________________
શ્રાવકધર્મવિધિપ્રકરણ
૧૭૮
(૩૫) બાધક દોષાથી વિપક્ષની વિચારણા કરવી, અર્થાતુ જેને ધન મેળવવામાં અનુરાગ વગેરે જે દોષો અધ્યવસાયની મલિનતાનું કારણ બનતા હોય તેણે તે દોષોને દૂર કરવાનાં જે કારણો હોય તે કારણોની વિચારણા કરવી જોઈએ. કહ્યું છે કે- “જે જીવ જે
સ્ત્રી આદિ ચેતન સંબંધી કે ધનાદિ જડ સંબંધી રાગ વગેરે દોષથી પીડાતો હોય તે જીવે રાગાદિ દોષથી વિપક્ષ (= વિરુદ્ધ) સ્ત્રી આદિ સંબંધી જ કે ધન આદિ સંબંધી જ ચિંતન કરવું જોઈએ. (૮૯૦) જેમકે ધન સંબંધી રોગ થતો હોય તો ધનને મેળવવામાં, ધનનું રક્ષણ કરવામાં અને ધનનો ક્ષય થાય ત્યારે ચિત્તમાં થતા સંક્લેશનું ચિંતન કરવું જોઈએ. તથા ધર્મ માટે પણ ધન ન જ રાખવું જોઈએ એ વિષે શાસ્ત્રાનુસારી ચિંતન કરવું જોઈએ. (૮૯૧) જીવ ઉપર દ્વેષ થાય તો મૈત્રી ભાવના ભાવવી જોઈએ. તથા “આ સંસારમાં તું સર્વ જીવોના ગર્ભમાં અનેક વાર રહ્યો છે.” ઈત્યાદિ વચનથી સર્વ જીવો સાથે પોતાની માતા વગેરે તરીકે સંબંધ થયો છે, એમ ચિતવવું. જીવàષના ઉપલક્ષણથી અજીવàષ થાય તો કર્મવિપાકનું ચિંતન કરવું જોઈએ. મોહ થાય તો બોધ પ્રમાણે ચેતન-જડના ધર્મનું દઢચિત્તે ચિંતન કરવું જોઈએ. (૮૯૨) [ પંચવસ્તક]
(૩૬) ધર્મદાતા ગુરુની વિચારણા કરવી જોઈએ, અર્થાતુ ધર્મદાતા ગુરુએ કરેલા ઉપકાર વગેરેની વિચારણા કરવી જોઈએ. કહ્યું છે કે - “જેમના પ્રભાવથી મને આ ચારિત્ર મળ્યું અને પાળ્યું તે ગુરુ વગેરે મહાનુભાવોની વૈયાવચ્ચને હું ઈચ્છું છું.” (1) “જેમણે ઉપકાર કર્યો નથી એવા પણ બીજા જીવોના હિતમાં તત્પર જેઓ આ ચારિત્ર જીવોને આપે છે, તેમને નમસ્કાર થાઓ, તેમને નમસ્કાર થાઓ, ફરી પણ ભાવથી તેમને નમસ્કાર થાઓ.” (૨)
(૩૭) સાધુઓના મચ્છરહિત માસિકલ્પ વગેરે વિહારની વિચારણા કરવી. કહ્યું છે કે “ઉદ્દગમ, ઉત્પાદન અને એષણા એમ ત્રણ પ્રકારે શુદ્ધ ભિક્ષા, પાણી પણ થોડું અને અતિશય પ્રાસુક (= જીવરહિત), મલથી ખરડાયેલું શરીર, શરીરને ઢાંકનારાં જેવાં તેવાંજ વસ્ત્રો ક્યાંય પણ મૂચ્છ નહિ, મનની અતિશય શાંતિ, આવા પ્રકારનું ચારિત્ર જેમણે સ્વીકાર્યું છે તે સાધુઓને નમસ્કાર કરીએ છીએ.”
(૩૮) ફલ જણાવવા દ્વારા આવી વિચારણાનો ઉપસંહાર કરે છે:- આ રીતે બીજી પણ “પોતાના પ્રમાદની નિંદા” વગેરે વિચારણા કરવી જોઈએ. કહ્યું છે કે “ હે જીવ! તું મોક્ષસુખનું મુખ્ય કારણ અને મુશ્કેલીથી પ્રાપ્ત કરી શકાય એવા જિનધર્મને પામ્યો છે, તેથી જો તું જલદી મોક્ષને ઈચ્છે છે તો જિનધર્મમાં કેમ અધિક ઉદ્યમ કરતો નથી?”
આવી વિચારણાઓ સંવેગરૂપ રસાયણને આપે છે, અર્થાતુ આવી વિચારણાઓ કરવાથી સંગ ઉત્પન્ન થાય છે. સંવેગ એટલે સંસાર ઉપર નિર્વેદ કે મોક્ષનો અનુરાગ. રસાયણ એટલે અમૃત. સંગ મોક્ષનું (= મૃત્યુના અભાવનું) કારણ હોવાથી અહીં સંવેગને રસાયણ કહેલ છે. [૧૧]
