________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
ધર્મચિંતનના ચાર સૂત્રો'
– શ્રી વસંતભાઈ ખોખાણી
(શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ સંચાલિત ૭૪ મી પર્યુષા વ્યાખ્યાનમાળામાં પાટકર કૉલ-મુંબઈ ખાતે તા. ૨૭ ઓગસ્ટ-૨૦૦૮ બુધવારના રોજ રાજકોટના પ્રખર તત્ત્વચિંતક અને પ્રભાવી વક્તા શ્રી વસંતભાઈ ખોખાળીએ આપેલ વ્યાખ્યાનની સંક્ષિપ્ત નોંધ.
પૂર્વાચાર્ય વિરચિત શ્રી ગૌતમ કુલકની ગાથા ૧૨માં જ્ઞાની ભગવંત ફરમાવે છે કે
ન ધમ્મકા પરમત્થિ કર્જા, ન પાણિહિંસા પરમં અકજ્યું ન પ્રેમરાગા પરમલ્થિ બંધો, ન બોહિલાભા પરમત્યિ લાભો ।। ધર્મકાર્યો સમાન ઉત્કૃષ્ટ બીજું કોઈ કાર્ય નથી, જીવહિંસા સમાન નિકૃષ્ટ-જઘન્ય કોઈ અકાર્ય નથી. પ્રેમરાગના બંધન સમાન કોઈ બીજું ઉત્કૃષ્ટ બંધન નથી અને બોધિલામ સમાન ઉત્કૃષ્ટ બીજો કોઈ લાભ નથી.
(૧) ધમ્મા પરમન્ધિ કર્જ ।
ધર્મ એ જીવને ધારણ કરે છે. ધર્મ જીવને અધોગતિમાં જતા અટકાવે છે. ધર્મ એ જ કે જેથી આત્માને નિજસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ થાય, એ જ ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ અને બળવાન છે કે જે ધર્મ જીવને સંસાર પરિક્ષણ કરવામાં ઉત્તમ હોય અને જીવને નિજસ્વભાવમાં સ્થિતિ કરાવવાને બળવાન હોય.
ધર્મનો મિહમા વર્ણવતા જ્ઞાની ભગવંત કર્યો છે કે સર્વ કળાઓને એક ધર્મળા તે છે. સર્વે કથાઓને એક ધર્મની કથા અને
છે. સર્વબળોને એક ધર્મનું બળ જીતનારૂં છે અને સર્વ પ્રકારના સુખોને ધર્મનું (સમતાનું) સુખ જીતે છે. વસ્તુનો સ્વભાવ તે ધર્મ છે તો આત્માનો સ્વભાવ સમતા છે માટે સમતા એ ધર્મ છે.
કહ્યું છે કે ‘ધર્માત્ શ્રેષ્ઠ પરં નાસ્તિ'. ધર્મથી ઉત્તમ કે ચડિયાતું અન્ય કશું જ નથી એમ વિચારીને સર્વ વોએ શીપ્રાતિશઘ્ર ધર્મની આરાધના કરવી જોઈએ. ધર્મની આરાધના માટે માનવદેહથી ઉત્તમ અને ઉત્કૃષ્ટ બીજા કોઈ દેહ કે ભવ નથી. આથી જ શાસ્ત્રમાં કહ્યું. છે કે જ્યાં સુધી ઈન્દ્રિયો શિથિલ થઈ નથી, વૃદ્ધાવસ્થા આવી નથી, રોગ અને વ્યાધિના વિકારો શરીરમાં જાગ્યા નથી, મૃત્યુ હજુ સમીપ આવ્યું નથી ત્યાં સુધીમાં હે! જીવ તું શાસ્ત્રોવિહિત ધર્મકાર્યો દ્વારા ધર્મનું આરાધન કરી લે.
‘ધર્માત્ સુખં’ – ધર્મથી જ સર્વ સુખો પ્રાપ્ત થાય છે. મનુષ્યો, રાજાઓ કે દેવોને જે કંઈ સર્વોત્તમ સુખો મળે છે તે ધર્મકરણીના જ પરિણામો છે. બીજ વાવ્યા વિના માત્ર પાણી પાઈને કોઈએ ખેતરમાં અનાજ પકવ્યું હોય તેવું સાંભળ્યું છે? તો પછી ધર્મ વિના સુખપ્રાપ્તિ થાય એ કંઈ રીતે શક્ય બને. આમ ધર્મ જ સર્વસુખોનું બીજ છે.
