Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાલનળકાંઠા પ્રયોગ પાયાની પ્રતિભાઓની
વાત્સલ્યધાણ
પ્રભુપ્રેમી જ્ઞાનચંદ્રજી
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાલ નળકાંઠો પ્રયોગ પાયાની પ્રતિભાઓની વાત્સલ્યધારા
પ્રભુપ્રેમી સ્વામીશ્રી જ્ઞાનચંદ્રજી
લેખક
દુલેરાય માટલિયા
મહાવીર સાહિત્ય પ્રકાશન મંદિર
હઠીભાઈની વાડી, અમદાવાદ-૪
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક અંબુભાઈ શાહ મંત્રી, મહાવીર સાહિત્ય પ્રકાશન મંદિર હઠીભાઈની વાડી, અમદાવાદ-૪
પ્રથમ આવૃત્તિઃ જૂન ૧૯૮૨
પ્રત ઃ ૧૦૦૦
કિંમત દસ રૂપિયા
મુદ્રક : પ્રવીણચંદ્ર નટવરલાલ ગામી પ્રણવ પ્રિન્ટર્સ ૧૧-અ, વિજય કોલોની, ઉસ્માનપુરા અમદાવાદ-૩૮૦૦૧૩
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્પણ
સ્વામી જ્ઞાનચંદજીના આધ્યાત્મિક માગદશક અને અમને સૌને જીવનમાં વત્સલરસની
પ્રેરણા પાનાર
અધ્યાત્મયોગી મુનિશ્રી સંતબાલજીનાં
પવિત્ર કરકમળે
આ પુસ્તક અર્પણ કરીએ છીએ
સંતોને સેવકે પ્રેરી
ધર્માનુબંધ વેગમાં કાંત પ્રયોગ–ત્રણેતા
સંતબાલ કરે ધરું.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકનું નિવેદન
૩૭ વર્ષ પહેલાંની, સને ૧૯૪૬ની વાત છે.
નળકાંઠાના ઝાંપ (તા. સાણંદ) ગામમાં મુનિશ્રી સંતબાલજીના. સાંનિધ્યમાં–વિશ્વવત્સલ ચિંતક વર્ગ –ચાલતો હતો. ધર્મદષ્ટિએ સમાજરચના' એ વિષયને કેન્દ્રમાં રાખીને મુનિશ્રીનાં ૧૭ વ્યાખ્યાને ઉપરાંત બહારથી જાણીતા સમાજસેવકોનાં વ્યાખ્યાને પણ ગાવાયાં
હતાં.
એક દિવસ અમદાવાદના જાણીતા સમાજસુધારક ડો. હરિપ્રસાદ 9. દેસાઈ આ વર્ગમાં વ્યાખ્યાન આપવા આવ્યા હતા. તેમણે આ વન–૧માણસ ઘડવાનું કારખાના–ની ઉપમા આપી હતી.
માણસ તો ઈશ્વરનું સર્જન છે, વળી આપણે માણસ તે છીએ જ તે પછી ડો. હરિપ્રસાદ દેસાઈ આવી ઉપમા દ્વારા – કારખાનું –અને “માણસ ઘડવો” એમ કહીને શું કહેવા માગે છે ? અને આવી ઉપમા કેમ આપી હશે ?
- ભાલ નળકાંઠો પ્રયોગ પર નજર ફેરવતાં ડોકટર સાહેબને કહેવાનું તાત્પર્ય અને એમની એ ઉપમાની યથાર્થતા સમજાય છે. એક વખત મુનિશ્રીને કેઈએ પ્રશ્ન કર્યો?
આપનું સ્વપ્ન મહાન છે. પણ સ્વપ્નને સાકાર કરવા માટે જે શક્તિશાળી વ્યક્તિએ જોઈએ તે ક્યાં છે ?
મુનિશ્રીએ આ મતલબનું કલ્યાને ખ્યાલ છે :
કુંભાર માટીનાં વાસણ ઘડવાની માટી સ્થાનિક મળે તેને ઉપયોગ કરે છે. જેવી મળે તેવી પણ વાસણ બનાવવું જ છે તે સ્થાનિક માટીને જ કામમાં લેવી જોઈએ.
એમ આ પ્રયોગ ચાલે છે.
આમાં સહેજે કહેજે આ (ભાલ નળકાંઠા) પ્રદેશ અને આ પ્રજ આવી મજ્યાં. તેને કેન્દ્રમાં રાખીને જ આ પ્રયોગ ચલાવવો રહ્યો.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજાં એમાં દૂધમાં મેળવણીની જેમ પૂતિરૂપ બની રહે ખરાં.
૪૫ વર્ષનાં વહાણાં આ પ્રયોગને વાયાં. પ્રયોગના પાયામાં નામી-અનામી, હયાત-બિનહયાત, એમ અનેક વ્યક્તિઓની સેવાઓ ધરબાયેલી પડી છે. એણે પાયાને નક્કર અને મજબૂત બનાવે છે. આમાંનાં કેટલાંક પાત્રે તે કહેવાય કે સાવ સામાન્ય, અને છતાં એમનામાં રહેલી અસામાન્યતા ધીમે ધીમે પ્રગટ થવા લાગી. અને પ્રયોગની વિશાળ ઇમારતના અનેક થાંભલાઓમાંના એક સ્થંભરૂપ બન્યાં. તેમાં આ પ્રગના માધ્યમે, મુનિશ્રીનો એમની સાથે જીવંત સંબંધ, સંપર્ક અને સત્સંગનો ફાળો નાને સૂને નથી. એ પાત્રને જીવનઘડતરમાં પ્રયોગની રચનાત્મક પ્રવૃત્તિ પોતે જ પ્રેરકરૂપ બની. તો એમની સાથેનો મુનિશ્રીનો પત્રવ્યવહાર પણ જીવનદાયી બન્યો એમ કહેવામાં કશું અનુચિત નથી. અલબત્ત, બીજ'માં પિતામાં જ સર્વ હોય તો જ કાંટા ફૂટે. અનુકુળ ધરતી, ખેડ, ખાતર, પાણી હવામાન વગેરે તો માત્ર નિમિત્ત જ બની શકે.
પ્રાયોગિક સંઘનાં કેટલાંક પાત્રો કે જે પ્રયોગની પાયાની પ્રતિભાઓ કહી શકાય, તેમના જીવનનાં કેટલાંક પાસાં પુસ્તિકા રૂપે જાહેરમાં પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવે તો આ પ્રયોગમાં રસ ધરાવનાર પરિવાર વર્તુળમાં તો અવશ્ય આવકાર્ય અને જ, એટલું જ નહિ, જે કોઈ વાંચે તેને કંઈક અંશે બધપ્રદ પણ બની રહે. આવી આશા સાથે આવાં બહેન-ભાઈઓ પૈકી શક્ય બને તેટલાંની ‘વાત્સલધારા'નું પાન કરાવતી આવી નાની પુસ્તિકાઓ પ્રગટ કરવાની, પ્રયાગની વાહક સંસ્થા ભાલનળકાંઠા પ્રાયોગિક સંધની અભિલાષા હતી.
એના અનુસંધાનમાં આ પુસ્તકો પ્રગટ કરતાં મહાર સાહિત્ય પ્રકાશન મંદિર ગૌરવ અનુભવે છે અને આવી તક મળવા બદલ આનંદ પ્રગટ કરે છે.
બુભાઈ મ. શાહ
નરર રર હિત્ય પ્રકાશન મંદિર
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
બે શબ્દ
“પ્રભુપ્રેમી સ્વામીશ્રી જ્ઞાનચંદ્રજી' એ નામથી આ પુસ્તક મહાવીર સાહિત્ય પ્રકાશન મંદિર તરફથી પ્રગટ થાય છે. પુસ્તકનું લખાણ ભાઈ દુલેરાય માટલિયાએ લગાતાર એકાદ મહિને સખત મહેનત લઈને તૈયાર કર્યું છે.
આ લખાણ જેમ જેમ લખાતું ગયું તેમ તેમ ભાઈ માટલિયા મને તે વાંચી સંભળાવતા ગયા. તેમાં મેં જ્યાં જ્યાં જરૂરી લાગ્યું ત્યાં ત્યાં સુધારા વધારા સૂચવ્યા, અને વાચકોના હાથમાં જે તૈયાર થઈને આવ્યું છે તે તેનું છેવટનું સ્વરૂપ છે.
ભાઈ માટલિયાની પવિત્ર ભાવનાવાળી લેખનકળા અને મારા પ્રત્યેની આત્મીય લાગણીથી આ પુસ્તક લખાયું છે, તેવું મને દર્શન થયું છે. એથી હું રાજી થયો છું.
આમાં જ્ઞાનચંદ્રજી તો નિમિત્ત માત્ર છે, ખરી રીતે સામાન્ય માણસની પ્રભુપ્રેમની સાધનાને આ સહજ વિકાસ છે. શ્રી ભાલનળકાંઠા પ્રાયોગિક સંઘ સર્વ પ્રકારે જહેમત લઈને આ પુસ્તક તૈયાર કરાવી પ્રસિદ્ધ કરે છે, તેને લાભ ભાવુક લેકે લેશે એવી મને શ્રદ્ધા છે.
જ્ઞાનચંદજી
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના
પૂ. જ્ઞાનચંદ્રજી મહારાજના જીવનચરિત્ર અંગે મને લખવાનું કહ્યું ત્યારે તે વાત મે સ્વીકારી લીધી. પૂ. સ્વામીજીના નિકટ પરિચયમાં તે વિનોબાજીએ ગોસેવા અને ગોરક્ષાને યજ્ઞ આરંભે ત્યારથી વધારે આવ્યા. એમનું બાળક જેવું સરલ હૃદય, માતા જેવો વત્સલ ભાવ, પિતા જેવી ચારિત્રની ચેકીદારી, ગુરુ જેવી કપાળતા અને ગાયની સેવા તથા રક્ષાની અવિરત લગનને હું સાક્ષી બન્યો છું. તેમની સાથે પગયાત્રા કરી છે, સંમેલનો અંગે ગોષ્ઠિ કરી છે અને મથુરા, ગાંધીનગર અને દિલ્હીના શુદ્ધિ પ્રયોગમાં યથાશક્તિ ભાગ પણ લીધે છે, એટલે એમને એ ભગવદ્ કાર્યને હું પ્રત્યક્ષ સાક્ષી થયો છું એથી એમના જીવન અંગે લખવા મેં તત્પરતા બતાવી.
શ્રી કૃષ્ણશંકર શાસ્ત્રીજીએ સાણંદ ભાગવત કથા કરી ત્યારે મે સ્વામીજીની પ્રભુભક્તિ અને પ્રભુ પ્રેમનાં નજરે દર્શન કર્યા હતાં. દિલ્હી બલદાન વખતે એમનાં અંતઃરણે પ્રભુકૃપાને યાદ કરતાં અશ્રુઅફાટ રુદન અને જગતની લીલા જોઈને થતાં અટ્ટહાસ્યનો પણ હું સાક્ષી છું. આવી સાચી કૃષ્ણભક્તિ, પ્રભુ પ્રત્યેનો પ્રેમ અને ઊજળ સંન્યાસ મેં બહુ ઓછા માં જોયા છે. સંતબાલજી મહારાજ સાધુ અને સંન્યાસીને માર્ગદર્શક આધ્યાત્મિક બળરૂપે આગળ આવવા પ્રેરે છે. જ્ઞાનચંદ્રજી એનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. સંતબાલજીના જીવન–ચારિત્ર દ્વારા જેમ મહાવીરના ક્રાંતસાધુનાં દર્શનની ભક્તિ મને પુષ્ટ થઈ તેમ જ્ઞાનચંદ્રજી નિમિતે વિષ્ણવી ભક્તિને પુષ્ટિ મળી છે, મહાવીરનું શીલ અને કૃષ્ણનાં રસ ચૈતન્યની પ્રેમ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
નીતરતી ભક્તિને સંગમ ખૂબ જ આહલાદક છે. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર નિમિત્તે ગાંધીજીમાં એવો અદ્ભુત સંગમ સક્રિય બન્યો છે.
જ્ઞાનચંદ્રજીની પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિ સંતબાલને નજરમાં રાખીને થઈ છે એ વાતનું પ્રતિબિંબ પાડવા સંતબાલજી મહારાજે “વિશ્વવત્સલ મહાવીર', “અભિનવ રામાયણ”, “અભિનવ મહાભારત” અને “પ્રાસંગિક ભાગવતમાં આપેલા લેનો ઠેર ઠેર ઉપયોગ કર્યો છે. તેમાંના પણ ભાગના જેમ છે તેમ જ આપ્યા છે. પંદર ટકા સંક્ષેપ કરવા બે ત્રણ શ્લોકનાં ચરણ ભેગા કર્યા છે. અથવા સંદર્ભ બદલાતે હોય ત્યાં યચિત ફેરફાર કર્યો છે અને જ્ઞાનચંદ્રજીના ભક્તિભાવને વ્યકત કરવા દસેક ટકા અનુણ્ય લેખકે આપ્યા છે. આ કેની ફૂલગુંથણુથી જ્ઞાનચંદ્રજીને વ્યવહાર અને સંતબાલજીના ભાવદર્શને વ્યક્ત કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. તેમાં જે કંઈ કચાશ કે ક્ષતિ દેખાય તો તે મારી છે તેમ માની વાચક ક્ષમા કરે.
આ જીવનચરિત્ર જ્ઞાનચંદ્રજીને વંચાવતે વંચાવતો આગળ વધતો હતો. જ્યાંય અતિશયોક્તિ થઈ હોય, પાઠાફેર વાત થઈ હોય કે પોતે જે મનમાં ધારતા હતા તેથી વિપરીત લખાયું હોય ત્યાં તેમણે સુધારો કરાવ્યું છે. એક શિક્ષક જેમ જોડણશુદ્ધિનો આગ્રહ રાખી ભૂલ સુધારે છે તેમ પ્રસંગો અને તેના પરના પ્રતિભાવ વ્યક્ત થયા છે. તેમાંય તેમને જ્યાં જ્યાં સુટી જણાયેલ તે સુધારી છે અને આ ચરિત્રને પ્રગટ કરવાની સંમતિ પણ પ્રેમથી આપી છે. આ જીવનચરિત્ર સરળ શૈલીમાં તત્ત્વચર્ચાના ભાર વિના સંક્ષિપ્ત લખાયું હોત તો બહેનો અને બાળકોને ખૂબ જ ઉપયોગી નીવડત. એ કાર્ય કેઈએ કરવાનું જ રહ્યું. શરૂનાં ત્રણ પ્રકરણ સરલ લખાયાં. જ્યાં સુધી એમની પ્રેમભક્તિ સરળ પરંપરામાંથી પસાર થઈ ત્યાં સુધી સરળતા રહી પણ જેવા સંતબાલજીના દેવ-ગુરુ ધર્મ અને સંઘ વિચારમાં પ્રવેશ થયો તેવી જ મારી તાત્ત્વિક શૈલી શબ્દ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને ભાષાના આડંબરમાં ઢંકાઈ ગઈ તે હું પણ જોઈ શકું છું. પણ તે મારી ક્ષતિને સંતવ્ય ગણીને જ્ઞાનચંદ્રજીની સાધનાનાં ગુરુભક્તિ અને પ્રભુપ્રેમનાં બે ઊજળાં પાસાંને વાચક સમજી શકશે તે મને સંતોષ થશે. મને પણ જ્ઞાનચંદ્રજી મહારાજની સાધનાની ઉત્ક્રાંતિને અભિવ્યક્ત કરવામાં તેમના પ્રત્યેની વિય-ભક્તિ પ્રગટ કરવાને સંતોષ થયો છે.
જ્ઞાનચંદજી જેવા પ્રભુ પ્રેમી છે તેવા જ સંતોના પ્રેમી છે; બાળપ્રેમી છે; ગપ્રેમી છે. પણ અમને સૌને પ્રભુ પ્રેમી નામ ગમી ગયું. એટલે તે વિશેષણથી તેમને બિરદાવીએ છીએ, તેમની પ્રભુભક્તિને બિરદાવેલ છે. જેની પ્રેરણાથી નાનચંદભાઈમાંથી જ્ઞાનચંદ્રજી બનવાનું નિમિત્ત મળ્યું અને જેઓ જીવનની છેલી પળે પણ પિતાના પરમપ્રિય શિષ્યના બલિદાન અંગે ચિંતા ને ચિતન કરતા હતા તેવા પરમ શ્રદય આધ્યાત્મિક સંત સંતબાલજીના કરકમળે એમના સુશિષ્યના જીવન પુષ્પની પરાગ અર્પણ કરવાનો લાભ આપવા માટે હું અંબુભાઈ, સુરાભાઈ અને મહાવીર પ્રકાશનો આભાર માનું છું. પુસ્તક સમયસર પ્રગટ થાય માટે મારા લખાણને સારા અક્ષરે લખી દેવામાં બહેન શ્રી વનિતાબહેન અને બીજા મિત્રોનો આભાર માનુ છું. ભાઈશ્રી મનુ પંડિત ભાષા, જોડણી અને રચનામાં જરૂરી સુધારા કરી આ કાર્યમાં જે પ્રેમ ને નિષ્ઠા બતાવ્યાં છે તે બદલ તેમને પણ ધન્યવાદ આપ્યા વિના રહી શકતો નથી. શુદ્ધિસાધના કેન્દ્ર, નવી દિલ્હી
દુલેરાય માટલિયા
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રભુપ્રેમી શ્રી જ્ઞાનચંદ્રજી
અનુક્રમણિકા
પ્રકાશકનું નિવેદન
અંબુભાઈ શાહ બે શબ્દ
સ્વામી જ્ઞાનચંદ્રજી લેખકની પ્રસ્તાવના
દુલેરાય માટલિયા પ્રભુપ્રેમને પાદુર્ભાવ ૧. ગાવલડી મારી માવલડી ૨. ભાવુક કુળમાં જન્મ ૩. ભગવજીવનની શોધમાં ૪. સદ્ગરુની શોધમાં ૫. સંધ માધ્યમે સેવા ૬. શુદ્ધિપ્રગનું સંચાલન ૭. બાલમંદિરમાં વત્સલ સેવા ૮. ભાવ-સંન્યાસની સાધના ૯. સંન્યાસીના સ્વધર્મ
૧૧૩ ૧૦. ગુજરાતમાં ગોવંશ રક્ષાયજ્ઞ
૧૨૯ ૧૧. ગેરક્ષાને રાષ્ટ્રીય મહાયજ્ઞ
૧૪૫ ૧૨. દિલ્હીમાં શુદ્ધિસાધના કેન્દ્ર
૧૬૧ પરિશિષ્ટ ૧. આજે મારો સ્વધર્મ-આમરણ અનશન
૧૭૬
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રભુપ્રેમનો પ્રાદુર્ભાવ
(૧૯૩૯ થી ૧૯૮૨)
આ જીવનચરિત્ર શ્રી જ્ઞાનચંદ્રજીનું છે, પણ તેમાં જ્ઞાનચંદ્રજી તે નિમિત્ત છે. સુંદરિયાણાના સામાન્ય વણિકને એ પુત્ર. પિતાના ગામમાં ચાર, અને ધંધુકામાં સાત ગુજરાતી ભ. તેત્રીસ વરસની વય સુધી નાનકડા વેપાર કે વ્યસનમાં સંસારની મસ્તી માણનાર એ નાનચંદભાઈ માંથી જ્ઞાનચંદ્રજી બની ગયો એમાં પ્રભુપ્રેમના આરોહણની કથા છે. પ્રભુની પ્રપત્તિમાં પ્રપન બનનારને પ્રભુ ક્રમે ક્રમે વિકાસનાં સોપાને ચડાવી તેની દષ્ટિની ક્ષિતિજને કેવી રીતે વિશ્વવ્યાપક બનાવે છે તેની ઉત્ક્રાંતિની આ કથા છે. પ્રભુ પિતાની શક્તિને ભક્તોમાં આવિર્ભાવ કરી, તેનો મારફત ભગવદ્ કાર્યો જે રીતે લે છે, એટલું જ નહીં જગત અને ભગત બંનેના વિકાસક્રમમાં પ્રભુની લીલાની ખૂબી અને ખાસિયતાની અભિવ્યકિત વ્યંજના વ્યકત કરતી એ ગૌરવ-ગાથા પણ છે. એટલે એને જીવનકથા રૂપે ન જોતાં સેવામય ભકિતના વિકાસ રૂપે જોવાની મારી સૌને વિનંતી છે. ખરી રીતે તે તે પ્રભુપ્રેમના પ્રાદુર્ભાવની કથા છે.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પાન પરંપરાગત દાસ્યભકિત
(૧૯૩૯ થી ૧૯૪૧)
શ્રવણ ભક્તિનો મહિમા અનંત જન્મથી જીવ ભવસાગરમાં ભમે છે, પણ ભગવદ્ભક્તિમય બુદ્ધિ પ્રાપ્ત થવી મુશ્કેલ પડે છે. પરંતુ જે ભગવાનના શુદ્ધ ભક્તના સંગનો રંગ લાગી જાય તો ભક્તિમય બુદ્ધિનાં બારણું ખૂલી જાય છે.
તેત્રીસ વર્ષની વયે નાનચંદભાઈને તેના ભાણેજ ડૉ. રસિકભાઈ જેવા શુદ્ધ ભક્તહૃદયને સંગ મળ્યો. એ સસંગે એમને ભગવદ્ ભક્તિ પ્રત્યે વાળ્યા, તેથી જ્ઞાનચંદ્રજી એમને પ્રથમ દીક્ષાગુરુ અને માર્ગદર્શક ગણે છે. બુદ્ધિ ભગવાન પ્રત્યે વળ એટલે ભગવાનના ગુણ. કીર્તનમાં પ્રેમ ઊપજે. શ્રી કૃષ્ણનું મૂર્તિમાન જીવન વ્યક્ત કરતું શ્રીમદ્ ભાગવત ગ્રંથાવતાર છે. એના શ્રવણે ૧૯૩૮માં નાનચંદભાઈના હૃદયમાં જે ભાવો ઉપગ્ન કર્યા એ એમના જ શબ્દોમાં આ પ્રમાણે છે :
કથાકાર ભગવાન શ્રીકૃષ્ણની અલૌકિક લીલા પ્રેમથી સંભળાવે છે. તેની મારા અંતઃકરણ ઉપર ભારે અસર થઈ. ગોપીઓ ઘરનાં કામકાજ છોડીને, બાળબચ્ચાં અને ધરબાર છોડીને પ્રભુનાં દર્શન માટે ઘેલી બની, દેહનું પણ ભાન ભૂલીને દોડી જતી – એવી એવી લીલા સાંભળીને ઈશ્વરના દર્શનની પ્રાપ્તિ માટે મારું મન તલસી રહ્યું. આત્માને ઉદ્ધાર કરવો હોય તો ગેપીએની માફક પિતાના સર્વસ્વ ત્યાગ કરવો પડે એ તવ અને શ્રીમદ્ ભાગવતમાંથી મળ્યું મને થયું કે, હે પ્રભુ ! હું હવે તારા પ્રત્યક્ષ દર્શન માટે તલસું છું.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
મને પણ વ્રજની એક ભૂલી પડેલી ગોપી સમજી તારા વિરહનું મારું દુઃખ દૂર કર.”
આવા આવા ભાવો આવતા ત્યારે તે ગદ્ગદિત થઈ જતા. “પ્રભુ પ્રભુ' કહી ડૂસકે ડૂસકે રડી પડતા. આમ હદય જ્યારે અંદરની લગનથી પ્રભુને પિકારે છે ત્યારે તે હદય પ્રભુ પ્રત્યે જ ઢળી જાય છે; એને સંસારના સુખ નીરસ અને તુછ લાગે છે. નાનચંદભાઈનું પણ તેમ જ બન્યું. એકાંતસેવન, “શ્રીકૃષ્ણ શરણં મમ'ને સતત જાપ અને વાસના તથા જીભ પર વિજય મેળવી એમણે પિતાનું હૃદય સેવાભક્તિમાં પૂરેપૂરું સ્થિર કરી દીધું.
ભગવાનની સાકાર સેવાભક્તિનું વર્ણન કરતાં તેઓ કહે છે કેઃ “પૂજામાં હું શ્રીકૃષ્ણની છબી રાખતો. આ છબીને ભગવાનરૂપ ગણીને તેને સાકર-શીંગ વગેરેને પ્રસાદ ધરાવતે. વાડીમાંથી ફૂલ વીણી લાવીને તેની માળા બનાવીને પહેરાવતો. ઘીનો દીવો કરતો. સાંજે બે માઈલ ચાલીને શ્યામલાલ બાવાના મંદિરે ધંધુકા જત, સેવાપૂજ અને દર્શન વખતે હું એકતાન બની જતો. દર્શન ટાણે આંખમાંથી અશ્રુ ટપક્યાં કરતાં. શ્રીકૃષ્ણ શરણં મમ”નું ઉચ્ચારણ ઘડી પણ એમાંથી બંધ થતું જ નહિ. રાત્રીના સૂતાં સૂતાં પણ મનમાં સેવા અને દર્શનનું રટણ ચાલતું. તંદ્રા જેવી સ્થિતિમાં મારી અંતરની ભાવના અને કલ્પનાનું દર્શન થતું, જાણે કે શ્રી શ્યામલાલ બાવાની મૂર્તિરૂપે અને સ્વરૂપે શ્રીકૃષ્ણ પ્રભુની ઝાંખી કરતો. શ્યામલાલ બાવાની મૂર્તિ મારી સામે ખડી થતી. આ મૂર્તિને શણગાર ધરવો, ફૂલની માળા પહેરાવવી, હીંડોળે બેસાડી ઝુલાવવા, થાળ ધરવો, કેસુડાંને રંગ તથા અબીલ ગુલાલ ઉડાડ, નવાં નવાં વસ્ત્રો ધરાવવાં, જોરથી ઘંટનાદ સાંભળવો, હજારોની સંખ્યામાં દશનાથીની ઝાંખી થવી – આવું આવું બધું જાણે કે પ્રત્યક્ષ નિહાળી રહ્યો છું, એવું જ મને લાગતું. આવી પરિસ્થિતિ મહિનાઓ સુધી ચાલેલી. એકાદ બે વખત તે શ્યામલાલ બાવની મૂર્તિ જાણે મારી સામે હસતી હોય
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
અને હાથપગનું હલનચલન થતું હોય એમ લાગેલું. આજ રાત્રે મેં જે પ્રકારની ઝાંખી કરી હોય એ જ રીતનાં દર્શન બીજે દિવસે હું જ્યારે મંદિરમાં દર્શન કરવા જતા ત્યારે થતાં – આવો મારે નમ્ર ખ્યાલ છે. આને હું ભગવાનને સાક્ષાત્કાર થયો છે કે દર્શન થયાં છે તેમ કહી શકતો નથી. અંતરમાં જ તલ્લીનતા ઊભી થયેલી એની કલ્પનાનું એ દર્શન હતું.” દાસ્ય ભક્તિની ભેટ (૧૯૪૧ થી ૧૯૫૨)
જેના ઉપર ભગવાનની કૃપા થાય તેનાં મનવાંછિત પ્રભુ પૂરે છે. માતાજી તથા નાના ભાઈની સેવાનો સ્વધર્મ સાચવીને પ્રભુચરણની સેવા તે ઝંખતા હતા.
પ્રારંભિક દાસ્ય ભકિતની પ્રાપ્તિ
દાસભાવે મંદિર સેવા પ્રભુએ એમની સ્થૂલ તથા સૂકમ એટલે ભાવસેવાને લાભ આપી એમને દાસ તરીકે સ્વીકારી દાસ્ય ભક્તિનું દાન આપ્યું. તે અંગે નાનચંદભાઈ કહે છે: “પરમાત્મા છવના કલ્યાણ માટે મદદ દોડી આવે છે. શ્વેલેરામાં વૈષ્ણવ હવેલીમાં વ્યવસ્થાપકની જરૂર છતી. ત્યાંથી સંદેશે આવ્યો કે “તમે આવી જાવ.” હું ગયો. નિર્વાહ પૂરતો પગાર કરાવી પ્રથમ દ્વારકાનાથ અને પછી શ્રી ગોવર્ધનનાથની હવેલીઓના વહીવટની સેવા સંભાળી લીધી. ભગવાન શ્રીકૃષ્ણનાં ભજન-કીર્તનને અલભ્ય લાભ રાત-દિવસ મળે અને સાથે જ તેમની સેવાનું કામ મળ્યું એટલે સોનામાં સુગંધ ભળવા જેવું થયું. વ્યવસ્થામાં કોઈ ઠેકાણે જુઠ, પ્રપંચ, અનીતિ, કંઈ જ નહિ; પ્રામાણિક અને સત્ય નિષ્ઠાથી વહીવટ સંભાળ્યો અને સૌને સંતોષ આપવાને મેં પ્રયત્ન કર્યો.”
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
પ્રભુની ભાવાત્મક સેવા જેમ ભગવાનનું મંદિર ને હવેલીમાં મૂર્તિરૂપે પ્રભુનું સાકાર સ્વરૂપ છે તેમ રાસલીલામાં જીવસૃષ્ટિ સાથેના પ્રેમમધુર વ્યવહારનું ભાવ-સ્વરૂપ છે – લીલા-સ્વરૂપ પ્રેમરસ છે. ભગવાને ગેપબાળો સાથે મિત્રરૂપે રહી, એમને માધુર્યના સંસ્કાર આપી, સખ્યભક્તિ શીખવી, સુંદર ગોપાલન શીખવ્યું, પરસ્પર પ્રેમથી રહેવાની કળાની કેળવણી આપી અને ગાય ને બાળની સેવામાં પ્રભુ સેવા છે તે મર્મ સમજાવ્યો. નાનચંદભાઈને પ્રભુએ કૃષ્ણભાવના રૂપી બાલ અને ગાયની સેવાની તક આપી તેથી ધન્યતા અનુભવતાં નાનચંદભાઈ કહે છે કે –
દાસભાવે છાત્રસેવા મંદિરના કામની સાથે સાથે બીજી પ્રવૃત્તિ તરફ પરમાત્માએ મારું ધ્યાન દોર્યું. ગામમાં એક છાત્રાલય હતું. જૂના ગૃહપતિની ગેરવ્યવસ્થાને લીધે બંધ થવાની અણી પર તે આવી પહોંચ્યું. છાત્રાલયના ટ્રસ્ટીઓએ આગ્રહ કરીને આ કામ સંભાળી લેવા મને કહ્યું. મને તે સેવાની ભૂખ હતી જ. ટ્રસ્ટીઓએ તેમાં મને સહકાર આ અને પ્રગતિ થવા માંડી. ગૃહપતિ સત્યનિષ્ઠ, પ્રામાણિક અને ચારિત્રશીલ હોય તો છાત્રોમાં સદ્ગુણ આવે છે. તે બાળકોને પ્રેમપૂર્વક રઈ પીરસે તે ગૃહપતિ અને છાત્રો વચ્ચે પ્રેમ જેવા મળે છે. મારે છાત્રોની વચ્ચે જ રહેવાનું હતું. હું તેમની માતા બન્યા. તેઓ પણ સાચે જ મારાં બાળકો જેવા જ મને વહાલા હતા. ૧૯૪૪ આસપાસ એક વાર એક ગામમાં રાત્રે સમૂહપ્રાર્થના પછી છાત્રોએ ધાર્મિક પાત્રો ભજવી બતાવ્યાં. વળતરમાં વ્યસન છોડવાની માગણું કરી. ઘણુએ મૌખિક રીતે વ્યસન છોડયાં. એક ભાઈએ તો જીવનભર બીડીનું વ્યસન છોડવું અને શરીરને ખૂબ લાભ મળ્યાથી બાળકને આભાર માન્યો.”
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાસભાવે ગાયોની સેવા જેમ છાત્રસેવાનો લાભ મળ્યો તેમ ગાયની સેવાની પણ તક વર્ણવતાં તેઓ કહે છે: “એક વાર નડિયાદથી આવતાં એક પગે લૂલી અપંગ ગાયને પડેલી જોઈ હૃદયમાં દયા ઊપજી, તેની સેવા કરવાને અંતરમાં આદેશ થવા લાગ્યો. એ ગાયને ઊભી કરી ધીરે ધીરે મંદિર સુધી લઈ આવ્યા. મંદિરના વંડામાં એક જગ્યાએ તેને સ્થાન આપ્યું. બીજી પાંચ ગાય ખરીદી સં. ૨૦૦૦ની સાલમાં સાર્વજનિક ગૌશાળા કરી. દુષ્કાળ વખતે ધોલેરાવાસીની દયાની લાગણીએ ગાયોની સેવાથે ગૌશાળા બાંધવાને પ્રબંધ કર્યો. આમ, ગોસેવાને લાભ મળે તેને હું મારા જીવનને સાચે લડાવો ગણું છું.”
આમ ભગવાને નાનચંદભાઈને ત્રિવિધ સ્વરૂપે સેવામાં જોડાયા. તેમણે પણ ખૂબ પ્રેમપૂર્વક પ્રભુનું કામ સમજી દાસભાવે સેવાય ભક્તિથી દાસ્યભકિત સિદ્ધ કરી નિરંતર પ્રભુકૃપામાં તેઓ તરબોળ સ્નાન કરતા રહ્યા,
સદગુરુની ઝંખના અને પ્રભુકૃપા-રસપાન ગોપીએ ભગવાન કૃષ્ણની સજીવ સૃતિ સાથે રહી હતી. એમને ભગવાનના સગુણોની પ્રતીતિ થઈ હતી. ભગવાને ગોપીઓને પોતાના સ્વરૂપનું દાન આપીને તેમની અપાર કૃપાનાં દર્શન કરાવ્યાં હતાં. ભગવાનના વિરહને ગોપીઓએ ભગવાન જે કાર્યો કરતા હતા, ભગવાનને જે કાર્યો ગમતાં હતાં તે તે કરીને વિરદ્ધના દુઃખમાં એમણે પ્રેમનો અનુભવ કર્યો. જ્ઞાનચંદ્રજી પણ સગુણ કૃષ્ણમૂતિનાં પ્રત્યક્ષ દર્શન કરવા ઝંખતા હતા. તે સ્થિતિ વર્ણવતાં તે કહે છે: “દર્શનપ્રાપ્તિ માટે કોઈ કોઈ વાર આંખોમાંથી અશ્રુની ધારા ચાલવા માંડે, ત્યારે વ્રજગોકુળની ગોપીઓના વિરહનાં દુઃખને, તેમના નિર્મળ પ્રેમનો અનુભવ થવા લાગ્યા,
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
“શાસ્ત્રનાં વચનો અને સંતોના સમાગમથી જાણેલું કે પરમાતમપ્રાપ્તિ માટે સંત સદગુરુના માર્ગદર્શનનું અવલંબન આવશ્યક છે. મારી માનસિક સ્થિતિ પ્રભુદર્શન માટે એવી વિવળ થઈ ગઈ કે હું ગુરુ સાંનિધ્ય માટે તલપાપડ થઈ ગયો. એ ધૂનમાં ને ધૂનમાં ખુલે માથે, પહેરણ ધોતીભર, ખુલ્લા પગે પગપાળા અમદાવાદ તરફ ચાલી નીક
. સાંજ સુધી ચાલ્યા કર્યું. પગે તડ થવા લાગી. ખૂબ થાક લાગ્યો. ભૂખ કકડીને લાગી. એક ગામની ભાગોળે મુકામ કર્યો. એટલામાં એક ભરવાડ ત્યાંથી જતો હતો તે સમજી ગયો કે – ભૂખ્યો, સાધુ-મુસાફર છે. તેથી ગામમાં જઈ ખજૂર અને શીગ લઈ આવ્યા, મેં પ્રેમથી ભોજન કર્યું ને પ્રભુમરણ કરતે ઘસઘસાટ ઊંઘી ગયો. અમદાવાદ પહોંચી માલસર બાજુ આગળ વધ્યા. થાક ખૂબ લાગેલ; ભૂખ કહે મારું કામ. રસ્તામાં કાઠીના ઝાડ નીચે પાકુ કાઠું ભાળ્યું. આખું ફળ ખાઈ ગયે. પરમાત્માએ જ પરોક્ષ રહીને મને તૃત કર્યો. મહીસાગરના કાંઠે ખુલ્લી રેતીમાં પગનાં તળિયાં ઝાય, ગરમી તેનું જોર અજમાવે, પગનાં તળિયાંમાં ફેલા ઊપસી આવ્યા. આગળ ચાલવું મુસીબત ભર્યું હતું. એટલામાં પાછળથી એક ખટારાનો અવાજ સંભળાયો. તેને વાગ્યું. ખટારે ઊભો રહ્યો. ડ્રાઇવરે પૂછ્યું “મહારાજ કેણ છે ? શું કરો છો ? કયાં જાવું છે ?” મેં કહ્યું : ધોલેરા છાત્રાલયને સંચાલક હતા. ગુરુની શોધમાં નીકળ્યો છું.” ત્યાં તે બોલી ઊઠયો : “અરે આપ તે મારા ગુરુજી છે. બેસી જાઓ ખટારામાં.” તેની પાસે શ્રીફળ હતું તે વધેર્યું ને મને સુપ્રત કર્યું. એ વખતે મને થયું કે પરમાત્મા ભકત ઉપર કેટલે દયાળુ છે. એ પછી નર્મદાતટ પરના તીર્થધામ માલસર પહોંચ્યો. ત્રિલોકચંદ્રજી મહારાજ અને તેમનાં ધર્મપત્ની દેવીબહેને માતા-પિતાની અદાથી કાળજી લીધી ને મને પિતાને ત્યાં દોઢ માસ રાખે. પાછા ફરતાં તોરણ ગામે એક પટેલ તેમને ઘેર લઈ ગયા અને અપૂર્વ વાત્સત્યપૂર્વક ભોજન કરાવ્યું અને સરભરા કરી. તોરણથી કઠલાલ જતાં
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
રસ્તામાં ખુલ્લા પગે ગરમ રેતીથી દઝાય ને વગડામાં ભૂખ્યા પડ્યા રહેવા સિવાય છૂટકો ન હતો. પણ સડકને કાંઠે કેરીનું મીઠું ફળ જોવામાં આવ્યું. સુધાની તૃપ્તિ થઈ ગઈ. આમ પ્રભુકૃપાના ગુણ ગાતે-અનુભવતે દયાનિધિ પળેપળ ફિકર રાખી રહ્યો છે તેવી પ્રતીતિ કરી ધોલેરા પહોંચી ગયો. મને ખાતરી થઈ ગઈ કે ભગવાન સદ્ગુરુને ભેટે કરાવશે જ.” આ પ્રવાસમાં એમને જગતના અધિષ્ઠાન રૂપ, પાલક, પિષક અને રક્ષક શ્રીહરિનાં દર્શન થયાં. “અખિલ બ્રહ્માંડમાં એક તું શ્રીહરિ જૂજવે રૂપે અનંત ભાસે તે નરસિહના પદની જાણે કે પ્રતીતિ કરાવતા જ હોય તેવા ભરવાડ, સાંઢિયાવાળો, ટ્રક ડ્રાઈવર, પ્રોફેસર, વેપારી, સાધક દંપતી, તોરણના પટેલ અને તરુવર રૂપે જેમ પ્રભુએ પાલનપોષણ કર્યું, તેમ દૂધ આપવાને ઈનકાર કરી અપમાન કરનારા વ્રતરક્ષક હરિના સ્વરૂપમાં પ્રભુકૃપાનાં નાનચંદભાઈને સતત દર્શન થયાં. પ્રભુના આ પાલક, પોષક અને રક્ષક કૃપામય સ્વરૂપમાં નિમજ્જના કરતાં એમને સ્પષ્ટ થયું કે, “પ્રભુની કૃપા જરૂર એમને સદ્ગુરુને ભેટો કરાવશે – એવી શ્રદ્ધાથી ધોલેરા પહોંચી ગયા.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય સેન સદગુરુની પ્રાપ્તિ અને દશ લક્ષણ ભક્તિ
(૧૯૪૪ થી ૧૯૫૨ જે શુદ્ધ સેવાપરાયણ ભક્ત રસિકભાઈએ સ્વામીજીને પ્રભુપ્રેમને માગે વાળ્યા, એમણે જ નાનચંદભાઈને સંતબાલજીના સત્સંગનું નિમિત્ત બનાવ્યા તે પ્રસંગનું વર્ણન કરતાં નાનચંદભાઈ લખે છેઃ
“મારા ભાણેજ રસિકભાઈએ મને કહ્યું કે “સાણંદમાં એક જૈન મુનિ પધાર્યા છે. તેઓ ઘણા જ પવિત્ર છે અને લોકજીવનના ઘડતરનું કામ પણ બહુ સારું કરે છે. તે આપણે તેમનાં વદન અર્થે જઈએ.” અમે બંને સાણદ આવ્યા. રાત્રી પ્રાર્થનામાં ભાગ લીધે, હું જેમ જેમ પ્રાર્થનાની કડીઓ સાંભળતા ગયો, તેમ તેમ મારું હૃદય ભરાવા લાગ્યું, અને પછી તો રડી પડયો. મને થયું કે જે પુરુષની શોધમાં હું ફરું છું તેવા જ પુરુષ મને ભગવાને ભેટાડી આપ્યા છે. તે દિવસથી મારા અંતઃકરણમાં સાચા ગુરુ તરીકે આ પવિત્ર પુરુષ મળી ગયા, મારા હૃદયને ખૂબ શાંતિ થઈ. અંતરમાંથી અવાજ આવ્યો કે મારે જોઈતી વસ્તુ મને પ્રાપ્ત થઈ છે. તેમની દિનચર્યા, આત્મદર્શનની તાલાવેલી, નિર્મળ પ્રેમ, સર્વધર્મસમભાવ અને કહિતાર્થે સેવાવૃત્તિની પ્રવૃત્તિ જોઈ તેમની તરફ મારું ખેંચાણ વધતું ગયું. મને તેમની લગન લાગી. રજા લઈ લગભગ એક માસ તેમની સાથે પગપાળા પ્રવાસમાં રહ્યો. ત્યારે સાધુજીવન કેવું તલવારની ધાર પર ચાલવા જેવું છે તેને પ્રત્યક્ષ અનુભવ થયો. પરમાત્મા તેના આશરે રહેલનું ગક્ષેમ કેમ ચલાવે છે તેનું દર્શન થયું અને મેં પણ યથાશકિત તેમને અનુસરવા માંડયુંએ વખતની મારી પરિસ્થિતિ પ્રમાણે કોઈ પણ બાબતમાં શંકા કે
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
મતભેદ જેવું લાગે તેનું સમાધાન ચર્ચા દ્વારા સારી રીતે થઈ જતું અને મને સંતોષ થતો. વિહારમાં ગોગલા ગામે હું તેમની સાથે હતો. તેના ગોર તેના યજમાનામાં સપતિ ભોજન કરે. તેમને ત્યાંથી મહારાજશ્રીએ ભિક્ષા ગ્રહણ કરી. મારા અંતરમાંથી અવાજ આવ્યું કે જે સાધુવૃત્તિ ધારણ કરવી છે, એકબીજા સાથેના પડદા ઉઠાવવા છે, અંતર એક કરવાં છે, આૌક્યને અનુભવ મેળવવો છે તે મારે જુદાઈ છોડી દેવી જોઈએ. જ્યાંસુધી ઊંચનીચના જ્ઞાતિભેદ છે ત્યાં સુધી પ્રભુપ્રાપ્તિની વાત ફોગટ છે. પ્રભુકૃપાથી જ્ઞાતિભેદ છોડી દેવાની અને શક્તિ મળી, તે જ ગેરભાઈને ત્યાં ભેજન સ્વીકારી ગમે તે વિદન સહી લેવાનું મેં નક્કી કર્યું ચુસ્ત આચારવિચારવાળા હવેલના વહીવટદારશ્રીને અને છાત્રાલયના ટ્રસ્ટી ભાઈઓને મેં મારા વિચાર અને વર્તન જણાવ્યાં અને બંને સંસ્થામાંથી મુક્તિ મેળવી છેવટે ગૌશાળામાંથી પણ મહામુશ્કેલીમાં મુક્તિ મેળવી. એ બધું છેડી દઈ મહારાજશ્રીને માર્ગે ચાલી નીકળ્યો. મારા અંતરના અવાજને માન આપી, ગુરુશ્રીની આજ્ઞાને આધીન રહી. જીવનનૌકાનું સુકાન પરમાત્માને ભરોસે સોંપી, સંતને સોંપી, સંતની સેવામાં ઝંપલાવ્યું. મહારાજશ્રીએ મને ખૂબ જ પ્રેમપૂર્વક આનંદથી અપનાવી લીધો. તેઓશ્રી પાસેથી ઘણું જ જાણવાનું–અનુભવવાનું અને આચરણમાં મુકવાનું મળ્યું. તેઓશ્રીના અડગ નિયમો, અડગ સિદ્ધાન્ત, મકકમતા તેમજ શુદ્ધ-પવિત્ર આચરણના સુંદર પાઠ મારા જીવનઘડતરમાં ઘણે મોટો ફાળો છે. ગાયને પૂજ્ય માની તેની સેવાની મેં ચીવટ રાખેલી.” તે ગાયને કતલખાને જતી રોકવા માટે પ્રાર્થનામય ઉપવાસ તપ દ્વારા શુદ્ધિ સાધનાને મથુરામાં-કૃષ્ણ જન્મસ્થાનમાં પ્રયોગ કરીને તેમજ ઉપવાસ, મૌન વગેરે નિયમોનું પાલન કરીને જ્ઞાનચંદ્રજી શરણ, સમર્પણ, સેવા, સમજણ, શિક્ષણ, અનુસરણ, સગવડ ને નેકરી વગેરેને ત્યાગ; અયાચકવૃત્તિ સભર સંતોષ, તીર્થધામમાં નિવાસ ને ધર્મપ્રયાસ; ભક્તો, ગાયો પ્રત્યે પૂજ્ય.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
ભાવ અને સિદ્ધાન્તપાલન રૂપી દસ લક્ષણા ભક્તિથી ગુરુદેવની પ પાસના કરી, ગુરુદેવનાં સતષ અને કૃપા પામ્યા છે.
સમાજગત સાધના અને સેવામય
ભક્તિને પ્રત્યક્ષ પ્રયાગ
સમાજમાં કે જનતામાં જતાનનું શુદ્ધ સ્વરૂપ જેવું અને જ્યાં જ્યાં ગ્લાનિ થતી હાય, નિર્દોષ જનને દુના પીડતા હેાય, ત્યાં દુનતા દૂર કરવા, સજ્જનેની શક્તિ વધારવા અને વ્યક્તિ તથા સમાજના અંતરમાં રહેલી સારપનું સૌંદર્યાં. પ્રગટાવવા સતત પ્રયત્ન કરવા તે જનાઈનની સેવામય ભક્તિ છે. આ માટે સાધકે જાણવું જરૂરી છે કે પેાતાની આત્મશુદ્ધિ સાથેાસાથે જ સમાજના અનુબંધની શુદ્ધિ કરતા રહેવી જોઈએ, સમાજમાં આવેલી ઢીલાશ, ભીરુતા, ખીજાના દુ:ખ પ્રત્યે ઉપેક્ષા અને સ્વકેન્દ્રી હિતબુદ્ધિ ડાવી પરમાત્માના શુભ અને શુદ્ધ સૌથી તેની સૃષ્ટિને સુ ંદર બનાવવાનું કે ણુગારવાનું કા પ્રભુની પરમ સેવા છે; પ્રભુનાં સંતાને તે શાલના શણગારથી શણગારવાં એ જ સાચી શંગારપૂજા છે. પ્રત્લાદે પિતાના અહંકારમય મદ સામે. પ્રભુપદને મહિમા વધારવા સતત સત્યાગ્રહ કરી ભગવાનને અવતરવું ગમે તેવી સુધર્મદૃષ્ટિ પ્રસરાવી, ધ્રુવે રુચિની ભાગપ્રધાન નીતિ સામે શ્રેય સાધતી સુનોતિનું સ્થાપન કરવા તમ કરી પરિસ્થિતિ પલટાવી નાખી. દુર્યોધનના અન્યાય સામે જીન્યાય સ્થાપવા કૃષ્ણના સારથિપણા નીચે અર્જુન લડયો તેની પાછળ સુધર્મ, સુનાંતિ અને સુન્યાયથી પ્રભુની ષ્ટિ શુદ્ધ, સ્વચ્છ અને સ્વસ્થ બનાવનારી સેવામય ભક્તિ છે. આંતરખાદ્ય પવિત્રતાના આવા ચિન્મય સૌંદર્ય ને સાધતી સાધનાને સ તાલ શુદ્ધિપ્રયાગ કહે છે. બગડના શુદ્ધિ પ્રયાગના પ્રત્યક્ષ અનુભવ આપી સંતબાલજીએ નાનચંદભાઈને શુદ્ધિપ્રયાગનું સંચાલન સોંપ્યું તે અંગે તે લખે
છે.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ એક વિલક્ષણ પ્રયોગ હતા. ગામડાના અજ્ઞાન લોકે કેટલીક વાર ખૂન પર આવી જાય, ચેરીઓ થતી રહે, લૂંટફાટ ચાલે કોઈની પરણેતર સ્ત્રીને બીજો ઉપાડી જાય, માથાભારે લોકે કે અધિકારીએ છેડએક અન્યાય કરે, ગમે તેમ આચરણ કરે, પણ કેઈ કાદનું જેનાર જ નહિ, ગરીબનું કોઈ સાંભળે જ નહિ. મહારાજશ્રીએ આવા અન્યાયનો ઇલાજ શોધવા આત્મમંથન કર્યું. જે કાંઈ ૨ ન્યાયની વાત તેમની પાસે આવે તેની પૂરી તપાસ કરે, ગુનેગારને રાધી કાઢે, તેને ખૂબ સમજાવે, ઉપદેશ આપે, તેના આ જાગ્રત ક–આ બધા પ્રયત્ન છતાં ન માને તે શુદ્ધિકગ કરે, ગુનેગાર સામે યવત અનશન શરૂ થાય, ગુનેગારને પ્રેમથી શરદે નવે, છેવટે ગુનેદ કબૂલ કરાવી પ્રાયશ્ચિત્ત કરાવે” રાજ્ય મારફ કે એ જ રીતે રીરિક સજાને તેમાં રથાન ન હતું. નૈતિક દષ્ટિનું દબાણ અને તપ–પ્રાર્થના અને સામાજિક મૂલ્યો જાગૃત કરવાથી ગુનેગાર: અંતઃકરણને સ્પશને શુદ્ધ કરવાને તેના અંતરમાં રહેલા શુભ ય કરી તેનું ભલું કરવાનો એ રસેવામય પ્રયોગ હતે.
દ્ધિ પ્રાગ દ્વારા હૃદયથ પ્રભુને સાક્ષાત્કાર
મહાર: શ્રીના મદદન ને એમણે કરેલ. શુદ્ધિપ્રદ સમાજને શુદ્ધ સેવામય ભકિનારે ખ્યાલ આવે છે. સમાજ રે જનાર્દનનું પ્રગટ સ્વરૂપ છે. તેની વેદને દૂર કરવાનું કામ–આત આ પીડિતની વહારે ધાવાનું કામ ભક્તોનું છે. ભક્તોમાં કરૂણા અનુકંપા સહજ હોય છે અને દયામાં તે કયારેક પ્રભુ કરતાંએ સવાયાં ચઢે છે. આ બાબતમાં નાનચંદભાઈના અનુભક સાર તેમના જ શબ્દમાં જે.
(૧) પાપ-કાય સામે શુદ્ધિપ્રયોગ મ. પંખીના શિકારનો વિરોધઃ એક ફેક ગામની
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
ધર્મ શાળામાં ઉતર્યો. રાત્રે નિર્દોષ પારેવાને પિસ્તોલથી વીંધી તેનું માંસ રંધાવી ભોજન કર્યું. ગામ લેકે પોતાના ટીંબે થયેલા પાપથી કકળી ઊઠયા, મારી પાસે આવ્યા. મેં ફોજદાર સાથે વાત કરી. એમણે ક્ષમા માગી અને ફરી આવું નહીં કરે તેની ખાતરી આપી.
વે, હરણના શિકારને વિરાધ: એક ગાડાવાળાએ મને વાત કરી–એસ. ટી. ની મેટરમાં ત્રણ સાહેબ આવ્યા. ત્રણ હરણ અને એક કાળિયારનો શિકાર કરી એસ. ટી. ની મોટરમાં શિકાર લઈ ગયા. હું તાલુકાના આગેવાન સાથે એસ. ટી. ના અધિકારીને મળે. તેમણે ભૂલ માટે દિલગીરી બતાવી ક્ષમા માગી ફરી ભૂલ ન થાય તેની ખાતરી આપી.
(૨) ધર્મને નામે થતી કુરૂઢિ સામે શુદ્ધિપ્રયોગ
એ. બકરાના બલ અટકાવ્યા : એક ગામમાંથી નવરાત્રિની આઠમે માતાજીને ઘેટાં-બકરાને ભોગ ધરાવવાના છે તેવા સમાચાર આવ્યા. મેં ત્યાં જઈ ગામ સાથે વાત કરી. નવરાત્રિમાં પ્રભાત ફેરી, રાત્રિસભા, વ્યક્તિગત સમજાવટ દ્વારા ગામમાં સાત્ત્વિક વાતાવરણ જામ્યું. ભૂવા ધમપછાડા ને ધમકી છતાં સૌએ લાપસી ચોખાનાં નિર્દોષ નિવેદ્ય કરવાનો નિર્ણય કર્યો. ઘેટાં-બકરાં છેડા મૂક્યાં અને કાયમ માટે નિર્દોષ નૈવેદ્યનો રિવાજ પડી ગયે.
- ૨. બીભત્સ ફાગ બંધ કર્યા : કમળા હોળીને દિવસે ઘેરૈયાના બીભત્સ ફાગથી બહેને ત્રાસ પામતી હતી તેવી ફરિયાદ એક કબાનાં ગામનાં બહેનોએ કરી. હુતાશણી વખતે છાંણ-લાકડાં ચેરવાં, બીભત્સ ગીતો ગાવા ને ફાગ બલવી, દારૂ પીવો વગેરે અલીલ રિવાજે એ જમાનામાં ચાલતા. કબામાં ફરી ગામને સમજાવી ફાગને બદલે રામધૂન બોલવી, નિર્દોષ રમતા રાખવી, માગીને છાણું–લાકડ ભેગાં કરવાં વગેરે રિવાજ શરૂ કરાવ્યું ને બેત્રણ વર્ષમાં
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
કરબા ને ફરતાં ગામમાંથી બહેનોને ત્રાસ આપતો અને કિશોર-કુમારમાં કુસંસ્કાર સિંચતો બીભત્સ ફાગનો રિવાજ બંધ થઈ ગયો.
(૩) ગાયના નામે છેતરનારા સામે શુદ્ધિપ્રયોગ
૩. છેતરપિંડી: એક વાર ગામને ચેરે આગેવાન સાથે હું બેઠા હતા. તેવામાં ગૌભક્ત જેવો પોષાક, ખભે પટ્ટા અને પાવતીબુક લઈને બે ભાઈઓ ફાળે કરવા આવ્યા. ભોળપણથી ગામ લેકે આપવા તૈયાર થયા, મને શંકા જતાં ઊંડી તપાસ કરાવી. તે લેકે પછાત કેમને હતા, પ્રપંચે પેટ ભરવાને આ ધંધો લઈ બેઠા હતા અને લોકોની ગાય પ્રત્યેની દયાને દુરુપયોગ કરી છેતરપિંડી કરતા હતા. સમજાવવાથી તેમણે પસ્તાવો જાહેર કર્યો. પહાંચ ફાડી નાખી અને દસ રૂપિયા રાખી બાકીના રૂ. ૪૧) ગાયને કપાસિયા માટે આપી ચાલતા થયા ને ગામડાંને છેતરવાનું બંધ કર્યું.
વ. ઠગાઈ સામે વિરોધ : એક કબામાં પાંચ ભગવાંધારી સાધુ ગૌશાળાની પાંચે આપી ફાળો કરે. મને વેશધારી ઠગ લાગ્યા એટલે તેમને રોક્યા. તેઓએ પોલીસમાં મારા સામે ફરિયાદ કરી. મેં કહ્યું : “જૂઠાણાને શેકવું તે મારો ધર્મ છે. તમે તપાસ કરે. તપાસમાં તેમની ધૂર્તતા છતી થઈ. ફોજદારે મેજિસ્ટ્રેટ પાસે રજૂ કર્યા. તેમણે ગુનાને એકરાર કર્યો ને દરેક રૂ. ૧૫) દંડ આપી છૂટી ગયા. બાવા જ મને કોર્ટમાં ઘસડી ગયેલા. તેમાં સત્ય સમજાયું ધૂને સજા થઈ.
(૪) શિરરી અને ભ્રષ્ટાચાર સામે શુદ્ધિપ્રાગ
એક ગામમાં ત્રણ પિલીસે એક નિર્દોષ આબરૂદાર સજજન પાસેથી પૈસા પડાવવા જડતી લીધી. તેના કાઠલામાં દારૂને શીશો સેરવી દઈ પ્રપંચે તેને ગુનેગાર ઠેરવી પંચનામું કર્યું. તેને દોરડેથી બાં. તેના કુટુંબે રડારોળ કરી મૂકી. ગામના લોકોએ વરચે પડી
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
નેવું રૂપિયા પેાલીસને અપાવ્યા ત્યારે છેડયો. વાડ ઊઠીને ચીભડાં ગળે અને ધરમીને ઘેર ધાડ પાડે.તેવી વાત સાંભળી હું ત્યાં પહેાંચ્યા. સાચી વાત જાણી. ગામના ઘેાડા સમજણા નાણુસાને લઇને તેમાંના એક પેાલીસને મળ્યા. તેના હૃદ્યમાં મારી વાત વસી. એણે ભૂલ કબૂલ કરી. પંદરમે દિવસે ગામની માફી માગી નેવુ રૂપિયા પાછા આપ્યા અને આ પાપને ધંધા છેાડી એ પેાતાના ગામડામાં પેાતાને ધંધે લાગી ગયા.
ખીજા એક પ્રકરણમાં ગામના તલાટી લેાને પજવી પૈસા લે છે; કાઈ ખેાલવા ાય તેા વેર રાખી પરેશાન કરે છે—તે વાત મેં ટ્રેઇનમાં સાંભળી. મહારાજશ્રીને મુકામ એ જ ગામમાં હતા. હું ત્યાં પહે ંચ્યા. મહારાજશ્રીને તલાટી અંગે વાત કરી. તેએશ્રીએ ઘટતી તપાસ કરી તલાટીને ખેાલાવ્યા. તલાટીને પેાતાની ભૂલ સમ જાણી. તેના એકરાર કર્યા અને જેની પાસેથી પૈસા લીધા હતા તેને પાછા આપ્યા.''
યામય પ્રભુના સૌમાં નિમજ્જના
કન્ડકટરાની ગેરરીતિ; ટી.ટી. ની બારોબાર પૈસા ખાઈ જવાની વૃત્તિ અને જૂઠાણા સામે, પેાતાના સંધના ગણાતા ખેડૂત આગેવાનની ભૂલ સુધારી, જેને હક્ક હતા તેને જમીન પાછી આપવાથી માંડીને ઘણા શુદ્ધિપ્રયાગા કર્યાં. એમાં એમને બે વસ્તુનાં દર્શન થયાં. (૧) માણુસના હૃદયની સારપ જાગે, (૨) અને નૈતિક વાતાવરણનું બળ મળે તા તે ભૂલ સુધારવા તૈયાર હાય છે. સમાજમાં જેને અન્યાય વેડવા પડે, તેના પ્રત્યે સમગ્ર સમાજની સહાનુભૂતિ હોય છે, અનુકપા હૈાય છે. માત્ર તેની પડખે રહી દૂ ક્ દેવાય તા સામુદાયિક સદ્ભાવના સક્રિય દયાનીને સમાજશુદ્ધિના કામમાં લાગી જાય છે. આથી જ સપ્તશતીમાં ગાયું છે કે, જે દેવી ચિત રૂપે બધાના હૃદયમાં સવે દન જગાડે છે, જે સર્વ ભૂતામાં દયારૂપે પડેલી છે, જે સ` ભૂતામાં
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
માતૃરૂપે પડેલી છે તેને નમસ્કાર હો, નમસ્કાર હે ! ચેતન્યના આ ચિન્મય સૌન્દર્યમાં સનાન કરીને નાનચંદભાઈએ સેવામય ભક્તિને પુષ્ટ કરી અને પરમાત્માની સૃષ્ટિ ને સર્જનની સેવામાં પ્રભુસેવાને સાક્ષાત્કાર કર્યો. પ્રભુને પ્રત્યેક સજનમાં રહેલી સુસંવેદનામાં એમણે ચિન્મય દયાનાં દર્શન કર્યા. બિંદુ બિંદુ મળીને જેમ સાગર થાય છે તેમ જીવાંશના અંશી સમા દયાના સાગર પ્રભુના દયામય સાંદર્યનાં સાક્ષાત દર્શન કરીને તેમનો આત્મા બેલો ઊડ્યો : હે ભગવાન ! દયાના સાગર : તને નમસ્કાર હો, નમસ્કાર હે ! ચિત્તશુદ્ધિનું આ પાવન સ્વરૂપ બતાવનાર ગુરુદેવની છબી તેમના હૈયામાં મઢાઈ ગઈ. ગુરુદેવનું “અભિનવ રામાયણ” તેમને હૃદયસ્થ થઈ ગયું. અને જૈન દષ્ટિએ ગીતાનું તો એમણે સુંદર અક્ષરે સારદહન કર્યું, ત્યારે જાણે કે ગુરુદેવના સર્જક, પાવક સૌંદર્ય રસમાં મસ્ત રહેતા હોય એમ એમણે અનુભવ્યું.
સકલ પ્રવૃત્તિમાં સદ્દગુરુની છાયા સેવામય ભક્તિમાં ચિત્તની નિર્મળતા અને હૃદયની શુદ્ધિને લઈને અંતઃકરણ વું ટિક જેવું નિર્મળ થાય છે કે તેમાં મૂર્તિમંત ગુરુ દેવના આદર્શની છાયાનું પ્રતિબિંબ પડતું હોય છે. હનુમંતના હૃદયમાં જેમ રામજીની છબી પડતી હતી. ગોપીઓનાં જેવાં સ્વચ્છ હદયમાં જેમ કૃષ્ણની છબી પડતી હતી, સંતબાલના હૃદયમાં એમના ગુરુદેવ નાનચંદ્રજીની જેમ છાયા પડતી હતી, એ જ રીતે જ્ઞાનચંદ્રજીની પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિ અને સેવાવૃત્તિમાં સંતબાલને આદર્શની છાયા જોવામાં આવે છે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પાન અંતર્યામી પ્રેરિત આધ્યાત્મિક ભક્તિ
[(૧૯૬૪ થી ૧૯૭૫)
પ્રભુ પ્રેમીને પ્રભુ જ ઉત્તરોત્તર ઉ-કૃષ્ટ ભૂમિકાએ ચઢાવતે જય છે. સદ્ગરને પ્રાપ્ત કરાવી ભગવાન અશુભા અનિષ્ટને રોકી, શુભ ને ઈષ્ટ પ્રત પ્રેરણા આપે છે, એ જ પ્રભુ અંતર્યામીની પ્રેરણા પ્રગટાવી શુદ્ધ અધ્યાત્મને આનંદ, મસ્તી અને નાદ જગવે છે. જ્ઞાનચંદ્રજી મહારાજનું ધ એની સાક્ષી પૂરે છે.
