________________
૩૧
સર્વાગી શિક્ષણને આદર્શ રજૂ કરતાં કહે છે?
આર્ય સંસ્કૃતિનાં સૂવે, સ્વાવલંબન ને સંયમ; જનરક્ષણ, ગૌસેવા, કૃષિવિજ્ઞાન ને કળા; આપ–લે વસ્તુની એવું વાણિજ્ય, રાષ્ટ્રસેવન; સમાજશાસ્ત્ર ને ધર્મ, તત્ત્વજ્ઞાન સમન્વય; આરોગ્ય, જ્ઞાન આત્માનું, મનનું ને શરીરનું; મળે તાલીમ ત્યાં નિત્ય, અભ્યદય માક્ષસાધન.
ટૂંકમાં જીવનનાં બધાં પાસાંનું સ્વસ્થ ને સ્વચ્છ ઘડતર થાય તેવી સમગ્ર જીવનની તાલીમ તો ગર્ભાધાનથી મરણ સુધી ચાલ્યા જ કરે છે. સવ ક્ષેત્રને ઘડવા માટે પણ સર્વાગી તાલીમ દ્વારા સમ્યક્ વિચાર ને વિવેક પાંગરે તે જોવાનું કામ સંસ્કૃતિ-સાધકે ને શિક્ષકનું છે. સાણંદના વર્ગમાં ચાર માસ રહી સંતબાલજી મહારાજ, રવિશંકર દાદા, કુરેશભાઈનાં પ્રવચન, રસિકભાઈ, મીરાંબહેન, મણિભાઈ, મણિબહેન તથા મુમુક્ષુ જિજ્ઞાસુ મિત્ર સાથે સહચર્ચા-વિચારણા કરી નાનચંદભાઈ એ પોતાની જીવનદષ્ટિનું સારી રીતે ઘડતર કરી લીધું.
૪ કૃષક–જીવનમાં નૈતિક સંસકાર સંતબાલે જોયું કે ગ્રામજીવનના વિકાસમાં મોટું અવરોધક બળ ગરીબી છે. ગામડાની કરોડરજ્જુ સમા કૃષકમાં નથી ન્યાયી ભાવનીતિની સમજ, નથી સંપ, નથી સંસ્કાર ને નથી સમજપૂર્વકનું નૈતિક જીવન કે સંગઠન. આ સંસ્કારનું સિંચન કરવા નૈતિક ખેડૂત સંગઠન દ્વારા એમણે મહાપુરુષાર્થ કર્યો અને પ્રાયોગિક સંઘને પણ એ
