________________
૧૦
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬ ઑક્ટોબર, ૨૦૦૮
we get excited our breath gets short and shallow, when સાક્ષી-દૃષ્ટા બનવાનું છે. we calm down our breath gets longer and deeper. જેમ પાતંજલ યોગદર્શનમાં અષ્ટાંગ યોગ છે તેમ બોદ્ધદર્શનમાં Breathing and our inner being is closely related. અષ્ટાંગ ‘મäાજો મરો' અષ્ટાંગ માર્ગ (પથ) છે તેના નામ-શીલ,
શ્વાસ મન સાથે સંબંધિત છે તો મનનો સંબંધ વાયુ સાથે છે. સમાધિ, પ્રજ્ઞા, સમ્યમ્ વાણી, સમ્યગૂ કર્મ, સમ્યગૂ આજીવિકા, મનો યત્ર મત્ તત્રા એમ મહર્ષિઓ કહે છે એટલે આ એક ચેનલ છે. સમ્યમ્ વ્યાયામ, સમ્યમ્ સ્મૃતિ છે.
જ્યારે જ્યારે આપણે ભાવાવેશમાં આવીએ છીએ ત્યારે આપણા શ્રી સત્યનારાયણ ગોયન્કાજીએ વિપશ્યનાને દેશ-વિદેશમાં શ્વાસનો ગ્રાફ પણ up-down થાય છે. થર્મોમીટરમાં જેમ પારો વિકસાવી છે. અનેક ધ્યાન-કેન્દ્રો સ્થાપિત થયા છે. સાધકો તેનો ઉપર-નીચે જાય છે તેમ અહીં પણ સમજવું.
લાભ લે છે. આનું એક ગણિત આ પ્રમાણે છે. શ્વાસની ગતિ પ્રતિ મિનિટ (૩) પ્રેક્ષાધ્યાન ૧૨ થી ૧૫ ગણીએ તો તે નોર્મલ છે પણ જુદી જુદી ક્રિયાઓમાં વિપશ્યના અને પ્રેક્ષામાં માત્ર શાબ્દિક અંતર છે. તેના તેમાં વધારો કે ન્યૂનતા જોવા મળે છે :
ભાવાર્થમાં કોઈ ભેદ-તફાવત નથી. વિકૃશ (૫૫) જે અર્થ બતાવે ગાતી વખતે-singing-૧૬ શ્વાસોશ્વાસ
છે તે જ અર્થ પ્રર્પક્ષ ધાતુ બતાવે છે. તેનો અર્થ છે–પ્રકૃષ્ટ રૂપે ખાતી વખતે-Eating-૨૦ શ્વાસોશ્વાસ
જોવું તે-પ્રેક્ષા. ચાલતી વખતે-Walking-૨૪ શ્વાસોશ્વાસ
તેરાપંથી જૈનાચાર્યશ્રી તુલસીજીએ અને તેમના અનુગામી સૂતી વખતે-Sleeping-૩૦ શ્વાસોશ્વાસ
યુવાચાર્ય શ્રી મહાપ્રજ્ઞજીએ આ પદ્ધતિનો સૂત્રપાત કર્યો છે. કામ વાસના-Sex-૩૬ શ્વાસોશ્વાસ
આ સાધના પદ્ધતિનું મૂળ સ્રોત (Base) તો જૈનદર્શનના ક્રોધ સમયે-Exciting-૩૭ શ્વાસોશ્વાસ
તત્ત્વો જ છે. હવે આપણે ધાર્મિક ક્ષેત્રમાં દૃષ્ટિપાત કરીશું તો જૈનદર્શનમાં જૈનાગમોમાં એક વાક્ય છેપ્રતિક્રમણની વિધિમાં પણ આ શ્વાસોશ્વાસની પ્રક્રિયાને સાંકળી “પિવરાવ મધુમપૂU” અર્થાત્ હે આત્મનું? તું તારી જાતને લેવામાં આવી છે. પ્રતિક્રમણના ષડાવશ્યકમાં-કાયોત્સર્ગ વખતે જો. એટલે કે સ્વયં જો. આત્માને જો, તેનો સાક્ષાત્કાર-દર્શન નવકારમંત્ર અથવા લોગસ્સસૂત્ર ગણવાનું વિધાન છે. તેની સમય કર. મર્યાદા માટે કહ્યું છે કે-એક લોગસ્સસૂત્ર ગણતાં ૨૫ થી ૨૮ અહીં આ પ્રેક્ષાધ્યાનના અંતર્ગત મુખ્યત્વે શ્વાસપેક્ષા આવે છે. શ્વાસોશ્વાસ થાય છે જ્યારે એક નવકારમંત્રના આઠ શ્વાસોશ્વાસ તે ઉપરાંત શરીરપ્રેક્ષા, દીર્ઘશ્વાસપેક્ષા, ચૈતન્ય કેન્દ્રપ્રેક્ષા, સમવૃત્તિ, ગણતા ચાર વાર નવકાર ગણવાથી ૩૨ શ્વાસોશ્વાસ થાય છે. વેશ્યાધ્યાન (Aura), કાયોત્સર્ગ વગેરેનો પણ સમાવેશ થાય છે.