કુદરતને બળ પ્રભુ એમની મસ્તી નામજપન : “મને તા. ૧૧-૨-૬ ની રાત્રે બારના સુમારે એકાએક એ વિચાર આવ્યો કે “કુદરતને છે તારું બધું જ છેડ દે.” આ વિચાર મને ભર મજબૂત બનાવી દીધો. ૧૯૩૯ માં ભાગવત સપ્તાહ સભળવા જે અવસર પ્રાપ્ત થયો ત્યારથી દિન-પ્રતિદિન મારું મન આ ૮ થી નિરાળું બને જતું હતું. જગતની કઈ ચીજમાં એસા ન રહે એ માટે સંથન અનુભવીને સુંદર માર્ગ કાઢી લેતા હતા. બધું સેવાનું કામ કરતાં છતાંય ઘડી પણ ભગવાનનું નામ ન વસય એને કાળજી રાખત. તા. ૨૩-૬-૬૩ના ઈશ્વરચિંતન ચેડે વખત છૂટી ગયું, અડાક કલાક રુદન રહ્યું. ઈશ્વરી શરણાગતિન ઠીક પ્રમાણમાં વિચાર આવ્યા. આમ કાળજી લેતાં આજે મને ભણવનાર અંતર્ગત થયું છે એવું અનુભવ થાય છે. આજન, યુએ સંત અને સેવાનું કામ એ લાગે છે કે લેકની નિકટ પહેરીને બે કે તેટલે ઈશ્વરના નામનો ગુંજારવ કર,
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
પ્રભુમરણ : રાતને એકાએક આંખ ઊઘડી ગઈ. ગેપીઓ અને ચૈતન્ય મહાપ્રભુજીનું શ્રીકૃષ્ણ પ્રત્યેનું આકર્ષણ નજર સામે તરવા લાગ્યું. એમના અંતરની તાલાવેલી અને વેદનાનો ખ્યાલ આવતાં હૃદય ભરાઈ આવ્યું અને ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડી પડાયું (૧૫-૮-૬ ૩). બાલમંદિરના કાર્યમાંથી સંપૂર્ણ મુક્તિની તૈયારી કરી લીધી. દિવસો જાય છે અને હજુ ઘણું પ્રાપ્ત કરવાનું બાકી છે. હે મા ! તું મારા માટે શું વિચારે છે ?–એ વિચારે હાસ્ય અને રુદન થયાં. મસ્તી ખૂબ લાગી. મને તો એક ભક્તિ સિવાય જીવનમાં બીજી કોઈ અપેક્ષા જાગતી નથી. હે મા ! હજુ તારા રૂપે જગતને જોઈ શકતો નથી. પણ તું મારી સાથે જ ઇં–આવી પ્રીતિ હાઈ મને ચિંતા નથી થતી. આમ માના ભાવે આવી જતા. હાસ્ય સારા પ્રમાણમાં થયું અને થોડું રુદન પણ થયું. (૧૮–૧૦–૬૩) આજે વહેલી સવારે સ્વામી રામકૃષ્ણ પરમહંસ અને દેવી શારદામણનાં સ્વરૂપે કેટલાક સમય પૂરતાં નજર સામે તરવર્યા. (૨૩-૧૦-૬૨) મા પ્રત્યે ચિત્તની એકાગ્રતા વધારે થઈ. તેમાં કુદરતી લીલાનાં દર્શન થતાં સારું એવું હાસ્ય થયું. માયાને તાંડવ નૃત્યે હસાવે છે. કુદરત મૈયાના દર્શને હસાવ્યો અને રડાવ્યો, પણ મનમાં ખૂબ મસ્તી છે.”
સર્વત્ર પ્રભુદર્શન અને સવની સેવા સૌમાં પ્રભુદર્શન : ધીમે ધીમે સર્વ પ્રાણી માં શ્રીકૃષ્ણના સ્વરૂપને જોવા લાગ્યા એટલે સમભાવથી તે સર્વ પ્રાણ પ્રત્યે જેવા લાગ્યા. ક્રૂર પ્રાણને ડર ગયો અને વૃક્ષ, પશુ પંખી અને મારા બધા પ્રત્યે તેમની આત્મતુલ્ય બુદ્ધિ થવા લાગી. સર્વ પ્રત્યે અનુકંપા જાગી અને તેથી ભક્તિમય સેવાને સહજ વિકાસ થયે. એમાં પ્રાધાન્ય ભક્તિનું છે, તેને પરિણામે સેવા સહજ રીતે થઈ જવા લાગી. જંગલમાં સેવાકુટિર બાંધી જ્ઞાનચક રહેવા લાગ્યા. એ મતના અનુભવે કહે છે કે “જગતના સર્વ નાનાંમોટાં કાર્યો અને જંતુઓ પ્રત્યે
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રેમ જણાય છે. સર્વ પ્રત્યે પ્રેમ પાથરવો જરૂરી છે. પણ અંતરની તૃતિ તે એક ઈશ્વર પ્રત્યે જ હોઈ શકે. એટલે સર્વમાં ઈશ્વર છે તેવી પ્રતીતિ કરી. પ્રતીતિ કરવાથી તૃપ્તિ મળ અને નિર્ભયતા સાંપડે. પુસ્તકે માંથી વીછી નીકળ્યા, સાપેલિયું પગમાં આવી ગયું. મેટો સાપ પગ પાસેથી પસાર થઈ ગ. માટે ઝેરી વીંછી જોવામાં આવ્યો પણ ડર ન લાગે. કાનખજૂરો, પૈડે તરું, બે કાળા વીંછી અને નાગને જોયા ને આનંદ થયો. મૃત્યુનો ભય લગભગ ટળ્યો છે. શાહીને ખડિયે કૂતરીએ ઢળી નાખ્યું અને બે બાકસ ચોરાઈ ગયાં પણ ગુસ્સે ન આએ. હું ને મેટાપણું ઘટયું. કામ, ક્રોધ અને લેભની ખાસ એવી કોઈ પજવણું નથી; છતાંય જગૃતિ રાખવી જ પડે છે. સત્ય અને અહિંસાના પાલન માટે ખૂબ જ પ્રેમ છે. નિર્ભયતા સારી આવી છે, પણ હજી વધારે પુરુષાર્થ જરૂરી જણાય છે. હે મા ! મારી બુદ્ધિ અને શકિત પ્રમાણે જીવનની પ્રગતિ માટે હું યત્ન કરીશ, પણ જ્યાં પહોંચી ન શકું ત્યાં તારી સહાય માગીશ.” આ ભાવ આવતાં રડી પડાયું.”
અનુકંપા ને સેવા : “એક દુખિયારી કૂતરી જોઈ હૈયું ભરાઈ આવ્યું અને તેના માટે રોટલાની વ્યવસ્થા કરી. કુટિરમાં નાને વીંછી નીકળ્યો. ચીપિયાથી પકડીને મૂકવા જતાં તે ચિપાયે તેથી દુ:ખ થયું. પંખીએ. ચરક કરીને કુટર બગાડતાં હતાં, પણ તેમને ઉડાડવાનું મન ન થયું. બિચારોનું વિશ્રામરથાન છે ત્યાંથી કેમ કાઢી મુકાય? સડકના કાંઠે પરબડીની શરડીમાં એક દુખિયારે માણસ માંદો પડયો હતો. સારવાર કરનાર કોઈ ન હતું. ગંદકી તથા તેની સાફસૂફી કરી, સારવારની વ્યવસ્થા કરી. એક ખેતરને છેડે એક ગાય વિયાઈ રહી હતી અને ખૂબ હેરાન થતી હતી. ગાય વાછરુંને બહાર કાઢવા પ્રયત્ન કરે પણ બળ ઓછું પડે. મેં તેને બહાર ખેંચી સહાય કરી અને તેને આ દુઃખમાંથી છુટકારો થયો. જગલમાં એક વરાગી સાધુ પડયા રહેતા, ખુલા શરીરે. મેં તેમને પૂછ “ટાઢ
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
વાતી નથી ?'' તેમણે જણાવ્યું “જેવી પ્રભુની ઇચ્છા.'' મેં એક ભાઈનું ધ્યાન દોર્યું. તેમણે એક નવી રજાઈ આપી. એક દાદા તેની સુતરાઉ પછેડી આગ્રહપૂર્વક આપી ગયા. મેં તે એક ગરીબ પ્રવાસીને આપી દીધી, ધીમે ધીમે સત્સંગીઓમાં ગાય, ગરીબ, દીન, દુખિયાં તે સાધુ-સંતાનો મુશ્કેલી જોઈ તે પ્રભુસેવા છે એવી શ્રદ્ધા દૃઢ થતી ગઈ અને મને સ્પષ્ટ થયું કે આજની સામાજિક પ્રવૃત્તિમાં જે આધ્યાત્મિક વિચાર સાથે નહિ હૈાય તે સામાજિક સેવાની પ્રવૃત્તિ પશુ દુઃખરૂપ થવાની છે. માટે સેવાના કાર્ટીમાં આત્માની સજાગતા રાખવી જરૂરી છે, એથી લેાકજીવનમાં આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ ધડતર કરવાની કામની ઇચ્છા થાય છે, ભિક્ષા લેવા જતાં સાતò અતિ તાકાની અને ખિનસસ્કારી બાળકેા જોયાં. તેમના માટે પ્રેમ પ્રગટો, એ પણ ભગવાનનાં જ બાળકી છે.—એ ભાવના પ્રગટી અને બાળાના સંસ્કાર માટેના કામ પ્રત્યે ગામનું ધ્યાન દોર્યું . સમાજ પાસેથી ભિક્ષા તથા જીવનને જરૂરી ચીજવસ્તુ મળે છે તેના વળતર ખની શકે તેટલી આધ્યાત્મિક પ્રવૃત્તિ ચાલુ રાખવી અને ધર્મ પ્રચાર રૂપે ભગવાન મારી પાસે જે કરાવશે તે આનંદપૂર્વક કરી છૂટીશ.” સમત્વ અને અનુકપાના પ્રભાવે જ્ઞાનચંદ્રજીનું જીવન પણ સેવાભકિત ને યામય બની ગયું, તેની સામે મહાવીરનું દૃષ્ટાંત ઉદાહરણરૂપે તરવરતું હતું. કેવું હતું એ ?—
બદલ
આછુ લેવું વધુ દેવું, વર્તે એ ભાવથી ખધે; સર્વ ક્ષેત્રે કરે સેવા, કવ્ય રૂપ માનીને,
એ સેવા બધાં પ્રાણીને પ્રભુવત્ કે આત્મવત્ માનીને કરતા હતા. એટલે તે ક્તિમય હતી, જેમાં
સત્ય મધુર ને સાર્થ, વાણી વદે અહિંસ તે; નાનાં મોટાં બધાં પ્રાણી, પેાતાના તુલ્ય ગણી રહે આવી ભક્તિમય સેવા, અનુક પામય ભક્તિ અધ્યાત્મને પ્રાણ ગણાય છે.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
સત્ય પ્રભુના ક્રાંત સૌદયમાં નાન પરમ સત્ય એ જ શ્રીકૃષ્ણ છે, એ જ પરમાત્મા છે. સત્યનું શાશ્વત પ્રગટ સ્વરૂપ પ્રેમ છે અને કાળ પ્રમાણે તેનાં બદલતાં સ્વરૂપે તે લીલા છે. તે હંમેશાં પરિવર્તનશીલ છે. દેશકાળ પ્રમાણે બાહ્યાચારો, રીતરિવાજે, પરંપરાઓ અને પ્રણાલિકાઓ બદલાયા કરે પણ તે હંમેશાં માનવ માનવને અને માનવ તથા નૈસર્ગિક પ્રાણીસૃષ્ટિ સાથે પ્રેમ વધારવા માટે, પ્રેમને વિસ્તાર કરવા માટે, પ્રેમ માધુર્યથી અદ્વૈત ને એકતા સાધવાના કાર્યને આગળ વધારતા હોઈએ તે જ તેમાં પ્રભુના ક્રાંત સ્વરૂપનું લાવણ્ય દેખાય, તે જ કરમાયા વિનાની તાજગીના તાજા સ્વરૂપનું તેજ સીને આક્ષી શકે. કૃષ્ણનું ક્રાંત સ્વરૂપ જ આકર્ષક છે. નરકાસુર સોળ હજાર એંસી આર્યાને બળાત્કારે લઈ જાય, તેમને પજવે, પરેશાન કરે પણ રૂઢમઢ આ તેમને અપનાવવા તૈયાર ન થાય. એ ત્યકતા નારીઓનો શ્રીકૃષ્ણ ઉદ્ધાર કરી પિતીક તરીકે પ્રતિષ્ઠિત કરે તેમાં તેમના ક્રાંત લાવણ્યનું દર્શન છે.
પાંડવો મંત્રપુત્ર અને દ્રોપદી યજ્ઞપુત્રી તેમને પૂરેપૂરાં અપનાવવા અચકાતા કુલાભિમાની સમાજને શ્રીકૃષ્ણ ભરસભામાં દ્રોપદીની વહારે ધાઈને અને પાંડવોના માધ્યમે સુભદ્રા, ઉત્તરા જેવી આર્યકન્યા ઉપરાંત નાગ, રાક્ષસ, ગાંધર્વ જેવાં આયેતર કુળે સાથે લેહીના સંબંધ બાંધ્યા; ભગવાન રામે અડવા-આભડવાના ભેદ તોડયા; નોકર–આશ્રિતને ભેદ તોડયા; શબરીનાં બેર ખાઈને છૂતઅછૂતના ભેદ તોડ્યા, ગીધરાજને શ્રાદ્ધ અપીને ધર્મ વિધિમાં પ્રવેશના ભેદ તોડયા; પણ લોહીના સંબંધની મર્યાદા રાખી હતી. પૂર્ણ પુરુષ કૃષ્ણ સ્વયં આઠ કુળની પટરાણુએ ગ્રહણ કરી. સર્વ કુળ, ચંદ્રવંશ, સૂર્યવંશ, રીંછાદિ વંશના ભેદ તોડ્યા અને પાંડવો દ્વારા સર્વ-વર્ણ એકતા સિદ્ધ કરી સમગ્ર રાષ્ટ્રને ભાવાત્મક, પ્રેમાભક અઠવને સંદેશ આપે. સાથોસાથ નારી અને શ્રમજીવી વૈશ્યને પ્રતિષ્ઠા આપી તે
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
યુગકાર્યના વાહક બન્યા. જ્ઞાનચંદ્રજી પણ સંતબાલને ક્રાંત દર્શનને પચાવી, ક્રાંત રસમાં તરબોળ બની પોતાના સંન્યાસ અને સાધુજીવનને ફાંત રસે રસી દીધું. તેમનામાં ચૈતન્ય મહાપ્રભુની ક્રાંતભક્તિ અને રામકૃષ્ણ પરમહંસની જીવને શિવ માની તેની સેવાને સુંદર સુમેળ જોવા મળે છે. એ સુમેળ શીખ મહાત્મા ગાંધીએ અને સંતબાલ દ્વારા જ્ઞાનચંદે ઝી. તેની ઝલક તેમના સંન્યાસી જીવનમાં જોવા મળે છે. એમને સંક૯પમાં જ તે નજરે તરવરે છે. જેમ કે (૧) એમણે કોઈ પણ પરંપરાગત સાંપ્રદાયિક સંન્યાસ, ક્રિયાકાંડ કે
બાહ્ય સ્વરૂપને દીક્ષા નથી લીધી, પણ પોતાના અંતરને
અનુસર્યો છે. (૨) સંતબાલને ગુરુ તરીકે હૃદયમાં રાખેલ છે, પણ કેઈને દીક્ષાગુરુ
કે મંત્રગુરુ તરીકે સ્વીકાર્યા નથી. દત્તાત્રયજની જેમ ગુણ જોયા
ત્યાં ગુરુ ગણાય છે. તેમના સંન્યાસને સંમતિ આપી
પ્રમાણિત ગણનાર સ્વામી સત્યમિત્રાનંદજી પણ સાક્ષીરૂપે છે. (૩) પિતાની સાધનાની પરંપરાની સલામતી માટે કે સુખ-સગવડ
માટે કઈ શિષ્યવૃદ, સંસ્થા કે આમ નથી બનાવેલ.
એમની ભાષામાં કહીએ તો નીચે પ્રમાણે સંન્યાસને સંકલ્પ લીધે છે: “આજે ૩૦-૬-૬૯ના મેં સંકલ્પ કરી લીધો છે—હવે મારે કુટિરનિવાસ છોડી દેવો અને આખા વિશ્વને કુટિર ગણીને રહેવું, હવેથી હું પગપાળા વિચરીશ, સંન્યાસીને પૈસાની જરૂર નથી રહેતી એટલે હું કયારેય પૈસા નહિ રાખું અને સ્પર્શ પણ નહિ કરું. સંન્યાસની મારી વૃત્તિ મુજબનું પ્રતીક સાચવીને જીવન ગાળવા ઈચ્છું છું. સમાજના ધર્મો જે હું સમજ્યો છું તે હું જીવનભર બરાબર પાળીશ અને ધર્મ પ્રચાર કરીને સમાજને ઉપયોગી થઈશ. ભિક્ષા સિવાય બીજી કોઈ પણ ચીજ માટે કોઈની પાસે હાથ લાંબો નહિ કરું. શરીરની શક્તિ પહેચશે તેટલું તેની પાસેથી જરૂર કામ લઈશ. કફી વ્યસન છે જ નહિ, કરીશ નહિ અને સંન્યાસીને હેવું
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩
પણ ન જોઈએ. જીવનમાં પૂરી નિલેપતા કેળવી ઈશ્વરની નિકટ પાંચવા પ્રયત્ન કરીશ.'
સંન્યાસને ઝાંખપ લાગે તેવાં સાધન-સગવડ એમણે રાખ્યાં નથી. સાદાઈ અને પરિગ્રહમુક્તિ એ એમની વિશેષતા છે. ગોરક્ષાના કામનું રાષ્ટ્રવ્યાપી કામ આવી પડયું ત્યારે સંતબાલજીએ જ એમને વાહન વાપરવા છુટ લેવા જણાવ્યું ને એ કાર્ય અર્થે છૂટ લીધી છે. આ એમના સંન્યાસમાં જ પ્રભાતફેરી કાઢી, સૂતેલા માનવીના કાનમાં પ્રભુ નામ ગુંજારવ કરતા ત્યારે ચેતન્ય મહાપ્રભુની મુસ્લિમ રાજ્ય સામે નીડરતાથી રામધૂન બેલી સમાજમાં નિર્ભયતા જગાડતી તે ભાવવિભોર ભક્તિનું સમરણ કરાવે છે. નાતજાતના ભેદ સામે એ યુગમાં ચૈતન્ય દેવે કહ્યું કે “હરિધૂન બોલે છે તે શુદ્ધ બાહ્મણ થઈ જાય છે. “સનાતનીઓના પ્રચંડ વિરોધ સામે આવે ક્રાંતમંત્ર દેવામાં જ ચૈતન્યની નિર્ભયતા અને કાંતતા છે. એમણે મુખમાં રામ અને હાથમાં રામનું કામ”ની જેમ ગાંધીને ફાંત સાદને અનુસરી રામનામ અને રામના કામનો સુમેળ સાધ્યું છે. એમાં એમના સંન્યાસ–ધર્મની ક્રાંતતા છે. એ ઝંખતા હતા કે, “ધર્મસંસ્થાના આચાર્યશ્રીઓ, સાધુસંતો, સેવાની ભાવનાવાળા ભાઈએ
અને બહેનોએ ફરજ સમજીને ગાય અને તેના વંશજોને જીવતદાન દિવા માટે થઈ શકે તે કરી છૂટવું જોઈએ, બધાં સાથે મળીને કામ કરે તો એકત્ર બળ શું ન કરી શકે?” ભગવાને એમની પાસેથી એ કાર્ય યજ્ઞરૂપે લીધું તે આપણે તેમના જીવનચરિત્રમાં જોઈ શકીએ છીએ.
પ્રેમમાધુરીનું આસ્વાદન
જ્ઞાનચંદ્રજી જેવા પિતાની કુટિર છેડી વિશ્વના બન્યા તેવા જ જણે કે વિષે તેમની બધી જવાબદારી સંભાળી લીધી હોય
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
તેમ કાઈ બેટરી તે કાઈ ચાદર, કાઈ ખાદી તા કાઈ સાબુ, કાઈ ટપાલટિકિટા તા કાઈ ફૂલ, કાઇ ધાખળાએ તા કાઈ ઘડિયાળ – એમ ચીજ વસ્તુપે પ્રેમને તેા જાણે ચેાતરફ વરસાદ વરસતા હૈાય તેમ લાગ્યું. કુબેરના ભંડારની જેમ ભગવાનના અખંડ પ્રેમને! ભંડાર ખુલ્લા મુકાયા. સત્ નું વાસ્તવિક રૂપ પ્રેમ છે. એ પ્રેમરસમાં તે તરખાળ ૨નાન કરતા હોય તેવુ તેમને ભાન થયું અને નરસિંહ મહેતાની હૂ ને કુવરબાઈનું મામેરુ પૂરનાર પ્રભુન પ્રેમના ભંડાર જોઈ તે ખેલી ઊચા ઃ “હે ભગવાન! પ્રેમના ભડાર તને નમસ્કાર હેા, નમસ્કાર હૈ.” જુદાં જુદાં પાત્રો ને પ્રસ ંગામાં વિધવિધ પ્રેમપાત્ર રૂપે સુધારાને પુષ્ટિ દેતાં, ક્રાંતિને ઝીલનારાં સ્વરૂપાનાં દર્શન થયાં.
આમ, સત્ર પ્રભુદર્શનના ક્રાંતિમય સ્નાનમાં કેલળ પરમાત્માને પ્રેમના ભંડારરૂપે, પ્રેમના મહાનિધિ રૂપે, પ્રેમના પારાવાર રૂપે જેયા અને એમાં નિમજ્જના કરતાં એમને ધાકડીમાં પાંચ દિવસના મૌન વખતે હૃદયમાં સ્ફુરણ થયું, જેમાં પરમાત્માનું ત્રિવિધ સ્વરૂપ મંત્રરૂપે સાંપડયું હે ભગવાન ! હે કૃપાનિધાન ! હે દયાના સાગર ! હે પ્રેમના ભડાર તને નમસ્કાર હેા ! ભાવસન્યાસ અને સંન્યાસીને સ્વધર્મ' એ પ્રકરણ એમની આ ઉન્નત અને ઉજજવળ ભૂમિકાનાં દર્શન આપે છે.
“માંડલના આઠ માસના નિવાસ દરમિયાન શ્રી નગીનદાસભાઈ ગાંધી, નાગરદાસભાઇ શ્રીમાળી, અને સંપ્રતભાઈ દાસી જેવાં સહાયક પાત્રો મળવાથી સેવાકાર્યોમાં સુગંધ ભળી. એમના સેવાપ્રિય સ્વભાવે આજ સુધી મને એમની સાથે સેવા સંબંધે સાંધી રાખેલ છે અને નાનામેટા કા માં તેમને યથાશક્તિ સેવાસહયેાગ પ્રાપ્ત થતા રહે છે.
ડા, રસિકભાઈના નિધન પછી એમના ભાઈ રમણભાઈ જેએક સ્વામીનારાયણ કાલેજના પ્રાધ્યાપક અને પ્રિન્સિપાલ હતા એમની દૂક અને આધ્યાત્મિક દારવણી મને મળ્યા કરી છે. એમનું તત્ત્વપ્રેમ
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિંતન, સમત્વ પ્રધાન અને અનન્ય ઈશ્વરનિષ્ઠાએ મારા તથા મારા ભાણેજેના પરિવારમાં એવા સંસ્કારની સુવાસ જાળવવામાં અમૂલ્ય ફાળો આપેલ છે. રસિકભાઈની પુત્રીઓ અને બહેને પરિવાર સાથેના મીઠા, મધુર વસલ અને સેવાપરાયણ સંબંધને હું મારી વડીલ મણિબહેનના પ્રભુપરાયણુ પ્રેમાળ હવનના મધુરસ્મરણ તરીકે સદાય યાદ કરું છું.” આ બધા પ્રેમાળ સંબંધમાં હું પ્રભુપ્રેમનું માધુર્ય માણું છું,
ચતુર્થ એપાન (૧૯૭૫) પ્રભુપ્રેમની સાધનામાં ઉત્કૃષ્ટ ઉદાહરણ રાધિકાજી કહેવાય છે. તે રાધિકા એટલે સચ્ચિદાનંદ પરમાત્માની આનદમયી આલાદિની શક્તિ. જ્યારે ભક્ત પ્રભુના સ્વરૂપની શ્રદ્ધામાં તરબોળ રહે, એના જ શરણમાં, એની જ પ્રપત્તિમાં પ્રપન્ન રહે, જ્યારે પ્રભુ અને પ્રભુની કૃતિના પ્રેમમાં ભાવવિભોર મસ્તીની મોજની મહેફિલમાં તે મશગૂલ રહે, ત્યારે સહજ પ્રેમમાંથી પ્રગટતો આનંદ આહલાદ આત્માની શક્તિ ફરિત કરતો હોય છે. એને અંતરને અવાજ કહો, અંતર્યામીની દોરવણી કહે, પ્રભુને પયગામ કહો કે કનૈયાની મોરલીનો નાદ કહે, એ નાદ પર સાધકનું જીવન પરમા. ભાના કાર્ય પ્રત્યે પ્રેરાય છે. એનું વ્યક્તિત્વ માધુર્યથી છલકાઈ જાય છે. જ્ઞાનચંદ્રજીએ પણ જ્યારે સંન્યાસીના સ્વધર્મને સહજ બનાવ્યો અને એમનું અંતઃકરણ પ્રભુમય પ્રેમથી સુવાસિત બન્યું, ત્યારે તેમનામાં વાત્સલ્યભાવનું પ્રાગટય થયું. સર્વ પ્રત્યે સમાન પ્રીતિ અને સાધક પ્રત્યે સહજ વાત્સલ્યથી એમનું વ્યક્તિત્વ ઊમટવા લાગ્યું. એ વખતે ભગવાનને સૌથી વધુ પ્રિય એવું લલિતમાધવમાં (૪-૧) શ્રી કૃષ્ણ ઓધવને કહે છે, “વહાલા મિત્ર ! મને ગોપબાળક ગેવિંદનું સ્વરૂપ આકર્ષે છે. ખરેખર મને વ્રજની ગોપી થવું ગમે છે. આ ગેપબાળકે ગાયો ચારી, વાછરડાનું રક્ષણ કર્યું', ભગવાન શ્રીક
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
બળદેવજીને સાથે રાખી એમના હાથમાં હળ મૂકી, ધરતીરૂપી ગાયની સેવા કરવાનું એમના દ્વારા ગોપાળને શિક્ષણ આપ્યું. પિતે ગાયો ચારી ગાયોનું સંગાપન અને સંવર્ધન કરવાની વિદ્યા ગેપબાળકને શીખવી પ્રેમના નાદે અનુશાસન કરવાની મધુરી માધુરી આપી. અને એથીય વિશેષ ગોપી અને ગોપી મધે રાધાજીને રાખીને જીવનને પ્રભુના કાર્યમાં સમર્પિત કરવાને, પ્રભુમય બની જવાને અને પ્રભુનાં કાર્યોમાં મસ્ત રહેવાનો મંત્ર રાધિકાજીએ વ્રજનારી અને વ્રજવાસી માત્રને શીખવ્યો. વ્રજ–વૃંદાવનનાં સર્વ લે કે, પશુઓ, પંખીએ અને વૃક્ષને પણ કૃષ્ણમય માની તેમના પ્રત્યે જે નિર્મળ, નિષ્કામ, નિયંજ પ્રેમનું સંગોપાન અને સંવર્ધન શ્રીકૃષ્ણ શીખવ્યું છે તે શિક્ષણ પ્રમાણે જીવવામાં જ પ્રભુ પ્રેમી જીવનની ધન્યતા છે. ૧૯૭૫ પછી જ્ઞાનચંદ્રજીનું જીવનકાર્ય જ ગોસેવા-ગોવંશરક્ષાના કાર્યમાં ભગવદ્-કાર્ય માની એકાકાર બની ગયું. મહિલાઓની અને નારી-સમાજની સહજ ભક્તિએ એ કાર્યના ભાવને ઝીલી લીધો. એ સેવા અને ગોરક્ષાનું કાર્ય કરતાં કરતાં જાણે કે ગાય પોતાની માતા છે અને બળદ ભાઈ છે તેવું સંવેદન સંવેદવા લાગ્યા. એમની પીડા જોઈ ગોળ, દૂધ વગેરે ત્યાગવા લાગ્યા. એની પીડા નિવારવા સાણંદ મામલતદાર કોર્ટમાં ધરણાંથી માંડીને ગાંધીનગરના રાજ દરબારમાં જે મ ધારણ કર્યા એમ પ્રભુના દરબારમાં સેંકડો ઉપવાસ અને હજારો એકટાણાં કરી પ્રાર્થના દ્વારા દાદ માગી ગુજરાતમાં ગોવંશહત્યા પર ઠીક પ્રમાણમાં પ્રતિબંધ મુકાવ્યો. મથુરા અને દિલ્હીમાં પણ શુદ્ધિસાધના કરી ગાયને અન્યાયને અવાજ રાજદરબાર ને પ્રભુદરબારમાં રજૂ કરવા રાષ્ટ્રવ્યાપી સોમ્ય સત્યાગ્રહમ લાખો ઉપવાસીન અંતઃકરણના અવાજને સંમિલિત કર્યો છેવટે આત્મબલિદાનની આકરી તપશ્ચર્યા સુધી એમને પ્રભુપ્રેમ એમને ખેંચી ગયો છે. તેવા જ્ઞાનચંદ્રજીની પરમ પાવની ભક્તિ આરાધના રજૂ કરવાની મેં આ પ્રકરણમાં અનધિકાર ચેષ્ટા કરી છે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
" કે,
છે કે
''
એ
--
$
1
મ
,
ક
છે
- ૧e કરો
:
*
+
પ્રભુપ્રેમી સ્વામી શ્રીરામચંદ્રજી
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. ગાવલડી મારી માવલડી
ભાલની ધરતીમાં ઝાડવાનું નામ ન મળે. ચાર ચાર ગાઉમાં પીવાનું પાણી ન મળે. ઉનાળાના ધોમ તાપમાં માણસનું માથું ફરી જાય અને ગાડાના ચીલા ચૂકી જવાય તો મારગનાં નિશાન પણ ન મળે. એવા ભાલનું બંદર ધોલેરા. અને ધોલેરા પાસેનું મોટું ગામ ભડિયાદ. એક વખત એક મુસાફર હેરાલેરાથી ભડિયાદ જઈ રહ્યો છે. રસ્તે ચાલતાં રસ્તાની બાજુમાં એણે એક વાછરડીને તડકામાં પડેલી જોઈ. વાછરડીને પગ ભાંગી ગયે હતો. તેથી ઘણીએ તેને છોડી દીધી હતી. ઘણી વિનાના ઢોર પ્રત્યે ગામડાને નફરત હોય છે. તેમાંયે આ તો લંગડી થયેલી ભૂખથી રીબાતી હતી.
સમભાવમાંથી સંવેદન પેલે મુસાફર તે જુએ છે અને તેના પગ ત્યાં જ થંભી જાય છે. દુઃખા વાછરડી પ્રત્યે તેનું હૃદય સમભાવથી છલી જાય છે. સમભાવપૂર્વક તે વાછરડીને જોયા જ કરે છે, જેયા જ કરે છે, ને આંખમાંથી આંસુ વહેવા લાગે છે. હૃદય ગદગદિત થાય છે. તેનું વૈષ્ણવી હૃદય પોકારી ઊઠે છે કે મારા લાલાની ગાયની આ હાલત ! ગાયન રોમેરોમ દેવ માની પૂજનારા સમાજની, અપંગ ગાયની દુર્દશા
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રયે આવી નિષ્ફરતા ! ગાયને પૂછડે પાણી રેડી પિતૃશ્રાદ્ધનું પુણ્ય કમાવાનો લહાવો લેતી પોકળ ભક્તિ ઓથે હિંદુ સમાજની ગાય પ્રત્યેની કઠોરતા જોઈ પેલા વૈષ્ણવ મુસાફરનું હૃદય દ્રવી ગયું. રઝળતા અને ન ધણિયાતા ઢાર પ્રત્યેની સમાજની ઘોર ઉપેક્ષાએ મુસાફરના અંતઃ કરણને વલોવી નાંખ્યું.
સંવેદનમાંથી સંકલ્પ એના વલોવાટમાંથી એક સત્ સંકલ્પ જમ્યા. એ હતે, આ વાછરડીની સેવા તે કરીશ, પણ જે ગેવિંદે– ગપાળે વ્રજમાં ગાયે ચારી ગોપાલન અને ગૌસંવર્ધનને ધર્મ શીખવ્યું તે ગોવર્ધનધારીના ગેધર્મનું હું પાલન કરીશ. હું ગૌશાળા ઊભી કરીશ. ભુલાઈ ગયેલા ગાયના કામને ભગવાનનું કામ માની તેમાં જ ગોવિંદગપાલગોવર્ધનનાથની સેવા માનીશ. ઋષિરૂપા ગાયને માતા માની, માની જેમ તેની સેવા કરીશ. આજથી ગાવલડી મારી માવલડી બને છે.
સંકલ્પમાંથી સક્રિય સેવા આ મુસાફરે સત્ સંકલ્પને સક્રિય સ્વરૂપ આપવા પાંચ ગાયે ખરીદીને હવેલીમાં ગૌશાળાની શરૂઆત કરી. આ સંક૯પ કરનાર મુસાફર તે નાનચંદભાઈ, એ જ આજના સ્વામી જ્ઞાનચંદ્રજી. આ સંકલ્પને તન, મન અને ધનથી સાકાર સ્વરૂપ દેવામાં મદદ કરી નરોત્તમભાઈ એ, અને પેલેરાના સજજને એ. એમાંથી સાર્વજનિક ગૌશાળા
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટ્રસ્ટ સ્થપાયું અને ટ્રસ્ટમાં રહીને નાનચંદભાઈએ દસ દસ વર્ષ ગાયની ઉત્તમ સેવા કરી, સુંદર ગૌશાળા નિર્માણ કરી, પિતાની કૃષ્ણ ભક્તિને પુષ્ટ કરી, પુષ્ટિ માર્ગને પણ નવ પલ્લવિત કર્યો. એક બાજુથી ગેસંવર્ધન અને ગોપાલનને વૈશ્ય ધર્મ બજાવી ધોલેરા અને તેની આસપાસના ગામમાં ભુલાઈ ગયેલા ગોપાલનના સંસ્કારને જાગૃત કર્યો અને બીજી બાજુથી દુષ્કાળની ભીડમાં ગેરક્ષાના કાર્યમાં અવિરત પુરુષાર્થ કરીને હજારે ગાયોને જીવન દાન આપવાના કાર્યમાં ભાલનળકાંઠા પ્રાયોગિક સંઘને સાથ આપ્યો.
પ્રત્યક્ષ સેવા દ્વારા સમ્યક્ શિક્ષણ ઈ. સ. ૧૯૪૮માં ધોલેરા આસપાસના ગામમાં ભારે દુષ્કાળ પડ્યો. મુનિશ્રી સંતબાલજીની પ્રેરણાથી ભાલનળકાંઠા પ્રાગિક સંઘના કાર્યકરો છાવણી નાખીને દુષ્કાળ પીડિતોની મદદે આવ્યા. પૂ. શ્રી. રવિશંકર મહારાજના પ્રમુખસ્થાને દુષ્કાળ કર્તવ્ય સમિતિની સ્થાપના કરવામાં આવી. અને આઠ આઠ માસ સંતબાલજીએ તેમના કાર્યકરોને પ્રત્યક્ષ સેવા દ્વારા ધર્મમય સમાજ રચનાનું શિક્ષણ આપ્યા કર્યું. ચિત્તમાં વિજ્ઞાન, હૃદયમાં ભક્તિની ઉષ્મા અને વ્યવહારમાં વાત્સલ્ય સભર શુદ્ધિ એ સંતબાલજીની સમ્યફ તાલીમની વિશિષ્ટતા હતી. નાનચંદભાઈ પણ એ તાલીમમાં પલટાતા ગયા, દુષ્કાળના કાર્યમાં રાત દિવસ જોયા વિના અવિરત શ્રમ કરતા રહ્યા. લોકોને સમજાવતા રહ્યા. વર્ષઋતુ બેઠી. લોકો દુષ્કાળ પાર કરવાની તૈયારીમાં હતા
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
४
ત્યાં પાંચેક હજાર ઢારાને સ્થળાંતર કરી ખાનદેશ ખાજુ લઈ ગયેલ તે બધાં પાછાં ફર્યા. વરસાદ ખેંચાયા. મૂંગાં ઢારની મૂંઝવણે નાનચંદભાઈની ઊંઘ ઊડી ગઈ. પાંચ હજાર ગાય ખળદનું શું થશે ? સંતમાલજી અને છેટુભાઇ પાસે એમણે મૂંઝવણુ રજૂ કરી, મને ખેલી ઊથા : ‘એક પણ ઢારને ભૂખે મરવા ન દેવાય.’ પ્રાયેાગિક સંઘ પાસે જે કંઈ મૂડી હતી—તે બધીયે મૂડી એટલે કે પાંત્રીસ હજાર રૂપિયા ખર્ચવાની સઘ વતી તેમણે છૂટ આપી. કામની પૂરેપૂરી સ્વતંત્રતા અને પૂરેપૂરા વિશ્વાસ મૂકવામાં આવ્યા. સતાની શ્રદ્ધા મૂકવાની અને કામ લેવાની રીત જ સ*સારીએ કરતાં ન્યારી હેાય છે. આ ન્યારી રીતે નાનચંદભાઈ ને ધૃષ્ટિએ જોતા કર્યાં. સંતમાલજીના ધર્મષ્ટિના સેવાકામાં દાન કરતાં કામને મહત્ત્વ હતું. માનવને રાહત દેવામાં, કામ દેવામાં કે ઋણુ દેવામાં માણસના સન્માનને ગૌરવ જાળવવાની સાવધાની ઉપરાંત ગરીખ શ્રમજીવીઓની ખાનદાનીમાં શ્રદ્ધા મૂકવામાં આવતી હતી. તે શ્રદ્ધામાં જ જ્ઞાનચંદ્રજીને સૌમાં સારપ જોનારી ભગવત્ દૃષ્ટિનાં પ્રત્યક્ષ દર્શન થયાં. અને જનસેવા ને ગેાસેવા દ્વારા પ્રભુસેવા કરવાના તેમના અરમાના દૃઢ થવા ઉપરાંત જ્ઞાનશ્રદ્ધા યુક્ત બન્યા. આમ ગાવલડી કેવળ તેમને દૂધ દેનાર માવલડી જ નહીં પણ દૃષ્ટિ દેનારી નિમિત્ત બની ગઈ. ત્યારથી જ ગાયે પરમ ઉપકારી માતા તરીકે નાનચંદભાઈના હૃદયમાં સમજપૂર્વકનું સર્વોત્તમ સ્થાન ધારણ કર્યું છે.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવસત્યની પ્રાપ્તિ નાનચંદભાઈની જેમ ઘણાએ આવી વાછરડી જોઈ હશે. પણ તે દયે નાનાચંદભાઈના હૃદયને કેમ જાગૃત કર્યું? તેને જ કેમ સંકલ્પબદ્ધ અને સક્રિય કર્યું? નાનાચંદભાઈના સમગ્ર જીવન તરફ જોતાં એમાં હૃદયશુદ્ધિ અને હૃદયવિકાસનું પ્રાધાન્ય રહેલું છે. એમનું હૃદય અત્યંત સંવેદનશીલ છે. એમનું ભાવુક હૃદય સર્વમાં પ્રભુને
તું હોવાથી પરદુઃખ દેખી રડે છે. આમ નિષ્કામ, નિર્ચાજભાવે વહેતાં અશ્રુ એમના અંતઃકરણને સ્વચ્છ કરે છે. આવા નિર્મળ અંતઃકરણમાંથી સત્ય સફૂરણરૂપે સેવાભાવનો સંક૯પ જાગે છે. એ સંકલ્પને સકિય સેવા દ્વારા અમલ કરીને જ તે પ્રભુપદ સેવનનું સમાધાન મેળવે છે. સમભાવ, સંવેદન, રૂદન, સંકલ્પ, સત્કાર્ય અને સમાન ધાનને ષડ્ર ક્રમ એમના અંતઃકરણમાં સહજ અનુક્રમે વિકસે છે, વિસ્તરે છે. અને પ્રભુકૃપા રૂપે પુષ્ટિ પામે છે. આને જ પ્રભુકૃપા કે પુષ્ટિ કહે છે, ભાવસત્યની પ્રાપ્તિ કહે છે.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. ભાવુક કુળમાં જન્મ
ઝાડ ફળથી ઓળખાય છે. માણસ કુળથી ઓળખાય છે. બાળકનું સાત વર્ષ સુધી ઘડતર કરવામાં કુટુંબ જીવનનો ફાળો મુખ્ય હોય છે. શિક્ષણશાસ્ત્રીઓ કહે છે કે આ કાળમાં પડેલા સંસ્કારો જીવનનું પ્રધાન પ્રેરકબળ બની રહે છે. નર જન્મ મળવો, સંસ્કારી કુળ મળવું અને ધર્મનું શ્રવણ મળવું તે મહાભાગ્ય ગણાય છે. નાનચંદભાઈને આવું તેવડું સદ્દભાગ્ય સહજ રીતે પ્રાપ્ત થયું હતું.
- સ્વામીનારાયણ ભગવાનના સમયથી એમના કુળના ઈતિહાસમાં ભગવદ્ ભક્તિની સંસ્કારધારા સતત વહેતી આવી છે. નાનચંદભાઈના પિતા ચુનીલાલભાઈના પ્રપિતા-- મહ હેમરાજ શેઠને સુંદરિયાણામાં સરસ વેપાર ચાલતો હતો. સુંદરિયાણા તે વખતે હાંડે એટલે હટાણાનું ગામ હતું, અને કહેવાય છે કે હેમરાજ શેઠની લેવડદેવડ પૈસા ગણુને નહીં પણ જોખીને થતી. જ્ઞાતિમાં તેમનું સ્થાન અગ્રેસરમાં શોભતું હતું. ફરતાં ગામે શેઠનું ગૌરવ જાળવતાં અને પુષ્ટિ સંપ્રદાયમાં તેમનું સ્થાન મોખરે હતું. તે પણ સ્વામીનારાયણ ભગવાનની સત્ત્વશુદ્ધિ અને સમાજ સુધારાની વાતમાં રહેલા સત્યને સ્વીકારી તેઓ તેમના પ્રશંસક અને પૂજક બન્યા. સ્વામીનારાયણ ભગવાન એમને ત્યાં પધાર્યા હતા તેમનાં પાદચિહ્નોની પ્રસાદી કુટુંબે ગૌરવપૂર્વક
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાળવી હતી. પુષ્ટિમાર્ગમાં રહેવા છતાં સત્ય અને સુધારાને સ્વીકાર કરવાને સંસ્કારવારસે તેમણે પોતાના પરિવારને આપ્યો છે તે નાનચંદભાઈ સુધી જળવાઈ રહ્યો છે. નાનચંદભાઈના પિતાશ્રીના વખતમાં વેપારના સંગે અને સ્થળનું મહત્ત્વ બદલાઈ ગયું હતું. એમના પિતા ચુનીલાલભાઈ સરળ ભેળા અને ભક્તહૃદયી હતા. પુષ્ટિમાર્ગની પરંપરાને એમનાં પત્ની સમરતબહેનના આવવાથી ખૂબ બળ મળ્યું. સમરતબા અને એમનાં મોટાં બહેન મણિબહેન ખૂબ જ હરિપ્રેમી હતાં. ભજન, કીર્તન, ધોળ, સાધુ સંતનાં સ્વાગત, શક્તિ પ્રમાણે દાન અને વલ્લભ પરંપરાની ભક્તિને પૂરેપૂરી જાળવીને કુટુંબ આખાને ભક્તિરંગે રસાયેલું રાખતાં હતાં. આવા ભક્ત કુળમાં સંવત ૧૯૬૨ના કારતક વદ ૪થે (સન ૧૯૦૬) નાનચંદભાઈનો જન્મ થયો. નાનચંદભાઈને નાનપણથી જ સેવા, પૂજા, ભજન, કીર્તન, ધોળ અને પુષ્ટિમાર્ગની પ્રેમ-ભક્તિનો સંસ્કાર એમનો પરિવાર પોષતું હતું. અને નાનપણના આ સંસ્કારે એમના ભાવુક હૃદયનું ઘડતર કર્યું.
અભ્યાસ અને આવડત નાનચંદભાઈના ઘેર એક બે ગાય હતી. તેને પાણી પાવાનું, નીરવાનું તેમ જ ઘરનાં નાનાં મોટાં કામ નાનાચંદભાઈ કુશળતાપૂર્વક કરતા. તે દ્વારા ગાય અને કુટુંબ પ્રત્યેની ભક્તિના સંસ્કાર પોષાતા હતા. તે સાતમે વર્ષે શાળાએ બેઠા અને ચાર ગુજરાતી સુધીનો અભ્યાસ
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
८
સુંદરિયાણા કર્યા. પ્રથમથી જ સ્મરણશક્તિ અને બુદ્ધિ સતેજ એટલે શાળામાં આગળ નખર રાખતા. ગણિતમાં તા એ એક્કો ગણાતા. એમના પિતાશ્રીને પક્ષાઘાતના હુમલા થતાં તેમને ધંધુકા ફેરવવા પડયા. એટલે નાનચદભાઈ પણ પાંચથી સાત ધારણ ધંધુકા ભણ્યા. ત્યાં પણ એમણે પ્રથમ વર્ગ અને ગણિતની સરસાઈ પૂરેપૂરી જાળવી રાખી સાથેાસાય પિતાશ્રીની માંદગીમાં પૂરેપૂરા મદદરૂપ રહ્યા.
ભેળપણમાં લૂંટાઈ ગયા
ધંધુકામાં ચુનીભાઈની પક્ષઘાતની માંદગી, સમરતખાની સેવા, નાનચંદભાઈનું શિક્ષણ ખરાખર ચાલે. દુકાન વેપાર તા બંધ હતાં. કરકસરથી ઘર ચલાવે તાણ સાધુ સતા અને ભગત ભિખારીની અવરજવર અને આગતાસ્વાગતા ચાલુ રહેતાં. એક વખત એક ભગવાંધારી સન્યાસી આવ્યા. ખૂબ જ વિદ્વાન, વાચાળ પણ એવા જ અને ભાલના ચમકાર અને ચહેરાનું તેજ જોઈ પ્રભાવશાળી લાગતા. ચુનીભાઈ તેા તેને ખૂબ જ માનતા થઈ ગયા હતા. એક વખત એક તાંખાની રેખમાંથી સેાનું બનાવી દીધું ાય તેવી એણે ચાલાકી બતાવી અને ચુનીભાઈ અંજાઈ ગયા. પેાતે ચુનીભાઈની સેવા ભક્તિથી પ્રસન્ન થયા હૈ।વાથી તેમનું દારિદ્રય જાય તેવા હેતુથી ઘરના બધા ત્રાંબાનું સેાનું કરી દેવા તત્પર થયા. ભઠ્ઠી તૈયાર કરવામાં આવી, ત્રાંબાની લેાટી સહિત ગાળી દેવામાં આવ્યાં. છેલ્લા દિવસે પ્રસાદ લેવાને અહાને સંન્યાસી
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહારાજ છૂ થઈ ગયા. અને ચુનીભાઈના દાગીના, વાલની વિટીયે લઈને ચાલતા થયા. ઘરનું બધું લૂંટાઈ જવા છતાં સમરતબાએ સમતા ખેાઈ ન હતી. ભગવાનની મરજીમાં સંતોષ માનવો તે તે તેમનો સ્વભાવ બની ગયો હતો. ચુનીભાઈ ભેળપણ માટે પસ્તાવા લાગ્યા. નાનચંદભાઈને તે આડંબરી વાણી અને ભગવાવસ્ત્ર કે બાહ્ય દેખાવ તરફ નફરત જાગી અને બધાંથી ચેતીને ચાલવા લાગ્યા. ઘરની સ્થિતિ જોતાં આગળ ભણવું મુશ્કેલ હતું. તેથી ધંધુકાથી બે માલઈ દૂર વાસણા ગામમાં નાની હાટડી માંડવા વિચાર કર્યો. નાણુની સગવડ થાય તે પહેલાં એક વર્ષ ધંધુકા અને પાળિયાદ ગામમાં શિક્ષક તરીકે નોકરી કરી.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩. ભગવદ્ જીવનની વાટે
નાનચંદભાઈ એ લગભગ સત્તર વર્ષની વયે વાસણમાં દુકાન નાંખી. તે વયે બીજા યુવાનની જેમ એ પણ પિસા કમાવા ને ધનવાન થવા ઝંખતા હતા. એટલે ન્યાયનીતિનો લાંબો વિચાર કર્યા વિના બીજ વેપારી જે રીતે કમાય છે તે રીતે વેપારમાં રળી લેવા માંગતા હતા. સ્વભાવ મળતાવડે એટલે સંબંધ ખૂબ વધતા. ગામડામાં સત્સંગને અભાવ હતો અને અણસમજુ લોકે સાથે પનારો પડ્યો. એમાંથી ચા બીડીનું વ્યસન વળગ્યું. બીજા યુવાનની જેમ કપડાં લત્તાં કે ખાનપાનમાં મજા માણવી પણ એમને ગમતી હતી. પરંતુ વેપારમાં તે ઘરનો ખર્ચ ઉપાડવા જેટલી કમાણે માંડ થતી.
જાગ રે જાગ ! સંવત ૧૯૮૦માં પિતાશ્રીનો સ્વર્ગવાસ થયે. નાનાચંદભાઈ લગભગ વીસ વર્ષના થયા. જુવાની રળવામાં વ્યતીત થતી હતી. જીવનધન અમનચમનમાં વેડફાતું હતું. સમરતબાએ એક વાર સમજાવીને કહ્યું : “નાનુ, ભાગવત તો સાંભળ ! આમ રખડશે શું વળશે ?” માનવદેહ મળ્યો છે તે ભગવાનને મહિમા જાણી લેવો. બાએ જગાડવા અને નાનચંદભાઈ એ ભાગવત કથા સાંભળવાની મનોમન
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
તૈયારી કરી લીધી. પુરાણી મહારાજની તેઓ તન મનથી સેવા કરે. પગચપી કરે. તેમના પડવો મેલ ઝીલે અને કથાકારે પણ આ યુવાનની ભક્તિ જોઈ પૂરેપૂરી કથા સંભળાવવાનું વચન આપ્યું તે એટલે સુધી કે ભર કથામાં નાનચંદભાઈ ચાપાણી કે બીડી પીવા જાય ત્યારે તેટલે વખત કથા મધ રાખતા. નાનચંદભાઈને આ વાત ખટકી. કથા સાંભળી ત્યારથી બીડી ખંધ કરવા પ્રયત્ન કર્યો. સાત, સાત વાર ખીડી છેાડીને પાછી ચાલુ કરી. એવામાં નથુરામ શર્માના પુસ્તકમાં વાંચવામાં આવ્યું કે મીડીના ધુમાડાથી હૃદયમાં બેઠેલા ભગવાન મૂઝાઈ જાય છે. ભગવાન પ્રત્યેના પ્રેમે નાનચંદભાઈ ને વિચાર કરતા કરી મૂકળ્યા. મારી કુટેવથી મારા નાથ મૂઝાય ને હું તે ચાલુ રાખું તે ન બને. અને એવા દૃઢ સકલ્પ કર્યો કે બીડી કાયમ માટે ગઈ.
એકાંત સેવન અને ભગવદ્ ભક્તિ
ભાગવત કથા ભક્તિપૂર્વક સાંભળી. ભગવાનના ગુણા અને ચારિત્ર્યને મહિમા સાંભળતા જાય અને પ્રભુ વિરહની વેદનાએ રડતા જાય. હૃદય ગદ્ગતિ અને, ગળે ડૂમા ભરાય અને નયનામાં નીર વહે. આમ અંતરનું ઝેર નીચેાવાતું જાય, ભાગવત્ કથા પૂરી થઈ ત્યારે સ’સાર પ્રત્યેની માયામમતા પણ નીચાવાઈ ગઈ. નાનચંદભાઈના ચારિત્ર્યની સુવાસ ખૂબ સારી હતી. શરીર પવિત્ર રહ્યું. હતું પણ મન કયારેક કામવૃત્તિથી ચલિત થતું હતુ.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાગવત શ્રવણે એ મનોવૃત્તિને પણ નિર્મળ કરી. આજીવન અવિવાહિત રહેવાનો અને ભગવપરાયણ જીવન જીવવાને નાનચંદભાઈ એ સંક૯પ કર્યો. પ્રભુને મહિમા સાંભળે તે દિવસથી મન પ્રભુમાં એવું મસ્ત રહે કે વિકાર વાસનાએ એમને પજવ્યા જ નથી. અને એને જ એ પ્રભુકૃપા કહે છે. વેપાર બંધ કર્યો. પ્રભુ આપે તેમાં જ સંતોષ માનવાને સંસ્કાર માતુશ્રી પાસેથી મળે હતો. એ સંસ્કારે લોભ તૃષ્ણામાંથી સહેલાઈથી છોડાવ્યા. અને કોધ જીતવા ખૂબ પ્રયત્ન કર્યો. તે પણ ઠીક ઠીક જિતાયે. આમ એક બાજુથી વ્યસનો અને મોજમજાને ત્યાગ અને બીજી બાજુ આંતરશત્રુ પર વિજય મેળવવા એમણે દોઢ વર્ષ એકાંત સેવન કર્યું. ભગવત્ ભજન કર્યું. * શ્રી કૃષ્ણ શરણં મમરનો જાપ કર્યો. ભગવાનના વિરહ કઈ કઈવાર ધ્રુસકે ધ્રુસકે તેમને રડાવ્યા તો કઈ વાર નટવર નાગરની લીલાએ ખડખડાટ હસાવ્યા પણ ખરા. ચોવીસ કલાકમાં એક ટંક જ ઘી વિનાને ભૂખે જાર– બાજરાનો રેટલ અને તેલ મરચા વિનાની કઢી ખાઈને સ્વાદને પણ જીત્યા. મન પ્રભુ ધૂનમાં એવું મસ્ત રહેવા લાગ્યું કે રાત્રે સ્વપ્નમાં પણ કનૈયાની મૂર્તિ દર્શન દેતી દેખાવા લાગી. લાલાને હીંચળતા હાય, લાલાનાં ગુણગાન ગાતા હોય, ધોળ અને ભજન કીર્તનથી અંતઃકરણ અજવાળતા હોય અને નવધા ભક્તિની મસ્તીમાં મસ્ત. નાનચંદભાઈ કહે છે કે એ દિવસે એવા દિવ્યાનંદમાં પસાર થયા કે તેનું શબ્દમાં વર્ણન કરવું મુશ્કેલ છે. આમ
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
એકાંતમાં દોઢ વર્ષ પસાર થયું. અને ભગવદ્દ જીવન જીવવાનો જે નિર્ધાર કર્યો હતો તેવું જીવન પ્રપત્તિ એટલે કૃષ્ણ શરણાગતિની દઢતાથી તદ્દન સહજ બની ગયું. એમનું અંતઃકરણ ભક્તિભાવથી નિર્મળ, નમ્ર અને સરળ બની ગયું. અંતઃકરણની શુદ્ધિની આ ભૂમિકાને ભક્તની ભૂમિકા કહે છે. એ ભૂમિકામાં ભાવ સત્યમય જીવન જિવાતું હોય છે. નાનચંદભાઈના જીવનને હવે પાયે ભાવસત્યસભર ન્યાયનીતિના આચરણ પર ચણાવા લાગ્યા.
ન્યાયસંપન્ન આજીવિકા દોઢ વર્ષમાં અંતઃકરણ શુદ્ધિ અને પ્રભુ પ્રપત્તિની પ્રાપ્તિ થઈ એટલે નાનચંદભાઈ માતાજી અને કુટુંબ કર્તવ્ય પ્રત્યે ફરી સક્રિય બન્યા. વાણી અને કાયાથી અસત્યનું આચરણ ન થાય તે માટે સજાગ બન્યા. એ સભાનતાએ એને સંપૂર્ણ ન્યાયનીતિ સંપન્ન જીવિકાની શોધમાં જોડ્યા. સાબરમતી આશ્રમમાં ગ્રામોદ્યોગના સનાતન સાબુ બનતા હતા તેની ફેરી એમણે શરૂ કરી. ખાદી ગ્રામ ઉદ્યોગ સંઘના નિયમ પ્રમાણે એક જ ભાવ અને શુદ્ધ વ્યવહારને એમણે જાળવી રાખ્યાં. સાડાત્રણ પૈસાની એક ગોટી તે વેચતા, ગ્રામોદ્યોગના સાબુની ફેરીથી જીવનનિર્વાહ ચાલુ કર્યો. એમનું અંતઃકરણ તે ઝંખતું હતું કે કેવળ નીતિ જ નહીં, સાથોસાથ પ્રભુભક્તિ પણ પુષ્ટ બને તેવી શુદ્ધ સાવિક જીવિકા હેવી જોઈએ, તેથી તેની તે ધમાં હતા. તેમના જીવનપરિવર્તન અને પ્રામાણિક્તાની
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
સુવાસ સમાજમાં પ્રસરી ગઈ હતી. એથી ધોલેરાની ગોવર્ધનનાથ અને દ્વારકાધીશની હવેલીના ટ્રસ્ટીઓએ બંને હવેલીઓને વહીવટ કરવામાં નાનચંદભાઈની સેવાની માગણી કરી. જેની શોધ ચાલતી હતી તે સામે આવીને મળ્યું. એટલે એમાં ઈશ્વરનો અનુગ્રહ માનીને નાનચંદભાઈએ હવેલીના વહીવટને ઈશ્વર સેવાનું કામ માની સ્વીકાર કર્યો. આમ ભાવસત્ય એટલે અંતઃકરણની શુદ્ધિની પ્રાપ્તિ પછી, કરણસત્ય એટલે સત્યવાદી વ્યવહારની પ્રાપ્તિ સ્વાભાવિક ક્રમે નાનચંદભાઈને થઈ. હવેલીના વહીવટને પ્રભુકૃપા માની તેની વ્યવસ્થા કરવાનું નાનચંદભાઈએ સ્વીકાર્યું.
પ્રભુ પ્રાપ્તિનાં સાધને નાનચંદભાઈએ બંને હવેલીનો વહીવટ સંભાળ્યો. તેની પાછળ પગાર મેળવવાનો હેતુ ગૌણ હતે. એટલે કેટલું વેતન મળે છે તેની લેશ પણ ચિંતા વિના જીવનનિર્વાહ જેટલું લઈ રાતદિવસ મંદિરના કામમાં જ રત રહેતા. વહીવટ ઉપરાંત મંદિરમાં સત્સંગ મળે, સુવાચન મળે તેમ જ ભજન કીર્તન અને કથાદિ કહી એમણે મંદિરની આંતરકાયાને ભક્તિરસે રસી દીધી. અને સાચા અર્થમાં હવેલીના ટ્રસ્ટી બની ગયા. સાથોસાથ આંતર શત્રુઓથી અંતઃકરણ શુદ્ધ કરવા સતત પ્રયત્નશીલ હતા. અહંકાર વિકારનું વિસર્જન થાય તો જ પ્રભુના ચરણશરણમાં સમાઈ જવાની શક્તિ આવે તેમ માની શરીર
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
શ્રમ, સાદું ભેજન અને સંયમી જીવન જીવતા હતા. નિત્ય પિતાના ચિત્તને અજવાળતા હતા. અને પોતાના ચિત્તમાં કયાંય કચાશ, ભૂલ, ક્ષતિ કે નબળાઈ જણાય તો તે દૂર કરવા જાતે પ્રયત્ન કરતા અને પ્રભુની કૃપા યાચતા હતા. ધીરે ધીરે પ્રભુશ્રદ્ધા, અને સતત પ્રયત્ન એમનું ચિત્ત નિર્મળ થયું. જેમ જેમ ચિત્તની નિર્મળતાએ એમની ભક્તિને સાત્વિક તથા વિકસભર કરી તેમ તેમ નિભયતા સહજ બનતી ગઈ અને બેટું થતું હોય ત્યાં સ્પષ્ટ કહેવાની વૃત્તિ પણ વધતી ગઈ.
ધોલેરામાં લોહાણા છાત્રાલય ચાલતું હતું. નાણું અને સુવ્યસ્થાના અભાવે તે ભાંગી પડયું. કેવળ સાત જ વિદ્યાર્થી રહ્યા ને દેવું રૂપિયા ૮૦૦નું હતું. કઈ કઈ છાત્રો હવેલીના દર્શને આવતા. કેટલાક સંસ્કારી ને નમ્ર હતા. કેટલાક ગરીબ ઘરના પણ હતા. છાત્રાલચ ભાંગી પડે તે નાનચંદભાઈથી જોવાયું નહીં. જાતે ગામડામાં ફર્યા. ભડળ ભેગું કર્યું. છાત્રાલયના પ્રમુખની માંગણી આવી ને હવેલીએનું તથા બીજું કામ કરવાની છૂટે ગૃહપતિ બન્યા. બાળકોને વાત્સલ્ય આપ્યું. વ્યસનત્યાગ, સંયમી સાદું જીવન અને સાત્ત્વિક સંસ્કાર આપવાનું કામ એમને ખૂબ જ ગમી ગયું. પોતાની શુદ્ધિ ઉપરાંત સમાજમાં પણ પ્રેમપૂર્વક સુસંસ્કાર નિર્માણ કરવાની કળા તેમને હસ્તગત થઈ ગઈ.
એક વખત ભડિયાદ જતાં લંગડી વાછરડીના દયે એમનામાં પ્રાણદયા, ગાય અને માનવ સેવાવૃત્તિ
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
જન્માવી. આમ ધોલેરાના દસ વર્ષના ભક્તિમય તપથી એમની પાસે ચિત્તશુદ્ધિ, સંસ્કાર વૃદ્ધિ અને સેવારૂપી પ્રભુપ્રાપ્તિના સાધન સમાં ત્રણ રત્નો સાંપડ્યાં. હૃદયમાં બ્રહ્મ જિજ્ઞાસાની ઝંખના થવા લાગી અને પગપાળા ગુરુ ની શોધમાં નીકળી પડ્યા.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪. સદ્દગુરુની શેાધમાં
ધેાલેરામાં પ્રભુસેવા, માતાજીની સેવા, ખાળસેવા, ગૌસેવા એવી ચતુર્વિધ સેવાના યાગ મળ્યા હતા. જીવનમાં પ્રસન્નતા હતી પણ અંદરની ઇચ્છા કેાઈ સંતપુરુષના શરણને ઝંખતી હતી. એ ઝંખનાએ એમને પગપાળા પટન કરાવ્યું. કેટલાક સજ્જના ને સંતાના સમાગમમાં આવ્યા. એમાંથી બનારસ હિંદુ યુનિવર્સિટીના તત્ત્વજ્ઞાનના નિવૃત્ત પ્રેોફેસર શ્રીમાન ત્રિલેાકચંદ્રજી અને દેવીબહેનના ભગવપરાયણ, સાદા, વત્સલ અને પ્રપત્તિપૂર્ણ જીવને ખૂબ સુંદર પ્રેરણા આપી. સ્વામી માધવાતીની જ્ઞાનાપાસના, એમના પ્રત્યેનું વત્સલ ઔદાર્ય અને વૈરાગ્યપ્રધાન બ્રાય જ્ઞાનાકારવૃત્તિએ ને ભગવાં ધારણ કરવાની ટકારે એમનામાં સુસન્યસ્ત ભાવનાનું ખીજ રાખ્યું પણ માતાજીની જવાબદારી હતી એટલે એ ખીજ સુષુપ્ત ઈચ્છારૂપે જ હૃદયમાં સચવાઈ ગયું. વિલાકચંદ્રજી અને માધવાતીથ મહાવિદ્વાન, વૈરાગ્ય-પ્રધાન ને અધ્યાત્મ-રંગે રંગાચેલા મહાસાધક કે સંત કોટિના હતા, તેમ છતાં એમને વિશેષ પ્રેરણા મળી એમના ભાણેજ ડોક્ટર રસિકભાઈ પાસેથી. સંસારમાં રહેવા છતાં, જળ કમળવત્ રહી, પળેપળની સાવધાની, જનસેવા અને સત્સંગમાં જ પ્રભુને પિછાનનારી તેમની સેવા-સાધનાએ નાનચંદભાઈ ને પ્રેરણા
૨
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
આપી કે ધર્મ તા જીવનના સર્વ વ્યવહારમાં જીવી
બતાવવામાં છે.
