Samachari Prakaran Part 02

Author(s): Yashovijay Maharaj, Chandrashekharvijay
Publisher: Kamal Prakashan Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022207/1

Page #1

મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત કાચાર પ્રકરણ (ભાગ-૨) જી.
ચન્દ્રશેખરીયા નામની - સંરકત ટીકા + ગુજરાતી વિવેચન સહિત
શિષ્ય
છે
છે
,
ના
ક્રિયા.
દશવિઘા ચાલાસામાચારી સરળભાષામાં સ્વતંત્ર સંસ્કૃતગ્રંથ
સંયમ રંગા લાગ્યો ગુજરાતી ભાષામાં દશ સામાચારીઓનું વિસ્તૃત વર્ણન
સંયમથી

Page #2

ale
51;
णमोऽत्थु णं समणस्स भगवओ महावीरस्स
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિતા સામાચારી પ્રકરણ ભાગ-૨ ( ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + ગુજરાતી વિવેચન સહિત)
સામાચારી પ્રકરણ ગ્રન્થને અનુસારે રચાયેલો મધ્યમક્ષયોપશમવાળાઓને ઉપયોગી સ્વતંત્ર ગ્રંથ
શવિધ ચક્રવાલસામાચારી
નૂતન દીક્ષિતો, મુમુક્ષુઓને ઉપયોગી, દશેય સામાચારીનું
| સરળ ભાષામાં વર્ણન કરતો વિભાગ
સંયમ શ લાગ્યો
: પ્રેઝ:
પં. ચન્દ્રશેખરdજયજી
મલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ
ale
OTTE

Page #3

પ્રકાશક :
કમલપ્રકાશન ટ્રસ્ટ જીવતલાલ પ્રતાપશી સંસ્કૃતિ ભવન ૨૭૭૭, નિશા પોળ, ઝવેરીવાડ, રીલિફ રોડ, અમદાવાદ-૧ ફોનઃ ૨૫૩૫૫૮૨૩, ૨૫૩૫૬૦૩૩
પ્રેરક-પરિચય : સિદ્ધાન્તમહોદધિ, સચ્ચારિત્રચૂડામણિ, સ્વ. પૂજ્યપાદ આ. ભગવંત શ્રીમદ્વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજા સાહેબના વિનેય પૂ.પં. શ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજી
આવૃત્તિઃ પ્રથમ સંસ્કરણ નકલ : ૧OOO તા. ૬-૧૦-૨૦૦૪, વિ. સં. ૨૦૬૦
મૂલ્ય : રૂા. ૦૫-૦૦
ટાઈપસેટિંગ : અરિહંત ગ્રાફિક્સ ખાડિયા ચાર રસ્તા, અમદાવાદ.
નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ ઘીકાંટા, અમદાવાદ-૧.

Page #4

સૌજન્ય શ્રી આદિનાથ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક
જૈન સંઘ
કાનજી વાડી, નવસારી – ૩૯૬૪૪૫ શાસનદીપક શ્રી નીતિસૂરીશ્વરજી સમુદાયના સાધ્વીજી
શ્રી અમિતપ્રજ્ઞાશ્રીજીના શિષ્યા
શ્રી આગમરસાશ્રીજીના શિષ્યા શ્રી આજ્ઞારુચિશ્રીજીની પ્રેરણાથી અરવિંદભાઈ પી. છત્રાણી
| (ધાનેરાવાળા) ૭૦૧-બી, જનતા એપાર્ટમેન્ટ,
નવસારી-૩૯૬૪૪૫ ફોન : ૨૫૬૬૮૪

Page #5

યોગી અને ભોગી સૌને ખૂબ ઉપયોગી પૂ. પાદ પં. પ્રવરશ્રી ચન્દ્રશેખર વિજયજી
મ. સાહેબના પુસ્તકો ઘરઘરમાં વસાવો શુભ પ્રસંગે ભેટ આપો
૯ ૦ આપશ્રી પ્રખર વક્તા બનવા માંગો છો? : ૦ આપશ્રી યશસ્વી વ્યાખ્યાનકાર બનવા માંગો છો? : ૦ આપશ્રી સફળ શિબિરકાર બનવા માગો છો?
૦ આપના ઘરમાં સાસુ-વહુના ઝઘડા ચાલે છે? • આપના દીકરા આપનું કહ્યું માને છે ખરા? • આપનાં ઘરમાં સ્વર્ગ ઉતારવું છે ખરું? • આપ તત્ત્વજ્ઞાનનાં રસિક છો ખરા?
આપશ્રી રાજકારણની આંટીઘૂંટી જાણવા માંગો છો ખરા? ૯ ૦ ભારતનું ભાવિ આપ જાણવા માંગો છો?
• સંસારની અસારતા આપે જાણવી છે?
૦ સંસાર છોડવાની આપને ઈચ્છા છે? : - આપને સાચા સાધુ બનવું છે?
: તો, જરૂરથી આજે જ પૂજ્યશ્રીના પુસ્તકો આપનાં ઘરમાં વસાવી લો. :

Page #6

CURRETIRETRITERTERTREATREEEEEEEEEEEEEE आz७। साभायारी
न्यायविशारद-न्यायाचार्य-श्रीमदुपाध्याय-यशोविजयकृतं
Matc0000s3800cataste
सामाचारीप्रकरणम्
एँ नमः
यशो. - इयाणि आपुच्छणा भन्नइइदानीमवसरप्राप्ततयाऽऽपृच्छा निरुप्यते; तत्रादावाऽऽप्रच्छनाया लक्षणमाह
चन्द्र. - इदानीं महोपाध्यायविरचिते सामाचारीप्रकरणग्रन्थे आपृच्छासामाचारीटीकायाः विषमपदव्याख्या आ रहस्यप्रकटनं च क्रियेते । છે નિસીહિ સામાચારીના નિરૂપણ બાદ હવે આપૃચ્છાસામાચારીનું નિરૂપણ કરવાનો અવસર આવ્યો છે. જે R એટલે હવે એનું નિરૂપણ કરશું. એમાં ય સૌથી પહેલા તો “આપૃચ્છાનું લક્ષણ શું છે ?” એ જણાવશું. यशो. - णियहियकज्जपइण्णाणिवेअणं पइ गुरुं विणयपुव्वं ।
आपुच्छण त्ति णेया सेयं तप्पुव्वयं कम्मं ॥४६॥ चन्द्र. - → गुरुं प्रति विनयपूर्वकं निजहितकार्यप्रतिज्ञानिवेदनं "आपृच्छा" इति ज्ञेया । कर्म तत्पूर्वकं श्रेयः - इति गाथार्थः ।
ગાથાર્થઃ ગુરુ પ્રત્યે વિનયપૂર્વક પોતાને હિતકારી એવા કાર્યોની પ્રતિજ્ઞાનું નિવેદન તે “આપૃચ્છા” 8 જાણવી. કોઈપણ કામ આપૃચ્છાપૂર્વક કરીએ તો કલ્યાણકારી બને.
यशो. - णिय त्ति । गुरुं धर्माचार्य प्रति विनयपूर्वं गुरुभक्त्यभिमुखमनःपरिणामपूर्वं निजहितकार्य-प्रतिज्ञानिवेदनमापृच्छेति भणिता, इतिः लक्षणकथनपरिसमाप्तौ । तेन। गुरुभिन्न प्रति, तं प्रत्यपि विनयं विना वा स्वहितकार्यप्रतिज्ञानिवेदने, गुरुं प्रति विनयपूर्वं । परहितस्य स्वाऽहितस्य वा प्रतिज्ञानिवेदने, स्वहितकृ तत्वादिनिवेदने वा, उक्तनिवेदनविरहितक्रियामात्रे वा नाऽऽपृच्छाव्यवहारः ।
TEEEEEEEEEEEEE3
RSamac0mcascamcETIRTERRORISESSENGERS50000000LES
र चन्द्र. - तेन गुरुं प्रति इति, विनयपूर्वकं इति, निजहितकार्यप्रतिज्ञानिवेदनमिति च पदानां ग्रहणेन
गुरुभिन्नं प्रतीत्यादि । वाक्ययोजना त्वियं-गुरुभिन्न प्रति स्वहितकार्यप्रतिज्ञानिवेदने नातिव्याप्तिः । तं गुरुं प्रत्यपि विनयं विना स्वहितकार्यप्रतिज्ञानिवेदने नातिव्याप्तिः । गुरुं प्रति विनयपूर्वकं परहितस्य प्रतिज्ञानिवेदने नातिव्याप्तिः । गुरुं प्रति विनयपूर्वकं स्वाहितस्य वा प्रतिज्ञानिवेदने नातिव्याप्तिः । गुरुं प्रति विनयपूर्वकं
છે મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧ ShivsSSETTESORTE R ESERECTORSEE8000RRIERREDEEEEEEEEEEE

Page #7

URREEEEEEEE600mmmmmcamGREGERasEss8583338603800
KABIRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRENERam
आ छा सामाधारी स्वहितकृतत्वादिनिवेदने वा नातिव्याप्तिः । गुरुं प्रति विनयपूर्वकं स्वहितप्रतिज्ञानिवेदनविरहिते क्रियामात्रे ।
नातिव्याप्तिरिति । । अत्र गुरु-विनय-निज-हितकार्य-प्रतिज्ञा-निवेदनानां षट्पदानां कृत्यं निरूपणीयम् । तत्र प्रथमं गुरुपदस्य। प्रयोजनमित्थं-कश्चिद् मुनिः कञ्चिद् रत्नाधिकं विनयपूर्वकं पृच्छति यथा “अहं वस्त्र धावनं करोमि?" इति।
अत्र तेन गुरुं प्रति आपृच्छा न कृता, ततश्च सा आपृच्छासामाचारी न गण्यते । 2 विनय'पदप्रयोजनं त्विदं → कश्चिद् साधुः गुरुं प्रति बहुमानरहितोऽपि भयाद्, लज्जया, अन्यप्रेरणया,
स्वविनीतत्वदर्शनकपटेन वा गुरुं प्रति निजहितकार्यस्य प्रतिज्ञां करोति, तदा तेन विनयपूर्वकमापृच्छा न कृता, तस्मात् सा आपृच्छा न गण्यते । अत्र विनयो नाम गुरुबहुमानपरिणामादिः ।
'निज पदप्रयोजनं त्विदं → कश्चिद् मुनिः गुरुं प्रति विनयपूर्वकं कथयति यथा “एक: अमुकः साधुः8 ग्लानवैयावृत्यं कर्तुमिच्छति" इत्यादि । तत्र अनेन साधुना स्वहितप्रतिज्ञानिवेदनं न कृतमिति सा आपृच्छा न गण्यते।
'हितकार्य' पदप्रयोजनं त्विदं → कश्चिद् बालमुनिः गुरुं प्रति विनयपूर्वकं पृच्छति यथा । "मन्मीलनायागताः स्वजनाः मिष्टान्नादिकं दातुमिच्छन्ति । अहं तत् गृह्णामि" इत्यादि । अत्र बालमुनिना। स्वहितकार्यस्य प्रतिज्ञा न कृतेति सा आपृच्छा न गण्यते ।
'प्रतिज्ञा' पदप्रयोजनं त्विदं → प्रतिज्ञा नाम अकृतस्य कार्यस्य करणाय निरूपणम् न तु कृतस्य कार्यस्य निरूपणं । यथेदम् कार्यमहं करोमि, करिष्यामीत्यादि । ततश्च कश्चिद् साधुः गुरुं विनयपूर्वकं कथयति यत् "मया अद्य आचामाम्लं कृतम्" इति । एतच्च वाक्यं न प्रतिज्ञा । ततश्च नेयमापृच्छा। . 'निवेदन' पदप्रयोजनं त्विदं → कश्चिद् मुनिः "अहं किञ्चित्शुभकार्यं करोमि" इति विनयपूर्वकं कथयति।
किन्तु "अहं अमुकं वस्त्रप्रक्षालनादिकं करिष्यामि" इति स्पष्टां प्रतिज्ञां न निवेदयति । ततश्च न साऽऽपृच्छा । की यद्वा गुरुमकथयित्वैव स्वाध्यायादि निजहितकार्यं करोति, ततश्च निवेदनाकरणात् न साऽऽपृच्छा। . 8 ટીકાર્થ : પોતાના આત્માને હિતકારી બને એવા સ્વાધ્યાય વગેરે યોગોને સાધવાની પ્રતિજ્ઞાનું ગુરુની 8 આગળ, ગુરુભક્તિને અભિમુખ એવા માનસિક પરિણામપૂર્વક જે નિવેદન કરવામાં આવે તે આપૃચ્છા કહેવાય.
यामां से “इति" श६ छ में “माछालक्ष ५ थयु" मे ४ावा माटे छे. છે “ગુરુ આગળ નિવેદન જ આપૃચ્છા કહેવાય.” એમ કહ્યું એટલે હવે ગુરુ સિવાયના બાકીના મિત્ર સાધુ છે વગેરેની આગળ એ નિવેદન કરવામાં આવે તો પણ એ આપૃચ્છા ન ગણાય. અર્થાત્ “એ નિવેદન આપૃચ્છા 8 छ" मेवो व्यवहार न थाय. ___विनयपूर्व निवेदन २५७ बने" मेम युं भेटले वे गुरु मा ५४ विनय विना (उद्धता-98- તોછડાઈ-અહંકારાદિ પૂર્વક) નિવેદન કરે તો એમાં પણ “આ નિવેદન આપૃચ્છા છે” એવો વ્યવહાર ન થાય.
પોતાને હિત કરે, એવા કાર્યની પ્રતિજ્ઞાનું નિવેદન આપૃચ્છા બને” એમ કહ્યું છે. એટલે હવે કોઈ સાધુ છે છે ગુરુને કહે કે “પેલા વૃદ્ધ સાધુ આજે બધું પાણી લાવવાની ભક્તિ કરવા માંગે છે. તો એ કરે ?” આવી વૃદ્ધ
સાધુને હિત કરનારા કાર્યની પ્રતિજ્ઞાનું નિવેદન એ આ સાધુ માટે આપૃચ્છા ન બને, કેમકે આ નિવેદન પોતાને છે હું હિત કરનાર કાર્યનું નથી.
EEEEEEE
E
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE HEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૨

