________________
૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬ ડિસેમ્બર, ૨૦૦૮
સહાયક થવામાં જ છે એ બરાબર સમજતા હતા. કાળના પરિવર્તનને કારણે પોતાના સમયમાં શ્રમો વસ્ત્રો તરફની મોહ-માયાથી મુક્ત રહી નહીં શકે, તેથી જૂની પ્રથા ચાલુ રાખવાનું જોખમ દેખાયું. તેઓ માનતાં કે બાહ્યવેશ એ ઓળખાણનું અને સંયમ નિર્વાહનું એક માત્ર સાધન છે. ખરો ધર્મ તો દર્શન, જ્ઞાન, ચરિત્રનો સ્વીકાર અને પાલનમાં જ છે.
પુણ્યશાળી, મહાત્માના મિલનની ખબર પડતાં જ નગરજનો, સંન્યાસીઓ, દેવો-દાનવો, ગંધર્વો, યક્ષ વગેરે પણ આ બંનેનો સંવાદ સાંભળવા આવી જાય છે. કેશી સ્વામી, ગૌતમ સ્વામીની અનુજ્ઞા માંગે છે. ગૌતમ સ્વામી કહે છેઃ ‘ભંતે! તમારાં મનમાં જે ઈચ્છા હોય તે કહો, તમારે જે પ્રશ્ન પૂછવા હોય તે પૂછી શકો છો.'
છે.
દેશી સ્વામી પહેલો પ્રશ્ન પૂછે છે કે; “ભગવાન મહાવીરના શાસનમાં પાંચ મહાવ્રતરૂપ ધર્મ અને ભગવાન પાર્શ્વનાથના શાસનમાં ચાર મહાવ્રતરૂપ ધર્મ છે આમ કેમ?' ત્યારે ગૌતમ સ્વામી પ્રથમ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપે છે. કહે છે કે; “પહેલાં તીર્થંકરના લોકો ઋજુ અને જડ હતા તે સમય હતો યુગલિયાનો. તેથી તેના કાર્યો મંદ હતા. તેઓ સરળ હતા અને સુખી હતા. તેઓમાં સમજણ ઓછી હતી. જેટલું કહો તેટલું જ કરે. આગળ-પાછળનુંવૃત્તિ બહુ સમજી ન શકે. વચલા બાવીસ તીર્થંકરના સંતો ઋજુ તો હતા; પણ તેમની પ્રજ્ઞા વિકસતી ગઈ. ક્યાંક પાપ લાગી જાય તો? અને તેઓ ગુરુ પાસે જઈને તરત જ પ્રાયશ્ચિત લઈ લેતા. તેમની પાસે સમજણ અને સરળતા બંને હતી. ભગવાન મહાવીરના શાસનના જીવો પ્રાયઃ કરીને વાંકા એટલે કે વક્રતા અને જડતાવાળા છે. ઊંડી સમજ નથી પડતી, સત્ય સમજવું નથી, બસ દેખાદેખીના ગાડરિયા પ્રવાહમાં રહેવું છે. અવળાઈ છોડવી નથી. આ જીવનમાં કરવા જેવો છે એક આત્મ પુરુષાર્થ, મોહની સામે યુદ્ધ કરવાનું છે. આ જીવો ઘણી-ઘણી વાર પરમાત્માની વાણી સાંભળે છે છતાં પણ છેલ્લે કોરા ધાકોર. આનું નામ જ પાંચો આરો. વળી આ આરામાં વક્ર જડ લોકો સ્ત્રીને પરિગ્રહ ન સમજે તો ? તેથી ચાર મહાવ્રતમાંથી પાંચ મહાવ્રત કર્યાં. ભગવાન પાર્શ્વનાથના શાસનમાં લોકો ચોથા અપરિગ્રહ મહાવ્રતમાં આપ મેળે જ બ્રહ્મચર્યનો સમાવેશ કરી લેતા. પણ પોતાનો સમુદાય આ રીતે સમજી જાય એવી બુદ્ધિશાળી અને સરળ ન લાગતાં ભગવાને પાંચ મહાવ્રતોનું પ્રતિપાદન કર્યું.