એક વાર તે પગપાળા ચાલ્યા જતા હતા, ભૂખ કકડીને લાગી હતી, તેવામાં કાઠાના ઝાડ પરથી ખરી પડેલ મેટુ કેહું મળ્યું. તે ખાઈ ને સતાષ પામ્યા. બીજી એક વાર એ જ રીતે માટી કેરી મળી. આ પ્રસંગથી તેમને વિશ્વાસ બેસવા લાગ્યા કે સાધકનું ભગવાન ધ્યાન તે રાખે જ છે. એથી સાધના શીખવે તેવા ગુરુ પામવાની તાલાવેલી સવિશેષ વધી.
રસિકભાઈ એ એક વાર નાનચંદભાઈ ને પત્ર લખ્યું કે સંતખાલ નામના એક જન મુનિના સત્સંગ કરવા જેવા છે. પત્ર વાંચી ૧૯૪૪માં સાણંદ્રમાં સ’તમાલજીના ચાતુર્માસ ચાલતા હતા ત્યાં નાનચંદભાઈ સંતબાલજી મહારાજનાં દર્શન કરવા ગયા અને પ્રાર્થનામાં ભળ્યા. પ્રાર્થનાના પદે પદે તેમનું અંતઃકરણ ગળતું જતું હતું. પ્રાર્થના શ્રવણુ સાથે ધ્રુસકે ધ્રુસકે રુદન શરૂ થયું. એ હતું પ્રથમ મિલન.
સતબાલજી તે જોઈ રહ્યા પણ કશું ન ખાલ્યા. પણ મનેામન નાનચંદભાઈ ને સમાધાન મળી ગયું કે જે સત્પુરુષને હું શેાધતા હતા તે આ જ છે. પ્રેમાશ્રુ, રામાંચ, હૃદયનું પુલકિત થવું, સમાધાન અને એ ક્રમમાં નાનચંદ. ભાઈ ના આંતરવિકાસ પ્રથમથી થતા હતા તેનું જ પુનરાવર્તન અહીં થયું. અને નાનચંદભાઈ એમનામન સંતબાલને ગુરુસ્થાને સ્થાપી, તેમના સત્કાર્યમાં સક્રિય
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
સેવારૂપી અર્થ આપવો શરૂ કર્યો.
ભાલમાં પાણીને ત્રાસ દૂર કરવામાં મદદ કરવા જીવરાજ ભાલ જલસહાયક સમિતિ સ્થપાઈ હતી અને ભાલના પાણી સંકટને દૂર કરવા આ સંસ્થા પ્રયત્ન કરતી હતી. નાનચંદભાઈએ તેમાં સંપૂર્ણ સહગ આપ્યો. દુષ્કાળ વખતે અન્નદાન અને ઢોરને નીરણ પૂરી પાડતી દુષ્કાળ કર્તવ્ય સમિતિમાં તે તેમનું કાર્ય મોખરે રહે તેવું હતું, કેમ કે ૧૯૪૭માં મણિભાઈ, મીરાબેન, ડૉ. રસિકભાઈ, મણિબેન, કાશીબેન જેવાં આજીવન સાધકો સાથે ચાર માસની જ્ઞાન શિબિરમાં રહીને સંતબાલજીની ધર્મદષ્ટિને મર્મ તે સમજતા થયા હતા. સમાધાન અને સમજણ એમને સાચી સેવાના માર્ગે પ્રેરતાં હતાં.
આ જ્ઞાન શિબિર દરમિયાન સદ્દગુરુનાં લક્ષણો જાણવા મળ્યાં. સંતબાલે જ “વિશ્વવત્સલ મહાવીરમાં તે વર્ણવતાં કહે છે
લેશ ના ભીરુતા જેમાં, છે ભરપૂર વીરતા; ને જાનમાલના ભેગે, સાચવે સત્ય ને દયા. ઉદાર વીર સત્યાથા, અભય જે બનાવતા;
જે સાધુ સત્યલક્ષી છે, તેને ગુરુ ગણો તમે.
એમણે જોયું કે સંતબાલ અંતરના સત્યને પ્રગટ કરવામાં જે સંપ્રદાયમાં તેમનાં બહુમાન થતાં હતાં તે સંપ્રદાય, પ્રાણપ્રિય ગુરુદેવ અને સંઘને આશ્રય છેડીને એકલા પડે અંતરના સત્યને અનુસરે છે. શિકાર રોકવાનું આંદોલન કરવામાં રાજ્યના અધિકારીઓ અને શિકારી
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
બંધુન ખેફ વહોરીને અડગતા બતાવી છે. બ્રિટિશ સતનત સામે સાધુતાની મર્યાદામાં રહીને બેંતાલીસના કાંતિકારોને અહિંસક દોરવણી આપી છે. કપાલ સમાજમાં વ્યસન અને કુરૂઢિ સામે સુધારક પ્રેરણા આપી, રૂઢિચુસ્ત આગેવાનીના આક્રમણને પ્રેમથી પચાવે છે. નૈતિક ખેડૂત સંગઠન અને સહકારી પ્રવૃત્તિ દ્વારા સ્થાપિત હિતોને રોષ વહોરે છે છતાં, બધાં પ્રત્યે પ્રેમાળ, પ્રેમાળ વર્તન રાખે છે. ભાલની પાણીની તાણમાં, નળકાંઠાના રોગીઓને મદદ કરવામાં અને જીવમાત્ર પ્રત્યે દયાનાં ઝરણાં વહેતાં કરવામાં જે રાત-દિન પ્રયત્નશીલ છે. શ્રેયાર્થીઓ, ભાવુક ને મધ્યમ વર્ગને દાન, ડોમ ને સત્યના માર્ગે આગળ વધવા શિબિરો, સંમેલનો અને પ્રવચનો આપે છે. કેમી હુ લડના ખુન્નસભર્યા બાટા વાતાવરણમાં છે કેમ વચ્ચે નિર્ભયતાથી વિચરી એક બીજી પ્રત્યે બિરાદરીની ભાવના પ્રેરે છે. ભંગીઓ પ્રત્યે સમાજની કરણભાવના જાત કરી, બાલમંદિરો કાઢી વ્યસનાદિ ત્યાગના સંસકાર સિચે છે. જીવનનાં સર્વ ક્ષેત્રોમાં સત્ય અને વાચની દષ્ટ સિચી ધર્મ દષ્ટિએ સમાજની પુનરચના માટે મળે છે. એ સંતબાલ પ્રત્યે હૃદયના પ્રબળ સંવેદનથી ? ગુરભાવ જાગૃત થયો હતો, તે હવે સમજણ અને વિવેકપૂર્વક વિકાસ પામ્યું અને એમના કાર્ય પ્રત્યે એમના હદયમાં અહોભાવ જાગૃત થવા લાગ્યા. આમ છતાં પૂર્વ સંસ્કાર હજુ કામ કર્યું જતા હતા.
ચાતુર્માસ શિબિર પૂરો થવામાં માત્ર પાંચ દિવસ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
બાકી હતા, તેવામાં ચાંદરાના એક ચમારભાઈ શિબિરમાં દાખલ થયા. શિબિરમાં નાતજાતના ભેદ તા હતા જ નહીં એટલે એકપ’ગતે સહુભાજન હોય તે સ્વાભાવિક છે. પેાતે સહભાજન કરે અને તે વાત હવેલી અને છાત્રાલયના ટ્રસ્ટીથી ગુપ્ત રાખે તે તે નાનચંદભાઈના સ્વભાવમાં નહીં. એની સત્ય ખેલવાની ટેક સાથે તે ધ પણ ન બેસે અને નાતજાતના ભેદમાંયાત નથી માનતા તેમ જાહેર કરે ! તે સસ્થાના રૂઢિચુસ્ત ટ્રસ્ટી તેમને છૂટા કરે. સંતબાલજી પાસેથી મળેલ સૌંસ્કારને આગ્રહ રાખવા કે પછી જે સસ્થા દ્વારા તેમના ભગવતૃભક્તિને સંસ્કાર ઘડાયા હતા, જે સંસ્થાની કેટલીક પ્રવૃત્તિ ને સેવા પેાતાના ભક્તહૃદયને પુષ્ટ કરતી હતી તે સસ્થાને છેાડવી? એ વચ્ચે પસંદગી હતી. સંસ્થામાં દંભ, અનીતિ કે દોષ હાય તા તા તેને ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાંય છેડવા એમની તત્પરતા હતી. સંસ્થામાં સત્ય ને પ્રેમનું સત્ત્વ ન જળવાય તાય તે છેડવા તૈયાર હતા. પણ એક નવા ખીલતા, ઊગતા સાનિક આચારના અમલની ઉતાવળ માટે જૂની સસ્થાના સર્વાં પ્રેમળ સંબંધેા છેડવાની અને આર્થિક અસલામતી વહેારવાની તેમની તૈયારી ન હતી. એ વાત એમણે સંતમાલજીને પણ કહી.
એમની પાસે સતખાલની જીવંત સાધના દૃષ્ટાંતરૂપ હતી. તેની કરુણા-પ્રવૃત્તિમાંથી ઉદ્ભવતાં સેવા-કાર્યાના પણ સંતેાષ હતા, પણ ધર્મસંસ્થા દ્વારા ઘડાતું સામાજિક સ્વરૂપ હજુ સ્પષ્ટ થયું ન હતું. ખડમાકડી જેમ એક
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
પગ સ્થિર કરી પછી બીજો પગ મૂકતી મૂકતી ગતિ કરે છે તેમ ધોલેરાના સેવા-કાર્યમાં સ્થિર થયેલા પગને બીજે મૂકવાની સ્પષ્ટ ભૂમિકા હજુ દેખાતી ન હતી. અને તેથી જ હરિજનો સાથે સમૂહમાં ભોજન લેવાની ઉતાવળ કરવા કરતાં નાનચંદભાઈએ શિબિર છડી ધોલેરા સેવાસંસ્થા સાથેનું સાતત્ય જાળવી રાખવાનું પસંદ કર્યું. પૂર્ણાહતિને દિવસે નાનચંદભાઈ હાજર થયા ત્યારે સંતબાલ મહારાજે જાહેરમાં ટકેર પણ કરી કે નાનચંદભાઈ જેવા સાધક માટે આ બરાબર ન કહેવાય. આ ટકોર છતાં નાનચંદભાઈનો સંતબાલ પ્રત્યેનો પ્રેમ અને શ્રદ્ધા લેશે પણ વિચલિત ન થયાં. પ્રભુને પામવાની અને પુરુષને અનુસરવાની એમની લગન એવી ને એવી જ રહી અને સંતબાલજીને પણ નાનચંદભાઈ પ્રત્યેની લાગણી ને આશા પણ એકધારાં જ રહ્યાં; કેમ કે એમને ખાતરી હતી કે—
ચૈતન્ય–જ્યોતને માટે, મનુષ્ય યતન માંડશે; મનમાં દૃઢ જે સત્ય, ક્રિયામાં તો જ આવશે.”
નાનચંદભાઈને પરમાત્માને પ્રકાશ પામવાનો યત્ન સતત ચાલુ જ હતો એટલે જ આ મૂલ્યનું સત્ય તેમના મનમાં દઢ હશે તો તે ક્રિયામાં આવવાનું જ. અને ખરેખર, આ પ્રસંગને પૂરાં ત્રણ વર્ષ થયાં ત્યાં તે નાનચંદભાઈ પંખી જેમ ઈંડાનું કવચ તોડી ખુલ્લા આકાશમાં બહાર આવે છે તેમ સંપ્રદાય ને નાતજાતના ભેદની દીવાલો તેડી વ્યાપક ધર્મરૂપી ખુલ્લા આકાશમાં આગળ આવ્યા.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
સાધુપુરુષની ખૂબી જ એ છે કે સુમૂલ્યના બીજને શિષ્યના અંતરમાં વાવે છે, પોતાના સતત નેહથી પોષે છે, શિષ્યની સ્વયંની શક્તિથી ઊગવા દે છે. સુશિષ્યની ધીરજ એવી હોય છે કે પ્રતિકૂળ સંજોગ વચ્ચે પણ ગુરુની શીખને હૃદયમાં સંઘરી રાખે છે અને અનુકૂળ મોસમ આવતાં એ બીજને વૃક્ષ કે વેલ રૂપે વિકસાવે છે અને વિસ્તારે છે.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫. સંધ માધ્યમે સેવા
સંતે માર્ગદર્શક બને છે પણ તેનું માર્ગદર્શન હંમેશાં લોકસમૂહ દ્વારા લોકઉદ્યત કરવાનું હોય છે. લોકોને આત્મપુરુષાર્થ જગાડી તેમને સ»ાગમાં પ્રેરવા ને જોડવાનું હોય છે. આવા સાંપ્રદાયિક પ્રયોગનું માધ્યમ એકસરખા વિચાર-આચારને વિકસાવતા સંઘ બને છે.
સપ્રયોગ અને પ્રાયોગિક સંઘ માનવ અંતર્મુખ બની, સત્ય પ્રભુને પામવાને આત્મપુરુષાર્થ કરે તેને જન દૃષ્ટિ (અભિસંધી) સપ્રવેગ કહે છે. જે માણસ પોતે માનેલા સંસારસુખ માટે પુરુષાર્થ કરે તેને (અનભિસંધી) અસ»ગ કહે છે. આત્મ વીર્ય પ્રગટાવત સપુરુષાર્થ તે જ પરમાર્થ છે. આત્માથી પરમ ઉત્કૃષ્ટ સપ્રયોગ કરી, શુદ્ધ, બુદ્ધ ને મુક્ત બની શકે છે. પણ સમગ્ર સમાજમાં ભિન્ન ભિન્ન ભૂમિકાના જીવ હોય છે તે બધા પોતપોતાની ભૂમિકાએ રહી સગ પ્રત્યે વળે તે માટે સામુદાયિક સ ગે જવા. ભગવાન મહાવીરે ચતુર્વિધ સંઘની રચના કરી, સંઘ પ્રગાને પણ પ્રોત્સાહન અને પ્રેરણા મળ્યા કરે તેવી વ્યવસ્થા કરી હતી.
સંતબાલને અભિનવ પ્રગ મહાત્મા ગાંધીએ આ યુગે જાતે સત્યના ઉત્કૃષ્ટ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ ૫
પ્રયોગો કરી કરીને સમાજને પણ સંઘ, સંસ્થા અને સુસંગઠનો દ્વારા સામુદાયિક રીતે સત્ય અને અહિંસાનાં પ્રગો તરફ પ્રેર્યો અને દોર્યો છે. મુનિશ્રી સંતબાલજી પણ મહાવીર અને ગાંધીજીના પ્રાગના સમન્વય કરી શ્રમજીવીની સૃષ્ટિને અને ખાસ કરીને પછાતો, ગામડાં, ને મહિલાઓને સત્ય પ્રભુને પામવા સત્યની સાધનાના પ્રાગે માટે પ્રેરી-દોરી રહ્યા છે. તેની સામુદાયિક સાધનાને સુવ્યવસ્થિત કરવા “ભાલ નળકાંઠા પ્રાયોગિક સંઘની સને ૧૯૪૭માં સ્થાપના કરી છે.
સદધર્મના પ્રયોગ સના પ્રયોગો મન, વચન ને કાયાને સત્યના રંગે રંગવાથી એટલે કે સત્યમય કરવાથી થાય છે. અંતઃકરણને સત્ય ભાવોથી ભાવિત કરવાના કાર્યને ભાવસત્ય, વાણીને સત્ય વચનભાષી બનાવવાના કાર્યને કરણસત્ય અને મન, વાણી ને શરીરના સર્વ વ્યવહારો સત્યમય કરવાના કાર્યને ગસત્ય કહે છે. વ્યક્તિની જેમ સામુદાયિક સાધનામાં નૈતિક બંધારણ રચી, તેના વર્તન પ્રમાણે સંગઠન દ્વારા કાયસત્યનો, વ્યવહારશુદ્ધિ વ્યક્ત કરતાં સત્ય વાણી, સંક૯પ ને ઠરાવ દ્વારા કરણસત્યનો અને વિચારશુદ્ધિ કે મૂલ્યશુદ્ધિના પ્રયોગો દ્વારા ભાવસત્યને વિકાસ થાય છે. ત્રણેયની એકસૂત્રતા અને સંકલન કરત સંઘ ત્રિવિધ સત્ય દ્વારા અહિંસક સમાજનું નિર્માણ કરે છે. સંતબાલજીના અભિનવ પ્રયોગમાં વ્યક્તિ
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
અને સમાજનું શ્રેય સાધતી વ્યક્તિગત અને સામાજિક સપાસનાની વિવિધ સાધના, પ્રેમ સાધનાના પ્રેમળ પ્રાગ દ્વારા છે. અને તે પ્રગટ થાય છે વાત્સલ્ય-સાધના દ્વારા, પ્રેમસાધનાના પ્રેમળ પ્રયોગ દ્વારા.
નાનચંદભાઈ પણ પ્રભુપ્રાપ્તિ માટે જ મથતા હતા. એમનું અંતઃકરણ ભગવદ્દભાવથી ભાવવિભેર બન્યું ત્યારથી તે ભાવસત્યના ભક્ત બની ગયા હતા અને સેવાકાર્યમાં સાંગોપાંગ નીતિ ને સત્યનું પાલન કરીને, કરણસત્યને પણ સ્વાભાવિક બનાવ્યું હતું. સંતબાલના સમાગમે અને સસંગે કમે કમે તે વ્યક્તિગત અને સામાજિક જીવનમાં મન, વાણી ને કાયા દ્વારા સત્યની ત્રિવિધ સાધના કરતા મુનિશ્રીને અને તેમના સામૂહિક કાર્યને મૂર્તિમંત કરતા પ્રાયોગિક સંઘને પ્રેમપૂર્વક અપનાવી તેમના દ્વારા એમની શ્રેયસાધનાને અપનાવતા ગયા.
સંતબાલનું લોકસંસ્કરણનું કાર્ય
આદર્શ સમાજવાદ' પુસ્તકની પ્રસ્તાવના લખતી વખતે સંતબાલજીને સ્પષ્ટ થયું કે યુગની માગ સમાજવાદની છે. એ સમાજવાદ જે સંઘર્ષ, કલેશ, હિતસ્વાર્થ ને વર્ગસંઘર્ષ દ્વારા આવે તો માનવીય મૂલ્યોને કાસ થાય. કેવળ ગાંધીજીની સત્ય, અહિંસા ને વર્ગ-સુમેળની દષ્ટિ જ વિશ્વને ઘેર હિંસા ને વિદ્વેષથી બચાવી શકે તેમ છે. માટે સાધુ જગતની ફરજ છે કે શ્રમજીવી ને પછાત ગામડાંને સમજાવીને ધર્મદષ્ટિએ સમાજ-રચનાના
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨9
કાર્ય પ્રત્યે વાળે. અંતરના એ સત્યને વફાદાર રહેવા તેમણે એક વર્ષ એકાંત મૌનમાં રહી સાધનાને નકશે સ્પષ્ટ કર્યો. બીજા વરસે એકાદ દિવસ બોલવાની છૂટ રાખી ગ્રામસમાજ વચ્ચે રહી પોતાનું જીવનકાર્ય નકકી કરી નાખ્યું અને એ પછી દશ દશ વર્ષ ભાલ નળકાંઠાની ભૂમિમાં વિરારી એમણે વિચાર, વિવેક ને સેવાને સંસ્કાર સિસ્પે. એમાંથી ઊભી થઈ ધર્મદષ્ટિએ સમાજ રચવાની ભૂમિકા.
૧ વ્યસન-મુકિતને સંસ્કાર નળકાંઠાના પછાત વિસ્તારમાં શિકાર, માંસ, દારૂ, ચેરી, કોઈની પરણેતરનું હરણ કરવું, જુગાર, વેરઝેરમાં એઘા સળગાવવા વગેરે અનિષ્ટમાં પ્રજા સપડાયેલી હતી. સંતબાલે પછાત, કોળી સમાજનાં સંમેલને ભરી, પ્રેમપૂર્વક પોતાની વાત સમજાવી. એક બાજુથી જ્ઞાતિઓએ બંધારણમાં સુધારા અપનાવ્યા અને બીજી બાજુથી હજારો માણસને પ્રતિજ્ઞા આપી, વ્યક્તિ ને સમાજમાં નવચેતના જગાડી વ્યસનમુક્તિનું વાતાવરણ રચ્યું.
માંસાહાર અને મદ્ય, પદારાદિ સેવન, જુગાર, સંગ વેશ્યાને, શેરી ને પાપનું ધન; મોટા વ્યસન એ સાત, કેફી ચીજે તણાં બીજ; પ્રજમાંથી કર્યા દૂર પ્રેમની શક્તિથી બધાં.
જુનવાણું આગેવાનીનો રોષ વહારીને પણ આ કાર્યને પાર પાડનારા લોકપાલ-સમાજમાં નવા સુધારક તૈયાર થયા. આવાં સુધારાનાં કામ કરતાં કરતાં પિતાને જાન આપીને કાળુ પટેલે શહાદત વહોરી હતી. એ જ જ્ઞાતિના
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
એક સુધારક કવિએ ગરબા, ગીત ને રાસડા જોડીને ગામે ગામ ને ઘરે ઘર સુધારાને સાદ સંભળાતે કર્યો હતો.
૨ માનવસેવાને સંસ્કાર ભાલપ્રદેશમાં પાણીને ભારે ત્રાસ અને નળકાંઠામાં રોગને ત્રાસ. આ ત્રાસ નિવારવા માટે મહારાજશ્રીએ સજજનેનાં હૃદય ઢંઢોળ્યાં. ગામડાંની શ્રમશક્તિ, સંપત્તિવાનની દાનશક્તિ અને સેવકોની સેવાશકિતનું સંજન કરી “જીવરાજ જલસહાયક સમિતિ” અને “વિશ્વ વાત્સલ્ય
ઔષધાલય” દ્વારા એમણે એ પ્રદેશમાં સેવાકાર્યન સંસ્કાર સિંચ્યો. તેના વાહક બન્યાં છેટુભાઈ અને કાશીબહેન. છોટુભાઈમાં જૈન ધર્મના સંસકાર હતા. રાજચંદ્રના વાંચને આત્માર્થ પ્રત્યે પ્રેર્યા, ગાંધીજીએ રાષ્ટ્રધર્મના માગે વાળ્યા ને સંતબાલજીના સમાગમે એમને સેવાકાર્યમાં સમપિત કર્યા. સંતબાલે સમજાવ્યું કે લોકસેવામાં જ આત્માર્થ છે. જે પિતા જેવા બીજાને સમજે છે તે આત્માથીમાં સહજ અનુકંપા પ્રેરિત સેવા હોય જ. તે વર્ણવતાં સંતબાલ કહે છે?
ન દયા છીછરી, જેમાં અનુકંપા અજોડ તે; તેથી જ સત્યને પ્રેમ, બંને ત્યાં સચવાય છે.
સ્વ ને પર બંનેનું, પ્રેય-શ્રેય સધાય છે; વિધવાત્સલ્ય રેખાને, અહીં પ્રારંભ થાય છે.
વિધવાત્સલ્યલક્ષી લોકસેવા અને આત્માર્થ એકબીજા સાથે ઓતપ્રોત છે. તે સમજાવતાં કહે છે?
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
લોકસેવા નથી જેમાં તે આત્માથી નહીં ખરે; આત્માથી લોકસેવામાં. આત્માથે લોક સેવતા.
આવી લોકસેવા સુપાત્રને જ જરે. આવી પાત્રતા પ્રાપ્ત કરવા છોટુભાઈ એ બ્રહ્મચર્યાદિ વ્રત લીધાં અને તેમની પુત્રી કાશીબહેને નાની વયે જ સુપાત્રતા કેળવી લીધી હતી. તે સુપાત્રતાનું લક્ષણ વર્ણવતાં સંતબાલ કહે છે :
બ્રહ્મચર્ય વ્રતે નેહી, એકનિષ્ઠ, ક્ષમાપ્રિય; સાધક સાધિકા બંને, સમુચિત સુપાત્ર છે.
જેમ છોટુભાઈને કાશીબહેનમાં આ લક્ષણ સ્પષ્ટ દેખાય છે તેમ ઘેરા રહ્યાં રહ્યાં નાનચંદભાઈ પણ સુપાત્રતાને સહજ કરી, “જીવરાજ જલસહાયક સમિતિમાં પોતાની સેવા આપી રહ્યા હતા. પોતાના વિદ્યાર્થીઓમાં વ્યસનમુક્તિનો સંસ્કાર પણ સાચી રહ્યા હતા. સાણંદમાં ડૉકટર શાંતિભાઈએ પણ લોકો પચેગી કામ ગણી, “વિશ્વ વા-સહ્ય ઔષધાલયને તન, મન ને ધનથી પિતાની સેવા આપી, સંઘના કામને સુવ્યવસ્થિત કરવામાં મદ કરી.
૬ જીવનશિક્ષણનો સંસ્કાર સાચું શિક્ષણ એ છે જે જીવન દ્વારા જિવાય છે. જીવનને જે કેળવે, ઘડે અને અવિદ્યાથી મુક્ત કરે તે જ વિદ્યા. ભાલનળકાંઠા ક્ષેત્રમાં હવે સંસ્કારી જીવન જીવવાની જિજ્ઞાસા જાગી હતી, સેવાકાર્યમાં સહગ દેવાની વૃત્તિ જાગી હતી. આ સુજિજ્ઞાસા ને સુવૃત્તિને સાચે માગે વાળે તેવા સેવક ને સર્જનની ક્ષેત્રને જરૂર
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩
૦
હતી. આથી શહેર અને ગામડાંના ભાવુકોને સંતબાલની જીવનદષ્ટિ સમજાય તે હેતુથી જયંતીલાલ ખુશાલચંદ શાહના વરસીતપના પારણી નિમિત્તે બકરાણામાં એક ચિંતન શિબિર થયો. તેમાં ધર્મદષ્ટિએ સમાજરચના અને બાર વ્રતો દ્વારા જીવનઘડતરનો વિચાર સમજાવવામાં આવ્યું. બીજે શિબિર અરણેજમાં થયો. તેમાં ગામડાં સાથે તાદામ્ય સાધી પ્રાર્થના, સફાઈ ને રેટિયા દ્વારા ગ્રામ સેવાને સંસ્કાર સુવ્યવસ્થિત કરવામાં આવ્યા. ત્રીજો શિબિર ઝાંપમાં થયો. તેમાં નાતજાતના ભેદ વિના માનવતાને અગ્રતા દેવાનો સંસ્કાર આપવામાં આવ્યો. અને ૧૯૪૭માં પ્રાયોગિક સંઘ રચવાનો ઠરાવ થયા પછી એના કાર્યકરોના ઘડતર માટે ચાર માસને શિબિર રાખવામાં આવ્યો. “વિશ્વ વાત્સલ્ય” પાક્ષિક દ્વારા અને ત્રણ ત્રણ દિવસોના નાના શિબિર દ્વારા પણ જીવનશિક્ષણને સંસ્કાર આપવામાં આવતો. સંતબાલજીને બાલશિક્ષણ ને વાલીઓના શિક્ષણની અગત્ય લાગતી હતી તે તેમ જ ભાવિ કાર્યકર મળ્યા કરે તેવી આશ્રમી તાલીમનો વિચાર પણ તે સંઘ પાસે મૂકતા હતા. મણિબહેને સાણંદમાં ભંગી બાળકો અને ભગી સમાજના ઘડતરને લક્ષમાં રાખી “ષિ બાલમંદિરથી શિક્ષણકાર્યનો આરંભ કર્યો. નવલભાઈએ ગૂંદીમાં ભંગી બાળકોને પોતાની સાથે રાખી તેના દ્વારા આશ્રમ શિક્ષણની શરૂઆત કરી અને પુંજલ કવિએ ત્રણ ભરવાડ બાળકોને પોતાની સાથે રાખી ગેપાલક શિક્ષણના શ્રીગણેશ માંડયા. તે બધા સામે સંતબાલ
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
સર્વાગી શિક્ષણને આદર્શ રજૂ કરતાં કહે છે?
આર્ય સંસ્કૃતિનાં સૂવે, સ્વાવલંબન ને સંયમ; જનરક્ષણ, ગૌસેવા, કૃષિવિજ્ઞાન ને કળા; આપ–લે વસ્તુની એવું વાણિજ્ય, રાષ્ટ્રસેવન; સમાજશાસ્ત્ર ને ધર્મ, તત્ત્વજ્ઞાન સમન્વય; આરોગ્ય, જ્ઞાન આત્માનું, મનનું ને શરીરનું; મળે તાલીમ ત્યાં નિત્ય, અભ્યદય માક્ષસાધન.
ટૂંકમાં જીવનનાં બધાં પાસાંનું સ્વસ્થ ને સ્વચ્છ ઘડતર થાય તેવી સમગ્ર જીવનની તાલીમ તો ગર્ભાધાનથી મરણ સુધી ચાલ્યા જ કરે છે. સવ ક્ષેત્રને ઘડવા માટે પણ સર્વાગી તાલીમ દ્વારા સમ્યક્ વિચાર ને વિવેક પાંગરે તે જોવાનું કામ સંસ્કૃતિ-સાધકે ને શિક્ષકનું છે. સાણંદના વર્ગમાં ચાર માસ રહી સંતબાલજી મહારાજ, રવિશંકર દાદા, કુરેશભાઈનાં પ્રવચન, રસિકભાઈ, મીરાંબહેન, મણિભાઈ, મણિબહેન તથા મુમુક્ષુ જિજ્ઞાસુ મિત્ર સાથે સહચર્ચા-વિચારણા કરી નાનચંદભાઈ એ પોતાની જીવનદષ્ટિનું સારી રીતે ઘડતર કરી લીધું.
૪ કૃષક–જીવનમાં નૈતિક સંસકાર સંતબાલે જોયું કે ગ્રામજીવનના વિકાસમાં મોટું અવરોધક બળ ગરીબી છે. ગામડાની કરોડરજ્જુ સમા કૃષકમાં નથી ન્યાયી ભાવનીતિની સમજ, નથી સંપ, નથી સંસ્કાર ને નથી સમજપૂર્વકનું નૈતિક જીવન કે સંગઠન. આ સંસ્કારનું સિંચન કરવા નૈતિક ખેડૂત સંગઠન દ્વારા એમણે મહાપુરુષાર્થ કર્યો અને પ્રાયોગિક સંઘને પણ એ
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
માગે પ્રેર્યો; કેમ કે અન્ન, વસ્ત્ર ને આવાસની કાચી સામગ્રીને ઉત્પાદક ખેડૂત એટલે જગતાત જે ટ્રસ્ટીશિપની નીતિને અનુસરે તે જ ગ્રામ સંસ્કૃતિનો કે ધર્મદષ્ટિએ સમાજરચનાને પાયે મજબૂત બને, કેમ કે –
નીતિ છે ધર્મનો પાયે, માટે તે દઢ રાખ, શ્રમે ગળા સદાચારી, રહેવું સાર નીતિનો. વ્યક્તિ સમાજ બંનેનો વિકાસ નીતિથી થત; નીતિ વિના નથી થાત, પચાવ તત્ત્વજ્ઞાનનો.
ખેડૂત અને ગોપાલકોનાં નૈતિક સંગઠનો રચી, પષક ભાવનીતિ, સહકાર, લવાદી દ્વારા ન્યાય, પરસ્પર ને ઉપગી વુિં અને નબળા વર્ગને મદદરૂપ થવાની દૃષ્ટિથી ખેડૂતોને પાલકમ સમાજસુધારણા ને શિક્ષણનો સંસ્કાર સિચવાનું કામ આ સંગઠનોએ કર્યું. બુભાઈ, ફલજીભાઈ, સુરાભાઈ એ પોતાના સાથી મિત્ર અને વિશાળ કૃષક ગોપાલક સમાજના રાહગથી, રમેલા, સહકાર અને સક્રિય એવાથી આ સંસ્કારી પણ સુવ્યવસ્થિત ને સુદઢ કરવા ગયાસ કર્યો હતો. દુષ્કાળ વખતે ખેડૂત મંડળના પ્રયત્નથી ખેડૂતોએ આપેલી નીરણ ઘાસની મદદ, બનાસકાંઠાને આપેલા બિયારણ અને પ્રતિદાનમાં, ધોલેરા આસપાસના દુષ્કાળપીડિત ખેડૂતોએ આપેલા સુંદર પ્રત્યુત્તરથી નાનચંદભાઈ ખેડૂત મંડળની પ્રવૃત્તિથી વિકસેલા નૈતિક ધોરણેથી સારી રીતે પ્રભાવિત થયા હતા.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ ૩.
સંઘનું સામર્થ્ય અને શક્તિ પિછાની
ધોલેરામાં દુષ્કાળ કર્તવ્ય સમિતિએ જે કામ ઉપાડ્યું તેમાં નાના મોટા અનેક કાર્યકરની તે નજીક આવ્યા. છોટુભાઈનું સાધનામય જીવન, નવલભાઈ-બુભાઈની કામ કરવાની લગન, અનેક કાર્યકરોના સંપ ને ઉત્સાહ તેમ જ સાંગોપાંગ અણિશુદ્ધ પ્રમાણિક વહીવટ વગેરેમાં એમણે સંતબાલજીના વિચારને સાકાર થતા જોયા, તેમ જ સામૂહિક સાધનાનાં શિસ્ત, સામર્થ્ય ને શક્તિનાં પણ દર્શન થયાં. જે રીતે એમનામાં સંઘે વિશ્વાસ મૂક્યો તે જોતાં પણ તે સંઘ સાથે ઓતપ્રેત બની જવા લાગ્યા. મહારાજશ્રીમાં કેવળ ઉપદેશક જ નહીં, પણ સં જક, પ્રેરક ને આયેજક એવા જાગ્રત સંતનાં દર્શન થયાં. એમની વ્યવહારુ અને વાસ્તવિક નીતિમાં કઈ સ્વપ્ન સેવી નહીં, પણ પરિસ્થિતિ પલટનારા કાંત સંતનાં દર્શન થયાં. એમનું હૃદય સંત અને સંધ પ્રત્યે ભાવવિભોરતાથી ભરાઈ ગયું.
ભેદની દીવાલે ભાગી ગઈ એ પછી સંતબાલજી મહારાજ બૅલેરા-ક્ષેત્રની સ્પશના કરવા આવ્યા ત્યારે વિહારમાં પતે સાથે રહ્યા. એક ગામમાં એક કળી ગોરે મહારાજશ્રીને ભિક્ષા માટે પ્રા. મહારાજશ્રીએ ત્યાંથી ગેચરી (ભિક્ષા) લીધી. એમણે નાનચંદભાઈને પણ ભાવભર્યું આમંત્રણ આપ્યું. ક્રાંત સંતની પ્રેરક છું કે હવે તેમની પાંખામાં ઊડવાનું બળ આવી
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
ગયું હતું. એમણે ભેાજન લીધું અને હવેલી તથા છાત્રાલયના ટ્રસ્ટીને જાહેર કર્યું" કે નાતજાતના અને સ્પર્ધાસ્પના ભેદમાં પોતે માનતા નથી અને સ્વચ્છ, સંસ્કારી ને સંપૂર્ણ શાકાહારી કુટુંબમાં જમવામાં તેમને ખાધ નથી. બહુ પ્રેમપૂર્વક તે સંસ્થામાંથી છૂટા થયા અને એક એ વર્ષ સાર્વજનિક ગૌશાળાના કામ ઉપર એકાગ્ર થયા. ગૌશાળાના વિકાસ પણ સારા થયેા. પ્રમુખશ્રી પણ ઉત્સાહી હતા. તેવામાં સ‘તમાલજીના ૧૯૫૧માં ખસ (તા. ધંધુકા)માં ચાતુર્માસ થયા.
અગડ શુદ્ધિપ્રયાગની પ્રેરણા
૧૯૫૧માં સ’તમાલજી મહારાજના ખસ ગામમાં ચાતુર્માસ હતા. નાનચંદભાઈ અવારનવાર મહારાજશ્રીના સત્સંગ કરવા ધેાલેરાથી ખસ આવતા હતા; ચાતુર્માસ પૂરા થવા આવવામાં હતા. એવામાં એક દિવસ ખગડથી એક વિધવા કુંભારણુ કલ્પાંત કરતી સંતમાલજી પાસે આવી. બાપુ મારું બધું લૂંટાઈ ગયું. મારી ગરીમની મરણુ મૂડીયે કેાઈ ચારી ગયું. આટલું કહી તે ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડી પડી. મહારાજ કહે, “તમે પેાલીસને જાણ કરી છે ?” બાપુ! તુરત જ જાણ કરી, પણ કેાઈ ચસકતુંય
નથી.”
ગામના આગેવાનોને કહ્યું ?”
“એમણે જ મને તમારી પાસે મેાકલી છે. એ બધાય જાણે છે કે કાળા કામના કરનારા કાઠી દરબારો છે. પણ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
એમની બીકે બધાનાં મેં સિવાઈ ગયાં છે.”
“સારું ત્યારે મારી પાસે તેમને મેકલજે.”
રાત્રે ગામના આગેવાનો આવ્યા. પણ ડર એટલે કે કોઈનું નામ લેવા તૈયાર નહિ. મહારાજશ્રીએ આની તપાસનું કામ નાનચંદભાઈને સેપ્યું. નાનચંદભાઈ બગડમાં ફર્યા. બધાની સહાનુભૂતિ કુંભારણ પ્રત્યે હતી. બધાને વહેમ કાઠી ડાયરાને, પણ બધા ડરથી ફફડે. પાણિયારી બે બહેનોની વાતચીતમાંથી નાનચંદભાઈને શકદારનું નામ જાણવા મળ્યું. એ અંગે તપાસ કરતાં શંકામાં વજૂદ લાગ્યું ને મહારાજ સાહેબ પાસે વાત મૂકી. સંતબાલજીનું સતત ચિંતન ચાલ્યું. તેમણે નાનચંદભાઈને કહ્યું: “રાજ્યના કર્મચારી ભ્રષ્ટાચારને લઈને અને પ્રજા સ્વાર્થ ને ડરને લઈને પડોશીની મદદે જવાનો ધર્મ ચૂકી જતી હોય ત્યારે સંતે-ભકતોની ફરજ તેને જાગ્રત કરવાની છે.
ધર્મસ્મૃત પ્રજા રાજ્ય, ધર્મલક્ષી બનાવવા, ધર્મલક્ષી બને ત્યારે, તેમને હૂંફ આપવા; સતત સંત-ભકતોની, સાચી એવી પરંપરા,
ભારતે સાચવી રાખી, તેથી પૂજાય તે રદ.
સંતે, ભક્તો જે ધર્મગ્લાનિને ન અટકાવે જો ડગેલાને ધર્મમાં સ્થિર ન કરે તો ભગવાનનું કામ કેણ કરશે? આજે તો એ કાર્ય ખૂબ આવશ્યક છે.
વ્યક્તિનાં પાપ ધોવાને, એક માર્ગ સમાજની; સાચી શુદ્ધિ કરો વિવે, મુખ્ય એ માંગ આજની.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
નાનચંદભાઈ જિજ્ઞાસાથી પૂછે છે: “સમાજની શુદ્ધિ કરવી કેવી રીતે ? - સંતબાલજી કહેઃ “અસત્યને ઉઘાડું પાડવું, ગુનાને પ્રગટ કરે, પાપને અપ્રતિષ્ઠિત કરવું છતાં ગુનેગાર પ્રત્યે અંતરમાં પ્રેમ રાખો, ગુનો કરતો હોય ત્યાં સુધી સમાજમાં ગુનેગારને પ્રતિષ્ઠા ન આપવી.
ગુનાની ન પ્રતિષ્ઠા છે. એવા સમાજ જાગૃતિ; થશે ત્યારે જ પસ્તા, ગુનેગાર જરૂરથી.'
નાનચંદભાઈને માર્ગ મળી ગયો. બગડમાં શુદ્ધિપ્રાગ આદર્યો. પ્રાર્થનાસભા તથા સૂત્રોચ્ચાર સાથે પ્રભાતફેરી શરૂ કરી. ગામેગામથી ખેડૂત મંડળની ટુકડી પ્રાર્થનામય ઉપવાસ કરવા આવે. પોતે પણ ગામ હિંમત ન બતાવે ત્યાં સુધી ગામનું પાણી ન પીવાને સંકલ્પ કરી મોટેરાને શરમાવ્યા. ધીમે ધીમે ભજન, ધૂન, કાંતણ ને પ્રાર્થનામાં બાળકો અને મોટા આવવા લાગ્યાં. હિંમત આવવા લાગી. નાનચંદભાઈ પણ આ ગુનેગારો જે વર્ગના હતા તેમને સંબોધીને તેઓ ધર્મ ચુકે છે એમ રપષ્ટ કહેવા લાગ્યા. પાંચ પંદર દિવસમાં ભય ખંખેરાઈ ગયો, સમાજમાં જાગૃતિ આવી અને જ્યાં ચાતુર્માસ પૂરા કરી સંતબાલજી બગડ પધારે છે ત્યાં તે વાત પ્રગટ થઈ. ત્યાં તે ગુનેગારો પણ નરમ પડી સમાધાન માટે તૈયાર થયા, નાનચંદભાઈ એ મહારાજશ્રી પાસે વાત મૂકી.
મહારાજશ્રી કહેઃ “પોલીસને સેંપવાને, શરીર સજાનો કે દંડનો આપણે માગ નથી. કેમ કે,
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
શારીરિક સજા દંડે, ગુનાઓ અટકે નહીં;
ગુનાખોરી કને ધમ, શીખવે સંત પ્રેમથી.” સંતની આ શીખ સાંભળી ગુનેગારોનાં હૃદય પણ નરમ પડયાં. એમણે જાહેરસભામાં ભૂલ કબૂલી, પણ માલ વેચાઈ ગયો હતો ને નાણાં વપરાઈ ગયાં હતાં. પંચે નક્કી કર્યા પ્રમાણે કુંભારણુબહેનને પાંચસો રૂપિયા આપવાનું નકકી થયું.
પ્રાયોગિક સંઘમાં પ્રવેશ સંતની માર્ગદર્શક શક્તિ, ભક્તની શ્રદ્ધાશક્તિ અને ગ્રામજની નૈતિક શકિતનો પ્રભાવ પ્રત્યક્ષ થશે. નાનચંદભાઈને પણ પોતાના આત્માની શક્તિનું ભાન થવા ઉપરાંત કર્તવ્ય સૂઝી ગયું. મને તો સમાજજીવનમાં જીવતે કરવાનો છે, મંદિરોનાં કિયાકાંડ ને કીર્તનમાં એને સીમિત કે કુંઠિત કરવાથી સારો ધર્મ ગૂંગળાઈ જાય છે. હવે તેઓ સમગ્ર રીતે સંતબાલજીના પ્રયોગનું વાહન બનવા તત્પર થયા.
બીજી બાજુથી ગૌશાળાના પ્રમુખ અને ટ્રસ્ટીઓએ તેમને કહ્યું: “નાણુની સગવડ થઈ રહેશે. તમે તમારું ધ્યાન ગૌશાળામાં પરોવો અને સંતબાલને છોડે.”
શાળામાં ગાયોની સેવાભકિત થતી હતી તે સાધનાનું એક અંગ હતું. પણ એ અંગ તો હરિના માર્ગ સાથે ભળે તે જ હરિની કૃપાને પાત્ર બને. અને હરિને માર્ગ તે સંતો ચીંધતા હતા. પ્રમુખ કે ટ્રસ્ટી પાસે વ્યવહાર
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
હતો અને છીછરી દયા હતી. સાચી દયા તે ગાય અને ગોપાલનો સર્વાગી વિકાસ કરે, ગોપાલને ખેતી તરફ વાળી ગાયનું સાચું સંવર્ધન કરે અને ખેડૂતો ગોપાલન કરે તેવી ધર્મનીતિના અનુસરણમાં છે. ગાય બિચારી બાપડી નહીં પણ સદ્ધર બનીને સદ્ધર બનાવનારી થાય તેવી સાચી ગોસંવર્ધનની નીતિમાં દયા છે એ વાત તે સમજી ગયા હતા. એટલે ગૌશાળાનું કામ છોડી તેઓ સંતબાલજીના ધર્મદષ્ટિના પ્રાગના માધ્યમ બન્યા. પ્રાયોગિક સંઘના માધ્યમે એમણે પોતાની સેવા–સાધનાનો આરંભ કર્યો. પ્રાચેગિક સંઘે અતિ ઉલ્લાસ ને આનંદપૂર્વક એમના પ્રવેશને વધાવી લીધે. નાનચંદભાઈએ જોયું કે મીરાંબહેન અને મણિભાઈ બ્રહ્મચર્ય અને વ્રતનિષ્ઠા જાળવી સંતબાલજી મહારાજની અંગત સેવામાં ઓતપ્રોત છે, છોટુભાઈ અને કાશીબહેન સેવાકાર્યમાં એકાગ્ર છે, તેમ હું પણ તેમની સમગ્રતાની સાધનાનાં મસ્ત બની શુદ્ધિપ્રાગને આગળ વધારું. પ્રાયોગિક સંઘે તેમના નિર્ણયને પ્રેમથી આવકાર્યો, પ્રયાગનું સંપૂર્ણ સ્વાતંત્ર્ય આપ્યું, કુટુંબની ચિતાથી નચિત કર્યા અને સંઘના બધા સભ્યો અને નાનચંદભાઈ પરસ્પરના પ્રેમ અને આદરથી એકબીજામાં ઓતપ્રોત બની ગયા.
ધમીને ધમીને ભેટ, સર્વ સ્થળે થઈ જતા; આકર્ષે છે અનાયાસે, સ્વ-જાતિને સ્વ-જતિન.
સંતબાલ
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાજગત સર્વાગી સાધના સમાજ ધર્મ રક્ષે તો, થશે રક્ષા તમામની; વ્યક્તિ, કુટુંબ, રાજ્યાદિ, શુભતાં સર્વ સમાજથી. કુળ, સમાજ ને રાષ્ટ્ર, સમગ્ર વિશ્વ સામટાં, સમાય તે ખરે ધર્મ, આત્માર્થ પરમાર્થમાં.
સંતબાલ નાનચંદભાઈ એ ઓતારિયામાં રહેવાનું નક્કી કર્યું. ઓતારિયા રહી સમગ્ર અને સર્વાગી સેવા કરવાનાં એમનાં અરમાન હતાં. એ અરમાને સિદ્ધ કરવા તેઓ મહારાજશ્રીની દોરવણી માટે ગયા. કેટલીક વાતચીત પછી એમણે કહ્યું: “આજ સુધી તમેએ શ્રી કૃષ્ણની ભક્તિ વ્યક્તિગત રીતે કરીને તમારા મન, વાણી ને કર્મને સત્યમય કર્યા છે. બાલભક્તિમાં લાલાની સેવા, બાળસેવા, ગૌસેવાઓ સેવાભાવની પુષ્ટિ કરી અને ચિત્તની શુદ્ધિ કરી. હવે ભાગવતે જેને પરમાત્મારૂપે ગાય છે તે કનૈયાના પરમ પાવન સત્ય સ્વરૂપને પિછાનવું. પરમ સત્ય એ જ કૃષ્ણ છે અને આ જગત એમાંથી પ્રગટ થયું છે, એની જ કાયા છે. એટલે કુળ, સમાજ, રાષ્ટ્ર અને સમગ્ર વિશ્વને પ્રભુનાં અંગોપાંગ સમજી તેમની સેવા કરવી, સર્વમાં કૃષ્ણને જે, સર્વને પ્રભુરૂપ સમજી તેમને સુખી કરવાં, સ્વસ્થ રાખવાં, સ્વચ્છ રાખવાં, શુદ્ધ રાખવાં એમાં કૃષ્ણની સેવા માનવી. જેમ મૂર્તિ પાસે સામગ્રી ધરાવાય છે તેમ ભગવાનનાં સર્વ બાળને ખાનપાનની તૃપ્તિ મળે તેવી સામગ્રી કેમ મળે તેવી વ્યવસ્થા કરવી. ભગવાનને શણગાર
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
સજીએ છીએ તેમ ભગવાનનાં બધાં સ્વરૂપને, બાળકોને વસ્ત્ર અને આવાસ મળે અને સુંદર વસ્ત્ર ને આવાસ, સુંદર ચિત્ર, શોભા ને કળાઓથી ભગવાનના જગતને શોભાવે તેવી સાંસ્કૃતિક રચનાઓનું સર્જન કરવું. સર્વના હિત-સુખ માટે તેને ઉપગ થાય તેમ કરવું. સૌનાં મન શાંત થાય, રવસ્થ થાય, સંવાદી થાય તેવી સંગીત અને ભાષાશૈલીથી પ્રભુની સૃષ્ટિમાં સંવાદ રચ. એ સંગીત પ્રભુ-ભજન છે, શામનાં ગાન તેમાં જ છે. ભેદમાંથી અભેદ ઊભું કરે, સમાજ, કેમ અને રાષ્ટ્રને – માનવમાત્રને એકતાથી સાંધે તેવા આત્મજ્ઞાન ને વિજ્ઞાનના સાહિત્યથી જગતને આનંદમય કરવું તે જ સાહિત્યપૂજા છે. છેવટે સર્વજનહિતાય, સર્વ જનસુખાય સતત સેવા રત રહેવું એ જ પ્રભુની સેવા છે. સામગ્રી, સંગીત, શણગાર, સાહિત્ય ને સેવાનો કેવળ હવેલીની પૂજામાં ઉપયોગ થતો તે સમગ્ર સમાજના ચરણે ધરશે એટલે કુષ્ણપૂજા વ્યાપક બનશે, કૃષ્ણ પણ વ્યાપક બનશે અને પૂજારીની ધર્મભાવના પણ વ્યાપક બની જશે. સર્વાત્માની સેવામાં હાજરાહજૂર થઈ જવાની આ જ સાચી ભકિત છે.” આ સમાજગત ભક્તિની રીત બતાવતાં સંતબાલે કહ્યું :
“સમાજકાર્ય જે થાય, આત્મધર્મ ચૂક્યા વિના;
વ્યક્તિ સમાજ બનેનાં, તે જ શ્રેયો સીધતાં.
સમાજને શ્રય-માર્ગે વાળવો હોય તો અન્ન ને ખાદ્ય સામગ્રી પેદા કરતા ખેડૂત, ગોપાલક નીતિથી અન્ન-દૂધ નિપજાવે તે જ તેનું સર્વ સત્ત્વશીલ સમાજ
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧
રચી શકે. કલાકારા અને કારીગરે પેાતાની બધી સર્જકશક્તિ સામાન્ય જનનાં સુખ-સગવડના લાભાર્થે વાપરે તા સાચી સ ́સ્કૃતિ વિકસી શકે. સ`તા, ભક્તો સર્વાંને પ્રેમરસથી એકરસ કરતું સાહિત્ય પ્રસરાવે તે વ્યક્તિ તે સમાજ શ્રયના માર્ગ સરલતાથી સમજી શકે. આવા ક્રમબુદ્ધે ઘડારમાં જ સાચી સાધનાને પુરુષાર્થ રહેલ છે. કેમ કે
ધાન્યના તાત ખેડૂતા, સંસ્કૃતિત્તાંત સધા; માનતાત અનાસક્ત, સંતે બુકતા સુસાધુએ જે તરી અન્યને તા, સુરત તુંબડા સા; વિશ્વવાસ પામે, એવું પદ સુખા’
સલમા
અન્નબ્રહ્મના સાધક ને સમગ્ર સમાજના ટ્રસ્ટીરૂપ જીવતા અનંતાત–કૃષકે; તપત્યાગ દ્વારા સુચારિત્ર્યપ્રધાન સંસ્કૃતિજ્ઞાતા, સૌંસ્કૃતિતાત-સાધકા; જ્ઞાન, ભક્તિ ને કર્મયોગ મારફત આધ્યાત્મિક વિજ્ઞાન વિકસાવતા જ્ઞાનતાત-સતા, ભક્તો ને સુસાધુએ દ્વારા વિધવાત્સલ્યના સમગ્રતાએ અને સર્વાંગી રીતે વિસ્તાર ને વિકાસ કરવાના માર્ગ નાનચંદભાઈને સ્પષ્ટ થઈ ગયેા. તે માટે સક્રિય કાર્ય કરતાં સંઘનું સ્વરૂપ પણ સમજાઈ ગયું અને એ માના પ્રેરક સતખાલજી પ્રત્યેની અપશુતા પણુ દૃઢ અની ગઈ. સદ્ગુરુનું કામ હવે પૂરું થયું.
ધર્મ તા સાધકના અંતરમાંથી ઊગે છે અંતરમાંથી ઊગેલા ધર્મનું પાલન સાધકના સ્વધર્મ બની જાય છે.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેને જ અનુસરવાની સંતબાલે પ્રેરણા આપીઃ
અંતર્નાદ થકી જાણે, માનવી જે સ્વધર્મને; તેવો સ્વધર્મ બીજા કે', સાધનથી જણાય ના.
ગુરુ, સંઘ, અને અંતઃ પ્રેર્યા સ્વધર્મનો અનુબંધ જાળવી નાનચંદભાઈએ એતારિયામાં સમાજગત ધર્મની સર્વાગી સાધના આદરી.
ઓતારિયાની ભૂમિકા એતારિયા સંસ્કાર પામેલું ગામ હતું. ખેડૂત મંડળના સભ્ય મહારાજશ્રી પ્રત્યે ભક્તિ અને સંઘ પ્રત્યે શ્રદ્ધા રાખતા હતા. દુષ્કાળ વખતે ખાદી-કામ દ્વારા જે સેવાકાર્ય થયું હતું તેણે ગરીબ લોકોને પણ સંઘ પ્રત્યે અભિમુખ કર્યા હતા. નાનચંદભાઈ જેવા સરલ, સ્નેહાળ ભક્ત પોતાના ગામમાં રહેવા આવે છે તે સાંભળી ગામ રાજી રાજી થઈ ગયું અને નાનચંદભાઈને ઉમળકાથી વધાવી લીધા. એમના નિવાસની તથા બીજી બધી સગવડો જાળવવાની કેટલાક સજજનોએ જવાબદારી લીધી અને નાનચંદભાઈ ઓતારિયામાં રહેવા ગયા. તેમનું મુખ્ય કામ હતું ચારિત્ર્ય-ઘડતરનું.
સ સ્કા૨-ઘર સુચારિત્ર જ છે સાચું, કાયમી ધન આ જગે; ઊંચા વિચાર ચારિત્ર, આતી પ્રજા જગે.
નાનચંદભાઈના સુચારિત્રથી ગામલોકે તેમના પ્રત્યે ખેંચાયા. આવું ચારિત્રધન પેતાનાં સંતાન પામે તેવી
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
હેાંશથી કેટલાંક કુટુબેએ તેમના ખાર-ચૌદ વર્ષના કુમારાને નાનચંદભાઈ પાસે સત્સંગ માટે માકલ્યા. દિવસે પેાતાના કામમાં રહે અને સાંજથી સવાર સુધી નાનચંદભાઈ સાથે રહે. આથી નાનચંદભાઈનું ઘર વ્યક્તિગત ઘર મટી સ`સ્કારધામ બની ગયું. પ્રાર્થના, સફાઈ અને રેટિયાને નાનચંદભાઈ એ ગ્રામસેવાનાં સાધન તરીકે અપનાવ્યાં હતાં. ધીમે ધીમે 'સ્કારધામ પણ સફાઈ, કાંતણ ને ભજન-ભક્તિનું ગ્રામ-માધ્યમ બની ગયું.
૧. પ્રાર્થના દ્વારા અ`તઃકરણ શુદ્ધિ સંગીતે ડાલતે દિલે, પ્રાતઃ સંધ્યાની પ્રાર્થના; શિસ્તબદ થતી શાંત, નિયમિતપણે તથા; ‘અમે ને રક્ષજે સંગે, સંગે સ્નેહે જમાડજે; વય મેળવીએ સંગે, સંગે ઉલ્લાસ આપજે; તેજસ્વિની હન્ને વિદ્યા, સંગે સૌ રહીએ. અમે; કદી વિદ્વેષ ન હેાજો, યાચીએ પ્રભુ તું ક’
આ વેદમંત્રના ધ્વનિના ભાવ ઝીલી સરલ ગુજરાતી પ્રાર્થનાપદે અને ધૂનથી સંસ્કારઘરનું વાતાવરણ સવારે ને રાત્રે ગૂંજી ઊઠતું. છાત્રવાસ સિવાયનાં બીજાં નાનાં મેટાં ભાઈબહેનેા પણ પ્રાર્થનામાં ભળતાં પ્રાના પછી નાનચંદભાઈ, સરલ વાણીમાં બેધક દૃષ્ટાંતા આપીને સત્યમ વ અને ધર્મમ્ ચર'ની ઋષિશીખને સમજાવતાં કહેતા
હતાઃ
વિચારે સત્ય વાવીને વાણીમાં સત્યને વણે; પ્રવર્તોએ સત્ય વર્તે, વિશ્વને સત્યમય ઘડે.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
સચરાચર છે સૃષ્ટિ, સંબંધિત પરસ્પર; રક્ત બને સ્વ-કર્તવ્ય, રહી પ્રેમી નિરંતર.
૨. સફાઈ દ્વારા આરોગ્ય શુદ્ધિ પ્રાર્થના પછી મકાન અને તેની આસપાસ રહફાઈ થતી. ધીમે ધીમે ગામના ઉકરડાની સફાઈ કરવાનો, જ્યાં ગંદકી થતી હોય ત્યાં સમૂહસફાઈ કરવાનો ને પોતાના ઘરઆંગણ સાફ રાખવાને સંસ્કાર, સંસ્કારઘર દ્વારા ગામમાં ફેલાવા લાગ્યો અને સમૂહસફાઈમાં ગામલોકો સાથ આપીને સ્વચ્છતાના સંસ્કારને અપનાવતા ગયા.
શરીર, વય, આવાસ, રખવાં છ સુઘડ; બહિરુ સ્વછતા સાથે આંતરશુચિ જાળવે.
૩. રિયા દ્વારા વિકશુદ્ધિ નાનચંદભાઈ નિયમિત કાંતતા. રેટિ સાદાઈ, સ્વાવલંબન ને નીતિન્યાયપૂર્વકની આજીવિકાનો સંદેશ આપીને ગરીબમાં ગરીબ મારા સાથે અંતરના તાર સાંધે છે; અહિંસક સમાજરચનાના આદેશને પહોંચવાની યાદ આપે છે એ દૃષ્ટિથી નાનચંદભાઈ કાંતતા અને બીજાને ખાદી ને કાંતણની વાત સમજાવતા. ધીરે ધીરે સમજપૂર્વક કાંતવાનું વાતાવરણ પણ જામવા લાગ્યું. આમ, સંસ્કારઘરે ગામનું વાતાવરણ તૈયાર કરવામાં અને નાનચંદભાઈની વિધવાત્રાલયની ભાવનાને સંસ્કાર-ઘડતરની સેવા દ્વારા સક્રિય બનાવવામાં અગત્યને ભાગ ભજવ્યા.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪પ
વ્યસનત્યાગ ઓતારિયા સંસ્કારી ગામ હતું એટલે શિકાર, દારૂ, માંસાહાર, ચેરી, વ્યભિચાર જેવાં મહાવ્યસનો ત્યાં બહુ દેખાતાં ન હતાં. તેને પ્રતિષ્ઠા પણ ન હતી. કોઈ માર્ગ ભૂલેલે છાનાં-છપનાં કર્મ આચરે તે જુદી વાત છે. પણ ચા-બીડીનું વ્યસન તે સર્વસામાન્ય બની ગયું હતું. સંસ્કારઘરનો લાભ લેનારા તો રસ પહેલાં જ તે વ્યસનમાંથી છૂટી ગયા. પછી ગામમાં કપિ ને પ્રતિજ્ઞા લેવાનું વાતાવરણ જમાવ્યું, જેમાં ખૂબ સારી સફળતા પ્રાપ્ત થઈ હતી.
જુગાર સામે જેહાદ એ જમાનામાં ગામડામાં જુગારનું વ્યસન ઠીક ઠીક પિઠું હતું. ખાસ ભીમ અગિયારશ અને ગોકુળ અષ્ટમી પર જુગાર વ્યાપક પ્રમાણમાં રમાતો. તે દિવસે જુગાર રમવામાં ધર્મ છે તેવો ભ્રમ પણ વ્યાપક પ્રમાણમાં વ્યાપી ગયેલો હતો. ગીતામાં ભગવાને કહેલ કે “છળકપટ કરનારમાં વ્રત હું છું એને અનર્થ કરી તે દિવસે જુગાર રમવામાં આવતું. ખરી રીતે તો “છળ કરના સર્વનાશ કરી ઠેકાણે પાડનાર વ્રત છે તે વાતને યાદ કરાવી નાનચંદભાઈ એ ઘૂત સામે જેહાદ જગાવી. જુગાર અંગે સંતબાલની શીખ સમજાવતાં તે કહેતા :
ઘતે ઘટે પ્રભુશ્રદ્ધા, થાય હરામ દાનત; ને કલેશ પાંડવો જે, માટે ધર્મે નિષિદ્ધ તે;
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વનાશ થશે ધ્રુતે, દૂતે અધર્મ વ્યાપશે; એવું જાણ્યા છતાં મેટા, ભૂલા પ્રવાહને વશે; જનપ્રવાહનું એવું, જોર માટું જગે દિશે, તેથી જ સત્ પુરુષ, પાર પામી પ્રવાહ ફેરવે. આવા જનપ્રવાહને ફેરવવાના નાનચંદભાઈ એ નિર્ણય કર્યો. યુવાનાને ને તરુણાને, બહેનેાને ને ભાઈએને, સામાન્ય જનને ને અગ્રણીઓને મળ્યા. પંચાયત ને સહકારી મંડળીના કાર્યવાહીના સભ્યા અને ખેડૂત મંડળના અધા સભાસદાએ એમની વાત વધાવી લીધી. સમગ્ર ગામની ગામસભા મળી. સભામાં સર્વાનુમતે ગામમાં કાંય જુગાર ન રમાય તેવા નિય થયા. ગામ પોતે પેાતાનું અનુશાસન પાળશે તેવી શ્રદ્ધા પણ વ્યક્ત કરી. નાનચંદભાઈ ને એથી માંતાષ થયા.
ગામમાં જુગાર ન રમાયા, પણ છ એક મિત્રોની માન્યતા જ અવળી હતી. ગામને અને ધર્મની વાતને અવગણી બત્તી લઈને તેઓ સીમમાં ગયા અને સીમમાં છાનાછપને! જુગાર રમ્યા. આ વાતની નાનચંદુભાઈ ને જાણુ થઈ. ખૂબ લાગી આવ્યું. મન–વિચાર વલેાણે ચડયું. એમને પૂ. સંતબાલજીની શીખ યાદ આવી
:
ગુના વધે છે સંસારે, અપ્રતિકાર કારણે, રહે છે કાળજી એથી સદા સેવક-સ'તને, ગુનાને આરંભમાંથી જ રાકી દેવાય તે અનિષ્ટ પ્રસરે નહી.. જુગાર તા દોષરૂપ હતા જ પણ ગુપ્તતા અને ગ્રામસંકલ્પ ને શિસ્તના ભંગ ચલાવી લેવાય તા નીતિના બધા જ ન બંધાય. એટલે ભૂલ કરનારને શુદ્ધ
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭ બુદ્ધિ મળે તે દૃષ્ટિએ નાનચંદભાઈ એ ઉપવાસમય પ્રાર્થના દ્વારા શુદ્ધિપ્રાગને આરંભ કર્યો. દોઢ દિવસ તપ ચાલ્યું હશે, ત્યાં છે માંથી ચાર જણે ભૂલની કબૂલાત કરી, ક્ષમા માગી. એટલે નાનચંદભાઈએ પરણું કર્યું. તેમણે વિચાર્યું કે –
સજજને જેમ છે વિશ્વ, દુજેને તેમ હોય છે દુજનોની પ્રતિષ્ઠાને તોડવી સત્યના બળે.