Page #8

wower
gss ssssssssણ આપૃચ્છા સામાચારી # છે “પોતાને હિત કરે, એવા કાર્યની પ્રતિજ્ઞાનું નિવેદન આપૃચ્છા બને” એમ કહ્યું છે. એટલે હવે કોઈક બાલ આ સાધુ કે નૂતનસાધુ ગુરુને એમ કહે કે, “હું બોલ-બેટ રમું? સ્વજનોએ લાવેલી ગોચરી વહોરું?” તો આ નિવેદન છે. છે તે સાધુ માટે આપૃચ્છા ન બને, કેમકે આમાં પોતાને અહિત કરે એવા કાર્યની પ્રતિજ્ઞાનું નિવેદન છે. જે છે “પોતાને હિત કરનારા એવા કાર્યની=જે કરવાનું બાકી છે એની પ્રતિજ્ઞાનું નિવેદન આપૃચ્છા બને” એમ છે કહ્યું. એટલે હવે કોઈ સાધુ ગુરુને કહે કે, “આજે મેં વીસ નવી ગાથા ગોખી છે...” તો આ નિવેદન આપૃચ્છા છે ન બને, કેમકે આ તો પોતાને હિતકારી એવા કરેલા=કૃત કામનું નિવેદન છે. કર્તવ્ય=કરવા યોગ્ય કામનું નિવેદન છે નથી. એટલે “એ નિવેદન આપૃચ્છા છે” એવો વ્યવહાર ન થાય. છે એમ “હિતકાર્યનું નિવેદન એ આપૃચ્છા છે” એમ કહ્યું છે. એટલે કોઈ સાધુ નિવેદન કર્યા વિના જ છે છે સ્વાધ્યાય, તપાદિ કરે તો ત્યાં નિવેદન જ ન હોવાથી આપૃચ્છા સામાચારીનો વ્યવહાર ન થાય. 8 આમ, (૧) ગુરુ (૨) વિનય, (૩) નિજ (૪) હિત (૫) કાર્ય (૬) નિવેદન કુલ છ પદોનું પદકૃત્ય અહીં છે R જોયું. છમાંથી એકનો પણ અભાવ હોય તો આપૃચ્છા ન ગણાય. છે અહીં પ્રતિજ્ઞા=“આ સ્વાધ્યાયાદિ કામ હું કરું એવું વાક્ય અને નિવેદન એટલે એ વાક્ય ગુરુ આગળ છે.
ઉચ્ચારવું તે. છે યશો. - તપૂર્વવં=૩ નક્ષUIક્ષતાડડપ્રચ્છના પૂર્વ સર્ષ શાર્થ ચ:= 8 वक्ष्यमाणरीत्या यतिहितकरम् । सर्वं वाक्यं सावधारणमिति न्यायादाप्रच्छनापूर्वमेव कर्म
श्रेयो नान्यथा, आज्ञाविराधनादितिभावः ॥४६॥ 2 चन्द्र. - ननु यदि शोभनमेव कार्यं करणीयम्, तर्हि गुरुं प्रति आपृच्छा किमर्थं करणीया? प्रत्युत आपृच्छा विनैव शोभनकार्यकरणे गुरोः आश्चर्य, आनन्दः कृपा च भवेदित्यत आह उक्तलक्षणेत्यादि । गुरुविनयादिभिः कथितलक्षणैर्युक्ता या आपृच्छा, तत्पूर्वकमित्यर्थः । ननु आपृच्छापूर्वकं कार्यं श्रेयः इति तु को न मन्यते ? वयं तु एतावदेव प्रतिपादयामः यदुत आपृच्छां विना क्रियमाणं शोभनं कार्यमपि हितकारि भवतीत्यत आह सर्वं 1 वाक्यं सावधारणम् एवकारार्थयुक्तम् इति न्यायाद्=एवंभूतात् नियमात् । आप्रच्छनापूर्वमेव तथा च
आपृच्छारहितं शोभनमपि कार्यं न श्रेयः इति एवकारार्थः । कथं न श्रेयः ? इति आह आज्ञाविराधनात्= जिनाज्ञाभङ्गात् । सर्वाणि कार्याणि आपृच्छापूर्वकमेव करणीयानीति हि जिनाज्ञा । ततश्च तां विना
शोभनकार्यकरणेऽपि जिनाज्ञाभङ्गादिदोषो दुर्वार्य इति ॥४६॥ 8 (શિષ્ય : આપૃચ્છા કરવી જરૂરી છે? એ ન કરે તો ન ચાલે ?)
ગુરુ ઉપર કહેલા લક્ષણવાળી આપૃચ્છાપૂર્વક જ કોઈપણ કામ કરવું એ જ આગળની ગાથામાં કહેવાનારી 8 8 રીતિ દ્વારા સાધુઓને હિતકારી બને છે. 8 “તમામ વાક્યો અવધારણપૂર્વકના હોય' એવો નિયમ છે. એટલે પ્રસ્તુતમાં પણ ગાથામાં જે વાક્ય લખ્યું છે છે છે કે “આપૃચ્છાપૂર્વક કાર્ય હિતકારી બને” એમાં વૈ=“જ”કાર ભલે લખેલો નથી. છતાં પણ એ આ ન્યાયથી છે
સમજી લેવાનો છે. અને માટે જ અમે “જ' કારપૂર્વક અર્થ કરેલો છે. એટલે આપૃચ્છા વિના કાર્ય કરીએ તો 8. છે એ સાધુઓને હિતકારી ન બને કેમકે એમાં પરમાત્માની આજ્ઞાની વિરાધના થાય છે. જો
รรรรรรรรรรรร
BEEEEEEEEEG
| મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત . Reaning in Gujarati Editionari
es

Page #9

FEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSRRESSETanty
KEERTICIALISTRITISTRICTEEEEEEEEEEEEEER आछ। सामायारी ___ यशो. - अथ यया परिपाट्याऽऽप्रच्छनापूर्वककर्मणि हितमुत्पद्यते तामेव परिपाटी दर्शयति -
जेण गुरु विहिणाया दाएइ विहिं खु तस्स आणाए ।
तत्तो विहिपडिवत्ती सुहभावा तत्थ विग्धखओ ॥४७॥ चन्द्र. - यया परियाट्या-येन क्रमेण । ___ → येन गुरुः विधिज्ञाता तस्य आज्ञायां विधि ददाति, ततो विधिप्रतिपत्तिः, तत्र शुभभावात् विघ्नक्षयः
- इति गाथार्थः । છે આપૃચ્છાપૂર્વક કામ કરવામાં જે ક્રમથી હિત ઉત્પન્ન થાય છે એ જ ક્રમને હવેની ગાથામાં બતાવે છે. 8
ગાથાર્થ : જે કારણથી ગુરુ વિધિના જ્ઞાતા હોય છે. તે કારણથી ગુરુ તે શિષ્યને આજ્ઞા કરવામાં વિધિને 8 દેખાડે છે. તેનાથી શિષ્યને વિધિનો બોધ થાય છે. વિધિ બોધ થયે છતે શુભભાવથી વિદનોનો ક્ષય થાય છે. 8
यशो. - जेण त्ति । तत्तो त्ति । येन कारणेन गुरु :=धर्माचार्यः विधिज्ञाता=8 शास्त्रोक्तविधिज्ञः 'खु' इति निश्चये तस्य-वस्त्रधावनाद्याप्रच्छकस्य आज्ञायां='विधिना वस्त्रधावनादिकं कुरु इत्युपदेशे विधि="अच्छोडपिट्टणासुइणधुवे धोए पयावणं न करे" से इत्याद्यागमोक्तं दर्शयति ।
चन्द्र. - धर्मार्चार्य: गीतार्थसंविग्नः, वस्त्रधावनाद्याप्रच्छकस्य="अहं वस्त्रधावनादिकं करोमि" इति। आपृच्छतः इत्युपदेशे प्रथमं गुरुः "विधिना वस्त्रधावनं कुरु' इत्युपदेशं ददाति, ततश्चोपदेशे दत्ते सति विधि= ओघनिर्युक्त्यादिग्रन्थप्रसिद्धं वस्त्रप्रक्षालनविधि ।
ટીકાર્થઃ ધર્માચાર્ય શાસ્ત્રમાં કહેલી તમામ પ્રકારના કામોની વિધિના જ્ઞાતા હોય છે અને એટલે જ્યારે રે કોઈપણ શિષ્ય પૂછે કે “હું કાપ કાઢું?” ત્યારે ગુરુ તરત કહેશે કે “વિધિપૂર્વક વસ્ત્રપ્રક્ષાલનાદિ કર” અને ઉપદેશ છે { આપ્યા બાદ સ્વયં વસ્ત્ર ધોવાની આગમમાં બતાવેલી વિધિ પણ બતાવશે કે, “આચ્છોટન=વસ્ત્રને પત્થર વગેરે છે # ઉપર પછાડવું + વસ્ત્રને ધોકા વગેરે વડે પીડવું, વસ્ત્રને તડકામાં સુકવવું, અગ્નિની ઉપર રાખી સુકવવું આ છે
मधु न ४२." ___यशो. - अयं भावः-शिष्यप्रतिज्ञया हि गुर्वस्त्रधावनादौ शिष्यसाध्यत्वं ज्ञात्वा सूत्रेऽविधिना तद्धोवनेऽपि शिष्येष्टसाधनताज्ञानेन तत्र शिष्टप्रवृत्तेः स्वाऽनिष्टानुबन्धित्वज्ञानात्, तद्विघाताय विधिना वस्त्रधावनादौ तत्प्रवृत्तेः स्वेष्टसाधनत्वं प्रतिसन्धाय ताद्दशतत्प्रवृत्त्यनुकूलविधिज्ञापनाय च विधिवाक्यं प्रयुक्त इति ।
SSSSSSSSSS
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૪ ResssssscccesscccesscccessssEEEEEEEEEESereccaracscreGEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE

