________________
તા. ૧૬ સપ્ટેમ્બર, ૨૦૦૮ પ્રબુદ્ધ જીવન
૨૭ પંથે પંથે પાથેય : નિવાર્ય અનિષ્ટો (અન. પુષ્ટ છેલ્લાથી ચાલ) ‘તમે નાહકના એકેળાઓ છો. તમારા તો ત્રણ જ માળ છે.
આ લોકો તો સાત સાત માળ સુધી માલ ચઢાવવાને ટેવાયેલા જરૂરિયાત નહિ પરંતુ એક શોખની વસ્તુ છે અને એના ઉત્પાદનમાં છે.' આમ કહી એ ભાઈ તો જતા રહ્યા. દસ આંટા બાદ એ મજૂર તો અનેક સ્તરે, અનેક જીવોની હિંસા થતી હોય છે, છતાં,
હાંફતો હતો એના પગ ધ્રૂજતા હતા. મેં એને થોડો વિસામો આપણાથી એનો મોહ છૂટતો નથી. ઝવેરાતના વેપાર, વપરાશમાં
-રીરીમાં લેવા કહ્યું અને ચા-નાસ્તો તથા કેળાં આપ્યા. પણ મારા મનનો જૈનોનો ફાળો ગણનીય છે.
ઉદ્વેગ જરાય શમ્યો ન હતો. બાપ-દીકરી ઑફિસેથી આવ્યા ત્યારે જ્યારે કીડીને પણ ન મારનાર માણસો અન્ય મનુષ્યોના દુ:ખ પણ હું ઉદાસ હતી. દીકરીએ તો કહેવા માંડ્યું, ‘આખા ઘરની દર્દ તથા શોષણ પ્રત્યે ઉદાસીનતા સેવે ત્યારે નવાઈ લાગે છે. ફરસ પર આવી લાદી જડાવી દે. ઘર એકદમ નવું લાગશે...'
મકાન : આપણી ત્રીજી જરૂરિયાત એટલે ઘ૨. ટાઢ, તડકો, “મારે આથી વધુ કર્મ નથી બાંધવા’ અને મેં મારી વ્યથા કહી વરસાદ તથા હિંસક પશુઓથી બચવા આદિ માનવ ગુફાઓમાં ઉમેર્યું, ‘તમે બેઉ તો આ ક્ષેત્રમાં કામ કરનારા. તમે વધારે મજૂરો રહેતો. ધીમે ધીમે ઝૂંપડા, કુટિરો અને હવે તો અદ્યતન ગગનચુંબી મોકલવાનો આગ્રહ કેમ ન રાખ્યો. આ તો માણસનું નવું શોષણ મકાનો બંધાવા માંડ્યા. અગાઉ ઘર, હુંફ અને રક્ષણાર્થે બંધાતા, કહેવાય.' ધીમે ધીમે એમાં સગવડો ઉમેરાતી ગઈ અને પછી એમાં પણ શરૂ
‘આવા બધાં વિચારો કરીશ તો, તારે તો ખાવાનું પણ છોડી દેવું થઈ દેખાદેખી. ઘરનાં રૂપરંગ બદલાવવાનો એક ચીલો શરૂ થયો. પડશે. સાકરના કારખાનામાં મજૂરો એની પીઠ પર સો કિલોના ભીંતો તોડી બે ખંડમાંથી એક મોટો બેઠક ખંડ બનાવવાનો અને ગુણો ઉંચકે છે. ચોખાની ગુણો પણ સો કિલોની હોય છે.” એમણે એક મોટા ખંડમાં ભીંત ચણી બે નાના ખંડ બનાવવાના. લાદીઓ અને બારી બારણાં બદલવાનાં, રસોડાના ઓટલાના સ્થળાંતર ખાવાનું છોડી તો ન શકાય, પરંતુ વસ્તુઓનો ખપ પૂરતો જ કરવાના. ભાંગફોડ દરમિયાન, પોસાતું હોય તે બીજે રહેવા જાય વપરાશ અને અપરિગ્રહ એ બે નિયમો તો પાળી શકાય. અને પાડોશીઓ તોડફોડના, લાદી ગ્રેનાઈટ કાપવાનાં કર્કશ એક બહેનપણી કહે “એમ તો આપણાં તીર્થધામ સમા દેરાસરો, અવાજોથી પીડા ભોગવતા રહે.
