________________
૭૩
શ્રાવકધર્મવિધિપ્રકરણ
શબ્દાનુશાસનથી જણાવાયેલા પ્રતિનિયત પ્રયોગોથી સંગત, પદાર્થોને સ્પષ્ટ જણાવવામાં સમર્થ, સર્વ શિષ્ટોને ઈષ્ટ અને વિશિષ્ટ એવી સંસ્કૃત ભાષા બોલવી યોગ્ય છે. પ્રાકૃતભાષા સર્વત્ર બોલાય છે, તેનાં લક્ષણો પ્રાયઃ નિયત નથી, સામાન્ય પુરુષોના પણ પ્રયોગોને યોગ્ય છે, અર્થાત્ એને સામાન્ય પુરુષો પણ બોલી શકે છે. એને બોલવામાં પોતાની વક્તૃત્વ આદિ કોઈ વિશેષતા જણાવાયેલી થતી નથી, અર્થાત્ પ્રાકૃતભાષા બોલનારની શ્રોતાઓ ઉપર આ વક્તા છે ઈત્યાદિ કોઈ સારી છાપ પડતી નથી. દ્વાદશાંગી તો પ્રાય: પ્રાકૃત ભાષાની અંતર્ગત માગધી નામની ભાષાથી રચેલી છે. આથી કોઈક કાળે પ્રાપ્ત થતી શક્તિથી રહિત જ કોઈએ દ્વાદશાંગીની રચના કરી છે. આથી તેમાં કહેલા સઘળાય અર્થો સંશયના વિષય છે, અર્થાત્ શંકાયુક્ત છે. આ આ પ્રમાણે મિથ્યાત્વના કારણે સર્વેશંકા સંભવિત છે.
આ સર્વ શંકાનું નિરાક૨ણ આ પ્રમાણે ક૨વું:- અહીં જો કે ઉ૫કા૨ ક૨વા લાયક સર્વ બાળ અને સ્ત્રી આદિ ઉપર ઉપકાર કરવામાં તત્પર ગણધરો દ્વાદશાંગીની પ્રાકૃત ભાષાથી રચના કરે છે. આ વિષે કહ્યું છે કે “ચારિત્રના અર્થી એવા બાળ, સ્ત્રી, અલ્પબુદ્ધિવાળા અને મૂર્ખ મનુષ્યો ઉપર ઉપકાર કરવા માટે તત્ત્વજ્ઞોએ શાસ્ત્રો પ્રાકૃત ભાષામાં રચેલા છે.” તો પણ રચના અલ્પ શબ્દોવાળી હોય અને તેનો અર્થ ઘણો હોય ઈત્યાદિ ગુણસમૂહવાળી વિશિષ્ટ અસાધારણ (= બીજાઓ ન કરી શકે તેવી) રચનાના યોગથી દ્વાદશાંગી નિંદાથી રહિત શ્રેષ્ઠ જ છે.
ન
આ વિષે કહ્યું છે કે- ગણધર રચિત સૂત્રો “ઉત્પાવ્યયમ્રૌવ્યયુક્ત સત્'' ઈત્યાદિની જેમ અલ્પ અક્ષરોવાળા અને ઘણા અર્થવાળા હોય, તથા બત્રીસ દોષોથી રહિત અને આઠ ગુણોથી યુક્ત હોય છે. બત્રીસ દોષો આ પ્રમાણે છે:- ૧ અસત્ય:- અસત્યના અભૂત ઉદ્ભાવન અને ભૂતનિહ્નવ એમ બે ભેદ છે. અભૂત ઉદ્ભાવન એટલે જે ન હોય તે પ્રગટ કરવું. જેમકે પ્રધાન કારણ છે. ભૂત નિષ્નવ એટલે જે હોય તેનો અપલાપ કરવો. જેમકે આત્મા નથી. ૨ ઉપઘાતજનક:- જીવનો નાશ કરનારું. જેમકે-વેદમાં કહેલી હિંસા ધર્મ માટે થાય. ૩ નિરર્થકઃ- વર્ણક્રમના નિર્દેશની જેમ નિરર્થક. જેમકે - આર્ આત્ સ્ એ આદેશો છે. આ આદેશોમાં માત્ર વર્ણોના ક્રમનો નિર્દેશ છે. પણ અભિધેય તરીકે કોઈ અર્થ જણાતો નથી. અથવા ડિત્ય વગેરે શબ્દોની જેમ નિરર્થક વચન.
મૈં અહીં પ્રધાન એટલે સાંખ્યદર્શનના પચીસ તત્ત્વોમાં પ્રધાન નામનું તત્ત્વ સમજવું. પરમાર્થથી પ્રધાન જેવું કોઈ તત્ત્વ નથી. માટે પ્રધાનને કારણ તરીકે માનવું એ અદ્ભૂત ભાવન છે.
