________________
ધર્મ આશ્વાસન તેજ આપે છે. તેથી તેને સંગ્રહ પણ પહેલાંથી જ ચાલુ રાખવા જોઈએ. આધ્યાત્મિક જીવન, એ ઉચ્ચ પ્રકારની જ્ઞાનશક્તિથી થયેલી માનવજાતની કલ્યાણકર એક અભુત શેધ છે. આધ્યાત્મિક જીવન એ આત્માની વિકાસવાળી સ્થિતિ છે. જીવનમાં એ અનિવાર્ય છે. કોઈને પણ એ સ્થિતિ પ્રાપ્ત કર્યા વિના ચાલી શકે તેમ જ નથી. તેને નિષેધ કરનારા પણ બીજી રીતે તેને જ કબૂલે છે, કારણ કે–તે આત્માની સ્વાભાવિક અવસ્થા છે. તે પછી તેના પ્રત્યે બેદરકારી કે ઉપેક્ષા સેવવી, એ બુદ્ધિમાન માણસને શોભતું કાર્ય કેમ કહેવાય? એની પ્રત્યે ઉપેક્ષા વૃત્તિથી શાંતિ નહિ પણ અશાંતિ જ છે. અશાન્તિને ટાળી આપનાર અને સાચી શાતિને લાવી આપનાર આત્મવિકાસને સાધક ધર્મ જ છે, એ વાતમાં કઈ પણ વિચારકના બે મત છે નહિ.
પ્રશ્નધર્મની જરૂરીયાત સ્વીકાર્યા પછી પણ કયા ધર્મને સાચો માન? ધર્મમાં કહો, કંકાસે અને મતમતાંતરો એટલા બધા છે કે તેમાં સત્ય ધર્મ કયો તે કઈ રીતિએ નક્કી કરવું?
ઉત્તર ધમના મત-મતાંતરે, ભેદ-પ્રભેદે કે કલહકંકાસ જોઈને ધર્મથી ઉભગી જવાની જરૂર નથી. માનવપ્રકૃતિ જ જૂદી જૂદી વિકાસભૂમિ ઉપર સ્થિત થયેલી હોય છે. તેથી તે તે પ્રકૃતિને અનુકૂળ ધર્મને તે સ્વીકારી જ લે. છે. દરેકે દરેક મનુષ્ય એક જ ધર્મ કે એક જ રીત સ્વીકારે. એ કદી બન્યું નથી અને બનવાનું પણ નથી. જૂદા જૂદા માણસોને જૂદા જૂદા સાધને વિના ચાલે જ નહિ. પરન્તુ એ સાધને બધાં જે એક જ માગે લઈ જનારાં હાય,