બે ભાઈઓ હજુ નેતા માન્યા. તેઓ નાનચંદ ભાઈ અને એમના સાથીદાર સામે ઝેર ઓકતા હતા. એ લકાએ એટલી હદ સુધી કાવતરું ગોઠવ્યું કે એક બહેનને નાનચંદભાઈની કુટીર પર એકલી, બેટી હોહા કરાવી. તેમની પ્રતિષ્ઠા પર એ ફટકા મારવા માગતા હતા, પણ એમાં કારી ન ફાવી. એમના પગ ભાંગી નાખવાના પેંતરા રચતા હતા. આવી દુષ્ટ દેજનાની જાણ ગામના કેટલાક ભાઈઓને થઈ અને નાનચંદભાઈના રક્ષણ તેમની પાસે ચેક કરવા આવવાની તેઓએ માગણી કરી. નાનભાઈને પ્રભુમાં ભરોસે હતો. એમને સામા પર ધાક બેસે તેવી ધમકી કે હુકમ કરતાં પ્રેમની શક્તિમાં શ્રદ્ધા હતી. એટલે જેમાં બળનું પ્રદર્શન જણાય તેવી એકેદારી ન સ્વીકારી, પણ ધીરજપૂર્વક તે બંને ભાઈ સાથે પ્રેમળ વ્યવહાર ગોઠવતા ગયા. તેમને ખાતરી હતી કે –
આજ્ઞા કે ધમકી માત્ર, કેઈને નથી સુધારતી; દૂફ પ્રેમાળ હૈયાની, સંગે રહી સુધારતી.
સતબાહ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
જ્યારે અવકાશ મલ્યા ત્યારે નાનચંદભાઈએ દરજી પાસે ખુલે હૈયે પિતાની વ્યથા રજૂ કરી. તેની દરજીના મન પર પણ ઠીક અસર પડી. પછી તે સંગ વધતો ગયો. આજે નાનચંદભાઈના આગમનની વાત સાંભળતાં સૌ પહેલાં એ દોડી આવે છે અને હૈયામાં તેમના પ્રત્યે સુંદર ભક્તિ ધરાવે છે. એના મિત્ર પટેલભાઈ પર પણ પ્રેમાળ હૈયાને પ્રભાવ પડ્યો અને ગામમાંથી જુગારના અનિટે વિદાય લીધી.
જ તાતનું ઘડતર રે છે. તું ખર જગતને તાત ગણાવે છે
આ ના ગોર પાળતો તું જ જણાય. દલપતરામે જે ખેડૂતનું વર્ણન કરેલ છે તેવા ખેડૂતથી તે વખતનાં ગામડાં ધબકતાં હતાં. અન્ન, કઠોળ, તલ, કપાસ ને ઘાસ પકવી મનુષ્ય ને ઢોરનું પાલનપોષણ કરવાનું મહાકાર્ય ખેડૂત કરતે હતે. પિોતે અર્ધભૂખ્યા રહીને પણ મજૂર, વસવાય, સાધુ, બ્રાહ્મણ ને અભ્યાગતને મૂઠી ધાન આપીને તેના પાલનની જવાબઢારી બજાવી જગતાત એટલે પાલક કે ટ્રસ્ટીના બિરુદને સાર્થક કરતે હતો. માટે જ સંતબાલજી ભજન-પ્રાર્થના વખતે ખેડૂતને સ્મરે
પ્રારંભમાં પ્રભુ પદે, નમીએ તમે અમે; ને તે પછી કૃષકને, સ્મરીએ તમે અમે; આ અન્ન નીતિમય, મહેનતનું બનેલ જે; તે સર્વ પિષક બને, ચાહીએ જ આપણે.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
પચેલા અન્નનું ભગ, વહે વાત્સલ્ય-માગમાં; આત્મા ને વિશ્વનું શ્રેય, સંગે સધાય જે થકી.
આત્મા ને વિશ્વનું શ્રેય સાધે તે જગતાત તૈયાર કરવો હોય તે સૌ પ્રથમ ખેડૂતને હરામની કમાણીનો ચસકે ન પડે, પણ હકની અપૂરતી કમાણીમાંથી સૌનું ધ્યાન રાખતે રહે એમાં જ એની શ્રેષ્ઠતા છે, તેમાં જ સાચી સજ્જનતા અને ગૃહસ્થાઈ છે તેવું સભાનતાપૂર્વકનું મૂલ્ય ઊભું કરવું જોઈએ.
પ્રમાણિક્ષણે જેને. માંડ આજીવિકા મળે, છતાંય સંસ્કૃતિ માટે, મથે ખરે પૃહસ્થ તે.
ખેડૂત સહકાર કરી પોતાનું શેષણ અટકાવે, પેાતાથી નબળી સ્થિતિનાને મદદ કરે, ગામના તથા ગોપાલકે પોતાના ઝઘડા લોકઅદાલતના ન્યાયપંચથી પતાવી સંપીલું જીવન જીવે તે માટે નાનચંદભાઈ સતત સમજણ આપતા ને ખેડૂત મંડળના શિસ્ત નીચે ઘડાવાની પ્રેરણા દેતા; કેમ કે –
સાચવી સત્ય ને નીતિ, વ પ્રત્યેક માનવી; તેઓ સમાજ જે રાઇટ્રે. ત્યાં ખીલે શ્રેષ્ઠ સંસ્કૃતિ.
ગોપાલકોમાં પણ જ્ઞાતિ–સુધારણ, સહકારી ખેતીમંડળી અને તેવાં કાર્યો શરૂ થયાં હતાં. પડતર જમીન ગોપાલક માગે ને ખેડૂત વિરોધમાં પડે ત્યારે ખેડૂતોને સમજાવી ગેપાલકને ખેતીમાગે ચઢાવવામાં જ ગામડાનું પ્રિય છે તે તેમને સમજાવતા. ખેડૂત ને ગેપાલકો વચ્ચેના
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
ઘણા પ્રશ્નો પતાવવામાં નાનચંદભાઈની મદદ સંઘને ઉપરોગી બની હતી. નાનચંદભાઈ બંને વર્ગને નૈતિક માર્ગદર્શન આપતા અને સત્ય ને નીતિ જાળવીને, અંગત અને સમૂહજીવનનું ઘડતર થાય તેવી સાચી સલાહ આપતા. ખેડૂત અને ગોપાલકમાંના સમજણું વર્ગની એમણે ચાહના મેળવી હતી.
કુરૂઢિની શિરજોરી સામે શુદ્ધિપ્રગ કાળો ભરવાડ ઓતારિયાના ભરવાડવાસને આગે વાન ગણાતો હતે. નાનો પણ વાયડે વધારે. સમજણ ઓછી એટલે એની વાયડાઈ શિરરીમાં વરતાય. કાળાનો ભાઈ દેવગત થયે. ભાભી પોતાનાં બાળકો સાચવી સ્વતંત્ર રહેવા માગતી હતી. ભરવાડમાં ભાર્યા કુળ માલિકીની વસ્તુ ગણાય છે. મોટાભાઈનું મરણ થાય તે દિયરને પરણે અને જે લાંબી સગાઈએ દિયેર ન હોય તે વેલના પિયેરવાળા પિસા આપે તે જ વેલ છૂટી થાય તે રિવાજ હતો. સુરાભાઈ વગેરેએ જ્ઞાતિ અને ગેપાલક મંડળ દ્વારા એમાં સુધારા કરાવ્યા હતા. કન્યાના પૈસા લેવાય નહીં તેમ જ રાંડેલને પણ પૈસા લીધા વિના છૂટી કરી દેવાનું અને દેરવટું મરજિયાત કરવાનો ઠરાવ તો જ્ઞાતિઓએ પણ કર્યો હતો. પણ કાળે જ્ઞાતિના સુધારા સમજવા જેટલે ઠરેલ ન હતું. એણે તે હઠ લીધી કે એની ભાભીએ દેરવટું વાળવું જોઈએ અને એના ઘરમાં બેસવું જોઈએ. ભાભી સમજણ અને ડાહી હતી, પણ
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિરજોરી પાસે રંડાયેલ વિધવાનું ડહાપણ ક્યાંથી ચાલે?
કાળ તેને પજવવા લાગ્યા. એક વાર બજાર વચ્ચેથી ચાટલે ખેંચીને ઢસડતો ઢસડતો ને માર મારતો તેના વાસ સુધી ખેંચી ગયો. તેની મદદે આવનાર તેના કુટુંબને કુહાડી મારી હોસ્પિટલ ભેગો કર્યો. કાળાની આડાઈના ડરે ગામના સૌ જુએ પણ સી ઉદાસીન. બીજાની વાતમાં કોણ પડે ?
નાનચંદભાઈ પાસે વાત આવી. એમને ભરસભામાં દ્રૌપદીને ખેંચી ગયાની વાતનું મરણ થયું. બાઈ રંડાપ સ્વેચ્છાએ ગાળવા માગે છે. જ્ઞાતિએ દેરવટું મરજિયાત કર્યું છે તે છતાં આ જુલમ ? દુર્યોધનની સભા જેવું ગામનું મૌન તેમને કહયું. ભગવાન જેમ દ્રૌપદીની વહારે ધાયા તેમ ભગતે અસહાય નારીની વહારે ધાવું જોઈએ એવો તેમને અંતરાત્મા પકાર હતો. તેવામાં સંતબાલનું સૂક્ત યાદ આવ્યું.
વ્યક્તિ કે જૂથની સામે, સદા પ્રેમ ટકાવજે; કુનીતિ રીતિની સામે, તમે સદા ઝઝૂમજે.
તેમને કર્તવ્ય સૂઝી ગયું. કાળાને પ્રેમથી સમજાવવા પ્રયત્ન કર્યો, પણ પથ્થર પર પાણી જેવું થયું. અંતે શુદ્ધિપ્રાગ નિમિત્ત ઉપવાસનો આરંભ થયે.
ઉપવાસની વાત ચોમેર પ્રસરી ગઈ. એક દિવસ થયે ત્યાં તો બીજા ઉપવાસની બપોરે ભરવાડની નાત ભેગી થવા લાગી. બાઈની અને કાળાની વાત સાંભળી. બાઈને દેરવટાના બંધનમાંથી જ્ઞાતિએ મુક્તિ આપી.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૨
કાળાએ માફી માગી. આમ છતાં બાઈ ને ભવિષ્યમાં પજવે નહિ માટે કાળા જામીન આપે તેવી વ્યવસ્થા કરી, જેથી માફીનામે છટકી જઈ મનનું ધાર્યું ન કરી શકે. સામાજિક કાર્યમાં આવી જાગૃતિની આવશ્યકતા બતાવતાં સંતબાલે કહ્યું છે કે
દુર્ગ ણીને ભલે આપે, માફી અંગત સવદા: સમાજે માફીનો ખોટ, ઉપયોગ ન દો થવા.
કાળાની ભાભીની વહારે નાનચંદભાઈ ધાયા ને તેને મુક્તિ મળી. નાનચંદભાઈએ પાર કર્યા. તે વાત ગામમાં પ્રસરી ગઈ. નાનચંદભાઈને ત્રણ ઉપવાસ થયા પણ સૌને તપની તાકાતમાં શ્રદ્ધા બેઠી.
માતાતિને આદર મહિલા છે મા શક્તિ, વિશ્વને દર ખરે ! જે એ માન શક્તિનો સદુપયોગ થાય .
એક વિધવા ભરવાડણની વહારે ધાઈને તેને રૂઢિના ભરડામાંથી મુક્ત તો કરી, આસપાસનાં ગામડાંની સ્ત્રીજાતિમાં પણ એણે એક આશા ઊભી કરી. અમારી ફરિયાદ સાંભળનાર કાક છે ! અમારી સાચી વાતની પડખે રહેનાર કેઈક છે. એટલી આશાએ જ સનારીમાં નવજાગૃતિ ઊભી કરી.
એક હરિજન બહેનના દસ રૂપિયા કાળુ ભરવાડ આપતો ન હતો. એની શિરજોરી પાસે તે બાઈ બેલી શકતી ન હતી. હવે તેનામાં હિંમત આવી ને નાનચંદ
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩
ભાઈને વાત કરી. નાનચંદભાઈ એ કાળુને સમજાવ્યું ને હરિજનબાઈ રાજી થતી ગામમાં નાનચંદભાઈને આશિષ દેતી ફરી વળી. દીનદુખિયારી બહેનની મદદે આવનાર સેવક પ્રત્યે માતૃજાતિની શ્રદ્ધા વધી. ઘણી બહેને તેમના દુઃખની વાત કહી હૃદયના ઊભરો ઠાલવી જતી.
સ્ત્રીઓને મારવાનો, ધમકાવવાનો, તરછોડવાનો અને ગાળાગાળી કરવાને કુરિવાજ ગામમાં એટલે સ્વાભાવિક હતો કે માતૃજાતિનો માનમરતબા જાળવવાનો સંસ્કાર રેડયા વિના એ કુટેવ જાય એમ ન હતી. એકબાજુ માતૃજાતિમાં શલસંરકારને પ્રતિષ્ઠિત કરવાને અને બીજી બાજુ તેમના પ્રત્યે વિશ્વાસ ને આદરથી જોવાનો સંસ્કાર પુરુષજાતિમાં ખીલવો જરૂરી હતું. વિશ્વ વાત્સલ્ય સાધનાનું એ અવિભાજ્ય અનેરું અંગ પણ હતું. તે ખીલવવાનો અનાયાસે મળી જતાં નાનચંદભાઈએ કથા –કીર્તન, ઘરઘરનો સંપર્ક ને બહેનોની ફરિયાદો દૂર થાય તેવી સમજદારી કેળવવાનો પ્રયત્ન ચાલુ કર્યો. બાળકો માબાપને પગે લાગવાની માતાજી પ્રત્યે ને સાસુજી પ્રત્યે આદર કેળવવાની અને વહુને દીકરીની જેમ જાળવવાની વાતથી માંડીને વહુ ને પુત્રી વચ્ચે ભેદ ન રાખવાની શીખ પણ નાનચંદભાઈ મહિલા સમાજને આપતા.
એ જ રીતે માતૃજાતિ પ્રત્યે આદરવૃત્તિનો સંસ્કાર તેમણે ખીલવ્યા. તે કહેતા કે–
‘ત્રીઓની માતૃતા પૂજે, જ્ઞાનીઓ શાત્ર ને મૃતિ; પ્રતિષ્ઠાપાત્ર સ્ત્રીતિ, પૂજવી પૂજ્યભાવથી.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
સ્ત્રીઓનું શુદ્ધ વાત્સલ્ય, વિશ્વ વિભૂતિ વિભુની; સ્ત્રીઓની માતૃતા પીને, સ્નેહ સાધેા અકટક.' સતમાલ
આ રીતે એક બાજુથી તેએ પુરુષોમાં માતૃજાતિ પ્રત્યે નિળ વિશુદ્ધ સંસ્કારનું વન કરતા. અને ખીજી બાજુથી સ્ત્રીજાતિને શીખ આપતા કે દીકરા દીકરી વચ્ચે ભેદ ન રાખવા તેમ જ સ્ત્રીપુરુષના સંબધાને પણ દેહભાવે ન જોતાં આત્મભાવે જોવા અને નિર્મળ કરવા.
આવું આત્મતત્ત્વ વર્ણવતાં કહે છે
“આત્મા તા એકધર્મી છે, ભેદ માત્ર શરીરના; એક માટી થકી જેમ બને, ગાગર ને ઘડા. ભલે પુરુષ કે સ્ત્રી હા, દેહ ઘાટે જુદા જુદા; પુત્રીને પુત્ર વચ્ચેને દૃષ્ટિભેદ મટાડવે. પિતા–પુત્ર રૂપે પેખે સ્ત્રીનતિ નર નતિને માતા-પુત્રી રૂપે પેખે સ્ત્રીજાતિને પુરુષ સૌ.”
જેમ દીકરાદીકરી વચ્ચેના ભેદ ન રાખવા જોઈ એ તેમ પરપુરુષને સ્ત્રી પિતા કે પુત્ર ભાવે જુએ અને પરસ્ત્રીને પુરુષ માતા કે પુત્રી ભાવે જુએ તેા જે રીતે કુટુંબમાં માતાપુત્ર, પિતાપુત્રી, ભાઈબહેન ભાણેજ વગેરે સાથે રહેવા છતાં તેમના જાતીય સબધા નિર્દોષ, નિર્મળ, પ્રેમાળ અને મધુર રહે છે તેમ ગામમાં પણ રહી શકે. ગામ આખુ′ પરિવાર છે તે ભાવના જેટલી કેળવાય તેટલું તે સહજ બને.
શીલ અને સ્રીપ્રતિષ્ઠાના નાનચંદભાઈના સતત
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫
પ્રયત્ન ગામના વાતાવરણને ભાવુક બનાવ્યું. સુશીલવાન રજી થયાં. સ્વચ્છંદી પુરુષોને મહારાજ અકારા લાગવા લાગ્યા અને તેની તેઓ ખાનગીમાં બેપરવાઈ કરવા લાગ્યા.
પ્રત્યેક કામ ને રાષ્ટ્ર, સત્ય અસત્ય બેઉ છે; વિષે સંસ્થાપવું સત્ય, એ જ આપણું કૃત્ય છે.
આવી સમજથી ઉપહાસની પરવા કર્યા વિના રવકર્તવ્ય માનીને નાનચંદભાઈ તે ઘેર ઘેર ને ઠેર ઠેર માતૃપૂજાની ને શીલની પ્રેરણું પાતા જતા હતા, એવામાં કસેટી આપતે પ્રસંગ બન્યો.
એક વિધવા બહેને પિતાને રહેલ ગર્ભ નાનચંદભાઈને છે તેવું તેમના પર આળ મૂકયું. ઓતારિયામાં આશ્રિત રહેલા વસવાયા કુટુંબની એક મહિલા કેટલાક વખતથી ખોટા માર્ગે ચડી ગયેલી. પિતાની ભૂલે ઢાંકવા ચારેક વખત તો ગર્ભપાત પણ કરાવેલ. એને આ વખતે એક ઉચ્ચ વર્ણના યુવાન સાથે સંબંધ બંધાય ને ગર્ભ રહ્યો.
આવા કુકાર્યમાં રસ લેતી ટોળકીને નાનચંદભાઈની પ્રવૃત્તિ ખટકતી હતી. એમણે વિચાર્યું કે આ દોષનો ટેપલ જે નાનચંદભાઈ પર ઓઢાડીને જે દબાવીએ તે તેઓ આળથી કંટાળીને ગામ છોડી ચાલ્યા જશે. આવા હેતુથી કે ગમે તે હેતુથી, એમણે ભાઈનું નામ આપ્યું. આ વાત સાંભળી સજજનોએ આંચકે અનુભવ્યો. અડુકદડુકિયા ર્નિદારસ-પ્રેમી કૂદી પડ્યા અને પિતાની સાચી
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૬ ટી વાત ઉમેરી અફવાને ફુગાવો ચગાવ્યા.
નાનચંદભાઈ કાંઈ કામસર અમદાવાદ ગયા હતા. આવીને આ અફવાનો ગબારો સાંભળ્યા. એમની આંખ સામે પેલું શ્રીકૃષ્ણ સામે તૃણાસુરે ઊભા કરેલા વંટેળનું ચિત્ર તરવા લાગ્યું અને શીલા જેવા દઢ કનૈયાએ તૃણસુરને હંફાવ્યાના પ્રસંગમાંથી શ્રદ્ધા મેળવીને તેઓ નિશ્ચિત થયા કે—
૨મણિ પળે કસોટીઓ, અપરંપાર આવત; એ સમે પણ શ્રદ્ધા જ, આખરે ત્યાંજ જીતી જતી.
નાનચંદભાઈએ ખૂબ ધર્યથી કામ લીધું. પ્રાર્થના અને સૂત્રો મારફતે ઠેરઠેર જઈ જેની ભૂલ થઈ હોય તેને ભૂલ કબૂલવા વિનંતી કરી. ગામમાં નાનચંદભાઈ તરફની સહાનુભૂતિનું વાતાવરણ જામવા લાગ્યું. આક્ષેપ મૂકનારે ઘાયું હતું તેવું પરિણામ ન આવ્યું. અફવાને ઊભો બેસવા લાગ્યો.
નવલભાઈ અને કાશીબહેને આ વાત સાંભળીને ઓતારિયા આવવાને કાર્યક્રમ રાખ્યું. એમના આવવાની વાતથી એ બહેન અને એની સાથે સંકળાયેલ ભાઈના પરિવારમાં ખળભળાટ મચી ગયે. કેસુભાઈ અને અભેસંગભાઈ જેવા આગેવાનો પણ ભૂલેલાને સાચે માર્ગે વાળવાનો પ્રયત્ન કરવા લાગ્યા. એ બાઈના ભાઈઓએ કહ્યું : “અમારી બહેનની ભૂલ તો થઈ છે પણ જાહેરમાં આવું કબૂલ કરી ફજેતી વહોરવા કરતાં તે કાંઈક કરી
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૭
બેસશે. તેને ભુલાવનાર ભાઈના પરિવારની સમજણથી
એ પણ ભૂલ કબૂલ કરવા તૈયાર હતા. આવી વાત ગામના ચિરે કે સભામાં રૂબરૂ ભૂલની કબૂલાત કરી માફી માગી લેવાય અને આગેવાનો ગામને સાચી વાત જણાવે તે રસ્તો સમજણ આગેવાનોને ઠીક લાગે.
સ્ત્રી જાતિની આબરૂ અને માનની સલામતીની ખેવના રાખનાર નાનચંદભાઈ એ પંચની રૂબરૂ ક્ષમાપના થઈ જાય અને આગેવાનો ગામને સાચી વાતથી પરિચિત કરે તેને જ ઉત્તમ માર્ગ ગણાવ્યો. તે વિષાદ અને ગળગળા અવાજમાં ગુમરાહ સ્ત્રીપુરુષે ભૂલની કબૂલાત કરી, પંચ પાસે ક્ષમાની માગણી કરી ત્યારે નાનચંદભાઈ એ સંતબાલના શબ્દો યાદ કરતાં કહ્યું કે –
ભૂલ-પાત્ર ગણી સૌને, વિવે રહે છે : ક્ષમા કરે, ક્ષમા રાખે, સ્વ-પર શ્રેય સાચવી.
પંચની રૂબરૂ ભાઈ અને બાઈના ગર્ભને નુકસાન ન થાય તેવી ગોઠવણ કરવામાં આવી. તેને ખર્ચ ભૂલ કબૂલ કરનાર પુરુષે રૂપિયા એંસી આપી ઉપાડી લીધા. બાઈને બાળકી આવી ને પછી તેને તેના ભાઈ એએ તેની નાતમાં કયાંક વળાવી દીધી.
આવા આવા આક્ષેપ–વિક્ષેપ થવા છતાં નાનચંદભાઈ એ તે બેય પરિવાર સાથે પ્રેમનો સંબંધ જાળવી રાખે. કેમે કુમે જે લોકે ઝેર ફેલાવતા હતા તે જ તેમના નેહથી ખેંચાઈ તેમની નિકટ આવ્યા અને પિતાના
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
જીવનને સાચે માર્ગે વાળનાર સ્નેહી તરીકે નાનચંદભાઈની સલાહ લેવા લાગ્યા. ત્યારથી તે આજ સુધી તેમના અંગત સ્વજન જેવા બની રહ્યા છે, જ્ઞાનીઓએ સાચું જ કહ્યું છે કે –
વિરોધીઓ વમે ઝેર, ભરી વૈરની કોથળી; ઝેરને અમૃતે જીતો, પ્રેમની શક્તિ વાપરી.
સતઆલ
પાપ-કમાણી સામે શુદ્ધિપ્રગ સાત મહાવ્યસનમાં પાપ–કમાણી પણ મહાવ્યસન ગણાય છે. ચેરી કે લૂંટનું ધન રાખવું, તેના સેદા કરવા કે દલાલી કરવી તે પાપ-કમાણી છે. લાંચ-રુશ્વત, લોહીને. વ્યાપાર, દગા કે દ્રોહથી કેઈ ને ફસાવીને કમાણી કરવી તે પાપ-કમાણ છે. એ કમાણી તેના કરનારનું, તેને ઉપભંગ કરનારનું અને તેની સાથે સંબંધ રાખનારનું અકલ્યાણ કરે છે. કેટલાક લોકે આવા પાપના રોટલા પર જ પોતાની પ્રતિષ્ઠા, સલામતી અને વગવસીલાપણું જમાવતા હોય છે. આ બધાને પાપ-કમાણીમાંથી પાછા વાળી પુણ્યમાર્ગે લાવવાનો નાનચંદભાઈ પ્રયત્ન કરતા હતા, તેવામાં જ ઓતારિયાના વાળંદ શિક્ષકની ભેંસ કેઈ ચોરી ગયું. નાનચંદભાઈ એ તે પાછી મેળવવાના પ્રયત્નો ચાલુ કર્યા. શુદ્ધિપ્રાગની હવા તે હતી જ, પણ તે કરવો પડે તે પહેલાં તે બીજે જ દિવસે ભેંસ પાછી આવી ગઈ હતી.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
આ બધા અનુભવ પછી નાનચંદભાઈની તપઃશક્તિના સામુદાયિક પ્રયાગમાં ખૂબ શ્રદ્ધા જામી. એતારિયામાં નમૂનારૂપે થયેલ પ્રયાગની વિશાળ ક્ષેત્રમાં અસર ઊભી થઇ. આ પ્રયાગને ક્ષેત્રીય રૂપ આપવાનું સંઘે વિચાર્યું, અને નાનચંદભાઈ શુદ્ધિપ્રયાગના મુખ્ય પ્રયેગકાર બન્યા.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬. શુદ્ધિપ્રયાગનું સંચાલન
સદા સર્વોપરી સત્ય, વ્યક્તિ ને સમષ્ટિમાં; માટે જ સત્યની રક્ષા, પ્રાણ તે કરવી પડે. વિવેકબુદ્ધિથ સત્ય, હૈયામાંથી જડી રો; તૈયા ૪ થવી સત્ય, ક સ સાધના તમાલ
સત્ય-પ્રભુનું સર્વોચ્ચ સ્થાન બતાવતાં શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર કહે છે કે— આ જગત સત્ય વડે ધારણ થયેલું છે. જો સમાજવ્યવહારમાં નીતિ-ધર્મ અને રાજ્યનીતિમાં સત્ય ન હાય તે! આ જગત કેવું બની જાય? ગુરુત્વાકર્ષણ વિના જેમ પૃથ્વી ભરભર ભૂકા થઈ જાય તેમ સત્ય વિના સ'સારના બધા સંબધા ને વ્યવહારા છિન્નભિન્ન અને વેરિવખેર અની જાય. સર્વત્ર અંધેર ને અવ્યવસ્થા વ્યાપી જાય. સત્ય વિનાના અથ મોટા અનર્થનું કારણ બની જાય, સત્ય વિનાની સમાજનીતિ અનાચારના અખાડા બની જાય, સત્ય વિના ધર્મોમાં ધતિંગેા વધી જાય અને સત્ય વિનાના રાજ્યવહીવટમાં વહીવટદારા અને આગેવાના લાંચરુશ્વત ને લેાભથી પ્રજાની લૂંટ કરતા થઈ જાય. આજની લેાસ્થિતિ એવી છે કે સર્વત્ર અસત્યના આગ્રહ રહે છે. આમ અને તા કાળે કરીને અસત્યના પ્રભાવ પ્રસરી જાય. તે રોકવા સત્યના આગ્રહ રાખનારાએ
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૧
ધર્મ છવી તે આગળ વધારવો જોઈએ.
રાજ્યસત્તા પ્રજાલક્ષી, નીતિપ્રધાન અર્થ જ્યાં સંયમલક્ષતા કામે, ત્યાં ન ધર્મવિરુદ્ધતા.
જીવનના પુરુષાર્થનાં ચાર ક્ષેત્રે, ધર્મ, અર્થ, કામ ને મોક્ષમાં ધર્મ વિરુદ્ધ આચરણ કે ભ્રષ્ટાચાર દેખાય તો તેને શુદ્ધ કરવા સાધક સદા પ્રયત્નશીલ અને સજાગ રહે.
પ્રજાને રોવ સાથે, રાખીને જાગતા રહે; પાળે પ્રભાવ જે સત્ય, સેવકે દષ્ટિવંતને; એકી સાથે સડે. જ્યાર, વ્યાપે છે વિશ્વમાં બધે; ત્યારે સૌએ મળી સંગે, શુદ્દા મથવું પડે. સડ ફર કરવાની તમન્ય ક્રિયાને સંતબાલજી શુદ્ધિપ્રાગ કહે છે. જીવાત્મા અને લોકાત્માના દર્દીની ચિકિત્સા કરી તેને શુદ્ધ કરવાના પ્રયોગને શુદ્ધિપ્રયોગ એટલા માટે કહેવામાં આવે છે કે એમાં આત્મચિકિત્સા અને આત્મોધન માટે સમૂહાચિતન, સ્વાધ્યાય, પ્રાર્થના અને ઉપવારાની પ્રક્રિયા જોડી પૂર્વગ્રહ અને રાગદ્વેષથી પર રહું વ્યક્તિ અને સમાજ સાચાં મૂલ્યો પર વિચાર કરતાં થાય છે, તેનો આગ્રહ રાખતાં થાય છે અને સત્યાગ્રહ દ્વારા અન્યાય, અધર્મ અને અનીતિરૂપી સડાને મટાડવા સમૂહગત તેની શુદ્ધિ માટે ધ્યાન કરતાં થાય છે. આવા દિપ્રગરૂપી ધર્મયુદ્ધનું સંચાલન કરવાની ક્ષમતા તે જ ધરાવે છે જેનામાં–
ન પૂર્વ પ્રવુ, ન ષ, ડંખ જેને દિલે નથી; તેવો સુગ્ય સેનાની, ધર્મયુદ્ધ કરી શકે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્
ઉપરના ગુણા જેણે સારી રીતે કેળવી લીધા હતા તેવા ભક્ત હૃદયી નાનચ'દભાઈ ને શુદ્ધિપ્રયાગના સચાલનનું સેનાનીપદ પ્રાયેાગિક સંધે આપ્યું અને આત્માની શક્તિ વડે તે કાર્ય પાર પાડવાનું નાનચંદભાઈ એ બીડું ઝડપ્યું.
સામાં, શસ્ત્રમાં નિષ્ઠા, સાચા વીર ધરે નહીં; આત્મશક્તિ તણી ભક્તિ, તેની રગે રગે વસી. આ આત્મશક્તિ વડે એમણે બધાં ક્ષેત્રને કેમ અજવાળ્યાં તે હવે જોઈ શું.
આર્થિક શુદ્ધિપ્રયાગેા તા ખેડૂત મંડળ અને ગેાપાલક મંડળ દ્વારા યાજવામાં આવતાં નાનચંદભાઈની દારવણી રહે, પણ પેાતાની નૈતિક જવાબદારીએ એ મડળે કામ કરતાં થાય તેા સામૂહિક જીવનનું ઘડતર થાય અને આગેવાની પણ ઊભી થાય. કાઈની ફરિયાદ આવે ત્યારે પંચ તેની તપાસ કરવા જતું. પચની વાત સાચી લાગે ત્યારે જેની ભુલ હોય તેને સમજાવવા પ્રયત્ન થતા. તે ન માને ત્યારે શું પગલાં લેવાં તેના પર સમજદાર કાર્ય - કરામાં ચર્ચા-વિચારણા કરી કાર્યક્રમના વિચાર કરવામાં આવતા અને છેવટે એ પ્રશ્ન સાથે જેના હિતસંબંધ ન હાય તેવા તટસ્થ નાગરિકાને તામય પ્રાર્થના દ્વારા શુદ્ધિપ્રયાગમાં ભળવાનું આહ્વાન આપવામાં આવતું. લાગતા-વળગતા પક્ષો અને ગામને સાંભળ્યા પછી જે ન્યાય લાગે તે ન્યાયની પડખે રહેનારું નૈતિક, સામાજિક, સાત્ત્વિક ને જવાબદાર ખળ ઊભું કરવાનેા પુરુષા જાગૃત
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવાનું કામ એ શુદ્ધિપ્રયોગનું લક્ષ્ય રહેલું છે. શુદ્ધિપ્રયોગો તે ઘણુ થયા પણ લંબાણને ભય નિવારવા દરેક ક્ષેત્રને એકાદ નમૂને આપી, આપણે આ પ્રકરણ પૂરું કરશું.
૧. ભ્રષ્ટાચાર સામે શુદ્ધિપ્રયોગ નાનચંદભાઈ ગરીબ, દુખાત અને સંકટમાં આવી પડેલી બહેનોની મદદે જાય છે અને પાપકમાણીથી થતાં કૃત્ય સામે ધર્મ દૃષ્ટિથી લડે છે તે વાત તે ઓતારિયામાં થયેલા પ્રયોગોએ આખા ક્ષેત્રમાં ફેલાવી દીધી હતી. એટલે
જ્યાં કોઈ અનિષ્ટ કે અન્યાય તરફ રાજ્યાધિકારી, ગ્રામજો કે ગામે ચૂંટેલા પ્રતિનિધિઓ આંખ આડા કાન કરે કે અન્યાયને દાદ ન આપે ત્યાંથી મદદે આવવા માટેના પત્રો કે કહેણ નાનચંદભાઈ પર આવતાં. અને નાનચંદભાઈ જનજાગૃતિ અર્થ તેમની મદદ પહોંચી જતા. કેમ કે તે જાણતા હતા કે દેશના બચાવ માટે જરૂરી છે કે નીચેની નબળાઈ એ ઘટે—
રાજા દંભી, પ્રજા દંભી, ઢીલા જય લયનાથ,
અધિકારી જને લેબી, તે દેશ નાશ પામતા.
બગડથી એક પત્ર આવ્યો કે એક કુંભારણુબહેનને વગડામાં તેની એકલતા જોઈને એક મુસલમાન ભાઈએ પજવી છે, તેની છેડતી કરી છે. બહેને ઘરે આવીને વાત કરી. ઘરનાંએ પોલીસમાં ફરિયાદ કરી પણ પોલીસ અધિકારીએ તે તેની ડોકટરી તપાસ કરાવવી પડશે, બેટા આરોપ નાખી પૈસા પડાવવાની તરકીબ નથી કરાતી તેની
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખાતરી કરવી પડશે, કોર્ટમાં ગમે તેવી જુબાની સામે ઊભાં રહેવું પડશે વગેરે બીક બતાવી છોકરીના બાપ પાસેથી પૈસા પડાવ્યા અને પેલા મુસલમાનના બાપને પણ ખંખેરી નાખ્યો. વાડે જ ચીભડાં ગળવાં શરૂ કર્યા. બંને પાસેથી પૈસા લઈ અધિકારીએ મૂળ વાતને જ ઢાંકી દીધી કે ઉડાવી દીધી.
પ્રજામાં આ વાત ચર્ચાવા લાગી પણ ખુલા પડીને કહેવાની કે કંઈ કરવાની કોઈનામાં હામ ન હતી. એટલે નાનચંદભાઈ પર પત્ર લખી તેમની મદદ માગી. નાનચંદભાઈ એ તપાસ કરી. વાતમાં વજૂદ લાગ્યું. અધિકારીને તથા સુસ્લિમ પરિવારને જાહેરમાં ક્ષમા માગી આવા કૃત્યમાંથી છૂટી જવાની નાનચંદભાઈએ સલાહ આપી. તેમ ન થાય તો શુદ્ધિપ્રાગની અનિવાર્યતા બતાવી. પોલીસ અધિકારી માફી માગવા ના કહી. તેથી સૌભાગ્યચંદ્ર અજમેરા એલીસખાતાના વડાને મળીને એના પર કેસ કરાવ્યો.
એ અધિકારી જુગાર, રંડીબાજી, વ્યભિચાર, દારૂ, માંસ અને લાંચમાં ડૂબેલે હતો અને ખૂબ જ જુલમી ને ભ્રષ્ટાચારી હતી. લોકે તેના ત્રાસથી વાજ આવી ગયા હતા. તેના ડરથી સાક્ષીઓ અને ફરિયાદી પણ ખસી જાય તે સંભવ હતો. નાનચંદભાઈએ સૌને અડગ રાખ્યા. છોકરીના બાપને ખુબ દમદાટી આપવામાં આવી. સારંગપુર મંદિરના કોઠારીએ છોકરીની ભેર લેવાને બદલે તેના બાપને ફાડવા ખૂબ કોશિશ કરી. નાનચંદભાઈએ ધર્મ
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
સસ્થાના અગ્રણી થઈ તે ધર્મ ચૂકે છે તેમ કહી ચેતવ્યા. ભય, લાલચ છતાં છોકરીના
બાપ અડગ રહ્યો. સાક્ષી પણ ટકી ગયા. પેલા મુસલમાન યુવાને અને તેના ખાપે જાહેરમાં ભૂલ કબૂલી માફી માગી. ગામના મુખીએ પણ પેાતાની ભુલના સ્વીકાર કર્યાં અને ફેાજદાર સામે તાજના સાક્ષી બન્યા. પરિણામ એ આવ્યું કે મુખી છૂટી ગયા, ફેાજદાર અને જમાદાર ડિસમિસ થયા. આવા જુલમી ફેાજદારને રુખસદ મળી, તેથી લેાકેામાં ને ખાસ કરીને ખરવાળા ચેાવીસીએ છુટકારાની રાહત અનુભવી અને અન્યાયના સામના કરવા માટેનુ સંગઠિત ખળ મેળવ્યું.
આગેવાનની આપ-મતલબી ટાળી
આકરૂ પાસે એક ગામમાં ભરવાડ સરપંચ અને ગામનેા આગેવાન હતા. તેને તલાટી અને અધિકારી સાથે સંબંધેા પણ સારા. પેાતાનાં સ્થાન અને વગના ઉપયાગ કરી એક પટેલની પાંચ વીઘા જમીન તે સરપચે દબાવી દીધી, તેના કબજે કરી પાળેા પણ કરી નાંખ્યા. નાનચ`દભાઈ એ વિગત જાણી. પૂરી તપાસ પછી વિગતની સચ્ચાઈની ખાતરી થઈ. સરપંચને સમજાવ્યા પણ ન માન્યા. પટેલ ઢીલા હતા, પણ પટલાણી મજબૂત મનની હતી, કછેાટા વાળીને કબજો લેવા તૈયાર થઈ. છેવટે જમીન પાછી મળી.
૫
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. ગેરાણુ શુદ્ધિગ [કુલધર્મ રક્ષાથે શુદ્ધિપ્રગ] સ્ત્રી શીલની મહાશક્તિ, નિહાળી શાસ્ત્ર મૂલવે; સ્વ પતિ સંગ મર્યાદે, સેવે તોય સતી કહે. સર્વભાવે પતિસેવા, સુસેવા પરિવારની; પતિભક્તા કરે નિત્યે, વહાવી નેહ સૌ પ્રતિ,
ભારતીય નારીની આ શીલની સૌરભે અને નિર્ચાજ નેહે કુટુંબજીવનમાં પવિત્રતા, ઉદારતા ને નિર્મળતાના સંસ્કાર પડ્યા છે. કામનું સંયમ દ્વારા શુદ્ધીકરણ કરવાનું ઘડતર માતાનું વિશુદ્ધ વાત્સલ્ય જ કરે છે. કુટુંબના આ પાયાના ધર્મને જાળવી રાખવામાં જે કચાશ આવે તે સાંસ્કૃતિક જીવનને પાયે જ હચમચી જાય. ગોરાસુ ગામની એક સન્નારી શીલધર્મની રક્ષા કરતાં કરતાં પોતાના પ્રાણની છાવરી કરીને પણ કામાંધ જેઠને ન નમી. તે વાત સાંભળતાં જ નાનચંદભાઈ એ નિર્ણય કર્યો કે કુલધર્મથી ભ્રષ્ટ થયેલ જેઠને અપ્રતિષ્ઠિત કરાય અને તે સન્નારીને ગૌરવ અપાય તો જ શીલધર્મની પ્રતિષ્ઠા જળવાશે. એમણે જાતે તપાસ કરીને પ્રાયોગિક સંઘ પાસે વાત મૂકી કે ગોરાસુ ગામના એક પરિવારમાં કજોડું લગ્ન થયેલાં. પતિ શરીરે નાને લાગે પણ પત્ની પતિભક્તા અને શિયળનું ગૌરવ જાળવનારી હતી. ઘરનાં સૌને
હે રાખે. બાઈ પ્રત્યે તેના જેઠની નજર બગડી. એક અથવા બીજા બહાને બાઈને ફસાવવા પ્રયત્ન કરે ને ચેનચાળા કરીને મૂંઝવણમાં મૂકે. બાઈએ એની માને વાત
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૭
કરી. માબાપને લાગ્યું કે ફજેતી ને હૈહા કરવા કરતાં એકાદ વરસ કાઢી નાખી નેખા થઈ જવું, જેથી જોખમ મટે. દીકરીએ મૂંઝવણ કહી પણ પિયરમાંયે આશરો ન મળે. હવે જેઠની પજવણી વધવા લાગી. ઘઉંની મોસમ હતી. દાડિયા, દાડિયા ગયા પછી બાઈને પેંતરામાં લેવા પ્રયાસ કર્યો. બાઈ નાસી છૂટી. ગામમાં વાત થશે ને ફજેતી થશે તે ડરે, બાઈને મારી નાખવામાં આવી. બે દિવસ તપાસનું નાટક કરી ઘરમાં કુંવળ નીચે સંઘરી રાખી મડદું કૂવામાં નાખ્યું અને પોલીસ, ગામના કેટલાક મળતિયા અને ખંધા માણસોને નાણાં આપી આ પ્રસંગને આપઘાતનો કિસ્સે ગણાવી પાપ ઢાંકી દેવામાં આવ્યું. બાઈના બાપે વિગતે વાત કરી. નાનચંદભાઈનું હૃદય પૂજ્યભાવથી એ નારી પ્રત્યે નમી પડ્યું ને બોલી ઊઠ્યાઃ
“ન ચૂકે શાલ પ્રાણાંતે, વાસનાના નિમિત્તમાં; ધરાશી સ્ત્રી ખમે આપદ, તેથી પૂજય સદા જશે.
આ નારીની પ્રતિષ્ઠા કરવાની સાથે જ એના કામાંધ જેઠને પંચાએ સજા કરવી જોઈએ, પોલીસ અને પૈસાથી ભલે કેસ ઉડાવી દીધું હોય પણ સમાજની લોકઅદાલતમાં પંચે સાચે ન્યાય આપ જોઈએ એ માટે જરૂર પડે તો શુદ્ધિપ્રયોગ પણ કરવો જોઈએ. કેમ કે –
ન શુદ્ધ શીલની નિષ્ઠા, પ્રતિષ્ઠિત થશે જગે;
ત્યાં લગી શસ્ત્ર પૂજની, પ્રતિષ્ઠા નહિ તૂટશે.
શસ્ત્રના પ્રતિનિધિ પોલીસ અને નાણાંની મદદથી ઊભું થતે ભ્રષ્ટાચાર જો તોડ હોય તો શીલ ને સંયમની
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિષ્ઠાને પ્રતિષ્ઠિત કરવી જ જોઈએ. આ બહેનની સહન કરવાની શક્તિ, સંયમ અને મરીને પણ જેઠને ન નમી એવી નિષ્ઠાને બિરદાવી ગુનેગારને ઉઘાડા પાડી સુન્યાય સ્થાપે જોઈએ. પ્રાયોગિક સંઘ” ને ખેડૂતમંડળે શુદ્ધિપ્રયોગ શરૂ કરતાં પહેલાં બાઈના જેઠ અને ગામના એક આગેવાન સાથે વાતચીત કરવા ગયા પણ એમણે તો જાકારો આપ્યો. કઈ પણ વાત પર હાથ મૂકવા જ ન દીધું. અંતે નકકી થયેલ દિવસે શુદ્ધિપ્રાગ શરૂ થયે. ગામમાં મકાન ન મળ્યું. એક જણે વાડે આપ્યો હતો, પણ તેના પર દબાણ થવાથી એય ખાલી કરાવ્યો. તળાવની પાસે ઝૂંપડું બાંધી શુદ્ધિપ્રયોગ શરૂ થયે. પંચાયતે નોટિસ આપી કે અમારી જમીનમાં આવી ધાંધલ નહીં કરી શકાય. છેવટે ગાડાના છાંચે રહીને અને કૂવાતળાવનું પાણી પી ઉપવાસી ગામ બહાર રહેતા. સાંજે પ્રાર્થના પહેલાં સૂત્રો પિકારતી ફેરી નીકળે તો ગામ લેકે આડા પડીને રેકતાં, ગુસ્સો ઠાલવતાં અને રકઝક કરીને જ જવા દેતાં. કષ્ટથી કંટાળીને ઉપવાસીઓ ભાગી જશે તેમ માનીને એમને કનડવાનાં કાવતરાં રચ્યાં. તેમની સાથે ગામના કેઈ વાતચીત કરે તો તેની ઉપર પણ દબાણ લાવવામાં આવતું. પણ શુદ્ધિપ્રગ-વીરો આ બધાંથી ટેવાયેલા હતા. તેમને ખાતરી હતી કે –
કાવતરાખેરના હાથે, અંતે હેઠા પડે જ છે; સત્યાર્થીની સ્થિર શ્રદ્ધા અંત લગી જે ના ચલે. ધીમે ધીમે બહારગામના ઉપવાસીના સરઘસમાં
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૯ ગામના પણ બેચાર ભાઈઓ ભળ્યા. ગામના દાબ છતાં તેઓ અચળ રહ્યા. પાંચ સાત દિવસ પછી માંગે ભરવાડ સામે ચાલીને ઉપવાસીઓને પોતાના ઘેર લઈ ગયે અને પિતાનું મકાન છાવણી તરીકે આપ્યું. બરફ ઓગળવા લાગ્યો. ગામની બહેનોની કૂણી લાગણી તો હતી જ એટલે એ પણ ભય સંકોચ છેડી શુદ્ધિપ્રચાગ કરનારા સાથે ભળવા લાગી. ધીમે ધીમે કડીબદ્ધ વાત નીકળવા લાગી. તપશ્ચર્યા અઢારેક દિવસ ચાલી ત્યાં તો, એક સ્વામીનારાયણ સત્સંગીએ વહેલી સવારે મડદાને કૂવામાં નાખતાં જોયું હોવાની વાત છતી કરી. બહેનોમાંથી પણ વાતોની કડી મળવા લાગી. કણબી જ્ઞાતિમાં પણ આ પ્રસંગથી ભારે ઉહાપોહ થયો. તેમની જ્ઞાતિ મળી અને નાતપંચે પ્રયોગનો ભાર પિતા પર લઈ લીધે. એટલે શુદ્ધિપ્રયોગ બંધ થયે.
જ્ઞાતિપંચે બાઈના જેઠને દોષિત ગ, બાઈની બહાદુરીને બિરદાવી અમુક દંડની સજા જાહેર કરી. તે ન સ્વીકારે તો અમુક મુદત સુધી બહિષ્કાર કરવાનું ઠરાવ્યું. આમ જ્યાં રાજ્ય અને કાયદો લાચાર બની ગયે હત, આંધકારી ને આગેવાનો નાણુથી દબાઈ ગયા હતા, ખૂન ઢંકાઈ ગયું હતું ત્યાં આ શુદ્ધિપ્રયોગે નેતિક હિંમત આપી, સાચી વાતને પ્રગટ કરવાનું બળ આપ્યું. એટલું જ નહીં પણ જ્ઞાતિ દ્વારા સામાજિક ન્યાય મળે અને મરનાર બહેન શિયળ માટે શહાદત વહોરનાર તરીકે
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०
સારી પ્રતિષ્ઠા પામી. છેવટે તા ગામના માટે ભાગ મનથી પ્રયાગ સાથે આવી ગયા હતા. આમ નારી અને શીલની પ્રતિષ્ઠા કરનારા અનુભૂત પ્રયાગ પૂરી રીતે સફળતા પામ્યા.
૩. સારગપુર શુદ્ધિપ્રયાગ [ધર્મ સસ્થાની શુદ્ધિ અર્થે પ્રયાગ] પાઠાફેર કરી વાતા, ધ દાર ચલાવતાં; મથે રીઝવવા સૌને, ધર્મની એથ જે લઈ, આળસુ ધર્મને નામે, તિગે! જે ચલાવતાં; શુદ્ધિપ્રયાગ યોજીને, તેમને માર્ગ ચઢાવવાં.
ધર્મનું અને ધર્મતીર્થં તથા સંસ્થાનું કામ છે વિચાર અને વિવેક વધારી માણસને નિર્ભય અને સત્ત્વશીલ બનાવવાનું. સમજદારીપૂર્વકનું ધર્મમય જીવન જીવતાં ધર્મ શીખવે છે. સતાએ ધર્મના વ્યવહાર શીખવ્યા અને જગ્યાધારીએએ ધર્મને વેાપાર આર્યાં. ધ જ્યારે વાપારની વસ્તુ અને ત્યારે ઈશ્વરનિષ્ઠાને બદલે જર-જમીન, સાધનસપત્તિ ને લક્ષ્મીમાં જગ્યાધારી સલામતી શેાધે છે. તે ચમત્કાર પર તેને વેપાર માંડે છે. આ ધમ ના વિકાર છે. એમાંથી પામરતા અને વહેમ પાંગરે છે. શુદ્ધિપ્રયાગનું કાર્ય આ દૂષણા કાઢવાનું છે.
સત્તા, લક્ષ્મી, ચમત્કાર, પર્-સ્ત્રીધ વિકૃતિ; લાંચ, વહેમ ને કાઢે, સંગે શુદ્ધિપ્રયાગથી. સારંગપુર એ સ્વામીનારાયણ પરંપરાનું તી ધામ છે. ત્યાંના હનુમાનની માનતા ચાલે છે. ઝાડ-ઝપટ, વળગાડ
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૧
અને તેવા વહેમોથી ઘેરાયેલાં દદી ત્યાં માનતા લેવા કે પૂરી કરવા આવે છે. મંદિરના નિભાવ માટે ઘણી મોટી જમીન મળેલી. એ જમીનમાં ગણોતિયા પાસેથી ભાગબટાઈ લેવાતી. ગણોતધારાને લાભ તેને મળતો ન હતો. એક વાર તે ગામના લોકોએ પોતાની મૂંઝવણ સંઘ પાસે રજુ કરી, સંઘની દોરવણી માટે તૈયારી બતાવી. આ વાત સાંભળી મંદિરવાળા છે છેડાઈ ગયા. સામ, દામ, દંડ, ભેદની યુક્તિ-પ્રયુક્તિથી મોટા ભાગના તો માગણીમાંથી ખસી ગયા. હનુમાનજી કાંઈક કરી મૂકે તો તે ડર. ઉપરાંત ગામના માથાભારે લોકો પણ કહેતા કે, “જોઈએ છીએ મંદિરની જમીન પડાવીને કેવી રીતે ખેતી કરો છો ? ખેડૂતો હરેરી ગયા. અઢારમાંથી પાંચ મકકમ રહ્યા. તેમની મક્કમતાના પાયા પર શુદ્ધિપ્રવેગ કરવાને સંઘે નિર્ણય કર્યો.
ધર્મસંસ્થા તે કાયદાના પાલન ઉપરાંત ધર્મભાવની ઉદારતા અને નીચેના માણસ પ્રત્યે પ્રેમ બતાવે તેમાં જ ધર્મ રહેલ છે. એને બદલે નીચલી પાયરીની તરકીબો ગોઠવે, અધિકારીઓને ફેડે અથવા વગથી વશ કરે, દફતરોમાં ઘાલમેલ કરાવે અને એકબીજા સામે પાઠાફેર વાતો કરી પિતાને સ્વાર્થ સાધ્યા કરે તે સામાન્ય સંસારીન વહીવટ અને ધર્મસંસ્થાના વહીવટમાં ફેર શું? અને તેમાંય જેના માથે સદાચારની જવાબદારી છે તે ધર્મસંસ્થા જે સને એકે અસત્ આચરે તો તે તે સામે લડયે જ છૂટકો
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
અસત્યો ને અસત્યો જવાં, લડે ત્યાં સત્ય ઊંધતું; લડાઈ સત્યને એઠે, ત્યાં નકકી સત્ય જીતતું.
નાનચંદભાઈની દોરવણું નીચે શુદ્ધિપ્રયોગને આરંભ નવલભાઈથી થયે. નવલભાઈ એ પાંચ ઉપવાસ કર્યો. તેના પાંચમા ઉપવાસે, મંદિરે ખેડૂતની માગણી કબૂલી સમાધાન કર્યું.
ફરી લડત સૌ સમાધાનના ભરમમાં રહ્યા. પણ મંદિરે બહાનાં કાઢીને વચનનું પાલન ન કર્યું, એટલે શુદ્ધિ અથે ત્રણ ત્રણ ઉપવાસીની ટુકડીઓ ઊપડી. ચાર માસ અને બાર દિવસ શુદ્ધિપ્રયોગ ચાલ્યો. કેઈ ઉપવાસી હાજર ન થઈ શકે તે તેની જગ્યાએ નાનચંદભાઈ બેસી જતા. એકલા નાનચંદભાઈએ એમ અગિયાર વાર બેસી તેત્રીસ ઉપવાસ કર્યા.
નિષ્કપ અડાલતા સત્યાથીની જઈ પૂછે, સદા દુઃખો ફરી વળે; મેરુ શે નિત્ય નિષ્કપ, તેનો આત્મા નહીં ડગે.
સમાધાનના બહાને મંદિરે શુદ્ધિપ્રગના સામનાની તૈયારી કરી લીધી. પોતાના સત્સંગી અને બીજાને ભરમાવી શુદ્ધિપ્રગવાળાને પજવવાની અને જેઓ મક્કમ રહ્યા હતા તેમને તેડી નાખવાની તમામ તરકીબે અજમાવી. પ્રાર્થના વખતે ગાંડા જેવા માણસને પ્રાર્થનાસભામાં મેકલી તેની પાસે બકવાદ કરાવે. પ્રાર્થના વખતે
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩
જ પચીસ-પચાસનું ટોળું શેરબકોર કરે, ગીત ગાવા લાગે અને “નાનચંદ મુંડે ચાલ્યો જાય, અંબુડો હાલત થાય, સુરિયાને ભગાડી મૂકો” – એવાં તોછડાં અસંસ્કારી સૂત્રો પોકારી, સરઘસ સાથે સરઘસ કાઢી નાનચંદભાઈને ઘેરી વળે. સૂત્રો સંભળાવા ન દે. એક બે વાર તો સળગતી મશાલનું ગરમ તેલ તેમના માથા પર પડે એ રીતે માથા પર મશાલ ધરી રાખી. છાવણી જલાવી દેવાની ધમકી આપી. તેમને એ સ્થળેથી એ જાકારો આપ્યો કે હજામને તેમની હજામત કરવાની પણ ના કહી દીધી.
આમ એક બાજુથી સત્યાગ્રહીને મૂંઝવવા પજવવાની પિરવી કરી તો બીજી બાજુથી ખેડૂતોની લાત સળગાવી દેવામાં આવી. તેમનાં સગાંવહાલાં તરફથી તેમની સાથેનાં સગપણ, લગ્નો, સંબંધ તોડી નાખવાનાં, તેમનો બહિષ્કાર કરવાનાં દબાણે આવવા લાગ્યાં. આમ, ચેતરફથી સત્યાગ્રહીઓને સંકટોથી ઘેરી લેવાનો વ્યુહ રચાચો પણ પાંચેય ખેડૂતો અને સત્યાગ્રહીઓ મક્કમ રહ્યા. નાનચંદભાઈ તો મેરુ જેવા અડગ હતા.
સત્યને જય જયકાર પૂ. સંતબાલજી મંદિરને પણ ધર્મ સમજીને ખેડૂતોને ન્યાય આપવાનું સમજાવતા તો બીજી બાજુથી સત્યાગ્રહીને પ્રેરણા આપતા કે—
બધાં શસ્ત્રો મુકી હેઠાં, એક નિસર્ગ આશ્રયે; જાય છે વર તેને જ, સંપૂર્ણ જય સાંપડે.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
નાનચંદભાઈ અને શુદ્ધિપ્રયેાગ છાવણને કુદરતી ન્યાયમાં શ્રદ્ધા હતી, અને તેથી જ રાજ્યના કાયદાનો કે સામાની નબળાઈ પર પ્રહાર કરનારી યુક્તિ-પ્રયુક્તિના આશ્રયનો વિચાર જ ન કરતા.
એક વખત ધારાસભ્ય કુરેશભાઈ કલેકટરશ્રીને લઈને આવ્યા. ગણેતિયાની વિગતે જાતે સાંભળી કાયદા પ્રમાણે ન્યાય દેવાની એમણે તત્પરતા બતાવી. ત્યારે નાનચંદભાઈ એ કહ્યું: “આ સામાજિક પ્રયોગ છે. સમાજને, સમાજ માટે સમાજ દ્વારા જે પ્રયોગ થાય છે તેની બધી વાત સમાજ પાસે ખુલ્લી છે. પણ રાજ્ય પાસે મન ખેલીને વાત કરવાનું કાર્ય અમારું નથી.” એમ કહીને કશી ફરિયાદ ન કહી. સત્યાગ્રહની સચ્ચાઈ સભર ઈમાનદારીએ વગ અને પ્રભાવ છતાં રાજસત્તાને ઉપગ ન કરવાની સાવધાનીએ ગામ પર અને મંદિર પર પણ ઊંડી અસર ઊભી કરી.
એમાંએ જ્યારે મંદિરના સેક્રેટરીને મંદિર સાથે અણબનાવ થયે, ત્યારે તે બધી રીતે સાથ-સહકાર આપી ખેડૂતની બાજી જિતાડવા તત્પર થયે; પણ નાનચંદભાઈએ કહ્યુંઃ પિતાના મતભેદ માટે કે સ્વાર્થ માટે મંદિરને નુકસાન કરવાના આશયથી તમો મદદ આપી રહ્યા છે. આવી મદદ શુદ્ધિપ્રયાગ ન લઈ શકે.” તેમ કહી વિનયપૂર્વક તેની મદદ પાછી ઠેલી. આ બધી વાતે સત્યાગ્રહીની સત્યનિષ્ઠાની સુંદર છા૫ અને માનની લાગણી ઊભી કરી. ધીમે ધીમે ગામના પણ સભામાં આવવા
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫
લાગ્યા અને ખાનગીમાં સાથ દેવા લાગ્યા. ટ્રસ્ટીઓએ પણ મંદિરની પ્રતિષ્ઠાને ધકકો લાગતો બચાવવાના હેતુથીય સમાધાન કરી લેવાનો આગ્રહ રાખ્યો અને એકવીસે એકવીસ બેડૂતની વયે વીઘા જમીન મંદિરે તેના પૂરા હક્ક સાથે સુપરત કરી. પૂ. નાનચંદભાઈનું હાર પહેરાવી સન્માન કર્યું, સત્યાગ્રહીને પ્રેમપૂર્વક જમાડી મંદિરે અને શુદ્ધિપ્રયેાગ છાવણીએ સાથે ઉત્સવ ઊજવ્યા. કેઈની હાર નહીં, કેઈની જીત નહીં, પણ સત્યના જયનો એ વિજયોત્સવ હતો.
૪. ગણેતધારા શુદ્ધિપ્રગ [શાસનશુદ્ધિ અર્થ શુદ્ધિપ્રગ]. લેકરા મળે પૂર્ણ, સર્વ રીતે સ્વતંત્રતા; તે રાજ્યની પ્રજા માંહી, જોઈએ જાગરૂકતા. ન જે અન્યાયની સામે, જેહાદ જગવે પ્રજા; તો તે રાજ્ય પ્રજા રાજ્ય, તણી પામે ન પાત્રતા.
સંતબાલ પૂ. સંતબાલજી મહારાજ જીવનનાં સર્વ ક્ષેત્રોમાં સત્ય-અહિંસાની પ્રતિષ્ઠા થાય અને અસત્ય, અન્યાયાદિ અહિંસક પ્રતિકાર દ્વારા દૂર થાય તેવું ધર્મદષ્ટિએ માર્ગ દર્શન આપતા હતા. રાજકીય ક્ષેત્રની શુદ્ધિ તે આ કાળે અતિ આવશ્યક છે, પણ પ્રજાના ઘડતર વિના, જાગૃતિ વિના અહિંસા દ્વારા ભ્રષ્ટાચાર નાબૂદ કર અતિ મુકેલ છે. આજની લેકશાહીમાં ધન અને સત્તાનો લાભ જેમ જેમ વધતો જશે તેમ તેમ ન્યાયનીતિનાં મૂલ્યોને હાશ થતો
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६
જશે અને પતનનો માર્ગ સરળ બનશે. માટે પ્રત્યેક રાજકીય સમસ્યાનો ઉકેલ કરવાને લોકોને અહિંસક માર્ગ શીખવો પડશે તેમ તેમની આર્ષદૃષ્ટિ જોતી હતી. ભૂતકાળમાં મહાવીર ને ગાંધીજીએ જે માર્ગ શીખવ્યું છે તે માર્ગે ચાલતાં ચાલતાં જનજાગૃતિ અને અન્યાયના અહિંસક પ્રતિકારની લોકકેળવણી આપવી પડશે. તે દૃષ્ટિએ પૂ. સંતબાલજી સમજાવતા કે
સત્તાલેભી અને રાજ્ય, ધનાભી પ્રતિનિધિ; અસાવધ રહે છે, તો આવ્યું પતન જાણજે. ગાદી માટે નથી રાજ્ય. પ્રજા અધે જ રાજ્ય છે; નીતિને ન્યાય જિવાડે, પ્રજા તે થાય છે સુખી.
જ્યારે ધર્મદષ્ટિના પ્રોગક્ષેત્રની પ્રજાને ન્યાય માટે જાગૃત કરવાનો પ્રસંગ આવ્યો ત્યારે પૂ. નાનચંદભાઈની શક્તિનો પણ આ પ્રયોગને પૂરો સહયોગ મળી રહ્યો.
રાયે ગણતધારા દ્વારા ગણોતિયાને જમીનને માલિક બનાવવાની પ્રક્રિયા આરંભી હતી. એટલે છેલ્લે ખેડૂત જમીન માલિકને સાંથ તરીકે મહેસૂલના બે પટ આપે તેવો કાયદો ચાલતો હતો. રાજ્ય અને ખેડૂત વચ્ચેની જમીનદારની કડી નાબૂદ કરવાના હેતુથી ગણોતિયાએ ફરજિયાત જમીન ખરીદી લેવાને નવો કાયદો આવતો હતો, તેમાં જમીનની કિંમત મહેસૂલના ૨૦૦ પટ સુધી નકકી કરવાની રેવન્યુ અધિકારીને સત્તા આપવામાં આવી હતી. નક્કી કરેલી કિંમતે ખેડૂત જમીન લેવાની ના પાડે તો તે જમીન ખાલસા કરીને હરાજ થઈ શકે તેવા
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
99
ફરજિયાતી લાદતે કાયદો હતો. ખેડૂતોની માગણી હતી
(૧)જમીન ફરજિયાત ખરીદ કરવાનો નિયમ રદ કરવામાં આવે.
(૨) ખેડૂતને કાયમી ગણોતિયા ગણું સૌરાષ્ટ્રની જેમ મહેસૂલના છ પટ જેટલી કિંમતે તેને જમીન આપવામાં આવે.
(૩) કોઈપણ સંજોગોમાં ભાલની જમીનને પ્રકાર જોતાં જમીનની કિંમત ૨૫ પટ કરતાં વધારે ન હોવી જોઈએ.
