________________
૧૩૧
શ્રાવકધર્મવિધિપ્રકરણ
ઉપભોગ-પરિભોગરૂપ ક્રિયાનો વિષય એવા અશન અને વસ્ત્ર વગેરેમાં ઉપચાર કરવાથી અશન અને વસ્ત્ર વગેરે પણ ઉપભોગ-પરિભોગ કહેવાય. ઘી આયુષ્ય છે. અહીં પરમાર્થથી ઘી આયુષ્ય નથી પણ આયુષ્યનું કારણ છે. એટલે ઘી કારણ છે અને આયુષ્ય કાર્ય છે. કાર્ય એવા આયુષ્યનો કારણ એવા ઘીમાં ઉપચાર કરવાથી ઘીને પણ આયુષ્ય કહેવાય. તેવી રીતે અહીં ઉપભોગ-પરિભોગરૂપ ક્રિયાનો ક્રિયાના વિષય અશન, વસ્ત્ર વગેરે વગેરેમાં ઉપચાર કરવાથી અશન, વસ્ત્ર વગેરે પણ ઉપભોગ-પરિભોગ કહેવાય.)
આથી જ અહીં ઉપભોગ-પરિભોગનું કારણ જે કર્મ (= ધંધો) તેમાં પણ ઉપભોગપરિભોગનો ઉપચાર કરવામાં આવ્યો છે. આથી જ ઉપભોગ-પરિભોગ (પરિમાણ) વ્રતના ભોજન સંબંધી અને કર્મસંબંધી (= ધંધા સંબંધી) એમ બે ભેદ છે. તેમાં ઉપભોગપરિભોગની વસ્તુઓનું પરિમાણ તે ભોજન સંબંધી ઉપભોગ-પરિભોગવત છે. અને ઉપભોગપરિભોગની વસ્તુઓને મેળવવાના ઉપાયનું = ધંધાનું પરિમાણ તે કર્મસંબંધી ઉપભોગપરિભોગવ્રત છે.
અનંતકાય, ઉદુંબર પંચક, મધ, મધ, માંસ વગેરે વિશિષ્ટ ભોગસામગ્રીનો ત્યાગ કરવો કે તેનું પરિમાણ કરવું તે ભોજન સંબંધી ઉપભોગ-પરિભોગ (પરિમાણ) વ્રત છે. ક્રૂર માણસો કરી શકે તેવા કોટવાલપણું વગેરે આજીવિકાના ઉપાયોનો ત્યાગ તે કર્મસંબંધી ઉપભોગ-પરિભોગ (પરિમાણ) વ્રત છે. આ બીજું ગુણવ્રત છે એમ પૂર્વાચાર્યોએ કહ્યું છે.
આદુ વગેરે અનંતકાય આગમમાં પ્રસિદ્ધ છે. કહ્યું છે કે “જે મૂળિયાં વગેરેને ભાંગતાં કુંભારના ચક્ર જેવો ભંગ થાય, તથા જેની ગાંઠને ભાંગતાં ગાંઠનો ઘન ચૂર્ણ ઉડતો દેખાય, ભાંગતાં જેનો ક્યારા વગેરેની ઉપર રહેલી શુકી પોપડી જેવો અથવા કોમળ ખડીથી બનાવેલી વાટ જેવો સમાન ભેદ થાય, અર્થાતુ શુકી પોપડીને કે વાટને ભાંગતાં જેમ સમાન ભેદ થાય છે, તેમ જેને ભાંગતાં સમાન ભેદ થાય, તે મૂળિયાં વગેરેને તું અનંતકાય જાણ.” (બૃ. ક. ગા. ૯૬૮)
ક્ષીરવાળું કે ક્ષીરવિનાનું જે પત્રગુપ્તનસોવાળું હોય, અને જે પત્રની પત્રના બે ભાગની વચ્ચે રહેલી સંધિ બિલકુલ ન દેખાય તે પત્રને તું અનંતકાય જાણ.” (બૂક.ગા.૯૬૭),
સર્વ પ્રકારના કંદો અનંતકાય છે. કંદ એટલે જમીનમાં રહેલો વૃક્ષનો અવયવ. તે કંદો અહીં લીલાજ સમજવા. શુકા કંદો તો નિર્જીવ હોવાથી અનંતકાય નથી. તે કંદોમાંથી કેટલાક કંદો ઉપયોગમાં આવતા હોવાથી અહીં કેટલાક કંદોને નામ જણાવવા પૂર્વક કહે છે -
(૧) સુરણકંદ- જેનાથી હરસના જીવોનો નાશ થાય છે. (૨) વજકંદઃ- એક કંદ
ક ઉદ્બર, વડ, પ્લેક્ષ, ઉબર અને પીપળો એ પાંચ વૃક્ષનાં ફળો ઉદુંબર પંચક છે. તેનાં ફળો કૃમિઓથી ભરેલાં
હોય છે.