Page #10

આપૃચ્છા સામાચારી आपृच्छां करोति यथा → वस्त्रप्रक्षालनमेव शिष्यस्य
चन्द्र. - शिष्यप्रतिज्ञया हि इत्यादि । अयमत्र स्पष्टोऽर्थ :- प्रथमं शिष्यः गुरुं अहं वस्त्रप्रक्षालनं करोमि । भवान् अनुजानीहि ← इति । तत् श्रुत्वा गुरुश्चिन्तयति साध्यं, यदि च स शिष्यः अविधिना वस्त्रप्रक्षालनं कुर्यात्, तर्हि अपि तस्य साध्यं सिद्ध्येत् । शास्त्रविधिस्तु तस्य साध्यभूतो नास्त्येव । यथा यस्य धनमेव साध्यम्, स न्यायेनान्यायेन वा केनापि प्रकारेण धनं साधयति । न तु तत्र न्यायापेक्षां करोति । एवमत्रापि अपरिणतो हि शिष्यः विधि नैवापेक्षते इति संभवति ← इति । एवं च 'अविधिनापि वस्त्रधोवनं शिष्यस्य वस्त्रशुद्ध्यात्मकस्येष्टस्य साधनं अस्ति' इति गुरोः ज्ञानं भवति । यदि च शिष्यः अविधिनाऽपि वस्त्रधोवने प्रवृत्तिं विदध्यात्, तर्हि सा शिष्यस्य प्रवृत्तिः गुरोरनिष्टानि अविध्यनुमतिजन्यपापकर्मबन्धादीनि जनयति । यतः शिष्ये अन्यस्मिन् वा प्रज्ञापनीये सत्यपि तत्र अनिषिद्धमनुमतमिति न्यायः । गुरुणा च प्रज्ञापनीयेऽपि शिष्ये अविधेः निषेधो न कृतः इति गुरोरविध्यनुमतिदोषः आपतेत् । एतच्च ज्ञात्वा गुरुः स्वानिष्टविनाशाय तदैव शिष्यं प्रति वस्त्रप्रक्षालनस्य विधि प्रतिपादयति । किञ्च शिष्यस्य विधिपूर्विका वस्त्रप्रक्षालनादिप्रवृत्तिः गुरोः इष्टानि कर्मक्षयादिलक्षणानि साधयति । एतदपि गुरुर्जानात्येव । ततश्च "स्वेष्टसाधकविधिप्रवृत्तिः शिष्यस्य भवेत्" इत्येतदर्थमपि गुरुः तत्र विधि प्रख्यापयतीति । एष भावार्थ: प्रतिपादितः । एतदनुसारेण टीकाक्षरार्थो विभावनीयः । तथापि किञ्चिदुच्यते । सूत्रे ऽविधिना = आगमे वस्त्रप्रक्षालनसंबंधी योऽविधिः प्रतिपादितः, तेन तद्धोवनेऽपि = वस्त्रधोवनेऽपि शिष्येष्टसाधनताज्ञानेन = " अविधिनाऽपि वस्त्रप्रक्षालनं मलापनयनादिरूपस्य मदिष्टस्य साधनम्" इति यत् शिष्यमनसि वर्तमानं इष्टसाधनताज्ञानं, तेन तत्र = वस्त्रप्रक्षालने या प्रवृत्तिः भवति । तस्याः शिष्यप्रवृत्तेः स्वानिष्टानुबन्धित्वज्ञानात् = " इदं मदनिष्टानुबन्धि" इति गुरुमनसि संभवत् यद् ज्ञानं, तस्मात् तद्विघाताय= स्वानिष्टविघाताय शिष्यप्रवृत्तौ वा स्वानिष्टानुबन्धित्वविघाताय, अविधिविघातायेति यावत् । न केवलं तद्विघातायैव अपि तु विधिना, वस्त्रधावनादौ तत्प्रवृतेः स्वेष्टसाधनत्वं प्रतिसन्धाय तादृशतत्प्रवृत्यनुकूलविधिज्ञापनाय च = तत्प्रवृतेः = शिष्यप्रवृत्तेः, स्वेष्टसाधनत्वं = स्वपदमत्र गुरुवाचकम् । प्रतिसन्धाय=विनिश्चित्य, तादृशी = स्वेष्टसाधनीभूता या शिष्यस्य विधिना वस्त्रप्रक्षालनरूपा प्रवृत्तिः, तस्याः अनुकूलो यो विधिः, शिष्यमनसि तज्ज्ञानकरणायेति ।
અહીં નિષ્કર્ષ આ પ્રમાણે છે કે, “હું આજે વસ્ત્રોનો કાપ કાઢું ?' એવી શિષ્યની પ્રતિજ્ઞા સાંભળીને ગુરુને એ વાતનો ખ્યાલ આવશે કે “વસ્ત્રપ્રક્ષાલન એ શિષ્યને ઈષ્ટ છે=શિષ્યનું સાધ્ય છે.” સાથે ગુરુને એ પણ વિચાર આવશે કે “શાસ્ત્રમાં જે વસ્ત્રપ્રક્ષાલન સંબંધી અવિધિઓ બતાવી છે. એ અવિધિપૂર્વક વસ્ત્રનું પ્રક્ષાલન એ પણ શિષ્યને તો ઈષ્ટનું સાધન જ લાગશે, કેમકે શિષ્યને તો વસ્ત્રોનો મેલ દૂ૨ ક૨વો છે. પછી એ વિધિથી થાય કે અવિધિથી થાય એમાં અજ્ઞાની શિષ્યને કંઈ ફેર પડતો નથી. એટલે શિષ્યના મનમાં તો એવું જ જ્ઞાન છે કે → વિધિ કે અવિધિ કોઈપણ રીતે વસ્ત્રપ્રક્ષાલન મારા ઈષ્ટનું સાધન છે – હવે આ જ્ઞાન વડે શિષ્ય એમાં પ્રવૃત્તિ કરવાનો. અને મારો શિષ્ય અવિધિમાં પ્રવૃત્તિ કરે. એ તો મને કર્મબંધ કરાવે. અર્થાત્ મારા અનિષ્ટોની પરંપરાને ઉત્પન્ન કરનારી એ શિષ્યપ્રવૃત્તિ બને.”
આ બધું જ્ઞાન ગુરુને થશે. અને એટલે પોતાના થનારા અનિષ્ટોનો વિનાશ કરવા માટે (અથવા તો શિષ્યની પ્રવૃત્તિમાં જે અનિષ્ટાનુબંધિત્વ છે, એનો વિનાશ કરવાને માટે અથવા શિષ્યની અવિધિમાં થનારી પ્રવૃત્તિનો
મહામહોપાધ્યાય ચશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭ ૫

Page #11

આપૃચ્છા સામાચારી
વિનાશ કરવાને માટે) વિધિનું નિરૂપણ કરે.
આ ઉપરાંત બીજી વાત એ કે “વિધિપૂર્વક જો શિષ્ય વસ્ત્રપ્રક્ષાલનાદિમાં પ્રવૃત્તિ કરે તો એની એ પ્રવૃત્તિ ગુરુના ઈષ્ટનું=કર્મક્ષયનું સાધન છે.” આ વાત ગુરુ પણ સમજે છે. એટલે શિષ્યની એ પ્રવૃત્તિમાં પોતાના ઈષ્ટની સાધનતાનો બોધ કરીને ગુરુ તેવા જ પ્રકારની શિષ્યની પ્રવૃત્તિ થાય એ માટે એવી પ્રવૃત્તિને અનુકૂળ એવો વિધિબોધ કરાવવાને માટે પણ ત્યાં વિધિનું નિરૂપણ કરે.
આમ ગુરુ પોતાનું અનિષ્ટ અટકાવવા અને ઇષ્ટને ઉત્પન્ન કરવા માટે ત્યાં વિધિનું નિરૂપણ કરે.
यशो. - ततश्च विधिप्रदर्शनाद्विधेः = आचारस्य प्रतिपत्तिः शाब्दो बोधस्तस्येत्यनुषज्यते । तत्रापि = विधिबोधेऽपि सति 'अहो ! सकलसत्त्वानुपघातकं भगवतां वचनमिति विधिनिर्देष्टरि तीव्रश्रद्धालक्षणात् शुभात् = प्रशस्तद्रव्यलेश्योपरञ्जितचित्तप्रसूताद् भावाद्= अध्यवसायात् विघ्नस्य-चिकीर्षितकार्यप्रतिबन्धकदुरितस्य क्षयो = नाशो भवतीति शेषः ।
चन्द्र. - तस्येति अनुषज्यते = विधिज्ञाता गुरुः तस्य विधिं प्रयच्छतीत्यत्र यत् "तस्य" इति शिष्यवाचकं पदं, तत् "विधेः शाब्दबोधो भवति" इत्यत्रापि योजनीयम् । शिष्यस्य शाब्दबोधो भवतीति भावः । विधिनिर्देष्टरि= जिनेश्वरे, उपलक्षणाद् गुरौ च । प्रशस्तद्रव्यलेश्येत्यादि । प्रशस्ता या द्रव्यलेश्या, तया उपरञ्जितं यत् चित्तं, तेन प्रसूतात् । चिकीर्षतेत्यादि । कर्तुमिष्टस्य वस्त्रधावनादिकार्यस्य प्रतिबन्धकं= आरंभस्यापि निषेधकं यत् दूरितं=पापं, तस्य ।
ગુરુએ કરેલા વિધિપ્રદર્શન દ્વારા શિષ્યને વસ્ત્રપ્રક્ષાલનાદિ સંબધી વિધિનો શાબ્દબોધ થાય. અહીં “કોને શાબ્દ બોધ=વિધિપ્રતિપત્તિ થાય ?” એ લખેલ નથી. પણ “વુ તÆ આળા” માં જે “તમ્ય” પદ છે. તે આ ત્રીજા પાદમાં જોડવાનું છે. એટલે “શિષ્યને શાબ્દબોધ થાય” એવો અર્થ નીકળે.
વિધિબોધ થાય એટલે શિષ્યના મનમાં આવો શુભ અધ્યવસાય ઉત્પન્ન થાય કે “અહો ! ૫રમાત્માનું વચન તમામ જીવોનું અનુપઘાતક છે. પ્રભુવચન કોઈપણ જીવનું વિનાશક ન બને એવું છે.” આ પ્રમાણે શિષ્યને
વિધિના બતાવનારા તીર્થંકરો ઉપર તીવ્ર શ્રદ્ધા પ્રગટ થાય. એ શ્રદ્ધા એ જ શુભભાવ કહેવાય. ભાવ એટલે અધ્યવસાય. અને જે અધ્યવસાય તેજો-પદ્મ-શુક્લ આ ત્રણ સારી દ્રવ્યલેશ્યાઓથી રંગાયેલા ચિત્તમાંથી ઉત્પન્ન થાય એ શુભ કહેવાય. આ ભાવ પણ એવો જ છે. એટલે એવા શુભ અધ્યવસાય દ્વા૨ા ક૨વાને માટે ઈચ્છાયેલા વસ્ત્રપ્રક્ષાલનાદિકાર્યોને અટકાવનાર એવા પાપ કર્મો રૂપી વિઘ્નોનો વિનાશ થાય. (ગાથામાં ‘મતિ’ શબ્દ નથી. પણ એ ક્રિયાપદ અહીં સમજી લેવાનું.)
યશો.
आन्तरालिकविघ्नानुत्पादस्यापीदमुपलक्षणं, न हि शुभभावे प्रावृषेण्यघनाघनसलिलवर्षसमाने समुल्लसति कारीषाग्निनिचयसोदरोऽपि विघ्नसन्तानः स्थातुमुत्पत्तुं वा समुत्सहते ॥४७॥
चन्द्र. - ननु शुभाध्यवसायात् कार्यप्रारंभप्रतिबंधकस्य कर्मणः क्षयो भवति । ततश्च कार्यप्रारंभो भवति। મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭ ૬

Page #12

SUGGEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEG
TERRIE
आपूछ। सामायारी ene किन्तु कार्यप्रारंभादारभ्य कार्यसमाप्तिं यावद् बहूनि विध्नानि यदि समुत्पद्यन्ते, तहि कार्यसमाप्तिर्न स्यात् ।। ततश्च कार्यप्रारम्भो निरर्थक एव स्यादित्यत आह आन्तरालिकविनानुत्पादस्य अन्तराले कार्यप्रारम्भादारभ्य। कार्यसमाप्तिं यावत् यः कालः, तस्मिन्काले यानि भवन्ति, तानि आन्तरालिकानि विध्नानि कथ्यन्ते, तेषामनुत्पादस्यापि इदं विघ्नक्षयप्रतिपादनं उपलक्षणं विध्नक्षयवत् आन्तरालिकविध्नानुत्पादस्यापि ज्ञापकं।
शुभाध्यवसायात् इष्टकार्यप्रारंभप्रतिबन्धकीभूतानि कर्माणि क्षयमाप्नुवन्ति । ततश्च कार्यप्रारम्भो भवति । तदनन्तरं र यदि अशुभकर्मोदयो भवेत्, तर्हि कार्यं न समाप्तिमाप्नुयात् । किन्तु शुभाध्यवसायात् अशुभकर्मोदयोऽपि न भवति, येन कार्यप्रतिबन्धो भवेदिति । इत्थञ्च प्रारब्धं कार्यं शीघ्रं शोभनां समाप्तिं प्राप्नोतीति ।।
शुभभावात् कार्यप्रतिबन्धकर्मक्षयः आन्तरालिकविध्नानुत्पादश्च भवतीति यदुक्तं, तत्र दृष्टान्तमाह-न हि १ प्रावृषेण्येत्यादि प्रावृषि वर्षाऋतौ ये भवन्ति, ते प्रावृषेण्याः कथ्यन्ते । ततश्च प्रावृषेण्याश्चामी घनाघनाश्च मेघाश्च । तेषां सलिलस्य यः वर्षः, तत्समाने इत्यर्थः । कारीषाग्निनिचयसोदरोऽपि= शकृदग्निसमूहसमानोऽपि । स्वल्पोऽपीति भावः । यथा हि तादृशे वर्षे उत्पन्नो वह्निः क्षयमुपगच्छति, नूतनश्च स्वल्पोऽपि वह्निः नोत्पद्यते। तथैव शुभभावात् उदीतमशुभकर्म क्षयं याति । अनुदीतं च कर्म नोदयमागच्छति। ततश्च निर्विघ्ना भवति कार्यसमाप्तिरिति ॥४७॥ 8 (શિષ્ય : ઉત્પન્ન થઈ ચૂકેલા વિશ્નોનો નાશ તો આ અધ્યવસાયથી થઈ જાય. પરંતુ જે વિઘ્નો કાર્ય શરુ છું આ કર્યા બાદ કાર્ય દરમ્યાન જ ઉત્પન્ન થવાના હોય એનું શું? એ વિદનો તો કાર્યને નહિ જ થવા દે. દા.ત. છે શું વસ્ત્રપ્રક્ષાલન શરૂ કરતી વખતે જ વિદ્યમાન અશાતા, માથાનો દુઃખાવો વગેરે વિનોનો નાશ એ શુભભાવથી 8 & થાય. પણ કાપ શરૂ કર્યા બાદ અડધો કલાક પછી થનારા શ્રમાદિ વિનોનો નાશ તો નહિ જ થાય ને ?) B 8 ગુરુ : “ઉત્પન્ન થયેલા વિદ્ગોનો નાશ આ શુભભાવથી થાય” એ વાત જે કરી છે તે એ પણ જણાવી જ છે 8 દ છે કે કાર્ય કરતી વખતે ઉત્પન્ન થનારા વિદ્ગો=આંતરાલિક વિઘ્નોનો ઉત્પાદ પણ આ શુભભાવથી અટકી જ
यछ" भेटले. तमारी शंॐ अस्थाने छे. 8 વર્ષાઋતુના વાદળોનું પાણી વર્ષે તો છાણના અગ્નિ જેટલો નાનકડો અગ્નિ પણ ન ટકી શકે. બધું છે 8 ઓલવાઈ જાય. નવો નાનો પણ અગ્નિ ઉત્પન્ન ન થાય. એમ આ શુભભાવ એ એવા વરસાદ સમાન જ છે. છે એટલે એ જ્યારે ઉલ્લાસ પામતો હોય ત્યારે છાણની અગ્નિના જેવી નાનકડી પણ વિજ્ઞપરંપરા ટકવાને માટે છે છે કે ઉત્પન્ન થવાને માટે સમર્થ બનતી નથી. ઉત્પન્ન થયેલા વિપ્નો નાશ પામે, ઉત્પન્ન થવાના બાકી વિનો છે
हि उत्पन्न न थाय. ॥४७।।
र
यशो. - तत्तो इट्ठसमत्ती तयणुबंधो अ पुण्णपावखया ।
सुगइगुरु संगलाभा परमपयस्सवि हवे लद्धी ॥४८॥ चन्द्र. - → ततः इष्टसमाप्तिः, पुण्यपापक्षयात् तदनुबन्धश्च । सुगतिगुरुसंगलाभात् परमपदस्यापि लब्धिः भवेत् - इति गाथार्थः ।
ગાથાર્થ તેના દ્વારા ઈષ્ટકાર્યની સિદ્ધિ થાય. તથા પુણ્ય અને પાપક્ષય આ બે દ્વારા ઇષ્ટકાર્યનો અનુબંધ
8 મહામહોપાધ્યાય ચશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૦

