________________
તા. ૧૬ ઑક્ટોબર, ૨૦૦૮
ત્યારે મારો પગાર રૂા. ૧૬૮૦ હતો. શુક્લ સાહેબને મેં ક્યારેય પગાર સંબંધે પૂછ્યું નથી પણ ડૉ. સાર્ડસરા કરતાં ઓછો ને મારા કરતાં વધારે હોવો જોઈએ. પણ જ્યારે પેન્શનનો પ્રશ્ન ઊભો થયો ત્યારે અમદાવાદમાં પ્રૉ. આર. યુ, જાનીએ, પ્રૉફેસરોનું એક યુનિયન ઉભું કરેલું જેમાં નિવૃત્ત પ્રોફેસરોના પેન્શનના ભાત ભાતના પ્રશ્નોને હલ કરવામાં માર્ગદર્શન આપવામાં આવતું ને જરૂર જણાતાં કાયદાનો આશ્રય પણ લેવામાં આવતો. સભ્ય ફી હતી રૂપિયા પાંચસો. શરૂમાં પ્રૉ. શુક્લને સભ્ય બનાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો પણ એમણે પોતાના પ્રશ્નો સ્વતંત્ર રીતે હલ કરવાની ઈચ્છા દર્શાવી, સભ્ય ન થયા, પણ જ્યારે પેન્શનનો પ્રશ્ન ગૂંચવાયો ત્યારે સામેથી પ્રૉ. જાનીને ફોન કરી સભ્ય બનવાની ઈચ્છા દર્શાવી પણ સભ્ય–ફીના રૂપિયા પાંચસો કકડે કકડે આપે તો ચાલે કે કેમ?...એવો પ્રશ્ન પૂછ્યો. ડૉ. સાંડેસરા અને શુક્લ સાહેબે વિદ્યાસભામાં સાત આઠ સાલ નોકરી કરી પણ ત્યાં પ્રોવિડન્ટ ફેડની સુવિધા નહોતી, એટલે પેન્શનની ગણતરીમાંથી એ વર્ષો બાદ થઈ ગયાં. મેં પણ નડિયાદની કૉલેજમાં આઠ વર્ષ નોકરી કરી. ત્યાં પ્રોવિડન્ટ ફંડની વ્યવસ્થા તો હતી પણ નિયમ એવો હતો કે દશ સાલ નોકરી કરે તેને જ પ્રોવિડંડ ફંડનો પૂરો લાભ મળે. મારે બે વર્ષ ખૂટતાં હતાં એટલે કાપ વેઠવો પડ્યો. મારો કહેવાનો આશય એ છે કે આઠમા દાયકા સુધીના નિવૃત્ત પ્રૉફેસરોને સભ્ય-ફી પેટે રૂપિયા પાંચસો આપવામાં પણ તકલીફ પડતી હતી જેનું પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ પ્રો. શુક્લ સાહેબ હતા.
યશવંતભાઈને ગુંજન–ગાયનનો આગવો શોખ હતો. રાગના ઘરમાં રહીને એ મધુર કંઠે અસરકારક રીતે ગાઈ શકતા હતા. કવિતાનું પઠન ભાવપૂર્ણ ને અદ્યોતક રહેતું, અમને કંઠથી મેં જે ત્રણેક કાવ્યો સાંભળ્યાં છે તેની સ્મૃતિ અદ્યાપિ જીવન્ત છે. સુંદરમ્ના ‘ઘણ ઉઠાવ, મારી ભૂજા'નું કાવ્ય-પઠન એવી રીતે કરતા કે જાણે ઉઠાવેલા ઘણે બધું જ Á-શીર્ણ-ભાંગવા યોગ્ય ભાંગીને ભૂક્કો કરી દીધું છે. પછી કહેઃ ‘સુંદરમે' આ સોનેટમાં એમની જ્ઞાતિના ખમીરને પ્રકૃતિદત્ત પ્રતીક દ્વારા મૂર્ત કર્યું છે, જીવંત કર્યું છે. એમને કંઠેથી હૃદયસ્પર્શી રીતે ગવાયેલાં બીજાં બે ગીતો તે-એક કવિ ઉમાશંકરનું, ‘સૂરજ ઢૂંઢે ને ઢૂંઢે ચાંદાની આંખડી, નવલખ તારાનાં ટોળાં ટળવળે હો જી" અને બીજું, કવિવર ન્હાનાલાલનું ‘પરમ ધન લેજો પ્રભુમાં લોક’–આ બે ભક્તિગીતો. ઉમાશંકરના ‘ઝંખના’ ભક્તિકાવ્ય માટે કહેઃ ‘કવિનું આ ઉત્તમમાં ઉત્તમ ભક્તિકાવ્ય છે. જો કે પરંપરા અને પુરોગામીઓની અસર ઝીલી છે પણ એને એવી રીતે આત્મસાત્ કરી છે કે કશે વરતાય જ નહીં. આ બે કડીઓ ગાતાં તેઓ ભાવ-વિભોર બની જતાઃ
બ્રહ્માંડ ભરીને પોત્રા, કીકીમાં મારો કો ચા નો કે લોન લેતો રહે તો જી,
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૫
ગગન ઘેરીને આજ દર્શન વરસો રે વ્હાલા ? ઉરે ઝૂરે મારો મા ભર્યંચો તો
આની સાથે શુક્લ સાહેબ, કવિવર ન્હાનાલાલનું ‘મારાં નયણાંની આળસ રે, ન નિરખ્યા હરિને જરી' યાદ કરતા અને ‘પરમધન પ્રભુનાં લેજો લોક' ગાઈ, કવિનાં આ બે મિક્ત ગીતોને ખૂબ ખૂબ બિરદાવતા. કવિતા માટેનો એમનો લગાવ અદ્ભુત હતો. ‘બ્રેસ્ટ રીડીંગ કવિતા' ને ‘બોટલ ફીડીંગ કવિતા'નો ભેદ એ તરત જ પરખી જતા.
