________________
૨ ૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬ આંગસ્ટ, ૨૦૦૮ ઊંડા ચિંતન-મનનની પ્રેરણા આપે છે. ધ્યાનમાં ચિત્તને કેંદ્રિત જોઈએ. શરીરનો શૃંગાર કરવા માટે આપણે દર્પણની સામે ઊભા કરવા માટે વિવિધ અવલંબનોમાં મત્સ્ય યુગલના પ્રતીકનો પણ રહીએ છીએ અને બારીકાઈથી શણગાર સજાવીએ છીએ. તેમાં ઉપયોગ થાય છે.
કંઈ ત્રુટિ રહી જાય તો આપણે નવેસરથી શણગાર શરૂ કરીએ શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના છેલ્લા અને ૩૬મા અધ્યાયમાં છીએ. પરંતુ એ દર્પણમાં આપણને ક્યાંય આપણા આત્માનું નિગોદમાં રહેલા જીવ અધમ અવસ્થામાંથી ઉત્તરોત્તર પ્રગતિ કરતા પ્રતિબિંબ દેખાય છે? કરતા વિવિધ યોનિઓમાંથી પસાર થાય છે અને છેવટે મનુષ્ય છ ખંડના અને નવ નિધિના અધિપતિ ભરત ચક્રવર્તી એક જન્મમાં પ્રબળ પુરુષાર્થ કરી, કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન પ્રાપ્ત દર્પણના નિમિત્તથી અંતર્મુખ થઈ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે. કરી, મોક્ષ પામે છે તેનું સુંદર વર્ણન છે. આ ભગવાન મહાવીરની આત્માના એશ્વર્યને પ્રતિબિંબિત કરતું દર્પણ ક્રમશઃ શુક્લધ્યાન અંતિમ દેશના છે. નિર્વાણની થોડી ક્ષણો પહેલા જ તેમણે વર્ણન અને શુક્લ લેગ્યા તરફ લઈ જાય છે. કર્યું છે કે આત્મા શરીર છોડી, ઊર્ધ્વ ગતિ કરી, કેવી રીતે સિદ્ધશિલા આત્મા શુદ્ધ ચેતન્ય છે. ત્રણ લોક અને ત્રણ કાળનો જ્ઞાતા પર પહોંચે છે.
છે. સમસ્ત વિશ્વ આત્માની સામે છે. જેમ દર્પણની સામેની વસ્તુ આ વર્ણનમાં તિરછા લોકના પંચેન્દ્રીય જીવોના વર્ણનમાં તેમાં પ્રતિબિંબિત થઈને દેખાય છે તેમ હર સમયે ત્રણ કાળના જળચર – મલ્યનું વર્ણન પહેલા આવે છે. ત્યાર પછી જ મનુષ્ય અને ત્રણે લોકના શેય પદાર્થ આત્મામાં ઝીલાય છે. દર્પણ જે સહિત અન્ય ઉપરની કક્ષાના પંચેન્દ્રીય જીવોનું વર્ણન આવે છે. પદાર્થને ઝીલે છે તેનાથી સદા અલિપ્ત-દૂર રહે છે. એ જ રીતે વિજ્ઞાન પણ કહે છે કે ઉચ્ચ કક્ષાના જીવોની ઉત્ક્રાંતિ મત્યમાંથી આત્મા જેને જાણે છે તેનાથી દૂર રહે છે. દર્પણ આત્માનું થઈ છે. વિકાસમાં મત્સ્ય પહેલું ચરણ છે. આ રીતે મત્સ્ય જીવની નિર્મોહીપણું, તટસ્થતા અને અનાસક્તભાવને પ્રગટ કરે છે. ઉત્ક્રાંતિ અને વિકાસનું પ્રતીક છે. મત્સ્ય યુગલ પર ધ્યાન કેંદ્રિત જો દર્પણ સ્વયં મેલો હોય, તેની ઉપર રજકણ પથરાયેલા કરી, જીવાત્માની ઊર્ધ્વ ગતિનું ચિંતન શુભ ફળ આપે છે. હોય કે તેમાં કોઈ ખામી હોય તો પ્રતિબિંબ પણ ઝાંખું, અસ્પષ્ટ
