________________
તા. ૧૬ સપ્ટેમ્બર, ૨૦૦૮
પ્રબુદ્ધ જીવન
જિવ હિંસા સમાપ્તિ - જૈનોનો જન્મ-જન્માંતરનો સિદ્ધાંત
પ્રકાકુભાઈ મહેતા
જૈન ધર્મને એક ધર્મ ઉપરાંત બીજી દષ્ટિએ નિહાળીએ તો એને ‘માનવધર્મ’
અથવા ‘એક અલૌકિક જીવનશૈલી' એવું નામ આપી શકાય. જૈન ધર્મની ગતિવિધિ વિષે વિચારતાં એટલું સ્પષ્ટ જણાશે કે એમાં સમસ્ત જીવ-સૃષ્ટિના કલ્યાણની ભાવના સમાયેલી છે. સૃષ્ટિનું સર્જન કુદરતે કર્યું છે. નાના-નાના જીવજંતુથી માંડીને મહાકાય જીવોનું સર્જન એ જ કરે છે, અકળ રીતે ઉપયોગ કરીને એનું વિસર્જન પણ એ જ કરે છે. કુદરતની શક્તિ અમાપ છે. હવાના એક ઝપાટે મસમોટા મહેલ પણ એક પળમાં ધૂળધાણી થઈ જાય છે. વિજળીના એક ઝબકારે વનના વન બળી જાય છે. સુનામી, ધરતીકંપ, દુષ્કાળ કે અતિવૃષ્ટિ આપણને એટલું જ કહી જાય છે કે કુદરતને આધીન જીવનમાં જ આપણું કલ્યાણ છે. કુદરતનો નાશ આપણને પણ વિનાશ તરફ દોરી જાય છે. મનુષ્ય સિવાયની સજીવ કે નિર્જીવ સૃષ્ટિ કુદરતને આધારે જ જીવે છે અને નાશ પણ પામે છે. જૈન ધર્મ આપણને કુદરતને આધારે, કુદરતને સહારે જીવવાનું શીખવાડે છે અને એમાં જ વ્યક્તિનું અને વિશ્વનું કલ્યાણ રહેલું છે. ધર્મ નિરપેક્ષ રાજ્યવ્યવસ્થા
આપણી રાજ્યવ્યવસ્થા ધર્મનિરપેક્ષ છે એટલે કે કોઈ પણ ધર્મને રાજ્યવ્યવસ્થામાં સ્થાન નથી. પ્રશ્ન એ ઉદ્ભવે છે કે તો પછી ‘સત્યમેવ જયતે' એવો મુદ્રાલેખ કે ‘અશોકચક્ર' જેવું શાંતિ અને અહિંસાનું પ્રતીક શા માટે? બીજો પ્રશ્ન એ ઉઠે છે કે તો પછી મુસલમાનોને હજ યાત્રા માટે આર્થિક સહાય શા માટે અને એ પણ જ્યારે મુસ્લિમ ધર્મના અભ્યાસી ખુદ મુસ્લિમ પણ કુરાનને ટાંકીને એમ કહે છે કે હજયાત્રા તો પોતાની બચતમાંથી જ કરવાની હોય છે, કરજ કરીને પણ નહિ. મુસ્લિમોનો કે હજયાત્રાનો વિરોધ નથી. પ્રશ્ન એ છે કે ધર્મનિરપેક્ષ સ૨કા૨ પોતે જ કાનૂનનો ભંગ શા માટે કરી રહી છે? સરકાર જ જ્યારે બેજવાબદાર બને ત્યારે શું સુપ્રિમ કોર્ટની એ જવાબદારી નથી કે એ સરકારને રોકે? લઘુમતીના નામે મદદ કરવામાં આવે છે. ફરી પ્રશ્ન એ જ છે કે રાજ્યની ૧૮ વર્ષથી ઉપરની દરેક વ્યક્તિને જ્યારે સમાન અધિકાર આપવામાં આવેલ છે, રાજ્યની ઉચ્ચ સત્તા ઉપર બેસવાની પણ તક છે અને કિકતમાં એમ. સી. ચાગલા સુપ્રિમ કોર્ટના ચીફ જસ્ટીસ બની શક્યા હતા, ડૉક્ટર ઝકીર હુસેન અને એ. પી. જે. અબ્દુલ કલામ ભારતના રાષ્ટ્રપતિ બની ચૂક્યા છે અને આજે વાઈસ પ્રેસિડેંટ પણ મુસ્લિમ છે ત્યારે લઘુમતિનો પ્રશ્ન જ ક્યાંથી ઉઠે છે? પાકિસ્તાન જે ધર્માધારિત રાજ્ય છે ત્યાં લઘુમતિનો પ્રશ્ન સ્વાભાવિક ગણાય. આપણું રાજ્ય તો ધર્મનિરપેક્ષ છે એટલે લઘુમતિના નામે જે થઈ રહ્યું છે તે ધર્મભેદ નહિ તો બીજું શું છે? વોટ બેંક ખરીને ?