નો કાયદો ખેડૂતને અન્યાય કરતો હતો. એ કાયદાથી ખેડૂતને ન પોષાય તેટલી ભારે કિંમત દેવી પડે તેવી દહેશત હતી. તે અન્યાય દૂર કરાવવા સભા-સંમેલનો, પ્રતિનિધિઓની મુલાકાત, રાજ્યના મંત્રીઓને સમજાવટથી માંડીને કેંગ્રેસ દ્વારા ખેડૂતોને ન્યાય અપાવવા તનતોડ પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યા, પણ કયાંય પાકી ખાતરી મળી નહિ.
કેંગ્રેસને ખેડૂતના મતની ખાતરી હતી અને ગરાસદારને રીઝવી તે પોતાની સત્તા પુષ્ટ કરવા મથતી હતી. પ્રતિનિધિઓમાંથી બહુ ઓછા આ પ્રશ્નને સમજી શકતા હતા. મુંબઈ રાજ્યનો વિસ્તાર એવડો મોટો હતો કે પ્રતિનિધિ પોતાના ક્ષેત્રના લાભાલાભથી વધારે વિચારવા કે સમગ્રતાથી કામ કરવા ટેવાયેલા ન હતા. બધા પ્રયત્નમાં નિષ્ફળતા મળ્યા પછી શુદ્ધિપ્રયોગ કરવાનું નક્કી થયું.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
તપ-ત્યાગની કેડી પ્રશ્ન ઘણે વિશાળ હતો. મુંબઈના દ્વિભાષી રાજ્યને વિસ્તાર જેમ વધ્યો હતો તેમ આ પ્રશ્ન વધુ મુશ્કેલ બન્યું હતું. એટલે મુશ્કેલ સમસ્યાના ઉકેલ માટે શુદ્ધિપ્રયોગ પણ એ તેજવી અને પ્રાણવાન થ જોઈએ કે જેને પડઘે દેશભરમાં પડે. પૂ. સંતબાલજીની હાજરીમાં પ્રયાગક્ષેત્રના પ્રતિનિધિઓ મળ્યા. રાજ્ય ફરજિયાત જમીન માથે ઠેકી બેસાડે તેના વિરોધમાં સામેથી અનેક ખેડૂતો જમીન છેડી દેવા તૈયાર થયા. પૂ. સંતબાલજીએ પચીસ ખેડૂતોને ત્યાગના પ્રતીક તરીકે પસંદ કરવાની સલાહ આપી. ત્રણ દિવસની ઉપવાસની સાંકળનો શુદ્ધિપ્રગ કરવા કેટલાંક ગામડાં સાબદાં થયાં. તે પપૈકી પાંચ ગામમાં ત્રિઉપવાસનો શુદ્ધિપ્રગ ચાલે તેમ નક્કી થયું. પૂ. સંતબાલજીએ સમજાવ્યું કે આપણે કોંગ્રેસ સામે નથી લડતા. તેને મજબૂત કરવાની છે, એનો વધારે પ્રેમ ને વિશ્વાસ પ્રાપ્ત કરવાનો છે. એટલે કોંગ્રેસ વિરોધી બળાનો સહવેગ આપણે નહીં જ લઈ શકીએ.” આમ સાધનશુદ્ધિ ઉપરાંત જાહેર લડતમાં એગ્ય જ સંસ્થા કે સંઘ સાથે સંબંધને સહગ સધાય તેવી સંગશુદ્ધિની વાત સમજાવી. લડતનો પાયે આત્મબળ છે અને તેના અમૂલ્ય સાધન તપ-ત્યાગ પરની શ્રદ્ધાને દઢ કરાવતાં કહ્યું કે –
તપ-ત્યાગ થકી ધૂળ, દેહ છે નબળા પડે; કિંતુ સાચા તપ, ત્યાગે, આમ તો સબળ થતો,
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
મહાન પ્રશ્ન ઉકલે, ધર્મ ષ્ટિ થકી પતે; હાય જો તપ ને ત્યાગ, તેની સંગે ક્ષણે ક્ષણ...”
સંતમાલ
પૂ. સંતમાલજી માર્ગદર્શન પ્રમાણે ભાલનળકાંઠા ક્ષેત્રમાં શુદ્ધિપ્રયાગના આરંભ થયા અને પચીસ ખેડૂતાએ ત્યાગપત્ર પર સહીએ આપી. આ પ્રયેાગ આઠ મહિના ચાલ્યેા. ૧-૮-૫૬થી શરૂ થયા ને તા. ૩૧–૩–૫૭ના રાજ પૂર્ણ થયે.
લેકકેળવણીની કસેાટી
ગણાતધારાના શુદ્ધિપ્રયાગમાં કૉંગ્રેસ સાથે રાજકીય સંબધા જાળવવા છતાં કોંગ્રેસે રજૂ કરેલ કાયદા સામે લડવાનું હતું. વ્યક્તિ કે સસ્થા પ્રત્યે પ્રેમ અને તેના કૃ કે કાયદાના વિરાધ જાળવવામાં લેાકકેળવણીનું ઘડતર હતું. સંઘના જે સભ્યા કોંગ્રેસના જવાબદાર હાદ્દા ધરાવતા તેમને અને ધારાસભ્યાને પ્રયાગથી દૂર રહેવાની અને કોંગ્રેસના વિચાર રજૂ કરવાની છૂટ આપવામાં આવી હતી અને કોંગ્રેસનિષ્ઠ અને સનિષ્ઠ અને કાર્યવાહી પાતપેાતાની રીતે ચલાવતા. છતાં એક સૉંસ્થાની છાયા નીચે રહી શકાય તેવી મત-સહિષ્ણુતા અને લચીલાપણાને સ`ઘે આવકાર આપેલ હતા. આમ છતાં જેમનાં મન મતભેદથી આળાં થઈ જતાં તેવા તીવ્ર સવેદનશીલ લેાકેાના મન ધીમે ધીમે પ્રાયેાગિક સ`ઘથી દૂર જવા લાગ્યાં અને કોંગ્રેસ તરફ ઢળી ગયું. પ્રેમ-આદરનું વલણ જેવું વ્યક્તિ પ્રત્યે
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાખવાનું હતું તેવું જ સંસ્થા પ્રત્યે પણ રાખવાનું હતું. કોંગ્રેસ પ્રત્યે પૂરું માન જળવાય, તે ચૂંટણીમાં વિજય પ્રાપ્ત કરે, તેની શક્તિ વધે તે મંડળ સતત પ્રયત્ન કરતું હતું. કોંગ્રેસ તેમના પ્રત્યે ઉદાસીનતા બતાવે, અવિશ્વાસ બતાવી અતડાપણું રાખે તો પણ કેંગ્રેસને ટેકે આપી તેને જિતાડી અને બીજી બાજુથી પાંચેય ગામમાં ત્રિઉપવાસ ચાલુ રાખી કાયદાનો વિરોધ કરવાની શુદ્ધિપ્રાગની ઝુંબેશ પણ ચાલતી. ઘણી વાર તે ગામડાના આગેવાન કહે પણ ખરા કે “ભાઈ અમે તો જેની સામે લડીએ તેની સામે બધી રીતે લડીએ. પણ આ તે ચૂંટણીમાં ભળીએ અને મંડળીમાં લડીએ એ સંતબાલનો મારગ તે ધર્મરાજા જેવા છે. રાત્રે પાંડવો ભિષ્મ પિતામહને પગે લાગે, સેવા ચાકરી કરે અને પાછા દિવસે કુરુક્ષેત્રમાં લડે. પણ એની સાથે સામે જ એવું થાય છે ત્યારે સંઘના આપણુ કાર્યકરોને સમજાવતા કે—
એક પાસે રહે નેહ, કર્તવ્ય બીજી બાજુએ; ત્યારે કર્તવ્ય પલામાં, બેસવું સત્યશોધકે. મોહ કર્તવ્ય બંનેને, સંઘર્ષ જે સ્થળે થત; કર્તવ્ય આચરી મેહ, તજવો તે જરૂરને.
સંતબાલ આ રીતે વસ્તુ અને વ્યક્તિને, કાનૂન અને સંસ્થાને જુદાં પાડીને તેના ગુણદોષ પર વિચારવાની વ્યાપક લોકતાલીમ આ પ્રાગે પૂરી પાડી.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૧
પ્રયોગને પ્રભાવ પ્રજાને સેવકે સા થે, રાખીને જાગતા રહે;
પાડે પ્રભાવ જે રાજી, તેમાં સમગ્રનું ભલું.
શુદ્ધિપ્રગના લાંબા ગાળામાં ગ્રામપ્રજાને જાગૃત કરવામાં આવી. પ્રચારથી, પુરિતકાથી અને પ્રત્યક્ષ પ્રવેગથી પ્રદેશમાં નવી ચેતના આવી. રચનાત્મક કાર્યકરો, સર્વોદય મંડળના મિત્રો, વિધાનસભાના સભ્ય કેંગ્રેસના કાર્યકરો ને ખેડૂત પ્રતિનિધિઓની પરિષદ વગેરેને સાહિત્ય, સંમેલન વડે અને વ્યક્તિગત મળી મળીને આખા રાજ્યમાં વાતાવરણ ઊભું કરવામાં આવ્યું. બંધારણીય રીતે જે જે પ્રક્રિયા કરવી જોઈએ તે બધી કરવામાં આવી. - સારંગપુર શુદ્ધિપ્રવેગ પૂરો થતાં જ પૂ. નાનચંદભાઈએ બધાં ગામડાંની જવાબદારી સંભાળી લીધી હતી. જવારજ, નાની બેરૂ, મીંગલપુર ઉમરગઢ, ગૂંદી એ પાંચ ગામ કેન્દ્રો હતાં. ત્યાંની સ્થાનિક આગેવાની જ જાગૃત હતી. નાનચંદભાઈ તેમને મીઠું માર્ગદર્શન આપવાનું કામ કરતા હતા.
આમ ગામડાંથી મુંબઈ સુધી સક્રિય હિલચાલ ચાલુ કરવામાં આવી. રેવન્યુ મંત્રી શ્રી રસિકભાઈ પરીખે પૂ. સંતબાલજી મહારાજની હાજરીમાં ખેડૂત મંડળના, સંઘના અને આમાં રસ ધરાવતા આગેવાનો સાથે બિલનાં બધાં અંગે અંગે વિગતે વિચાર કર્યો અને કોંગ્રેસપક્ષે ધારાસભામાં ખેડૂત મંડળ અને સંઘની બધી માગણ મંજૂર
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરતે ખરડો પસાર કર્યો. ખેડૂતોને કાયમી ગણોતિયા ગણુને તેને છ પટમાં જમીન મળે તેવા લાભ મળવાના સમાચારથી સર્વત્ર આનંદ વતી રહ્યો. એ પછી જમીનદારોએ સુપ્રિમ કોર્ટમાં કાયદાને પડકાર્યો અને ધર્મયુદ્ધમાં મળેલો લાભ કાયદાની કેર્ટમાં ઓસરી ગયે.
આમ, કોંગ્રેસ અને કેંગ્રેસનિષ્ઠ સંઘના કાર્યકરોના વિચારોને સહિષ્ણુતાપૂર્વક અવકાશ આપવાને અને ત્યાગતપને પ્રયોગ સફળ થતાં આત્મવિકાસના સાધન તરીકે કર્તવ્યને મેહ વચ્ચેના ઢંઢમાં શુદ્ધિપ્રયોગના મર્મને નાનચંદભાઈ ગીતાના મર્મ તરીકે અંતઃકરણમાં ઘૂંટવા લાગ્યા અને સત્સંગમાં પણ વ્યક્તિ-સમષ્ટિના સુમેળની યાદ આપતી કડી ગુંજતી રહી કે –
સહિષ્ણુતા અને ત્યાગ, બંને વિકાસ લક્ષણે; વ્યક્તિ સમષ્ટિના મેળ, ઈચ્છનારા ન ભૂલશે.
સંતબાલ
(૫) તેફાન સામે શુદ્ધિ પ્રાગ
પ્રિજાધર્મની શુદ્ધિ અર્થે પ્રયોગ લોકશાહી અપેક્ષે છે, પ્રજામાં નિત્ય જાગૃતિ; શિસ્ત સમજદારી, અને કાનૂનપાલન. જેવું સ્વાતંત્રય પિતાનું, રક્ષો તેવું જ અન્યનું રક્ષવાં ન્યાય-સ્વાતંત્ર્ય, લઘુમતી વિપક્ષનાં.
લેકશાહીમાં પ્રજાને ધર્મ છે કે પ્રજાના પ્રતિનિધિએની બહુમતીએ કરેલ કાનૂનનું પાલન કરવું અને તેમાં ક્ષતિ જણાતી હોય તે લોકજાગૃતિપૂર્વક તેની સુધારણા
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૩
અને સશાધન માટે પ્રયત્ન કરતા રહેવા. બહુમતીનું પણ કવ્ય છે કે લઘુમતીને પૂરું સ્વાતંત્ર્ય આપી, તેની સાથે ન્યાયપૂર્વકના વર્તાવ રાખી, તેના અભિપ્રાયને પૂરા પ્રચાર કરી બહુમતી ખની શકે તેવી તક આપવી, પરંતુ કાઈ જૂથ સમજદારી અને જવાબદારી ચૂકી, લેાકમત ઘડવાને બદલે ખજર, તાકાના, અને શેરીની લડાઈ દ્વારા પ્રશ્નના નિવેડા લાવવા મથે તે અરાજકતા અને અંધાધૂંધી ફેલાઈ જાય, જે લેાકશાહીને જ ગળી જાય; એટલે પ્રજાના પાયાના ધર્મ જ ચુકાઈ જાય. પરસ્પરના વાત ત્ર્યની રક્ષાને બદલે ટાળાની હિંસાને જ જો સત્તા પ્રાપ્તિનું સાધન અનાવાય તે ચેતવા જેવું છે.
લેાકનીતિ ઘડનારી પ્રજાશક્તિ તૂટી જશે તે ત્યાં સરમુખત્યારી આપે!આપ શરૂ થશે.
સસલુ
મહા દ્વિભાષી રાજ્ય વખતે ખરેખર મુંબઈ—ગુજરાતમાં એવી જ સ્થિતિ પ્રવર્તી ગઈ. મહાગુજરાતની માગણી કરનારા અને મુંબઈ સહિતના મહારાષ્ટ્રની માગણી કરનારાએ પાર્લમેન્ટ કે પેડુતપેાતાના રાજ્યના કાયદાના સંશોધનને નેવે મૂકી હિંસા, તાફાન, અન્યભાષી પ્રજા પર આક્રમણ જેવી નિલેાકશાહી પદ્ધતિ આચરી અને અંધાધૂંધીએ માઝા મૂકી. ચાતરફથી વાદવિવાદપૂર્ણ અને પૂર્વગ્રહ ભરેલાં નેતાઓનાં નિવેદના આગ એકવા લાગ્યાં આ પૂરમાં ભલભલા આગેવાના તણાઈ ગયા. કહ્યું છે કે
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४
મેર પૂર આવે ત્યાં સ્થિર કેણ રહી શકે, મોટા મોટા ડગે, માત્ર આર્ય પુરુષ ના ડગે.
સંતબાલ અમદાવાદમાં પણ હિંસક તોફાને શરૂ થયાં. હડતાલનું એલાન આપનારનું ન માને તેની દુકાનો લૂંટાવા લાગી, ખાદીભંડારોને આગ લગાવવામાં આવી. પેળી ટોપી પહેરનારાની ટોપી ઉતરાવે અથવા પીટવા લાગે. કોંગ્રેસની સભા ભરી જ ન શકાય તેવી સ્થિતિ પેદા થઈ. જનતા કરફયુના નામે જનતાને બહાર નીકળવાની મનાઈ કરવામાં આવી અને છતાં કોઈ નીકળે તો ટોળાં તેને ઘેરી વળે અને સતામણ કરે. દંડશક્તિને સ્થાને હિંસક ટોળાએ શહેર પર કબજો મેળવવાને આરંભ કર્યો. સંતબાલજી અડગ રહ્યા. આંધીની પેલે પાર રહેવા પ્રકાશપથને ચીંધતાં એમણે શીખ આપી કે
હિંસા-તોફાનને ભાઈ, વિધેય માનશે નહીં, કિંતુ અન્યાયની સામે, અહિંસાથી ઝૂઝે તમે.
- સંતબાલા પૂ. સંતબાલજી પૂ. રવિશંકર મહારાજ કે અન્ય કઈ સંતપુરુષની શીખ માનવા જેટલું લેકમાનસ સ્થિર રહ્યું ન હતું. ટેળાવાદના નશાએ પોતાનું નિશાન કોંગ્રેસને બનાવી હતી. રાજ્યને દમન કરવું પડે તેવા તીવ્ર કાર્યક્રમો આપી આપી, રાજ્ય લાઠી–ગળી ચલાવે તે શહીદોના લેહી પર જનમત ઉકેરી, કોંગ્રેસ હટાવવાની નીતિનાં મહાનગરો અગ્રેસર બન્યાં હતાં. શાંત ને શાણું લેકોને, શ્રમજીવીને અવાજ આ હેહામાં દબાઈ ગયા હતા.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૫
ટાળાથી જુદા મત આપનાર છાપાં, સસ્થા કે વ્યક્તિ ટાળાના ઉશ્કેરાટના ભાગ મનતાં હતાં. પૂ. સંતબાલજીને લાગ્યું કે આ અંધાધૂંધી કોંગ્રેસ, લેાકશાહી તેમજ માનવીય મૂલ્યાને ગળી જશે. એથી એમણે સ્પષ્ટ કર્યુ” કે અંધાધૂંધી પ્રશ્ન પ્યાસી બને ત્યારે ખરેખર, કાં હામાએ જ પ્રત્યક્ષ કાં પરાક્ષ ક તપ.
પૂ. સ’તમાલજીએ તપ શરૂ કર્યું અને પ્રાયેાગિક સધાએ પ્રત્યક્ષ હૈામાવાની ધારણા અને હિનતથી અમદાવાદમાં પછાત જાતિ, ગામડાં અને મહિલાને અવાજ રજૂ કરવા કમર કસી. સંઘે અને મ`ડળે અમદાવાદમાં સરઘસના જાહેર કાર્યક્રમ ગેહવી કાઢો તેમ જ શાંતિસેનાની પણ પહેલ કરી. પૂ. નાનચંદભાઈના સહકાર સાથે ખેડૂત મંડળે ગામડે ગામડે, પૂ. સતખાલને સંદેશા પહેાંચાડયો. રજપૂતા, કાળીએ! ભરવાડ, કણબીએ પછાત જાતિએ અને બહેના શાંતિમાં સામેલ ધર્યાં. જેએનું ઘડતર સશસ્ત્ર સામનાની પરંપરાથી થયું હતું તેએ આજે અહિંસાની તાલીમ લેવા આવ્યાં હતાં, કાળાશાહીની જબરજસ્તીને અહિંસક સામના કરવા આવ્યાં હતાં. સમાજને ટોળાના આક્રમણમાંથી બચાવવાના નારા લઈ ને આવ્યાં હતાં કે
ટાળાશાહી નમાવે જો, હિંસા-ધાર્ટ સમાજને, કરા શાંત પ્રતિકાર, સધ, મંડળ, સૌનિકા' સ'ધ અને મડળના સૈનિકા અમદાવાદના રસ્તામાં
નારા ગજવતાં ફર્યાં. ખેડૂત મડળ, ગોપાલકમ ના સભ્યા
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૬
પ્રાગિક સંઘના કાર્યકરો, શાંતિસૈનિકે અને મહિલાઓને પણ સુધરેલા અને સંસ્કૃત ગણાતા શહેરીજનેએ કડવા કટુ વેણે કાં, બીભત્સ ગાળ આપી, ખૂનસ ચેષ્ટાઓ કરી, ધકકે ચડાવ્યાં, ગડદાપાટુ માર્યા, કપડાં ખેંચી લેવા અને નગ્ન કરવા સુધીની કઈ કે હેવાનિયત બતાવી, કોઈએ ઢોર છૂટ મૂકી ડરાવ્યા, તુચ્છકાર અને અપમાનથી ઉશ્કેરવા મથ્યા, પણ જેના ખમીરમાં ખૂનસ ભર્યું હતું તેવા ગ્રામજનોએ પ્રતિકારમાંય કડવું વેણ પણ ન ઉચ્ચાયું. પૂરી મકકમતા છત સહિષ્ણુતા અને નમ્રતા બતાવી. એક પછી એક ટુકડીએ આવતી ગઈ. એમણે ટાળશાહીન. જુલ્મ અને આક્રમક બળાની સરમુખત્યારી ઉઘાડી પાડી. ગામડાના લોકેન નીડર અહિંસક સામનાથી શહેરના સમજણ માણસે માંચે હિંમત આવી. એ પણ સરઘસમાં ભળવા લાગ્યા. કાસિમેનન ગ્રામશતિનાં શિસ્ત અને સામર્થ્યનું ભાન થયું. પ્રાગિક સંઘ, ખેડૂતમંડળ અને નાનચંદભાઈ સંચાલિત શુદ્ધિ-સમિતિએ લેકઘેલછા અને સામાજિક ઉત્તેજનાના નાના ગાંડાતર પૂર સામે ગામડાં, પછાત જાતિઓ અને મહિલાઓની સુસજજ શકિતને ઘડીને જાહેર જીવનમાં તેને પ્રતિષ્ઠા અપાવી. જે ગામડાની પછાત કોમે અને સ્ત્રી-જાતિને. અવાજ સંભળાતા ન હતા ત્યાં તેને ગૌરવયુક્ત માન અને સ્થાન મળ્યું. ખરેખર
પછાત, ગામડાં, સ્ત્રીઓ, સુગ્ય સ્થાન પામશે; ત્યારે આ રાષ્ટ્રમાં, નિચે નિત્ય વિજય મળશે.
સંતઅલ
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૭
તોફાનો ઘટવા લાગ્યાં. કોંગ્રેસે પણ કોંગ્રેસ હોલમાં સભા રાખવા હિંમત કરી. આગેવાનોએ સંઘને બિરદાવ્યો. પછાત, ગામડાં અને સ્ત્રીઓનું સંસ્કરણ, નવજાગરણ ને શુદ્ધીકરણ કરવાના કાર્યમાં ઓતારિયાના પ્રવેશથી માંડીને સાણંદ શુદ્ધિપ્રાગ સુધી પૂ. નાનચંદભાઈએ પિતાનાં સર્વ કરો, સાધને ને ભાવે સને સમર્પિત કર્યા હતાં. એમના એ સમર્પણમાંથી શુદ્ધિકગની ભૂમિકા મજબૂત અને સુવ્યવસ્થિત બની. ગુદ્ધિપ્રયાગ એ ગાંધીજીએ આપેલા સત્યાગ્રહનું સ્વરાજ્યના લોકતંત્રમાં સંધિત કરેલું અહિંસાનું સ્વરૂપ જ છે. આજનાં રાજ્ય, સમાજ ને સંસ્થામાં થતી ક્ષતિઓ અને ભ્રષ્ટાચાર નિવારવાનું એ અમેઘ અજોડ સાધન છે. પ્રાયોગિક સંઘે તેને ઘણે સ્થળે અજમાવીને તેની કાર્યસાધકતા અને સફળતા સાધક શક્તિને અનુભવ કર્યો છે. કત સંતનું માર્ગદર્શન, સેવકસંઘની દોરવણ અને સામુદાયિક વિચારણાસભર કાર્યશક્તિના સંકલનથી શુદ્ધ સત્યાગ્રહરૂપી શુદ્ધિપ્રયોગની વ્યાપક અજમાયશ કરવાનું સદભાગ્ય પૂ. નાનચંદભાઈને મળ્યું હતું, છતાં હમેશાં યશ તે સંઘને જ આપે છે, કેમ કે, તે કહે છે કે મહારાજશ્રીનું માર્ગદર્શન ને સંઘની શક્તિનું સમર્થન છે માટે જ કાર્ય થાય છે.
ખર જ એકલે કે, ભલે સમર્થ હે ઘણે તો જ કાર્ય કરી શકે, સાધે છે સાથે સર્વને,
સંતબાલ
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮ આ સર્વને સાથ મેળવવામાં પૂ. નાનચંદભાઈની સરલતા. નમ્રતા અને મૃદુતા સભર સહજપ્રેમે અગત્યનો ભાગ ભજવ્યો હતો. તે ગુણે એમના સાધનામય જીવનમાંથી પાંગર્યા હતા.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭. ભાલમંદિરમાં વત્સલ સેવા
સર્પી રસે મહી` શ્રેષ્ઠ, વાત્સલ્ય રસ માનો; વહાવી વિધવાત્સલ્ય, માતૃત્વ વિકસાત્રો, માતૃભાવ વિકસાવવાનું ઉત્તમ સાધન નાનાં બાળકાની નિર્વ્યાજ સેવા અને માતૃતિના સતત નિર્વિકારી સંપર્ક છે. નાનચંદુભાઈનાં હવેલી છેાડયા પછી એ વર્ષે ગેાસેવાની ભક્તિ, ચાર વરસ ગ્રામભક્તિ અને ત્રણ વર્ષ તામય શુદ્ધિસાધનામાં ગયાં. એવી શુદ્ધિ પછીના સહજ ક્રમ શુદ્ધ પ્રેમના પ્રાગટવ કે વિશુદ્ધ વાત્સલ્યના વિકાસમાં આવે છે. સાણંદ શુદ્ધિપ્રયાગ પછી સાણંદનું બાલમંદિર સભાળવાનું નિમિત્તે તે નાનચંદભાઈ ને સહજરૂપે પ્રાપ્ત થયું અને એ દ્વારા એમનું હૈયું, વાણી અને વ્યવહાર માતા જેવા પ્યારથી નીતરવા લાગ્યાં.
૧૯૫૯-૧૯૬૦ માં ખાલમંદિર સભાળ્યું ત્યારે એના જૂના સ્ટાફનાં પાંચેય બહેના રાજનામાં આપી નિવૃત્ત થયાં હતાં. વિદ્યાથી એમાં કેવળ સાત બાળકાની હાજરી હતી. એટલે બધું એકડે એકથી ઊભું કરવાનું હતું. બે માસ દીવાનસ`ગભાઈ સાથમાં રહ્યા અને નાનચંદભાઈ એ ભગી અને હરિજન બાળકેની ભરતી માટે પ્રયત્ન કર્યા. જાતે જ ભ‘ગીવાસ, હરિજનવાસમાં જતા; નાનાં મેટાંને મળતા અને ત્યાં જ એમણે વર્ગ પણ ચાલુ કરી દીધા. બેત્રણ
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
માસમાં એમની સરલ તથા નિર્મળ વાણીએ ઘણાંખરાને પ્રેમ જીતી લીધા અને ઋષિ બાળકે તથા હરિજન બાળકે બાલમંદિરમાં આવવા લાગ્યાં. માબાપ પણ સહકાર દેવા લાગ્યાં. એ પછી સાણંદ ગામના જુદા જુદા લત્તાને પરિચય કરવેર શરૂ કર્યો. માતા અને બાળકોને પ્રેમ દિવસે દિવસે વધવા લાગ્યા અને એકાદ વર્ષમાં તે બાલમદિરમાં સારી એવી સંખ્યા જામી ગઈ. બાળકે તે એટલાં બધાં હેવાયાં થઈ ગયાં કે જે લત્તામાં નીકળે ત્યાં બાળકે પ્રેમથી બાપુ-બાપુ કરી ઘેરી વળવા લાગ્યાં. બાળકે પ્રત્યેના હેતે માતાઓને પણ બાપુ પ્રત્યે આદરથી જોતી કરી. આમ મહિલાઓ અને બાળકો બાપુના વત્સલ રંગે રંગાયાં.
શિક્ષકા બહેનોની ભરતીનો પણ પ્રશ્ન હતો. બાપુએ ભાવુક અને ધગશવાળ એક એક કરતાં ચારેક બહેનો શોધી કાઢ્યાં. એક બહેનને તો એની ભાવના-ભક્તિમાં ખૂબ સહાયભૂત થઈ સંયમ તરફ વાળવાના પ્રયત્નમાં પણ ખૂબ મદદ કરી. એ બહેનમાં ધીમે ધીમે આવડત વધવા લાગી અને બીજા બહેનએ તેની મદદમાં રહી બાલમંદિરના કામને ઉપાડી લીધું. નાનચંદભાઈની કાળજી, કાર્યકર્તા બહેન પ્રત્યેનું વાત્સલ્ય અને માતા જેમ દીકરીને તૈયાર કરે તેમ પ્રત્યેક વાતમાં કેળવવાની સાવધાનીએ શિક્ષિકા બહેને તૈયાર થઈ ગયાં, તેમણે બાલમંદિરની બાબતમાં નાનચંદભાઈને નચિંત કરી દીધા.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨ ના ફેબ્રુઆરીમાં એમનું આંતરમન અંતમુખ બનવા લાગ્યું. ત્યાગ વૈરાગ્યનો રંગ ઘૂંટાવા લાગે અને એક વર્ષમાં બાલમંદિરની બધી જવાબદારીમાંથી મુક્ત થવાનું એમણે સંઘને જણાવ્યું. બાલમંદિરના ચાકમાં જ ઝૂંપડી કરી રહેવા લાગ્યા. ગામમાં ભેજન માટે બોલાવે તો જતા અગર ભાખરી શાક બનાવી લેતા. વેતન લેવાનું પણ બંધ કર્યું હતું અને ત્યાગ-વૈરાગ્ય પ્રત્યે એમના અંતઃકરણે દોટ મૂકવી શરૂ કરી. ખાનપાન, રહન સહન બધાને ત્યાગ અને વૈરાગ્યને મૂલે મૂલવવાના ગજને જ એમણે પ્રાધાન્ય આપ્યું. અને ૧૯૬૩ ના ફેબ્રુઆરીમાં તો એમણે એ દિશામાં પ્રાણ અડદયું.
તાદાઓ અને તથ્ય આપવી પ્રેરણા શ્રેષ્ઠ, લઈ કામ બધાં કને; સાધે તાદા-ય તે સૌથી, તારણ્ય તોય ન ચૂકે; રહે તટસ્થ નિલે પી, છતાં તન્મય સર્વમાં; તેવા સંત બાળ નિ, જરૂરી જગમાં સદા.
સંતબાલ નાનચંદભાઈન. ગુરુ કોપી નીકળે છે એમન તાદામ્ય અને તટસ્થતામાં. નાનચંદભાઈએ બાલમંદિરના સકિય સેવક તરીકે ભલે નિવૃત્તિ લીધી પણ પ્રેરક બળ તરીકે તે તે આજ સુધી રહ્યા જ છે. એમનું વાત્સલ્ય જ માતા જેવું નિર્મળ હતું. એટલું બાળકો, વાલીઓ અને કાર્યકરની સાથે સહજ રીતે તે તદાકાર બની ગયા હતા?
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેમ સંસ્થાના દેહ અને આત્મા સાથે પણ એમણે તાદામ્ય સાધેલ હતું. એટલે સંસ્થાનું સત્ત્વ અને શુદ્ધિ જળવાય તે માટે સતત જાગૃત રહેતા હતા. એક બાજુથી અઢળક પ્રેમ, પુષ્પથી પણ કોમળ હૃદય અને બીજી બાજુથી જે સંસ્થા પ્રત્યે બેપરવાઈ કે બેવફાદારી જણાય તો સંત્રીની જેમ “આલબેલ” પોકારી જ હોય. જે ક્યાંય ક્ષતિ કે બેઈમાનદારી થાય તે કડક આલોચના અને કડવાં લાગે તેવાં પગલાં લેતાં પણ ન અચકાય. માતા જેમ કડવી દવા પાઈને બાળકને નરવું કરે છે તેમ તન, મન કે વ્યવહારમાં કયાંય અસ્વચ્છતા, અશુદ્ધિ કે અપ્રમાણિકતા દેખાય તો તેને સુધારવા સદાય તત્પર રહે. એમાં કેઈની લેશ પણ શેહ-શરમ ન રાખે. ગોળ-ગોળ વાત ન કરે. પણ સ્પષ્ટ અને સચેટ વાત કરી સામાનાં તન, મન અને વ્યવહારને શુદ્ધ કરે. તેમને સ્નેહ નિર્મળ પણ રાગાત્મક બિલકુલ નહીં. પિતાના પ્રિયમાં પ્રિય શિષ્ય કે શિષ્યાના ખાટા કૃત્યને લેશ પણ ન છાવરે. ઊલટા તે ન સમજે તો તેમને ઉઘાડાં પાડી સાચે માર્ગે લાવવા મથે. કુસુમ જેવા કોમળ નાનચંદભાઈ જ્યારે દોષ ઉખેળતા હોય ત્યારે કેઈને વજા જેવા કઠોર લાગે, પણ મા જેમ ઠીકરીથી મેલ ઉખેડે છે તેમ તેને લાડકવાયાં શિષ્ય-શિષ્યાને છોલીને પણ વ્યસન અને વ્યવહારની અશુદ્ધિમાંથી પાછાં વાળે. બધાના ગુણ દોષ જુએ, શક્તિ-અશક્તિ જુએ, વ્યક્તિગત અને સામાજિક ઉપયોગ જુએ અને વિવેકપૂર્વક તટસ્થ વિવેચક તરીકે જે સાચું લાગે તે કહે ને તે પ્રમાણે વર્ત. આવું તારણ્ય
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેમના વૈરાગ્યનું દ્યોતક છે. વૈરાગ્યનો સાર જ છે નિરાસક્ત તારણ્યવૃત્તિ. તેથી જ સંતબાલજી કહે છે કેઃ
સવ ગુણ મહીં શ્રેષ્ઠ, છે સદ્દગુણ તટસ્થતા; જગે સક્રિય ને સાચી, દુર્લભ છે તટસ્થતા.”
સંતબાલ
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮. ભાવ-સંન્યાસની સાધના
રહે તટસ્થ નિલેપી, છતાં તન્મય સવમાં; એવા સંતબાળો વિષે, જરૂરી જગમાં સદા.
ડાને સંગ છેડીને, સર્વને સ્નેહ ઝંખતા; તપસ્વી સાધુ એકાંતે, રહી દુઃખો સહે ઘણાં.
સંતબાલ સાણંદ બાલમંદિરમાં કુટીર કરી ગામમાં ઘેર ઘેર ભોજન કરી નાનચંદભાઈ વિરાગ્યના અંતરંગ ભાવને તટસ્થતાથી નીરખવા લાગ્યા અને જેમ જેમ તે અંતરમાં ડાકિયું કરે તેમ તેમ વધુ અને વધુ ત્યાગના ઉમળકા આવે. ગામ વચ્ચે રહેવાને બદલે નિસર્ગને ખાળે એકાંતે ગામથી દૂર ખેતરમાં રહેવું, મૌન ધારણ કરવું અને અભ્યાસથી આત્મવિવેક વિકસાવવાની એમને લગન લાગી.
પાંચ મહાવ્રતો અને અન્ય નિયમો સાણંદથી બે માઈલ દૂર એક ખેડૂતના ખેતરમાં કંતાનની ઝૂંપડી બનાવી ત્યાં મૌનવાસ કર્યો. ગામમાં ભિક્ષા લેવા એક વખત આવે અને સંતબાલજીના આદર્શોને નજર સામે રાખી જીવે. સંતબાલની દીક્ષા, તેને સ્વાધ્યાય, તેનું કાષ્ટમીન, અને સ્વ-પરનું શ્રેય સાધતું વ્રતમય સાધુજીવન બધું તેમને પ્રેરણા આપતું હતું અને અંદરના કુરણથી એમણે મહાવ્રત ધારણ કર્યા.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૫
અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય વ્રતી હતા; ધનનો સ્પર્શ ત્યાગીને, પાંચ મહાવ્રતી થયા. રાત્રિભેજનને ત્યાગ, મૌન ભિક્ષાચરી વળી; સ્વીકાર્યો પાદ વિહાર, અને સ્થાન એકાંતમાં.
તિતિક્ષા અહેરાત્રિ વધુ કાળ નિવૃત્તિમાં રહે હવે;
મૌન એકાંત અભ્યાસ સાધે વળી દિને દિને. જ્ઞાનચંદ્રજીને વનની એકાંતનો પહેલો અનુભવ હતો. રાત્રીએ જેમ વનપશુ કે પંખીની તીણી ચીસ ઉઘમાંથી જગાડી દે, તેમ ડફેરો અને અસામાજિક તત્ત્વોના અણધાર્યા આગમન અને પૂછગાછ પણ ડબલરૂપ લાગે, આરંભના વર્ષમાં તો અખંડ મૌન રહેતું. હાથની સંજ્ઞાથી સમજાવી તેવાં તત્તવોને પાછો વાળી દેવાતાં. બપોરે ભિક્ષા માટે ગામમાં આવતા. જેના ખેતરમાં ઝૂંપડી કરેલ તે ખેડૂતને પ્રેમ ખૂબ વધતે જ ગયે, તેથી કંતાનને બદલે ત્રણ રૂપિયા ખચી એણે પતરાંની મલ્લી બનાવી દીધી. પણ ખેતરાઉ જમીનના ખોળે સૂવાનું એટલે કેટલાંક કુદરતી કષ્ટને સહજ બનાવ્યું છૂટકે. એથી જ તિતિક્ષાને તપમાં સ્થાન મળ્યું છે. ઝેરી કાળે વિછી તો કેઈ કોઈવાર પથારીમાં આવી જતા અને નાગ પણ ઘણી વાર દેખા દેતે. ધીમે ધીમે એ બધાંથી તન-મન ટેવાવા લાગ્યાં. તેથી ગ્લાનિ ખેદ કે અરતિ મનમાં ન થાતી કે સારા સગવડવાળા સ્થળની ઈરછા કે વિકલ્પ પણ ન આવત.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૬
જીર્ણ કુટિરમાં કે'દી, કીડી ચાંચડ મછર; ઝેરી વીંછીઓ સર્પો, મકડા કદી દરે; અંધકારે ભમે પાસે, અંગે કદી અડી જતાં; ભીતિ સંકેચ કે સૂત્ર, અરતિ મનમાં નથી; મહવિષ તુફાને કે, ધૂળ વંટોળ આવતા; ચિત્ત નિસર્ગ પ્રેમીનું, કદી અસ્થિર ન થતું.
શરૂમાં જે સ્થિતિ થોડી કષ્ટદાયક લાગતી હતી એ પછી આનંદદાયક લાગવા મંડી.
જીવસૃષ્ટિ સાથે તાદામ્ય જેમ જેમ ખેતરમાં રહેવા લાગ્યા તેમ તેમ જગલનાં પશુ પ્રાણી ને પંખીને તેને પ્રેમના લેચને જેવા લાગ્યા.
એક વખત પ્રેમની નજર આવી પછી બધાય પ્રસંગે પ્રેમની આંખે જ આપોઆપ મૂલવાતા જાય છે. જ્ઞાનચંદ્રજીની કુટિર વૃક્ષ નીચે હતી, કુટિર પાસેની એટલી લીંપીગૂંપીને રાખતા. પણ રોજ રાત્રે પંખીનો મેળો ઝાડ પર જામે અને સવાર થાય ત્યાં ચરક ને હગારથી લીપેલું બધું બગાડી નાખે. એટલે પંખીને પથરો ફેંકી ઉડાડી મૂકવાને વિચાર આવ્યો. પથ્થર ફેંકાયો તેથી પંખી ડરીને ઊડીને દૂર બેઠાં. ફરી પથ્થર ઉપાડે છે ત્યાં એમને વિચાર આવ્યો “ઝાડ તે પંખીને કાયમી વિસામે છે, એનું ઘર જ. અને તારી ઝૂંપડી તો હમણાં જ થઈ. તેની શોભા માટે પંખીને ઘર વિનાનાં કરાય? ને તેને તેના ઘરમાંથી ભગાડાય ?
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭
પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ વા, પશુ-પંખી દુભાય જ્યાં; પ્રત્યાઘાત સુસંતોના, હૃદયમાં જણાય ત્યાં.
આ પ્રત્યાઘાતમાંથી સત્ય સૂઝયું “નિસર્ગના મેળામાં સૌને સરખે અધિકાર છે. સ્વ-ના સુખ માટે પરને ન પડાય.” આમ, અંતરમાં ઊગેલ જ્ઞાનમાંથી સાચી દયા સહજ બની ગઈ અને જીવમાત્રને અભય આપતો સિદ્ધાંત હાથ લાગ્યો કે–
“જેવું ચૈતન્ય પિતામાં તેનું જ સૌમાં રહ્યું; એવા વિવેકથી વિશ્વ સૌ પ્રાણી પ્રત્યે વર્તવું.”
સંતબાલ ભિક્ષાચરી નાનચંદભાઈ તાપમાં રોજ બપોરે ભિક્ષા માટે નીકળે. ભિક્ષામાં સાદો આહાર, ઘી-તેલવાળા રસાળ ભજનને બદલે સાદો સાત્ત્વિક ખોરાક લેતા. મિષ્ટાન્ન અને તળેલાં ફરસાણાદિ ન જ લેતા. જન મુનિની જેમ ગોચરીથી ભિક્ષા લેતા. એથી ઘણું પરિવારનો સહજ પરિચય પણ વધવા લાગ્યા યાચનામાં દીનતા નથી પણ વ્યાપકતા છે.
યાચના નમ્રતા આવે, મિથ્યાભિમાન જાય છે; લોકહૃદયનો ઊંડો પરિચય સધાય છે; ઘટે સંચયને વ્યાધિ શ્રદ્ધા નિસર્ગની વધે; તેથી જ ભાવ-સંન્યાસી, શુદ્ધ ભિક્ષા પર જીવે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮.
પાદવિહાર નાણુના ત્યાગના સંક૯પ સાથે નાણાંની જરૂર જ ન પડે તેવી સ્વાવલંબી જીવનચર્યા ગોઠવાય તે જ સંકલ્પ લાંબે વખત ટકે. ભેજન-વસ્ત્ર ભિક્ષાથી મળી રહે અને પ્રવાસ પગપાળા થાય તે નાણાંની જરૂર જ ન રહે તેમ માની પાદવિહારનો સંક૯પ પણ કર્યો. સાથે સાથ માંદગી કે અણધાર્યા સંગેમાં છૂટછાટની આવશ્યકતા સમજાતી હતી પણ આરંભમાં તો પાદ વિહાર પર પૂરું બળ લગાવવાની દષ્ટિએ અપવાદને સ્થાન જ ઓછું આપેલ હતું.
વાહને અન્યને ત્રાસ, યંત્રો હણય સંસ્કૃતિ; પાદવિહારમાં તેથી, વૃત્તિ જ રાખવી ભલી;
સર્ગિક મળે મોજ, લેકનુભવ સ્વાશ્રય; વધુ પ્રમાણમાં માટે લે, એને ભિક્ષ આકાય;
સ્વાધ્યાય અને સાહિત્ય સંત દુર્લભ ને તેથી સમાજોગી દોહ્યલે; સેનું માટી જુદાં પાડી, સર્વને સ્થાન ચિંધતે; જે પળે પળ પિતાન, કર્તવ્ય માર્ગમાં ધરે; સવમાં તેમ સર્વત્ર, સમવ સાચવ્યા કરે.
આ યુગ સમાજ-યેગીનો છે, અને એથી જ એવા ચગીના અનુભવોનું વાંચન શાસ્ત્રરૂપ બની જાય છે કેદારનાથજીનું સાહિત્ય એ કેટીનું છે. “વિવેક અને સાધનાથી આરંભી એનું વ્યવહાર શુદ્ધ કરતું સાહિત્ય હૃદયને સત્યને
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૯
વિવેકથી રસી દે છે. તેને પરિપુષ્ટ કરે છે કિશોરભાઈની “જીવનદષ્ટિનો પ્રકાશ પાથરતું સાહિત્ય. નાનચંદભાઈ હવે જ્ઞાનાચંદ્રજી બન્યા એમણે નાથજી અને કિશોરલાલભાઈને પહેલા વાંચ્યા. અને એમના અજવાળે ગાંધીજીના સાહિત્યે એમને જીવંત દૃષ્ટિ, વ્યાપક ભાવના અને વાસ્તવિક દષ્ટિના પ્રાગોથી પ્રોત્સાહિત કર્યા. ગાંધીજીના ગુરુ સમા શ્રીમદ્ રાજચંદ્રના પત્રોનું વાંચન અને ઉત્તમ પાથેયરૂપ લાગ્યું. આ સાહિત્ય ફરી ફરી વાંચ્યું. તેના અર્ક જેવું લાગ્યું તેની નોંધ કરી. એ નોંધ પર સતત ચિંતનમનન ચાલતું અને એની પણ ટૂંકામાં ટૂંકી યાદી થતી. એમના વાંચનનો ઝોક જીવનનું પ્રત્યક્ષ ઘડતર કરે તેવાં જીવનચરિત્ર, અનુભવી પુરુષોના અનુભવ અને પુરુષાર્થ પર વધારે હતો. તાત્ત્વિક શાસ્ત્રીય ચર્ચામાં ન તો તેમને રસ હતો ને એટલી શિક્ષાની તૈયારી હતી; કેમ કે તે માનતા હતા કે—
વ્યાકરણ છંદો ન્યાય, વિશેષિક વ્યવહારદિનાં
સ્ત્રોતણું હે જ્ઞાન તોપણ, શીલ ઉત્તમ સર્વમાં,
એથી જ જેનાથી સદ્દગુણ વધે, શીલ વધે, દિવ્ય ગુણ વધે, તેવા વાચનને જ તે પ્રાધાન્ય આપતા હતા, તેમને ભાગવતમાંથી જે પ્રેરણા મળી તે પરથી એમને સ્પષ્ટ થયું કે ભાગવત રામાયણ જેવું કથા-સાહિત્ય બાળકો, બહેને અને ગ્રામવાસીઓના હૃદય-ઘડતરમાં ઉત્તમ શિક્ષક જેવું કામ કરે છે. સંતલાલજીના અભિનવ રામાયણનું તે એમને રટણ થઈ ગયું હતું. ભાગવત પર
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦.
જુદા જુદા કથાકારના ભાવે પણ માણતા. પૂ. ડોંગરેજી, માધવતીર્થ, કૃષ્ણશંકરશાસ્ત્રીજી વગેરેની શૌલી તેમને ગમતી. સંતબાલજીના “જૈન દૃષ્ટિએ ગીતાદર્શન' પર વાંચન-ચિંતન કરી સંક્ષેપ ોંધ પણ તૈયાર કરી હતી. સ્વયંને જે સૂઝતું તેની પણ નોંધ રાખતા હતા. જે વાંચે તેની પોતાના જીવન સાથે તુલના કરતા અને સુઅધ્યાયને સ્વાધ્યાયરૂપે પચાવતા હતા, પચેલાને જીવનમાં ઉતારતા હતા. આથી એમનામાં જ્ઞાન અને આચરણ વચ્ચેને સુંદર સુમેળ જોવા મળતો હતો, એ જ વાંચનની વિશિષ્ટતા હતી.
સિદ્ધનાથ મહાદેવ પાસે કુટિર સર્વાગી સાધના મહીં, એવો કે કાળ આવતા, એકાંતે મૌન સેવીને, આત્મા ઊંડાણમાં જતો. છોડે છે સંગ સીને જે, તેને નિસગ ગોદ દે; ભેટાવે માતૃરૂપે ત્યાં, પ્રેમામૃત નિમિત્ત કે.
- સંતબાલ કાશીરામભાઈના ખેતરમાં પૂર્ણ મૌનથી એક વર્ષ રહી પછી સાણંદ નજીક સિદ્ધનાથ મહાદેવના મંદિર પાસેની રૂખડાનાં છાયાની ઓથે ઝૂંપડી બાંધી નાનચંદ. ભાઈ ચારેક વરસ ત્યાં જ રહ્યા. તેઓ આઠ કલાક મૌન રાખતા. ભિક્ષા માટે ગામમાં આવતા. સત્સંગ નિમિત્તે પ્રાર્થના પછી, કે ગામની અનુકૂળતા પ્રમાણે આઠ કલાકના મન પછી ક્યારેક વાર્તાલાપ આપતા હતા. એમનો અંતરંગ વૈરાગ્ય, એમનું સતતું વહેતું વાત્સલ્ય, એમની સર્વ,
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
જનમાં રહેલી સમદર્શિતાની ઝલકે અને મન, વાણી અને કર્મની સત્યમય એકરાગતાએ કેટલાંક ભાવુક હૃદયનું તેમના પ્રત્યે ખેંચાણ વધાર્યું. તેઓ એમની કાળજી રાખવા લાગ્યા. ત્યારે જ્ઞાનચંદ્રજીએ કહ્યું : “મારી નહીં, મારી વાતની કાળજી રાખે. એમની વાત એટલે સત્સંગનો રંગ વધારવાની વાત, એમની વાત એટલે દીનદુખિયારાની મદદે જવાની વાત, એમની વાત એટલે શાળાના શિક્ષણની સાથેસાથે બાળકને ધર્મનું અને સંસ્કૃતનું શિક્ષણ મળે તે વાત, એમની વાત એટલે જીવનમાં સંયમ અને સદુભાવના વધે તેવા વ્યવહારની વાત. આ બધી વાત પર અંદરોઅંદર વિચારવિમર્ષ થયા. જ્ઞાનચંદ્રજી તે વાતમાં નહીં સક્રિય આચરણમાં માનનારા હતા. પરિણામે વિચારને વ્યવહારમાં મૂકવા માટે થોડા સસંગીએ તૈયાર થવા લાગ્યા. તેને તેની ભૂમિકા પ્રમાણે તેઓ માર્ગદર્શન આપતા હતા.
પગપ્રવાસ અને સમાજદર્શન ચિશે ખરા વેરાગી , સદ્ગુરુરૂપ વિશ્વમાં તત્ત્વબેધ લઈ સાચો, આચરી આચરાવ; પાખંડ રૂઢિ ભેદીને, સત્ય ગ્રહવું દોહ્યલું; માટે વિવેકની આંખે, સર્વત્ર ભાળવું ભલું.
એક વરસ કાશીરામભાઈના ખેતરમાં સંપૂર્ણ મૌન અને એકાંતમાં ચાર વર્ષ સિદ્ધનાથ મહાદેવ પાસેની કુટિરમાં આઠ કલાક મૌન અને સત્સંગ ચર્યામાં ગાળ્યાં. પછી સ્વયં નિવૃત્ત રહી સદગૃહસ્થોને સેવા-પ્રવૃત્તિમાં પ્રેર્યા.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
પછી એમણે ચારેક વર્ષ પગ-પ્રવાસમાં ગાળ્યાં. આમદર્શન પછીનું પગથિયું અનંતનાં દર્શનનું, સમગ્રતાના દર્શનનું આવે છે. આ પાનને સ્વાભાવિક ક્રમમાં જ ચડવા લાગ્યા. સૌરાષ્ટ્ર, વીરમગામ, અને અમદાવાદ જિલ્લાનાં ગામડાંમાં એમણે પ્રવાસ કર્યો. જુદી જુદી રચનાત્મક સંસ્થાઓ, સાર્વજનિક સંસ્થાઓ, ગૌશાળા, પાંજરાપોળો, સેવા-સંસ્થાઓ, શિક્ષણ સંસ્થાઓને સંપર્ક સાધ્યું. તેના કાર્યકરો, સેવા, કર્મચારીઓ, શિક્ષકના મીઠા પરિચયમાં આવ્યા. દુપરાંત બાળકો, માતાઓ અને ખેડૂત, શ્રમજીવી ઉપરાંત દરેક સ્થળે હરિજન-ભંગીવાસમાં જઈ તેમની સાથેના હૃદયને સંપર્ક સાધી તે અંતરના તાર સાંધતા જતા હતા. આઠ કલાક મૌનમાં ગાળે, સાદા આહારની ભિક્ષાચરી લે. શાળાના, મહાશાળાના કે માધ્યમિક શાળાનાવિદ્યાથી શિક્ષકોને સંબોધે. બની શકે તે બપોરના બહેનોની સભા પણ રાખે અને રાત્રે પ્રાર્થનાસભા ને પ્રવચન આપે. સર્વત્ર ગુણ જોવા, ઈશ્વર સ્મરણ, માબાપને વિનય, સંયમનું પાલન, પરોપકારનાં કાર્ય કરવાં અને પાખંડ અન્યાય વગેરેનો સત્ય અને પ્રેમ જાળવી પ્રતિકાર કરવાની વાત તે બધે સમજાવતા. ચોમાસાના ચાર માસ એક સ્થળ રહી ચિંતન, મનન ને વાંચન કરતાં કરતાં લોકસંપર્ક ગાઢ કરતાં વાસણ, વલાદ, ધાકડી – ત્રણ સ્થળે ચાતુર્માસ કર્યા. આમ––
આઠ માસ ફરી ગામે, પગે વિહરતા હતા, ચાર માસ રહી ઠામે, દેહ થાક ઉતારતા;
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
કથા-સતસંગ આપીને, લેક-ઉદ્યોત સાધતા,
અનુભવો થતાં તેને, ખરો નિચોડ કાઢતા.
આ અનુભવના નિચેડરૂપે એમણે “સમાજદર્શન નામનું પુસ્તક પણ લખ્યું છે.
સમાજને જોવાની સંતોએ આખ આપી છે. સમાજના વિકારને છેડીને ગુણને ગ્રહણ કરનારી હંસદષ્ટિ જ પ્રત્યેકમાં રહેલા પ્રભુને પિછાને છે.
પરાવા ગુણ પિ છે, દો દુખે નહીં કદી; પિતાના દેષ દેખીને, કાઢે તે સંતની મતિ,
સંતબાલ સમયોગી સેવામૂર્તિ દાદાજી દાદાજી એટલે ડૉકટર રણછોડરાય ત્રિભોવનદાસ ભટ્ટ. ધોલેરામાં ડોકટર તરીકે એમણે ખૂબ જ લેકચાહના મેળવેલી. અનેક દીનહીન અને ગરીબની એમણે હૃદયપૂર્વક સેવા કરી હતી. નાનચંદભાઈના પરિવારનું એ કુટુંબના સ્વજન હોય તે રીતે ધ્યાન આપતા. મેટું ઓપરેશન હોય, કે નાની મોટી માંદગી હાય કાંઈ પણ ફી લીધા વિના એમની સેવા હાજર જ હોય. નાનચંદભાઈના ઘાર્મિક વિકાસમાં પણ એમનું સ્થાન હતું. તે હૃદયના કેમળ અને પ્રેમાળ તે હતા જ પણ એમની ઈશ્વરનિષ્ઠા અને જે મળે તેનાથી સંતોષ પામી સૌ સાથે સમભાવ રાખનારી વૃત્તિ, ક્ષમા, દયા વગેરે સદ્દગુણેને લઈ ને નાનચંદભાઈ એમને પૂજનીય માનતા હતા. દુષ્કાળ વખતે ગાયોની મદદે રહેવામાં અને જળ સહાયક સમિતિમાં એમણે ભાલ
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
ન. પ્રા. સંઘને સેવા આપી હતી. શિયાળ વિશ્વવાત્સલ્ય ઔષઘાલયમાં પણ બે વરસ કામ કરી ગયેલા. કરજ કરીને પણ ગરીબ-ગુરબાંને મદદરૂપ થવા જેટલા એ વત્સલ હૃદયના હતા. અને ક્ષમાશીલ તો એવા કે કંઈક ગેરસમજથી કેઈએ એમના પર તલવારનો ઘા કર્યો, જરા ઘવાયા પણ ખરા, છતાં ન તો તેના પર કેસ કર્યો કે ન ઠપકો આપ્યો પણ પૂરેપૂરી માફી આપી.
આવા દાદાજી જીવનનો છેલ્લો આશ્રમ માંડલમાં ગાળતા હતા, સેવાથે જીવતા હતા. એક બાજુથી ફકીરી, બીજી બાજુથી કરજદાર સ્થિતિ અને ત્રીજી બાજુથી માંદગીએ એમને ઘેર્યા હતા, પણ એમના મનનું સમત્વ તો એકધારું ને એકસરખું જ હતું.
જ્યાં જ્યારે જે અનાયાસે સારું-મારું મળે કંદ; રાખે સંતોષ તેનાથી. જગે તે શ્રેષ્ઠ માનવી. તેવા સમવયેગીને, સંગ સૌભાગ્ય છે; સેવાને લાભ પામે તે, સાધના ધન્ય થી જતી.
પ્રવાસ કરતા કરતા જ્ઞાનચંદ્રજી માંડલ આવ્યા. દાદાજીના સસંગે આનંદ અને આહલાદ આપ્યા. બીજી બાજુથી એમની માંદગી અને એકલતાએ જ્ઞાનચંદ્રજીને વિચાર કરતા કરી મૂક્યા. શું વૈરાગ્ય એકલપેટો હોઈ શકે ? પોતાના આત્મહિતને જ વિચાર કરે અને જે વ્યક્તિ અને સમાજનું પોતાના વિકાસમાં ત્રણ છે તે પ્રત્યે બેદરકાર રહે તે તે વૈરાગ્ય ગણાય? સમગ્રતાના ખ્યાલ વરાગ્ય શોભે તેમ વિચારી દાદાજીની સેવા માટે તત્પર
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫
થયા, અને તેમની સેવા લેવાની દાદાજીની ઈચ્છા પણ હતી. એટલે છૂટક છૂટક આઠ માસ જેટલું માંડલમાં રહ્યા અને દાદાજીની સેવા કરી, ઋણમુક્તિનો સંતોષ મેળવ્યો.
આ સેવાથી વૈરાગ્યમાં માધુર્યની સુવાસ ભળી. પ્રેમનો પરાગ વિકસ્યો અને વૈરાગ્ય પ્રેમમય બન્યા. સમત્વયેગી સેવાર્થી રણછોડભાઈ અને પ્રભુ-પ્રેમી વૈરાગી જ્ઞાનચંદ્રજી આ મિલનમાં ભગવાનની લીલા નીરખી નીરખીને પ્રભુકૃપાનું સુખ માણું રહ્યા હતા. બંનેની કુદરત કટી કરતી હતી. એક ને એકલતામાં સહાયતા મળી અને બીજાને પરિવ્રાજકતામાં પ્રેમળતા મળી, ખરેખર જ્ઞાની કવિએ સાચું કહ્યું છે કે –
ભાવનાની કસોટીમાં, હાય સાથ નિસર્ગને; નિસર્ગ મોકલી આપે ત્યાં સહાયક પાત્રને.
સંતબાલ જ્ઞાનચંદ્રજીએ ડૉકટર સાહેબની શુશ્રષા તો કરી પણ દાદાજીના દેહાંત પછી જ્ઞાનાચંદ્રજી એ “સેવામૂર્તિ દાદાજીના નામે પુસ્તિકા પ્રગટ કરીને જ કૃતજ્ઞતા બતાવ્યાને સંતોષ મેળવ્યા.
જીવનગી ડૉ. રસિકભાઈ સિદ્ધાંત જીવતો નિત્ય, વિશ્વને બોધ આપતે મૃત્યુને ભય જિતે તે, નર અમર જાણો. ભૂલવું સર્વ સંસારેભૂલવી નિજ જાતને; પ્રેમીએ વિશ્વમાં માત્ર, પ્રેમની સ્મૃતિ રાખવી.
સંતબાલ
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
જનસેવામાં પ્રભુસેવાને સિદ્ધાંત માની જેમણે પોતાના જીવન દ્વારા જાતે સતત સેવા કરી, અનેક સાથીદારોને સેવામાં પ્રેર્યા હતા, અખંડ ઈશ્વરશ્રદ્ધાથી તોફાનો, મહામારી અને ભયગ્રસ્ત કોલેરા વિસ્તારોમાં ખડે પગે દદી પડખે રહી જેમણે મૃત્યુના ભય પર જીત મેળવી હતી, સાત વર્ષની ઉંમરે જેણે વ્યસન ત્યાગ અને ભરયૌવને સત્તાસંપત્તિને બદલે સેવામય જીવન જીવવાની પ્રતિજ્ઞા કરી, જીવનભર તેનું પાલન કર્યું એવા જીવનગી ડૉ. રસિકભાઈ જ્ઞાનચંદ્રજીના પ્રથમ દિક્ષા ગુરુ હતા. તે સગપણથી સગા ભાણેજ થતા હતા, પણ લેહીના સંબંધ કરતાંય બંને વચ્ચે આધ્યાત્મિક સંબંધ વિશેષ હતો. એમનું જળકમળવત્ જીવન સાત ઈશ્વરનું સાન્નિધ્ય ઝંખતું હતું. એની ઈશ્વરદર્શનની લગને જ્ઞાનચંદ્રજીને પણ એ માર્ગે પ્રેર્યા-દર્યા. કેવળ એ માગે પ્રેરીને જ ડૉકટર અટકી ન ગયા, પણ પત્રવ્યવહારથી ચગ્ય પુસ્તક અને પુરુષોના પરિચયને પણ નિર્દેશ કરતા હતા. એ નિર્દેશ જ સંતબાલજીને પામવાનું નિમિત્ત બન્યો હતો. પ્રભુભક્તિ, સમાજસાધના અને વૈરાગ્યમાગે વળ્યા પછી એ એમની વિશેષ કાળજી રાખતા હતા. માંદગીમાં મદદે દોડી આવતા અને ઘેર પણ લઈ જતા હતા. આર્થિક રીતે પણ તેઓ નાનચંદભાઈને મદદરૂપ થતા હતા. આમ સંસારે ભાણેજ છતાં તેમનામાં એ માતાનાં દર્શન કરતા. એમના ઉપકાર અને પ્રેમાળ ભાવને યાદ કરીને નાનાચંદભાઈ ઘણી વાર રડી પણ પડતા. એવા પ્રેરક પ્રેમળ પાત્રને પરમાત્માએ પેતા
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭
પાસેથી લઈ લીધા. પગયાત્રાની પ્રતિજ્ઞાને કારણે તેમના છેલ્લા દિવસમાં તેમનાથી દિલ્હી પણ ન જઈ શકાયું, પ્રત્યક્ષ શરીરસેવા દ્વારા ઋણ પણ ન ચૂકવી શકાયું; કેવળ હૃદયમાં તેમનું મરણ ને નયનમાં પ્રેમાશ્રુધારાથી તેમનું તર્પણ કર્યું.
પ્રેમીના સુકૃત્યની અનુમોદના એ જ સ્મૃતિ
એક બાજુથી એમના સુકૃત્ય અને પ્રેમની સ્મૃતિ અને બીજી બાજુથી કર્મકાનૂન અને નિસર્ગમયાની અનુભૂતિએ જ્ઞાનચંદ્રજના વૈરાગ્યને વધારે જ્ઞાનગર્ભિત અને સુદઢ કર્યો.
શાશ્વત રાત્ર સંસારે, સૌને લાગુ પડેલ છે; સૌ સૌનાં ભગવે કર્મો કમ કેને ન છેડતું; સંસારી જીવસૃષ્ટિને કર્મો અપે સુખે દુઃખે; નૈસર્ગિક જગતતંત્ર, ચાલે છે જ્ઞાનથી જુઓ.
