________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
સંપાદક - સંશોધક ડૉ. રમણલાલ ચી. શાહ
I ડૉ. ગુલાબ દેઢિયા
(ડૉ. રમણલાલ ચી. શાહ,–અમારા સાહેબના દેહવિલયને તા. ૨૪ ઑક્ટો.-૨૦૦૮ના ત્રણ વર્ષ પૂરાં થશે. પૂ. સાહેબની સ્મૃતિ હરપળે અમારા હૃદયમાં ગુંજન કરતી રહી છે અને રહેશે જ. આ સંસ્થાની સર્વે પ્રવૃત્તિ ઉપર એઓશ્રીના સતત આશીર્વાદ અને માર્ગદર્શન અમને મળતા રહ્યાં છે એની પ્રતીતિ અમને હર પળે થયા કરે જ છે, જેના પરિણામે આ સંસ્થા નિર્ધારિત ક્ષેત્રમાં પ્રગતિ કરતી જ રહી છે એવો સર્વેનો અનુભવ છે. પૂ. સાહેબને અમે શ્રદ્ધાંજલિ અર્પીએ છીએ.
જૈન સાહિત્ય અને ગુજરાતી સાહિત્ય ક્ષેત્રે ડૉ. રમણલાલ ચી. શાહનું યોગદાન અનન્ય છે. જૈન સાહિત્ય ક્ષેત્રે ખાસ કરીને સાહિત્ય સંશોધન ક્ષેત્રે. એઓશ્રીના પૂર્વસૂરિઓ પૂ. જિન વિજયજી, પૂ. પૂણ્યવિજયજી, પંડિત સુખલાલજી, પંડિત દલસુખભાઈ માલવણિયા, ડૉ. ભાયાણી સાહેબ, ઉપરાંત એ સમયના ઘણાં પ્રકાંડ પંડિતોની કક્ષાનું એમનું સર્જન છે.
એમના વિદ્યાર્થી ડૉ. ગુલાબ દેઢિયાનો આ લેખ અમારા સૌના તરફથી પૂ. સાહેબને શ્રદ્ધાંજલિ સ્વરૂપે પ્રસ્તુત કરતા અમો ધન્યતાની લાગણી અનુભવીએ છીએ.-ધ.)
પ્રા. ડૉ. રમણલાલ ચી.મનલાલ શાહનો જન્મ વડોદરા જિલ્લાના પાદરા ગામમાં થયો હતો. (૩.-૧૨-૧૯૨૬). એમણે મુંબઇની સેન્ટ ઝેવિયર્સ કૉલેજમાંથી બી.એ. અને એમ.એ.ની ડિગ્રી ગુજરાતી અને સંસ્કૃત સાથે મેળવી હતી. એમ.એ.માં યુનિવર્સિટીમાં ગુજરાતીમાં સૌથી વધુ માર્ક્સ મેળવ્યા હતા.
મુંબઈની બાબુ પન્નાલાલ શાળામાં એમના શિક્ષક અમીદાસ કાણકિયા અને ઈન્દ્રજિત મોગલ હતા. કૉલેજમાં મનસુખલાલ ઝવેરી ગુજરાતીના અને ગૌરીપ્રસાદ ઝાલા સંસ્કૃતના પ્રાધ્યાપક હતા. ‘નળ દમયંતીની કથાનો વિકાસ' વિષય પર રમણભાઈએ પ્રા. મનસુખલાલ ઝવેરીના માર્ગદર્શન હેઠળ પીએચ.ડી.ની ડિગ્રી મેળવી હતી. રમણભાઈએ મુંબઈ યુનિવર્સિટીના ગુજરાતી વિભાગના અધ્યક્ષ તરીકે કાર્ય કર્યું હતું.
તા. ૧૬ ઑક્ટોબર, ૨૦૦૮
એમણે તે૨ મધ્યકાલીન કૃતિઓનું સંશોધન સંપાદન કર્યું છે. જેમાં સમયસુંદર કૃત ‘નલ-દવદંતી રાસ’, યશોવિજય કૃત ‘જંબુસ્વામી રાસ’, ઉદ્યોતનસૂરિ કૃત ‘કુવલયમાળા', સમયસુંદર કૃત ‘મૃગાવતી ચરિત્ર’, ગુણવિનય કૃત ‘નલ-દવદંતી પ્રબંધ’, સમયસુંદર કૃત ‘થાવચ્ચાસુત રિષિ ચોપાઈ', ઋષિવર્ધનસૂરિ કૃત ‘નલરાય–દવદંતી ચરિત્ર', ગુણવિનય કૃત ‘ધશા-શાલિભદ્ર ચોપાઈ‘, અને વિજયશેખર કૃત ‘નલ-દવદંતી પ્રબંધ' મુખ્ય છે.
