________________
૧ ૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
આ હિંસાને જીવન નિર્વાહનો હક કહી શકાય?
0 કાકુભાઈ મહેતા
જૈનોના પવિત્ર પર્યુષણ પર્વ દરમ્યાન કતલખાના બંધ રાખવાના મુંબઈ મ્યુનિસિપલ કોરપોરેશનના ઠરાવ અંગે માંસ વેચનારા ખાટકીઓએ મ્યુનિસિપાલિટીના આ ઠરાવ વિરૂદ્ધ સુપ્રીમ કોર્ટ સુધી જવાની તૈયારી દાખવી છે એવા સમાચાર ઈન્ડિયન એક્સપ્રેસના તા. ૧૬-૪-૦૮ના અંકમાં છપાયેલ છે. ખાટકીઓ ચાહે તો સુપ્રીમ કોર્ટમાં જઈ શકે એવો એમને અધિકાર છે. કોર્ટમાં જાય એની સામે વિરોધ હોય નહીં. જૈનો પણ કતલખાના બંધ રાખવાના મ્યુનિસિપાલિટીના ઠરાવને અનુમોદન આપશે અને સુપ્રીમ કોર્ટમાં એ ઠરાવને વ્યાજબી ગણાવવા બધું જ કરશે એ વિષે શંકાને કોઈ સ્થાન નથી. આ બાબત પોઢી વધુ વિચારણા કરીએ.
તા. ૧૬ મે, ૨૦૦૮
આ પ્રશ્નમાં માંસાહારી અને માંસ વેચનારા એવા બે વિભાગ છે. આટલું તો સ્પષ્ટ જ છે કે માંસાહારી લોકો પણ કેવળ માંસ ખાઈને જ જીવે છે એવું નથી, સાથે શાકાહાર પણ કરે જ છે. એટલે માંસાહારી લોકો જો આ દિવસોમાં માંસ ન ખાવાનો નિર્ણય ક૨ે તો માંસ વેચનારનો ધંધો એટલા પૂરતો બંધ થઈ જાય એ સમજી શકાય એવી વાત છે, એવા સંજોગોમાં એ કોને દોષ દેશે ? માંસાહારી લોકો માટે તો આ પ્રબંધ કે ઠરાવ એ આજીવિકાનો સવાલ નથી અને માંસાહારનો ત્યાગ કરવાથી કોઈ અસહ્ય એવી દુર્ઘટના એમના જીવનમાં બને એ પણ સંભવ નથી.
સવાલ છે માંસ વેચનારાના જીવન નિર્વાહનો, આ પ્રશ્ન થોડો વધુ ગહન અને વધુ વિચારણા માગે એવો છે.
છે
જીવનનું સર્જન અને વિસર્જન કરવાનું કામ કુદરતનું છે. નાના નાના જીવાથી માંડીને હાથી જેવા મહાન પ્રાણીનું સર્જન કુદરત કરે છે તો એમના જીવનનિર્વાહની વ્યવસ્થા પણ કુદરત કરે છે. એ બધાના જીવન કુદરતની સર્જન પ્રવૃત્તિના હિસ્સા છે અને જ્યારે એની ઉપયોગિતા પૂરી થાય છે ત્યારે કુદત એનું વિસર્જન પણ કરે છે. કુદરતની આ સર્જન-વિસર્જનની વ્યવસ્થાનું જ્યારે મનુષ્ય ઉલ્લંઘન કરે છે ત્યારે કુદરતનું સંતુલન જોખમાય છે અને એ સંતુલન પાછું મેળવવા માટે કુદરતને વધારે આકરૂં પગલું લેવું પડે છે. સામાન્ય રીતે દરત અકળ રીતે વર્તે છે અને મુશ્કેલીમાં મૂકીને જ પાઠ ભણાવે છે. આજના પર્યાવરણના પ્રશ્નમાં આ વાતનો વૈજ્ઞાનિકોએ સ્વીકાર કર્યો જ છે. તો જીવહિંસા એ પર્યાવરણનો ગંભીર પ્રશ્ન છે અને એની અવગણનાથી માંસાહારી સહિત પૂરા સમાજને નુકશાન થાય જ છે એ સમજવું રહ્યું.
કોઈ મોટા ગુનેગારને હાંસી આપવામાં આવે કે કોઈ અસહ્ય બિમારીથી પીડિત વ્યક્તિને એના દુઃખથી નિવારવા સ્વૈચ્છિક મૃત્યુ ચાહનારને માટે પણ એમ કહેવાય છે કે જેને આપણે જીવન આપી શકતા નથી એમને મારવાનો આપણને હક્ક નથી. આપણા ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ એ.પી.જે.અબુલ કલામે પણ પોતાનો આવો મત જાહેર કરેલ છે. સારાંશ એટલો જ કે જેને આપણે જીવન આપી શકતા નથી એવા કોઈપણ નાના-મોટા જીવને મારવાનો હક્ક કોઈને પણ અપાય જ નહીં, જીવનનિર્વાહ માટે પણ નહીં. પછી લાયસન્સનો તો પ્રશ્ન જ રહેતો નથી.
