________________
I તા. ૧૬ ફેબ્રુઆરી, ૨૦૦૮માં
ન શક્યાં. એનું દુઃખ શું એમને નહિ થતું હોય ?'
જ સરસ શો રહ્યો. છૂટ્યા પછી એ તરત જ પડદા પાછળ આવ્યા પહેલી જ વાર આટલી ક્ષણોમાં, લાલને લાગ્યું કે ખરેખર એમને અને મને બાથમાં લઈને મને એટલી બધી શબાશી આપી કે એમના ઓળખવામાં જરા લાગણીભરી ઉતાવળ થઈ ગઈ. એમના પ્રત્યેની એ વખતના શબ્દો હજી પણ કાનમાં ગુંજે છે. એમણે વળતે દિવસે અનન્ય લાગણીને કારણે દર્શન જરા ધૂંધળું થઈ ગયું હતું. બાકી એમને ત્યાં જમવાનું મને આમંત્રણ પણ આપ્યું. મને કહે કે બાલાભાઈ દેસાઈ કેવી અજબની માટીના હતા? ક્યાં ખબર આવશો ? મેં કહ્યું કે કેમ નહિ આવું? હું તો તમારો ભક્ત છું.” નહોતી?
પુષ્પાબહેન બોલ્યા: “જે માણસે તમારા શોનો પાસ પણ ન તારી વાત સાચી છે.' એમણે પત્નીને કહ્યું: ‘ચાલીસની સ્વીકાર્યો એ તમારા અગિયાર હજાર રૂપિયા શા માટે સ્વીકારે !” સાલથી એટલે કે મારી પંદર સોળ વરસની ઉંમરથી હું એમનાં “પણ” લાલ બોલ્યા: ‘મારે આપવા છે એ તો મારો નિર્ધાર છે. પુસ્તકો વાંચતો. મારા મનમાં એમની છબિ છપાઈ ગઈ હતી. શું કરું?' એમને ઓળખતો નહોતો, પણ એક મોટા લેખક તરીકે એમને એમ કરો’ પુષ્પાબહેન બોલ્યા: “અત્યારે શાંતિથી સૂઈ જાઓ. માટે મને ભારે અહોભાવ હતો. એ વખતે હું કલકત્તાની સંસ્થાઓ સવારે નાનુભાઈ શાસ્ત્રીને મળજો. એ એમના ગાઢ મિત્ર છે. કંઈક કે નિશાળોમાં સીધા જ અર્ધા કલાકના શો માત્ર શોખથી, રસ્તો બતાવશે.” બાલજાદુગર તરીકે કરતો, પણ મારો શોખ વાંચનનો હતો. લેખકો સવારની રાહ જોવામાં લાલની રાતની રહીસહી ઊંઘ પણ ગઈ. ' મને ગમતા. અને એટલે જ સાઠ--એકસઠની સાલમાં આઈએનટીએ
XXX મારા પૂરા સમયના ધંધાદારી શો અમદાવાદમાં ટાઉનહોલમાં ‘તમારો એવો આગ્રહ શા માટે કે જયભિખ્ખું આ રૂપિયા ગોઠવ્યા ત્યારે અમદાવાદના ધૂમકેતુ, પન્નાલાલ, પેટલીકર, સ્વીકારે જ ?' પીતાંબર પટેલ, રવિશંકર રાવળ, કનુભાઈ દેસાઈ, બચુભાઈ નાનુભાઈ શાસ્ત્રીના આ સવાલનો જવાબ આપતાં સ્ટેજ પર રાવત જેવા મહાનુભાવોને મેં પાસ મોકલાવ્યા ત્યારે જયભિખ્ખને વાણીથી વાયું બાંધી દેનાર લાલ જરા ગૂંચવાઈ ગયા. શો જવાબ ઘેર પણ મોકલ્યા હતા. લગભગ બધા જ આવીને જોઈ ગયા, દેવો? જયભિખ્ખું અને એમની વચ્ચે કયો સંબંધ હતો? સહોદર પણ જયભિખ્ખું ન આવ્યા. બીજાએ જ્યારે મારા શોનાં વખાણ નહોતા, સગા નહોતા, પડોશી નહોતા, ધંધામાં ભાગીદાર કે કેર્યા હશે ત્યારે એમને જોવાનું મન થયું હશે. એટલે