વિશ્વમાં આજે ધર્મના જે બે મુખ્ય પ્રવાહો ચાલી રહ્યા છે તે બળજબરીથી અથવા લાલચ આપીને, સ્વાર્થી મનોવૃત્તિથી, સંખ્યા-બળ વધારીને પોતાનું વર્ચસ્વ વધારવાની ચેષ્ટામાં છે. જૈન ધર્મમાં કોઈ સ્વાર્થવૃત્તિ નથી. જૈન ધર્મ કેવળ સર્વના હીતનો ચાહક છે. ધર્મના નામે જૈનોની એવી કોઈ માગણી નથી કે જેમાં પોતાનો સ્વાર્થ સમાયો હોય. જૈનો એ જરૂર ચાહે છે કે જીવહિંસા સંપૂર્ણપણે બંધ થાય કારણ કે એમાં જ સમસ્ત વિશ્વનું હીત સમાયેલું છે. આજ સુધીનો ઇતિહાસ એ વાતનો પુરાવો છે કે જેટલા યુદ્ધો થયા છે એ બધા ધર્મના નામે અથવા ન્યાયના નામે પણ હકીકતે સ્વાર્થને ખાતર થયા છે. જીવહિંસાની સમાપ્તિ શા માટે ?
દરેક જીવનના નિર્માણ પાછળ કુદરતની શક્તિ અને એક નિશ્ચિત આશય હોય છે જેના દ્વારા એક સંતુલન જળવાઈ રહે છે. એ સંતુલન તૂટતા પર્યાવરણને અત્યંત નુકશાન થાય છે એ બાબત વૈજ્ઞાનિકો આજે જોરશોરથી કહી રહ્યા છે અને વિશ્વને ચેતવી રહ્યા છે કે પર્યાવરણનું નુકશાન માનવજીવન માટે ખતરારૂપ
૨૩
બની રહ્યું છે. પશુપંખીની કેટલી જાતિ-પ્રજાતિનો નાશ થઈ ચૂક્યો છે અને થઈ રહ્યો છે. એને બચાવવાના પ્રયાસો પણ થઈ રહ્યા છે. વાઘને બચાવવા અભયારણ્ય બનાવવામાં આવે છે, એની પાછળ ખર્ચ પણ કરવામાં આવે છે અને બીજી બાજુએ કતલખાનામાં લાખો જાનવરોની કતલ થઈ રહી છે જે એવા પ્રાણી છે કે જેના આધારે આપણા ખેતીપ્રધાન દેશના ખેડૂતો જીવન નિર્વાહ ચલાવતા; પણ આજે આત્મહત્યા કરવી પડે છે. સ્વતંત્ર રહીને જે જીવનનિર્વાહ કરતા એમને નોકરી માટે શહેરની ઝુંપડપટ્ટીમાં અત્યંત દયનીય અવસ્થામાં લાચાર બનીને રહેવું પડે છે. આ રીતે ગરીબી અને બેકારી વધી રહી છે. હિંસાને ટાળીને ગરીબોને જીવન નિર્વાહનું સાધન ફરીથી ઉપલબ્ધ કરાવી શકાય છે. સ્થળાંતરથી ઉપજતા શહેરના પ્રશ્નો હલકા થઈ શકે છે.