દેલવાડા, રાણકપુર, સમેતશીખર ડુંગર ઉપર છે એ બાંધવા માટે સૌથી વધુ હિંસા કદાચ મકાન પાછળ થતી હશે. સિમેન્ટ એટલે
ન્ટ એટલે તો કેટલા મોટા વજનદાર આરસપહાણને એટલી ઊંચાઈ પર લઈ વાતાવરણને પ્રદુષિત કરનાર પદાર્થોમાં અગ્રેસર. એક ટન
જવા પડ્યા હશે’. સિમેન્ટનું ઉત્પાદન કરવા માટે એક ટનથી સહેજ જ ઓછો (એટલે
સદીઓ પહેલાંની એ વાત છે. ત્યારે શા માટે અને કેવી રીતે કે ૦.૯૦ ટન) કાર્બન ડાયોક્સાઈડ વાયુ હવામાં છોડાય છે.
આ બધાં અભુત કલાના નમૂના જેવા દેરાસરો બંધાયા હશે મકાનો પાડવામાં આવે કે ભીંતો તોડવામાં આવે ત્યારે ટ્રકો
એની મને ખબર નથી. વળી, જેનોમાં મૂર્તિપૂજામાં ન માનનાર ભરાઈને થતો સિમેન્ટનો ભંગાર પ્રદુષણમાં વધારો કરે છે. કારણ
સ્થાનકવાસીઓ પણ છે જ ને ! વર્તમાનકાળમાં, આજની કે એ ભંગાર નથી માટીમાં એકરૂપ થઈ શકતો કે નથી પાણીમાં
પરિસ્થિતિમાં આપણે સંસારી જીવ ઓછામાં ઓછી હિંસા ભળી જતો. આ ઉપરાંત મકાન જમીનદોસ્ત કરવામાં આવે ત્યારે, આચરીને અને ખાસ તો આપણા જેવાં જ તન-મન ધરાવતા ભીંતમાં, છતમાં, પાયામાં વસતા અસંખ્ય નાના મોટા જીવોની
મનુષ્યનું શોષણ કર્યા વગર કેવી રીતે જીવી શકીએ એ વિચારવાનું. હિંસા થાય તે વધારાની.
અગાસીની નીચે અમારો ફ્લેટ. ચોમાસામાં માથા પર પાણી બે માળના મકાન પર અમારો ત્રીજો માળ પિસ્તાળિસ વર્ષ
ટપકે, એ બંધ કરવા અગાસીમાં સમારકામ કરવાનું હતું. ફરી પહેલાં ચણાયેલો. એક ખંડની લાદીઓમાં કેટલીક નીચે ઉતરી
પાછો સામાન-ઈંટ, રેતી ને રસાયણો અગાસી સુધી ચઢાવવાના, ગઈ હતી. એના પર ચાલતી વખતે ઠોકર વાગતી. લાદીઓ ફરીવાર
પરંતુ આ વખતના કૉન્ટ્રક્ટરમાં માનવતા હતી. એણે માલ નીચેથી બેસાડવી જરૂરી હતી. મારા પતિ અને પુત્રી બન્ને ઍન્જિનિયર.
ઉપર પસાર કરવા દરેક માળ પર એક મજૂર ઊભો રાખ્યો હતો. એમણે જૂની લાદી પર જ નવી લાદી બેસાડવી એવું નક્કી કર્યું.
આથી દરેક મજૂરને માલ સહિત એક જ માળ ચઢવો ઊતરવો અદ્યતન મકાનોમાં બેસાડાય છે એવી ૨'x ૨' ની લાદી. લિફ્ટ
પડતો. મહેનત તો સૌએ કરવી જ રહી. તે વગર રોટલો રળાય વગરના મકાનમાં ત્રણ માળ પર લાદીઓ તથા એને ચોંટાડવા
નહિ ને પચાવાય નહિ. માલ ચઢાવવાની આ વ્યવસ્થા જોઈને માટેના રસાયણના કોથળા ચઢાવવા કોન્ટેક્ટર પાસે એક જ માણસ
શોષણ અને શ્રમ વચ્ચેનો તફાવત જાણવા મળ્યો. હતો. એ મજૂરે ચાળીસ કિલો વજન ઉચકી વીસ ફેરા કર્યા; બરાબર
માણસ, માણસ બનીને રહે, એને મળેલી દિલ-દિમાગની દોઢ કલાકની તનતોડ મજૂરી. મારાથી આ સહન નહોતું થતું. મેં ,
અનોખી બક્ષિસનો સદુપયોગ કરે એ જ અભ્યર્થના. * * * કોન્ટેક્ટરને બીજા મજૂરો લાવવા કહ્યું. ‘વધારાની મજૂરી અમે
૫૧૧, એડનવાલા રોડ, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૧૯. ચૂકવશું.'