તેઓ પુત્ર કોઈ સ્વાર્થમાં સહભાગી નહોતા. કોઈ લેવડદેવડ નહોતી. નાના કુમાર (કુમારપાળ દેસાઈ)ની સાથે આવ્યા અને બારી પરથી બચપણના કે સ્કૂલ-કૉલેજના મિત્રો નહોતા. છતાં કદાચ જે ટિકિટ ખરીદી. એમના જિગરી મિત્ર નાનુભાઈ શાસ્ત્રી પણ સાથે વ્યાખ્યાથી પર એવા કોઈ સંબંધમાં હતા. નર્યો પ્રેમસંબંધ હતો. શો જોવા આવ્યા અને છેક અઢારમી રોમાં જોવા બેઠા. એ દિવસે એકબીજા પ૨ વરસવાનો, વરસ્યા કરવાનો ભાવ હરદમ મેં જરા કુતૂહલ ખાતર જ પડદા પછવાડેથી હાઉસમાં એક નજર અનુભવાયા કરતો હતો. બન્ને વચ્ચે કેવળ અમીમયતા હતી. નાખી ત્યાં એમને બેઠેલા જોયા. કદી અગાઉ મળ્યો નહોતો, પણ મને એમણે બેઠો કર્યો જ છે.’ લાલ આમ છતાં જવાબની વારંવાર ફોટો જોવાથી મનમાં જે છબિ દઢ થઈ ગઈ હતી તે પરથી રીતે જવાબ બોલ્યાઃ “એમણે મને અમૃતમાં તરબોળ કરી દીધો. ઓળખ્યા. મેં મનસુખ જોશીને કહ્યું પણ ખરું કે પેલા દૂર બેઠા છે અમદાવાદમાં અમે મળ્યા પછી સતત અમે રૂબરૂ પત્રો દ્વારા અને તે જયભિખ્યું છે? એમણે ઝીણી નજર કરીને જોયું ને હા પાડી. માનસિક આંદોલનો દ્વારા મળ્યા કરીએ છીએ. એ ડાયરાના માણસ મને થયું કે આ જાદુગરના વેશમાં જ ત્યાં દોડી જાઉં ને એમને છે. કિંચન છે, પણ એમના ડાયરામાં વિદ્વાનો ઊમટે છે. મેઘાણી, મળું, પણ માંડ જાત પર સંયમ રાખ્યો, પણ એટલું કર્યું કે એમને ધૂમકેતુ, દુલા કાગ, મેરુભા ગઢવી, રતિકુમાર વ્યાસ, જામનગરના આગળની હરોળમાં બેસાડી દેવાની વ્યવસ્થા કરી અને પછી પૂરો આણંદબાવા આશ્રમના મહંત શાંતિપ્રસાદજી, આ બધાનો સંગ સમય, મારા શો દરમિયાન, માત્ર એમને એકને જ બતાવવાનો મને એમના ડાયરામાં મળ્યો. બલકે મારા માટે એમણે આવા હોય તેમ ખેલ કરતો રહ્યો. મને લાગે છે કે એ વખતે મારામાં ઘર-ડાયરાઓ ભર્યા. હું જાદુગર છું. શરૂ શરૂમાં જાદુકળાને કોઈ કદાચ ભક્તની ભગવાન પ્રત્યેની ભાવઉત્કટતા આવી ગઈ. બહુ માનની નજરે જોતું નહિ. જયભિખ્ખએ મારામાં મારા આ ધંધા આ પણ) પશ બચાવીએ, પાંજરાપોળ બંધાવીએ, પક્ષીઓને બચાવીએ, પરબડીઓ બંધાવીએ; મસ્ય" બચાવીએ, અરે પાણીના
રાંને પણ અભયદાન આપીએ, પોણી ગળાવીએ; પણ, જે આ દીપકની જ્યોતિમાં બેને ભેળે બળી મરતાં ફદી જેવા માણસને ની બિચાવી શકીએ ? માણસની સમૃદ્ધિનું અંતિમ એના પરુષાર્થની પરાકાષ્ઠા, એની મહત્તાની છેલ્લી ટોચ કેવળ યુદ્ધ જ? યુદ્ધ એ જ એનો વિકાસ ? વર્ષ માનવસંહાર એ એની પ્રગતિ ? શું યુદ્ધ વિનાનો સંસાર ન નિપજાવી શકાય છે, તો
