________________
તા. ૧૬ ઑક્ટોબર, ૨૦૦૮
પ્રબુદ્ધ જીવન પ્રાણ આધારિત વિભિન્ન સાધના-પદ્ધતિ
a પ્રવર્તક મુનિશ્રી મૃગેન્દ્ર વિજય મ. (૧) શ્વાસ-વિજ્ઞાન
રહ્યો છે. (The Science of Breathing).
આરોગ્યનું ક્ષેત્ર હોય કે અધ્યાત્મનુંઆપણે જે શ્વાસ લઈએ છીએ તેનો પ્રાણશક્તિ સાથે ઘનિષ્ઠ શરીર શુદ્ધિ અને ચિત્ત શુદ્ધિ દ્વારા સ્વાથ્ય કેમ પ્રાપ્ત કરવું એ સંબંધ છે. જેને (Vital Energy-જીવનશક્તિ) કહી શકાય. પ્રાણનું જ ઉદ્દેશ છે. અહિં આપણે પ્રાણ આધારિત કેટલીક પ્રાચીન અને કામ શ્વસનતંત્રનું સંચાલન કરવાનું છે. હૃદયના સ્થાને આવેલ અર્વાચીન બંને સાધના-પદ્ધતિનો પરિચય કરવા સાથે તે જીવનમાં અનાહત ચક્ર એ પ્રાણનું કેન્દ્રબિન્દુ છે.
કેટલી ઉપયોગી છે તે જોઈએપાતંજલ યોગસૂત્રમાં પ્રાણનું પાંચ પ્રકારે પૃથક્કરણ કરેલ ૧. પાતંજલ યોગદર્શન અનુસાર અષ્ટાંગ યોગ પૈકી છે–પ્રાણ, અપાન, સમાન, ઉદાન, વ્યાન. તદુપરાંત બીજા પણ પ્રાણાયામ (રેચક, પૂરક, કુંભક), અનુલોમ-વિલોમ, કપાલપાંચ ઉપ-પ્રાણ છે. જે સૂક્ષ્મવાયુ રૂપે છે. નાગ, કૂર્મ, કુકલ, ભાતિ, ભસિકા, ઉઠ્ઠીયાનબંધ વગેરે. ધનંજય અને દેવદત્ત.
૨. વિપશ્યના,૩. પ્રેક્ષાધ્યાન, ૪. સ્વરોદયજ્ઞાન, ૫. Pranic પ્રાણ મૂલતઃ એક હોવા છતાં કાર્યભેદથી એના પાંચ વિભાગ Healing તથા રેકી, ૬. સુદર્શન ક્રિયા, ૭. Levitation. પડે છે. શરીરસ્થ સૂક્ષ્મ સાત ચક્રોમાં તેનો વાસ છે. પ્રાણવાયુ હવે આપણે ક્રમશઃ વિચાર કરીશું :સૌમાં મુખ્ય છે. તેનું સ્થાન હૃદય એટલે કે અનાહત ચક્ર છે-જે પાતંજલ યોગ સૂત્રમાં પ્રાણાયામનો પરિચય આપતું સૂત્ર જીવનશક્તિ બક્ષે છે.
અપાન વાયુ નાભિથી નિમ્ન પ્રદેશમાં-સ્વાધિષ્ઠાન અને વીહ્યાખ્યત્તરસ્તષ્પ વૃત્તિ દ્વૈશ-તિ-સંયમ: પરિણે તીર્થસૂક્ષ્મ:II ૨/૫૦ મૂલાધાર ચક્રમાં છે. તેનું કાર્ય ઉત્સર્ગ કરવાનું છે.
બાહ્યવૃત્તિ, આત્યંતરવૃત્તિ અને સ્તંભવૃત્તિ એટલે કે રેચક, સમાન વાયુ નાભિમાં – મણિપુરચક્રમાં છે તેનું કાર્ય પાચન- પૂરક અને કુંભક-એ ત્રિવિધ પ્રાણાયામ દેશ, કાલ અને સંખ્યાથી પષણ કરવાનું છે.
નિયમિત થાય છે અને અભ્યાસથી દીર્ઘ તથા સૂક્ષ્મ બને છે. ઉદાન વાયુ કંઠમાં-વિશુદ્ધિચક્ર, આજ્ઞાચક્ર અને સહસ્ત્રાર સાધારણ રીતે એક સ્વસ્થ-તંદુરસ્ત વ્યક્તિનો શ્વાસોશ્વાસનો ચક્રમાં છે–ઉન્નયન તેનું કાર્ય છે.
