________________
૨ o
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬ સપ્ટેમ્બર, ૨૦૦૮ શ્રી ર. વ. દેસાઈ
ડૉ. રણજિત પટેલ (અનામી) યુગમૂર્તિ વાર્તાકાર' શ્રી રમણલાલ વસંતલાલ દેસાઈને તરીકે જવું જોઈએ.” મેં કહ્યું: “સાહેબ! આપણે ત્યાં કૉલેજો કેટલી? મળવાનું સદ્ભાગ્ય મને એકાદ દાયકામાં પાંચેક વાર થયેલું. સુરતની એમ.ટી.બી., વડોદરાની વડોદરા કૉલેજ, અમદાવાદની ગુજરાતખ્યાત વિદ્યાસંસ્થા–“સર્વ વિદ્યાલય'-કડીના એકવારના ગુજરાત, એલ.ડી., જૂનાગઢની બાઉદ્દીન, રાજકોટની ધર્મેન્દ્રસિંહજી મારા અધ્યાપક શ્રી ડાહ્યાભાઈ હરગોવિંદદાસ જાની પૂનાના કૉલેજ, ને ભાવનગરની શામળદાસ કૉલેજ.” મારા જવાબથી એ બી.એજી. હતા-સને ૧૯૨૦. કડી છોડ્યા બાદ તેઓ વડોદરાની મંદ હસ્યા ને કહેઃ “જુઓ પટેલ! તમો અધીરા ન થાવ. રાહ જુઓ, કૃષિ સંસ્થા “મોડેલ ફાર્મ'ના સુપ્રિન્ટેન્ડેન્ટ થયેલા. શ્રી દેસાઈ સાહેબ કૉલેજ માટે પ્રયત્ન કરો. હવે ગુજરાતમાં પણ વધુ કૉલેજો થશે.” ત્યારે વડોદરા રાજ્યની નોકરીમાં ઊંચા હોદ્દા પર-નાયબ સુબા- તત્કાળ તો મેં માંડી વાળ્યું ને બધું જ ધ્યાન બી. ટી. માટે કેન્દ્રિત હતા. શ્રી જાની સાહેબે ‘ઋણ-મુક્તિ' નામે એક પુસ્તક લખેલું, કર્યું. શ્રી જાની તે વખતે લીંબડા પોળમાં હતા. જાણવા મળ્યું કે જેની ‘પ્રસ્તાવના' દેસાઈ સાહેબે લખેલી. તે જ અરસામાં, મુંબઈની તેઓ પણ ટોબેકો ઈન્સ્પેક્ટર થવાને બદલે મુંબઈ ગયા ને સમય ફાર્બસ સભા'ની એક ઈનામી નિબંધ હરીફાઇમાં પ્રથમ આવેલ જતાં પબ્લિક પ્રોસિક્યુટર થયા. મારું પુસ્તક “ગુજરાતણોની શરીર સંપત્તિ'—જેની પ્રસ્તાવના જાની આ વાતને માંડ ચારેક માસ થયા હશે ત્યાં તો એજ્યુકેશનસાહેબે લખેલી ને અમદાવાદની પ્રકાશન સંસ્થા-‘ગૂર્જર ગ્રંથરત્ન સાયકોલો-ફેકલ્ટીના ઓફિસ સુપ્રિન્ટેન્ડેન્ટ શ્રી ચંપકલાલ કાર્યાલયે' પ્રગટ કરેલું. ‘ઋણમુક્તિ” અને “ગુજરાતણોની શરીર ત્રિવેદીએ મને શુભ સમાચાર આપ્યા કે રણજિતભાઈ! સને સંપત્તિ' દેસાઈ સાહેબને ભેટ આપવા હું મારા ગુરુ શ્રી જાની ૧૯૪૬ના જૂનથી પેટલાદમાં, દાતાર શેઠ શ્રી રમણલાલ પરીખની સાહેબ સાથે ગયેલો તે મારી પ્રથમ મુલાકાત. મોટા રાજ્યના ઉદાર સખાવતથી આર્ટ્સ-સાયન્સ કોલેજો થનાર છે તેમાં તમો મોટા ઑફિસર તરીકેનો કોઈ પણ પ્રકારનો રૂઆબ કે દોરદમામ ખસૂસ અરજી કરો. એક મિત્રને નાતે તેમણે અંગત વાત જણાવી ન મળે. માખણ જેવો મુલાયમ સ્વભાવ. સ્નેહસભર આંખો. નાગરી કે ઈન્ટરવ્યુ લેનારાઓમાં આપણા પ્રિન્સિપાલ સાહેબ-ડીન પ્રો. નજાકત. ઓફિસર તરીકે તો લોકપ્રિય ખરા જ પણ વિશેષ તો ટી. કે. એન. મેનન સાહેબ પણ હશે. મેં અરજી કરી. તેરેક ઉમેદવારો નવલકથાકાર તરીકે જાણીતા. આવા મોટા ગજાના સાહિત્યકારને હતા. સને ૧૯૪૬ના ડિસેમ્બરમાં ઈન્ટરબૂ થયાં તો મારા સુખદ મળવાનો મારો પ્રથમ અનુભવ.