Page #13

E
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
GERBE88886
ACTORRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRREE छ। साभायारी ચાલે. સદ્ગતિ, ગુરુસંગના લાભ દ્વારા પરમપદની પણ સિદ્ધિ થાય.
यशो. - ततः शुभभावेन विघ्नक्षयादिष्टस्येच्छाविषयस्य कार्यस्य निष्प्रत्यूहतया समाप्तिः सामस्त्येन प्राप्तिः । ततः तदनुबन्धः इष्टसन्तानाऽविच्छेदश्च भवति । कुतः ? इत्याह-पुण्यं च शुभप्रकृतिरुपं, इह पुण्यपदं पुण्यबन्धे लाक्षणिकं द्रष्टव्यम्, पापक्षयश्च=8 अशुभप्रकृतिहानिश्च ततः । पुण्येन सहितः पापक्षयस्तस्मादिति वा ।
चन्द्र. - निष्प्रत्यूहतया निर्विघ्नतया सामस्त्येन प्राप्तिः न तु अर्धं कार्यं समाप्तं, अर्धं तु असमाप्त। अथवा यादृशी कार्यसमाप्तिः अभीष्टा, तादृश्याः सकाशात् हीना नेति । ततः कार्यसमाप्त्याः सकाशात् । इष्टसन्तानाविच्छेदश्च सुगतिप्रात्यादिरूपस्येष्टस्य या परंपरा, तस्या अविच्छेदश्च । एतच्चानन्तरमेव प्रकटीकरिष्यति । पुण्यबन्धे लाक्षणिकं दृष्टव्यम्=पुण्यबन्धस्य ज्ञापकं पुण्यपदमिति भावः । ननु "पुण्यं च।
पापक्षयश्चेति पुण्यपापक्षयौ" इति द्वन्द्वसमासो यदि अस्ति । तर्हि प्राकृते द्विवचनाभावात् बहुवचनप्रयोगः युक्तः।। 2 ततश्च 'पुण्णपावखयेहिं" इति वक्तुं युक्तं । न तु 'पुण्णपावखया' इत्येकवचनप्रयोगो युक्त इत्यत आह पुण्येन 8 सहितः पापक्षयः इति । तथा च मध्यमपदलोपयुक्तसमासविधानाद् न दोषः । આમ શુભભાવ વડે બધા વિનોનો ક્ષય થઈ ગયો એટલે જે વસ્ત્રપ્રક્ષાલનરૂપી કાર્ય કરવાની ઈચ્છા હતી. $
વિષયભત એવા તે કાર્યની કોઈપણ જાતના વિપ્ન વિના સમાપ્તિ થાય છે. આમ વિધિપૂર્વકની 8 પ્રવૃત્તિ દ્વારા ઈષ્ટપંરપરાનો અવિચ્છેદ થાય છે. છે તે આ પ્રમાણે-વિધિપૂર્વકની પ્રવૃત્તિ જ્યાં થાય ત્યાં પુણ્યકર્મનો બંધ અને પાપકર્મનો ક્ષય થાય. અહીં જો છે છે કે ગાથામાં તો માત્ર “પુણ્ય' શબ્દ જ લખેલ છે. “પુણ્યબંધ’ શબ્દ લખેલ નથી. પરંતુ અહીં પુણ્યપદ એ
પુણ્યબંધમાં લક્ષણાવાળું છે. અર્થાત્ પુણ્યબંધને જણાવનાર જાણવું. 8 આમ પુણ્યબંધ અને પાપક્ષય આ બેના લીધે ત્યાં કર્મક્ષય વગેરે સ્વરૂપ ઈષ્ટકાર્યની પરંપરાનો અવિચ્છેદ છે थाय. ___(शिष्य : ॥थाम तो "पुण्णपावखया पुण्यपापक्षयात्" मेम. सणेल छ. ५२५२. तो पुथ्य मने છે પાપક્ષય એમ બે વસ્તુ હોવાથી બહુવચન થવું જોઈએ. પ્રાકૃતમાં દ્વિવચન નથી. પરંતુ અહીં તો એકવચન જ २४३८ छ. मे. शी शत याले ?)
(गुरु : मी समाहारद्वन्द्व समास सम४वो.) (शिष्य : समाहारद्वन्द्व तो मीना मं... पणे३ योस स्थाने ४ थ६ 3. मे त्या न थाय.)
ગુરુઃ અથવા તો પુણ્યથી યુક્ત એવો જે પાપક્ષય તે પુણ્ય પાપક્ષય કહેવાય. આ રીતે મધ્યમપદ લોપી 8 8 સમાસ કરવો.
यशो. - अयं भावः-विधिवत्प्रवृत्तिप्रसूता हि पुण्यप्रकृतिरबाधाकालपरिपाकात्। स्वस्थित्यनुसारेण पापक्षयादसुखाऽसंवलितं सुखसन्तानं सन्धत्त इति कुतो न
553HEREFRESSss
EEEEEEEEEEEEE
આ મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૮

Page #14

EEEEEEEEEEEEE
B
EECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEERGEMEEEEEEEEEEEEEEEEEECE
STATE rewi AIIयारी ततस्तदनुबन्धः ?
चन्द्र. - तात्पर्यमाह-अयं भावः इत्यादि । विधिवत्प्रवृत्तिप्रसूता हि-गुरुं प्रति बहुमानपूर्वकं आप्रच्छनाकरणादिरूपविधियुक्ता या वस्त्रप्रक्षालनादिप्रवृत्तिः, तया उत्पन्ना । अबाधाकालपरिपाकात् अबाधाकालानन्तरं स्वस्थियनुसारेण पुण्यप्रकृतेः यावती स्थितिरस्ति, तावत्याः स्थितेरनुसारेण सुखसन्तानं सन्धत्ते इत्यत्रान्वयः। उपलक्षणमिदं, अपवर्तनादिना तु अबाधाकालपरिपाकादयंगपि उदयमागत्य सुखसन्तानं से सन्धते । तच्च सुखसंतानं असुखासंवलितं सन्धत्ते, दुःखेनामिश्रितं सन्धत्ते इति भावः । तत्र कारणमाह पापक्षया=पापकर्मणः क्षयात् । अत्र दृष्टान्तः-आपृच्छासामाचारीपालको मुनिः तज्जन्यपुण्यप्रकृत्युदयकाले जिनशासन-समृद्धयादिसमन्वितं कुलं प्राप्नोति । किन्तु यदि तत्र अशातान्तरायायशोदौर्भाग्यादिपापकर्मणामुदयो भवेत्, तर्हि स तत्र दुःखमिश्रितमेव सुखं प्राप्नुयात् । परंतु विधिवत्प्रवृत्तिः यथा पुण्यकर्म उत्पादयति, तथैव पापकर्माणां विनाशमपि जनयति । पापकर्मविनाशे च पापकर्मोदयः तज्जन्यं दुःखं च न संभवति । दुःखाभावे
च पुण्यकर्मजन्यं सुखं दुःखासंवलितं सम्पद्यते इति कुतो न ततः विधिवत्प्रवृत्या तदनुबन्धः इष्टपरंपरा । से आपृच्छादिजन्यस्य पुण्यानुबन्धिपुण्यस्योदयकाले स जीवः पुनरपि शुभकार्यकरणादिना पुनः पुण्यानुबन्धिपुण्यं
उपार्जयति । तदुदयकाले पुनः विशिष्टसुखादिसम्प्रात्या पुनरपि विशिष्टामाराधनां करोतीत्येवंक्रमेण परमपदं प्राप्नोतीति । - અહીં સાર એ છે કે વિધિપૂર્વકની પ્રવૃત્તિ કરવાથી ઉત્પન્ન થયેલી પુણ્યપ્રકૃતિ પોતાનો અબાધાકાળ પુરો થઈ ગયા બાદ પોતાની સ્થિતિ પ્રમાણે પાપકર્મ ન હોવાથી અસુખ–દુઃખથી અમિશ્રિત એવી સુખપરંપરાને આ આપનારું બને. વિધિપૂર્વકની પ્રવૃત્તિ કરવાથી જે પુણ્યકર્મ બંધાયું. એનો અબાધાકાળ પુરો થતા જ એનો છે છે વિપાકોદય શરૂ થાય. અને એટલે એ પુણ્યકર્મની જેટલી સ્થિતિ હોય એ સ્થિતિ પ્રમાણે સુખની પ્રાપ્તિ થાય. વળી આ વિધિપૂર્વકની પ્રવૃત્તિ દ્વારા પાપકર્મોનો ક્ષય થયેલો હોવાથી દુઃખની ઉત્પત્તિ પણ ન થાય. એટલે # દુઃખોથી અમિશ્રિત એવા સુખની પ્રાપ્તિ એ પુણ્યોદય દ્વારા થાય. આમ એ વિધિપૂર્વકની પ્રવૃત્તિ દ્વારા ઈષ્ટનો છે અનુબંધ થવાની જે વાત કરી છે તે એકદમ યોગ્ય જ છે.
यशो. - एवं च लघुकर्मताशालिनोऽस्य सुगतिर्मानुष्यकरुपा गुरुसङ्गश्च धर्माचार्यचरणारविन्दभ्रमरायितं, तयोर्लाभात्-प्राप्तेः, उपलक्षणमेतद् आमुत्रिकश्रवणज्ञानविज्ञानादिक्रमस्य, परमपदस्यापि= सकलप्रयोजनोपनिषद्भूतस्य मोक्षस्यापि भवेत् लब्धिःप्राप्तिः ।
चन्द्र. - एतदेवाह- एवं च यतः एवं विधिवत्प्रवृत्तिप्रसूता पुण्यप्रकृतिः इष्टसंतानाविच्छेदं जनयतीति सिद्धं, ततः। धर्माचार्यचरणारविन्दभ्रमरायितं गीतार्थसंविग्नस्य चरणे एव अरविन्दे । तयोः भ्रमरस्येव
आचरणं । उपलक्षणं-स्वज्ञापकं स्वेतरज्ञापकञ्च एतद् सुगतिगुरुसङ्गात्मकस्य कार्यद्वयस्य प्रतिपादनं । से कस्येतरस्य ज्ञापकमेतत् ? इत्याह आमुत्रिकेत्यादि । आमुत्रिकं परलोकसंबधि ।
આ પ્રમાણે પાપક્ષયાદિ થવાને લીધે લઘુકર્મી બનેલા આ સાધુને મનુષ્યભવની પ્રાપ્તિ વગેરે રૂપ સદ્ગતિ FouTORRECORRRRRRRRRRRRODURecenewwwwwwwwwwwwwwwwwwwell
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૯

