________________
૧૩૫
શ્રાવકધર્મવિધિપ્રકરણ
બંને પ્રકારના ઉપભોગ-પરિભોગવ્રતમાં અતિચારો કહે છે :
શ્રાવક ઉપભોગ-પરિભોગવતમાં જે સચિત્તનો ત્યાગ કર્યો હોય તે સચિત્ત, સચિત્તપ્રતિબદ્ધ, અપક્વ, દુષ્પક્વ અને તુચ્છ એ પાંચના ભક્ષણનો ત્યાગ કરે છે, તથા કર્મસંબંધી અંગારકર્મ આદિ પંદર અતિચારોનો ત્યાગ કરે છે.
શ્રાવકે મુખ્યતયા ભોજનમાં અચિત્ત આહાર લેવો જોઈએ અને કર્મમાં (= ધંધામાં) અલ્પપાપવાળો ધંધો કરવો જોઈએ. આ દૃષ્ટિએ ભોજનમાં પાંચ અને કર્મમાં પંદર અતિચારો છે.
(૧) સચિત્ત આહાર - સચિત્ત એટલે જીવ સહિત. કંદ વગેરે સચિત્ત વસ્તુ વાપરવાથી અતિચાર લાગે.
પ્રશ્નઃ સચિત્તત્યાગી સચિત્ત આહાર કરે તો નિયમ ભંગજ થાય. તો અહીં તેને અતિચાર કેમ કહ્યો? ઉત્તર- સહસા, અનુપયોગ કે અતિક્રમ આદિથી સચિત્ત આહાર કરે તો વ્રતસાપેક્ષ હોવાથી અતિચાર ગણાય. જો જાણી જોઈને સચિત્ત આહાર કરે તો વ્રતનો ભંગજ થાય. આ સમાધાન, હવે કહેવામાં આવશે તે સચિત્ત સંબદ્ધ આદિ ચાર અતિચારો વિષે પણ સમજવું.
(૨) સચિત્તસંબદ્ધ આહાર:- સચિત્ત વસ્તુ સાથે જોડાયેલી અચિત્ત વસ્તુ સચિત્ત સંબદ્ધ કહેવાય. જેમ કે- સચિત્ત વૃક્ષમાં રહેલ અચિત્ત ગુંદર, પાકાં ફળો વગેરે. (પાકાં ફળોમાં બીજ સચિત્ત છે, અને ગર્ભ વગેરે અચિત્ત છે.) આવી વસ્તુ અનાભોગ આદિથી વાપરે તો અતિચાર લાગે.
(૩) અપક્વ:- સચિત્ત અવયવોનો સંભવ હોવા છતાં આ તો પલાઈ ગયેલું કે ખંડાઈ ગયેલું હોવાથી અચિત્ત છે એમ માનીને કાચી કણિક વગેરે વાપરે તો અતિચાર લાગે.
(૪) દુષ્પક્વ - બરોબર નહિ પકાવેલો આહાર દુષ્પક્વ કહેવાય. અર્ધા રંધાયેલા જેવા જવ કર વગેરે દુષ્પક્વ છે.
(૫) તુચ્છઃ- ઘણું ખાવા છતાં તેવા પ્રકારનું આધારકાર્ય જરાય ન થાય, અર્થાત્ પેટ ન ભરાય, તેવો આહાર તુચ્છ છે. અથવા જેમાં દોષની સંભાવના છે એવી અને જેમાં દાણા બરોબર બંધાયા નથી તેવી કોમળ મગની શિંગો વગેરે તુચ્છ આહાર છે.
બીજા ગુણવ્રતમાં કર્મસંબંધી પંદર અતિચારો થાય છે. કહ્યું છે કે અંગારકર્મ, વનકર્મ, શકટકર્મ, ભાટકકર્મ, સ્ફોટકકર્મ, (૧-૫), દંતવાણિજ્ય, લાક્ષાવાણિજ્ય, રસવાણિજ્ય, વિષવાણિજ્ય, કેશવાણિજ્ય (૬-૧૦), યંત્રપલણ, નિલછન, દવદાન, જલશોષણ અને
ક વીવપૂતર એ સ્થળે મવપૂર્વ એટલે એક પ્રકારનું તુચ્છ ધાન્ય.