આશ્ચર્ય વચ્ચે મેં અર્ધો ડઝન ઈન્ટરવ્યુ લેનાર મહાનુભાવોમાં, એ પછી સને ૧૯૪૪માં, એમ.એ. પછી બી. ટી. કરવા હું “સૌમ્ય-સંસ્કાર-મૂર્તિ’ શ્રી દેસાઈ સાહેબને પણ જોયાં. હું વડોદરાની ‘એજ્યુકેશન એન્ડ સાયકોલોજી ફેકલ્ટીમાં દાખલ થયો. આશાવાદી બન્યો. ઈન્ટરવ્યુ લેનારમાં શ્રી મણિભાઈ વી. દેસાઈ, ૧૯૪પના ઑગષ્ટમાં “સયાજી વિજય'માં જાહેર ખબર વાંચી જ્યોતિ લિમિટેડવાળા શ્રી ભાઈલાલભાઈ અમીન, પેટલાદના એક જેમાં વડોદરા રાજ્યને આઠ ટોબેકો ઈન્સ્પેક્ટરોની આવશ્યકતા દાતાર શ્રી ભીમનાથ દીક્ષિત, પ્રિ. ટી. કે. એન. મેનન, અગાઉથી હતી. ખેતીમાં મારા પિતાજી તમાકુનું પણ ઠીકઠીક વાવેતર કતા નિમાયેલા પ્રિ. કે. એલ. દેસાઈ (સુરતની એમ.ટી.બી.ના અંગ્રેજી અને દર વરસે પાક-ઉત્પાદનની આંકણીમાં રાજ્યના અધિકારી- ભાષા સાહિત્યના નિવૃત્ત પ્રોફેસર) વગેરે હતા. ઈન્ટરવ્યુ એકદમ ઓની હેરાનગતિનો કડવો અનુભવ થતો. એમની એવી ઇચ્છા સરસ ગયો. પ્રિ. મેનન અને શ્રી રમણલાલ દેસાઈ, તો મને ખરી કે હું શિક્ષક થવાને બદલે રાજ્યની કોઈ રેવન્યુ ખાતાની ઓળખતા હતા ને પ્રિ. કે. એલ. દેસાઈ મારા “ઈન્ટરવ્યુ'થી પ્રસન્ન નોકરીમાં જોડાઉં. મેં અરજી કરી. આઠ ઈન્સ્પેક્ટરોની જગ્યા માટે હતા. આખરે શ્રી ૨. વ. દેસાઈના બોલ ને આશીર્વાદ કેવળ ચાર જ ૧૨૦ અરજીઓ આવેલી. ઈન્ટરવ્યુમાં આઠની પસંદગીમાં છ માસમાં ફળ્યા. પછી પ્રિ. મેનન સાહેબ દ્વારા જાણવા મળ્યું કે દક્ષિણી ભાઈઓ હતા ને બે ગુજરાતી. બે ગુજરાતીમાં હું એક. મારી પસંદગીમાં દેસાઈ સાહેબનો હિસ્સો મોટો હતો. ૧૯૪૬ના બીજા ભાઈ, મુંબઈની ફાર્બસ સભાના મંત્રી શ્રી અંબાલાલ જુનથી પેટલાદની કૉલેજો શરૂ થઈ ગઈ. ૧૯૪૭માં કોલેજનો બુલાખીદાસ જાનીના સગા ભત્રીજા શ્રી અતુલ કે અજય જાની વાર્ષિકોત્સવ ઉજવવાનો હતો. પ્રિ. કે. એલ. દેસાઈએ “ચીફ ગેસ્ટ' (!) હતા. તેઓ એમ.એ., એલએલ.બી. હતા. ઈન્ટરવ્યુ લેનારમાં, તરીકે કોને આમંત્રણ આપવું તેની ચર્ચા માટે મને બોલાવ્યો. મેં રેવન્યુ ખાતાના પ્રધાન શ્રી આંબેગાંવકરની સાથે નાયબ સુબા યુગમૂર્તિ વાર્તાકાર તરીકે પ્રતિષ્ઠા પામેલા શ્રી દેસાઈ સાહેબનું શ્રી રમણલાલ વ. દેસાઈ પણ હતા. પ્રથમ પરિચય તો હતો જ.પણ નામ સૂચવ્યું. સર્વાનુમતે એ સ્વીકારાયું...ને દેસાઈ સાહેબ ઈન્ટરવ્યુમાં તેમણે મને એમ કહ્યું કે ‘મિસ્ટર પટેલ! જુઓ આ ઊમળકાથી આવ્યા. ભાષણમાં એમણે વડોદરા રાજ્યનાં ચારેક જગ્યા તો કેવળ ગ્રેજ્યુએટ્સ માટે છે. તમારા જેવા ફર્સ્ટ કલાસ નગરોનો ઉલ્લેખ કર્યો. વડોદરા, મહેસાણા, અમરેલી અને ગ્રેજ્યુએટ આ ધંધામાં આવે તેના કરતાં શિક્ષણના ક્ષેત્રમાં હોય પેટલાદ. એમાંય પેટલાદની ત્રણેક મિલો, દાતાર શેઠશ્રી રમણલાલ તો ઉભયને ઉપકારક નીવડે. તમારે તો કોઈ કૉલેજમાં લેક્ઝરર પરીખની ઉદારતા, શ્રી મોતીભાઈ અમીનની આશ્રમ-પ્રવૃત્તિ ને
