________________
તા. ૧૬ ફેબ્રુઆરી ૨૦૦૮
પ્રબુદ્ધે
મહાવીર’ અને સચિત્ર ‘ભગવાન મહાવીર’ એ બે ચરિત્રો એમની લેખનશૈલીથી જૈન-જૈનેતરમાં લોકપ્રિય બન્યાં છે. પરંપરામાંથી ભગવાન મહાવીરના જીવનની જે વિગતો પ્રાપ્ત થઈ છે તેનો વિનિયોગ કરીને સામાન્યજન પણ મહાવીરના વ્યક્તિત્વથી પરિચિત થઈને પ્રભાવિત થાય તેવું એમનું આલેખન છે. વળી એમાં ભગવાન મહાવીરની વિચારધારા વિગતે રજૂ કરી છે. અલબત્ત, ચરિત્ર બે ભાગમાં વિભક્ત થતું જણાય છે. ચર્રિત્રકાર તરીકે જયભિખ્ખુની વિશેષતા એ આ છે કે એ સાંપ્રદાયિકતાના તત્ત્વને ગાળીને મહાવીરનું ઉદ્યાન ચરિત્ર ઉજાગર કરી શક્યા છે. વેરવિખેર પડેલી માહિતીને એકત્ર કરીને એમણે મહાવીરનું પ્રમાણભૂત ચરિત્ર આપ્યું છે. આજે પણ એ ભગવાન મહાવીરનું શ્રદ્ધેય ચરિત્ર છે. આ છે જયભિખ્ખુની ચરિત્રકાર પ્રતિભા! વળી આ ચરિત્રોમાં ક્યાંક શુષ્કતા નથી. રસાળ શૈલી એનું ઉજળું પાસું છે.
ઈતિહાસમાં પ્રસિદ્ધ વ્યક્તિઓના જીવનને શબ્દબદ્ધ કરીને એમણે ‘સિદ્ધરાજ જયસિંહ’, ‘ઉદા મહેતા’ અને‘મંત્રીશ્વર વિમલ' એ ત્રણ ચરિત્રો લખ્યાં છે. આ ચરિત્રો કિશોરવાચકોને લક્ષમાં લખાયાં હોઈ એમાં પ્રસંગોનું આલેખન વિશેષ થયું છે. મુનશીના ઉદા મહેતાથી જયભિખ્ખુનો ઉદા મહેતા અલગ છે. એવું જ અલગ પ્રકારનું ચરિત્ર સિદ્ધરાજ-જયસિંહનું લખ્યું છે. જયભિખ્ખુનો ઉદા મહેતા ઉદાર ધર્મપ્રેમી છે. આ ચરિત્રો સંદર્ભે એમર્શ પ્રસ્તાવનામાં નોંધ્યું છે-મેં બને તેટલા ઇતિહાસોમાંથી સત્ય તારવવા પ્રયત્ન કર્યો છે. અર્ધસત્યો ને અસત્યોથી દૂર રહેવા યથાશક્ય યત્ન કર્યો છે. ધર્મઝનૂનથી લખાયેલી વસ્તુઓને બને તેટલી ગાળી નાખી છે.' આમ સિદ્ધરાજ અને ઉદા મહેતાને ઐતિહાસિક ન્યાય
આપવાનો એમનો પ્રયત્ન છે. અલબત્ત, ક્યારેક ચર્રિત્રકાર સીમા ઓળંગી જવાનો અભિગમ અપનાવે છે તે ખટકે છે. મહદંશે પ્રેરણા આપવા એમણે અનેક પ્રસિદ્ધ અપ્રસિદ્ધ વ્યક્તિઓના લઘુચરિત્રો લખીને કેડી કંડારવાનું ભગીરથ કાર્ય કર્યું છે. ગુજરાતી ચરિત્ર સાહિત્યમાં જયભિખ્ખુનું પ્રદાન ઉલ્લેખનીય તો છે જ, એમના ચરિત્રોનાં સંદર્ભે એમની બહુશ્રુત પ્રતિભાનો પરિચય મળે છે.