બીજો પ્રશ્નઃ બંનેના સમયમાં વસ્ત્રોમાં તફાવત કેમ? ભગવાન પાર્શ્વનાથે કિંમતી અને રંગબેરંગી વસ્ત્રોનો પણ ઉપયોગ કરવાની અનુમતિ આપી છે. ત્યારે ભગવાન મહાવીરે સાધુઓને સાધ્વીજીઓ અલ્પમૂલ્ય, જીર્ણક્ષીર્ણ, સાદા અને શ્વેત વસ્ત્રોનો મર્યાદિત પ્રમાણમાં ઉપયોગ કરવાનું કહ્યું છે. તેમાં પણ સાધુઓને માટે વસ્ત્રહીન રહીને સાધના કરવાનું ફરમાવ્યું છે. તેમ છતાં જે શ્રમણ આવી ઉત્કટ કોટિએ પહોંચવા સમર્થ ન હોય તેને થોડી છૂટ આપી છે. વળી ભગવાન પાર્શ્વનાથના સમયના શ્રમો મૂલ્યવાન વસ્ત્રોનો ઉપયોગ ક૨વા છતાં એના તરફની આસક્તિથી લેપાતા નહીં અને ગમે તેવા ઉત્તમ વસ્ત્રોનો મુખ્ય ઉપયોગ કાયાનું જતન કરવામાં અને એ રીતે સંયમ યાત્રામાં
ત્રીજો પ્રશ્ન : હજારો દુશ્મનો વચ્ચે રહેવા છતાં અને સતત હુમલો કરવા છતાં આપ એમને પરાજિત કેવી રીતે કરી શકો છો? ગૌતમ સ્વામી જવાબ આપે છે કે; ‘હું એક દુશ્મનને જીતી લઉં છું તો સાથે બીજાં પાંચ દુશ્મન જીતાઈ જાય છે. પહેલાં હું મારા આત્માને વશમાં લાવું છું. એના ઉપર કાબૂ મળતાં જ કાર્યારૂપી દુશ્મનો નાસી જાય છે. તેથી પંચેન્દ્રિયના ભોગોની
પર પણ કાબૂ આવી જતા દુશ્મનો પર વિજય મેળવી લેવાય
ચોથો પ્રશ્ન : કે ગૌતમ ! હૃદયના ઊંડાણમાં એક વેલ ઊગે છે. એને વિષ જેવા ઝેરી ફળ બેસે છે એ વિષવેલ કઈ? અને આપે એને કેવી રીતે જડમૂળથી ઉખાડી નાંખી? ગૌતમ કહે છે કે; હૃદયમાં ઉંડે ઉંડે ઘર કરીને રહેલી આશા-તૃષ્ણા એ જીવલેણ વિષર્વલ છે. એના ફ્સ મોક્ષને ભરખી જાય છે. એ ઝેરી હોય છે. એના પ્રતાપે સંસાર વધતો રહે છે. અને આત્મા જન્મમરણના ચકરાવામાં નિરંતર દુઃખી થતો જ રહે છે. જિનેશ્વરના ધર્મની આરાધના કરીને એ વિષવેલને મૂળમાંથી જ ઉખાડી નાંખી છે.
પાંચમો પ્રશ્ન ઃ હે ગૌતમ! હૃદયમાં છુપાયેલો કોઈક સર્વનાશી અગ્નિ આત્માના સુખ-શાંતિને ભસ્મ કરતો, સતત બળ્યા કરતો હોય એમ લાગે છે. એ અગ્નિ કર્યા અને કેવી રીતે શાંત થઈ શકે ? ગૌતમ સ્વામી ઉત્તર આપતાં કહે છે કે; ‘એ અગ્નિ એટલે જીવ સાથે અનાદિકાળથી જોડાયેલા કષાયો, જે જ્ઞાન, શીલ અને દાન, તપની જલધારાથી શાંત થઈ જાય છે. ક્રષાર્થી, શાંત થાય એટલે ચિત્ત શાંત થાય, અને આંતરિક સુખ-શાંતિ મળે.
છઠ્ઠો પ્રશ્ન : મનનો ઘોડો ખોટા માર્ગે જઈને, ખેંચી જઈને, સાધકને પણ પછાડી દે તેવા તોફાની અને બેકાબુ હોય છે. એના ઉપર કાબૂ કેવી રીતે મેળવી શકાય? ગૌતમ સ્વામી * મનરૂપી તોફાની ઘોડાને શ્રુતજ્ઞાન (શાસ્ત્રાભ્યાસ)ની લગામથી કાબૂમાં લઈને ધર્માચરણમાં જોડવાથી તોફાનો શમી જાય છે.
આવા અનેક પ્રશ્નો કેશી સ્વામી કરતા રહ્યા અને ગૌતમસ્વામી પોતાની સૌમ્ય અને સત્યથી પવિત્ર થયેલી વાણી દ્વારા ઉત્તરો આપતા રહ્યા. આ સંવાદો સાંભળીને કેશી સ્વામી અને એમના શિષ્યો તથા હાજર રહેલા સર્વે શ્રોતાઓના સંશયો દૂર થઈ ગયા. સૌના અંતરમાં સત્યનો સૂર્ય પ્રકાશી રહ્યો. આ સૌએ કેશીસ્વામી સાથે ભગવાન મહાવીરના પ્રતિક્રમણ અને પાંચ મહાવ્રતવાળા