બર્ડ ફ્લુના નામે લાખો મરઘાંઓને મારી નાંખવામાં આવે છે ત્યારે કુદરત તો અકળ રીતે એનો બદલો થે જ છે પણ એના ધંધાદારીને પણ ભોગ આપવો જ પડે છે, કોઈપણ જીવને મારીને જીવન નિર્વાહ ચલાવવા એ સામાજિક ગુનો જ ગણાય, ગણાવવો જ જોઈએ.
ભારત ખેતી પ્રધાન દેશ છે. હવા, માટી, પાણી, અગ્નિ વગેરેના સહારે આપણે ત્યાં ખેતી થાય છે એને આપણે ખેતી માનીએ છીએ. અંગ્રેજીમાં બે શબ્દો છે. Fish Farm અને Poultry Farm એને આપણે ખેતી કહેશું ખરા? પાશ્ચાત્ય સંસ્કૃતિમાં આ બંનેને ભલે ખેતીના સોહામણા નામથી સ્વીકારવામાં આવે પરંતુ એનો ઉછે૨ તો મારવા માટે જ થાય છે. એટલે જો પર્યાવરણને સાચવવું હોય તો કતલખાના ઉપરાંત માછલી ઉછેર કે મરઘાં ઉછેર પણ વિશ્વના હિતને ખાતર બંધ થવા જ જોઈએ.
કોઈ જીવને મારીને ધંધો ન કરી શકાય, ન તો ક૨વા દઈ શકાય. પરંતુ મારીને કમાવું એને પણ આજે આપણે એક ધંધો સમજીએ છીએ એ એક ગંભીર ભૂલ છે. ધારો કે કોઈ એવી શક્તિ ઉપસ્થિત થાય જેનો સામનો કરવાની આપણી શક્તિ ન હોય અને આપણે લાચાર બનીને એવા મૃત્યુને સ્વીકારશે ખરા ? નહીં તો, નિર્દોષ અબોલ જીવને મારવાનો અધિકાર માગવો એ પણ ન્યાયની દૃષ્ટિએ ગુનો જ છે.
હાલમાં કીડની કૌભાંડનો કિસ્સો બહાર આવ્યો ત્યારે ઉહાપોહ મચી ગયો. કોભાંડ કરનાર અગર એમ કહે કે એ તો મારા જીવન નિર્વાહનો સવાલ છે તો આપણે એ સ્વીકારશું ?
બંધારણે જીવન નિર્વાહની જે બાંહેધરી આપી છે તે યોગ્યરૂપે જીવન નિર્વાહ માટે, નહીં કે કોઈને મારીને, લૂંટીને, કોઈનું ોષણ કરીને, સમાજના હિતની વિરૂદ્ધ એવા કોઈ પણ વ્યવસાયને વ્યવસાય ન જ ગણી શકાય. સામાજિક પ્રાણી તરીકે આપણી આ ફરજ છે.
કે
એક આ વાત પણ વિચારવા જેવી છે. કુદરતે જેમને સંહારનું કામ સોંપ્યું છે તેમને ડંખમાં ઝેર, પગમાં નહોર કે મજબૂત દાંત આપ્યા છે. હિંસક પ્રાણીઓના દાંત એનો પૂરાવો છે. મનુષ્યના દાંત પશુ જેવા નથી એટલે મનુએં પ્રમાણમાં નરમ ખોરાક લેવો જોઈએ જેથી પચી શકે. ડૉક્ટર ચાવી ચાવીને ખાવાનું એટલા માટે જ કહે છે, જે માંસાહાર કરે છે તેને પાચનમાં મુશ્કેલી પડે છે, ચરબી વધે છે અને ડાયાબિટીસ અને બીજા અનેક રોગો થાય છે એ વાત પણ આજે વિજ્ઞાન સ્વીકારી ચૂક્યું છે. પશ્ચિમના માંસાહારી સમાજમાં પણ આજે શાકાહારનો સ્વીકાર થઈ રહ્યો છે એટલું જ નહીં પણ શાકાહારમાંયે ફાસ્ટ ફૂડને બદલે સાદા પૌષ્ટિક ખોરાકનો પ્રચાર અને પ્રસાર પણ થઈ રહ્યો છે.
જીવહિંસા સંપૂર્ણ બંધ થાય એમાં જ સમાજનું અને પર્યાવરણનું હિત છે એટલે માંસ વેચનારાને જીવન નિર્વાહ માટે આવકના બીજા માર્ગ મળી ૨હે એ માટે સરકારે અને બીજા બધાએ મળીને યોગ્ય ઉપાય શોધવા જોઇએ. જીવન નિર્વાહ માટે અનેક ધંધા ઉપલબ્ધ છે જ. ૧૭૦૪, ગ્રીન રીજ, ટી-૨, ૧૨૦, લિંક રોડ, ચીકુવાડી, બોરીવલી (વે.), મુંબઈ-૪૦૦ ૭૯૨,