તા. ૧૬ નવેમ્બર, ૨૦૦૮
શાસ્ત્રોમાં ધર્મકાર્યોનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે.
૧. પ્રાણઘાતા નિવૃત્તિઃ। – પ્રાણાતિપાત અથવા હિંસાથી નિવૃત્ત થવું.
૨. પરધન હરણે સંયમ। – અચૌર્ય. પરધન કદી ન કરવું.
૩. સત્ય વાક્યમ્। – સત્યવાણી ઉચ્ચારવી
૪. કાલે શકત્યાં પ્રદાનો – યથાકાળે યાશિક્ત દાન કરવું. ૫. પરસ્ત્રીકથા મૂકભાવ - પરસ્ત્રી સંબંધી વાર્તામાં મૌનભાવ -ઉદાસીન રહેવું.
૬. તૃષ્ણા સ્ત્રોતો વિબંગો) - તૃષ્ણાના મૂળને છેદવું. ૭. ગુરુષ ગુણીજન ચ વિનયઃ। ૭. ગુરુજી ગુણીજન ચ વિનયઃ। - ગુરુજન, ગુણીજન પ્રતિ વિનયવંત થવું.
૮.
સર્વભૂતાનુકંપા। - પ્રાણીમાત્ર પ્રતિ અનુકંપા રાખવી.
શ્રેયધામ અષઃ પન્યાઃ । ધર્મકાર્યના ગ્રંથનો આ જ માર્ગ છે. સર્વ જીવોના કલ્યાણ, હિત અને મંગલનો આ ધર્મ-આચાર સામાન્યતઃ સર્વશાસ્ત્રોમાં ઉપદેશ્યો છે.
જે ધર્મમાં વિધીથી વિરાગ, કાર્યોનો ત્યાગ, ગુોમાં પ્રીતિ (પ્રમોદભાવ) અને ક્રિયાઓમાં અપ્રમાદીપણું એટલે કે અપ્રમત્તતા હોય તે ધર્મ જ જગતમાં જીવોને મોક્ષસુખ આપવાવાળો બની શકે છે.
શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ કહ્યું છે કે આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિના સર્વ પ્રકારના તાપ, ઉત્તાપ અને સંતાપરૂપ આ કલેશમય સંસારમાં કેવળ ધર્મ જ જીવોને શરણભૂત છે.
સર્વજ્ઞનો ધર્મ સુર્ણ જાણી, આરાધ્ધ, આરાધ્ય પ્રભાવ આણી અનાથ એકાંત સનાથ થાશે, એના વિના કોઈ ન બાહ્યસ્તાશે.’ જગતજીવોનું જિવિતવ્ય અશાશ્વત અર્થાત્ કાલવર્તી, અનિયત કાલિક અને ક્ષણભંગુર કહ્યું છે. તેથી હું ભવ્યો જિનેશ્વર ભગવાને ઉપદેશેલા સુંદર અને હિતકારી ધર્મમાં જ પ્રવર્તો, સર્વજ્ઞ જિન કથિત ધર્મ જ રક્ષણ કરનાર, શરણભૂત અને સદ્ગતિને આપનારો છે તેને જ આરાધો. આમ ‘ન ધમ્મકજ્જા પરમત્થિ કજ્યું’। ધર્મસમાન ઉત્કૃષ્ટ બીજું કોઈ કાર્ય નથી. (૨) ન પાણિહિંસા પરમં અકજ્જ ।
જીવહિંસા જેવું નિકૃષ્ટ - જન્ય બીજું કોઈ કાર્ય એટલે કે પાપ નથી.
શાસ્ત્ર ફરમાવે છે કે સર્વો પાણા ણ સંતવા પ્રાણીમાત્ર સર્વે અવધ્ય છે. સવ્વેસિ જિવિયં પીયં સર્વ જીવોને જીવવું પ્રિય છે, મરવું કોઈને ગમતું નથી.
એક
પાંચ ઈન્દ્રિય, ત્રણ બલ (મન, વચન, કાયા) એક શ્વાસ તથા આયુ એમ દશ પ્રકારના પ્રાણ ધારણ કરીને પ્રાણીઓ જીવન જીવે છે જેમાં ઓછામાં ઓછા ચાર તથા વધુમાં વધુ દશ પ્રાણથી જિવાબ હોય છે.
પાણિહિંસા એટલે કે પ્રાણાતિપાત, વધ કે ઘાતનું સ્વરૂપ આ