સમય તેને માત્રા કહેવાય છે. વ્યાન વાયુ સંપૂર્ણ શરીરમાં વ્યાપ્ત છે પરિનયન તેનું કાર્ય એવી ૧૬ માત્રાથી (પરિમાણ) પૂરક, ૩૨ માત્રાથી રેચક
અને ૬૪ માત્રાથી કુંભક પ્રાણાયામ પરિપૂર્ણ થાય છે. - પંચ કોશમાં પ્રાણમય કોશ (શરીર)નો સમાવેશ કરવામાં શ્વાસ લેવાની સૌથી શ્રેષ્ઠ ચાવી–Key-પદ્ધતિ એ છે કે–શ્વાસ આવ્યો છે.
લેતી વખતે પેટ–ઉદર ફુલવું જોઈએ અને શ્વાસ છોડતી વખતે જૈન યોગી શ્રી ચિદાનંદજીએ પણ “સ્વરોદયજ્ઞાનમાં ઉપર્યુક્ત પેટ અંદર જવું જોઈએ, Correct breathing is to inhale till પ્રાણના પ્રકારો બતાવ્યા છે. (પદ્ય ક્રમાંક-૪૪૨-૪૪૩). the stomach expands and exhale to contract it.
જૈન દર્શનની દૃષ્ટિએ ૧૦ પ્રાણ છે-જે દ્રવ્યપ્રાણ રૂપ છે. પાંચ આપણે નોર્મલ રીતે એક મિનિટમાં ૧૫ થી ૧૮ વાર શ્વાસ ઈન્દ્રિય, ત્રણ (મન, વચન, કાયા) બલ, શ્વાસોશ્વાસ અને આયુષ્ય. લઈએ છીએ એ પ્રમાણે ગણીએ તો એક કલાકમાં ૬૦x૧૫= તે પૈકી શ્વાસોશ્વાસની સ્પષ્ટ રીતે સ્વતંત્ર ગણતરી કરી છે. અને ૯૦૦ વાર અને ૨૪ કલાકમાં ૯૦૦x૧૪=૨૧,૬૦૦ વાર શ્વાસ જીવસૃષ્ટિમાં કોને કેટલા પ્રાણ હોય છે તે નવતત્ત્વની ૭ મી લઈએ છીએ. પ્રાણાયામના અભ્યાસથી શ્વાસ શુદ્ધ અને સંયમિત ગાથામાં તેનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે.
થાય છે અને પરિણામે શ્વાસોશ્વાસની ગતિને લંબાવી શકાય છે. આ ઉપરાંત આહાર, શરીર, ઈન્દ્રિય, શ્વાસોશ્વાસ, (આનપાન) આ સંદર્ભમાં યોગી શ્રી ચિદાનંદજી “સ્વરોદયજ્ઞાન'માં કહે છે ભાષા અને મન આ ૬ પર્યાપ્તિ એક શક્તિવિશેષ છે. કે–આ કાળમાં મનુષ્યના આયુષ્યની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૧૧૬ વર્ષની
યોગદર્શન અને જૈનદર્શનમાં જે રીતે પ્રાણનો પરિચય મળે છે તે મુજબ ૧૦૦ વર્ષમાં ૪,૦૭,૪૮,૪૦,૦૦૦ ચાર અબજ, છે તે મૌલિક છે. પ્રાણાયામની સાધના સંપૂર્ણપણે અને સ્વતંત્ર સાત કરોડ, અડતાલીસ લાખ અને ચાલીસ હજાર શ્વાસોશ્વાસ રીતે અધ્યાત્મલક્ષી હોવા છતાં વૈદિક શ્રુતિઓમાં (ઋચામાં) તેને ભોગવાય છે. દેવતાનું રૂપક આપીને પ્રાર્થના કરવામાં આવી છે. – ‘નમસ્તે વાયો,
(પદ્ય ૪૦૪ થી ૪૦૭) ત્વમેવ પ્રત્યક્ષ દ્રાસિ’ આમ પંચતત્ત્વોમાં અગ્નિ, વરૂણ, પૃથ્વીની શ્વાસને આપણા મનોગત ભાવ, વિચાર, આવેશ, લાગણી જેમ વાયુ (પ્રાણ)માં પણ દેવત્વ આરોપિત કરીને તેની ઉપાસના સાથે પણ ઘનિષ્ઠ સંબંધ છે. There is a deep relationship કરવા દ્વારા પ્રાણશક્તિ-ઉર્જાનું કેમ ઉર્વીકરણ કરવું એ ઉદ્દેશ between our breath and our emotions. As soon as