Page #15

gsssssssssssssssssssssssssssssssssssss આપૃચ્છા સામાચારી છે . અને ત્યાં સદગુરુના ચરણકમળોને વિશે ભ્રમરની જેમ રહેવાનું મળે. ગાથામાં તો આ બે જ વાત લખી છે. આ છે પરંતુ એ ઉપરાંત પરલોકસંબંધી પદાર્થોનું શ્રવણ કરવા મળે. એનાથી જ્ઞાન, વિજ્ઞાન, પ્રવૃત્તિ વગેરે પણ ક્રમશઃ છે પ્રાપ્ત થાય.. આ બધું પણ અહીં સમજી લેવું. છે છેલ્લે તમામે તમામ પ્રયોજનોના રહસ્યભૂત એવા મોક્ષની પણ પ્રાપ્તિ થાય. •
રિપોરdi[ki[EGift 6ii6i6k0iGhattitutiGE 666666
ES
ચશો. - તંતિમદ- (પંચ૦ ૨૨/ર૭-૨૮)
सो विहिणाया तस्साहणम्मि तज्जाणणा सुणायं ति । सन्नाणा पडिवत्ती सुहभावो मङ्गलं तत्थ ॥ इट्ठपसिद्धणुबंधो धण्णो पावखयपुन्नबंधाओ ।
सुहगइगुरु लाभाओ एवं चिय सव्वसिद्ध त्ति ॥४८॥ चन्द्र. - पंचाशकगाथार्थस्त्वयम् → स गुरुः विधिज्ञाता अस्ति । ततश्च विधिसाधनं विधिकथनं करोति।। तस्मिन् सति सुज्ञातं विधिसंबंधि शोभनं ज्ञानं भवति । तादृशसज्ज्ञानात् प्रतिपत्तिः देवगुर्वोः उपरि बहुमानभावो भवति। तादृशश्च शुभभावः तत्र मङ्गलं । ततश्च पापक्षयपुण्यबंधात् धन्यः शोभनः इष्टानां प्रसिद्धः सुगति-३
सद्गुरुप्राप्त्यादिरूपः अनुबंधो भवति । शुभगतिगुरुलाभाच्च एवंक्रमेण सिद्धिः भवति । विशेषार्थस्तु तट्टीकातो। જ ઃ II૪૮
આ આખી વાત પંચાશકમાં કરી છે. એ બે ગાથાઓનો અર્થ આ પ્રમાણે છે.
(૧) તે ગુરુ વિધિના જાણકાર છે. એટલે જ્યારે શિષ્ય એમને “હું કાપ કાઢે ” ઈત્યાદિ કહેશે ત્યારે એ છે R ગુરુ તેને રજા આપવા ઉપરાંત વિધિનું કથન કરશે. આમ વિધિનું સાધન=કથન થશે એટલે શિષ્યને એ વિધિનું
જ્ઞાન થશે. એટલે શિષ્યના મનમાં એવો ભાવ ઉત્પન્ન થશે કે “અહો ! મારા ગુરુદેવ અને મારા તીર્થકરો પાસે છે કેટલું બધું સુંદર જ્ઞાન છે ! કોઈપણ જીવને પીડા ન થાય એવા પ્રકારનું સુંદર જ્ઞાન તેઓ પાસે છે.”
આવા પ્રકારનું શિષ્યના મનમાં જે સમ્યગૂ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે એના દ્વારા તે શિષ્ય દેવ-ગુરુની આપ્ત તરીકે પ્રતિપત્તિ કરે છે. અર્થાત્ “આ દેવ અને ગુરુ આપ્ત છે. એમનું વચન માનવું જ જોઈએ” એ પ્રમાણેનો
સ્વીકાર થાય છે. આ શુભ ભાવ છે. (ટીકામાં આ ગાથાનો જુદી રીતે પણ અર્થ બતાવ્યો છે. પણ અમે અહીં છે છે એક અર્થ લખીએ છીએ. બીજા અર્થ પ્રમાણે ટૂંકમાં જોઈએ તો વિધિજ્ઞાતા ગુરુ શિષ્યનું સાધન=કથન= “હું કાપ છે
એવું વિધાન થયે છતે તે શિષ્યને વિધિનું જ્ઞાપન કરે છે. અર્થાત વિધિ કહે છે. એ ગુરએ કરેલા વિધિકથન છે દ્વારા શિષ્યને એ કાર્યનું સુંદર જ્ઞાન થાય છે. એ જ્ઞાન દ્વારા એ કાર્યમાં પ્રતિપત્તિ-પ્રવૃત્તિ થાય છે. આ પ્રવૃત્તિ છે છે એ શુભભાવ છે.) છે આ પ્રતિપત્તિ કાપમાં પ્રવૃતિ કરનારા શિષ્ય માટે મંગલરૂપ બની રહે છે. અર્થાત્ એ પ્રતિપત્તિ તે કાર્યના છે પ્રતિબંધક એવા વિપ્નોનો નાશ કરનારી બને છે. R (૨) આ વિધિપૂર્વકની પ્રવૃત્તિ દ્વારા પાપનો ક્ષય અને પુણ્યનો બંધ થતો હોવાથી એના દ્વારા ઈષ્ટ=કર્મક્ષય,
3333333333333
WEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEUU
કડકડડડડડડડડડ
22222
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૦

Page #16

EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
MORRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRREE । सामाचारी been છે સુખાદિની પ્રસિદ્ધિ=સિદ્ધિનો અનુબંધ=પરંપરા ચાલે છે. આ આત્મા ધન્ય બને છે. એને શુભગતિ અને ગુરુના એ લાભ દ્વારા આ પ્રમાણે જ સર્વસિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે ૪૮
यशो. - ननु सिद्धिलक्षणकार्य प्रति विहितकर्मैव प्रवृत्तिपुण्यार्जनादिक्रमेणोपयुज्यताम्, आपृच्छा तु न सर्वत्रोपयुज्यते, विधिप्रदर्शनस्य तत्फलस्य विधिज्ञमाप्रच्छकं प्रत्यफलत्वात्, निमेषोन्मेषादौ बहुवेलकार्ये आज्ञां ददता गुरुणा स्वभ्यस्ततया । विधेरनुपदेशाच्च इत्यत आह -
एवंभूअणएणं मंगलमापुच्छणा हवे एवं ।
बहुवेलाइकमेणं सव्वत्थ वि सा तओ उचिया ॥४९॥ चन्द्र. - शङ्कते ननु इत्यादि । विहितकमैव शास्त्रे कर्तव्यतयोपदिष्टं विधिपूर्वकवस्त्रप्रक्षालनादिरूपमनुष्ठानं न तु आपृच्छा इति एवकारार्थः प्रवृत्तिपुण्यार्जनादिक्रमेण स्व(विहितकर्म)विषयकप्रवृत्तिः, तज्जन्यं यत्पुण्यार्जनं, तदादिक्रमेण । ननु किं सर्वत्रैव आपृच्छा निष्फला पूर्वपक्षेण भवता प्रसाध्यते ? इत्यत आह न सर्वत्रोपयुज्यते किन्तु क्वचिदेव । ननु कथं न सर्वत्र अनुपयोगिनी सा ? इत्यत आह विधिप्रदर्शनस्य तत्फलस्य आप्रच्छनायाः फलं यत् विधिप्रदर्शनं, तस्य ।।
अयं पूर्वपक्षस्याभिप्रायः- हे गुरो ! आपृच्छा किमर्थं करणीया ? इत्यत्र भवता उत्तरं दत्तं यदुत "आप्रच्छनाकरणात् विधिज्ञाता गुरुः विधिप्रदर्शनं करोति, ततश्च विधिज्ञान-देवादिबहुमानादिक्रमेण 2 इष्टसन्तानाविच्छेदो भवति" इति । एवं च आपृच्छाया प्रथमं फलं तु गुरुणा क्रियमाणं विधिप्रदर्शनमेव । ततश्च
यः दीर्घसंयमपर्यायवान् विधिज्ञाता शिष्यः, स यदा वस्त्रप्रक्षालनादिकार्यस्यापृच्छां कुर्यात्, तदा गुरुः तं विधिप्रदर्शनं न कुर्यात् । यतः स शिष्यः सर्वप्रकारेण विधेः ज्ञाताऽस्ति । विधिप्रदर्शनाभावे च अन्यान्यपि इष्टसन्तानाविच्छेदपर्यन्तानि फलानि निरवकाशान्येव । ततश्च तत्रापृच्छा न उपयोगिनी।
एवं एकस्मिन्स्थाने विधिप्रदर्शनाभावं दर्शयित्वाऽधुना द्वितीयस्मिन्स्थानेऽपि विधिप्रदर्शनात्मकस्य फलस्याभावं प्रदर्शयति निमेषोन्मेषादौ नेत्रनिमीलनोद्घाटनादौ बहुवेलकार्ये यत्कार्यं प्रायोऽनवरतमेव भवति, तत्बहुवेलकार्यं उच्यते, तस्मिन् आज्ञां ददता "बहुवेल संदिसाहु" इति शिष्येणोक्ते "संदिसावेह" इत्यादिरूपेणाज्ञां ददता स्वभ्यस्ततया निमेषादीनि कार्याणि सर्वेषामेव स्वभावसिद्धानि इति कृत्वा विधेः= "अमुकेन प्रकारेण निमेषादीनि कर्तव्यानि"इत्यादिरूपस्य विधेः । तथा च प्रकृतेऽपि विधिप्रदर्शनाभावात् से इष्टसंतानाविच्छेदपर्यन्तफलाभाव एवेति तत्रापि आपृच्छा निष्फलैव । ___समाधानमाह → एवं एवंभूतनयेन मंगलमाप्रच्छना भवेत् । ततः बहुवेलादिक्रमेण सर्वत्रापि सा उचिता
- इति गाथार्थः । # શિષ્ય : તમારા કહેવા પ્રમાણે એ તો સમજાયું કે આપૃચ્છા કરીએ એટલે ઉપર બતાવેલા ક્રમ પ્રમાણે છે સિદ્ધિની પ્રાપ્તિ થાય. પણ મારું માનવું એમ છે કે શાસ્ત્રમાં કર્તવ્ય તરીકે બતાવાયેલ કાપ વગેરે કાર્યો જ પ્રવૃત્તિ, પુણ્યની પ્રાપ્તિ વગેરે ક્રમ દ્વારા સિદ્ધિરૂપી કાર્ય પ્રત્યે ઉપયોગી છે. એટલે કે શાસ્ત્રમાં આ વાત કહેલી છે કે છે
EEEEEEEEEEEEEE
છે મહામહોપાધ્યાય ચશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૧ છે SweetcammcommmmmsssmeTRIEnrnamecO8T000000RRRRRORIES

Page #17

D
gsssssssssssssss આપૃછા સામાચારી ) R “અમુકવિધિ દ્વારા કાપ કાઢવો.” એ વાત જાણ્યા પછી શાસ્ત્રીય વિધિથી યુક્ત એ કાપ કાઢવામાં સંયમી પ્રવૃત્તિ છે 8 કરે. અને વિધિવાળી પ્રવૃત્તિથી એને પુણ્યબંધ-પાપક્ષયાદિ થાય અને એના દ્વારા એને સિદ્ધિ=સફળતા મળે. છે આમ વિહિતકાર્ય પોતે જ પોતાનામાં પ્રવૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિ દ્વારા પુણ્યબંધાદિ ઉત્પન્ન કરવા દ્વારા સિદ્ધિ પ્રત્યે છે છે કારણ બને. એના માટે આપૃચ્છાની જરૂર નથી.
(મધ્યસ્થ : તમારી વાત સાચી. પણ એ વિહિતકર્મની જાણકારી શી રીતે થાય? એ માટે તો ગુરુને આપૃચ્છા છે કરવી જ પડે ને? ગુરુ જ એની જાણકારી આપી શકે.) છે શિષ્યઃ આપૃચ્છા સંપૂર્ણ નકામી છે એવું મારે નથી કહેવું. પણ “એ બધે જ ઉપયોગી છે. તમામ કાર્યોમાં છે દર વખતે આપૃચ્છા કરવી જરૂરી છે” એ વાત સાથે મારો વિરોધ છે. એનું કારણ એ છે કે આપૃચ્છાનું ફળ છે શું? તમારા કહેવા પ્રમાણે તો એ જ ને? કે “વિધિજ્ઞાતા ગુરુ શિષ્યની આપૃચ્છા સાંભળીને એને વિધિનું નિરૂપણ જ કરે.” હવે જો આ જ ફળ હોય તો દશ-વીસ વર્ષના દીક્ષાપર્યાયવાળો, વિદ્વાન, શાસ્ત્રવિધિનો જાણકાર સાધુ છે છે જ્યારે કાપ કાઢવા માટે આપૃચ્છા કરે ત્યારે ગુરુ અને વિધિપ્રદર્શન કરતા જ નથી. આમ આપૃચ્છાનું ફળ એવું કે છે વિધિપ્રદર્શન અહીં ફળરૂપે બનતું જ નથી. ગુરુ વિધિપ્રદર્શન જ નથી કરતા. (અથવા તો ગુરુ જો વિધિપ્રદર્શન જ કરે તો પણ આ શિષ્ય વિધિનો જાણકાર જ હોવાથી વિધિપ્રદર્શન સફળ=ફળ વિનાનું બની જશે. અફળમાં છે 1 એકવાર નગુ તપુરુષ અને એકવાર બહુવ્રીહિ સમાસ કરીને અર્થ કરી શકાય.). છે આમ આવા સ્થાનોમાં આપૃચ્છા ઉપયોગી બનતી નથી. જાણકાર શિષ્ય એના વિના પણ પ્રવૃત્તિ કરીને ૨ છે સિદ્ધિ પામી શકે છે.
બીજી વાત એ કે આંખો બંધ થવી-ખોલવી આ વગેરે જે વારંવાર થનારા કાર્યો છે એમાં ગુરુ “વદુત છે છે દિલg' ના આદેશ વખતે રજા તો આપે જ છે કે “તમે આ બધું કરજો” પણ આ બધા કાર્યો તો પ્રત્યેક છે જ વ્યક્તિને એકદમ આત્મસાત્ થઈ ગયા હોવાથી ગુરુ ત્યાં “આંખો કેવી રીતે ખોલવી?” ઈત્યાદિ વિધિનો ઉપદેશ છે
આપતા જ નથી. એટલે ત્યાં આપૃચ્છાનું વિધિપ્રદર્શન રૂપ ફળ ઉત્પન્ન થતું નથી. એના વિના તો તમે બતાવેલી છે R ફળની પરંપરા પણ શી રીતે ઉત્પન્ન થાય? એટલે આવા બધા સ્થાનોમાં આપૃચ્છા ઉપયોગી નથી. એ નક શ કરીએ તો પણ ચાલે. આ ગુરુઃ ગાથાર્થ આ પ્રમાણે એવંભૂતનય વડે આપૃચ્છા મંગલ બને છે. તેથી જ તમામ કાર્યોમાં બહુવેલાદિ 8 ક્રમ દ્વારા આપૃચ્છા ઉચિત છે. __यशो. - एवंभूअ त्ति । एवं शुभभावनिबन्धनतयाऽऽप्रच्छना एवंभूतनयेन= व्युत्पत्त्यर्थमात्रग्राहिणा नयविशेषेण मङ्गलं भवेत् । मङ्गं कल्याणं लातीति मङ्गलम्, मां गालयति पापादिति वा मङ्गल-मिति ।।
चन्द्र. - समादधाति ग्रन्थकृत् एवं इत्यादि । विधिप्रदर्शनादिकं भवतु मा वा, किन्तु प्रकारान्तरेणापि आप्रच्छनायां महान्लाभो भवत्येव । यतः आप्रच्छना शुभभावस्य निबन्धनमस्ति, ततश्च शभभावनिबन्धनतया इति । व्युत्पत्यर्थमात्रग्राहिणा=शब्दार्थमात्रग्राहिणा, न तु रूढिमात्रेण, व्यवहारमात्रेण वा । व्यवहारनयो हि 2 मीनयुगलादिकमपि मङ्गलं वदति, तत्र मङ्गलकार्यं भवतु मा वा । न हि अत्र आप्रच्छना तादृशव्यवहारमात्रेण
GECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત - ૧૨ CLIEHEHEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE

Page #18

આપૃચ્છા સામાચારી मङ्गलं, किन्तु यत्र मङ्गलशब्दार्थो घटते, तदेव मङ्गलं मन्यमानस्यैवंभूतनयस्याभिप्रायेण तन्मङ्गलं । मङ्गलशब्दार्थमेवाह मङ्गं - कल्याणं लाति = प्रापयतीति । तथा च आप्रच्छना विधिप्रदर्शनादिकं विनापि कल्याणं प्रापयति, पापं क्षपयतीति सर्वत्रैव सा युक्ता ।
ટીકાર્થ : ગુરુ : આપૃચ્છા એ શુભભાવનું કારણ છે માટે જે વ્યુત્પત્તિ અર્થ માત્રને જ ગ્રહણ કરનાર નય છે. એ એવંભૂતનય વડે આપૃચ્છા મંગલ બને છે. આ નય એવો છે કે જ્યાં શબ્દનો અર્થ ઘટે ત્યાં એ વસ્તુને खे शब्दथी खोजये. देशनो राम भे मनुष्योनुं रक्षएा न उरतो होय तो जा नय सेने "नृप" नहि उहे. प ये राभ सत्यामां सिंहासन उपर शोले छे तो ये नय खेने "राम" (राजते इति राजा) (हेशे अने मनुष्योनुं रक्षए। डरनारा सेनापतिने या नय "नृप" उहे. भले भगतमां से नृप तरी प्रसिद्ध न होय.
પ્રસ્તુતમાં આપૃચ્છા જગતમાં મંગલ તરીકે પ્રસિદ્ધ ન હોવાથી આમ તો એ મંગલ ન કહેવાય. પરંતુ “માઁ=કલ્યાણને જે લાવી આપે તે મંગલ અને જે મને પાપથી ગાળે=મને પાપથી મુક્ત કરે તે મંગલ' આમ મંગલ શબ્દના બે વ્યુત્પત્તિ અર્થ છે. હવે આપૃચ્છા કલ્યાણને લાવી આપનાર અને આપૃચ્છા કરનારને પાપથી ગાળનાર હોવાથી એવંભૂતનય પ્રમાણે તો એ મંગલ બને જ છે.
यशो. युक्तो ह्ययमर्थ आपृच्छायां विधिज्ञापनद्वाराऽन्यथाऽपि वा तस्याः शुभभावनिबन्धनत्वात्, न हि "गुरूपदिष्टमिदं कार्यं ततोऽवश्यमायतिहितनिबन्धनं ततः सुद्दढमत्र प्रयतितव्यम्” इति सामान्यापृच्छ्यापि न हितकार्ये परमोत्साहः समुल्लसति, श्रद्धावतो हि विनेयस्य गुरूपदेशमात्रमेव शुभभावनिदानमिति न किञ्चिदनुपपन्नम् ।
>
चन्द्र.
अयमर्थः=कल्याणं लातीति मङ्गलं, मां गालयति पापादितिमङ्गलमिति च मङ्गलस्यार्थः । अन्यथाऽपि वा=विधिज्ञापनरहितस्थाने । तस्या:= आपृच्छायाः । ननु “विधिज्ञापनाभावस्थलेऽपि सा आपृच्छा शुभभावनिबन्धनम्' इत्येतत् कथं श्रद्धेयम् ?" इत्यतो युक्तिमाह न हि इत्यादि । आयतिहितनिबन्धनं= भविष्यत्काले हितस्य कारणं । यद् यद् गुरूपदिष्टं तत्तदायतिहितनिबन्धनमिति कृत्वा । सामान्यापृच्छयापि=यत्र गुरुणा विधिप्रदर्शनं नैव क्रियते, तादृशस्य सामान्यकार्यस्यापृच्छयापि । ननु विधिप्रदर्शनाभावस्थले आपृच्छया परमोत्साहो नानुभूयते, ततः भवदुक्तं कथं स्वीकर्तव्यम् ? इत्यत आह श्रद्धावतो हि = "गुरुणा अनुज्ञातं कार्यमवश्यं भविष्यत्काले हितकारकम्" इति श्रद्धां दधतः विनेयस्य= विनययुक्तस्य, अहितकारिप्रवृतेः सकाशाद् वारयितुं हितकारिप्रवृतौ च प्रवर्तयितुं यः शक्यते, तस्य गुरूपदेशमात्रमेव " त्वमिदं कार्यं कुरु, ममानुज्ञा अस्ति इति गुर्वनुमतिमात्रमेव, न तु विधिप्रदर्शनमपीति एवकारार्थः । न किञ्चिदनुपपन्नं=विधिप्रदर्शनाभावस्थले कथं शुभभावोत्पत्तिः ? कथं वा कल्याणपरंपरा ? इत्याद्याशङ्काया अवकाश एव नास्तीति भावः ।
-
(શિષ્ય : એ બે ય અર્થો આપૃચ્છામાં ઘટે છે” એ તમે કયા આધારે કહી શકો ?)
ગુરુ : આપૃચ્છામાં આ અર્થ ઘટે જ છે, કેમકે ગુરુને આપૃચ્છા કર્યા બાદ ગુરુ વિધિનું જ્ઞાપન=કથન કરે કે ન કરે તો પણ આપૃચ્છા ત્યાં આપૃચ્છક શિષ્યને શુભભાવનું કારણ બને જ છે.
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા +
વિવેચન સહિત ૭ ૧૩

Page #19

SEED
હgsssssssssssssssssssssssssssssssssssssss આપૃચ્છા સામાચારી ) (શિષ્ય : ગુર જ્યાં વિધિકથન ન કરે ત્યાં આપુચ્છામાત્રથી શુભભાવ ઉત્પન્ન થાય એ શી રીતે બને ?) E
છા બાદ ગુરુ એ કામની રજા આપે એટલે શિષ્યને મનમાં થાય જ કે “આ કાર્ય હવે ગુ૨ વડે અનુમતિ અપાયેલું છે. અને એટલે જ આ કામ અવશ્ય મને ભવિષ્યમાં હિતનું કારણ બનશે જ. અને માટે છે જ મારે આમાં દઢ પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.” આવો શિષ્યનો વિચાર એ પરમ ઉલ્લાસ કહેવાય. આમ સામાન્ય કાર્યની આપૃચ્છા કરવામાં આવે ત્યાં પણ શિષ્યને ઉપર પ્રમાણેનો હિતકાર્યમાં પરમ ઉલ્લાસ થાય જ. છે એ ન થાય એવું ન બને. છે (શિષ્ય : અમને તો આવી રીતે કોઈ પરમ ઉલ્લાસ થતો નથી.) હું ગુરુઃ તારું તું જાણે. બાકી જે શિષ્યો શ્રદ્ધાવાળા હોય તેઓને તો માત્ર ગુરુનો ઉપદેશ=રજા=અનુમતિ જ છે છે શુભભાવનું કારણ બની જાય છે. ત્યાં ગુરુ વિધિકથન ન કરે તો પણ એમને શુભભાવ પ્રગટે જ છે. એટલે જ છે આપૃચ્છા તમામે તમામ સ્થળે ઉપયોગી બને છે. એટલે અમે જે વાત કરેલી કે “આપૃચ્છા સર્વત્ર ઉપયોગી છે” છે એ વાત એકદમ બરાબર છે. એમાં કોઈ આપત્તિ નથી.
25
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
पू यशो. - ततः तस्मात् कारणात् सर्वत्रापि कार्ये बहुवेलादिक्रमेण, यत्कार्यं प्रतिवेलं
प्रष्टुं न शक्यते तद्बहुवेलेत्यभिधीयते, तदादिर्यः क्रमः व्यवस्था तया सा=आपृच्छा ज्ञेया दूध ज्ञातव्या । यत्कार्यं साक्षादाप्रष्टुं शक्यते विशेषप्रयोजनं च तत्र साक्षादापृच्छा, यत्तु मुहुर्मुहुः संभवितया प्रष्टमशक्यं तत्रापि बहुवेलसन्देशनेनापृच्छावश्यकीति ।
चन्द्र. - यतः एवं विधिप्रदर्शनस्थाने तदभावस्थाने चोभयत्रापि शुभभावोत्पत्त्यादिक्रमेण आपृच्छा। का हितकारिणी भवति, ततः तस्मात्कारणात् । ___ यत्कार्यं साक्षादाप्रष्टुं शक्यते कायिकीगमन-स्थण्डिलगमन-सूत्रपाठार्थपाठादिरूपं यत्कार्यं गुरुं पृष्ट्वा । कर्तुं शक्यते, विशेषप्रयोजनं च इच्छापूर्वकं यत्कार्यं क्रियते तादृशं इति भावः । तत्रापि न केवलं साक्षात्प्रष्टुं शक्ये विशेषप्रयोजने कार्ये, किन्तु बहुवेलकार्येष्वपीति । बहुवेलसंदेशनेन="बहुवेल संदिसाहु" इत्याद्यादेशयाचनेन ।
માટે જ જે કાર્ય દરેક વખતે પુછવું શક્ય ન હોય તેવા બહુવેલાદિ રૂપ કાર્યોથી માંડીને તમામે તમામ કાર્યોમાં 8 # આપૃચ્છા કર્તવ્ય બને છે.
આશય એ છે કે અંડિલગમનાદિ જે કાર્યો સાક્ષાત ગુરુને પુછી શકાતા હોય અને ચંડિલગમન વગેરે વિશેષ 8 પ્રયોજનવાળા હોય એ કાર્યોમાં તો સાક્ષાત ગુરુને આપૃચ્છા કરવી જ જોઈએ. પરંતુ જે કાર્યો વારંવાર થયા શ કરતા હોવાથી વારંવાર પુછી પુછીને કરવા શક્ય ન હોય ત્યાં પણ “વહુવે નંતિસાદુ એ આદેશ દ્વારા બધા છે ય કાર્યોની એકસાથે પૃચ્છા કરવી જરૂરી છે. એ વિના ન ચાલે.
યશો. - તમુિ -(પંરા. ૨૨/૨૧) 1 इहरा विवज्जओ खलु इमस्स सव्वस्स होइ जं तेणं । बहुवेलाइकमेणं सव्वत्थापुच्छणा
CERCEELECCEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEG
દE
EEEEEEEEE
છે મહામહોપાધ્યાય ચશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૪