‘વિક્રમાદિત્ય હેમુ’ એ કલાના સત્યના નમૂના રૂપ નવલકથા છે. જેન અને જેનેતર અનેક ગ્રંથોમાંથી હેમુના વ્યક્તિત્વને પામવાનો પ્રયત્ન કરીને આ નવલકથાનું એમણે સર્જન કર્યું છે. એમાં હેમનું વ્યક્તિત્વ તો આલેખાયેલું છે જ. તેટલું જ શેરશાહનું ચરિત્ર ચિત્રિત થયું છે. નવલકથાનો નાયક કોણ એ પ્રશ્ન વાચકને થાય. હેમુ કે શેરશાહ ? જયભિખ્ખુએ ચતુર જવાબ આપ્યો છે-જેમ જયપરાજયમાં એ બે મિત્રોએ કદી ભેદ નહોતો કર્યો. નમ જે કાળે છે નાયક અને તેમાં આપણે ભેદ ન પાસે કે માસાહિત્યના સર્જનમાં ક્યારેક સર્જક કથાના આલેખનમાં કે વહી જાય છે તેનું આ દૃષ્ટાન્ત છે. વળી કોમવાદી બળો સામે આ નવલકથા દ્વારા જે શીખ અપાઈ છે તે જયભિખ્ખુનો જીવનધર્મ
જીવન
૨૫
સમાજધર્મ નિર્દેશે છે. હેમુના મતે ધર્મ રુંધાય ત્યારે ‘દ્વિજાતિએ શસ્ત્ર પકડવાં' એ ધર્મ છે. ત્યારે પત્ની કુન્દનનો ધારદાર પ્રશ્ન
છે
પણ એક વનું ઊઠીને મુસલમાનની મૈત્રી કરે છે ? એના જય-પરાજયમાં મદદ કરે ?' હેમુ ભોજરાજાને સ્મરીને, શેરશાહમાં ‘ઉદ્યમી, ખંતવાન, ચારિત્ર્યશીલ બહાદુ૨'નું દર્શન કરે છે તેવું દર્શાવે છે. વળી એનું કહેવું છે કે ‘રાજકાજમાં તો ધર્મનું બૠાનું છે. એમાં તો બાપ બેટાનો નથી બેટી બાપનો નથી, ને જે ધર્મ એક જ હોવાથી ઉતિ થતી હીત તો, આપણા અસંખ્ય રાજવીઓ એક થઈને દેશના દુશ્મનો સામે ઊભા રહ્યા હોત.'
હેમુ-કુન્દ્રના સંવાદમાં ચિંતન ને ચિંતા વરનાય છે. જયભિખ્ખુ ભલે ઇતિહાસકથા લખતા હોય, પરન્તુ એ વર્તમાન સમાજ ને તેની સમસ્યાને બાજુએ મૂકતા નથી એ એમની સમાજધર્મ સાહિત્યકારની છવિ છે.
‘કામવિજેતા’નું એક પણ પાત્ર નવલકથાકારનું કાલ્પનિક સંતાન નથી. ‘ભગવાન ઋષભદેવ’, ‘ચક્રવર્તી ભરતદેવ' અને 'ભરતબાહૂબલી' એ નવલત્રયીમાં જીવનોષક વિચારો છે. પુરાકાીન કથા પર આ નવલત્રયીની કથા ઊભી છે. તેમ છતાં જ઼યભિખ્ખુની અભિવ્યક્તિ ને માનવજતથી કથા કોઈ સીમામાં વીંધાઈ જતી નથી. એમની દૃષ્ટિને પંડિત સુખલાલજીએ ‘પંથમુક્ત' કહી છે તે સર્વથા યોગ્ય છે. નવલકથાકાર તરીકે જયભિખ્ખુ જીવનધર્મી છે તો નારીગરિમાના આલેખક પણ છે. પૌરાણિક સંદર્ભનું અર્વાચીન અર્થઘટન એમનો સર્જકવિશેષ છે. ‘લોખંડી ખાખનાં ફુલ' એનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. એમની રાષ્ટ્રીય અસ્મિતાની ભાવના પણ કથાસાહિત્યના આ પ્રકારમાં ઝીલાયેલી છે. ‘શત્રુ કે અજાતશત્રુ' એ સંઘર્ષકથા દ્વારા પ્રજાતંત્રના પ્રયોગનું દર્શન કરાવે છે. શકટાલ તો રાષ્ટ્રનો અનોખો આદર્શ પૂરો પાડે છે. પ્રેમભક્ત કવિ જયદેવ' નવલકથા તો “કોઈ ખંડિત કલેવરોમાંથી નવી ઈમારત સર્જ” એમ જયભિખ્ખુઐ રચી છે. એમાં એમની વિવેકશક્તિનો સાર્ય વિનિયોગ થયો છે, ભાવાનુકૂળ શિષ્ટ મધુર શૈલીબળ આ કથાને ઉજાળે છે.
જયભિખ્ખુની ભાષા શૈલીમાં સરળતા છે તો વિશદતા પણ છે. એમાં પ્રવાહિતા છે. વળી એ વાચકને જકડી રાખે છે. એમનું સર્જનાત્મક ગદ્ય એમને યાસાહિત્યના ક્ષેત્રે યારી અપાવે છે. 'બૂરો દેવળ'ની નવલકથાની પ્રસ્તાવનામાં એમણે પોતાની કથાસર્જન પાછળની દૃષ્ટિ સમજાવી છે.
પરંપરાની કેડીને કંડારતા આ શબ્દયાત્રીની યાત્રામાં જીવનમૂલ્યોનું સ્થાન અગ્રક્રમે હતું. એ જ એમની સર્જકવિની વૃતિ હતી અને રહેશે.
બી ૧૨, માધવ એપાર્ટમેન્ટ, ૭ રૂપમાધુરી સોસાયટી, સંઘવીના રેલવે ક્રોસિંગ પાસે, નારણપુરા, અમદાવાદ-૩૮૦૦૧૩.