સને ૧૯૫૦ થી ૧૯૫૮ સુધી હું નડિયાદની સી. બી. પટેલ આર્ટ્સ કૉલેજમાં ગુજરાતી ભાષા સાહિત્યનો પ્રોફેસર ને અધ્યક્ષ હતો. સને ૧૯૫૩માં જ્યારે ગુજરાતખ્યાત આચાર્ય ડૉ. કે. જી. નાયક પ્રિન્સિપાલ હતા ત્યારે હું વાઈસ પ્રિન્સિપાલ હતો. તે કાળે, ચરોતરની અન્ય કૉલેજો કરતાં અમારી કૉલેજના પ્રોફેસરો પ્રમાણમાં વધુ લાયકાત ધરાવનાર હતા. ચારેક તો તે કાળે પીએચ.ડી. હતા. અંગ્રેજીના પ્રૉફેસર-અધ્યક્ષ ડૉ. લક્ષ્મણ એચ. ટેંગશે અને પોલિટીકલ સાયન્સના પ્રૉફેસર-અધ્યક્ષ એમ. જી. પારંખ સાથે ડૉ. કે. જી. નાયકને બને નહીં. નહીં બનવામાં આ બે વિદ્વાન, સંન્નિષ્ઠ પ્રૉફેસરો દોષિત નહોતા પણ પ્રિન્સિપાલ નાયકની વહાલાં-દવલાંની નીતિ અને ‘ડીવાઇડ એન્ડ રૂલ’ કરવાની ખોટી પદ્ધતિ જ જવાબદાર હતી. ડૉ. ટેંગો ને પ્રો, પારેખ તો સંસ્થાના, અરે કોઈપણ યુનિવર્સિટીના ભૂષણરૂપ હતા ને વિદ્યાર્થી જગતમાં પણ અતિશય લોકપ્રિય હતા. કોઈ પણ નિમિત્તે પ્રિ. નાયક તેમને કાઢવા માગતા હતા, એટલે કોઈપણ વર્તમાનપત્રમાં એ બે વિષયની જાહેરાત આવે એટલે પ્રિ. ડૉ. નાયક, એ જાહેરાત નીચે લાલ લીટી દોરી જે તે પ્રોફેસરને મોકલી આપે. આવી, યુ આર અનવોન્ટેડ' નીતિથી વાજ આવી ગયેલા આ બે પ્રોફેસરોએ મને વાત કરી. મેં એ બંનેના બાયોડેટા સાથે અમદાવાદની એચ.કે. આર્ટ્સ કૉલેજના આચાર્ય શ્રી યશવંતભાઈ શુક્લ જે મારા પરમ મિત્ર હતા, તેમને આગ્રહપૂર્વક ભલામણ કરી. તાકડે એમને આ બે વિષયોના પ્રોફેસરોની આવશ્યકતા પણ હતી, એટલે ‘ઈન્ટરવ્યૂ’ લેવામાં ને બંનેય માન ને ગૌરવપૂર્વક વધારે પગારે નિમાયા. આ બે પ્રૉફેસરોએ એ કૉલેજનું નામ રોશન કરવામાં મોટો ભાગ ભજવેલો. ડૉ. ટેંગોનો ‘આર્ટ ઓફ ટાર્ગોર' શોધ-પ્રબંધ તો પ્રગટ થઈ ગયેલો ને પ્રૉ. પારેખ, ડૉ. રાધાકૃષ્ણનના તેજસ્વી વિદ્યાર્થી હતા. શ્રી નગીનદાસ પારેખની પ્રેરણાથી તેઓ ગુજરાતીમાં લખતા થયેલા. મિ. શુક્લનો આ મારા ઉપર ખૂબ ખૂબ મોટો ઉપકાર હતો. એકવાર પ્રૉફેસરોની મિટીંગમાં મને ઉદ્દેશીને પ્રિ. ડૉ. નાયક બોલેલાઃ મારી વિચાર તો એ બેઉને નડિયાદની શેરીઓમાં ભીખ માંગતા કરવાનો હતો પા વચ્ચે આ (હું) દાનેશ્વરી કર્ણ આવી ગયો ને યશવંત શુક્લના અનુગ્રહથી