Page #20

माछा साभायारी
NIREERREEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE भणिया ॥४९॥
EEEEEEEC
SSSERIESBEEEEEEE53833888818
38885600GEEGGRORSC0046580000RREGIS800006GGGGISSSSSS
चन्द्र. - पंचाशकगाथाभावार्थस्त्वयम् इतरथा यदि गुरुमनापृच्छयैव शोभनान्यपि कार्याणि क्रियन्ते, तर्हि एतस्य सर्वस्य-शुभभावोत्पत्त्यादिरूपस्य सर्वस्य लाभस्य विपर्ययः अभाव एव स्यात् । यस्मादेवं, तस्मात् बहुवेलादिस्वरूपस्य सर्वसामान्यकार्यस्य आपृच्छायाः आरभ्य सर्वेभ्योऽपि महतः कार्यस्य आपृच्छां यावदेषा आपृच्छा भणिता तीर्थकरैः ॥४९॥
पंयाम युंछ ? इतरथा रुने मा१२७। ४२वाम न मावे तो विपर्यय मापृ २। थना। તમામ ફળોનો અભાવ થાય. માટે જ “બહુવેલ” નામના નાનામાં નાના કામથી માંડીને મોટામાં મોટા કામ સુધી બધે જ આપૃચ્છા કર્તવ્ય તરીકે કહેવાયેલી છે ૪૯ો. ___ यशो. - तदेवं शुभभावनिबन्धनत्वेन सामान्यापृच्छा समर्थिता, इदानी मर्यादामूलत्वेन तां समर्थयति -
विहिए कज्जे कज्जो अहवा णिस्संकियं परमजत्तो ।
इय बहुवेलापुच्छा दिट्ठा सामण्णकज्जे वि ॥५०॥ ॥ आपुच्छणा सम्मत्ता ॥ स चन्द्र. - सामान्यापृच्छा सर्वाऽपि आपृच्छा, न तु विशेषकार्यसंबन्धिन्येवापृच्छेति मर्यादामूलत्वेन=
"साधुना किञ्चिदपि कार्यं गुरुमापृच्छयैव करणीयं"इति या तीर्थकरगणधरादीनां मर्यादा, तस्याः मूलं त्वियमापृच्छैव । ततश्च मर्यादामूलत्वेन तां आपृच्छां । । → अथवा विहिते कार्ये निःशङ्कितं परमयत्नः कार्यः । इति सामान्यकार्येऽपि बहुवेलापृच्छा दृष्टा - इति गाथार्थः ।
આ પ્રમાણે અમે એ વાતને સાબિત કરી કે કોઈપણ કાર્યમાં કરાતી આપૃચ્છા=સામાન્ય આપૃચ્છા શુભભાવનું કારણ બનતી હોવાથી સર્વત્ર એ કરવી જ જોઈએ. (અહીં જો એવું સાબિત કર્યું હોત કે “ભલે બધા કાર્યોમાં આપૃચ્છા ન કરીએ પણ વિશેષ કાર્યોમાં તો આપૃચ્છા કરવી જ જોઈએ.” તો એ વિશેષઆપૃચ્છાનું સમર્થન કરેલું ગણાત. પણ અહીં એવું નથી કર્યું. અહીં બધા જ કાર્યોમાં આપૃચ્છાનું સમર્થન કરેલું હોવાથી આ સામાન્ય-આપૃચ્છાનું સમર્થન કરેલું ગણાય.) - હવેની ગાથામાં એ વાતનું સમર્થન કરે છે કે “આપૃચ્છા મર્યાદાનું મૂલ હોવાથી તે અવશ્ય કરવી જોઈએ.
ગાથાર્થ : અથવા વિહિત કાર્યમાં=પરમાત્માએ બતાવેલા અનુષ્ઠાનમાં કોઈપણ જાતની શંકા વિના પરમ યત્ન કરવો જોઈએ. અને માટે જ સામાન્ય કાર્યમાં પણ બહુવેલા-આપૃચ્છા દેખાયેલી છે.
यशो. - विहिए त्ति । अथवा इति प्रकारान्तरद्योतने, विहिते=भगवदुपदिष्टे । कार्ये कर्मणि निःशङ्कितं शङ्कारहितं यथास्यात्तथेति क्रियाविशेषणं परमयत्नः=8
EEEEEE
FEEEEEEEEEEEEEEEEEEE EEEEEEE
છે મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૫ છે
HECHISCUSSION

Page #21

MARRIERRORIRRITERESEARINEETIRE M आपृच्छा सामायारी अतिशयितोद्यमो विधेयः । अल्पेऽपि हि विधिविषये कर्मणि नालस्यं विधेयं, तत्रापि नित्याऽकरणे प्रत्यवायप्रसङ्गात् ।
चन्द्र. - प्रकारान्तरद्योतने शुभभावजननादिरूपः यः प्रकारः, तस्मादन्यस्य प्रकारस्य प्रदर्शने 'अथवा' पदमस्ति। तत्रापि विधे: जिनाज्ञायाः विषयः द्विविधो भवति, नित्यकर्म, अनित्यकर्म च । तत्र षडावश्यकानि, एकासनकं, अष्टम्यादिषु उपवासः इत्येतानि जिनाज्ञाविषयीभूतानि कर्माणि नित्यानि सन्ति । मासक्षपणकरणं, सक्षमसाधूनामपि भक्तिकरणमित्यादीनि त्वनित्यानि कर्माणि सन्ति । एवं च यद् विधिविषयं र द्विविधं कर्म, तत्रापि नित्याकरणे नित्यकर्माकरणे प्रत्यवायप्रसङ्गात् अशुभकर्मबन्धादिसंभवात् तत्र तु 15 निःशङ्ख परमयत्नो विधेय एवेति भावः । आपृच्छाऽपि नित्यकर्मास्तीति कृत्वा तदकरणे प्रत्यवायो भवेत्,
तस्मात्साऽवश्यं करणीया। છે ટીકાર્થ આગળની ગાથામાં “શુભભાવનું કારણ બનતી હોવાથી સામાન્યાપૃચ્છા પણ કર્તવ્ય છે.” એ વાત શું કરી. હવે અહીં બીજા પ્રકારે સામાન્યાપૃચ્છાને કર્તવ્ય સિદ્ધ કરવી છે. એટલે બીજા પ્રકારને દર્શાવવા માટે
ગાથામાં અથવા શબ્દ છે. છે પરમાત્માએ ઉપદેશેલા કામમાં શંકા ન રહે એ રીતે જોરદાર ઉદ્યમ કરવો જોઈએ. ગાથામાં રહેલા
नि:शं४५६ मे उियाविशेष। छे. 8 આશય એ છે કે નાનકડા પણ વિધિવિષયભૂતપરમાત્માએ ઉપદેશેલા કાર્યમાં આળસ કરવી ન જોઈએ. મેં એમાં ય જે કાર્યો નિત્યકાર્ય=અવશ્ય કર્તવ્ય તરીકે બતાવેલા છે એ ન કરીએ તો તો પ્રત્યવાયત્રનુકસાન થવાની છે શક્યતા છે. આપૃચ્છા નિત્યકર્મ છે એટલે પરમાત્માએ ઉપદેશેલ આપૃચ્છારૂપ નિત્યકર્મમાં બિલકુલ આળસ ન
કરવી જોઈએ. ___ यशो. - न च निर्जराकामनामात्रेणाऽस्य नित्यत्वहानिः, कामनां विना कार्यमात्र एव प्रवृत्त्यनुपपत्त्या कर्ममात्रस्य काम्यत्वप्रसङ्गात् । ___चन्द्र. - ननु नित्यकर्मणः व्याख्या काऽस्ति ? इति उच्यताम् । अस्माकन्त्विदं मतं यदुत सन्ध्योपासनादिरूपस्य यत्कर्मणः प्रत्यक्षेण दृश्यमानं शास्त्रे वा निगदितं किञ्चित्फलं नास्ति, किन्तु । तत्कर्मणोऽकरणे प्रत्यवायस्तु भवत्येव । तत्कर्म नित्यकर्मोच्यते । यत्कर्म पुत्रप्राप्ति-स्वर्गप्राप्ति-वृष्टिशत्रुवधादीच्छया क्रियते, तत्काम्यकर्मोच्यते । ततश्च यत्कर्म किञ्चित्फलस्यापेक्षया क्रियते, तत्तु नित्यं न भवत्येव । किञ्चित्फलकामनया क्रियमाणं कर्म काम्यकर्मैवोच्यते, न तु नित्यकर्म । आपृच्छाऽपि च निर्जराकामनयैव क्रियते इति आपृच्छात्मकस्य कर्मणः नित्यत्वं न भवति । तथा च तदकरणे न कोऽपि प्रत्यवायः । तत्करणे तु महान्लाभो न वा ? इति तु अधुना न विचार्यत इति अत आह न च निर्जराकामनामात्रेण अस्य आपृच्छाकर्मणः नित्यत्वहानिः नित्यकर्मत्वाभावापत्तिः । ननु कथं न नित्यत्वहानिरित्याशङ्कायां समाधानमाह कामनां विना=किञ्चित्फलापेक्षां विना कार्यमाने एव कस्मिंश्चिदपि।
कार्ये प्रवृत्यननुपत्या प्रवृत्यभवनात् कर्ममात्रस्य नित्यकर्मणोऽपीति भावः । काम्यत्वप्रसङ्गात्= PreeramRRITORRECTRICITORRENTERTIERRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRR
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૬. MER660860606850000000000000000000000RRORIGHER888888888888888888888888888888888888805
RRRRRRRIERRIGEGREBEEGGEETEGRESERRRRRRRRRRRIERGREEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
EEEEEEEEEEEEEEEEE

Page #22

BEE
આપૃચ્છા સામાચારી नित्यत्वहानिप्रसङ्गात् । यदि हि कामनामात्रेणैव नित्यत्वहानिः स्यात् । तहि भवन्मते किञ्चिदपि कार्यं नित्यं नैव स्यात् । यतः किञ्चिदपि कार्यं किञ्चित्फलापेक्षयैव क्रियते । ततश्च न भवदुक्तं युक्तम् ।
ननु सन्ध्योपासनादिनित्यकर्मणि न कस्यापि फलस्यापेक्षा विद्यते । ततश्च तत्कर्म नित्यं स्यादेवेति चेत् किं पीतमद्योऽसि, यदेतदपि न जानासि यदुत सन्ध्योपासनादिकर्मणि अन्यस्य कस्यचिदपि फलस्य कामना भवतु मा वा, किन्तु " यदि अहं एतन्नित्यकर्म न करिष्यामि, तर्हि अहं प्रत्यवायं प्राप्स्यामि, तस्मात्प्रत्यवायानुत्पादार्थं मयाऽवश्यं सन्ध्योपासना करणीया" इति प्रत्यवायाभावस्य तु कामनाऽस्त्येवेति ।
(શિષ્ય : હું એમ માનું છું કે બે પ્રકારના કર્મ હોય છે. (૧) જે કોઈ કર્મ ચોક્કસ ફળની ઈચ્છાથી કરાય એ કામ્યકર્મ. દા.ત. વરસાદ વગેરેની ઈચ્છાથી કા૨ી૨ી વગેરે યજ્ઞો ક૨વામાં આવે છે. (૨) જે કોઈ કર્મનું ચોખ્ખું દેખાતું કોઈ ફળ ન હોય પરંતુ એ કામ ન કરીએ તો નુકસાન થતું હોય તો એવા કર્મો નિત્યકર્મ કહેવાય.
પ્રસ્તુતમાં આપૃચ્છા તો “કર્મની નિર્જરા થાઓ” એવી ઈચ્છાથી કરવામાં આવે છે. એટલે નિર્જરારૂપી ફળની ઈચ્છાથી આપૃચ્છા કરાતી હોવાથી એ કામ્યકર્મ છે. નિત્યકર્મ નથી. એટલે એ ન કરીએ તો ય કંઈ નુકસાન ન થાય. કામ્યકર્મ ન કરવામાં નુકસાન થવાની વાત કરેલી નથી.)
ગુરુ : “આપૃચ્છા કરવામાં નિર્જરાની કામના છે એટલા માત્રથી એ આપૃચ્છા નિત્યકર્મ તરીકે મટી ન જાય. કેમકે ફળની કામના માત્રથી કરાતું કર્મ નિત્યકર્મ મટી જતું હોય, તો તમે માનેલા કામ્યકર્મો કે નિત્યકર્મો પ્રત્યેક કાર્યોમાં કોઈપણ પુરુષ કામના વિના તો પ્રવૃત્તિ કરતો જ નથી. નિત્યકર્મમાં પણ ‘આ જો નહિ કરું તો મને નુકસાન થશે. માટે નુકસાન ન થવા દેવા માટે નિત્યકર્મ કરું' એવી કામના પડેલી જ છે. એટલે કામના વિના તો કોઈપણ કામમાં પ્રવૃત્તિ ઘટતી જ ન હોવાથી તમે માનેલા નિત્યકાર્યો પણ કામ્ય બની જવાની આપત્તિ તમને આવશે.
यशो. - तस्मादभिष्वङ्गलक्षणकामनयैव काम्यत्वं कर्मणो, नेच्छामात्रेणेति बोध्यम् ।
चन्द्र. - ननु यदि सर्वत्रैव कामनाऽस्ति, तर्हि नित्यकर्मणः काम्यकर्मणश्च भेदो न स्यात् । यतः द्वे अपि कर्मणी कामनयैव क्रियमाणे काम्ये एव स्याताम् । न त्वेकमपि नित्यमित्यत भेदमाह तस्माद् = यतः सर्वमपि कार्यं किञ्चित्फलापेक्षयैव क्रियते, ततः काम्यकर्मनित्यकर्मणोः भेदार्थं इदमभ्युपगन्तव्यं, यदुत अभिष्वङ्गलक्षण-कामनयैव = विषयासक्तिस्वरूपया अशुभया कामनयैव । काम्यत्वं कर्मणः =कर्म काम्यं भवति इति भावः । नेच्छामात्रेण =न निर्जरादिकामनारूपशुभेच्छामात्रेणेति ।
(શિષ્ય : તો પછી કામ્યકર્મની વ્યાખ્યા શું ?)
ગુરુ : “જ્યાં કોઈપણ કામના હોય તે કામ્યકર્મ” એમ માનવામાં આપત્તિ આવે છે માટે એમ માનવું જોઈએ કે અભિષ્યંગ=આસક્તિ=વિષયસુખોની લાલસા રૂપી કામના વડે જે કાર્ય કરાય એ જ કાર્ય કામ્ય કહેવાય. ઈચ્છામાત્રથી કોઈ કાર્ય કામ્ય ન બને. એટલે આપૃચ્છામાં તો સમિધ્વજ્ઞ ન હોવાથી, નિર્જરાની કામના હોવાથી એ કામ્યકર્મ ન બને. પરંતુ એ નિત્યકર્મ જ બને. અને એટલે એ ન કરીએ તો અવશ્ય નુકસાનો થાય.
યશો. अथ नित्याऽकरणस्य प्रत्यवायहेतुत्वे तत्करणात् पूर्वमकरणस्य नियतत्वात् મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭ ૧૭