મનુષ્ય જ્યારે મૃત્યુ પામે છે ત્યારે તેને તુરત જ બાળવામાં કે દાટવામાં આવે છે; કારણ કે મૃત્યુ થતાની સાથે જ શરીર કોહવા માંડે છે. આટલાથી જ એ સમજમાં આવી શકે છે કે માંસ કદી પણ આરોગ્યદાયક હોઈ ના શકે. માંસ તાકાત આપે છે વાત પણ બરાબર નથી કેમકે કલકત્તામાં મેં જોયું છે કે ઠેલાગાડી ચલાવનાર મજૂર ફક્ત સત્તુ ખાતો હોવા છતાં ઘણું જ વજન ખેંચી શકતો હોય છે. સત્તુ એટલે ચણાનો લોટ અને પાણી, એની સાથે મરચું અને મીઠું. નિકાસ કરીને પરદેશી નાણું કમાવા માટે એવી જાહે૨ાત કરવામાં આવતી હોય છે. માંસના ભક્ષણથી મેદ વધે છે, ડાયાબિટિસ અને બીજો રોગો થાય છે એ પણ આજનું આરોગ્યવિજ્ઞાન સ્વીકારે છે. તો પછી જાહેર આરોગ્યને નુકસાન કરે એવું શા માટે કરવું ?
ગાય અને બળદની મદદથી ખેતી કરીને આપણો ખેડૂત હજારો વર્ષથી પોતાના કુટુંબને નિભાવતો એટલું જ નહિ પણ એમણે પકવેલા અનાજથી સમાજને પુરતો ખોરાક મળી રહેતો. ગાય- બળદ અને ભેંસના સંહારથી ભારતની આર્થિક વ્યવસ્થા એવી તૂટી ગઈ છે કે ખેડૂતને આત્મહત્યા કરવી
પડે છે અને આપણે અનાજની અછત અને મોંઘવારીનો ભોગ બની રહ્યા છીએ. માંસાહારથી દેશના અર્થતંત્રને ભારે નુકશાન થઈ રહ્યું છે.
મનુષ્ય જ એક એવું પ્રાણી છે કે જેને લાગણીનો ભાવ છે અને એથી સુખ-દુઃખનો અનુભવ કરે છે. હિંસા કરવાથી મનુષ્ય લાગણીહીન બની જાય છે જે સામાજિક વ્યવસ્થાને નુકશાન પહોંચાડે છે. આતંકવાદ એ એનો પુરાવો છે. આમ હિંસાથી સામાજિક, આર્થિક, આરોગ્ય, ન્યાય, પર્યાવરણ, સંસ્કૃતિ અને વિકાસ વગેરેને જ નુકશાન પહોંચે છે. જવાબદાર રાજ્યતંત્ર
જે કાંઈ બની રહ્યું છે તેની જવાબદારી રાજ્યસરકારની છે. મહાસત્તાઓના માર્ગદર્શન નીચે, એનું આંધળું અનુકરણ કરીને જે ગરીબી દૂર કરવા આઝાદીની
લડત ચલાવી આપણા બાપદાદાઓએ અનેક ભોગ આપીને આઝાદી મેળવી
એને ભૂલી જઈને, રાજ્યકર્તાઓ સત્તા અને સંપત્તિ અને સંભવતઃ એમાંથી ઉદ્ભવતી સૂરા અને સુંદરીની ચુંગાલમાં ફસાઈ ગયા છે એવું સર્વસામાન્ય માણસને લાગે છે એમાં નવાઈ જેવું કશું નથી. પ્રજાએ જાતે જાગૃત થઈને આ રાજ્યવ્યવસ્થાને બદલવી પડશે.
સર્વજીવોનો હિચાહક જૈન સમાજ મુસ્લિમ કે બીજા કોઈપણનું અહિત ન જ ચાહે. પરંતુ જો રાજ્યકર્તાઓ સ્વાર્થને ખાતર લઘુમતીના નામે કોઈને પંપાળે તો એક સૌથી નાની લઘુમતી તરીકે જૈન સમાજને, કેવળ પોતાના ધર્મને ખાતર જ નહિ પણ ઉપર મુજબ સમસ્ત વિશ્વની પ્રજાના હિત ખાતર સંપૂર્ણ હિંસાબંધી માગવાનો અધિકાર છે. અહિંસા પરમો ધર્મમાં માનના૨ જૈન અગર કર ભરતો હોય તો એની એ ફરજ છે કે કર ભરવાનો ઈન્કાર કરે તો એમ કરીને એ કોઈ ગુન્હો નથી કરતો. અલબત્ત જરૂર પડે તો સ૨કા૨ જોડે
