________________
તા. ૧૬ નવેમ્બર, ૨૦૦૮
ઐતિહાસિક મૂલ્ય તો અવશ્ય હોત, પરંતુ અહીં કવિહૃદયનો ભક્તિભાવ ભળતાં આ સમગ્ર તીર્થમાળા નવ ટૂંકો માટેની મનોહ૨ ભક્તિભાવભરી સ્તવનમાળા પણ બની છે. એ અર્થમાં આ તીર્થમાળા અથવા ચૈત્યપરિપાટી કાવ્યાત્મક, ભક્તિસભર અને વિલક્ષણ બની છે.
પ્રબુદ્ધ જીવન
૨૩
જન્મ લાહો લીજે રે હેમાવસી વંદન કીજે (શ્રાવક વ્રતતરૂ ફલિયો) અમે મોતીવસીને હવે વંદિયે (વ્રત સાતમે વિરતિ આદરૂં રે લોલ).
આમ, આ યાદી બતાવે છે કે, કવિએ પંડિત શ્રી વીરવિજયજી આદિની વિવિધ પ્રચલિત પૂજાઓની દેશીઓને પોતાની તીર્થમાળામાં પ્રયોજી છે, જેને લીધે આ રચનાની ગેયતા, મધુરતા અને સરળતા આપણા હૃદયને તત્કાળ સ્પર્શે છે. કવિની આ રચના રીતિને કારણે આ તીર્થમાળામાં પ્રત્યેક ટૂંકની સંખ્યા ગણતરીએ મુખ્ય લક્ષ હોવા છતાં, સમગ્ર રચના કવિના આંતરિક ભક્તિભાવનો પરિચય કરાવે છે, અને આપણા હૃદયમાં તીર્થપ્રતિ ભક્તિભાવ જાગૃત કરે છે.
કવિ પરમાત્માને પરમ ઉપાસ્ય અને આદરણીય ગણે છે. આત્માના શુદ્ધ સ્વભાવની પ્રાપ્તિ એ સાધકનું પરમ લક્ષ્ય છે અને આ લક્ષ્ય જેનું સિદ્ધ થઈ ચૂક્યું છે એવા પરમાત્માની સાચા હૃદયની શરણાગતિ જ સાધકમાં પ્રછન્ન રહેલા શુદ્ધસ્વભાવને પ્રગટ કરવામાં સહાયભૂત બને છે. આ સત્ય કવિહૃદયમાં બરાબર અનુભવાયું છે. આથી જ કવિ બાલાવસીની ઢાળમાં કહે છે,
‘આજ સનાથ થયો હું સ્વામી, મોહ વિડારણ રસિયો રે; અલબેલો આદીશ્વર પામી, આનંદવન ગુણ વસિયો.’ તો નંદીશ્વર દ્વીપની ઢાળનો પ્રારંભે પણ કહે છે, ‘ચાલ ચાલ સખી આજ નંદીશ્વર, ભાવન ચોમુખ ભાળી, અતિ શુદ્ધ થાવાં આતમસત્તા, જ્ઞાનગુણે અજુઆળી.’ કવિએ આમ વિવિધ ઢાળોમાં પ્રભુ પ્રત્યેના ભક્તિભાવની અભિવ્યક્તિ કરી છે.
