________________
૫૦
ઘણા પ્રશ્નો પતાવવામાં નાનચંદભાઈની મદદ સંઘને ઉપરોગી બની હતી. નાનચંદભાઈ બંને વર્ગને નૈતિક માર્ગદર્શન આપતા અને સત્ય ને નીતિ જાળવીને, અંગત અને સમૂહજીવનનું ઘડતર થાય તેવી સાચી સલાહ આપતા. ખેડૂત અને ગોપાલકમાંના સમજણું વર્ગની એમણે ચાહના મેળવી હતી.
કુરૂઢિની શિરજોરી સામે શુદ્ધિપ્રગ કાળો ભરવાડ ઓતારિયાના ભરવાડવાસને આગે વાન ગણાતો હતે. નાનો પણ વાયડે વધારે. સમજણ ઓછી એટલે એની વાયડાઈ શિરરીમાં વરતાય. કાળાનો ભાઈ દેવગત થયે. ભાભી પોતાનાં બાળકો સાચવી સ્વતંત્ર રહેવા માગતી હતી. ભરવાડમાં ભાર્યા કુળ માલિકીની વસ્તુ ગણાય છે. મોટાભાઈનું મરણ થાય તે દિયરને પરણે અને જે લાંબી સગાઈએ દિયેર ન હોય તે વેલના પિયેરવાળા પિસા આપે તે જ વેલ છૂટી થાય તે રિવાજ હતો. સુરાભાઈ વગેરેએ જ્ઞાતિ અને ગેપાલક મંડળ દ્વારા એમાં સુધારા કરાવ્યા હતા. કન્યાના પૈસા લેવાય નહીં તેમ જ રાંડેલને પણ પૈસા લીધા વિના છૂટી કરી દેવાનું અને દેરવટું મરજિયાત કરવાનો ઠરાવ તો જ્ઞાતિઓએ પણ કર્યો હતો. પણ કાળે જ્ઞાતિના સુધારા સમજવા જેટલે ઠરેલ ન હતું. એણે તે હઠ લીધી કે એની ભાભીએ દેરવટું વાળવું જોઈએ અને એના ઘરમાં બેસવું જોઈએ. ભાભી સમજણ અને ડાહી હતી, પણ
