________________
તા. ૧૬ જૂન, ૨૦૦૮
પ્રબુદ્ધ જીવન સ્વરવિધા
nૉ. કવિન શાહ
પ્રત્યેક માનવીને પોતાના જીવનમાં શું થવાનું છે તે ભવિષ્યની જાણકારી મેળવવા માટે પ્રયત્ન કરે છે. તેમાં જ્યોતિષ શાસ્ત્ર સુવિદિત છે. તેને માટે ‘નિમિત્ત’ શબ્દપ્રયોગ થાય છે. આ નિમિત્તની વિદ્યા આઠ પ્રકારની છે. તેને અષ્ટાંગ નિમિત્ત કહેવામાં આવે છે. અષ્ટાંગ નિમિત્તમાં સ્વરવિદ્યા એક ભાગરૂપ છે. જ્યોતિષે વિદ્યાર્થી જે જાણકારી મળે છે તેવી રીતે સ્વરવિદ્યાથી સ્વયં અનુભવથી ભવિષ્યનું જ્ઞાન મેળવી શકાય છે. આ વિદ્યા દ્વારા ભૂતકાળમાં શું બન્યું હતું ? ભવિષ્યમાં શું થશે? વર્તમાનમાં શું થવાનું છે તેનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. જ્યોતિષ શાસ્ત્ર આ ત્રિવિધ પ્રશ્નોના ઉત્તર ગ્રહોને આધારે આપે છે. સ્વરવિદ્યાનું જ્ઞાન પણ આ પ્રકારની માહિતી આપવાની પૂર્ણ ક્ષમતા ધરાવે છે. સ્વરવિદ્યાનું જ્ઞાન જીવનમાં માર્ગદર્શક બને છે.
પ્રાચીનકાળમાં યોગીઓ યોગ સાધના કરતા હતા ત્યારે પોતાના જીવનનાં સુખદુઃખ વિશે જ્ઞાન મેળવીને માર્ગ કાઢતા હતા. સ્વરવિધાનું જ્ઞાન અન્ય નિમિત્ત શાસ્ત્ર કરતાં મિત્ર છે. તે જ્ઞાન વ્યક્તિ સ્વયં પોતાના અનુભવને આધારે અભ્યાસથી જાણી શકે છે. અન્ય વિદ્યાઓના અભ્યાસ સમાન સ્વરવિદ્યાનો વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસ અને અનુભવ નિમિત્ત જાણવામાં સહાયરૂપ બને છે. સ્વરવિદ્યાના પાયામાં (મૂળભૂત) વ્યક્તિના વાસોશ્વાસની ક્રિયા મહત્ત્વની છે. તેનો અનુભવ કદ રીતે જ મનુષ્ય જાતિને પ્રાપ્ત થયો છે.
આ વિદ્યા એ સાધનાનો એક પ્રકાર છે. ચિત્તને સ્થિર કરીને ઈષ્ટદેવનું સ્મરણ કર્યા પછી, એકાંત સ્થળે બેસીને સ્વરનો અનુભવ કરવો જોઈએ. આ વિદ્યા સિત કરવા માટે ન્યાય નીતિ, સદાચાર, પ્રામાણિકતા અને હવહાર શુદ્ધિના ગુણો આવશ્યક છે. ઉપરોક્ત ગુણરહિત સ્વરવિદ્યાની સાધના વિપરિત પરિણામ આપે છે. આત્મકલ્યાણ અને ધર્મ કાર્યો કરવા માટે સ્વરવિદ્યાનું જ્ઞાન આવશ્યક ગણાય છે. તીર્થંકરો અને ગણધરો આ વિદ્યાના વિશિષ્ટ જાણકાર હતા. કળિકાળ સર્વજ્ઞ હેમચંદ્રાચાર્ય, આ. જિનદત્તસૂરિ, યોગી મહામા આનંદાનજી, ઉપા. શોવિજયજી વગેરે મહાત્માઓ સ્વરવિદ્યાના જ્ઞાતા હતા. પૂર્વકાળમાં કેટલાક મુનિ મહાત્માઓ આત્મકલ્યામાં ઉપયોગી નીવડે તેવા શુભ હેતુથી યોગાભ્યાસ કરીને આત્મધ્યાનમાં નિમગ્ન રહેતા હતા. યોગ સાધનાની ૧૦ ભૂમિકામાં પ્રાણાયામ પ્રથમ સ્થાન ધરાવે છે. આ પ્રાણાયામનું અભિનવ સ્વરૂપ સ્વહૃદય જ્ઞાન-સ્વરવિદ્યા છે. સ્વોદય એટલે નાક દ્વારા શ્વાસ લેવો અને તેના દ્વારા શ્વાસ બહાર કાઢવો. માનવ શરીરમાં ઘણી નાડીઓ છે. તેમાં ૨૪ મોટી નાડીઓ છે; તેમાં પણ નવ મોટી નાડીઓમાં ત્રણ મુખ્ય છે.