કવિ ભક્ત તો છે જ, પરંતુ જૈન તત્ત્વજ્ઞાન અને અન્ય દર્શનના પણ સારા અભ્યાસી છે. કવિએ મોતીશા ટૂંકની ઢાળમાં પોતાના દર્શનશાસ્ત્રના જ્ઞાનનો સુંદર પરિચય આપ્યો છે. તો પાંડવટૂંકમાં પાડંવો, કુંતામાતા અને દ્રૌપદીને વર્ણવતાં રૂપકાત્મક રીતિનો આશ્રય લઈ કવિ પાંચ પાંડવોને પાંચ મહાવ્રત સમાન અને કુંતામાતાને વ્રતોની માતા શ્રદ્ધા સમાન અને દ્રૌપદીને વ્રતોની પરિણતિ સમતાના રૂપકથી ઓળખાવે છે. એ જ રીતે છીપાવસહીના ત્રણ મંદિરોને રત્નત્રયી-દર્શન-જ્ઞાન–ચરિત્ર અને દેરીઓને દશવિધ યતિધર્મ તરીકે ઓળખાવે છે. આ સૌ કવિની
કવિએ આ સોળ ઢાળો માટે પૂજા આદિમાં પ્રચલિત મનોહર ભક્તિ અને વિદ્વત્તાનો પરિચય કરાવે છે. કવિએ પ્રત્યેક ઢાળને દેશીઓને સુંદર રીતે પ્રયોજ્યા છે. અંતે પોતાના ત્રણ ગુરુઓનું સ્મરણ કર્યું છે, તે કવિના અંતઃકરણના પ્રગટેલા અપૂર્વ વિનયગુણનો પરિચય કરાવે છે. કવિ પોતાના અચલગચ્છીય-દીક્ષા ગુરુ ભાવસાગરજી, તપાગચ્છીય વિદ્યાગુરુ અમરવિજયજી અને આધ્યાત્મિક પદ રચનાર
સર્વ ટૂંકોમાં મૂળ એવી શ્રી દાદાની ટૂંક–વિમલવસહીમાં શ્રી આદીશ્વર દાદાના મંદિરને વર્ણવતા બીજી ઢાળમાં કવિ કહે છે; ‘મૂલનાયક જિનરાજનું મનમોહનજી, મહા ચૈત્ય ઉત્તુંગ આકાશ મનડું, માનું એ મેરૂ બીજો હશે મનમોહનજી આવે ચોસઠ ઈન્દ્ર ઉલ્લાસ મનડું, શુધ્ધ ચેતના રાણી તણો મનમોહનજી માનું મંડપ એ કલાકાર મનડું, મંડપ આદીશ્વરા મનમોહનજી મૂલનાયક પ્રતિમા સાર મનડું.' ‘પ્રેમવાસી’ નામ પર શ્લેષ કરતાં કવિ કહે છે: ‘પ્રેમ જનિત શ્રધ્ધા જિહાં, ઝળકે આતમ ઉદ્યોત, પ્રેમાવસી ટૂંક પાંચમી, અનુભવ ભાવો દ્યોત.’ કવિ હેમાભાઈ, પ્રેમાભાઈ, મોતીશા શેઠ, દીપચંદ શેઠ, સાકરચંદ શેઠ આદિની ઉદારતા અને ધર્મપ્રિયતાનું વિગતસભર બયાન વિવિધ ઢાળોમાં આલેખે છે.
કવિ ઝવે૨સાગરજીએ પોતાની ‘શ્રી શત્રુંજ્ય તીર્થમાળા' રચનામાં આ નવ ટૂંકોને પરમાત્મગુણોના નવનિધિસમાન ઓળખાવી છે. કવિએ આ ટૂંકોના નામ પર મનોહર શ્લેષ કર્યો છે. હેમા-હેમ-સુવર્ણ, મોતી, દીપ-જ્યોતિર્મય, છીપ-મોતીનું ઉત્પત્તિસ્થાન આદિ નોંધપાત્ર છે. કવિએ ઢાળને પ્રારંભે ટૂંકના મૂળનાયક જિનેશ્વરદેવોની અત્યંત ભાવભરી સ્તવના કરી છે. ચૌમુખ ટૂંકના મૂળનાયક શ્રી ચર્તુમુખ આદિનાથ ભગવાન બ્રહ્મા સાથે સ૨ખાવે છે, તેમ જ તેમની સહજ સમાધિનું ભાવપૂર્ણ વર્ણન કરે છે. છીપાવસહીના મૂળનાયક શ્રી શાંતિનાથ પ્રભુને સંસારસાગરમાં ભટકતાં જીવો માટે પરમશાતાદાયક તરીકે ઓળખાવે છે, તો સાકરવસહીના મૂળનાયક શ્રી પાર્શ્વનાથ સ્વામીને આત્મારૂપી લોઢાને શુદ્ધ પારસરૂપ આપનાર વિશિષ્ટ પારસમણિ કહી કવિ તેમનો મહિમા ગાય છે. તો શ્રી મોતીશાના મૂળનાયક શ્રી આદિનાથ નિમિત્તે વિશ્વ ઉત્પત્તિનો આધાર પ્રથમ ‘અ’ સ્વરનો મહિમા ગાય છે.
ચોમુખ બ્રહ્મ મળ્યા રે વાલાજી (આવ્યો છું આશાભર્યા) પાંડવ ટૂંક ત્રીજી ભલી મારા વાલાજી (મારા વાલાજી રે) શ્રી શાંતિના ભૂપાલ એવી ચોથી તે ટૂંક રસાલ (હવે શક્ર સુઘોષા બજાવે) મનુષ્ય