ધ્યાન, સાધના, મંત્ર-જાપ, કાઉસગ્ગ વગેરેમાં શ્વાસોશ્વાસનું સ્વરોદયનું શાસ્ત્ર પણ શ્વાસથી જોડાયેલું છે-તેનો વિચાર લક્ષ્ય ઉપયોગી એટલા માટે છે કે તે સહજ છે, સ્વાભાવિક છે. આપણે અલગથી કરીશું. (૨) વિપશ્યના
પ્રેક્ષાધ્યાનની સમીક્ષામાં એ વિચારણીય છે કે-ઉપર્યુક્ત આગમ વિપશ્યના એ બોદ્ધ પરંપરાની એક સાધના પદ્ધતિ છે. તેને વાક્યનો અભિપ્રાય જો માત્ર આત્મા, ચેતન્ય પરત્વે જ હોય તો ‘આનાપાન સતિ' પણ કહેવામાં આવે છે. “આનાપાન' એટલે તેનાથી સંલગ્ન પ્રાણ, શ્વાસોશ્વાસ, શરીર કે વેશ્યા વગેરે તેની શ્વાસોશ્વાસ. સતિ એટલે એના પ્રતિ જાગૃતિપૂર્વકનું તટસ્થ રીતે મર્યાદાની બહાર છે–એટલે તેનો સમાવેશ કરી શકાય નહિ. અને નિરીક્ષણ કરવું. સ્મૃતિનું પાલિ ભાષામાં “સતિ' થયું.
ચેતન્ય ગુણોથી સંબંધિત આત્માના અનંત જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર્ય, વિસ્તૃશ (૫૫) એટલે વિશેષ રીતે–બારીકાઈથી જોવું-અર્થાત્ વીર્ય, ઉપયોગ, અબાધિત સુખ એવા ભાવપ્રાણને જ પ્રાધાન્યતા આપણાં ભીતરમાં શ્વાસોશ્વાસને જોવો.
આપવી ઘટે. અલબત્ત, આ કક્ષાએ પહોંચવા માટે પ્રેક્ષાધ્યાન જરૂર શ્વાસોશ્વાસનું માધ્યમ સૌને સર્વત્ર સદા, સુલભ હોય છે એટલે પગથિયું બની શકે છે. સાધના પદ્ધતિમાં તેને અગ્રસ્થાન આપ્યું છે. બીજું કારણ એ પણ (૪) સ્વરોદય જ્ઞાન છે કે-આપણા શ્વાસનો આપણા મનોગત વિકારો સાથે ગાઢ યોગના ક્ષેત્રમાં જૈનાચાર્યોનું બહુ જ મોટું પ્રદાન છે. અત્રે સંબંધ છે. જ્યારે મનમાં ક્રોધ જાગે, વાસના જાગે, ભય જન્મે સંક્ષિપ્તમાં જોઈએત્યારે શ્વાસની ગતિ (Frequency) તેજ થઈ જશે એ આપણો પાતંજલ યોગદર્શનનો અષ્ટાંગયોગ પ્રસિદ્ધ છે. બૌદ્ધ પરંપરામાં અનુભવ છે. અને શાંત થતાં નોર્મલ-સાધારણ બની જશે. અષ્ટાંગમાર્ગ છે. તેમ જૈનદર્શનમાં યોગની આઠ દૃષ્ટિ છે. તે આ
શ્વાસોશ્વાસ, એકદમ વર્તમાનની At Present ની ઘટના છે. પ્રમાણે છેઆથી તે તરફ મનને લઈ જવાથી વિકારો શાંત થાય છે. પરિણામે મિત્રા, તારા, બલા, દીપા, નષ્ટ થાય છે, કારણ કે ત્યારે ભૂતકાળનું કોઈ સ્વપ્ન નથી અને સ્થિરા, કાન્તા, પ્રભા અને પરા. ભવિષ્યની કોઈ કલ્પના નથી. માત્ર આપણે આપણા જ શ્વાસના આ પાયા ઉપર યોગ યાત્રા આગળ વધે છે. ૧૪ પૂર્વધારી,
