________________
શ્રાવકધર્મવિધિપ્રકરણ
૬૫
मतिविभ्रमो युक्त्याऽऽगमोपपन्नेष्वप्यर्थेषु फलं प्रति सम्मोहः, किमस्य महतस्तपःक्लेशायासस्य सिकताकवलचर्वणप्रायस्य कनकावल्यादेरायत्यां मम फलं भविष्यति? किं वा न? इति। ३, उभयथा हि क्रियाः फलवत्यो निष्फलाश्च दृश्यन्ते कृषीवलादीनाम्। न चेयं शङ्कातो न भिद्यते इत्याशङ्कनीयम्, शङ्का हि सकलाऽसकलभाक्त्वेन द्रव्यगुणविषया, इयं तु क्रियाविषयैव; तत्त्वतस्तु सर्वेऽप्येते प्रायशो मिथ्यात्वमोहनीयोदयतो जीवपरिणामविशेषाः सम्यक्त्वातिचारा उच्यन्ते; नात्रैवमन्तर्भावादिनाऽतिसूक्ष्मेक्षिका कर्तव्या, अज्ञातज्ञापनद्वारेण तथाविधविनेयोपकारस्य ग्रन्थकृता चिकीर्षितत्वात्। कृतं પ્રસરા રૂતિ ગાથાર્થ n૪૮
પહેલા ચાર આચારોના વિપક્ષનું જ સ્વરૂપ કહે છે -
શંકઃ અરિહંત ભગવાને અત્યંત ગહન અને એથી મતિમંદતા આદિ કારણોથી નિશ્ચિત ન કરી શકાતા ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને આકાશ વગેરે જે પદાર્થો કહ્યા છે તે પદાર્થોમાં શું આવું હોય? કે આવું ન હોય? એવો સંશય કરવો તે શંકા છે. આ શંકા બે પ્રકારે છે. બે પ્રકારો હવે પછી કહેવામાં આવશે. કાંક્ષા બીજા બીજા દર્શનની ઈચ્છા તે કાંક્ષા છે. આ કાંક્ષા પણ બે પ્રકારે છે. વિચિકિત્સા: યુક્તિ અને આગમથી સિદ્ધ થયેલા પણ પદાર્થોમાં ફલની શંકા તે વિચિકત્સા. દુ:ખને આપનાર, મહેનતવાળા અને રેતીના કોળિયાને ચાવવા સમાન કનકાવલી વગેરે મોટા તપનું ફળ મને ભવિષ્યમાં મળશે કે નહિ? લોકમાં ખેડૂત વગેરેની ખેતી વગેરે ક્રિયા સફળ અને નિષ્ફળ એમ બંને પ્રકારે દેખાય છે, તેથી મને આ ધર્મક્રિયાથી ફળ મળશે કે નહિ તેવી શંકા તે વિચિકિત્સા છે.
અહીં વિચિકિત્સા શંકાથી ભિન્ન નથી એવી શંકા ન કરવી. શંકા દેશથી અને સર્વથી હોવાના કારણે દ્રવ્ય-ગુણ સંબંધી છે. વિચિકિત્સા તો ક્રિયાસંબંધી જ છે. પરમાર્થથી તો શંકા વગેરે બધાય દોષો પ્રાયઃ મિથ્યાત્વ મોહનીયના ઉદયથી થનારા જીવના પરિણામ વિશેષ છે, અને તે સમ્યકત્વના અતિચારો કહેવાય છે. અહીં આ અતિચારમાં આ અતિચારનો સમાવેશ થઇ જાય છે ઇત્યાદિ સૂક્ષ્મવિચારણા ન કરવી. કારણ કે નહિ જાણેલું જણાવવા દ્વારા તેવા પ્રકારના શિષ્ય ઉપર ઉપકાર કરો એ ચંથરની ઈચ્છા છે. પ્રસ્તુત વિષયની આટલી સિદ્ધિ બસ છે.[૪૮]