‘નરસિંહ પૂર્વેનું ગુજરાતી સાહિત્ય’, ‘નળ-દમયંતી કથાનો વિકાસ’, ‘સમયસુંદર’ અને ‘ગૂર્જર ફાગુ સાહિત્ય’ એમની અન્ય મધ્યકાલીન સાહિત્યને લગતી મહત્ત્વની કૃતિઓ છે.
‘નળ–દમયંતી’ની કથા એમના અભ્યાસનો મુખ્ય વિષય રહ્યો. એ કથા ઋગ્વેદના સમયથી ક્યાંથી કઈ કઈ રીતે આવી, કેવા ફેરફાર થયા તે બધું તેઓ ચિવટપૂર્વક નોંધે છે. સમયસુંદર એમના
પ્રિય કવિ રહ્યા છે. સમયસુંદરકૃત ‘નળદમયંતી રાસ' એમણે હસ્તપ્રતો ચકાસીને તૈયાર કર્યો છે. સત્તરમા શતકના મહત્ત્વના કવિ સમયસુંદરનો એ રીતે આપણને પરિચય મળે છે.
મહોપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી કૃત ‘જંબૂસ્વામી રાસ' રમણભાઈનું એક આદર્શ અને નોંધપાત્ર સંપાદન છે.
રમણભાઈએ એંસી જેટલાં પુસ્તકોનું લેખન-સંપાદન કર્યું મધ્યકાલીન કૃતિનું સંપાદન આદર્શ રીતે કરવું હોય તો આ રીતે છે. જેમાં જીવનચરિત્ર, સંસ્મરણ, પ્રવાસ, નિબંધ, ધર્મ-થઈ શકે. રસકવિ પ્રેમાનંદના સમકાલીન યશોવિજયજીની પોતાના તત્ત્વજ્ઞાનનાં પુસ્તકો મુખ્ય છે. હાથની લખેલી કૃતિ મળતી હોવાથી એમાં એ સમયની ભાષાનું વાસ્તવિક અને પ્રમાણભૂત સ્વરૂપ પણ જોઈ શકાય છે. જંબૂસ્વામી ધર્મ બતાવતાં કહે છે:
કોઈ પણ મધ્યકાલીન કૃતિનું સંપાદન અને સંશોધન કેટલી ચીવટ અને કેટલો અભ્યાસ માગે છે તે અહીં જોઈ શકાય છે. કર્તાનો વિસ્તૃત પરિચય, રાસ છાપ્યા બાદ દરેક ઢાળ પ્રમાણે અઘરા શબ્દોના અર્થ, વિશેષ પંક્તિઓની સમજૂતી, જંબૂસ્વામીની કથાનો વિકાસ દર્શાવી આ રાસ વિશે અભ્યાસલેખ પણ સાથે મૂક્યો છે. વિદ્વાન, વિદ્યાર્થી કે સામાન્ય રસજ્ઞ વાચકને સરળ થાય એ રીતનું આ સંપાદન છે. સાથોસાથ એ પણ જોવા મળે છે કે
‘પડતો રાખઈ તાત પરિ, અખઈ મિત્ર પરિ મગ્ન; પોષઈ નિજ માતા પરિ, ધર્મ તે અચલ અભગ્ન. રમણભાઈ ટિપ્પણમાં અઘરા શબ્દોના અર્થ આપે છે. અખઈનું મૂળ સંસ્કૃત ‘આખ્યાતિ’ જણાવે છે તેનો અર્થ ‘બતાવે’ એમ જણાવે છે. પછી સમજાવે છે. ધર્મ પિતાની જેમ આપણને પડતાં બચાવે છે, મિત્રની જેમ માર્ગ બતાવે છે અને માતાની જેમ આપણું પોષણ કરે છે. ધર્મ આવો અવિચળ અભગ્ન છે.’ જૂની ગુજારાતી શીખવા, તેનો અભ્યાસ કરવા, વ્યાકરણ સમજવા કામ લાગે એવું આ સંપાદન છે.
વિક્રમ સંવત ૮૩૫માં ઉદ્યોતન સૂરિએ ૧૩,૦૦૦ શ્લોકમાં ‘કુવલયમાલા' નામના ગ્રંથની પ્રાકૃત ભાષામાં રચના કરી હતી.
