________________
પ્રભુ જીવન
તા. ૧૬ મે, ૨૦૦૮
મહાકવિ શ્રી રામચંદ્ર : જીવન, જીવનકાળ અને કવન
ઘડૉ સુશીલા કનુભાઈ સૂચક
(માર્ચ: ૨૦૦૮ના અંકથી આગળ) મહાકવિ શ્રી રામચંદ્ર સાદી દિવ છે. પોતાની રચનાઓમાં એમણે ૨સ પ્રત્યે વિશેષ આગ્રહભાવ પ્રદર્શિત કર્યો છે. ‘નાઈ’માં રસકવિઓની પ્રશંસા કરતાં તેઓ લખે છે કે - એ જ કવિ વસ્તુતઃ કવિ છે જેનાં કાવ્યને વાંચીને મનુષ્ય પણ કાવ્યરસરૂપી અમૃતનું પાન કરનાર બની જાય છે અને જેની વાણી નાટકની રસલહરીમાં લહેરાતી નૃત્ય કરે છે
कविस्तस्य काव्येन मर्त्या अपि सुधान्धसः । रसोर्मिधूर्णिता नाट्ये यस्य नृत्यति भारती ।।
રસ નાટકનો પ્રાશ છે.- ’રસમાળો નાટ્યવિધિઃ' એથી એની યોજના કવિએ પ્રયત્નપૂર્વક કરવી જોઈએ. આ વિષયમાં મહાકવિની ગર્વોક્તિ છે કે નવા નવા શબ્દોનો દક્ષતાપૂર્વક વિન્યાસ કરવાથી મધુર કાવ્યોની રચના કરવાવાળા મુરારિ વિગેરે કેટલાંય કવિઓ થઈ ગયા, પરંતુ નાટકનાં પ્રાશ સ્વરુપ રસની ચરમાનુભૂતિ કરાવવામાં રામચંદ્રથી અન્ય કોઈ નિપુણ નથી. અને એથી જ અન્ય કવિઓની કૃતિઓની રસજ્ઞતા તો ઇસુની જેમ ક્રમશઃ શાંતર થતી જાય છે. કિન્તુ રામચંદ્રની બધી કૃતિઓની રસવત્તા ઉત્તરોત્તર વધતી જ જાય છે.
શ્રી રામચંદ્રે ધાર્મિક કરતાં લૌકિક સાહિત્ય વધારે સર્જ્યું છે. તેમણે પોતાનાં કેટલાંક નાટકોનું વસ્તુ પણ લોકકથાઓમાંથી લીધું છે. એ કાળમાં રામચંદ્રનાં નાટકો ભજવાતાં હશે, અને
પ્રશંસાયોગ્ય રસનિષ્પત્તિ ને કારણે ઠીક ઠીક લોકપ્રિય થયાં હશે. મૂળ કથાનકનાં ચમત્કારિક પ્રસંગો લેખકે નવિલામમાં યુક્તિપુરઃ સર જતાં કર્યાં છે. એ બતાવે છે કે એ નાટક ભજવવા માટે લખાયું હોવું જોઈએ.
માત્ર હેમચંદ્રનાં શિષ્યોમાં જ નહિ, પરંતુ તેમનાં સમકાલીનોમાંથે રામચંદ્રની સાહિત્ય પ્રવૃત્તિ સૌથી વિશાળ અને વિવિધ છે. ગુજરાતમાં બાવીશ (૨૨) ઉપરાંત સંસ્કૃત નાટકો લખાયા છે તે પૈકી લગભગ અર્ધા એકલાં શ્રી રામચંદ્રનાં છે. ગુજરાતનાં અને ભારતનાં સંસ્કૃત સાહિત્યમાં શ્રી રામચંદ્રે
આપેલો ફાળો જેટલો વિવિધ છે તેટલો સંગીન પણ છે.
શ્રી રામચંદ્રનો સ્વભાવ સ્વાતંત્ર્યપ્રેમી અને માની હતો, એમ તેમની કૃતિઓ પરથી અનુમાન થઈ શકે ‘ઘર્ષણ'માં રસ અને અભિનય વિશેના નૂતન વિધાનો રામચંદ્રની સ્વતંત્ર વિચારશક્તિ અને પરંપરાને જ પ્રમાણ નહિ માનવાની બુદ્ધિજન્ય મનસ્વિતાને આભારી છે. એમનાં લખાણોમાં અનેક સ્થળે જે અહંભાવ જણાય છે તે સ્વતંત્ર અને માની સ્વભાવનું પરિણામ હોઈ શકે. પોતાને માટે એમણે વિધાત્રયીચળ મધુમ્મિત વ્યતંત્ર વૃદ્ધ વિશોળવાનિર્માળતન્દ્ર એવા વિશેષણો વાપરેલા છે. અનેક જગ્યાએ આત્મપ્રશંસાની ઉક્તિઓ મૂકી છે.