ઈંગલા ચંદ્ર નાડી-ડાબા નાકને આધારે પિંગલા-સૂર્ય નાડી-જમણા નાકને આધારે. સુષમણા-નાડી-જમણા અને ડાબા નાકમાંથી શ્વાસ નીકળે તેને આધારે કહેવાય છે.
જમણા નાકમાંથી નીકળતા શ્વાસને સૂર્ય સ્વર-સૂર્યનાડી અને ડાબા નાકમાંથી નીકળતો શ્વાસ ચંદ્ર સ્વર- ચંદ્ર નાડી એમ સાજવું. જ્યારે બંન્ને નિસિકામાંથી એક સાથે શ્વાસ નીકળે છે ત્યારે સુષમશા નાડી કહેવાય છે. સુષમા નાડી અડધી કલાકથી વધુ ચાલતી નથી.
કળિકાળ સર્વજ્ઞ આ. હેમચંદ્રાચાર્ય રચિત યોગ-ગાટમના પાંચમા પ્રકાશમાંથી સ્વરવિધા-નાડી વિશેની માહિતી પ્રાપ્ત થાય છે. શ્લોક ૬૧/૬૨માં ત્રણ નાડીના ફળ વિશે પૂ. શ્રી જણાવે છે કે શરીરના સર્વ ભાગમાં નિરંતર જાણે અમૃત વરસાવતી હોય તેમ અભીષ્ટ (મોવછિત કાર્યને સૂચવવાવાળી ડાબી નાડીને અમૃતમય માર્નેલી છે. તેમજ વહન થતી જમી નાડી અનિષ્ટ સૂચન કરવાવાળી અને કાર્યનો નાશ કરવાવાળી છે, તથા સુષુમણા નાડી અષ્ટ મહાસિદ્ધિ તથા મોક્ષ ફળ પ્રાપ્તિના કારણરૂપ છે. સુષુમણા નાડી મંદ ગતિએ ચાલે છે અને આ સમર્થ ધ્યાન ધરવાથી એકાગ્રતા આવે છે, તેનાથી ધારણા-સંયમ અને સમાધિ પણ
પ્રાપ્ત થાય છે.
નાડીના ઉદય વિશે જોઈએ તો અજવાળાં પક્ષમાં એકમને દિવસે ચંદ્ર નાડીનો પ્રભાતના સમયે હ્રદય અને કૃષ્ણપક્ષ (સંધારામાં સૂર્યોદય સમયે સૂર્ય નાડીનો ઉદય શ્રેષ્ઠ ગણાય છે.
જીવનમાં પ્રગતિ અને લાભ માટે ડાબો સ્વર શુભ ગણાય છે. નૂતન જિનાલયની સ્થાપના, જિન મંદિરનો કળશ-ધ્વજાદંડારોપણ, પૌષધ શાળાની સ્થાપના, માળારોપણ ક્રિયા, દીક્ષા, મંત્ર સાધના, ગૃહ-નગર પ્રવેશ, વસ્ત્રાભૂષણ ધારણ કરવાં, સોનાના દાગીના બનાવવા, રાજગાદી પર બેસવું, માંદગીમાં દવા વાપરવી, યોગાભ્યાસ કરવો વગેરે ડાબા સ્વરમાં સફળતા અપાવે છે.
જમણા સ્વરમાં વિષય સેવન, યુદ્ધ, ભોજન, મંત્ર સાધના-જાપ કરવો, શાંતિજળ છાંટવું, વેપાર-ધંધો સટ્ટો કરી, સમુદ્રની મુસાફરી, પ્રાણીઓની ખરીદી, કર્જ દેવું કરવું કે લેવું વગેરે જમણા સ્વરમાં શ્રેષ્ઠ ગણાય છે.
સ્થિર-સ્થાયી કાર્યો માટે ચંદ્ર સ્વર--નાડી શુભ ગણાય છે. ઉતાવળ કે ઝડપથી કાર્યો કરવા માટે સૂર્ય સ્વર-નાડી શુભ ગણાય છે. સુષુમણા નાડી ચાલતી હોય ત્યારે કોઈ કાર્ય કરવું નહિ પણ ઈષ્ટ દેવનું સ્મરણ કરવું. સ્વરને આધારે પ્રશ્નનો જવાબ હા કે ના