આ જ્ઞાન દષ્ટિએ એમને નિસર્ગમાં વધારે શ્રદ્ધાળ અને કર્મના કાનૂનને વિજ્ઞાનથી જોતા કર્યા. કર્મના કાનૂનમાં સંતબાલે એક નવી દુટિ આપી હતી તે એ કે કમને ભેગવવા ખપાવવામાં અને ખંખેરવામાં માનવીય પુરુષાર્થનો ઘણે મોટો હિસ્સો છે. એટલે કર્મનું નામ લઈ અકર્મય કે પ્રમાદ ન પાષતા વ્યકિતગત અને સાસુદાયિક પુરુષાર્થ કરતા જ રહેવું જોઈએ. કેમ કે–
છે વ્યક્તિ યથા કર્મો, સામુદાયિક છે તથા; વ્યક્તિ તથા સમુદાય, ભોગવે તે યથાતથા. છે કેટલાંએક કર્મો, સંગઠિત પ્રયતનથી; પલ શીધ્ર પામે છે, સમૂહ ચેતના થકી.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
ડૉ. રસિકભાઈએ જીવનભર સમૂહચેતના દ્વારા સમૂહ સેવાધર્મ બજાવવાનું કામ કર્યું હતું. સમૂહચેતનાને જાગૃત કરવા, જાગૃત થયા પછી તેને સકાર્યમાં જોડવા, અસત્કાર્યનો પ્રતિકાર કરવા તેમ જ પ્રભુ પ્રત્યે વાળવા ને દોરવાનું કાર્ય સંત, સાધુ અને ભક્તોનું છે. એ વાત પૂરેપૂરી જ્ઞાનચંદ્રજીને સ્પષ્ટ થતાં પગપ્રવાસ પૂરા થયા પછી સાણંદમાં સામૂહિક સદભાવના અને સંયમની વૃદ્ધિ થાય તેવા સામુદાયિક સંઘ-પુરુષાર્થમાં પોતાની અંગત અને વ્યક્તિ સાધના જોડીને જ વૈરાગ્ય માર્ગે આગળ વધવાનો નિર્ણય કર્યો. એ નિર્ણયમાંથી પાંગર્યો આધ્યાત્મિક આંતરિક મંડળનો સેવા-સંસ્કાર કે ડો. રસિકભાઈ એ સાણંદમાં પ્રત્યક્ષ કામ નથી કર્યું, પણ આધ્યાત્મિક આંતરિક મંડળના પ્રેરક જ્ઞાનચંદ્રજીની જનસેવાની ભાવનાનો મૂળ સ્ત્રોત જ ડો. રસિકભાઈ રહ્યા છે. એટલે જ્ઞાનચંદ્રજી દ્વારા જ્યાં સુધી એ ભાવનાની સુવાસ મંડળમાં મઘમઘતી રહેશે, ત્યાં સુધી રસિકભાઈની સ્મૃતિ અવ્યકતરૂપે રહેવાની જ છે. “પ્રેમળ જ્યોતિ”માં “આદર્શ મૂર્તિ દીક્ષા ગુર” નામે લેખ લખીને જેમ પોતાની ભાવાંજલિ અર્પણ કરી સ્કૂલ ઋણ અદા કર્યું, તે જ રીતે સામૂહિક સેવા-ઉપાસના અને સંયમની ભાવનાનું માધ્યમ આધ્યાત્મિક આંતરિક મંડળ બની રહે તેવી શુભેચ્છાથી તેઓ મંડળને સદાય પ્રેરતા ને દોરતા રહી તેમના પ્રત્યેનું સૂક્ષમ ઋણ પણ અદા કરી રહ્યા છે જ.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯
સંન્યાસ-દીક્ષા દીક્ષા પંથ નથી સહેલે, દીક્ષામાં મેગ્યતા ખપે, જ્ઞાન-ગર્ભિત વૈરાગ્ય, વિના દીક્ષા નહીં દીપે.
એક વખતે ખાદીની જરૂર હતી. ભંડારમાં સફેદ ખાદી ન હતી. ભગવા જેવી કેકટી ખાદી મળી તેને સ્વીકાર કર્યો. તે ધારણ કરતી વખતે સ્વામી માધવતીર્થજી યાદ આવી ગયા. એમણે ભગવાં ધારણનો સંકેત કર્યો હતો, પણ પહેલી પાત્રતા પછી વસ્ત્રપરિધાન તેવી માન્યતાને કારણે હજુ ભગવાં નહોતાં ધારણ કર્યા. પણ ભગવાંના સ્પશે હૃદયમાં રહેલી સંન્યાસની ભાવનાને મહરાવી અને સહજ પ્રસન્નતાથી ભગવાં વસ્ત્ર ધારણ કર્યો. તેની જાણ પૂ. સંતબાલજીને કરી. એમાંથી મધુર વિવાદ ઊભો થયો. પૂ. સંતબાલજી કહે કે, “સંન્યાસની વિધિસર દિક્ષા લઈને પછી વસ્ત્ર ધારણ કરો.” જ્ઞાનચંદ્રજી કહે, “જે કંચનને ન સ્પશે, વૈભવ વિલાસથી દૂર રહે, પગ વિહાર ને ભિક્ષાના પ્રેમી હોય, જેને વૈરાગ્ય તેના ત્યાગમાં સાક્ષાત્ દેખાતે હાય, દમામ, ચમત્કાર અને બાહ્ય દેખાવથી દૂર ભાગે અને અંતરમાં ભગવદ્ ભકિતથી ભરેલો હોય તે પુરુષ મળે તે જરૂર ગુરુ કરું. તેવા ગુરુની રાહમાં અગિયાર વરસ નીકળી ગયાં. જ્ઞાનચંદ્રજી સંન્યાસ-ભાવમાં મસ્ત રહે. જગત “બાપુ કે સ્વામીજી” કહે પણ સંતબાલજી તો તેમને નાનચંદભાઈના નામે સંબોધે અને જ્ઞાનચંદ્રજીના મનમાં પણ સંતબાલજીને કેમ સંતોષ ને સમાધાન આપવું તેનું મંથન થવા લાગ્યું. એવામાં
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
સત્યમિત્રાનંદજી સાણંદ પધાર્યા. સ્વામીજીનું જીવન, કવન, કથન અને ત્યાગ પ્રભાવ પાડે તેવાં હતાં. એમની સાથે પૂર્વ પરિચય પણ ખરો. એટલે જ્ઞાનચંદ્રજીએ એમની પાસે મનની વાત મૂકી. એ સહસા બોલી ઊઠ્યા, “તમે સંન્યાસી જ છે ! જે પ્રભુને સમર્પિત થયે છે, એ પ્રેમ-સંન્યાસથી સદાનો સંન્યાસી છે.” એમ કહી જ્ઞાનચંદ્રજીના સ્વયંસંન્યાસને એમણે વધાવી લઈ આશીર્વાદ આપ્યા એમના સંન્યાસને માન્યતા મળી ગયાની જાણ પૂ. સંતબાલજીને થઈ ત્યારે તે ખૂબ જ ખુશ થયા. નાનચંદભાઈ જ્ઞાનચંદ્રજી બની ગયા. એ હવે સંઘ સંપ્રદાય કે સમાજના ન રહ્યા. એ સર્વના બની ગયા અને સર્વને સ્વધર્મ પ્રત્યે પ્રેરવા લાગ્યા.
વ્યથી સંન્યાસી: ભાવથી મુનિ સર્વ બંધનથી મુક્ત, દ્રષ્ટા વિશ્વ-હિતેચ્છુ જે; તે મહામુનિનાં વેણ, સીમાં સ્વધર્મ પ્રેરશે. પ્રતિષ્ઠા પ્રાણ ને બીજા, સાધનો સર્વ ત્યાગવાં; સદા તૈયાર જે તેઓ, નકકી સ્વધર્મ સાધતા.
જ્ઞાનાચંદ્રજીમાં પ્રાણ, પરિગ્રહ અને પ્રતિષ્ઠા હેમવાની તાલાવેલી અને તેવડ બંને હતાં. સર્વ સંબંધનાં બંધનની આસક્તિ છૂટી ગઈ હતી; રહી હતી કેવળ શુદ્ધ પ્રેમની સુવાસ. સંતબાલજીના સંગે વિશ્વ-હિતની દૃષ્ટિએ વિચારતા અને વિચરતા થયા હતા. એવા સુપાત્ર સંન્યાસીની સંતચરિતતાને સંતબાલજીએ પ્રમાણી હતી. નાનચંદભાઈમાંથી
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧
હવે સંત જ્ઞાનચંદ્રજીનું સ્થાન પૂરું હૃદયમાં પ્રવેશ પામ્યું હતું અને તેઓ શ્રી સ્વામી જ્ઞાનચંદ્રજીને નામે સ ંબેાધન કરતા પત્ર લખવા લાગ્યા. જ્ઞાનચંદ્રજીના બાહ્ય વેશ હિંદુ સન્યાસીને!, આચાર પણ ભાગવત પ્રેમી સન્યાસીના; પણ પગવિહાર, ધનસ્પત્યાગ, અને ગૌચરીમાં જનાચારની છાયા દેખાય. ભાવમાં તા એમને આપણે ગુણ-દૃષ્ટિએ મૂલવીએ તે તેની ભાવ-સાધુતાને વંદન કરવાનું મન થાય. જૈન દૃષ્ટિ મુખ્યપણે જીણુલક્ષી અને અંતર્દષ્ટિ છે. એ દૃષ્ટિએ જોઈએ તે પાંચ મહાવ્રત અને રાત્રિભાજનત્યાગનું વ્રત એમણે અંગીકાર કર્યું હતું. મન, વચન અને કાયાને સાવધ-કરણીમાંથી મુક્ત કરી, પવિત્ર અને નિમ ળ રાખી પાપથી તેને રક્ષતા હતા. એટલે ત્રિપ્તિનું પણ પાલન થતું હતું. મનુષ્ય, પશુ, પ્રાણી, પંખી, જંતુ કે વનસ્પતિ સહિત અકારણ ન દુભાય તેવી સાવધાની તેમનાં હલન-ચલન કે પ્રવૃતિમાં જોવા મળે છે. વાણી સત્ય, મધુર ને હિતકર ખાલે છે. ભિક્ષામાં રસત્યાગ અને સ્વાદ-ત્યાગ પર ભાર મૂકી નિર્દોષ ગેાચરી વહારે છે. ચીજ-વસ્તુ લેવામૂકવા કે તેની લેવડદેવડમાં વ્યવહારશુદ્ધિ અને જાગૃતિ જાળવે છે. મળમૂત્ર, થૂંકવામાં કે નાક છીંકવામાં પણ સ્વચ્છતા અને શુચિના વિવેક રાખી, પ્રમાદથી સૂક્ષ્મ જંતુ પશુ ન વધે તેવી સજાગતા છે. ક્ષમા, સરલતા, નમ્રતા, સતાષ, સત્ય, ત્યાગ, તપ, બ્રહ્મચર્ય, પવિત્રતા અને અકાંચન્યના ગુણેાના વિકાસ માટે સતત પ્રયત્નશીલ છે. અહિંસા, સૌંયમ અને તપની ત્રિપુટીની આરાધનામાં મસ્ત
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
છે એટલે મુનિપણાના સત્તાવીશ ગુણેા માટેના યત્નાથી ને ભાવ-સાધુ કે ભાવ-મુની ગણવામાં જૈનની ગુણગ્રાહી ષ્ટિને ખાધ ન જ હેય. આમ સહજ-પ્રાપ્ત સ્વધર્મ વૈષ્ણવના સન્યસ્તની ઉજ્જવળ ઉપાસના અને જૈનત્વની સમતારૂપી સાધુતાના સ્વામીજીમાં સુંદર સંગમ થયેા.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯. સંન્યાસીના સ્વધર્મ
પરપરાશ્રયી વિશ્વ, એકે એક પ્રવૃત્તિમાં; સમસ્યા વિશ્વની તેથી, ઊકલે વિશ્વદૃષ્ટિથી ધર્મગુરુજને જ્યારે, વિશ્વપ્રશ્ન ઉકેલશે;
ત્યારે જ વિશ્વમાં ધર્મ, તત્ત્વનું તેજ ખીલશે.
આ વિશ્વને સુખી અને સુંદર બનાવવા માટે ભૌતિક સુખની દૃષ્ટિએ વિચારનારાએ વિજ્ઞાનની મદદથી સંપત્તિ ખૂબ વધે તેવી શેધ કરી છે. ધન અને સત્તાના જોરે વિશ્વના બહુજન-સમાજને અછત અને ખેંચમાં રાખનારી પરિસ્થિતિ દૂર કરવા માટે સંપત્તિવાનની વગવાળી લોકશાહી વ્યવસ્થા, શ્રમજીવીની લશ્કરી સરમુખત્યારીને નામે સમાજવાદી વ્યવસ્થા અને સાંપ્રદાયિક સરમુખત્યારી વ્યવસ્થાનો પ્રચાર થયા કર્યો છે, આજે પોતાની વગ, પકડ અને પ્રભુત્વ વધારવા આ વિચારની પકડ નીચે જૂથ સામસામે યુદ્ધ કરવા ધસી રહ્યાં છે. આણુશસ્ત્રો અને રસાયણશાસ્ત્ર દ્વારા દુનિયા મહાનાશ ભણી ધસી રહી. છે. લોકશાહી, સમાજવાદ, કે સાંપ્રદાચિકવાદનાં સ્વરૂપે ભલેને જુદાં હોય પણ તેનું લક્ષ્ય તે બાહ્ય સુખ-સગવડ વધારવી અને કાયદા દ્વારા સમાજ પર સત્તા જમાવનારું તંત્ર ઊભું કરવાનું છે. એટલે તેનો પાચ સત્તા દ્વારા બાહ્ય વ્યવરથા અને ભૌતિકવાદને છે. આ સત્તાવાદ અને જ્ઞા, ૮
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
ભૌતિકવાદના વિકારને નિવારવા પ્રાચીન કાળથી ભારતીય સંસ્કૃતિએ આધ્યાત્મિક આંતરિક દૃષ્ટિ મૂકી છે. આજે પણ એના દ્વારા જ વિશ્વ વિનાશમાંથી બચી શકશે તે સૂચવતાં પૂ. સંતબાલજી કહે છે—
ભૌતિક દૃષ્ટિ રાખીને, સૌંસારે નર સ ંચરે; પામવા ભાગ ને કીતિ, વિશ્વ અધમ આચરે. ભૌતિકવાદનું ઝેર, માથ ભાવ થકી વધે; અંતર્ભાવા વધી જતાં, બાલ્રતા નાશ પામશે. સતમાલ
આધ્યાત્મિક આંતરિક દૃષ્ટિના પાચે આધ્યાત્મિક આંતરિક દૃષ્ટિના પાયા ત્યાગ અને સેવા ઉપર છે. ત્યાગના આદર્શ રજૂ કરતાં શ્રીવ્યાસજી કહે છે—
કુલાથે` એકના સ્વાર્થ, ગ્રામાર્થે કુલ Rsિતને; રાષ્ટ્રાથે ગામને લાભ આત્માથે સઘળું તો; એક બાજુથી ત્યાગના આદર્શ અને ખીજી બાજુથી મધુરાદ્વૈતની પ્રેમ-સાધના દ્વારા એકબીજા સાથે પ્રેમથી એકરસ કરનારી સેવા-ભક્તિમાં આનંદ માણતી સયમપરાયણ કર્તવ્ય-બુદ્ધિનું ઘડતર ભારતીય સામાજના પાયા છે. વર્ગ કે વણુ સ્વ-કર્તવ્ય પાર પાડીને ચતુવણી સમાજમાં સૌ એકરૂપ અને એકરસ બની જાય તેવાં સંયમ ને શિસ્તથી સમાજની કાયમી શાંતિ ટકે છે. તેથી કહ્યું છે જ— સૈા વર્ણા સંયમે વર્તે, રાખી પ્રીતિ પરસ્પર; ત્યારે જ વિશ્વ આખામાં, ટકે શાંતિ નિરતર.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫
વિશ્વશાંતિને પ્રશ્ન પતાવવાની ત્યાગ અને સક્રિય સેવા-સ્વરૂપ પ્રેમની રીત ભારતની આધ્યાત્મિક આંતરદષ્ટિ બતાવે છે. ધર્મગુરુએ આવા ધર્મદષ્ટિના પ્રાગ કરી-કરીને ભૌતિકવાદને પ્રત્યક્ષ પ્રયોગ દ્વારા નવી વ્યાપક ધર્મ-દષ્ટિ આપવાની છે. અને તે દ્રષ્ટિને સાર્વત્રિક પ્રભાવ પાડવાને છે.
નારી-શક્તિ, પ્રજા-શક્તિ, સેવકસંઘ-શક્તિઓ; ઘડીને રાજ્ય સંસ્થામાં, પાડે પ્રભાવ સાધુઓ: આ દેશે સાધુ-સંસ્થાની સદા જરૂરિયાત છે; તેથી પ્રજા અને રાજ્ય, પોતાના ધર્મમાં રહે.
નારીઓમાં, પ્રજામાં સંયમની શક્તિ ખીલવવાનું કાર્ય સંયમ, નિયમી સેવકના સંઘ કર્યા કરે તો ત્રણેયની શક્તિ વિકાસ પામે. એથી આધ્યામિક આંતરિક દૃષ્ટિવાળા સેવકનું ઘડતર કેન્દ્રમાં રાખી પ્રજાને સંયમને માર્ગે ઘડવી જોઈએ. જેમ જેમ પ્રજાઘડતર થતું જાય તેમ તેમ રાજ્યની સત્તાની પકડ આપોઆપ ઘટે તેવી સ્થિતિ સંતે ઊભી કરે છે, કેમ કે –
જ્યાં પ્રજા સંયમી રહેજે, સ્વરૂપ એ રાજતંત્રમાં; જરૂર કાયદાની તે, અલ્પમાં અલ્પ હોય છે.
સામે પૂરે દઢ સામને આધુનિક યુગમાં ભૌતિકવાદને જુવાળ છે. ખૂબ ખાઓ, પીએ, ભગવે અને માણે, જરૂરિયાત વધારો અને તે મેળવવા ગમે તે રીતે કમાણી કરે, સ્પર્ધા કરે બીજાના ધંધા ભાંગી, તેને ભગાડીને પણ ધન-સત્તા ભેગી
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
કરે, પ્રતિસ્પધીને કે વિરોધીને ખતમ કરી એકછત્રી સત્તા વધાર-બુના શેર-બકરને જેરે હોય છે. રાજ્ય પણ બહુમતીના શેર-બકોર અને ટૂંકી દૃષ્ટિના હિતોને પંપાળીને ચાલે છે. પરિણામે શેષણ, વર્ગવિગ્રહ, યુદ્ધનો ભય, શત્રુના સાચા કે કલ્પિત ભયેએ ઊભા કરેલ હાઉના ડરે પ્રાપ્ત સુખ પણ દુઃખરૂપ બની જાય છે. તંગદિલી, તંગ મન અને તંગ પરિસ્થિતિમાં સંતોષ, સુખ અને શાંતિ હરામ થઈ જાય છે. આ જુવાળના પૂરની સામે જઈને પણ સંતોએ, ધર્મગુરુઓએ પ્રજા અને રાજ્યને સાચે માગે ઘડવાં પડશે, સત્યમાં પૂરા દઢ રહીને આંતરિક ગુણ કેળવવા પડશે. તે જ યુદ્ધના મહાનાશમાંથી આ જગતને બચાવવાનું કાર્ય ધર્મ સંસ્થા કરી શકશે.
ન યુદ્ધ, રાગ કે દ્વેષ જોશે સત્યાથી સંધ તે; ને રાજ્યને અહિંસાની દિશાએ દરશેય તે.
પ્રજા પ્રજા વચ્ચે ગેરસમજે, પૂર્વગ્રહ, રાગ-દ્વેષ અને યુદ્ધ-જવર ન વધે તે જોવાનું કામ અને રાજ્યો પણ યુદ્ધને બદલે પરસ્પરના પ્રશ્નો સામસામે બેસીને વિશ્વ-લવાદી વિશ્વ-કેર્ટ કે એવી કેાઈ સંવાદી સહકારી પદ્ધતિથી ઉકેલે તેવી વિશ્વસનીયતા વધે તેવા પ્રયને આધ્યાત્મિક માર્ગદર્શન આપનારા સત્યાથી સંઘે કર્યા જ કરશે. પરિણામે પ્રજાના સંઘે ધર્મભાવના અને ધર્મદષ્ટિના પ્રયોગમાં દઢ નિષ્ઠા ધરાવતા થશે અને સંતે પણ પરિસ્થિતિના પ્રવાહમાં તણાયા વિના સક્રિય, તટસ્થ, મધ્યસ્થ માર્ગદર્શન દ્વારા પ્રજાને, રાષ્ટ્રને અને વિશ્વને સાચી દોરવણું આપશે. આવું
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૭
થશે તે જ વિશ્વમાં યુદ્ધની સમસ્યા હલ થશે અને વિશ્વશાંતિને માગ હાથ લાગશે. ધર્મગુરુ અને સંસ્થાએ વિશ્વના યુદ્ધને પડકાર ઝીલીને દઢપણે સામને કર જ જોઈએ.
પ્રાસંઘે અને સંતો, દઢધમાં ન જ્યાં લગી; જગે સશસ્ત્ર યુદ્ધોની, રહેશે ભીતિ ત્યાં લગી. વિશ્વ સમસ્યાના ઉકેલમાં આવી દઢ આસ્થાને અભાવે ધર્મગુરુ અને ધર્મ સંસ્થાઓ આજે વિશ્વપ્રશ્નમાં પ્રભાવ પાડી શકતાં નથી. તેના મૂળમાં ધર્મદૃષ્ટિના પ્રયોગો કરીને અનુભવ નથી લીધે તેથી દૃઢ શ્રદ્ધાનો અભાવ અને સાચા ત્યાગ અને નિષ્કામ સેવાની કચાશ મુખ્યપણે છે. પંખીની જેમ સંપૂર્ણ અપરિગ્રહી રહી નિસર્ગમાં વિહરનાર શ્રમણ સંતોના ઉપાશ્રયોની ભવ્યતા, ગરીબી, બ્રહ્મચર્ય અને સેવાનાં વ્રત લેનાર ખ્રિસ્ત સંતના ભવ્ય મહેલ જેવા નિવાસે; પસીનાની કમાણી કરી ખેરાત અને દીનની અહલેક જગવનાર, ફકીરના રાજાની રેશની; કંચન-કામિનીના સ્પર્શનો ત્યાગ કરનારા સ્વામિનારાયણ સાધુનાં આધુનિક સગવડવાળાં ધર્માલ; કરતલ -ભિક્ષા અને તરુતલ-વાસની વૈરાગ્ય-લગન લગાડનારા શંકરાચાર્યના શોભાયમાન માટે અને એ બધાંમાં ઊભી કરેલી ખાન-પાન રહન સહનની સગવડો અને સાધનોએ ત્યાગના આદર્શને ઝાંખ કર્યો હોય તેમ નથી લાગતું?
વધા સાધન, ત્યાગ ઝંખવાઈ જતો જુઓ; માટે જ જાગૃતિ રાખે, સાચા ત્યાગી સુસાધકે.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
આ જાગૃતિના અભાવે સાધુસંસ્થામાં વિકાર પેસે છે. ભભકા, દેખાવ અને સંખ્યાથી જનતાને આંજી દેવાની વૃત્તિ, ચમકારો, પ્રભને અને પ્રચારનાં સાધનોથી અન્યને ખેંચનારું વ્યાપારી માનસ; પ્રમાદ; બેપરવાઈ અને ભૂતકાળના વારસાને વટાવી ખાવાની દાનત હોય ત્યાં સાચા ધર્મનો પ્રભાવ ન પડે. જ્ઞાનચંદ્રજીએ એથી સાધુસંન્યાસીના જગતને અપીલ કરીને, રૂબરૂ મળીને પ્રેમપૂર્વક ત્યાગના, સાદાઈના, પરિશ્રમ ને સાચી સેવાના માર્ગે વાળવા મથામણ કરી છે. પોતે એક ઓરડા જેવડી કુટિર, બેત્રણ જોડી કપડાં, લાકડાનાં ભજનનાં પાત્ર, એકાદ પાટ, પથારી સિવાય કશે પરિગ્રહ રાખેલ નથી. અને તે વસ્તુઓ પર પણ અંગત માલિકીની મૂચ્છ નથી. સીધી કે આડકતરા નાણાનું ભંડોળ નથી રાખેલ. માત્ર સત્યના સંદેશવાહક બનીને વિચર્યા છે. તે માને છે કે સંન્યાસીનું કામ સત્યના સંદેશા ઝીલી શકે તેવું ક્ષેત્ર તૈયાર કરવાનું છે. જ્ઞાનચંદ્રજીએ સાણંદ-ક્ષેત્રનું ખેડાણ સત્યના મિશનને લક્ષમાં રાખીને જ શરૂ કર્યું છે. કેમ કે–
સત્ય મિશનને જ્યાં હો, ત્યાં રહી સાથ આપવો; તેને સારુ બધાં ક્ષેત્રો, ખેડી સારાં બનાવજે.
સંતબાલ બ્રહ્મચર્યની પ્રતિષ્ઠા ન બ્રહ્મચર્યની નિષ્ઠા, પ્રતિષ્ઠિત થશે જગે; ત્યાં લગી શસ્ત્ર-પૂંછની, પ્રતિષ્ઠા નહીં તૂટશે.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
વિશ્વસમાજમાં વ્યાપ્ત, કરવા બ્રહ્મચર્યને;
નવા રૂપે હવે મૂલ્યો, તેનાં સ્વીકારવાં પડે.
સાણંદમાં જ્ઞાનચંદ્રજીએ કોઈ મોટું કામ કર્યું હોય તે બ્રહ્મચર્યની પ્રતિષ્ઠા વધારી છે. વિશ્વમાં પૂછવાદ અને સત્તાવાદે જે ભૌતિક સુખ-ઉપભેગ અને જરૂરિયાતો વધારવાનાં મૂલ્ય ઊભાં કર્યા છે તેમાં શરીર-સમાગમનું સુખ ભોગવવું અને સંતતિનિરોધના કૃત્રિમ ઉપાય કરી સંતતિ પર અંકુશ રાખવાની વાતને જોરશોરથી પ્રચાર થઈ રહ્યો છે. મને વિજ્ઞાન અને વૈજ્ઞાનિક સાધનમાં આધુનિકતાની ફેશન ઊભી કરી દેશભરમાં જે હવા ઊભી થઈ છે એ ભૌતિકવાદની પ્રતિષ્ઠા તો જ તૂટે જે આત્મશક્તિ, આત્મ-સામર્થ્ય અને આત્મશુદ્ધિના નિષ્ઠાપૂર્વકના પ્રયોગ કરી આત્મશક્તિનું ભાન કરાવવામાં આવે. આમ, ભૌતિક સુખનાં મોજાં સામે આત્માનંદની નિકા કારગત નીવડે તો જ સમાજ નવાં મૂલ્ય પ્રત્યે વળી શકે. જૂનાં બ્રહ્મચર્ચનાં મૂલ્યમાં નરનારીદેહની નિંદા અને અલગતા પ્રત્યે ભાર મૂકવામાં આવ્યા છે. નવાં મૂલ્યોમાં દહ પાછળ રહેલાં દેહીનાં સૌંદર્ય અને પવિત્રતાને પિછાની જેમ પરિ. વારમાં રહેલાં ભાઈબહેન આત્મીયતાની ભાવનાથી સાથે રહેવા છતાં એકરૂપ બની પવિત્રતામાં રમમાણ રહે છે તે જ રીતે સ્ત્રી-પુરુષે પોતાનાં શરીર, મન અને તન્યમાં રહેલા સ્ત્રી-પુરુષત્વના અંશે સંવાદ સાધી માના જેવું હદય ઘડીને પૂર્ણ પાવિત્ર્ય પ્રગટાવવું પડશે.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
આત્મામાં સુરતા રાખી, પૂર્ણ માતૃત્વ કેળવી; એકવ નર-નારીનું, સધવું બ્રહ્મચર્યથી. વિકારો વેગળા રાખી, માણો આમ-અભિન્નતા; માતા પુત્ર પ્રત્યે જેવી, સુમૂલ્ય બ્રહ્મચર્યનું. લગ્નને મુખ્ય આદર્શ, જે નારી-નર એકતા; તો સાચા એક મેળાપે, થાય સંતોષ પૂર્ણતા. આત્મા તે એક છે સૌને, આગમ નિગમો વિદે; દિલે દેહે બને એક, સંધાઈ પ્રેમ સાંકળે. ભાવ-કદર બનેની, બનેએ કરવી સદા; સ્ત્રી-પુરુષ તણા ભેદ, ભૂલી સાધી સુએકતા. પિતાની સાધના વિશ્વ, ચરણે ધરતાં અહા ! નરનારી તણાં એવાં જોડાં દીપાવશે ધરા,
જ્ઞાનચંદ્રજીએ જ્યાં સુધી સહજ માતૃવની દશા પ્રાપ્ત કરી ન હતી ત્યાં સુધી સ્ત્રી સ્પર્શ વર્જ્ય ગણ્ય હતે. સહજતા પ્રાપ્ત થયે માતૃજાતિના બાળક બની નારીને માતારૂપે જોવા લાગ્યા. પરિણામે પોતે જ માતા જેવા બની ગયા. મલિકજી, રવામી આનંદ અને જ્ઞાનચંદ્રજી જેવામાં સ્ત્રી જાતિ પ્રત્યેના નિર્મળ વત્સલ પ્રેમની નિર્દોષ સુગંધ જોવા મળે છે. એમની આંખમાં અમી નીતરતી જોવા મળે છે. તે બ્રહ્મચારીમાં નવા મૂલ્યની રોશની રજૂ કરે છે. પરણેલ દંપતીમાં પણ સંયમ દ્વારા સંતાન-નિરોધની વાત સ્વામીજી સહજ રીતે કરતા અને સંયમપાલનની સરેરાશ રોજની વ્યસન-ત્યાગને પાંચ વ્યક્તિ અને મર્યાદિત મુદતને સંયમ માટે એક વ્યક્તિ સંકલ્પ કરે તે પછી જ દૂધ વાપરવું. તેમ ન બને ત્યાં સુધી દૂધનો ત્યાગ કરવો. આથી
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૧
અનેક સ્ત્રી-પુરુષાએ પેાતાના લગ્નજીવનમાં સયમથી રહેવાની કળા કેળવી. ૧૯ વર્ષ જેટલાં પુખ્ત ઉંમરનાં સ્ત્રીપુરુષે પૂર્ણ બ્રહ્મચર્યની જીવનભરની પ્રતિજ્ઞા લીધી, તેના ઉત્સવ ઊજવ્યેા. લગ્ન કરતાંય સચમને ઉત્સવ અદકેર ગણાવ્યા. પૂ. વિનેાખાજીના તેને આશીર્વાદ મળ્યા અને સાણંદમાં બે વર્ષ આવી સમૂહ-પ્રતિજ્ઞાના ઉત્સવે ઉજવાયા. મહુ નાના પાયા પર એક ગામડાનાં જ કેવળ કેડી દ'પતીએ પૂરતા ભલે આ પ્રયાગ થયા હોય પણ સામા પૂરે ચાલી બ્રહ્મચર્યનિષ્ઠા બતાવી હિંદુ સાધુસંતા અને ધર્મગુરુઓ માટે આ ક્ષેત્ર ખેડવાના સાચા પુરુષાર્થની દિશા ચીધી એમણે જૈન સમાજની જેમ હિંદુ સમાજમાં પણ બ્રહ્મચર્ય વ્રતને મહાપ્રતિષ્ઠા આપી પ્રતિષ્ઠિત કર્યું,
સમૂહપ્રાના અને પ્રવચન-પ્રભાવ
સ્વામીજી જ્યાં હેાય ત્યાં સ્વાર-સાંજ સમૂહપ્રાર્થના અવશ્ય થતી હાય છે. સવારની પ્રાર્થના પહેલાં કેટલોક વખત તે તેઓ પ્રભાતફેરી કાઢતા. એમાં તે એટલા બધા નિયમિત હતા કે તેમને ‘ઘડિયાળ’ ઉપનામ મળ્યું હતું. બહેનેા કહેતાં કે અમારે ઊઠવા માટે ઘડિયાળ જેવું જ નથી પડતું. બાપુની પ્રભાતફેરી ને ઘડિયાળના ટંકારા એકસરખાં જ નિયમિત છે.
સ્વામીજીના પરંપરાપ્રાપ્ત મ’ત્રા “શ્રીકૃષ્ણ શરણ મમ” છે, એ મત્રે જ એમને પ્રત્તિમાં પ્રપન્ન રાખ્યા છે; પણ ધાકડી ગામે પાંચ દિન મૌન વખતે ભગવાનના
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
સર્વવ્યાપક સગુણ સ્વરૂપનું પણ એમના અંતઃકરણમાં આપોઆપ કુરણ થયું ત્યારથી એ હૃદયકુરિત મંત્ર એમના વ્યક્તિગત અને સામૂહિક સાધનાનું અવલંબન બની ગયેલ છે એટલે સવાર-સાંજની પ્રાર્થનામાં તેનું જાહેરમાં રટણ થાય છે.
હે ભગવાન ! હે કૃપાનિધાન ! હે દયાના સાગર ! હે પ્રેમના ભંડાર ! નમસ્કાર હૈ, નમસ્કાર છે. ખ્રિસ્ત, મુસ્લિમ, હિંદુ, જૈન, બૌદ્ધ અને જરથોસ્તીઓએ પ્રભુમાં આપેલ ગુણોને આ ત્રિગુણાત્મક સ્વરૂપમાં સાર આવી જાય છે. કૃપાળુતા અને પ્રેમળતાના સઘન ગુણપિંડ સમાં પ્રભુને નમસ્કાર એટલે અંતે ગુણેને પ્રાપ્ત કરવા સવશે સમર્થતાને ઉદ્દેષ કરતો એ મંત્ર સ્વામીજીના હૃદયનું આબેહૂબ પ્રતિબિંબ પાડે છે. પ્રેમ, ક્ષમા અને દયા એમને એટલાં સહજ બની ગયાં છે કે એ જ એમનું વ્યક્તિત્વ છે તેમ કહી શકાય. ફુરણથી આજ સુધી આ મંત્ર એમનું અંતરગાન રહ્યો છે અને જાહેરનું સામુદાયિક સૂત્ર બની ગયા છે. એમની પ્રભુપ્રેમ -સાધનામાં પ્રથમ પ્રભુપ્રેમની પ્રાપ્તિ, પછી ભગવાનની અનહદ દયામય સૌંદર્યના દર્શન અને ત્રીજી ભૂમિકાએ પ્રભુને પ્રેમમય પ્રકાશ પ્રાપ્ત થયા છે. પ્રાર્થના અને પ્રવચનોએ શ્રવણ દ્વારા શુભ સંસ્કાર સીંચવામાં કેટલો અગત્યનો ભાગ ભજવ્યો છે એ તે એમની નિકટ રહેતાં અને પ્રાર્થનામાં જતાં સત્સંગીઓનાં જીવન દ્વારા નક્કી
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૩
થઈ શકે તેવું છે. તેવી વ્યક્તિના જીવનનો પરિચય અત્યારે અહીં આપ અસ્થાને છે; પણ તે શુભ સંસ્કારી આંગળીને વેઢે ગણાય તેટલાં હોય તે ય પ્રાર્થના ને સત્સંગની પતિતપાવની શક્તિનાં સાક્ષીભૂત છે. રાગદ્વેષ, ભ, મત્સર અને કામક્રોધાદિમાં રગદોળાતા જીવનને પ્રભુપ્રેમ, પ્રમાણિક્તા અને પરોપકાર પત્યે લઈ જવાનું સામર્થ્ય અંતઃકરણની પ્રાર્થના અને ઉદ્દગારોમાં રહેલું છે —–એની એ પ્રતીતિ આપે છે. એટલે જ એ આપણા જેવાને પ્રાર્થનામાં શ્રદ્ધા પ્રેરે છે.
સંયમ અને સદ્દભાવનાને પ્રચાર દારૂ અને કેફી માદક પીણાનો ત્યાગ તો કરવાનો જ હોય; પણ રોજિંદા જીવનમાં ઘર ઘાલી ગયેલાં અને આદતરૂપે વણાઈ ગયેલાં બીડી, સિગારેટ, તમાકુ ખાવાની -સૂંઘવાની કે દાંતે લગાડવાની ટેવ; ચા-કોફી, સિનેમા જેવાં વ્યસન પણ તન-ધનને કેરી ખાતાં હોય છે, મનને ગુલામ બનાવતાં હોય છે. તેમાંથી છૂટવું તે સંયમ છે. જુવાપેઢી માટે તો તે અતિ જરૂરી છે. એથી વ્યસનત્યાગની ઝુંબેશ સ્વામીજીએ શરૂ કરી. આદતનો ચસકે લાગ્યા પછી તેમાંથી છૂટવું કેવું વસમું છે તે સ્વામીજી સંકલ્પ કરનારના ચડવા–પડવા ઉપરથી સમજવા લાગ્યા. એમણે પિતા પર વિચાર કર્યો અને એમને લાગ્યું કે સ્વાદ જીત વાની, જીભ જીતવાની વાત સિદ્ધ કરવી જરૂરી છે.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
અસ્વાદ અને જીભ ૫૨ જીત :
ભગવત્ સાધના વખતે દોઢ માસ જાર બાજરીનો લૂ રટલ અને તેલ-મરચાં વિનાની કઢીથી એમણે ચલાવ્યું હતું. ધોલેરા બોડિંગમાં એકત્રીસ દિવસ કેવળ રોજના ત્રણ શેર દૂધ પર રહ્યા હતા. ગુરુની શોધમાં નીકળ્યા ત્યારે માલસરમાં એક માસ કેવળ ઘઉંના ફણગા પર, ત્રણ માસ દૂધ, શીંગ, ખજૂર ને ફરાળ પણ માગ્યા વિના સહજ મળે તો જ વાપરતા. મિષ્ટાન્ન અને ફરસાણન તો ત્યાગ કર્યો હતો તો પણ રસનાના સ્વાદ પર વિજય મેળવવાના પ્રયોગો આદર્યા. એમને ગોળ બહુ જ ભાવતું હતું. એક વખત બળદનું એક ટેળું કતલખાના તરફ જતું જોયું ને તેમનું હૃદય રડી પડ્યું. મનોમન નક્કી કર્યું–‘જ્યાં સુધી આ ઉપકારી પશુની હત્યા બંધ ન થાય
ત્યાં સુધી ગોળ નહીં ખાઉં.” જ્યારે ગુજરાત રાજ્ય બળદહત્યા પર નિયંત્રણ મૂકતું બિલ પસાર કર્યું ત્યારે આઠ વરસે મેળ ખાધો. ખરજ કે ચામડીનાં દર્દ નિમિત્તે મીઠું પણ ઘણો વખત છોડી દીધેલું. ગાય-વાછરડાંને જુદાં પાડીને લઈ જનારું દશ્ય કેશીકલામાં જોયું ને એમણે દૂધ છોડી દીધેલું. આ બધા પ્રસંગેથી એમને સ્વાદેન્દ્રિય પર કાબૂ આવી ગયો હતો. એથી જ એ માનતા હતા કેઈનિદ્રય કે મન પર નિગ્રહ કરવો તે કેળવણીની જરૂર છે.”
આદતો બદલવાની તાલીમ નિયમે આદતના બદલવાની તાલીમ છે. એ તાલીમ
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૫ રૂપે એમણે સમજાવી-સમજાવીને કેટલીયે વ્યક્તિઓને નિયમ આપી ચા, બીડી, પાન, સિનેમા જેવાં વ્યસનમાંથી છેડાવેલ છે. આધ્યાત્મિક આંતરિક મંડળની પ્રવૃત્તિ દ્વારા અને બાલમંદિરના માધ્યમે પણ સાણંદમાં સ્ત્રીશક્તિને જાગૃત કરવાનું, પ્રજાને પણ રચનાત્મક માર્ગે વાળવાનું અને પ્રાગિક સંઘના, ગોપાલક સંઘના અને સાણંદના સેવાકાર્યના કાર્યકરોને પણ ઘડવાનું કાર્ય એમણે કર્યા જ કર્યું. પરિણામે સાણંદ-ક્ષેત્રનું ખેડાણ થયું અને વિવિધ શક્તિ ધર્મદષ્ટિએ વિચારતી થઈ. આધ્યાત્મિક આંતરિક મંડળની સ્થાપના કરવામાં આવી. તેના મારફત ધીમે-ધીમે સંયમ અને સદભાવનાઓનો વિકાસ અને વિસ્તાર થવા લાગે. મંડળની સ્થાપના તે થઈ ૧૯૭૬માં. પણ મંડળને વ્યાપક બનવા માટે કઈક વ્યાપક પ્રવૃત્તિની જરૂર હતી. કુદરતે ગોવંશરક્ષાના યજ્ઞકાર્ય મારફત સુંદર નિમિત્ત પૂરું પાડ્યું. વીસ વર્ષ એકલે હાથે પુરુષાર્થ કરીને સ્વામીજીએ કેટલીયે વ્યકિતને વ્યસનમુક્ત કરી. મેજશેખના આ યુગમાં સાબિત કરી આપ્યું કે મેજશોખ પાછળ જેમ જેમ દોડશે તેમ તેમ ભેગ-તૃષ્ણ વચ્ચે જ જશે. પરંતુ સંયમપાલનમાં રસ આવશે તે તે છૂટી જશે.
વાસના વ્યસન પગે, કેાઈ કાળે ન તે શમે; કિંતુ સંયમ લોને આરાધે તે શમી જશે. આધ્યાત્મિક અંતષ્ટિને સામૂહિક વિકાસ વિશ્વહિતેચ્છુ સત્યાથી, ને મહા પુરુષાથ જે; એક પુરુષ જાગે ત્યાં, જગાડે અન્ય માનવી.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
જુદાં જયાં એક ને શન્ય, અપૂર્ણ મૂલ્ય છે રહે; કિંતુ ભેળાં યથાસ્થાને, થતાં તે પૂર્ણતા વરે.
એક વરસ સંપૂર્ણ મૌન-એકાંત; ચાર વર્ષ સિદ્ધનાથ કુટિર અને ચારેક વર્ષ મંગલ પ્રવાસનાં ગયાં. એ દિલમાં જે આનંદ અને ઉલ્લાસ એમના અંતરમાં હતો એ તો કેવળ સ્વસંવેદ્ય છે, શબ્દથી તે વર્ણવી શકાતો નથી. છતાંય સાધનાના અનુભવમાં એની ઝાંખી કરાવવાના જ્ઞાનચંદ્રજીએ પ્રયાસ કર્યા છે.
ભક્તો-સંતોનાં શીલમાં એક માધુરી હોય છે. મધુરાદ્વતની એ હિની સંવેદનશીલ હૈયાને આકર્ષે છે. એમને પણ સારું જીવવાની ઝંખના થાય છે. એવા જિજ્ઞાસુ હૈયામાં સત્ય, જ્ઞાન, પ્રેમ, દયા, શાંતિ, ન્યાય અને પ્રમાણિકતા સાચી ભક્તિની સાથેસાથે જ વિકસતાં જાય છે. તેને અનુભવ કરાવવા સામુદાયિક ઉપાસનાનું કેન્દ્ર બનાવવું જરૂરી હોય છે.
આધ્યાત્મિક આંતરિક મંડળ – સાણંદ
એક બાજુથી આંતરદષ્ટિ ઊઘડતી જાય અને બીજી બાજુથી આત્માનુભૂતિના આવિષ્કાર માટે સેવા-સાધના વિકસતી જાય તેવા હેતુથી આધ્યાત્મિક આંતરિક મંડળની સ્થાપના કરવામાં આવી. આત્માના સહજાનંદની પ્રાપ્તિના સાધનરૂપે નાના પાયા પર નાની નાની સેવા-પ્રવૃત્તિના પણ પ્રારંભ થયે. જે સેવા જ્ઞાનપૂર્વક અને જ્ઞાન સેવાપૂર્વક હોય તે જ તે મુક્તિ અને ભક્તિનું સાધન બને છે. તે બતાવતાં પૂ. સંતબાલજી કહે છે કે –
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭
સેવા નિઃસ્વાર્થ સજ્ઞાન, પૂર્ણ જો હાય તેા ખ; સુખ ખાનનું ધામ, સાચી સેવા સ્વય થશે, દીન-દુખિયારાને મદદરૂપ થવાની અને નબળી-દૂબળી ગાયાને નીરણ, ખાણ અને ભૂસું વગેરે આપવાની અનુકંપામાંથી મ`ડળે સેવા-પ્રવૃત્તિ ઉપાડી અને ગાયાની દેખરેખ તા જ્ઞાનચંદ્રજીની રાહબરી નીચે ગેાસેવાના અગરૂપે આર'ભાઈ, સેવાક્તિ મહિલા મંડળે ઠેર ઠેર અને ઘેર ઘેર સમૂહ-પ્રાર્થનાએ અને પ્રવચના તથા સત્સંગ ને ભગવદ્ કથાશ્રવણની ગેાઠવણ કરી. સાણંદમાં પ્રાર્થના અને ભક્તિનું વાતાવરણ ગુંજતું કર્યું. આધ્યાત્મિક પુસ્તકાલયે જિજ્ઞાસુ હૃદયને સાંચન પૂરું પાડવાની સગવડ ઊભી કરી. ગીતા અને સંસ્કૃતના અધ્યયન માટે પાઠશાળાની પ્રવૃત્તિમાં જ્ઞાનચંદ્રજી સક્રિય રસ લેવા લાગ્યા. આધ્યાત્મિક આંતરિક મ`ડળના આશ્રયે એ ભાગવત સપ્તાહ અને એક રામાયણ નવાહ મંગલ જ્ઞાનપવ યેાજાયાં. જેણે લેાકેાના હૈયાને ભક્તિથી તરખેડળ કર્યા.. સાથેાસાથ સુર્યેાગ્ય વૈદ્યરાજ મળતાં સાનિક ઔષધાલયના ખર્ચની અને મકાનની રકમ પણ સપ્તાહ નિમિત્તે મડળને મળી. પટેલ બળદેવભાઈ ાસાભાઈ એ પેાતાના ગામની મધ્યમાં આવેલ પ્લેટ મડળને અણુ કર્યાં અને પાઠશાળા તથા ઔષધાલયના નાના સરખા મકાનનું પણ નિર્માણ થઈ ગયું. ૧૯૭૬માં આ બધી પ્રવૃત્તિઓ ચલાવવા જાહેર ટ્રસ્ટ બનાવી આધ્યાત્મિક આંતરિક મડળે રજિસ્ટ્રેશન મેળવી લીધું અને ગેાસેવા, માનવસેવા, ધર્મશિક્ષણ ને સંસ્કારના કાર્યને વેગ મળ્યા.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
જ્ઞાનચંદ્રજી કેવળ સંસ્થાના શુભેચ્છક, રાહબર રહ્યા. જ્યાં
જ્યાં જ્ઞાનચંદ્રજીના ચાતુર્માસ થયા ત્યાં પણ જિજ્ઞાસુ શુભેચ્છકે સુપ્રવૃત્તિ ઈચ્છતા હતા. આધ્યાત્મિક આંતરિક મંડળ તે બધાંની કડીરૂપ બની ક્ષેત્રીય પ્રવૃત્તિ કરવા લાગ્યું.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦. ગુજરાતમાં ગોવંશ રક્ષાયજ્ઞ
વ્રજવાસી બધાં લકે, પશુ પંખી અને તરુ; પ્રભુ ને ચારતા ભાળી, સુધન્યતા અનુભવે; ચાર્યા ગોવિંદ ગોપાલે, ગોવંશની રક્ષા કરી; ગોવર્ધન નખે ધાર્યો, દે પ્રતિષ્ઠા યજ્ઞને,
ભગવાન કૃષ્ણને આધ્યાત્મિક પ્રકાશ જ્યાં ઝળહળે છે તે પ્રદેશને “ગોલક વૃંદાવન” નામ આપી ભગવાને ગાયની પ્રતિષ્ઠા કરી છે. જીવ માત્ર કૃષ્ણના અંશરૂપ-ગોસ્વરૂપ છે તે જાણીને પ્રભુપ્રેમીઓ જે પ્રેમ કૃષ્ણ સાથે રાખે છે તે જ પ્રેમ ગાય પ્રત્યે રાખે છે. બ્રહ્મા જ્યારે વાછરું અને ગોપબાનું હરણ કરી ગયા ત્યારે સ્વયં ભગવાને પોતાના સ્વરૂપમાંથી વાછરું પ્રગટાવી, બાર-બાર માસ ગોવંશ રૂપે રહી, ગાય અને ગોપીઓના ગોપબાળ બની વત્સલીલા કરી ત્યારથી વાછરું અને ગાયમાં પ્રભુનું પ્રગટ સ્વરૂપ ભાળી ભક્તો તેની સેવારક્ષામાં ભગવાનની સેવામય ભક્તિ માને છે અને ગાય ને ગોવંશની સેવારક્ષામાં લીન રહે છે. કેમ કે –
અધ્યાત્મ તેજ ગેલેકે, ને વૃંદાવન ગોકુલે; કૃષ્ણરૂપે પ્રકાશે છે, ગોસંવર્ધન-યજ્ઞમાં; બ્રહ્મા જ્યાં ગેપ વત્સ, અને ગોપાળ બાળકે; બની વર્લ્સ અને બાળો, કૃષ્ણાત્મા ગેય રમે.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
ભગવાન પોતે વાછરું બન્યા ને નંદકુંવરે નંદીને પ્રતિષ્ઠિત કર્યો. ભગવાન શિવનું વાહન અને ઋષભદેવનું લાંછન વૃષભ તો અહિંસાનું પ્રતીક છે, પ્રેમનું પરિવહન છે. બળદ ખેતી કરી, ધાન્ય, ફળફૂલ આપી જીવન જીવવામાં સહાયક થાય છે; ભારવહન કરી અછતવાળાની વહારે ધાય છે; મળમૂત્રનું ખાતર આપી ધરતીને સમૃદ્ધ કરે છે; બીજ જીવને અભય દેનારી માસાંહાર-મુક્તિ એના કારણે જ સફળ બને છે. અહિંસક વૃષભને લઈને તેની માતા ગાય “અહિંસાની જનનીનું બિરુદ પામી છે. ભક્તોને તો તે તેના રોમેરોમમાં ગરીબાઈ, નરવાઈ અને પ્રેમનો પયગામ સંભળાય છે. નાનાં-મોટાં બધાં પ્રાણીને પોષનારી ઋષિરૂપા, માતૃરૂપા ગાય અને ગોવંશના ગુણ ગાતાં ગાતાં ઋષિએ ધરાતા જ નથી. ગોસેવાયજ્ઞનું વિશ્વરૂપ સમજાવતાં તેઓ
નાનાં મોટાં બધાં પ્રાણ, અન્ન-બ્રહ્મ રક્ષાય છે; અન્ન-આધાર છે ખેતી, ખેતી ગોવંશ આશ્રિત. ગવશ કૃષિને પેષો, પશે જીવન સૃષ્ટિનું; ધર્મ ગોવંશરક્ષાને, આ રાષ્ટ્ર વિશવયજ્ઞ છે.
ગાય અને ગવંશરક્ષાને વિશ્વયજ્ઞનું કાર્ય સમજીને, સહજ સ્વધર્મ સમજીને તેમ જ ગાય અને ગોવંશમાં પ્રભુનું પ્રેમસ્વરૂપ પ્રત્યક્ષ નિહાળી નિહાળીને જ્ઞાનચંદ્રજીએ ગોસેવા અને ગેરક્ષા પ્રત્યે પ્રજાને વાળવા અઢાર-અઢાર વર્ષથી સતત પ્રયત્ન કર્યો છે. નબળી ગાય અને વાછરું સાથે સ્નેહ રાખી-રાખીને, તેમને પ્રેમથી પોષીને ભક્તિ મારફત
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ ૩૧
એમણે કૃષ્ણભક્તિ પોષી છે. એમની દેખરેખ નીચે સાણંદમાં રજરાજ નબળી ગાયને કપાસિયા, નીરણ કે બીજી ખાદ્ય વસ્તુઓ આપવામાં આવતી હતી અને એમની દોરવણ પ્રમાણે કતલખાને જતા બળદોને છોડાવેલ હતા. ગુજરાત રાજ્યમાં ગોહત્યાબંધી હતી અને નબળી સ્થિતિના ગાયના માલિકે લાચાર બની ઠાર હાંકી મૂકે ત્યારે પાંગળાં ને નબળાં ઢારની દેખભાળ રાખવાને પ્રજાધર્મ તે સમજાવતા હતા. આધ્યાત્મિક આંતરિક મંડળ અને સભાવી સાણંદવાસીઓ પોતાના ગજામાં રહીને ગોગ્રાસ આપવાનો ધર્મ બજાવતા હતા, ગુજરાત રાજ્યમાં ગાયની કતલ પૂરેપૂરી બંધ હતી, પરંતુ બાદમાં પાકટ અને બિનઉપયેગી બળદની હત્યા પર પ્રતિબંધ ન હતો, તેથી સારા બળદોને પણ ખડ-ખાંપણવાળી બનાવી કે બેટું સર્ટિફિકેટ મેળવી, લઈ જવામાં આવતા હતા. જ્ઞાનચંદ્રજીને એક વાર અનાયાસે એક ભાઈ કતલખાનું જોવા લઈ ગયા. ત્યાં જે દશ્ય એમણે જોયું તેણે એમનું હૃદય એવું તો હચમચાવી નાંખ્યું કે કતલખાનેથી ગોવંશ છોડાવવાના કાર્યમાં જ તેમને ભગવાનનું કાર્ય દેખાયું.
કમકમાટી ભર્યું કારણ દશ્ય એમણે કતલખાનામાં જઈને જોયું તો પાંચ સારા અને સશક્ત બળદોના ચારેય પગ દોરડેથી બાંધ્યા હતા, મેઢાં દોરીથી સજજડ બાંધ્યાં હતાં. તે પ્રવેશ્યા તે જ સમયે એક યુવાન કસાઈ એ સજાવેલા છરા વડે તેમનાં માથાં ઘડથી
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
જુદાં કર્યા હતાં. એક બાજુ બળદનાં માથાં દૂજે અને બીજી બાજુ ધડ ધ્રુજે. એ દૃશ્ય જોયું જાય એવું ન હતું. ખૂબ જ કમકમાટી ભર્યું અને કરુણા ઊપજે તેવું એ દૃશ્ય જેઈને જ્ઞાનચંદ્રજીનું હૃદય કંપી ઊઠયું. કરુણ અશ્રુ વાટે ઊમટી પડી. ચિત્ત ચિંતને ચડયું. “મહા ઉપકારી બળદના આ હાલ! ટાઢ-તાપમાં કામ લઈ-લઈ અનાજ પકવે અને ગરજ ઓછી થતાં કસાઈને હવાલે કરે તેવા નગુણા સમાજ પર પ્રભુની કૃપા કેમ ઊતરે? બળદને ભગવાન શંકરનું વાહન ગણ્યું છે. શાસ્ત્રમાં બળદને ધર્મનું પ્રતીક કહ્યો છે. વ્યવહારમાં પણ એનો અત્યંત ઉપકાર છે. આવા ઉપકારી જીવની કતલ સમાજ કેમ પસંદ કરી લે છે ? એવું ચિંતન કરતાં કરતાં મનમાં નિશ્ચય કર્યો કે ગોવંશ-હત્યા બ ધ કરાવવાના કામે લાગી જવું જોઈએ. એ જ મારો ધર્મ છે. મારો સ્વધર્મ વંશરક્ષાના યજ્ઞકાર્યને પાર પાડવાનો છે અને તે કાર્યમાં ગામ, સમાજ અને રાજ્યની પ્રજાને પણ જોતરવી જશે કેમ કે –
વ્યક્તિ–વિકાસને માટે, યજ્ઞ, દાન અને તપ; જરૂરી તેમ તે નક્કી, રાષ્ટ્રવિકાસ સારુય.
સંતબાલ
ગોળના ત્યાગથી યજ્ઞ આરંભ સાણંદમાં એક વાર કુટિરમાં સ્વામીજી બેઠા હતા. તેવામાં એક બળદનું ટેળું કતલખાના તરફ લઈ જવાતું તેમણે જોયું. એ જોતાં જ કતલખાનામાં જોયેલું દશ્ય તાજું
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ ૨ ૩
થયું. એમનું હૈયું ભરાઈ આવ્યું. ગભરુ પરોપકારી પ્રાણની હાલત પર લગભગ પંદરેક મિનિટ આંસુ સાર્યા. પછી મન મંથને ચડયું: “મારે કેવળ શું જવાનું જ અને રોવાનું જ છે કે કાંઈ કર્તવ્ય કરવાનું થાય છે? ઘરમાં કોઈ માંદું હોય અને અસહાય થઈ જઈએ ત્યારે જેમ મનભાવતી વસ્તુઓનો ત્યાગ કરી પ્રભુને પ્રાથીએ છીએ તેમ જ્ઞાનચંદ્રજીને કુદરતી સકુરણ થતાં જ એમને ખૂબ ભાવતી વસ્તુ ગોળને એમણે ત્યાગ કર્યો. એમ મનગમતી ઈચ્છાને નિરોધ કરવારૂપી તપ અને મનભાવતી વસ્તુ ભગવાનને અર્પણ કરીને છોડવારૂપી ત્યારથી તેમનું મન હળવું થયું. જ્યાં સુધી બળદની તલ સંબંધી સરકાર તેની મર્યાદામાં મેગ્ય કાનૂન ન કરે ત્યાં સુધી ગોળના ત્યાગને તેમણે સંકલ્પ કર્યો. આ શુભ સંકલ્પને સામુદાયિક સ્વરૂપ કેમ આપવું તેનું તેઓ ચિંતન કરવા લાગ્યા, “જેમ ભાગવત શ્રવણ વખતે અશ્રુધારા વહીને ભગવત્ જીવનને તેમાંથી સંકલ્પ પાંગર્યો, જેમ સંતબાલના મિલન વખતે અશ્રુધારા વહીને તેમાંથી તેમના કાર્યમાં સમર્પિત થવાનો સંકલ્પ પાંગર્યો તેમ આ વખતની અશ્રુધારામાંથી ગોરક્ષાના કાર્યમાં તપત્યાગ દ્વારા સમગ્ર જીવન જોડવાનો સંકલ્પ પાંગર્યો. એમના સંકલ્પને પાર પાડવા માટે પ્રભુને અનુગ્રહ ઊતર્યો અને કમે કમે તે ગુજરાત અને ભારતને સંકલ્પ બની ગયે.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
તપેામય પ્રા નાના સામૂહિક પ્રયોગ
જ્ઞાનચંદ્રજી બીજે દિવસે ભિક્ષા લેવા ગયા ત્યાં ગેાળ ન લીધે અને તે શા માટે ન લીધા તે વાત કરતા ગયા અને આખા ગામમાં વાત ફેલાઈ ગઈ કે ગાયબળદને બચાવવા બાપુએ ગેાળ છેડયો. અમે શું કરી શકીએ - તે વાત વિચારવા સેવાભક્તિ મહિલા મંડળનાં બહેના મળ્યાં અને બળદહત્યાબંધી ન થાય ત્યાં સુધી ઉપવાસમયી પ્રાર્થના, ભજન અને સત્સંગના કાર્યક્રમ રહે અને તેમાં ગેાવ હત્યા-ખ ંધીની વાત પણ મુકાતી. આ નિમિત્તે સાણંદમાં સાતસે પાંસઠ (૭૬૫) એકલા પાણી ઉપર ઉપવાસ થયા. તેની સહાનુભૂતિમાં હજારા એકટાણાં થયાં. ગામમાં ભક્તિમય વાતાવરણ જામ્યું. તે હવા આસપાસનાં ખધાં જ ગામમાં પ્રસરી ગઈ અને ફરતાં ગામેમાં પણ ઉપવાસ અને એકટાણાં થવા લાગ્યાં. વાતાવરણ ગાય અને ગેાવશ પ્રત્યેની ભક્તિથી ભાવુક બનવા લાગ્યું.
મહાલકચેરીએ ધરણાં
પ્રજાને અવાજ સરકારમાં પહેોંચાડવા માટે મહાલકારીશ્રીને આવેદન આપવામાં આવ્યું. તેમાં મળહત્યાબંધી કરવાની સરકારશ્રીને વિનંતી કરી હતી. સવારના આઠથી સાંજના છ સુધી કેવળ પાણી પર રહીને દસ કલાકનાં ધરણાં થતાં. સાંજના પાંચ વાગે કચેરીના આંગણામાં બળદેહત્યા ખંધ કરવાને લગતાં સૂત્રેા પેકારાતાં.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫
મામલતદારશ્રી રજને રિપોર્ટ કલેકટરશ્રી અને ઉપલી કચેરીને રવાના કરતા. જ્ઞાનચંદ્રજી સાથે એકબે ભાઈએ પણ ધરણાંમાં ભળ્યા અને ભેજન લીધા વિના કચેરીએ બેસતા. જ્ઞાનચંદ્રજીનું કર્મચારી પ્રત્યેનું વલણ વત્સલ હતું અને કર્મચારીએ જ્ઞાનચંદ્રજીને ખૂબ જ વિનય-આદર કરતા, પોતાની મર્યાદામાં રહીને મદદરૂપ થવા પ્રયત્ન કરતા હતા. આ સવિનય ધરણાં લગભગ દસ મહિના ચાલ્યાં. વિરોધ સરકારની નીતિ સામે હતો, વ્યક્તિ સાથે તે પ્રેમાદર છે – તે વાતે ગામ અને કર્મચારી પર સુંદર છાપ પાડી. જ્ઞાનચંદ્રજી અને કર્મચારી આ પ્રશ્ન નિમિત્તે નિકટ આવ્યા. તે એટલે સુધી કે મામલતદાર પર એક બાઈને તરકટથી ચઢાવીને મામલતદારના વિરોધીઓએ આક્ષેપ મુકાવ્યા, અને તેમની સામે કેટલાંક વિરોધી તત્તએ ઊહાપોહ જગવ્યો ત્યારે જ્ઞાનચંદ્રજીએ સાચી તપાસ કરી અને આક્ષેપ કરનારની ખટપ ઉઘાડી પાડી, માફી માગવાની સ્થિતિ કરી મૂકી. આમ જ્ઞાનચંદ્રજીએ સત્યની પડખે રહી સંત હૃદયની વિશાળતા અને સચ્ચાઈની પ્રતીતિ કરાવી, ઉત્તમ સત્યાગ્રહનું ઉદાહરણ પૂરું પાડ્યું.
સહી ઝુંબેશ સાણંદ અને ફરતાં ગામમાં જેમ ઉપવાસમય પ્રાર્થના શરૂ થઈ તેમ ગ્રામપંચાયતો અને સમગ્ર ગામ સહીઓ કરીને સરકારશ્રીને બળદહત્યા બંધ કરવા વિનંતીપત્ર મેકલવા લાગ્યાં. આમ એક બાજુથી લોકમતને જાગૃત
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬ કરી બંધારણીય માર્ગે તેનું ઘડતર થવા લાગ્યું અને બીજી બાજુથી લેકમતથી સરકારને સજાગ કરવાની પ્રક્રિયાને પણ પ્રારંભ થયો. - જ્ઞાનચંદ્રજીના પગપ્રવાસે અને સામૂહિક પગયાત્રાએ આ પ્રક્રિયાને ગતિ આપી અને હજારો નાગરિકની સહીઓવાળાં આવેદના સરકારશ્રીની કચેરીએ પહોંચવા લાગ્યાં.
બળદ રોકો આંદોલન સરકાર સમજે કે ન સમજે પણ જે સમજ્યા છે તેઓ બળદને કતલખાને જતા રોકવાના કામે લાગે તે પ્રજાધર્મ સક્રિય બને તેમ માની સાણંદ પાસેથી અમદાવાદ કતલખાને લઈ જવાતા એક ઢોરના ટેળાને રોકવામાં આધ્યામિક આંતરિક મંડળે અને મહાજનોએ સાથ આપ્યો. ઢાર રોકીને માજી મુખ્યમંત્રી બાબુભાઈ પટેલ અને પશુસંરક્ષણ ખાતાના મંત્રી નવલભાઈ શાહને કૌલ મળતાં જ બંને મંત્રીઓએ ડૉકટર અને ગ્ય અધિકારીને સાણંદ મોકલ્યા. તેઓએ સાતમાંથી ચાર બળદ સારા ગણે છૂટા કર્યા. જ્ઞાનચંદ્રજીના મતે સાતેય બળદ સારા હતા. એથી એમણે કસાઈને પ્રેમથી સમજાવ્યા. આવા પાપના ધંધામાં નહિ પડવાની શીખ આપી. હવે આવું નહિ કરીએ તેમ તેણે કહ્યું. સાણંદ મહાજને સાતેય બળદની પંચક્યાસે કિંમત ઠરાવી તે આપીને ખરીદી લઈ પાંજરાપોળમાં રાખ્યા. આ પ્રમાણે ત્રણ વખત પશુ રોક
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૭
વામાં આવ્યાં. એક દર ચાર ભેંસ, એક પાડા અને અઢાર બળદને કતલખાનેથી બચાવી જીવનદાન આપવામાં આવ્યું હતું. આની અસર ખીજે પણ પડવા લાગી. કટાસણુના મહાજને પણ એક ટોળું રેાકી ખધા જીવને ખરીદી બચાવી લીધા હતા. આ વાતની ખબર પડી જવાને કારણે કતલખાને ઢાર લઈ જનારાઓએ સાણંદ ખાજુથી ઢાર લઈ જવાને બદલે રસ્તા જ બદલી નાંખ્યા હાય તેમ મનવાજાગ છે; કેમ કે તે પછી સાણંદ ખાજુથી ઢાર લઈ જતા જોવામાં આવ્યા ન હતા.