(૧) વિ: વાગ્યે રામ: સરસવવસામેવસતિ । (નાવિલાસ) (૨) પ્રવન્ય ભુવન્ .
સ્વાદુ પુર: પુર: (ૌમુવીમિત્રાનંવ)
સાહિત્ય ચોરી કરનારાઓ અને પારકા વિચારો ઉછીના નારાઓ સામે તેમકો વખોવખત ઉભરો ઠાલવ્યો છે. પોપની શા .........નાટ્યદર્પણની વૃત્તિને અંતે) તથા અવિવું Ki[
.....
શ્રી રામચંદ્રની પ્રતિભા સર્વતોમુખી હતી. એમનું માનસિક ઘડતર ગંભીરતાપરાયણ નહિ, બલ્કે ઉલ્લાસમય હતું. સહન સામાન્ય વસ્તુઓમાં પણ ઊંડો રસ હોઈ, તેમાંનું સૌંદર્ય પિછાણવાની ઉચ્ચ સાહિત્યકારોમાં સાધારણ એવી જે શક્તિ, તે તેમના માનસમાં સભર ભરેલી હતી.
શ્રી રામચંદ્રએ ૧૧ રૂપો રચ્યા છે. એમાં પ્રાપ્ય નાટકો (૧) સત્યહરિશ્ચંદ્ર (૨) નાવિલાસ (૩) કીમુદમિત્રાનંદ (૪) મલ્લિકામકરંદ (૫) નિર્ભયભીમવ્યાયોગ (૬) રઘુવિલાસ- અને એ સિવાયના જૈનો માત્ર ઉલ્લેખ જ પ્રાપ્ત થાય છે એવા (૭) પાદવાભ્યુદય (૮) રામવાભ્યુદય (૯) યદુવિલાસ (૧૦) રોહિણી મૃગાંક (૧૧) વનમાલા,
માત્ર પ્રાપ્ત છ નાટકો જ લઈએ તો પણ સર્વ નાટ્યકારોમાં સંખ્યા અને નાટ્યપ્રકારોની વિવિધતા માત્રથી જ શિરમોર પ લેખાવી શકાય.
વળી પોતે જે દાવો કરે છે કે અન્ય નાટ્યકારોનાં પ્રબંધો તો
શેરડીની માફક ક્રમે ક્રમે રસહીન થતા જણાય છે. જ્યારે રામચંદ્રની કૃતિઓ નો ઉત્તરોત્તર વધુ ને વધુ સ્વાત્મય બનતી જાય છે - તે થથાર્થ જ લાગે છે.
प्रबन्ध शुवत्प्रायो हीयमानरसाः क्रमात् । कृतिस्तु रामचंद्रस्य सर्वा स्वादुः पुरः पुरः ।।
શ્રી રામચંદ્રની કૃતિઓ વિશે ટીકાઓ પણ થઈ છે, પરંતુ એમના નાટકો માટે પ્રશંસાના અભિપ્રાયો પણ મળી આવે છે.
દા.ત. ‘સંસ્કૃત નાટકોનો પરિચય' (લે. તપસ્વી નાજીમાં ગુજરાતનાં નાટ્યકારોની નાટ્યકૃતિઓનો પરિચય (મ. ૨- પૂ. ૩૮૪-૩૮૫)માં સત્યહરિશ્ચંદ્ર વિશે લખતાં -
“સત્યહરિશ્ચંદ્ર એ નાટ્યદર્પાકાર શ્રી રામચંદ્રનું (૧૨ી સદી ઉત્તરાર્ધ) ૬ અંકનું નાટક છે અને હરિશ્ચંદ્રની સત્યનિષ્ઠા અને સ્વમાનને કસોટીએ ચડાવી એમાંથી અને પાર ઉતરતા નિરૂપતી કથાને સ્પર્શે છે. ‘નાટ્યદર્પણ’ અંગે જ્યારે આ લેખક બે શબ્દો કહે છે ત્યારે ખૂબ વિનયપૂર્વક છતાં આત્મવિશ્વાસપૂર્વક એમણે ઉમેર્યું છે કે આ નાટ્યશાસ્ત્રીય ગ્રંથના રચયિતા ફક્ત વિદ્વાન નથી પણ સ્વયં સુંદર નાટ્યકૃતિઓના રચયિતા છે. આથી કવિને નાટ્યકૃતિ કેવી હોવી જોઈએ એનો ઘણો સ્પષ્ટ ખ્યાલ છે, અને સત્યહરિશ્ચંદ્ર વાંચનારને નાટ્યકારની સિદ્ધિઓ સ્વયંસ્પષ્ટ થશે.
