________________
તા. ૧૬ ઑક્ટોબર, ૨૦૦૮
પ્રબુદ્ધ જીવન
પ્રૉ. યશવંતભાઈ શુક્લ
2ડૉ. રણજિત પટેલ (અનામી)
કારમી ગરીબાઈ પણ તેજસ્વી વિદ્યાર્થી હોવાને કારણે અમદાવાદની શેઠ શ્રી અચરતલાલ ગિરધરલાલ ચેરીટીઝની બોર્ડિંગમાં રહીને યશવંતભાઈ શુક્લ સને ૧૯૩૬માં બી.એ. થયા. બી.એ. પછી શું? એમ. એ. કે નોકરી? એ દ્વિધામાં હતા ત્યાં એમના વતન ઉમરેઠમાં ઉમરેઠના વતની અને એમના જ
જ્ઞાતિબંધુ પ્રો. વિષ્ણુપ્રસાદ ૨. ત્રિવેદી સાહેબનો ભેટો થયો. વર્ષોથી પ્રૉ. ત્રિવેદી સાહેબ, સુરતની એમ.ટી.બી. કૉલેજમાં શરૂનાં પંદરેક વર્ષ અંગ્રેજીના ને પછી ગુજરાતી ભાષા-સાહિત્યના પ્રૉફેસર હતા. પ્રો. ત્રિવેદી સાહેબની હૂંફથી યશવંતભાઈ એમ.એ. કરવા સુરત ગયા ને સને ૧૯૩૮માં તાજા એમ.એ. થઈ અમદાવાદમાં આવ્યા અને 'ગુજરાત સમાચાર' દૈનિક અને 'પ્રજાબંધુ' નામના અઠવાડિકના તંત્રી મંડળમાં જોડાયા.
યશવંતભાઈ એ. જી. ચેરીટીઝની બોર્ડિંગમાં રહી બી.એ.નો
અભ્યાસ કરતા હતા એ દરમિયાન એમને એ વિસ્તારમાં આવેલા એક પુસ્તકાલયમાં શ્રી ભોગીલાલ સાંડેસરાનો ભેટો થઈ ગયો.. સાંડેસરાનું ઘર એ. જી, ચેરીટીઝ સંસ્થાની નજીક જ હતું ને જ્યારે શુક્લ સાહેબ, સાંડેસરાને પ્રથમવાર પુસ્તકાલયમાં મળ્યા ત્યારે સાંડેસરા ગુજરાતના એક શિષ્ટ સામયિક ‘કૌમુદી'માં પોતાનો જ લેખ વાંચી રહ્યા હતા. શુકલ સાહેબે સાંડેસરાને પૂછ્યું કે હાલ શું કરો છો ? તો કહેઃ ‘મેટ્રીકની પરીક્ષામાં છ વાર નાપાસ થયો. છું...તે ય ગણિતમાં. હવે ભણવાનો વિચાર નથી.' શુક્લ સાહેબે સાંડેસરાને ગણિતશાસ્ત્રમાં માર્ગદર્શન આપવાનું સ્વીકાર્યું ને સાતમી વાર મેટ્રીકની પરીયા આપી પણ દોઢસોમાંથી ૪૬ ગુણ આવ્યા. ઉત્તીર્ણ થવા માટે ઓછામાં ઓછા બાવન ગુણ જોઈએ. હવે બન્યું એવું કે એલજ્જાના પેપરમાં એક પેપર સેટરે છ માર્કનો ખોટો પ્રશ્ન પૂછેલો...હો હા થઈ એટલે દરેક પરીક્ષાર્થીને છ માર્ક આપવાનું નક્કી થયું. એમ સાતમા પ્રયત્ન પેપર સેટરની ભૂલને કારણે શ્રી ભોગીભાઈ સાંડેસરા, મેટ્રીકનો મહાસાગર પાર કરી ગયા!
મેટ્રીકની પરીક્ષા આપતા હતા એ દરમિયાન તેઓ ‘ગુજરાત સમાચાર' ને 'પ્રજાબંધુ'માં નોકરી કરતા હતા. હવે એક મેટ્રીક પાસ ને બીજા એમ.એ.નો સમાગમ એક જ ઑફિસ ને એક જ ટેબલ પર થયો. મેં પણ સને ૧૯૩૭ના ઑગષ્ટમાં કલકત્તા છોડ્યું ને શ્રી બલ્લુભાઈ ઠાક્કરને કારકો સને ૧૯૩૭ના સપ્ટેમ્બરમાં એ બેંક મિત્રોનો સહકાર્યકર્તા કો ને અમારી ત્રણેયનો સ્નેહસંબંધ જીવનના અંત સુધી પ્રગાઢ મધુર રહ્યો.