પત્રિકા અને પ્રચાર ઝુંબેશ
જ્ઞાનચંદ્રજીએ ધારાસભ્યા, આગેવાના, નાગરકા અને ગેાસેવામાં રસ લેતા સેવકૈાથી માંડી ગ્રામજનાને ગાવશ-હત્યાબંધીના કામમાં સહકાર માગતા અને સરકાર પર અસર પાડવાની પ્રક્રિયા સમજાવતા પત્રા એટલા મોટા પ્રમાણમાં લખવા શરૂ કર્યાં કે સતત કલાક સુધી તે એ જ કામમાં ખૂંપી રહેતા હતા. પત્રાથી પહેાંચી ન શકાતાં પત્રિકાઓ, પુસ્તિકાઓ અને અહેવાલા એટલા બધા પ્રચુર પ્રમાણમાં મોકલવાં શરૂ કર્યા કે તે ગામડાં, કસ્બા, શહેર, નગર અને છેવટે દિલ્હી અને શુદ્ધિપ્રયાગ વખતે તે રાષ્ટ્ર સુધી પ્રચાર અને પ્રભાવ ઊભા કરવામાં બળવાન સાધન બની ગયાં. જરૂર પડે પ્રેસ કેાન્સ મેલાવવાનું, પત્રકારાને મળવા જવાનું, છાપામાં સમાચારો મેકલવાનું અને પ્રચારનું કામ પણ વ્યવસ્થિત થતું ગયું. આધ્યાત્મિક
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
આંતરિક મંડળ અને બીજી સસ્થાએએ સહચેગ આપી જ્ઞાનચંદ્રજીની મહેનતમાં ઘણી ભાગીદારી આપી. પણ ઠંડ સુધી ચીવટપૂર્વકની જવાબદારી એમણે જ પાતાને માથે રાખી. ત્રા લખવા, તેની નોંધ રાખવી, જાવક ચડાવવા અને હિસાબની દૃષ્ટિએ પણ ખરાખર ચાકસાઈ જળવાઈ રહે એ રીતે એમણે જે કામ કર્યુ છે તે જોતાં ‘અદ્દભુત’ બેાલાઈ જાય એટલેા પુરુષાર્થ એની પાછળ રેડયો છે. એને જ ચેાગ કહે છે. સતત નિરતર છતાં કૌશલ્યપૂર્ણ એકાગ્રતાપૂર્વક કાર્ય ને વળગી રહેવું તે યાગ. અનેકને એ
કામમાં રસ લેતાં કરી સક્રિય બનાવવાં અને એકલતાને સ્થાને સમગ્રતાને સામુદાયિક વાયુમંડળ ઊભું કરવામાં સાધનાનું આધ્યાત્મિક ખળ ઉપરાંત સર્વ સાથે તાદાત્મ્ય જોડતી પ્રેમસાધનાની પુષ્ટિ પણ ભળવાથી સમગ્રની ચેતના જગાડવામાં આ ઝુંબેશે બહુ સુંદર કાર્ય કરેલું છે.
પગયાત્રા
ડો. રણછેાડભાઈની સેવા નિમિત્તે માંડલમાં નગીનભાઈ ગાંધી, નાગરભાઈ શ્રીમાળી, સંપરિતભાઈ દોષીના પરિચય થયા. તેમની સહકારની ભાવના અને તાલુકાપ્રમુખ પટેલ કાન્તિભાઈ (રામ)ના પૂરેપૂરા સાથ-સહકારને લઈને જ્ઞાનચંદ્રજીએ વિરમગામ તાલુકાનાં એકસા પાંત્રીસ ગામના પગપાળા પ્રવાસ કર્યા. સાણંદ, બાવળા, ધેાળકા અને ધંધુકા તાલુકામાં પગયાત્રા ગાઢવી. ગામેગામ શાળાઓના સપ માં રહીને શિક્ષકા ને વિદ્યાર્થીઓને વાત સમજાવે,
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૯
બપોરે બહેનોની સભા, રાત્રે ગ્રામસભા ભરે, તેમાં ગોવંશહત્યાબંધીની વાત સમજાવે. “ગાય અને બળદ ગામડાના કેન્દ્રમાં છે, ખેતી પ્રધાન ગ્રામસંસ્કૃતિને આધાર સાદું સંપીલું અને નિર્વ્યસની જીવન છે.” તેમ કહી જુગારમટકામાંથી છૂટવા તેમ જ બીજા વ્યસન પણ ગાવંશરક્ષા નિમિત્તેય છોડવા પ્રેરણા આપતા હતા. વિનોબાજીએ ગોહત્યાબંધી માટે ઉપવાસની જાહેરાત કરી ત્યારે તો કટેકટીમાં પણ જનચેતનામાં ઉષ્મા આવી. ઈન્દિરાબહેનની હૈયાધારણથી ઉપવાસ એક વર્ષ મુલતવી રાખ્યા. તે ગાળાનો જ્ઞાનચંદ્રજીએ ગુજરાતમાં ગોવંશની કતલબંધીના યજ્ઞકાર્ય માટે ઉપયોગમાં લીધો અને આ આંદોલનને રાજ્યવ્યાપી બનાવવા પ્રયાસ કર્યો. આ યાત્રામાં ગામડાંની પંચાયતોએ ઠરાવ કર્યો ને ગામની સહીઓ લીધી. સાણંદ, ધોળકા, બાવળા અને ધંધુકાની નગર પંચાયત અને તાલુકા પંચાયતના પ્રમુખશ્રીઓએ ગોવંશ હત્યાબંધીના ઠરાવ કરી રાજ્યને મેલ્યા. વિરમગામ તાલુકા પંચાયત તેના પ્રતિનિધિ અને ગામ આગેવાનોની સામાન્યસભા બેલાવી, બળદહત્યાબંધીનો ઠરાવ કરી સરકારશ્રીને મેકત્યે. આમ, આરંભમાં સાણંદ પછી વિરમગામ, ધોળકા અને ધંધુકા તાલુકા એટલે ભાલનળકાંઠા પ્રોગક્ષેત્રના વિસ્તારની સંમત્તિ મેળવી. જ્ઞાનચંદ્રજી મહારાજને આ કાર્યમાં અમદાવાદ જિલ્લા સેવા સંઘ, સર્વોદય મંડળ અને ભાલનળકાંઠા પ્રાયોગિક સંઘે સુંદર સહકાર આપ્યા. પ્રાયોગિક સંઘે પોતાના સહકારના પ્રતીક તરીકે રૂ. ૫૦૦/
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
આપી જ્ઞાનચંદ્રજી મહારાજના આ પ્રયોગને પૂરો સહકાર આપવાનો ઠરાવ કર્યો. સંતબાલજી મહારાજના પણ આશીર્વાદ મળ્યા.
ગુજરાત વ્યાપી યજ્ઞકાર્ય જ્ઞાનચંદ્રજી વ્યક્તિગત રીતે જે કાર્ય કરતા હતા તે કાર્યને ગુજરાત વ્યાપી બનાવવું હોય તે ગુજરાતની સંસ્થાઓનું સંકલન અને સમર્થન તેને મળે તે જરૂરી હતું. એ માટે જુગતરામકાકાને વાત કરી. એમણે ગુજરાતને દોરવણી આપવાની તૈયારી બતાવી. અખિલ ભારત કૃષિગોસેવા સંઘ વતી સેવાગ્રામથી રાધાકૃષ્ણ બજાજ પણ માર્ગદર્શન આપવા અતિથિવિશેષ તરીકે આવવા સંમત થયા. એટલે ભાલનળકાંઠા પ્રાયોગિક સંઘ, ગુજરાત સર્વોદય મંડળ, ગુજરાત ગોસેવા સંઘ અને ગૌશાળા પાંજરાપળ સંઘના પ્રમુખશ્રીઓની સહીથી આમંત્રણ પત્રિકા કાઢી. સ્વાગત અને સંમેલનની તૈયારી સાણંદના આધ્યાત્મિક આંતરિક મંડળે ઉપાડી લીધી. ઘેરઘેરથી કમેદ, ઘઉં ને ચીજવસ્તુ સંમેલનને ભેટરૂપે આવવા લાગ્યાં. સુંદર સંમેલન મળ્યું. ગુજરાતની પાંજરાપોળ, ગોશાળા અને ગોસેવામાં કામ કરતા સેવકે ને પ્રતિનિધિઓ હાજર રહ્યા. મંત્રીમંડળમાંથી લલ્લુભાઈ શેઠ અને નવલભાઈ શાહ હાજર રહ્યા. રવિશંકર દાદાના આશીર્વાદ મળ્યા. જગતરામભાઈ, બબલભાઈ મહેતા, કુરેશભાઈ જેવા વિશિષ્ટ નેતાઓની હાજરીમાં ગુજરાત ભરની ગોસેવા સંરથા-કાર્ય
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૧
કરાએ ગેાવધ પ્રતિબંધ, ગાવ શહત્યા પ્રતિબંધની વાત વધાવી લેતા ઠરાવ કર્યા અને જ્ઞાનચંદ્રજીને ભગવાને સોંપેલું કાર્ય ગુજરાત વ્યાપી બન્યું.
ગાંધીનગરમાં ધરણાં
ખળદહત્યાબંધીનેા કાનૂન ન થાય તેા ગાંધીનગરમાં ધરણાં કરવાના નિર્ણયની જ્ઞાનચંદ્રજીએ મુખ્યમંત્રી ખાણુભાઈ પટેલ અને પશુસંવર્ધન સંરક્ષણના મ ́ત્રીશ્રી નવલભાઈ શાહને પિસ્તાલીસ દિવસ અગાઉ જાણ કરી હતી. છેલ્લે દિવસે નવલભાઈ એ રાજ્ય સરકારની તૈયારીની જાણુ કરી, ધરણાં ન કરવા સમજાવ્યા પણ નિણ્ય થઈ ચૂકયો હતા. સ્વામીજીએ ગાંધીનગરમાં તંબૂ-રાવટી નાખી અને પાંચ મહિના ધરણાં ચાલુ રાખ્યાં. અધિકારીનાં બધાં સેટરેમાં જ્ઞાનચંદ્રજીએ સંપર્ક સાધ્યેા. તેમના પરિવારાનાં બહેના અને બાળકેાની ભક્તિમાં તેઓ ઈશ્વરના અનુગ્રહે ભાળતા હતા. મત્રીએ તથ! અધિકારીવર્ગની સહાનુભૂતિ, મહેનાના સહકાર વગેરેથી જ્ઞાનચંદ્રજીનું મન ખૂબ જ પ્રસન્ન રહ્યું. પ્રધાનમંત્રી મેારારજીભાઈના હાર્દિક સહકારથી રાષ્ટ્રપતિ સુધી વાત પહોંચી ને સરકારશ્રીની ભલામણથી બળદહત્યાબંધીના ઓર્ડિનન્સમાં રાષ્ટ્રપતિએ સહી કરી. એર્ડિનન્સ પસાર થતાં ધરણાં પૂરાં થયાં.
ગુજરાતભરમાં ઠેર ઠેર વ્રત-તપ
ગાંધીનગર ધરણાં નિમિત્તે જ્યાં સુધી ખળદહત્યા બંધ
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
ન થાય ત્યાં સુધી દર મહિને એક ઉપવાસ કે એકટાણુ તથા કોઈ વ્યસનનેા ત્યાગ, ઘેર ગાય રાખવી, ગાયનાં ઘી-દૂધ વાપરવાં વગેરેમાંથી એક વ્રત લઈ ને જ્ઞાનચંદ્રજીના સકલ્પની પૂર્તિમાં હજારે નરનારીઓ ભળ્યાં. જામનગર, ભાવનગર જિલ્લામાં પગયાત્રાએ શરૂ થઈ હતી.
શુદ્ધિપ્રયોગની સફળતા
ગુજરાત રાજ્યે બળદહત્યા-બંધીના વટહુકમ તે કાથો, પણ તેની મુદત પૂરી થઈ ત્યાં સુધીમાં કાયદો પસાર કરાવી ન શકાયેા. વટહુકમ પૂરી થયે બે અઢી મહિના ચાલ્યા ગયા. જ્ઞાનચંદ્રજી ચિતિત થયા. ગુજરાત ભરમાંથી કાર્ય - કરાને બેલાવ્યા. ગાંધીનગર ફ્રેંચ લઈ જવાથી માંડીને ફરીને ધરણાં સુધીનાં સૂચના આવ્યાં. આ કાર્યને પાર પાડવા ફરતા ગાળાએ નિધિ ભેગેા કરવા શરૂ કર્યાં. સાણંદમાં બીજું અધિવેશન ભરાયું. તેનું ખર્ચ નિધિમાંથી થયું. એ સ ંમેલનમાં નવલભાઈ શાહે ફરી સરકાર કાયદો કરશે તેવી ખાતરી આપી. સરકારની સ્થિતિ ક્રમેક્રમે હાલક ડેાલક થવા લાગી હતી, અને બહુમતી ગુમાવ્યા પહેલાં કાયદા થાય તે માટે આંદોલનમાં ઝડપ લાવવી આવશ્યક હતી. તેથી જ્ઞાનચ`દ્રજીએ અમદાવાદ ત્રણ દિવસ રહી પ્રેસના સંપર્ક સાધી પ્રેસની મીટિંગ ખેલાવી. ગાંધીનગર ધરણાં પડાવ નાંખ્યા. મુખ્યમંત્રી બાબુભાઈ પટેલ, પશુ સુધારણા મંત્રીશ્રી નવલભાઈ શાહ, સહકાર મંત્રી લલ્લુભાઈની સક્રિય સહાનુભૂતિ, સ્પીકરશ્રી કુંદનભાઈનુ
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩ કાનની ને બંધારણીય માર્ગદર્શન, પક્ષના મંત્રી નરસિંહભાઈ
દિયાનો ઉત્સાહ કાંતિભાઈ પટેલ (રામ) અને ગાંધીભાઈ ના પ્રશ્ન પ્રત્યેની તીવ્ર સહાનુભૂતિએ જનતા પક્ષને સર્વાનુ મતીથી આ પ્રશ્ન પર એકમત કર્યા. કોંગ્રેસના શ્રી માધવસિંહ સોલંકી, સનત મહેતા અને સભ્યશ્રી કરમશીભાઈ મકવાણાએ “સેળ વર્ષની વયમર્યાદામાં સુધારો થાય તે સંમતિ આપી. કોંગ્રેસ (5)ના ગોકળદાસ પરમાર તથા જેરામભાઈ પટેલના સહકારે સોળ વર્ષ નીચેના બળદની ન થઈ શકે તે કાયદો થાય તેવું વાતાવરણ રચ્યું પણ સ્વામીજી સંપૂર્ણ ગવંશ હત્યાબંધીના આગ્રહી હતા. એટલે શુદ્ધિતપનો આરંભ થયો.
પાંચ ઉપવાસ પૂરા થયા ત્યાં રવિશંકર દાદાના સાંનિધ્યમાં નવલભાઈ એ બિલ પસાર કરાવવાનો કોલ આપ્યો અને જ્ઞાનચંદ્રજીએ પારણુ કર્યા. આપેલ કોલ સરકારે પાળ્યો, ગુજરાતને શેભે તે રીતે કેંગ્રેસ પક્ષે અને બીજા પક્ષોએ મૂળ બિલમાં ૧૮ વર્ષ હતાં તેને બદલે ૧૬ વર્ષની વયમર્યાદાને સુધારો મૂકીને બિલ લગભગ સર્વાનુમતે પસાર કર્યું. બિલ પસાર થવાથી માંડીને રાષ્ટ્રપતિની મંજૂરી સુધીની બધી પ્રક્રિયામાં પ્રધાનમંત્રી શ્રી મેરારજીભાઈની સક્રિય સહાનુભૂતિ રહી હતી.
સ્વામી જ્ઞાનચંદ્રજીએ એકલે હાથે ઉપાડેલું આ અહિંસાનું કાર્ય સાણંદમાંથી સાણંદ તાલુકા સુધી અને ધીમે ધીમે ભાલનળકાંઠા સેવાક્ષેત્રમાં ઘનિષ્ઠ બની ગુજરાતભરમાં વ્યાપી ગયું. બધી સંસ્થાઓ અને બધા પક્ષોને
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
તેને ટેકા મળ્યું અને ગુજરાત રાજ્યે બળદહત્યામ ધીનું વિશાળ પગલું લઈ ભારતમાં પહેલ કરી. કાશ્મીરમાં તે રાજાના વખતથી ગાવ શહત્યાબંધી હતી. ભારતમાં ગુજરાત રાજ્યે ૧૬ વર્ષનીચેની ગેાવ શહત્યા પર પ્રતિબધ મૂકો, તેમાં જ્ઞાનચંદ્રજીના પ્રધાન હિસ્સા છે, જ્ઞાનચંદ્રજીમાં આ શક્તિના આવિર્ભાવ ભગવદ્ કૃપારૂપે થયા છે. એમના પ્રભુપ્રેમે પ્રભુશક્તિને આકર્ષી અને પરમાત્માની કૃપાશક્તિએ જ્ઞાનચદ્રજીને વાહન મનાવ્યા. અહિંસક ગુજરાતને અહિંસાના વિકાસમાં ગાવ શરક્ષાનું સ્તુત્ય પગલું ભરવા પ્રેર્યું.... અહિંસાને વિજય થયે. આ બિલ પર કસાઈ લાકે એ હાઈ કોર્ટમાં અરજી કરી. ત્યાં હાઈ કોટે રાજ્યની તરફેણમાં ચુકાદો આપ્યા છે. અત્યારે સુપ્રિમ કૈામાં કસાઈ સામે ગુજરાત રાજ્ય લડી રહેલ છે અને ભાલનળકાંઠા પ્રાયેગિક સૌંઘ, જીવદયા મંડળ-મુંબઈ વગેરે અનેક સસ્થાએ ખિલના સમર્થનમાં ઊભેલી છે.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧. ગોરક્ષાનો રાષ્ટ્રીય મહાયજ્ઞ
યુગ પુરુષના સંત્રી, જનોનાં વેણુ સર્વદા; પાળવા સારુ આ વિવે, તો સજજ રહે બધાં. પૂર્ણ સફળતા પામે, યુગકાર્ય વિભૂતિનું; નિરંતર ઉમેરાય, જેમ જે સાથીઓ તણું.
સંતબાલ વિનોબાજીના રાષ્ટ્રીય ગોરક્ષાયામાં સમર્પણ
વિનોબાજી યુગપુરુષ મહાત્મા ગાંધીના સંત્રી, સાથીદાર છે. વ્યક્તિગત સત્યાગ્રહ વખતે આદર્શ સત્યાગ્રહી તરીકે ગાંધીજીએ એમને સૌ પહેલી પસંદગી આપેલી છે. સ્વયં જાતે અને પોતાના બંને ભાઈઓને સત્યાગ્રહ માગે પ્રેરી આજીવન નૈષ્ઠિક બ્રહ્મચારી રહ્યા. ત્રણે ભાઈઓએ કંચન-કામિની-ત્યાગનાં મહાવ્રત પાળ્યાં છે. એવા સહજ સંત વિનોબાજીએ ભૂમિ-સમસ્યા ઉકેલવા રાષ્ટ્ર પાસે ભૂમિદાનની માગણી કરી. રાષ્ટ્ર લાખ એકર જમીન તેમના ચરણે ધરી. હજારે ગ્રામદાન થયાં અને સ્વેચ્છાએ સંપત્તિ-ત્યાગના આ ઉદાહરણે જગતને વિમાસણમાં નાખે તેવું આશ્ચર્ય બતાવ્યું. એ વિનોબાજીને લાગે છે કે ભૂમિ માતાને જે સમૃદ્ધ કરવી હશે, જે ગ્રામઅર્થતંત્રને વ્યવસ્થિત રાખવું હશે અને દેશ પણ બચાવ હશે તે ગાય બચાવ્યે જ શા, ૧૦
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
છૂટકો છે. ગાય રાષ્ટ્રની માતા છે. માતાની હત્યા કદી ન કરાય. રાષ્ટ્ર વચનબદ્ધ છે. બંધારણમાં નિર્દેશ છે એટલે ગેહત્યાબંધી રાષ્ટ્રમાં થવી જ જોઈએ. અને જે તે ન થાય તો આમરણાંત અનશનની એમણે જાહેરાત કરી. આમરણ ઉપવાસની તેમની ઉદૂષણથી દેશ સફાળે જાગી ઊઠયો. ઠેર-ઠેરથી તેને સાથ દેવા સજજને સાબદા થયા. જ્ઞાનચંદ્રજીને લાગ્યું કે સંત વિનોબાજીના સંકલ્પમાં પિતાનો સંકલ્પ ભેળવી દેવો અને બાબાના કાર્યમાં એકરસ અને એકરૂપ થઈ જવું એ કર્તવ્ય છે, સ્વધર્મ છે. એથી બાબાના ગેરક્ષાયને પૂરેપૂરે સાથ આપવા તે યજ્ઞકાર્યના સૈનિક તરીકે વિનોબાજીને પોતે સમર્પિત થયા. સંતબાલજીએ પણ તેમના શુભ સંકલ્પને આશીર્વાદ આપ્યા. રાધાકૃષ્ણ બજાજે જ્ઞાનચંદ્રજીનો, રાષ્ટ્રીય મહાયજ્ઞમાં પૂરેપૂરો ઉપયોગ થાય તે પ્રકારની રાષ્ટ્રીય વ્યવસ્થા ગોઠવી અને જ્ઞાનચંદ્રજીને સાણંદમાં આરંભેલ ગોસેવાયજ્ઞ ભાલનળકાંઠામાંથી જેમ ગુજરાત વ્યાપી બન્યા હતા તેમ તેને રાષ્ટ્રવ્યાપી બનવાનું વિનોબા જેવા વિવિસંતનું વેણુ નિમિત્ત બન્યું. અને જ્ઞાનચંદ્રજી સમજતા હતા કે સૌ સાથીદારો તણું જેમ સંક૯૫માં ઉમેરાય તે જ કાર્ય સિદ્ધ થાય, માટે પોતે જોડાયા અને સંતસેવક સમુદ્યમને પણ તે માર્ગે પ્રેર્યો.
સંતસેવક સમુદ્યમને સહયોગ પૂ. વિનોબાજીએ રાષ્ટ્રના સંતોને ભારતના નૈતિક
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૭
ઉત્થાનનું કાર્ય ઉપાડી લેવા બુદ્ધગયામાં ઢેબરભાઈ મારફત આમંત્ર્યા હતા. પ્રયત્ન માટા કર્યા પણ આવકાર જોઈ એ તેટલે ન મળ્યુ. સંતબાલજીને લાગ્યું કે ભલે બિલકુલ નાના પાયા પર પણ જે કાર્ય કરવા જેવુ છે તેા તે ચાલુ રાખવું જોઈએ. ઢેબરભાઈ તથા જનેન્દ્રજી જેવા રાષ્ટ્રના આગેવાનાના સહકારથી મુનિશ્રી સ‘તમાલજીએ ૧૯૭૨ માં ચિચણમાં સંત સેવકાનું સમેલન રાખ્યું. એ કા માં સેવા આપવાની વિનાબાજીએ માનવમુનિને અનુજ્ઞા આપી, આચાર્ય તુલસીજીએ પણ સમર્થન આપ્યું. એટલે સર્વોદય કાર્ય કર, આચાર્ય તુલસીના પરિવાર અને સંતખાલજી મહારાજના સંદ્યા અને ઋષિ-પરંપરાના મુનિઓએ દિલ્હીમાં બે સમેલના ખેાલાવ્યાં. રાષ્ટ્રના સંતામાંથી કેટલાક ત્યાં આવ્યા. તેમાંથી માંસાહારત્યાગ, અસ્પૃશ્યતા નિવારણ, દારૂનિષેધ, ભૂદાન, ગાહત્યાબધી, સર્વાંધ સમવય વગેરેના સસ'મત કાર્યક્રમા પાર પાડવાના સ‘કલ્પ યેા. તેની ગુજરાતની જવાબદારી જ્ઞાનચંદ્રજીને માથે આવી પડી અને તેઓ સંત-સેવક સમુદ્યમના મંત્રી બન્યા. પ્રમુખ વડેદરાવાળા સ્વામી શિવાનંદ શાસ્ત્રીજી થયા અને વડાદરામાં ગારક્ષા સમેલન ભરાયું. તેમાં વિનાખાજીના ગેાહત્યાબંધીના યજ્ઞકામાં સંપૂર્ણ સાથ દેવાને ઠરાવ થયેા. જ્ઞાનચંદ્રજીએ તે આ કાર્યને પેાતાનું સમર્પણ કર્યું. હતું. સંતબાલજીની પ્રેરણા ઉપરાંત સંત-સેવક સમુદ્યમનું પીઠબળ મળવાથી પાતે સન્યાસીધર્મને આગળ વધારી રહ્યા અને સક્રિય બનાવી રહેવાના સતાષ અનુભવ્યા.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮ તે સાથે રાધાકૃષ્ણ બજાજજી રાષ્ટ્રના કોઈપણ કાર્યમાં સાથ આપવા સાબદા થયા. એ કાર્ય નિમિત્તે વાહન વાપરવાની છૂટની જાહેરાત કરી. હિંદુ સંન્યાસી વાહનનો ઉપયોગ કરતા હોય છે એટલે સમગ્ર ભારતમાં ફરી શકાય અને યજ્ઞકાર્યને પૂરો ન્યાય આપી શકાય તે દૃષ્ટિએ સંતબાલજી મહારાજે પણ મૂળ સંક૯પમાં એટલા ફેરફારને સંમતિ આપી.
મથુરા શુદ્ધિસાધના પ્રયોગ નિસર્ગનું મહાયંત્ર, બાહ્ય, આંતરે તથા જગે; છે તાલબદ્ધ સર્વત્ર, એકલું ત્યાં ન કોઈએ. સાધના તે ટકે જેમાં, હોય સાથ નિસર્ગને; નૈસર્ગિક જગતત્ર, ચાલે છે જ્ઞાનથી જુઓ.
- સંતબાલ વિનોબાજીએ ભારતમાંથી ગેહત્યાબંધી ન થાય તો ૨૧ એપ્રિલ ૧૯૭૯ થી આમરણાંત અનશનની જાહેરાત કરી. રાજ્ય કાનૂન કરે કે ન કરે પણ પ્રજાકીય મહાપુરુષાર્થ માટે એમણે એલાન આપ્યું. ભગવાન શ્રીકૃષષ્ણની જન્મભૂમિ મથુરા અને આસપાસના વિસ્તારમાંથી દર મહિને હજારો ગાયે કલકત્તા કતલખાનામાં કપાવા જાય છે – તે સાંભળી તેમનું અંતઃકરણ કળી ઊઠયું. મથુરા, વ્રજ, વૃંદાવન, ગોકુળ એ ભગવાનની લીલાભૂમિ, ભગવાને જાતે ગાયે ચારી, ગેસંવર્ધનને મંત્ર જ્યાંથી દીધો એ ભૂમિમાંથી હજાર ગાયોને કતલખાને જતાં રોકવી જ જોઈએ. અખિલ ભારત કૃષિસેવા સંઘે ગાય રોકવાનો પડકાર ઝીલી
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૯
લીધે અને તેમના મંત્રી શ્રી રાધાકૃષ્ણ બજાજજીએ જ્ઞાનચંદ્રજીને દિલ્હીને બદલે કૃષ્ણજન્મસ્થાનમાં ગેહત્યાબંધી માટે શુદ્ધિસાધનાને પ્રગ કરવા વિનંતી કરી. ભક્તોને માટે ગોકુળ-વૃંદાવન-મથુરા ભક્તિભૂમિ છે, તપોભૂમિ છે, સેવાભૂમિ છે. જે ભૂમિની યાત્રા પણ પુણ્યસ્મરણ બને છે, તે ભૂમિમાં સામુદાયિક તપેમય પ્રાર્થના થાય, તે પણ ભગવાનના જન્મસ્થળે જ એમાં પ્રભુકૃપા અને નિસર્ગની મદદ સિવાય બીજું શું હોય! જે ભૂમિમાં સેવામય ભક્તિ કરવા વૈષ્ણવાચાર્યો અને અવતારી સમા પુરુષ ઝંખી રહ્યા હતા તે ભૂમિમાં શુદ્ધિસાધના પ્રયોગ કરવાનું સામેથી ભાગ્ય મળ્યું એ જ નિસગનો તાલ છે. ભગવાન પોતાના તાલ સાથે ભક્તનો તાલ મેળવે છે. પ્રભુપ્રેમ પ્યાસી જ્ઞાનચંદ્રજીને પ્રેમને આધીન પ્રભુ પિતાના જન્મધામમાં પ્રભુની પ્યારી ગાયને અન્યાયી કતલમાંથી મુક્ત કરવાનાં આંદોલનમાં શુદ્ધિસાધનાના પ્રયોગ માટે જાણે કે બોલાવી રહ્યા હોય એ રીતે આપોઆપ રાધાકૃષ્ણજી દ્વારા વ્યવસ્થા ગોઠવાઈ ગઈ. જ્ઞાનચંદ્રજીએ પણ શુદ્ધિસાધનામાં આર્થિક કે સ્વયંસેવકની સહાય નિસર્ગ પર છેડી. કૃષિગોસેવા સંઘની પાસે કશી અપેક્ષા ન રાખી. કુદરતી ક્રમમાં જ જાણે આરંભમાં જ ઉપવાસમય પ્રાર્થનામાં શ્રદ્ધા બેસે તેવો પ્રસંગ બની ગયો અને પછી ગુજરાત ઉપરાંત સર્વોદય જગતના મિત્રોની અને રથાનિક તપશ્ચર્યાની સહાય આપોઆપ મળી ગઈ. આ યાગના સંમેલનની જવાબદારી સ્વામીજીએ મને સંપી. પ્રભુકૃપાએ જામનગર પાંજરા
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
પોળ સંચાલિત સેવા સંઘે આર્થિક બધે ભાર ઉપાડી લીધે અને વધારામાં જામનગર પાંજરાપોળે રૂ. ૩૫૦૦)ની કૃષિગે સેવા સંઘની મદદ આપી. એ બધાંમાં જાણે કે પ્રભુ પડે જ આ કાર્ય કરાવી રહ્યો હોય તે અમને અનુભવ થયો. કેમ કે –
પ્રભુ તાબે રહે ભક્ત, પ્રભુએ તેમ ભક્તને; આધીન રહીને ચાલે બંનેને ધર્મ એક એ.
તમય પ્રાથના ફળી મથુરા જિલ્લાના કોસીકલાથી દર અઠવાડિયે ચારથી છ હજાર ગાયે કતલખાનામાં જાય છે તેવી પાકી જાણકારી મેળવી રાધાકૃષ્ણ બજાજજી ચાલીસ સત્યાગ્રહીને લઈને ત્યાં પહોંચ્યા. રારો સભા થઈ. બીજા દિવસે સત્યાગ્રહીઓ ગાયને કતલખાને લઈ જનારા વેપારીઓ અને દલાલોને સમજાવવા સરઘસાકારે સૂત્ર બોલતા-બોલતા ગયા. બહેનો પણ સત્યાગ્રહમાં સામેલ હતી. કેસીકલા કસબ છે. એટલે સારા ગામમાં વાત પહોંચી ગઈ. બધાંની સહાનુભૂતિ સત્યાગ્રહી પ્રત્યે હતી. સત્યાગ્રહના પાછા ફર્યા બાદ વિદ્યાર્થીઓ પણ ગાયે રોકવા ગયા. તેઓ પૂરા અહિંસક રહ્યા તો પણ કતલખાને ગાયે લઈ જનારાઓએ ઢોરને ભડકાવે છે. તે બહાને વિદ્યાર્થીઓને સારી મારપીટ કરી. કેટલાકને તો ઝૂડી નાખ્યા તેમ કહીએ તો ચાલે. વિદ્યાર્થી
એ સ્વ-બચાવમાં તેના પર પથ્થરમારો કર્યો. બેત્રણ મુસ્લિમ વ્યક્તિ મરી ગઈ છે તેવી અફવા ફેલાવવામાં
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૧
આવી અને સત્યાગ્રહને બદલે કેમ તેફાનમાં મામલે ખિચકાવી દેવાનું કાવતરું અમલી બન્યું. કાંઈ તોફાનની ઘટના બને તે પહેલાં જ બજાજજીએ પાંચ દિવસના અનશનની જાહેરાત કરી દીધી અને તેની સહાનુભૂતિમાં છાવણીના બધા સત્યાગ્રહીઓએ તે દિવસને ઉપવાસ જાહેર કર્યો. ગામમાં સર્વત્ર વાત ફેલાઈ ગઈ અને સહાનુભૂતિમાં ઉપવાસ કરવા કેઈ તૈયાર થયા તે કઈ બજાજજી પાસે શું કરવું તે સલાહ લેવા આવ્યા. પોલીસ આવી પહોંચી અને મરી ગયાની અફવા ફેલાવવા જે આદમીને સુવાડી રાખ્યા હતા તેમને પકડી ગઈ. અફવા ગલત સાબિત થઈ. અફવા ઉડાવનાર પર કામ ચલાવવાની કાર્યવાહી થવાની દહેશત ઊભી થઈ. કલેકટર કચેરી પણ સજાગ બની ગઈ અને ગાનુગ એવો છે કે રેલવેના અધિકારીને દિલ્હીથી હુકમ મળ્યું કે ગાયને વેગનમાં બુક ન કરવી. કલેકટરને પણ સત્યાગ્રહીઓ સાથે શાંતિપૂર્ણ વર્તાવની સૂચના મળી ગઈ. જે લેકે તેફાન ચાહતા હતા તેમના પર આ બધી વસ્તુઓનો પ્રભાવ પડ્યો. તેઓ સમાધાન માટે આવ્યા. ત્રીજ ઉપવાસની સવારે કેસીકલાથી ગાય કલકત્તા નહિ ચઢાવવાની તેના વેપારીઓએ ખાતરી આપી. ગાયને કલકત્તા મેકલવા પરમીટ નહિ આપીએ તેવી કલેકટરે ખાતરી આપી. બંને કેમના આગેવાનોએ–બંને કેમ શાંતિ ને એખલાસથી રહીશું એવી ખાતરી આપી અને બજાજજી પ્રત્યે શુભેચ્છા વ્યક્ત કરવા લીંબુ ને મીઠાનું પાણું આપ્યું. ખોરાક કે ફ્રુટ કે ટ્યુકેઝ
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ર તો બજાજજીએ ત્રણ દિવસમાં લીધેલ નહિ.
આ ઉપવાસની રાજય, સામાજ અને ગાયના વેપારી પર સુંદર અસર પડી. તેની અસરકારકતા જોઈને સત્યાગ્રહીઓને પણ શ્રદ્ધા જાગ્રત થઈ. જ્ઞાનચંદ્રજી મહારાજે મુલાકાત લઈ પ્રથમ સત્યાગ્રહી બજાજજીને અભિનંદન આપ્યા અને મથુરામાં શુદ્ધિસાધનાના પ્રયાગમાં સત્યાગ્રહીઓએ પૂરી શ્રદ્ધાથી સાથ આપવાની તત્પરતા બતાવી. આમ શુદ્ધિસાધનાના આરંભ પહેલાં જ પ્રભુએ પુષ્ટિ મળે તેવી મદદ મોકલી આપી. શ્રીકૃષ્ણજન્મસ્થાન ટ્રસ્ટે આવારા, ને ભેજનની બધી વ્યવસ્થામાં પૂરા સહાગની ખાતરી આપી. ડાલમિયાજીની સૂચનાથી ટ્રસ્ટનું આખું વ્યવસ્થાતંત્ર ખડે પગે મદદમાં રહ્યું એ પણ પ્રભુકૃપાની પ્રતીતિ હતી.
મથુરામાં શુદ્ધિપ્રગની તપશ્ચર્યા શ્રીકૃષ્ણજન્મસ્થાનમાં શુદ્ધિસાધનાને આરંભ થયે. નિત્ય પ્રભાતફેરી, સવાર-સાંજ પ્રાર્થના અને કેવળ પાણી પર એક સાથે ત્રણ ઉપવાસ મુખ્ય ઉપવાસ કરે અને તેની સહાયમાં એક ઉપવાસીઓ રહે. ઉપવાસીઓએ કેન્દ્ર પર જ ત્રણેય દિવસ રહેવાનું હતું. આમ તપ, સાતત્ય અને સેવામય ભક્તિ શુદ્ધિસાધનાનાં મુખ્ય અંગ હતાં. સંસાર પક્ષે સંતબાલજી મહારાજના મામાનાં દીકરી અને આજીવન કૌમાર્યવ્રત લઈ સેવાપ્રવૃત્તિમાં જીવન ગાળનાર વનિતાબહેનના કેવળ પાણી ઉપર ત્રણ ઉપવાસથી શુદ્ધિસાધના પ્રયેગનો આરંભ થયો. પૂર્ણાહુતિના ત્રણ ઉપવાસ પણ
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ ૩
વનિતાબહેને કરેલા. બાકીના ૪૫ ઉપવાસ ૧૫ ત્રિઉપવાસીઓએ કરેલા. એવાં આજીવન બ્રહ્મચારી અને સેવાવ્રતધારી શારદાબહેન શાહ, સેવાપરાયણ અને ગુજરાત સર્વોદય મંડળના અગ્રણું ડો. દ્વારકાદાસ જોશીનાં સેવાપરાયણ પત્ની રતનબહેન અને બાબાનાં એક વખતનાં આશ્રમવાસી સરોજબહેન ત્રિઉપવાસમાં હતાં. પ્રમાણિક અને સંયમી જીવન જીવતા રાધેશ્યામભાઈએ મથુરામાંથી ત્રિ-ઉપવાસનો પ્રારંભ કર્યો અને આસપાસનાં ગામનાં ગોપ્રેમી વૃદ્ધા લક્ષમી, કાંતિભાઈ પણ ત્રિ-ઉપવાસમાં જોડાયાં. પગયાત્રામાં નીકળેલ એક સેવક પણ જોડાયા અને બંને આંખે અંધ છતાં ચંદ્રકાન્તભાઈ એ ત્રિ-ઉપવાસ કર્યા. અતિથિ તરીકે છાવણીની મુલાકાતે આવેલ ભગુભાઈ પટેલ ત્રણ ઉપવાસમાં બેસી ગયા તો સત્યાગ્રહ છાવણીમાંથી રામજીભાઈ અને મધ્ય પ્રદેશના એક કાર્યકર પણ ત્રિ-ઉપવાસમાં ભળ્યા. બાબાપુરના જૂના કાર્યકર અરવિંદભાઈ અને ખાદી કાર્યકર મેહનભાઈ માંડવિયાએ પણ ત્રણ ઉપવાસ કર્યા હતા. ઉપવાસમાં લીધું કે મીઠાની છૂટ ન હતી; કેવળ ઊકાળેલું કે સાદું પાણી જ લેવાનું હતું. સ્વાનુભૂતિના ઉપવાસમાં શ્રીકૃષ્ણજન્મસ્થાનના કાર્યકરથી માંડીને મથુરા ને તેની આસપાસના ભણેલા છતાં શ્રમથી પ્રામાણિક રોટી કમાનાર ભાવુકે આમાં આકર્ષાયા એ તેની ખૂબી હતી.
મથુરાનાં થોડાંક સમજણ ભાઈ-બહેનો અને યાત્રાળુએમાં આ અભિનવ સાધના-પ્રોગ પ્રત્યે જિજ્ઞાસા જાગી
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
હતી. ગાય રાનાર સત્યાગ્રહીઓને વાતાવરણનું મળ આપવામાં શુદ્ધિપ્રયાગ સહાયક થતા હતા.
દૂધના ત્યાગ
શુદ્ધિસાધના પ્રત્યેાગમાં એકાગ્ર છતાં ગાય રોકનાર સત્યાગ્રહીઓના સરઘસમાં જ્ઞાનચદ્રજી અને શુદ્ધિ—છાવણીનાં સાથીદારે ભળતાં, ઢારબજારમાં ફરતાં, સમાવવાની વાત પણ કરતાં, કેવળ કાનૂનભંગ ન થાય તેની તે ચીવટ રાખતાં. કાશીકલામાં જ્ઞાનચંદ્રજીએ જોયું કે ગાય વેચનારા વાછરડાને પરાણે જુદા પાડે છે. ‘મા વિના ઝૂરતા વાછરડાના દુઃખથી જ્ઞાનચંદ્રજીનું હૈયું વલેાવાયું અને જ્યાંસુધી ગેાહત્યા અંધી ન થાય ત્યાંસુધી દૂધના એમણે ત્યાગ કર્યાં.
એસે વીસ ગાચા છેડાવી
એકાએક એવા બનાવ બન્યા કે જેને લીધે મથુરાના સમગ્ર વાતાવરણમાં નવું ચેતન આવ્યું. પાસેના ગામડામાંથી એક શિક્ષકે સમાચાર પહાંચાડવા કે ઈંટના ભઠ્ઠી પાછળ ગાયેા સંતાડી છે ને ટૂંકમાં લઈ જાય છે. વાત સાંભળતાં સત્યાગ્રહીએ ત્યાં પહેાંચ્યા. કસાઈએ ગાયે છેડીને ભાગી ગયા; કેમ કે તેમની પાસે પરમીટ ન હતી. એકસેા વીસ ગાયા છેડાવી. તેમને હાર પહેરાવી મથુરામાં સરઘસાકારે ફેરવી. ત્રણ દિવસ રાખી. જે ગાય પાળવા તૈયાર હતા, તેવા ગૃહસ્થને પાકી ખાતરી કરી ગાયા મફત આપી. ઘરડી ગાયાને પાંજરાપેાળ પહેાંચાડી. આપણા સંઘ તરફથી પણ
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૫
ગાયને ગેળ, ખાણું આપવામાં આવતાં.
સફળ પૂર્ણાહુતિ આખા જિલ્લામાં વાયુવેગે આ વાત ફેલાઈ ગઈ અને પરમીટ બંધ છે તેની જાણ થતાં ગામડા અને રસ્તા પરથી જયાંથી જાણ થાય ત્યાંથી લોકે ગાયને રોકવા લાગ્યા. ગ્રામપંચાયત, મહાલપંચાયત અને જિલ્લાનાં સમેલને મળ્યાં. સર્વાનુમતે ઠરાવો થયા. છેવટે સરકારશ્રીએ પણુ ગાયની નિકાસ બંધ કરી અને બાંકેબિહારીના મંદિરમાં પૂર્ણાહુતિ ઉત્સવ ઉજવાયે. નિસર્ગની યેજનાની કેવી ખૂબી છે ! બગડમાં શુદ્ધિ પ્રગનો આરંભ થયે; ૧લ્પર માં ભાલનળકાંઠાના કાર્યક્ષેત્રમાં તે પુષ્ટ થયે, ગુજરાત અને બૃહદ મુંબઈ રાજ્યમાં તે વિસ્તાર પામ્ય અને ગેહત્યા બંધ કરવા નિમિત્ત અખિલ ભારત કૃષિગસેવા સંઘના આશ્રયે તે ભારતના હદય સમા મથુરામાં સર્વ સંતે ભક્તો ને સેવકેની અનુમતિ પામી આદર્શ સત્યાગ્રહ રૂપે સર્વોદય પરિવારમાં પણ સ્થાન પામ્ય.
મથુરાનાં મધુર મરણ નિસર્ગ–શ્રદ્ધાળુની શ્રદ્ધાને બળ મળે તેવું શ્રીકૃષ્ણજન્મસ્થાનના સેવકવર્ગનું જીવન હતું. જન્મસ્થાનના એક માળીને બે આંખે અંધ અને અપંગ દીકરી હતી. તેની મા મરી ગયેલી. બાપ દીકરીની પૂરી કાળજી લે. તેના પર દયા આવતાં સ્વામીજીએ એ બાપ-દીકરીને મદદરૂપ થવાની
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬ ઈચ્છા દર્શાવી. બાપ–દીકરી બંનેએ કહ્યું કે અમે ભગવાનનાં માળી છીએ. ભગવાન અમને જે આપે તે પ્રસાદમાં અમે રાજી છીએ, ગરીબીમાં અમીરી ભગવતાં બાપ-દીકરીના સંતોષથી અમે રાજી થયા; પણ આશ્ચર્યજનક બનાવ એ બન્યો કે અંધ અને અપંગ દીકરીએ એક દિ’ હઠ લીધી કે–“મારાં લગ્ન કરો. બધાંને બાળક અને મને કેમ નહિ? ” માળી મૂંઝાયા. જ્ઞાનચંદ્રજી પાસે મૂંઝવણ રજૂ કરી. “પ્રાર્થના કરો, પ્રભુ સારાં વાનાં કરશે.” તેટલી હિંમત આપી. બન્યું એવું કે આ વાતને બીજે જ દિવસે સાધુની જમાત યાત્રાએ આવી. જમાતના ગુરુને આ દીકરી પર દયા આવી અને એના યુવાન સ્વરૂપવાન શિષ્યને આજ્ઞા કરી. “આ અંધ સાથે લગ્ન કરે. તેને પ્રભુની ભેટ માની તેની સેવા કરો. શિષ્ય લગ્ન કરવા તૈયાર થયા. જમાત ચાલી ગઈ. શિષ્ય અંધ–અપંગ છોકરી અને તેના પિતાની સેવામાં લાગી ગયો. એની શ્રદ્ધા ચમત્કારિક રીતે ફળી. અમનેય શ્રદ્ધા બેઠી કે શુદ્ધિ પ્રયોગ અને સત્યાગ્રહ જરૂર સફળ થશે. ત્યાંના મંદિરના સેવકનું સાદું, સંયમી, સંતોષી અને પ્રભુસમર્પિત જીવનની અમારા અંતઃકરણમાં સુંદર છાપ પડી. શ્રીકૃષ્ણ-જન્મસ્થાનના મુખ્યશ્રી ડાલમિયાજીએ, શર્માજીએ ખૂબ સહગ આચ્ચે તે પણ સ્મરણીય છે.
વિનોબાજીના આમરણાંત ઉપવાસ વિનોબાજીએ ભારત સરકારને જાણ કરી હતી કે સુપ્રિમ કોર્ટની મર્યાદામાં ભારતભરમાં જો ગેહત્યાબંધી ન
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧પts
થાય તે ૨૧ એપ્રિલથી તેઓ આમરણાંત અનશન કરશે. પૂ. વિનોબાજીને આમરણાંત અનશન કરવા ન પડે તે દષ્ટિએ દેશભરના સર્વોદય કાર્યકરો અને પવનાર આશ્રમની બહેનો, કૃષિ–ગો–સેવા અને સર્વસેવા સંઘના સેવકો મથુરા કલકત્તા અને કેરલમાં ગાય રોકવાન આંદોલનથી માંડીને પ્રચાર, પિકેટિંગ અને સમજાવટથી પ્રયાસ કરી રહ્યા હતા. મુનિશ્રી સંતબાલજીએ ૨૧ દિવસ ઉપવાસ કેવળ ઉકાળેલા પાણી પર કરી સતત પ્રાર્થના દ્વારા બાબાની સફળતા પ્રાથી હતી. જ્ઞાનચંદ્રજી મહારાજ અને પ્રાયેગિક સંઘ અમદાવાદમાં ત્રિ-ઉપવાસ કેન્દ્ર ચલાવી રહેલ હતા. મુંબઈ અને કચ્છમાં પાંચેક સ્થળે ત્રિઉપવાસ કેન્દ્રો ચાલતાં હતાં અને સહાનુભૂતિના એક–ઉપવાસી તો હજારોની સંખ્યામાં કેવળ ગુજરાતમાંથી જ થયા હતા જાણે કે તપશ્ચર્યા સ્વયં વિનોબાજીની સેવામાં હાજર થઈ હોય તેવું વાતાવરણ રચાયું હતું. જ્ઞાનચંદ્રજી મહારાજે પણ પ્રધાનમંત્રી મેરારજીભાઈ દેસાઈને પત્ર લખ્યો. પૂ. વિનોબાજીને ઉપવાસ ન કરવા પડે તેવી સ્થિતિ સર્જવા વિનંતી કરીને મુલાકાત માગી. મેરાજભાઈ એ ૧૧મી એપ્રિલને સમય આ. નિયત સમયે વીસ મિનિટ ખુલ્લા મને વાતચીત થઈ. મેરારજીભાઈ એ પાલામેન્ટની અને બંધારણની સ્થિતિ સમજાવી. વિનોબાજી ઉપવાસ ન કરે એમ એમને સમજાવવા કહ્યું. કેન્દ્ર સરકારે કાયદો કરી રાજ્ય પર એ લાદવો એવા મતના પોતે નથી એમ પણ સ્પષ્ટ કર્યું. આમ છતાં પાર્લમેન્ટના આદેશને માન આપવાની તત્પરતા બતાવી. તે
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
રાત્રે જ્ઞાનચંદ્રજી નરેન્દ્રભાઈ નથવાણીને મળ્યા. બીજે દિવસે ધરમશીભાઈ પટેલ અને કચ્છ-મહેસાણાના સંસદ સભ્યાએ આ દિશામાં રામસિહજીને ઠરાવ પસાર કરાવવા પ્રયત્ન કરશે તેમ પણ કહ્યું અને જ્ઞાનચંદ્રજી મથુરા પહેોંચે ત્યાં તા ૧૨-૪–૮૧ ને દિને પામેન્ટે ઠરાવ કર્યો કે આ પાર્લમેન્ટ બધી સરકારને આદેશ આપે છે કે ભારતીય સ'વિધાન ધારા ૪૮ અનુસાર સર્વોચ્ચ અદાલતના ચુકાદાની મર્યાદામાં પશુસ રક્ષણ અને વિકાસ સમિતિએ આપેલા સબળ આર્થિક કારણુ તેમજ પૂ. વિનાબાજીના ૨૧-૭-૭૯ ના સકલ્પિત ઉપવાસને ધ્યાનમાં રાખીને બધી ઉમરની ગાય તથા વાડાની હત્યા પર પ્રતિબંધ મૂકે.
અનશનની સિદ્ધિ
પ્રધાનમંત્રી મારારજીભાઈ એ રૂબરૂ જઈ ને અને પત્રથી કેરલ તથા પશ્ચિમ બંગાળની સરકારને ગેાહત્યા પર પ્રતિબંધ મૂકવા સમજાવ્યું પણુ અને સામ્યવાદી વિચાર ધરાવતી સરકારાએ સ્થાનિક પ્રજાની જરૂરિયાત છે' તેમ જણાવી ગાહત્યાબંધીને કાનૂન કરવા ઇન્કાર કર્યો. પરિણામે ૨૧–૪–૭૯ ના ખાખાના ઉપવાસ શરૂ થયા. દેશ આખામાં અને પાલ મેન્ટમાં હલચલ મચી ગઈ. પાંચમે ઉપવાસે વિનેાખાની તપ્રિયત કથળી. છઠે ઉપવાસે સર્વોદય કાર્યકર દાદા ધર્માધિકારી વગેરે કે જેમને ખાખાએ વાતચીતના અધિકાર આપ્યા હતા તેમની સાથે સમજાવટ
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૯
થયા પ્રમાણે પ્રધાનમંત્રી મોરારજીભાઈએ પાર્લામેન્ટમાં ઘાષણ કરી કે સર્વોદય કાર્યકર્તા સાથે થયેલી વાતચીત પ્રમાણે પશુઓના વિકાસ અને રક્ષાનો વિષય રાજ્યસૂચિમાંથી સમવતી સૂચિમાં હસ્તાંતરિત કરવો જોઈએ. આ માટે બંને ગૃહોમાં સંવિધાન પરિવર્તન કરવાનો કાનૂન બનાવવામાં બધા પક્ષે મદદ કરશે અને તૃતીયાંશ બહુમતી મેળવવાની રહેશે, તેમ જ છ રાજ્યનું સમર્થન પણ મેળવવાનું થશે. આ બધી કિયા ૧૯૮૦ માર્ચ સુધીમાં પૂરી કરવાની છે.
રચનાત્મક પુરુષાર્થ
વિનોબાજીના છઠા ઉપવાસે પ્રધાનમંત્રીની પાર્લામેન્ટમાં જાહેરાત થતાં સર્વત્ર આનંદ પ્રસરી રહ્યો. જે હેતુથી ઉપવાસ શરૂ થયા હતા તે સિદ્ધ થતાં શ્રી વિનોબાજીએ પારણું કર્યા. સારાયે દેશની તપશ્ચર્યા અને પ્રાર્થનામાં પરમાત્માનો સંકેત દેખાવા લાગ્યો. તેની શ્રદ્ધા અત્યંત વધી અને ગાયના દેશવ્યાપી પ્રશ્નનો ઉકેલ આવે ત્યાં સુધી ગુજરાતમાં ગોવંશ હત્યા બંધને કાનૂન થાય તે પહેલાં ગુજરાતે બળદની હત્યા પર અંકુશ મૂકી દેશને નવી દિશામાં પ્રયાણ કરવાનું બળ આપ્યું. એ બાબતમાં પ્રજાશક્તિ જગાડવા અને રાજયને દઢ કરવામાં જ્ઞાનચંદ્રજીએ કે વ્યાપક પુરુષાર્થ કર્યો હતો તે આપણે જોઈ ગયા છીએ. ભારતમાં સંપૂર્ણ ગેહત્યાબંધી કરે ને વંશ
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
હત્યા બંધ થાય ત્યારે ગાય અને ગોવંશને જાળવવા માટે ગૌશાળા, પાંજરાપોળ, ગોસદન અને ગામેગામ ગોરક્ષાનાં આયોજન થાય તેવાં રચનાત્મક કામ પ્રત્યે આગળ વધવા એમણે ગુજરાત અને સૌરાષ્ટ્રની સંસ્થાઓને પ્રવાસ કર્યો ને ઠેર ઠેર પેરણું ને બળ આપ્યાં.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨. દિલ્હીમાં શુદ્ધિસાધના કેન્દ્ર
માણે સુખે! પર–પીડ આપી, લૂટે પ્રતિષ્ઠા પરની ઉથાપી; અન્યાય એવા અતિશે વધે જ્યાં; જાગી જતું સત્ત્વ નિસર્ગીનું ત્યાં.
સ તમાલ
સંત વિનોબાજીએ પારણાં કર્યાં. મારારજીભાઈ દેસાઈ અને તેમના પક્ષે ગેાહત્યાબંધીના કેન્દ્રીય કાનૂન માટેની તૈયારી શરૂ કરી ત્યાં જ રાજધાનીમાં સત્તાની સાઠમારી ચાલી. એકખીજાની પ્રતિષ્ઠાનું ખંડન કરવાની હોડ મડાણી. મારારજીભાઈના ચારિત્રખંડન માટે તેમના પક્ષના અને વિરાધ પક્ષના પ્રતિનિધિએ એક થયા. સત્તાની સ્પર્ધામાં જનતા પક્ષમાં ભાગલા પડ્યા. મેરારજીભાઈની સરકાર તૂટી. ચરસિંહની સરકાર આવી, તેચ તૂટી અને ચૂંટણી આવી. ચૂટણીમાં ઇન્દિરાબહેનના કોંગ્રેસ પક્ષ ઝળહળતી ફતેહથી આગળ આવ્યા. નવી વ્યવસ્થાએ, નવી ચૂંટણીઓના જગમાં આખા દેશ પડી ગયા અને ગાય ભુલાઈ ગઈ. ગાય ભુલાઈ ગઈ એટલે ગેાહત્યાબંધીની વાત ભુલાઈ ગઈ.
તા. ૧૧
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨ ગાય કે, જે ગોરસના ભાવ ટકે તો જ
દૂધ-ઘીના તૂટતા ભાવે ગાયને આર્થિક ક્ષેત્રમાંથી હાંકી કાઢી હતી. ગોપાલક વર્ગ અને તેમાંય ગુજરાતસૌરાષ્ટ્રના ભરવાડ અને ગોપાલક કેમે કૃષ્ણ ભગવાનના વખતથી ગાયની ઓલાદ પોતાની જાત ઘસીને પણ સાચવી રાખી હતી. એ પણ લાચાર બનીને, ગાય છોડીને મજૂરીના કે બીજા ધંધે વળગી ગયો અને ધીમા મેત કે કતલખાનામાં ગાય અને તેનો વંશ હોમાવા લાગ્યો.
ગાય ને ગોવંશના અન્યાયને ઢઢેરો
સ્વરાજમાં સૌને મતાધિકાર આપવામાં આવ્યો હતો. મત મેળવવાના સ્વાર્થે મતદારોના ધંધાદારી સ્વાર્થ પપલાવીને, તેને લેભ આપીને ધૂર્ત નેતાગીરી જુગાર જીતે એમ મત જીતતી હતી અને મતદારના હિતને દેખાવ કરવા માટેય કેઈક ને કોઈક પ્રકારની રાહતના ટુકડા ફેંકતી હતી. પણ ગામડાનું અર્થતંત્ર જે ખેતીગોપાલન અને ગ્રામ-ઉદ્યોગ પર બેઠું છે તે તૂટતું જતું હતું; અન્યાયના ભરડામાં ભીંસાતું જતું હતું. શ્રમજીવીના શેષણ ઉપર પરોપજીવી બુદ્ધિજીવી–વર્ગ સંપન્ન બની સુખ માણતા હતા. ગામડા ને શહેરના સંપન્ન વર્ગે સંપત્તિ પ્રાપ્ત કરવા જેમ નબળા વર્ગને હાંકી કાઢી શ્રમ વેચતે કરી દીધો હતો તેમ સત્તાની સ્પર્ધામાં ચડેલા વર્ગે પ્રતિસ્પર્ધીની પ્રતિષ્ઠા તેડી આક્ષેપબાજીના નારા પર આગળ આવવાની હેડ માંડી હતી. સત્તાલક્ષી અને ધનલક્ષી
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
દોટનાં બે પડ વચ્ચે ગામડાંના ગરીબ અને નીચે મધ્યમ વર્ગ ભરડાયે જતાં હતાં. જીવવા માટેના સંગ્રામમાં એ બીજાને મદદરૂપ થવા જેટલો સમય ફાજલ કરી શકતો ન હતું. જેની પાસે પૈસા કે નાનો સરખાય હો હોય તે પૈસા ને સત્તા વધારવાની હરીફાઈમાં ગરીબ અને ગામ માટે સમય, સંપત્તિ કે સેવા આપવા નવરો ન હતો. તેનું આબેહુબ ચિત્ર મેટાં નગર, રાજ્યની રાજધાની અને દિલ્હી પૂરું પાડે છે. બોલકી પ્રજા અને બેલકાં સંગઠનના શેરબકેરમાં ગામડાનાં ગરીબ શ્રમજીવી અને ગેપાલકના અન્યાયની વાત તો ક્યાંય સંભળાતી નથી. બ્રિટિશ રાજ્ય, કાગદી નાણું શરૂ કર્યું ત્યારે વચન આપેલ કે “એક રૂપિયાની નોટ સામે એક તોલો ચાંદીનો રાણ છાપ સિકકો આપશે. પંદર રૂપિયાની નોટ સામે ગીની એટલે એક તોલા સોનું મળતું હતું. ૧૯૩૬માં ગેપાલકને બે લિટર દૂધના બદલામાં એક તોલે ચાંદી મળતી હતી. એક તોલો સેનું લેવા માટે ૮૦ લિટર દૂધ આપવું પડતું હતું. આજે એક તોલો ચાંદી માટે પંદર લિટર દૂધ અને એક તોલા સેના માટે ૮૦૦ લિટર દૂધ આપવું પડે છે. એને અર્થ એ કે સ્વરાજ્યમાં ગાયના ભાવને પોષણ ને પુષ્ટિ દેવાને બદલે આઠથી દસ ગણે ઓછો ભાવ મળે છે. એટલું જ નહિ પણ દૂધના ઉત્પાદન–ખર્ચમાં એ વખતે કપાસિયા, ખાણ વગેરેના ભાવ હતા તેના કરતાં ૩૦ ગણુ ભાવ અત્યારે વધારે છે. નીરણ વીસ ગણું મેવું છે. આમ, ઉત્પાદન મેવું અને વેચાણ-ભાવ અતિ
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
સાંઘા થવાથી ગાય આર્થિક રીતે પરવડે તેવી જ રહી નથી. ગુજરાતના કેટલાક વિસ્તારમાંથી તો તે અતિ ઓછી થઈ ગઈ છે. સૌરાષ્ટ્રમાં કેટલીક જ્ઞાતિઓ પરંપરાપ્રેમી હોવાને કારણે રૂઢિથી ગાય મેંઘી પડે તોય તેને પાળે છે. ગાય દૂધ પર નહિ પણ બળદ-વેચાણ પર કાંઈક ટકી રહે છે. પરંતુ બળદના ખૂબ ભાવ આપીને કતલખાનાવાળા બળદ ઢસડી જાય છે અને ખેતીને ખેંચ ને ખેડૂત પર બેજ વધારવા ઉપરાંત ગવંશનો એટલો બધે હ્રાસ થાય છે કે, ગોવંશના નાશ સાથે ખેતી અને પરિણામે દેશને નાશ થશે – ખેતીપ્રધાન સંસ્કૃતિનો નાશ થશે. આવડા મેટા અન્યાય સામે શંકરાચાર્યજીએ આંદોલન કર્યું, ઉપવાસ કર્યા પણ તેણે રાજકીય સ્વરૂપ પકડી લીધું અને જે રીતે આંદોલન દબાઈ ગયું તેણે દેશમાં ભારે નિરાશા ઊભી કરી. વિનોબાજીના આમરણાંત ઉપવાસ પછી પણ ગેહત્યા ચાલુ જ છે. એથી એ હતાશામાં ખૂબ જ ઉમેરો થવા લાગે. ગાય અને ગોવંશના અન્યાય અને વધ સામે જ્ઞાનચંદ્રજીએ સૌ પહેલી જેહાદ જગવી. આજ પણ લેકમત જાગ્રત કરી ગાય પર થતા અન્યાય નિવારવા જેહાદ જગવવાના હેતુથી જ્ઞાનચંદ્રજીએ દિલ્હીમાં બે-બે ઉપવાસની સંકળરૂપે શુદ્ધિસાધના શરૂ કરી. વિનોબાજીના તેને આશિષ મળ્યા. કૃષિગસેવા સંઘે તેનું આહવાન કર્યું અને જ્ઞાનચંદ્રજીના સાંનિધ્યમાં ૨ જી ઓકટોબર ૧૯૮૦ થી ૨ જી ઓકટોબર ૧૯૮૧ સુધી એકધારું આંદોલન ચાલુ રહ્યું. દેશભરમાંથી તેને સમર્થન મળ્યું. એક વર્ષના અનુભવે
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬પ
સ્વામીજીને લાગ્યું કે રાજ્યકર્તા વર્ગ સંપૂર્ણ ઉદાસીન છે. પ્રજા પણ જીવનસંઘર્ષમાં એટલી પ્રવૃત્ત છે કે આ દિશામાં ગતિશીલ નથી બની શકતી. એવી સ્થિતિમાં કેવળ બલિદાનને જ માર્ગ રહે છે અને આ હેતુથી આમરણાંત ઉપવાસની એમણે સંતબાલજી મહારાજ અને વિનોબાજી પાસે માગણી મૂકી. વિનોબાજીએ ૬ માસ શુદ્ધિસાધના લંબાવવાની આજ્ઞા કરી. એથી જ્ઞાનચંદ્રજીએ રે જી એપ્રિલ સુધી દ્વિ-ઉપવાસની સાંકળ લંબાવી અને આ કટોબર ૨ જી થી ૬ માસની મહેતલ આપી. રામનવમીથી આમરણાંત ઉપવાસની સરકારને જાણ કરી. સંતબાલજીના પ્રાયોગિક સંઘે ઉપવાસી અને ખર્ચ બાબત સહાયરૂપ થવા તત્પરતા બતાવી અને જ્ઞાનચંદ્રજીએ ૬ માસ શુદ્ધિસાધના-પ્રયોગ લંબાવ્યા. એમના સમર્થનમાં કૃષિગોસેવા સંઘના સારાયે ભારતમાં બે-ઉપવાસની સાંખલારૂપ સૌમ્ય સત્યાગ્રહનું એલાન કર્યું. દેશભરમાંથી રાહાયક અને ઝિ-ઉપવાસની સંખ્યા લગભગ આઠ લાખ જેટલી થવા આવી. ગામડાંઓ અને બહેનોને ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્રમાં ખુબ સાથ મળે. ભારતભરમાં ઉપવાસ, પ્રાર્થના, રવાદચય અને સેવાના પ્રતીકરૂપે દાનાદિ આપને ખૂબ ઉત્સાહ બતાવવામાં આવ્યું. વિનોબાજી જેવા વિભૂતિ સંત અને અખિલ ભારત કૃષિ સેવા સંઘ જેવી વાસંસ્થાના પુણ્ય પ્રભાવે સાત્ત્વિક પરિબળે આગળ આવ્યાં, પોતાના સત્યનું તેજ બતાવ્યું અને એ તેજમાંથી જ દેવનારાના કતલખાનામાં જતા બળદ રેકવાના સત્યાઃ આરંભ થયે છે. સાત
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬
લાખ ઉપવાસી અને હજારા સત્યાગ્રહીના પ્રયાસ છતાંય સરકારના પેટનું પાણીય ન હાલ્યું. અગાઉથી જાહેર કર્યો પ્રમાણે જ્ઞાનચંદ્રજીએ ફરી ધાષણા કરી કે એપ્રિલ ૨ જી રામનવમીથી એમના અગાઉથી જાહેર કર્યા પ્રમાણે આમરણ અનશન શરૂ થશે જ.
