________________
१७४
षड्दर्शन समुच्चय भाग - १, श्लोक - १७, १८, १९, नैयायिक दर्शन
शं (पूर्वपक्ष) : सुविवेचितं कार्य कारणं न व्यभिचरतीति इति न्यायाद् - मतिप्रसिद्ध (1२४४) કાર્ય કારણનું વ્યભિચારી બનતું નથી, આ ન્યાયથી મશકાદિથી વ્યાવૃત્ત ધૂમાદિનું પણ સ્વસાધ્ય (વન્યાદિ)ની સાથે આવ્યભિચારિત્વ અસર્વજ્ઞવડે નિશ્ચય કરવા માટે શક્ય છે. કારણકે તે અતિપ્રસિદ્ધ (ધૂમાદિનું) કાર્ય વનિ કારણ (ધૂમ)ને અવ્યભિચરિત કરતું નથી. આથી ધૂમાદિ (पनिना शानथी) गम छ ०४.
समाधान (उत्तरपक्ष): तो त्यां (6५२न। अनुमानमi) ५९। समानयुति छे. “सुविवेचितं..." ન્યાયથી અતિપ્રસિદ્ધ (વિશિષ્ટ ઉન્નત્વનું)કાર્ય (વૃષ્ટિ) કારણ (વિશિષ્ટ ઉન્નત્વ)ને વ્યભિચરિત કરતું નથી. આથી વિશિષ્ટ ઉન્નત્વ (વૃષ્ટિના જ્ઞાનથી) ગમક છે જ.
વળી જે ભવિષ્યની વૃષ્ટિને અવ્યભિચરિત ઉન્નત્વાદિવિશેષને જાણવા માટે સમર્થ છે, તે જ તેનાથી વિશેષ ઉન્નત્વાદિથી) તેનું (વૃષ્ટિનું) અનુમાન કરે છે. જેને ઉન્નત્વાદિવિશેષનું જ્ઞાન કર્યું નથી, તે અનુમાન કરી શકતો નથી. તેથી કહ્યું છે કે “(જેને કારણનું વિશેષથી જ્ઞાન કર્યું નથી, તે કારણથી કાર્યનું અનુમાન ન કરી શકે, તેમાં) અનુમાતાનો અપરાધ છે, અનુમાનનો नही.”
शेषं कार्यं तदस्यास्ति तच्छेषवत, यत्र कार्येण कारणमनुमीयते, यथा नदीपूरदर्शनावृष्टिः । अत्र कार्यशब्देन कार्यधर्मो लिङ्गमवगन्तव्यम् । प्रयोगस्त्वित्थम्, उपरिवृष्टिमद्देशसंबन्धिनी नदी शीघ्रतरत्रौतस्त्वे फलफेनसमूहकाष्ठादिवहनत्वे च सति पूर्णत्वात् तदन्यनदीवत् । सामान्यतोदृष्टं नामाऽकार्यकारणभूतेनाविनाभाविना लिङ्गेन यत्र लिङ्गिनोऽवगमः, यथा बलाकया सलिलस्येति । प्रयोगस्त्वयं, बलाकाजहद्वृत्तिः प्रदेशो जलवान्बलाकावत्वात्, संप्रतिपन्नदेशवत् । यथा वान्यवृक्षोपरिदृष्टस्यादित्यस्यान्यपर्वतोपरिदर्शनेन गतेरवगमः । प्रयोगः पुनः रवेरन्यत्र दर्शनं गत्यविनाभूतं अन्यत्र दर्शनत्वात, देवदत्तादेरन्यत्रदर्शनवत् । अत्र यथा देवदत्तादेरन्यत्र दृष्टस्यान्यत्र दर्शनं व्रज्यापूर्वं, तथादित्यस्यापीति, अन्यत्र दर्शनं च न गतेः कार्य संयोगादेर्गतिकार्यत्वात् । अन्ये त्वेवं वर्णयन्ति । समानकालस्य स्पर्शस्य रूपादकार्यकारणभूतात्प्रतिपत्तिः (२) परार्थानुमान : यतु स्वयं धूमादग्निमनुमाय परं प्रति बोधियितुं पञ्चावयववाक्यं प्रयुज्यते तत्परार्थानुमानम् । स्वयं धूमथा અગ્નિનું અનુમાન કરીને બીજાને તેનું જ્ઞાન કરાવવા માટે જે પંચાવયવવાક્યનો પ્રયોગ કરાય છે, તે પરાર્થાનુમાન 53वाय छे. (२) पर्वतो वह्निमान् (प्रतिsu), (२) धूमवत्त्वात् (उतु), (3) यो यो धूमवान् स स वह्निमान् यथा महानसम् (दृष्टांत.), (४) तथा चायम्, (५) तस्मास्तथा- पंयायास्यथा प्रतिपाहित सिंगा। जी. ५५ भनिने સ્વીકારે છે (જાણે છે.) આ પાંચઅવયવોનું વર્ણન આગળ ટીપ્પણી-૧૧માં કરેલ છે.