વૈદિક પરંપરા (મુખ્યત્વે સાંખ્ય દર્શન) વિશ્વમાં પુરુષ અને કે વિકૃત દેખાય છે. તેમાં પણ જો દર્પણ કોઈ આવરણથી ઢાંકેલો પ્રકૃતિ, એ બે મૂળ તત્ત્વોનો સ્વીકાર કરે છે. તે રીતે ચીનમાં પણ હોય તો પ્રતિબિંબ પડતું જ નથી. એ રીતે કર્મજથી મેલા કે યીન અને યાંગની કલ્પના છે. ચીન અને યાંગ નર અને માદા સંપૂર્ણ આવૃત આત્મામાં જ્ઞાન ઝળકતું નથી કે તેને વિપરિત કે માછલીનું જોડું છે. એ બે માછલીઓને પાસપાસે રાખતા પૂર્ણ વિકૃત જ્ઞાન થાય છે. મેલો દર્પણ મિથ્યાત્વનું પ્રતીક છે. સ્વચ્છ, વર્તનનો આકાર બને છે. ચીન અને યાંગ વિશ્વના જીવનના પ્રતીક નિર્મળ અને ઊંચી ગુણવત્તાનો દર્પણ શુદ્ધ ચૈતન્યમય, કેવળજ્ઞાન છે. ચીનની સંસ્કૃતિમાં લીન અને યાંગ તાણાવાણાની જેમ ગુંથાઈ અને કેવળદર્શન પ્રગટેલા સિદ્ધ પરમાત્માનું પ્રતીક છે. ગયા છે. તેઓ જીવનના દરેક વંદને યીન અને યાંગરૂપે જુએ છે. આ સંદર્ભમાં સંસ્કૃત સુભાષિતમાં યોગ્ય જ કહ્યું છેઃ લાઓસેનો તાઓવાદ આ બધા ઢંઢોમાંથી પસાર થઈને પૂર્ણતા યસ્થ નીતિ સ્વયં પ્રજ્ઞા શાસ્તૃ તર્ણ રાતિ બ્રિમ્ | પામવાનું દર્શન છે. શુભ અને અશુભ એક જ સિક્કાની બે બાજુ लोचनाभ्यां विहिनस्य दर्पण: किं करिष्यति ।। છે, બન્ને સાપેક્ષ છે. છેવટે અશુભ પછી શુભને પણ છોડીને શુદ્ધ જો પ્રજ્ઞા ન હોય તો શાસ્ત્ર કેવી રીતે માર્ગદર્શન આપે? જો થવાનું છે.
લોચન ન હોય તો દર્પણમાં કેવી રીતે દેખાય?” માનવના આદિકાળથી ચાલતા આવતા મનોભાવ અને ચિંતન પ્રથમ મંગલ સ્વસ્તિક મિથ્યાત્વમાંથી સમ્યત્વ અને સંસ્કૃતિ અને ભાષાના સીમાડા વટાવી દૂર-સુદૂર સુધી ફેલાઈ જાય છે તેની પ્રતિતી ચીન અને યાંગમાં મળે છે.
દક્ષિણ ભારતમાં જૈન ધર્મ' વિષય પર પરિસંવાદ દર્પણ :
તા. ૧૬ જૂનના ‘પ્રબુદ્ધ જીવનમાં આવેલ માહિતી મુજબ દર્પણ આત્મા તેમજ આત્મદર્શનનું પ્રતીક છે.
તા. ૨૦, ૨૧, ૨૨ ઓક્ટોબર ૨૦૦૮ દરમ્યાન ‘દક્ષિણ વસ્તુ જેવી હોય તેવું જ પ્રતિબિંબ દર્પણમાં પડે છે. ડાઘ હોય ભારતમાં જૈન ધર્મ' વિષય પર કે. જે. સોમૈયા સેન્ટર ફોર સ્ટડીઝ તો તે દર્પણમાં તરત જ દેખાય છે. ચહેરા પરની મલિનતા દર્પણમાં |ઇન જેનિઝમ-મુંબઈ દ્વારા પરિસંવાદ યોજવામાં આવ્યો છે. એમાં દેખાતા જ આપણે ચહેરાને સાફ કરી લઈએ છીએ. એ જ રીતે ચર્ચા-વિચારણા માટે સૌ જિજ્ઞાસુઓને આમંત્રણ છે પરંતુ આપણા ચારિત્રના ડાઘ, આપણા આત્માની મલિનતા કેટલી છે નિબંધો માટે દક્ષિણ ભારતના નિષ્ણાત વિદ્વાનોને શોધપત્ર રજૂ તે આપણે સતત દર્પણમાં જોતા રહીને આત્મશુદ્ધિ કરતા રહેવું કરવા આમંત્રણ મોકલ્યા છે એની નોંધ લેવા વિનંતી.