અમારી ત્રિપુટી જ્યારે દૈનિક અઠવાડિકમાં નોકરી કરતી હતી ત્યારે, 'ગુજરાત સમાચાર' દૈનિકના તંત્રી શ્રી ઈન્દ્રવદન બલ્લુભાઈ ઠાકોર હતા, સહતંત્રી કપિલભાઈ અને ‘પ્રજાબંધુ' અઠવાડિકના
૧૩
તંત્રી હતા શ્રી ચુનીલાલ વર્ધમાન શાહ (‘સાહિત્ય-પ્રિય’). શરૂમાં થ્રી ઈન્દ્રવદન ઠાકોરે પશવંતભાઈને 'ગુજરાત સમાચાર'ના અગ્રલેખ લખવાનું કાર્ય સોંપ્યું, તંત્રી-સહતંત્રી સાથે અગ્રલેખના વિષયની ચર્ચા કરે, લેખ લખાય પણ છપાય નહીં. આવું આઠ-દશ દિવસ ચાલ્યું એટલે એક દિવસ તંત્રીશ્રીની ઑફિસમાં જઈ શુક્લ સાહેબે વિનયપૂર્વક સંભળાવી દીધું : 'આપને મારી જરૂર ન હોય તો મને છૂટો કરો. તંત્રી-સહતંત્રી નખશિખ સજ્જન. શ્રી ઈન્દ્રવદનભાઈએ પૂર્ણ વિનય સાથે કહ્યું: 'માવંતભાઈ, તમારા અગ્રલેખ તો સાદ્યંત સુંદર હોય છે. વિચારો ને ભાષા સંબંધે મારે કશું જ કહેવાનું નથી. વાંધો માત્ર એક જ વાતનો છે. તમારા લખાણમાં એટલા બધા તત્સમ શબ્દો આવે છે કે 'ગુજરાત સમાચાર'ના પચાસ ટકા વાંચકો તો સમજી પણ ન શકે.' તત્સમ શબ્દો, જ્યાં અનિવાર્ય ન હોય ત્યાં ભલે આવે પણ તદ્ભવ
દેશ્ય-તળપદા શબ્દોવાળી ભાષા લખાય તો મોટી સંખ્યાના વાંચો સમજી શકે.' તંત્રીની આ સૂચના પ્રમાણે શુક્લ સાહેબે અગ્રલેખો લખવા શરૂ કર્યાં ને ખૂબ ખૂબ આવકાર પણ પામ્યા.
‘ગુજરાત સમાચાર’ છોડ્યા બાદ, શુક્લ સાહેબ, અમદાવાદની ગુજરાત કૉલેજમાં, ગુજરાતી ભાષા-સાહિત્યના પાર્ટ-ટાઈમ જુનિયર લેક્ચ૨૨ નિમાયા ને એ પછી વ્યાખ્યાનો તેમજ લખાણોમાં સંસ્કૃત-પ્રચુર ભાષા પુનઃ જીવિત થઈ તે ઠેઠ સુધી રહી. અહીં મારે જણાવવું જોઈએ કે શ્રી ભોગીલાલ સાંડેસરા અને મને કૉલેજમાં આગળ અભ્યાસ કરવાની પ્રેરણા આપનાર પ્રાધ્યાપક શ્રી યશવંતભાઈ શુક્લ હતા. એ પછી તો અમો ત્રણેય મિત્રો કૉલેજ-યુનિવર્સિટીમાં પ્રાધ્યાપકો બન્યા. યશવંતભાઈ ગુજરાત કૉલેજમાં રહ્યા એ દરમિયાન સાંડેસરા ને હું બંનેય એમના વડા વિદ્યાર્થીઓ’. વડા એ અર્થમાં કે સાંડેસરાએ ખાસ્સાં ત્રણ વર્ષ નપાસ થવામાં ગાળ્યાં ને મેં નોકરીમાં...એટલે વયમાં ‘વડા’. અને કૉલેજકાળ દરમિયાન શ્રી ભોગીભાઈ ને હું અક્કેક સંતાનના હું પિતા પણ ખરા. એકી સાથે બે આશ્રમ! શુક્લ સાહેબ અમને બી.એ.માં પ્રો. બ. ક. ઠાકોરનાં ‘મ્હારાં સોનેટ’ શીખવતા. દેહયષ્ટિમાં પ્રૉ. ઠાકોર અને પ્રૉ. શુક્લ સાહેબને થોડુંક સામ્યેય ખરું. ભવિષ્યમાં કો'ક નાટકમાં એમણે પ્રૉ. ઠાકોરનો રોલ પણ ભજવેલો-સરળ રીતે.
ગુજરાત કૉલેજમાં, લેક્ચ૨૨ તરીકેનો તેમનો આ તાજો જ અનુભવ હતો. સુઅમાં એમ.એ.નું ભાતા હતા ત્યારનો એમના ગુરુ માં. વિ. ૨. ત્રિવેદી સાહબનો તેમને આ પ્રકારનો અનુભવ હતો...એમના જ શબ્દોમાં : ‘હું સુરત ગયું. એમ.એ.માં ગુજરાતી મુખ્ય વિષય લઈને વિષ્ણુભાઈનો વિદ્યાર્થી બન્યો...વર્ગ લેવાય
