________________
શ્રાવકધર્મવિધિપ્રકરણ
૧૫
'प्रच्छन्' ज्ञीप्सन् धर्मस्वरूपग्रहणविध्यादिकमिति गम्यते । चशब्दस्तूक्तद्वारेण त्रिभिरपि लिङ्गैः समुदितैः प्रायोऽर्थित्वं परिपूर्णं लक्ष्यत इत्याह । इति गाथार्थः॥४॥
છત્રસ્થજ્ઞાનીથી ઓળખી શકાય તેવા અધિકારીને જ ગ્રંથકાર સાક્ષાત કહે છેઃ
ધર્મમાં સર્વત્ર જ અર્થી, સમર્થ અને સુત્રથી અનિષિદ્ધ જીવ અધિકારી છે. જે વિનીત, સમુપસ્થિત અને જાણવાની ઈચ્છાવાળો છે તે અર્થી છે.
અધિકારી એટલે ક્રિયાના ફલના ભાગી બને તેવો યોગ્ય. અર્થ એટલે પ્રયોજન. અર્થ = પ્રયોજન ન હોય તે અર્થી, અર્થાતુ પુરુષાથમાં ધર્મની પ્રધાનતા હોવાથી ધર્મની આરાધના કરવા માટે જે તત્પર હોય તે અર્થી છે. પ્રશ્ન : અમુક જીવમાં પ્રયોજન = (ધર્મની આરાધના કરવાની તત્પરતા) છે કે નહિ તે કેવી રીતે જાણી શકાય ? ઉત્તર : પ્રયજનનાં ચિહ્નાથી = લક્ષણાંથી જાણી શકાય. પ્રયોજનનાં ચિહ્નો = લક્ષણો હવ (= આ ગાથાના ઉત્તરાર્ધમાં) કહેવામાં આવશે.
ધર્મરૂપ પથ્યમાં અરચિવાળો જીવ અર્થ નથી. ધર્મરૂપ પથ્યમાં અરુચિનું ચિહ્ન = લક્ષણ પાપ છે, અર્થાત્ જે જીવ (રસપુર્વક) પાપ કરે તેનામાં ધર્મરૂપ પથ્યમાં અરુચિ રહેલી છે એમ જાણી શકાય. સમર્થ એટલે શક્તિવાળો. શક્તિવાળો જીવ સ્વીકારેલા પણ ધર્મને બીજાઓના ભયથી છોડી દે તેવો ન હોય. સુત્રથી અનિષિદ્ધ એટલે શાસ્ત્રમાં જેનો નિષેધ ન કરવામાં આવ્યો હોય તેવો. કોઈક રીતે અર્થી હોય અને સમર્થ પણ હોય, આમ છતાં જો શાસ્ત્રમાં તેને ધર્મ સ્વીકારવાનો નિષેધ કર્યો હોય તો તે અનધિકારી છે. આ વિષે બીજાઓએ પણ કહ્યું છે કે “અર્થી, સમર્થ અને શાસ્ત્રથી અનિષિદ્ધ જીવ ધર્મમાં અધિકારી છે.”
અહીં અર્થિપણું વગેરે ગુણોનો જે ક્રમ છે તે ક્રમ પ્રમાણે જ ઉપદેશકની પ્રરૂપણાની પ્રવૃત્તિ થાય છે, માટે અહીં તે ક્રમ પ્રમાણે જ અર્થિપણું વગેરે ગુણોનો ઉલ્લેખ છે. તે આ પ્રમાણે :- જ અર્થી ન હોય તેનામાં સામર્થ્ય ગુણની પ્રરૂપણા કરવાનો અવસર નથી, કારણ કે અર્થિપણું હોય તો જ સામર્થ્ય ગુણની પ્રરૂપણાનો અવસર રહે. આથી જ કોઈકે કહ્યું છે કે:- જે જે પ્રયોજનથી કોઈકમાં અનુરાગી બન્યો છે તેમાં પ્રવેશ કરવા માટે તેનો તે જ (= જે પ્રયોજનથી અનુરાગ થયો છે તે પ્રયોજન જ) વિઘ્ન વિનાનો માર્ગ છે. અર્થિપણાની પર ચંચળતાથી જેની દૃષ્ટિ જડ બની ગઈ છે તેણે ઈંદ્રને પણ ન જોવો જોઈએ.” - અહી કરવાનો ભાવ એ છે કે જેનું અર્થિપણું (= પ્રયોજન) નિશ્ચિત નથી તેને ઇં, મળી જાય તો પણ
લાભ ન થાય.