ગુરુઆજ્ઞાથીય મેાટીસત્યની આજ્ઞા
સ ́તબાલજી વિનેાખાજી જેવા ગુરુજનાની આજ્ઞાથી ૬ માસ સુધી એમણે ઉપવાસ મેકૂફ રાખ્યા, પણ એમના અંતરના સત્યને વફાદાર રહીને એમણે આગળ વધ્યે જ છૂટકે છે તેમ નક્કી થતાં તેમણે જણાવ્યું કે
--
માતા, પિતા, સખા, બંધુ, તે સથી ગુરુ મહા; પરંતુ સત્યની જાણો, ગુરુથીયે મહત્ત્વતા. પિતૃઆજ્ઞા, ગુરુઆજ્ઞા, આતા સ વડીલની; તે સામાં સત્યની આજ્ઞા, સર્વકોષ્ઠ સ્વીકારવી, વિવેકમુદ્ધિથી સત્ય, હૈયામાંથી જડી જશે; રણુજા વિનયે સૈાએ, આચરજો સ્વસત્યને.
બંને એકડા ન જ્યાં, બૃધાં મીંડાં તેથી જ સાચવી સત્ય, કરો
થતાં થા; સ સાધના.
સતબાલ
આમ, સંતમાલજીની પાસે અંતરની વાત મૂકી એમણે વિનયથી ગુરુજનના, સ્વજનના, મિત્રાના, શુભે છકેાના ઉપવાસ ન કરવાના અભિપ્રાયે! તેમ જ કરવાની યેાગ્યતા સંબધી મંતવ્યે! સાંભળ્યાં. નમ્રતા પૂરી બતાવી
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ પોતાના સત્યને વફાદાર રહેવાના સિદ્ધાંતને મક્કમતાથી વળગી રહ્યા. તેથી ખૂબ ચિંતિત છતાં સંતબાલજીએ કહ્યું કે વાત પૂરી થાય છે. તમારો અંતરાત્મા કહે તેમ કરો. વિનોબાજીએ ગોકુળઅષ્ટમી સુધી સંકલ્પ લંબાવવાનું જણાવ્યું; પણ એ પહેલાં બજાજજીએ જ્યારે બાબાને કહ્યું કે “જ્ઞાનચંદ્રજી ઉપવાસ કર્યા વિના રહી શકે તેમ નથી” ત્યારે બાબાએ “ઠીક છે તેમ કહ્યું. તેની જાણ બજાજજીએ તેમ જ બાળવિજયજીએ પત્રથી કરી હતી. તેથી રામનવમીથી આમરણ અનશનની જાહેરાત પ્રજા સમક્ષ થઈ ગઈ હતી એટલે બીજા ચાર માસ ઠેલવાની વાતને જ્ઞાનચંદ્રજી સ્વીકાર ન કરી શક્યા. બાબાના આશીર્વાદ વિના એકલો જાને રે તેવા અંતર્ગતનાદે પોતે પોતાનો સંકલ્પ પાંચમી માર્ચે જાહેર કરી દીધો.
બલિદાનને સંકલ્પ જગે હેમાય આરંભે, તપવિભૂતિ સર્વથા; તો જ અન્યાયની સામે, જેહાદ જગવે પ્રજા. વિષે અસંખ્ય ભૂલેને, ભૂસજે ન ઉવેખજે; સ્વનું દઈ બલિદાન, જગને સ્વચ્છ રાખજે.
સંતબાલ વિનોબાજી જેવાએ સાદ પાડી-પાડીને કહ્યું કે “ગાય બચશે તે જ દેશ બચશે. ગાય અને ગવંશનાશની નીતિ દેશના હાસ કરશે. કેરળ સરકારના સત્તાવાર આંકડા પ્રમાણે એકલા કેરળમાં જ ૧૯૭૮-૭૯ની સાલમાં ચૌદ લાખ ગાયબળદની કતલ થઈ છે. કલકત્તામાં તે અધિકૃત
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮ અનધિકૃત એવાં સે કસાઈખાનાં છે. તેમાંના એકમાં જ ૧૯૭૭–૭૮માં ૮૨,૮૫૦ ગાય અને બળદો કપાયાં હતાં. સવાસે કસાઈખાનાં નાનાં-મોટાં હશે તેમ માનીએ તોપણ પચાસ લાખ ગોવંશ એટલે ત્રીસેક લાખ ગા અને વીસ લાખ બળદ ત્યાં કપાય છે. એકલા દેવનારમાં જ ૧૯૭૯-૮૦માં ૧,૧૮,૨૪૮ (એક લાખ ઓગણીસ હજાર બસે અડતાલીસ) બળદ કપાયા હતા. જે રાજ્યોમાં ગોહત્યાબંધી હતી ત્યાં પણ ગોવંશની હત્યાની બંધી ન હતી. એટલે હજારો વાછરડાં અને બળદોની કતલ દેશમાં ચાલ્યા કરે તેવી ભૂલવાળી રાજ્યની નીતિને ખેતીવાડી કોલેજો અને શિક્ષિત લોકો પણ જમીન અને ઘાસ પર ભારણ ન વધે તે માટે નકામાં, ન પોષાતાં ગાયબળદની કતલને ટેકો આપતાં હોય છે.
બુદ્ધિજીવીઓ પ્રેસ અને ભૌતિક સુખની દોટમાં આગળ વધવા માગતા આજકો ભૂલભરેલી આ નીતિને આગળ વધાયે જતા હોય છે. સંત, સજજનો અને ભક્તો નિરાશ થઈ એ ભૂલ પ્રત્યે આંખ આડા કાન કરી તેને ઉવેખતા હોય છે ત્યારે જ્ઞાનચંદ્રજીને એક જ માર્ગ લાયે – આ ભૂલ ભૂસવા માટે જગતને આંચકે આપીને પણ સ્વચ્છ અને સાચી દિશામાં વિચારતું કરવા પિતાનું બલિદાન અનિવાર્ય છે. એટલે ૧૯૮૨ની ૨ જી એપ્રિલે રામનવમીના દિવસે રાધાકૃષ્ણ બજાજ અને દિલહી તેમજ ગુજરાતના ગોમી સંસ્થાઓ અને સેવકે રૂબરૂ એમણે આમણ અનશનનો આરંભ કર્યો છે.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૯
ઘઘાટ અને ભૌતિક સુખની ધમાલભર્યા અવાજમાં એમનો આ અવાજ ડૂબી જતો હોય તેવું લાગે છે. એમને લાગતું હતું કે રાજ્ય દેખાવમાં ચૂંટણીઓ ચૂંટે છે, પણ ચૂંટણીમાં જે જ્ઞાતિવાદ, શેહશરમ, દાબ ને લાંચથી પ્રતિનિધિઓ ચૂંટાય છે તેમાં પાયાનું પરિવર્તન ન આવે ત્યાં સુધી સાચી લેકશાહી પાંગરશે નહિ. આજે લોકશાહી હોવા છતાં લાખો લોકોનો શાંત, પ્રાર્થનામય, ઉપવાસ દ્વારા રજૂ કરેલે અવાજ સાંભળવા અને પોતે આપેલું વચન પાળવા જેટલા લોકશાહીના કાન ઉઘાડા નથી. લોકશાહી ચૂંટણીની ખર્ચાળ પ્રસ્થાએ રાજકારણમાં બધી કક્ષાએ ભ્રષ્ટાચાર ઊભા કર્યા છે. રાજ્ય કરતા પક્ષ કે વિપક્ષ સૌના મનમાં ગાયની રક્ષા કે સહિતકારી નીતિને બદલે પોતાનાં પક્ષ, જૂથ, સંપ્રદાય કે કેમના હિતની ટૂંકી અને આંધળી દૃષ્ટિએ દેશને ભ્રષ્ટાચાર અને અંધાધૂંધી તરફ ધકેલી દીધે છે. મેટાં મેટાં રાષ્ટ્રાના નેતા, પ્રધાનમંત્રી, મુખ્ય મંત્રીઓ અને પ્રજાના પ્રતિનિધિઓ તેમ જ તેમને એકલનારી રાજકીય જાહેર સંસ્થા પણ આ ભૂલભરેલી નીતિનું ઊંડું અવલોકન કરવા કે ભૂલમાંથી પાછા હઠવા તૈયાર ન હોય ત્યારે બલિદાન સિવાય બીજો માર્ગ જ રહેતો નથી.
કાયદા છતાં બેકાયદાની અંધાધૂંધી રાજ્ય અને મધ્યસ્થ સરકાર કાયા કરે પણે લાંચકુત ચાને લાગવગથી કાયદાના પાલનમાં રિધિત વર્તાતી
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
હોય કે પાલન જ ન થતું હોય તેને અંધાધૂંધી સિવાય બીજું શું કહેવાય? પરદેશમાં ગોમાંસની નિકાસને પ્રતિબંધ છે. સરકારી ડોકટરનું માંસ નથી તેવું પ્રમાણપત્ર મેળવ્યા પછી જ ગાય સિવાયનું માંસ બહારના દેશમાં ચડી શકે તેવો નિયમ છે. આમ છતાં એક અથવા બીજા પ્રકારે હજારો ટન ગેમાંસ પરદેશ ચડી રહ્યું છે. જે રાજ્યમાં ગાયની કતલ થતી હોય તે રાજ્યમાં ગેહત્યાબંધીવાળા રાજ્યમાંથી ગાય અને ઉપાગી બળદ કે વાછરડાં કતલ માટે ન જઈ શકે તે કેન્દ્ર સરકારને આદેશ અને રાજ્ય સરકારની નીતિ હોવા છતાં કલકત્તા અને કેરળમાં લાખે ગાય અને વાછરડાં રાજ્યોમાંથી ગમે તે પ્રકારે કે બહાને આવે છે અને કપાય છે. તે બધાં ગાય-વાછરડાં ગેહત્યાને પ્રતિબંધ છે તેવાં રાજ્યમાંથી જ આવે છે. જ્યાં ગાયના વઘ પર પ્રતિબંધ છે તેવા રાજમાં પણ ખાનગીમાં ગાયે કાપી તેનું માંસ વેચાય છે. તેમાં સંબંધિત અધિકારીને લાંચ આપીને કાયદાનો ભંગ થઈ રહ્યો છે. ખેતીઉપયોગી બળદની કાલ ન થઈ શકે તેવો કાયદા છતાં દેવનારના કતલખાનામાં આવતા બળદોની મોટી સંખ્યા ખેતીમાં કામ આપે એવી છે. તેવું વરિષ્ઠ અધિકારીને નજરે બતાવવા છતાં કેવળ “ડૉકટરે મંજૂર કરે છે એટલે શું થાય તેવી લાચારી બતાવી બળદની થતી કતલ અટકાવી શકતા નથી. એટલે ઉપયેગી બળદો રાજ્ય બહાર ન જાય તેવા કાયદાનો અને રાજ્યમાં પણ બિનઉપયોગી બળદની જ કતલ થાય તેવા નિયમને છેડાક ભંગ થાય છે. એમાં રાજકારણીઓ,
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૧
તેના પર પ્રભાવ પાડનારાં આર્થિક પરબળે, લાગવગ અને અધિકારીઓ તથા આગેવાનોના ભ્રષ્ટાચારની ઘણી મોટી અસર છે. તેને કેણ નિવારી શકે ? મુખ્ય પ્રધાનો અને પ્રધાનમંત્રી પણ લાચારી અનુભવે છે. એથી જ જ્ઞાનચંદ્રજી કહે છે: “કાયદો છતાં તેનું પાલન જ ન હોય, રાજ્ય છતાં દેખભાળ ન હોય ને લોકશાહી છતાંય સજ્જન લોકેનું આધારભૂત મંતવ્ય પણ સંભળાય નહિ તો તે અંધાધૂંધી જ ગણાય. તે ટાળવા બલિદાન સિવાય બીજો કોઈ રસ્તો દેખાતો નથી. કેમ કે રાજનીતિની આ ભૂલને મોટા રાજકારણીઓ અને રાજકીય સંસ્થાઓ ચૂંટણી જીતવાના મોહમાં ટેકે આપી રહ્યાં છે. એમાંથી જે અંધાધૂંધી જેવી ભ્રષ્ટાચાર ભરેલી વિપરીત પરિસ્થિતિ જન્મી છે તે ટાળવા માટે બલિદાનને આંચકે આપી રાજ્યકર્તા અને પ્રજા સૌને જાગૃત કરવા પડશે.” કેમ કે–
મહાન પુરુષો ભૂલે, સુસંખ્યાઓ પણ ભૂલે, ત્યારે તો જાણવું નક્કી, સંગે વિપરીત છે. આવી સ્થિતિ બને ત્યારે, બલિદાને સિવાયના; વૃથા જતા બીજા સ, ઈલાજે માનવી તણા. શુદ્ધિપ્રયોગ કે મૌન, ન અન્યા નિવારતા; ત્યારે અન્યાય સામે થઈ, વીર પ્રાણ તજી જતા. અંધાધૂધી પ્રજાવ્યાપી, બને ત્યારે ખરેખર; કાં હોમાઓ પ્રત્યક્ષ, કાં પરોક્ષ કરે તપ.
જ્ઞાનચંદ્રજીના શુદ્ધિપ્રાગ, સૌમ્યતર સત્યાગ્રહ અને બળદ કે સત્યાગ્રહ અગર વિનેબાના મૌન રૂપે અસર
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
વેગ પણ રાજ્યને ભૂલમાંથી પાછા લાવવામાં સમર્થ ન નીવડે તો કાં તો પ્રત્યક્ષ પ્રાણ, પરિગ્રહ અને પ્રતિષ્ઠાને હોમવા તૈયાર થવું પડે, કાં સતત સામુદાચિક તીવ્ર તપ ચાલુ રાખવું પડે. જાગ્રત જનતાએ આઠેક લાખ ઉપવાસ કરી વ્યાપક રીતે તપ તો કર્યું પણ તેની અસર જ્યારે ન થઈ ત્યારે વિપરીત સંજોગે કે કાળબળને જાણીને સંતો સ્વેચ્છાએ હોમાઈ જાય છે. બલિદાનની પરંપરા જ નૂતન આદર્શને વ્યવહારજન્ય બનાવી શકે છે. આવાં શ્રદ્ધાવિશ્વાસથી જ્ઞાનચંદ્રજીએ બલિદાનનો આરંભ કર્યો છે. આ બલિદાન પ્રભુચરણે છે. એટલે એમનો મુદ્રાલેખ છેઃ “હે ભગવાન! તારું જ ધાર્યું થાઓ” એટલે એમાં નથી
ગ્રહ લાદવાને દુરાગ્રહ કે અહંકારનો અભિનિવેશ ભરેલો મતાગ્રહ. છે કેવળ પોતાને લાગેલા સત્યનું પ્રાગટ. સતત પ્રભુ નામના જાપમાં, સતત પ્રભુ જે કરે તેમાં પ્રેમભર્યું સમાધાન મેળવવામાં, સતત શરણાગતિની ભાવનામાં એમના પ્રભુપ્રેમની અખંડ ભરતી જામી છે. સરકારની પોલીસ એમને પકડીને હોસ્પિટલમાં દાખલ કરે છે, ત્યાં પરાણે ઇજેક્ષનો આપે છે, તેના વિરોધ કરે છે; ઈન્કાર કરે છે છતાંય પ્રભુ જે સ્થિતિમાં રાખે તેને પ્રભુકૃપા સમજીને પ્રેમી અને પ્રસન્નતાથી બધી બળજબરી, સહી રહ્યા છે ત્યારે પ્રજા તરીકે આપણે તેમની ભાવના કેવી રીતે પૂર્ણ કરીશું ? તેને ખુશ રાખીને –
શુદ્ધ ભક્તિ કર બીવન, પિતાના પૂજય પાસ; ત્યારે ખૂબ ખુશ થાય, રીત છે સત્યભો .
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૩
જ્ઞાનચંદ્રજીના પૂજ્ય પાત્ર ગાય સહિતના ગાપાલકૃષ્ણ. એટલે જયાં જ્યાં ગાય અને ગેપાલકૃષ્ણની ભક્તિ હાય, જ્યાં જ્યાં ગાયની સેવા હેાય અને જીવમાત્રમાં કૃષ્ણ પેખી દીન-દુખિયાની સેવા થતી હોય ત્યાં ત્યાં જ્ઞાનચંદ્રજી ખુશ થાય છે. આવી સેવાભક્તિ મહિલાએમાં વિશેષ હાય છે અને એથી જ ભક્તાદથી મહિલાઓ અને મહિલામડળાના સત્સંગથી તે ખૂબ જ પાવનતા અને પ્રસન્નતા અનુભવે છે. જે ગાય માટે જ્ઞાનચંદ્રજી પેાતાના પ્રાણનું ખલિદાન આપવા માટે તત્પર થયા છે એમના આત્માની પ્રસન્નતા અને શાંતિ વધારવા માટે આપણે કાંય ગાય દુ:ખી, ભૂખી ન રહે માટે ઠેર ઠેર ગેસના ઊભાં કરીએ અને દુષ્કાળ ને નીરની અછત વખતે ગામની એક પણ ગાય કેગાવશ ભૂખ્યું ન રહે તેની કાળજી રાખતાં સેવામડળેાની રચના કરીએ. મધ્ય સૌરાષ્ટ્રના રાજકોટ જિલ્લાની આસપાસ આવ સાએક સેવામાંડળેા ઉત્તમ પ્રકારની ગાસેવા કરે છે. એ જોઈ ને જ્ઞાનચંદ્રજી પ્રસન્નતા અનુભવે છે. પાંગળ ઢારની પાંજરાપેાળ પણ એવી રીતે ચલાવવી કે ઢાર દુ:ખ ન અનુભવે, મૂઆને વાંકે ન જીવે. તેમનાં મળમૂત્રનાં ખાતરને ગેસ ઊભાં કરીએ તે પેાદળિયાં ટાર પણ પરવડે એવી વ્યવસ્થા કરવી જોઈ એ. ઘેર ઘેર ગાય ભલે ગામડાં રાખી શકે પણ શહેરનાં સુખી કુટુંબે સહિયારી ગૌશાળા કે ગાયગૃહની ચેાજના કરી ઉત્તમ ઓલાદની ગાયાનાં દૂધઘર અને વશવેલના એવા ઉછેર કરે કે પેાતાના દૂધ ઉપરાંત ગેપાલનની વૃદ્ધિમાં સારા ફાળા આપ્યા જ કરે.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪ સહકારી મંડળી અને ખેડૂતો પણ ગાયનાં વૈજ્ઞાનિક ગોપાલન અને ગૌસંવર્ધન સાથે ગાય આર્થિક રીતે પરવડે તેવા પ્રયોગો કરી ગાયને બિચારી-બાપડી રહેવા ન દે. ગરીબમાં ગરીબ માણસ પણ વર્ષમાં ત્રણ દિવસની સેવા
સેવાના કામમાં આપે. બીજા પિતાની ત્રણ દિવસની કમાણી ગોગ્રાસમાં આપી કરોડો ભારતવાસીઓ ગાય અને વંશ -નિભાવ ખર્ચમાં પોતાનું ઋણદાન આપે. ગાય જે માતા છે, ગોવંશ જે ભાતૃગણ છે તો તે માત્ર વેવલી ભક્તિ અને સૂત્રોથી નહિ પણ ગાયનાં ઘી-દૂધ વાપરવાના સંકલ્પને તે વ્યવસ્થિત મળ્યા કરે તેવી વ્યવસ્થા; તેના પરવડે તેવા પિષણભાવ આપવાની તૈયારી ઉપરાંત સારાયે ભારતમાં ગૌભક્તોનાં સહકારી ઢેરબજાર ઊભાં કરી ગાય ને ગોવંશ તેને પાળનાર પાલકને ત્યાં જાય અને અજાણ્યા ગ્રાહક કે કતલખાને ન જ જાય તે માટે ખાદી ગ્રામૈદ્યોગ ભંડાર જેવી વ્યવસ્થા થવી જોઈએ. ગોરસના વાજબી, નૈતિક ભાવ અપાય; બળદ, ગાય પણ જે સાચા પાલક હોય ત્યાં જ જાય તેવું આયોજન કરી ખાદી ગ્રામોદ્યોગની જેમ જ ગાય અને ગોવંશસેવાને અહિંસાનું માધ્યમ બનાવી, કૃષિ આદિ સેવા અને ગ્રામોદ્યોગનું અહિંસક અર્થતંત્ર ઊભું કરવાના પુરુષાર્થમાં વિજ્ઞાનને ઉપયોગ કરી, વ્યવસ્થિત વહીવટી તંત્ર, અણિશુદ્ધ પ્રામાણિકતા અને સર્વના શ્રેયને હિતકારી નીતિને સુમેળ કરવાની પ્રેરણા જ્ઞાનચંદ્રજીનું શુદ્ધજીવન અને શુદ્ધ બલિદાન આપે તો જ એમને શુદ્ધિ-પ્રયાગ અને શુદ્ધ બલિદાન સફળ નીવડે.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૫
સ્વભાવે શુદ્ધતા સાચી, જેણે જીવનમાં વણી; પ્રભુના ઉરમાં પેસે, તેવા ભક્ત-શિરામણિ, કયારેક પ્રભુથી એમ, પ્રભુભક્તો ચઢી જતા; જાણે ભક્તજના પાસે, પ્રભુકાર્ય કરાવતા. જ્ઞાનચંદ્રજીના પ્રભુપ્રેમમાંથી પાંગરેલી ભક્તિ પ્રભુકાય કરી રહી છે અને આપણાં જેવાં સૌને પ્રેરી રહી છે. આવા પ્રભુપ્રેમની પ્રેરણા, ગામાતા અને ગેાવંશની સેવા દ્વારા પ્રભુ પામવાની આપણામાં શક્તિ પ્રેરેશ એ જ એમના જીવન ચારિત્રના સૂર છે. આપણે એ ઝીલીએ અને પ્રભુના નામ અને કામમાં એના જેવા પાગલ બની જઈ એ તે કેવું સારું !
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ-૧
૧. આજે મારે સ્વધર્મ-આમરણ અનશન વહાલાં સ્વજને,
ગૌરક્ષાના હેતુએ કર્તવ્યરૂપે મારા આમરણાંત અનશનના સંકલ્પ મુજબ તા. ૧લી એપ્રિલ '૮૨ સુધીમાં ગોવધબંધી માટે કેન્દ્રીય કાનૂન લાગુ નહિ થાય તો ૨જી એપ્રિલ '૮૨ રામનવમીના પવિત્ર દિવસથી મારું અનશન શરૂ થશે અને ચાલુ અનશને જે એવો કાનૂન બનશે તો પારણું કરીશ. નહિતર આમરણાંત સુધી તે અનશન ચાલુ રહેશે.
રામનવમીને દિવસ નજીક આવતા જાય છે તેમ મિત્રો, સ્નેહી સ્વજનો તેમ જ ગપ્રેમી સજજનો તરફથી મારી સમક્ષ પ્રેમથી ભારપૂર્વક ઘણી દલીલે સાથે રજૂઆત કરવામાં આવે છે, જેમાં મુખ્યત્વે આમરણાંત અનશનના સંક૯પને પુનર્વિચાર કરવાની વાત હોય છે.
મિત્રોની દલીલમાં તથ્ય હોય છે. પરંતુ મારા સંકલ્પના સંદર્ભમાં પ્રાપ્ત એવા મારા સ્વધર્માચરણની દૃષ્ટિએ મારે માટે તે સત્ય નથી.
નમ્રપણે કહીશ કે, મારી પાસે કઈ વાત આવે છે તો તેના પર વિચાર કરવાની મને ટેવ છે. કરેલા નિર્ણય વિષે પુનવિચાર કરતાં એમાં ફેરફાર કર ઉચિત જણાય તો એ ફેરફાર કરવામાં પ્રતિષ્ઠા કે બીજી ત્રીજી કઈ ગણતરી કર્યા વિના ઉચિત ફેરફાર કરવામાં હું માનું છું. મારાં ચિંતન અને નિર્ણય વ્યક્તિલક્ષી રાખવાનો પ્રયાસ કરું છું. આ દષ્ટિએ આ દલીલ વિષે મેં ઊંડાણથી વિચાર્યું છે.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૭
અલબત્ત મારા જેવા એક સામાન્ય માણુસના ચિંતનમાં ભૂલ ન હેાય એમ નથી અને તેમ છતાં મારા પૂરતું મને જે વખતે જે સાચું લાગે તે જ મારે કરવું જોઈએ એમ હું માનું છું; ભલે પછી એમાં હું એકલે જ હેાં. મતલખ મારે સહુ પ્રથમ મને સાચું લાગે તેને જ વફાદાર રહેવું જોઈએ.
ખૂબ જ ચિંતન અને મનેામ થન પછી અને નિકટ રહેલાં સ્વજ્રને!, ગુરુજને સાથે વિચાર-વિનિમય કર્યા બાદ પણ મને મારા સંકલ્પમાં કરશે ફેરફાર કરવાનું ઉચિત જણાતું નથી અને અગાઉની નહેરાત મુજબ આગળ વધવા સિવાય મારી સમક્ષ બીજો ક્રાઈ વિકલ્પ નથી એમ નમ્રતાપૂર્વક કહેવાનું જરૂરી લાગે છે.
આમ કહેવામાં સ્વજને, મહાનુભાવે પ્રત્યે કે તેમની દલીલે પ્રત્યે સહેજ પણ અનાદરના ભાવ નથી જ. પૂરા આદર સાથે, એના પર વિચાર કરીને જ આ ાહેરાત કરું છું. વહાલાં સ્વજને
જ્ઞાનચંદ્રજી નામની વ્યક્તિના દેહ આ જગતમાં રહે કે જાય એની કશી કિંમત નથી, એની એવી કાઈ હૈસિયત પણ નથી, સવાલ ભારતીય સંરકૃતિનું જે પ્રાણતત્ત્વ છે, તેમાં ગાયનું જે મૂલ્ય છે તે મૂલ્યની રક્ષાના છે. આ મૂલ્ય સાચવવા સારુ મારા જેવા માટે તપેામય પ્રાર્થના દ્વારા પ્રાણુનું બલિદાન આપવું અનિવા` બન્યું છે—એમ મને સ્પષ્ટ સમજ્યું છે.
આજનું જગત વિજ્ઞાન અને ટેકનેલાજીમાં એટલું બધું આગળ વધ્યું છે અને જે ઝડપથી આગળ વધી રહ્યું છે તેનાં સંભવિત પરિણામેના ખ્યાલ કરતાં લાગે છે કે મારીને જીવા' જીવા અને જીવવા દ્યો' કે ‘જિવાડીને જીવા' એ ધાં જ સૂત્રા પાછળ ધકેલાઈ ગયાં છે. હવે ભરીને જિવાડા' સૂત્રને અમલ જ કારગત બની શકે તેમ છે. આમ મરીને જિવાડવા'ના યુગમાં માનવાત આવીને ઊભી છે. ધનાપ્રખના, સત્તાલાલસા, અને પદપ્રતિષ્ઠાની આંધળી દોટમાં
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
પડેલો માનવસમાજ ગાય જેવા ઉપકારી પ્રાણુને મારવાનું ચાલુ રાખે તેને શબ્દોથી–ઉપદેશથી–ટલું સમજાવી શકાય ! ભારત જેવા વિશ્વના સહુથી મેટા લોકશાહી રાષ્ટ્રના બબ્બે વડા પ્રધાનોએ આશ્વાસન અને ખાતરી આપીને વચનબદ્ધ થયાને વરસો વીત્યાં છતાં, હજુ આ સ્થિતિ છે. ધીરજ પ્રમાદમાં ન પરિણમે અને સમાજ, સમાજસેવકે, સરકાર એમ સહુ જાગૃત બને, સક્રિય બને, અને ગૌરક્ષા માટે પિતપિતાનું કર્તવ્ય બજાવે તે સારુ હવે બલિદાન જ મદદરૂપ બનશે એમ મને સ્પષ્ટ લાગ્યું છે. મિત્રો,
મારા મનમાં સરકાર કે સરકારના વડા પ્રધાન શ્રી ઈન્દિરાબેન ગાંધી પ્રત્યે કે કેઈને વિષે સહેજ પણ કટુભાવ નથી. બધાં જ નિમિત્ત છે. જ્ઞાનચંદ્રજી પણ નિમિત્ત છે. આખરે તે કુદરતનું ધાર્યું જ થાય છે.
નિસર્ગ ધાર્યું ફળતું સહુ કે,
છે માનવી માત્ર નિમિત્ત હેતુ. આમ નિયતિ મુજબ જ થઈને રહે છે એવી અટલ શ્રદ્ધાથી અનાસક્તભાવે અંતરસ્કૂર્યા સ્વધર્મનું આ સહજ આચરણ જ છે. એમાં સહુની શુભેરછાઓ અને ગુરુજનેના આશીર્વાદનું બળ મળા એ જ પ્રાર્થના.
અહીં ઋણ અદા કરવાની દષ્ટિએ કેટલાંક નામોને ઉલેખ કરી તેમના પ્રત્યે મારી શ્રદ્ધા, ભક્તિ કે આદરની લાગણી પ્રગટ કરવાની આ તક લઉં છું.
મારા પૂર્વાશ્રમના ભાણેજ પરમ સેવામૂર્તિ એવા સ્વ. રસિકભાઈ ડોકટરે મારામાં ઈશ્વરદશનની તાલાવેલી તેમ જ નિરાગ્રહી અને અનાસક્ત વૃત્તિનું બીજારોપણ કર્યું છે. મારા આ સંકલ્પમાં આ જ વૃત્તિ કામ કરી રહી છે એવી મને નમ્ર અનુભૂતિ થઈ રહી છે. આ જોઈ રસિકભાઈનો આત્મા જ્યાં હશે ત્યાં પ્રસન્ન થતો
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
હશે એવી આનંદની લાગણું હું અનુભવું છું. આવા આત્માનંદ માટે નિમિત્ત બનનાર સ્વ. રસિકભાઈને હું ઋણું .
ગૌરક્ષાના હેતુથી દી૯હી શરૂ થયેલા શુદ્ધિસાધના પ્રયોગમાં બબે ઉપવાસની સાંકળના તમય પ્રાર્થનાના કાર્યક્રમને પૂ. સંત વિનોબાજીના આશીર્વાદ મળ્યા છે અને અખિલ ભારત કૃષિ ગોસેવા સંઘે આ પ્રયોગને માન્યતા આપી છે તેને હું મારું સદ્ભાગ્ય સમજુ છું. તેમને હું આભારી છું.
પૂ. મુનિશ્રી સંતબાલજી મહારાજ અને તેઓશ્રીની પ્રેરણાથી સ્થપાયેલી સંસ્થા ભાલ નળકાંઠા પ્રાયોગિક સંઘ માટે તે શું લખું ? મુનિશ્રી તે મારા ગુરુસ્થાને છે. એમનું માર્ગદર્શન અને પ્રેરણ મેળવીને હું ધન્ય બન્યો છું.
અહો અહીં શ્રી સદ્ગુરુ, કરુણસિંધુ અપાર,
આ પામર પર પ્રભુ કર્યો, અહા અહો ઉપકાર. શ્રીમની આ કાવ્યપંક્તિના ભાવો પ્રગટ કરવા સિવાય વિશેષ શું લખું ?
ભાલનળકાંઠા પ્રાયોગિક સંઘની સમાજસેવાની પ્રવૃત્તિ દ્વારા મારું જીવનઘડતર થયું છે. આજે જ્ઞાનચંદ્રજી જે કંઈ છે તેમાં મુનિશ્રી અને પ્રાયોગિક સંધનો ફાળો નાનોસૂને નથી. જીવનભર હું એમનો ઋણી છું. આથી વિશેષ લખવા માટે મારી પાસે શબ્દો નથી અને જનતા–જનાર્દને ગોરક્ષાના આ શુદ્ધિસાધના પ્રયોગમાં તેમજ ગુજરાતના ગોવંશ-વધબંધીને કાનૂન બનાવવાના કાર્યમાં મને જે સ્નેહપૂર્વક સહકાર આપ્યો છે તેમજ મારા પ્રત્યે જે સદ્દભાવ બતાજો છે તેની મારા દિલમાં ઊંડી કદર છે. એ અહીં પ્રગટ કરીને તેમના પ્રત્યેની મારી કૃયજ્ઞતાની લાગણી વ્યક્ત કરતાં આનંદ અનુભવું છું,
તા. ૧લી એપ્રિલ ૧૯૮૨, શુદ્ધિસાધના પ્રયોગને છેલો દિવસ છે. ત્યારથી બબે ઉપવાસની સાંકળને કાર્યક્રમ બંધ રહેશે
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
અને ૨ જી એપ્રિલ ૧૯૮૨ રામનવમીથી મારા વ્યક્તિગત આમરણાંત ઉપવાસ શરૂ થશે.
આ સંબંધમાં હું પૂ`પણે પ્રસન્ન છું. દાઈ એની ચિંતા ન કરે એવી વિનંતિ છે. ઉપવાસ દરમ્યાન માત્ર પાણી લેવાની છૂટ રાખી છે. આ દિવસેામાં પ્રાયઃ મૌન અને ઈશ્વર-સ્મરણમાં જ સમય પસાર થાય એમાં સહુને સહકાર મળે એમ હું ઇચ્છું છું.
અનિવા` હશે તે સિવાય લખવા-વાંચવાનું બંધ રહેશે. પત્રવહેવાર સદંતર બંધ રહેશે.
કારણવશાત્ નિવેદન આપવાની કે મારા સંકલ્પની પુષ્ટિમાં જરૂર પડયે યેાગ્ય કાર્યવાહી કે વ્યવસ્થા કરવાની જરૂર પડશે તે તે માટે નીચેની કમિટી ઘટતા નિર્ણય કરશે.
૧ અંબુભાઈ શાહ
૨ દુલેરાય માટલિયા
અનશન દરમ્યાન મારું મૃત્યુ થાય તે મારા શમને પેાતાને યોગ્ય લાગે તે રીતે અને તે સ્થળે અ ંતિમ સંસ્કાર કરવાનું કા ભાલનળકાંઠા પ્રાયે।ગિક સંધ કરશે.
મારાં નેત્રાનું ચક્ષુદાન કાઈ સુપાત્ર વ્યક્તિને આપવાનુ અગાઉ નક્કી કર્યું છે તે પ્રમાણેની વ્યવસ્થા પ્રા. સંધ કરશે.
શુદ્ધિસાધના પ્રયોગ કેન્દ્ર દિલ્હીમાં જે કંઈ ચીજવસ્તુ વધે તે અ. ભા. કૃષિસેવા સંઘ વર્ષાને સાંપવામાં આવે. કાઈપણુ સ્વરૂપમાં મારું સ્મારક કરવામાં કે મારા નિમિત્તે કંઈ પણ ક્રૂડ કરવામાં ન આવે તેમ હું ઇચ્છું છું.
આ દેહાદિ આજથી, વર્તો દાસ દાસ હું દાસ છું, તેહ
પ્રભુ આધીન પ્રભુનેા દીન.
જ્ઞાનચંદ્રજીના પ્રેમપૂર્વક
પ્રભુ સ્મરણ
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ-ર
આમરણુ અનશન કે દિન સુનિ જ્ઞાનચંદ્રજી કા નિવેદન
ભારતભર મેં ગેાહત્યાબંધી કેન્દ્રીય કાનૂન નહીં. ખનેગા વહાં તક મેરા અનશન ચાલુ રહેગા । યહ સંકલ્પ અંતરાત્મા ક! પ્રેરણા સે હુઆ હૈ। કિસી ભી રાજકીય યા સાંપ્રદાયિક આંાલન કે સાથ ઇસકા કાઈ સબ્ધ નહી હૈ ।
કિસી ભી પરિસ્થિતિ મે મેરે શરીર કે યાને કે હેતુ પુરાક, ઔષધિ, ઇન્જેકશન આદિ કિસી રૂપમેં ન દેં યહ સરકાર સે તથા મિત્રમાં સે મેરા અનુરાધા હૈ ।
મેરે પવિત્ર સંકલ્પકા બલપૂર્ણાંક યા પ્રેમપૂર્વક તેડને કાકાઈ ભી પ્રયત્ન હેાગા તેા વહુ મેરે લિએ અતિ અન્યાયકારી એવમ્ દુઃખદ રાગ !
મેરા યહુ અનશન કિસી ભી પ્રકાર કી સાંપ્રદાયિકતા યા રાજક્રીય ઉત્તેજના કે નહી. બઢાયેગા, કિ દેશવાસિયેોં ! ગારક્ષાગેસેવા કે પ્રતિ રચનાત્મક કર્તવ્ય નિભાને કે લિએ પ્રેરિત કરેગા અસા મુઝે વિશ્વાસ હૈ ।
જબ પ્રભુ કે પ્રતિ પૂર્ણ સમર્પણુ કર દિયા તા ફિર, જૈસી ભી ભલીજીરી પરિસ્થિતિ પૈદા હૈ. ઉસે ઈશ્વરેચ્છા માનકર સહન ક અસી મેરી ભાવના હૈ ।
શરીર રહે યા જાય, ગેાહત્યાબંદી કા ધ્યેય પ્રાપ્ત હેાને તક અપને નિશ્ચય પર દઢ રહેને કી ભગવાન શક્તિ દે, યહી પ્રાર્થના !
જ્ઞાનચ
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ-૩
શુદ્ધિસાધના કેન્દ્ર, ૧–અંસારી રોડ,
(દરિયાગંજ) નઈ દિલ્લી–૧૧૦૦૦૨
દિનાંકઃ અપ્રલ, ૧૯૮૨ સંસદ સદસ્યો સે નિવેદન પ્રિય શ્રી...
આપ સબ હમારે પ્રતિનિધિ હૈ રાષ્ટ્ર કી સાંસ્કૃતિક ભાવના ઔર અરમાને કે આપકે દ્વારા અભિવ્યક્ત કરને કે લિએ પ્રજા ને આપકે એક ગૌરવાન્વિત સ્થાન દિયા હૈ
આપ જાનતે હી હૈ કિ સ્વામી શ્રી જ્ઞાનચન્દ્રજી ને ગત ડેઢ વર્ષ સે ભારત મેં ગવાબંદી કાનૂન બનાને કે લિએ દિલ્લી મેં “સાધનશુદ્ધિ પ્રયોગ કેન્દ્ર' ચલાયા હૈ ઈસ પ્રયોગ કે માતહત ભારત કે કેને–ાને કરીબ ૨૫૦ અને ગો ભક્તો ને દો-દો દિન કે ઉપવાસ કિયે હૈ. ઇસકી જાનકારી આદરણીય પ્રધાનમંત્રી તથા આપ લેગાં કા સમય–સમય પર દી જાતી રહી હૈ ! ભારત મેં ગોવધબંધી ફી માંગ ભારત કે સંવિધાન, સર્વોચ્ચ ન્યાયાલય કે નિર્ણય, ભારત કે દો પ્રધાનમંત્રિયો દ્વારા દિયા હુઆ આશ્વાસન
ઔર વચન, સંસદ કે પ્રસ્તાવ તથા અખિલ ભારત કોંગ્રેસ કમેટી કી બેઠક કે પ્રસ્તાવ કે અનુસાર ઓર પૂર્તિ મેં હૈ કિસી ભી માંગ કે ઈતના વ્યાપક સમર્થન ઔર આદેશાત્મક માન્યતા નહીં મિલી હું એસી પરિસ્થિતિ મેં ભી જબ સ્વામી જ્ઞાનચંદ્રજી કી સર્વ
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૩
સ્વીકૃત માંગ કે પ્રતિ ઉદાસીનતા બરતી જાતી રહી તે ફિર સંવેદનશીલ સ્વામીજી કે ઈશ્વર કે સમક્ષ અપને કે અર્પણ કરને તથા બલિદાન કરને કે અલાવા દૂસરા રાસ્તા હી કયા હે સકતા થા છે અતઃ સ્વામીજીને ૨ અપ્રલ, ૧૯૮૨ સે આમરણાંત ઉપવાસ કરકે અપને જીવન કે બલિદાન કી ઘોષ કી હૈ !
અતઃ આપસે પ્રાર્થના હૈ કિ ભારત મેં ગોવધબંધી કે લિએ રાષ્ટ્રીય કાનૂન બને તથા ગાય કે રાષ્ટ્રીય પ્રાણું ઘોષિત કરાકે
સ્વામીજી કી માંગ પૂરી કરાવે તથા ઉદાત્ત ભાવના સે ઉપવાસ કરનેવાલે સંત પર પુલિસ આત્મહત્યા કો આરોપ લગાકર ફેસિબલી ફીડિંગ કરકે ઉનકી ઉચ્ચ ભાવનાઓ કા અનાદર ન કરે !
હમ આશા કરતે હૈ કિ આપ શીધ્ર હી સરકાર ઔર સંબં. ધિત સત્તાવાલોં કા ધ્યાન આકર્ષિત કરાયેંગે છે આપને ઇસ સંબંધ મેં જે ભ કદમ ઉઠાયા હે, કૃપયા ઉસકી સુચના હમેં અવશ્ય દે
આપઠા, અબુભાઈ શાહ દુલેરાય માટલિયા
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ–૪
પત્ર નં. ૧
પ્રધાન મંત્રીશ્રીને પત્ર
આદરણીય પ્રધાનમંત્રીશ્રી,
ભારત સરકાર, નવી દિલ્હી બહેન શ્રી ઈન્દિરાબેન ગાંધી,
આપ જાનતી હી હૈ કી સાત માસ પહેલે સે મૈને સૂચિત કિયા થા કિ ગોવધબંદી કા કેન્દ્રીય કાનૂન ૩૧ માર્ચ '૮૨ તક નહીં બના યા અધ્યાદેશ નહીં નિકલા તે આમરણ અનશન કે રૂપમેં મેરા બલિદાન હેગા ! સરકારને ઇસ બીચ કુછ ભી નહીં કિયા ! અપના પવિત્ર કર્તવ્ય નિભાને કે લિએ રામનવમી-૨ એપ્રિલ ૮રસે ઉપવાસ આરંભ કરના પડા.
૧૪ દિન કેવલ પાની લેકર ઉપવાસ ચલે. પંકહવે દિન આત્મહત્યા કા પ્રયાસ કહકર પુલિસ જબરદસ્તીસે જે. પી. અસ્પતાલ લે ગઈ ઔર ૪ દિન તક મેરી ઈચ્છા કે ખિલાફ લુક્રેઝ કી બેલેં ચઢાઈ. બીચ મેં ૪–૫ દિન છેડ દિયા થા. તા. ર૭ કે ફિર સે પુલિસ લે ગઈ. તબસે બરાબર અસ્પતાલમેં રખા હૈ. મેરે વિરોધ કે બાવજૂદ ન મેં ગ્યુકેઝ ચઢાયા જા રહા હૈ એવં નાક મેં નલી ડાલકર પ્રવાહી પદાર્થ દિયે જા રહે હૈ યહ આપસે છિપા નહીં હોગા.
ભારત જૈસે સંસ્કૃતિપ્રધાન દેશ મેં ગોવધબંધી જેસે ઉચ્ચ ઓર પવિત્ર કાર્ય કે લિએ બલિદાન કે પવિત્ર અધિકાર કે કયા સરકાર છીન સકેગી ? આપ શાંતિ સે વિચાર કીજિયે. બલિદાન કા મેરા અંતિમ નિર્ણય હૈ, જ્ઞાનચંદ્રજી કે બચાના હે તે ગામાતા કે બચાના હેગા; સરકાર જબરદસ્તી સે જ્ઞાનચંદ્રજી કે બચાને કી આશા રખતી હે તે વ્યર્થ છે. આપકે પાસ બડી રાજસત્તા હે તે
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૫
હમારે સાથ પ્રભુસત્તા હૈ, ઇસલિયે મુઝે જરા ભી પરેશાની મહસૂસ નહી હતી.
આપકે લિખને કા મનમે બહત ( લેકિન પત્ર મેં કિતના લિખા જાય? આપ જહાં ભી જાતી હૈ સંતમહાત્માઓ કે દર્શન કરતી હૈં, ઉનસે આશીર્વાદ લેતી હૈ. યદિ આપકે સચ્ચે આશીર્વાદ લેના હે તે ગાય કે બચાકર લીજિયે.
મેરા અનશન આત્મહત્યા કી પ્રયાસ ન હોકર, આપકે શબ્દ મેં વિજ્ઞાન કી શક્તિ કે પ્રાચીન અંતઃ પ્રેરણા કે સાથ જોડને કા વિવેકયુક્ત પ્રયાસ હૈ, છોટે મુંહ બડી બાત કહ રહા હૂં, એસા હે સકતા હૈ લેકિન બહનજી ! મેરે અંતરમેં ઈશ્વરી પ્રેરણા સે જે ઉદ્દગાર નિકલે હૈ, જિનમેં આપકા ઔર રાષ્ટ્રકા હિત સમાયા હૈ, વે હી લિખે હૈ. આજ સુબહ ૫ બજે પ્રાર્થના કે બાદ યહ પત્ર લિખ રહા હૂં. ભગવાન આપકે ગેરક્ષા કી શક્તિ છે. આપકા સરચા યશ ઈસી મેં હૈ. તા. ૧૧-૫–૮૨
જ્ઞાનચંદ્રજી પૂજ્ય જ્ઞાનચંદ્રજી મહારાજનું નિવેદન આપે ઉપર જોયું. તેમણે બહુ વિચાર મંથન બાદ સ્વયં ફુરણાથી આ પગલું ભર્યું છે એ આનંદની વાત છે. સદ્દગુરુ સંતબાલજીની વિદાય બાદ સાચા ગુરુ અંતર આત્માની આજ્ઞાથી સ્વીકાર થયે.
તા. ૩-૬-૮૨ સવારના ૯-૦૦ વાગ્યે જૈન જૈનતર ભાઈ બહેનોની હાજરીમાં મારા હાથે મોસંબીને રસ લઈ પારણું કર્યું.
તેમના શરીરની નબળાઈના કારણે પંદર-વીસ દિવસ પથારીમાં રહેવું પડશે. ત્યારબાદ તેમને કાર્યક્રમ નક્કી થશે.
ઈશ્વરકૃપાથી તેમની અંતર પ્રેરણાથી આ નિર્ણય લીધે તેથી પ્રસન્નતા ઘણી છે.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
આપણી સૌની ફરજ છે કે ભારતની સંસ્કૃતિ સાચવવા ગાવંચવધબંધી માટે આપણું સ્થાનેથી યથાશક્તિ મદદ કરીએ. દિલ્હી તા. ૩-૬-૮૨
અલમુખરાય ખીમાણી પ્રમુખ, ગુજરાત કૃષિ ગોસેવા સંઘ
પત્ર નં. ૨
પ્રધાન મંત્રીશ્રી ભારત સરકાર ન્યુ દિલ્હી બહેન શ્રી ઇંદિરાબહેન !
સવિનય, આપ જાનતી હી હૈ કિ ગોવધબંદી કે બારમેં મેરે ચિત્તમેં બહુત દિને સે વ્યાકુલતા હૈ. ચિત્ત દુઃખી હૈ. ૨ ઓકટોબર ૧૯૮૦ સે ૨ એપ્રિલ ૧૯૮૨ તક દેઢ સાલ શુદ્ધિસાધના પ્રયોગ કે રૂપમેં દે દે દિન કી ઉપવાસ શંખલા દિલ્હી મેં ચલતી રહી હૈ ૨ એપ્રિલ ૧૯૮૨ રામનવમી સે ગોહત્યાબંદીકા કેન્દ્રિય કાનૂન બને ઇસ નિમિત્ત ને આમરણ અનશન આરંભ ક્યિા થા. પહ દિન તક નિર્વિદન શાંતિ કે સાથ અનશન ચલતા રહા. બાદ મે પુલિસને આત્મહત્યા કા આરોપ લગાકર ગિરફતાર કરકે શ્રી જયપ્રકાશ નારાયણ ઈસ્પિતાલમેં રખા. વહાં મેરી ઈરછા કે ખિલાફ ન મેં લુઝ ચઢાયા ગયા ઔર આગે જાકર નાકમૅ નલીસે દૂધ એવી પ્રવાહી પિષણ દિયા ગયા. મેરી શાંતિ મેં ઇસ દખલસે કષ્ટ તો બહુત હુઆ લેકિન પ્રભુકા નામ લેતે હુએ મેં બરદાસ્ત કરતા રહો.
અચાનક તા. ૩૧ મે '૮૨ કે ડાકટર, મેજિસ્ટ્રેટ, પુલિસ અધિકારી આદિ આયે.
મેજિસ્ટ્રેટને કહા કિ કેટ મેં વે ભુલાવે તબ ઉપસ્થિત રહને કી મ સ્વીકૃતિ તે વે મુક્ત કર સકતે હૈં. કેટ કે બુલાને પર ઉપ
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૭ સ્થિત રહને મેં મુઝે કઈ ઈતરાજ થા હી નહીં, ઇસલિએ સ્વીકૃતિ કે હસ્તાક્ષર કર દિયે. તા. ૩૧ મે કે દોપહર ૩ બજે ૧ અંસારી રોડ શુદ્ધિસાધના કેન્દ્ર પર પહુંચાયા ગયા.
દે-તીન દિન તક ચિત્ત મેં મંથન ચલા. પૂ. વિનેબાજી કી ઓરસે લિખિત સંદેશ મિલા થા. ઉનકે સેક્રેટરી બાલવિજયજી ભી આકર મિલ ગયે. ગુજરાત કે મંત્રી કે પત્ર બરાબર આતે હી રહતે હૈ. દિલ્હી કે મિત્રો કા ભી આગ્રહ રહા કી બિલ ફીડિંગ લેતે હુએ અસ્પતાલમેં પડે રહને કી અપેક્ષા ઉપવાસ છોડકર પૂ. વિને બાકી સૂચના કે અનુસાર પ્રચાર કાર્યમે લગના અરછા હૈ. મુઝે યહ ભી સ્પષ્ટ દીપ રહા થા કિ મેરા ઉપવાસ પૂર્વવત્ ચલતા રહેગા તે સરકાર મુઝે ફિરસે અસ્પતાલ લે જા સકતી હૈ, યે નયે તરીકે અપના સકતી હૈ.
ચિંતન-મંથન કે બાદ તા. ૨ જુન કી રાતમેં કરીબ દે બજે એકાએક પ્રકાશ મિલા ઔર નિર્ણય હુઆ કિ ફર્સીબલ ફીડિંગ લેને રહને કે મુકાબલે ઉપવાસ છેાડ દેના હી સ્વધર્મ રહેગા, ઈસ નિર્ણય કે બાદ ચિત્તમેં સંતોષ એવં પ્રસન્નતા ઈ. ઈસ આમનિર્ણય કે અનુસાર તા. ૩ કી સુબહ ૬ બજે ઉપવાસ કા પારણું કર લિયા ગયા.
ઉપવાસ ચલે યા ન ચલે ગોવધબંદી કા કાનૂન હેને તક મેરા પ્રચારકાર્ય બરાબર ચલતા રહેગા. પ્રચારકાર્ય કિસ પ્રકાર છે, કહાં હૈ આદિ કે સંબંધ મેં બુઝુર્ગ મિત્રો કી રાય મિલતી હતી રહેગી. મેરી આપસે પુનઃ પ્રાર્થના હૈ કિ ભારતીય સંસ્કૃતિ એવ ભારતીય ગ્રામવ્યવસ્થા કે બચાને કે લિએ સંપૂર્ણ ગોવંશ કી હત્યા તુરંત બંદ કી જાય. એવું આપ યશ કી ભગી બને. ભગવાન આપકે શક્તિ દે.
જ્ઞાનચંદ્રજીકા નારાયણ સ્મરણ
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ-૫
ઉપવાસની પૂર્ણાહુતી કયાં બલિદાનને સંકલ્પ અને વચમાં આજે પારણની પરિસ્થિતિ! પરિસ્થિતિ એવી ઊભી થઈ કે તા. ૩૧-૫–૮૨ના બપોરના ૩-૩૦ વાગે સરકારે આપઘાતનો કેસ ચાલુ રાખીને હોસ્પિટલમાંથી મને મુક્ત કર્યો. અહીંયાં આવીને તુરત જ પૂર્વવત મારા ઉપવાસ શરૂ કરી દીધા મને એમ થયું કે સરકારે આપઘાતનો કેસ દાખલ કર્યો છે એટલે હવે ફરીથી મને હોસ્પિટલમાં નહિ લઈ જાય. પણ ગઈ કાલે ગૃહખાતાના ઓફિસર આવ્યા અને વાતચીત ઉપરથી લાગ્યું કે આ ઉપવાસમાં મારી તબિયત કથળે કે તરત જ ફરીથી મને પોલીસ હોસ્પિટલમાં લઈ જાય. હવે આ ચોથી વખત મને પોલીસ હોસ્પિટલમાં લઈ જાય અને ત્યાંની પરિસ્થિતિ કેવી બને એનો ચિતાર મારી નજર સામે તરી આવ્યો. મારું શરીર પરવશ બનાવી દે અને મને ઇજેકશન દ્વારા એવી સ્થિતિમાં મૂકી દે કે હું કાંઈ પણ ન વિચારી શકું. આ વિચારોએ મને ઊંડાણનાં ચિંતનમાં મૂકી દીધો. શ્રી અમુલખભાઈ ખીમાણી સાથે મારે આ સંબંધમાં વિચાર વિનિમય થયો. એમાંથી બે વાત આવી કે એક તે પારણાં કરી લેવાં અને બીજી–દિલ્હી છોડી ચાલ્યા જવું ને બહાર ઉપવાસ કરવા.
શરૂઆતમાં મને લાગ્યું કે બહાર જવું ઠીક ગણાય પરંતુ રાત્રીના ચિંતનમાં કુદરતી એકાએક ફુરણ થઈ આવ્યું કે “બહાર ચાલ્યા જવું એ બરાબર ન થાય. પરંતુ આજનું સરકારનું વલણ અને અન્ય પરિસ્થિતિ જોતાં મારે પારણાં કરવાં એ વધારે શ્રેય છે. આવું મારા મનમાં સ્પષ્ટ થતાં બહુ જ પ્રસન્નતાપૂર્વક જરા પણ
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૯
મનની નબળાઈ કે ગ્લાનિ વિના મેં પારણું કરવાનો નિર્ણય કરી લીધે. મારી પ્રસન્નતા અત્યંત વધી ગઈ. ઉપવાસ શરૂ કરતી વખતે મારા મનમાં જે આનંદ હતે એટલો જ આનંદ પારણાં કરી લેવાના નિર્ણયથી થયો, આ ટાણે કોઈને એમ કહેવાનું મન થાય કે તો. પછી પૂજ્ય સંત વિનેબાજીએ પારણાં કરી લેવાનું કહ્યું ત્યારે કેમ ન કર્યા? તો એના જવાબમાં એ સમયે સરકારનું આવું વલણ અખત્યાર થશે તેવી મારા મનમાં ક૯પના ન હતી અને બીજી બાજુ મારા અંતરમાં પણ ફુરણ ન હતું. અંતરઆત્માની પ્રેરણું વિના બાબાની વાતને હું કેમ સ્વીકારી શકું?
એ મહાપુરુષ માટે મારા અંતરમાં બહુ જ માન અને પૂજ્ય. ભાવ છે. હું એમની જરા પણ અવગણના ન જ કરું.
હવે આ અનશનની મારી ઘેષણ વિશે લેકેને કહેવાનું મન થાય કે તમે લખતા હતા કે “મેરુ ડગે પણ જેના મનડાં ન ડગે. ભલે ભાંગી પડે બ્રહ્માંડજી,” અને “જ્ઞાનચંદ્રજી એની માતાની કૂખ નહી લજવે” એના જવાબમાં હું બહુ જ નમ્રપણે કહું છું કે જ્ઞાનચંદ્રજી જરાય ડગ્યા નથી. માતાની કૂખ પણ લજવી નથી. કારણ કે મારા મનની નબળાઈને કારણે હું પારણાં કરું છું એવું નથી. પણ ઉપર લખ્યું તેમ સંજોગો અનુસાર મેં આ પગલું ભર્યું છે. મારા મનમાં પૂરી ખબરદારી છે.
ગાય અને તેનાં સંતાને મારા પ્રાણ છે. જીવનની છેલ્લી પળ સુધી એના માટે ઝઝૂમવાને છું.” આ વાકયો મારા અંતરનાં બહુ નમ્રતાપૂર્વકના છે. મને લાગે છે કે ભગવાને મને આ બહુ ઉત્તમ પ્રેરણું આપી છે. એના આભારી શ્રીયુત અમુલખભાઈ છે. વિશેષમાં થવું કહી દઉં : “મારા પારણાંથી ઘણા સ્વજનોને બહુ ખુશી થશે.. ઘણું આનંદ અનુભવશે. કોઈને મારી નબળાઈ લાગશે. પણ મારા મનમાં સહેજ પણ લેકડર નથી. ભગવાને સુઝાડયું તે મેં કર્યું છે. મારા
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
માટે અમુક સ્વજનો એમ માનતા હતા અને તેમની સૌની મારા પ્રત્યે પૂરી શ્રદ્ધા હતી કે જ્ઞાનચંદ્રજી એમને વિચારમાં જરા પણ ફેરફાર નહિ કરે, પણ આ પ્રમાણે ફેરફાર થતાં એમના મનમાં જરા લાગી આવશે. પરંતુ મને શ્રદ્ધા છે કે આગળ ઉપર એક દિવસ એમને જરૂર ખ્યાલ આવશે કે જ્ઞાનચંદ્રજીએ પારણું કરીને ગ્ય કર્યું છે. મને લાગે છે કે આથી વિશેષ લખવાપણું જણાતું નથી. છેવટમાં ફરીથી જણવું છું કે “ખૂબ જ પ્રસન્ન છું. ખબરદાર છું. નિશ્ચિત છું. ભગવાન મને જે પ્રેરણા આપશે તે પ્રમાણે આગળ ચાલીશ.”
સર્વથા સૌ સુખી થાઓ, સમતા સૌ સમાચરે; સર્વત્ર દિવ્યતા વ્યાપે, સર્વત્ર શાંતિ વિસ્તરો, » શાંતિઃ શાંતિઃ શાંતિઃ
જ્ઞાન
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
તો જ ગાય બચશે
શ્રી જ્ઞાનચંદ્રજીએ સંત વિનોબાજીને તા. ૧૧-૫-૮૨ના પત્ર લખ્યો હતો. પત્ર વાંચીને બાબાએ કહ્યું કે “એક જગા ઉપર બેસવાથી કે ઉપવાસ કરવાથી જ્ઞાનચંદ્રજી કરી શકે છે પણ ગાય બચી શકતી નથી. ગાંધીજી કહેતા હતા કે “ગાય કપાય છે એ મને મારું પિતાનું ગળું કપાતું હોય એમ લાગ્યા કરે છે. ગાંધીજી ગયા અને ગાય કપાતી રહે છે. ગાંધીજીનો ઇરાદે ઘૂમવાને હતો પણ ગળી લાગવાથી એ શકય ન બન્યું. કામ અધૂરું રહી ગયું. બાબા ૧૩ વર્ષ ઘૂમ્યા છે. સારાય ભારતમાં ઘૂમવાનું શરૂ કરે તે જ ગાય બચવાની છે.”
બાબા : જ્ઞાનચંદ્રજી કેટલાં વર્ષ ઘૂમ્યા છે ? રાધાકૃષ્ણ : જ્ઞાનચંદ્રજી ૧૩ વર્ષથી વધુ ઘૂમ્યા છે. બાબા ઃ માત્ર ગુજરાતમાં ધૂમવાથી કામ નહિ ચાલે, સારા
ભારતમાં ઘુમવું જોઈએ. રાધાકૃષ્ણ : મુનિજીના સ્વાથ્ય માટે સારાય ભારતમાં ૨ જી
જૂને ઉપવાસ–પ્રાર્થનાને કાર્યક્રમ રહે એ માટે
સર્વ સેવા સંઘે અનુરોધ કર્યો છે. બાબા : પ્રાર્થના કરવાથી લાભ નહિ થાય, સારાય ભારતમાં
ઘૂમવું પડશે. ઘૂમીને પ્રચાર કર પડશે. તે જ
ગાય બચશે. અ. ભા. કૃષિસેવા સંઘ
રાધાકૃષ્ણ બજાજ ગાપુરી વર્ધા
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાબાની શુભ કામના
શ્રી જ્ઞાનચંદ્રજી કે લિએ બાબાકી શુભ કામના
૮--૨૮૨
રામહરિ મંગળવાર
બ્રહ્મવિદ્યા મંદિર, પવનાર શ્રદ્ધેય શ્રી જ્ઞાનચંદ્રજી,
શ્રી રાધાકૃષ્ણ બજાજ તથા શ્રી અમુલખભાઈના પત્ર દ્વારા આપના વ્રત સમાપ્તિની જાણકારી બાબા તથા અમને સૈને મળી. આપનું નિવેદન તથા શ્રી ઇંદિરાજીને જે પત્ર લખેલ છે તે બાબાએ વાંચ્યો છે.
વ્રત સમાપ્તિમાં આપની કઈ કમજોરી નથી પણ આપની બુદ્ધિની પરિપકવતા સિદ્ધ થઈ છે. બાબાની અપેક્ષા એ છે કે આપનું સ્વાસ્થય સારું થયે આપ વ્યાપક પ્રચારના કામે લાગી જાઓ. આપના સાથીઓ કે જેઓ ગેહત્યાબંધીના કાર્યમાં જે જગ્યાએ કામે લાગ્યા છે એમને પણ આથી પ્રેરણા મળશે. બાબાનું અભિયાન આપની તરફ રહેશે. ભગવતકૃપાથી આપણું કાર્ય માં આપણને જલદી સફળતા મળશે એવી આશા છે.
બાલવિજયજી કા પ્રણામ સેક્રેટરી, આચાર્ય વિનોબા ભાવે
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ ) વ્યવિ 'બીન સ ) નિ પાન વ્યાજ ત્યામ ત્યા? ના (મ. ઉર્વધર્મઉue 212 દા ભોજન . શ્વાસ મ હકમ માલિકી વચર્યો ત્યા . ) ૐ મેથી આવરણ ' નટવર સ્મૃતિ પ્રિન્ટર્સ : અમદાવાદ–૧ : ફોન : 361434