Page #23

AREEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE माछा सामायारी म व प्रत्यवायापत्तिरिति चेत् ? न, नित्यकरणकालस्यैवाकरणसहायस्य तद्धेतुत्वादिति दिग् ।
BEERMIRE
EEEEEEE
DASEGG505000000000000000000000000000000000000000000000038888888888888856038003003880805030000
२ चन्द्र. - पूर्वपक्षः शङ्कते अथ नित्याकरणस्येत्यादि । तत्करणात् पूर्वं नित्यकर्मकरणात्प्राक्काले
अकरणस्य= नित्यकर्मणोऽकरणस्य नियतत्वात् अवश्यंभावित्वात् । यत्कर्म यस्मिन्काले प्रारभ्यते, तत्प्राक्काले तदभावो अस्त्येव । ततश्च यस्मिन्काले आपृच्छादिरूपं नित्यकर्म प्रारभ्यते, तत्प्राक्काले तु। आपृच्छादिनित्यकर्मणोऽभाव एव । नित्यकर्माभावश्च प्रत्यवायकारणमिति प्राक्काले सुसाधूनामपि अशुभकर्मबन्धादिरूपप्रत्यवायापत्तिरिति भावः।। ६ समाधानं ददाति ग्रन्थकार: नित्यकरणकालस्यैव न तु नित्यकर्माकरणमात्रस्येति एवकारार्थः । 8 अकरणसहायस्य नित्यकर्माकरणविशिष्टस्य तद्धेतुत्वात्=प्रत्यवायहेतुत्वात् । यस्मिन्काले नित्यकर्म कर्तव्यतया जिनैरुपदिष्टं । तस्मिन्नेव काले यदि तत्कर्म न क्रियते । तदा स नित्यकर्मकरणकालो नित्यकर्माकरणविशिष्टो भवति । स एव कालः प्रत्यवायहेतुः भवति । एवं च नित्यकर्माकरणविशिष्टो नित्यकर्मकरणार्थं उपदिष्टः कालः प्रत्यवायस्य हेतुरितिकृत्वा योग्यकाले क्रियमाणस्य नित्यकर्मणः प्राक्कालः यद्यपि नित्यकर्माकरणविशिष्टोऽस्ति, तथापि स कालः नित्यकर्मकरणार्थं भगवदुपदिष्टो नास्ति । ततश्च न प्रत्यवायापत्तिः । एवं भगवदुपदिष्टे काले यदि नित्यकर्म क्रियते । तदा स कालः नित्यकर्माकरणविशिष्टो न भवतीति न तत्रापि प्रत्यवायापत्तिः । नित्यकर्मकरणार्थमुपदिष्टे काले यदि नित्यकर्म न क्रियेत, तर्हि र प्रत्यवायापत्तिः भवेत् अन्यथा तु नेति निष्कर्षः । આ શિષ્ય : નિત્યકાર્યનું અકરણ જો નુકસાનનું કારણ બનતું હોય તો જે કાળે નિત્યકાર્યનો પ્રારંભ કરાય છે રે છે એની પહેલાના કાળમાં નિત્યકાર્યનું અકરણ જ છે. સાત વાગે પ્રતિક્રમણ કરીએ તો પોણાસાત વાગે પ્રતિક્રમણનું છે છે અકરણ જ છે. એટલે ત્યારે નિત્યકાર્યનું અકરણ હાજર હોવાથી નુકસાન થવાની આપત્તિ આવશે. છે અહીં નિત્યકાર્યકરણની પૂર્વના કાળમાં નિત્યકાર્ય-અકરણ નિયત=અવશ્ય હોય જ. એટલે આ આપત્તિ છે मालवानी ४.
ગુરુઃ અમે અકરણની સહાયવાળા=અકરણવિશિષ્ટ એવા નિત્યકરણકાળને જ નુકસાનનું કારણ માનેલ છે. 3 દા.ત. સાત વાગ્યાનો સમય પ્રતિક્રમણ કરવાનો કાળ હોય. તો એ સમય નિત્યકરણકાળ કહેવાય. એ વખતે પ્રતિક્રમણ ન કરે તો એ કાળ એકરણવિશિષ્ટ બને અને તો ત્યાં નુકસાન થાય. પણ પોણાસાત વાગ્યાનો સમય નિત્યકરણકાળ નથી તો ત્યાં અકરણ હોવા છતાં અકરણવિશિષ્ટ એવો નિત્યકરણકાળ હાજર નથી. માટે નુકસાન ઉત્પન્ન ન થાય.
यशो. - एवं चाज्ञाया लेशतोऽपि भङ्गस्य महाऽनर्थहेतुत्वात्तद्भङ्गभीसणा सर्वत्राऽपि प्रयत्नवता भाव्यम्। अत एव तनीयसोऽपि भङ्गस्य वारणार्थं प्रत्याख्यानेऽपि विचित्राकारप्रकारा भगवदागमे व्यवस्थिताः ।
चन्द्र. - एवं च यतः भगवदुपदिष्टे काले नित्यकर्माकरणं प्रत्यवायकारणं भवति, ततः एतत् सिद्ध्यति यदुत आज्ञाया लेशतोऽपि भङ्गस्य="मदुक्तकाले नित्यकर्म कर्तव्यम्" इत्यादिरूपायाः जिनाज्ञायाः
EEEEEEEEEEE
એ મહામહોપાધ્યાય ચશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૮ RessIRESTERESERTRESEARTISTERIOUSERIEEEEEEsses GEEEEEEE0000000000008

Page #24

KEEEEEEE
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
LEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
CAREITIEITIERINRITIERRIORTERINEETITIATRITERRORI माछा सामायारी लेशतोऽपि अपालनस्य, विपरीतपालनस्य वा महाऽनर्थहेतुत्वात् दुर्गत्यादिरूपमहाऽपायजनकत्वात् । तद्भङ्गभीरुणा=महानर्थभयजन्यं आज्ञाभङ्गभयं बिभ्रता सर्वत्रापि आपृच्छादिरूपायां सर्वस्यामपि जिनाज्ञायां। प्रयत्नवता प्रकर्षेण यत्नवता भाव्यम् ।
अत एव यतो जिनाज्ञाभङ्गो महानर्थकारी, तत एव तनीयसोऽपि स्वल्पस्यापि भङ्गस्य जिनाज्ञाभङ्गस्य वारणार्थ दूरीकरणार्थं प्रत्याख्यानेऽपि न केवलं ग्लानता-विशालविहारादिषु महत्कार्येषु, किन्तु प्रतिदिनं क्रियमाणेषु स्वाभाविकेषु नमस्कारसहितादिप्रत्याख्यानेषु अपि । विचित्राकारप्रकारा: विचित्रा: विविधाः ये 8 आकाराणां अपवादस्थानानां प्रकाराः भेदाः व्यवस्थिताः विशेषतः अवस्थिताः, सविशेष निरूपिता इति यावत् ।
अयं भावः नमस्कारसहितादिष्वपि प्रत्याख्यानेषु अनाभोगसहसात्कारादयः आकाराः प्रतिपादिताः । तत्रेदमेव तात्पर्यं, यदुत यदि अनाभोगतः गगनादिभ्यः मुखे जलबिन्द्वादीनां पातो भवेत् । सहसा वा किञ्चित्स्वयमेव मुखे प्रक्षिपेत् तर्हि गृहीतस्य प्रत्याख्यानस्य भङ्गो भवेत् । स च महानर्थकारी । यद्यपि नाम तत्र जलबिन्दुरेक एव निपतेत्, धान्यस्यैकः एव कणो मुखे निपतेत्, तथापि स प्रत्याख्यानभङ्गः जिनाज्ञाभङ्गरूप: महानर्थकारी भवतीति प्रथमतः एव प्रत्याख्याने अनाभोगादयः आकाराः गृहीताः । येन 'तेषांक सद्भावे प्रत्याख्यानभङ्गो न भवेत् । एवं च "जिनाज्ञाभङ्गजन्यमहानर्थनिरोधार्थं स्वल्पेऽपि प्रत्याख्याने आकाराः प्रदर्शिताः" इति ज्ञात्वा यथा स्वल्पोऽपि जिनाज्ञाभङ्गो न भवेत्, तथैव प्रयतितव्यम् ।
મુળ વાત ઉપર આવીએ.
આપૃચ્છા પરમાત્માની નિત્યકાર્ય રૂપી આજ્ઞા છે. અને આજ્ઞાનો લેશથી પણ ભંગ એ મોટા અનર્થોનું કારણ છે. માટે જ આજ્ઞાભંગથી ગભરાતા આત્માએ તમામ આજ્ઞાઓમાં પ્રયત્નવાળા બનવું જોઈએ.
“આજ્ઞાભંગમાં મોટા નુકશાનો છે” માટે જ તો નાનકડો પણ આજ્ઞાભંગ ન થાય એ માટે નવકારશી વગેરે A સાવ નાનકડા પચ્ચખ્ખાણોમાં પણ જાત-જાતના આગારો છૂટોના પ્રકારો પરમાત્માના આગમમાં બતાવાયેલા છે છે. જો એ આગારો ન હોય તો મોઢામાં પાણીનું ટીપું આકાશમાંથી પડવા વગેરેથી પચ્ચખ્ખાણનો ભંગ થાય. છે ભયંકર નુકસાન થાય. પણ સહસાત્કાર વગેરે આગારોમાં આ બધી છૂટ હોવાથી એ ભંગ ન થાય. આમ છે આગારો બતાવેલા છે એ જ એમ સૂચવે છે કે “અલ્પ પણ જિનાજ્ઞાભંગ મોટા નુકસાનોનું કારણ છે. જો એમ છે ન હોત તો પ્રભુ આવા સામાન્ય અંગોને ગણતરીમાં જ ન લેત અને એના આગારો ન બનાવત.”
यशो. - तदिदमभिप्रेत्याऽऽह-इति सामान्यानापृच्छायामप्याज्ञाभङ्गाद्धेतोः 2 सामान्यकार्येऽपि निमेषोन्मेषादौ बहुवेलाऽऽपृच्छा=बहुवेलसन्देशनरूपाऽऽपृच्छा द्दष्टा
समयवेदिभिरिति शेषः ।
333333333333333
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
छ छमछमSESSIFIES
चन्द्र. - सामान्यानापृच्छायामपि सामान्यकार्यसंबंधिन्यामनापृच्छायामपि ।
આ અભિપ્રાયથી જ ગ્રન્થકાર કહે છે કે સામાન્ય કાર્યની અનાપૃચ્છામાં પણ આજ્ઞા ભંગ રૂપી મોટું પાપ શું લાગી જતું હોવાના કારણે જ આંખો બંધ-ખોલ કરવા વગેરે રૂપ સામાન્ય કાર્યોમાં પણ “બહુવેલ સંદિસાહુ
छछ
છે. મહામહોપાધ્યાય ચશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત : ૧૯ ReacscrscreaGEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEntertEEEEEEEEEEEEE

Page #25

CELEBRIGHERE8650880030830TERGERTEREGREEMEGETrammercscremaces
EEEEEEEEE
SANISERIENDS8888888888TRESSERTAINSTAGSSSSTMAITRI आपृच्छ। सामायारी_ne ३५ ॥१२७शास्त्र1.51२. 43 हेपायेदी छे. (म थाम "बहुवेल संदिसाहु' । सभ्यो नथी. ५९ मे છે બહારથી સમજી લેવાનો છે.)
यशो. - "आपुच्छणाओ कज्जे" (आव० नि० ६९७) इति नियुक्तिवचनेन, "जया। किंचि साहू काउमणो हवइ तदा आपुच्छ त्ति" इति चूर्युक्त्या च कार्यमात्र एवापृच्छाविधिः । क्वाचित्कसंभवाश्च गुणविशेषा उत्साहोत्कर्षाय प्रतिपाद्यमाना न विविच्य स्वाऽदर्शनेऽपि क्वचित्प्रवृत्तिं प्रतिबध्नन्तीति रहस्यम् ॥५०॥
॥ इति न्यायविशारदविरचिते सामाचारीप्रकरणे आपृच्छा समाप्ताऽर्थतः ॥६॥
चन्द्र. - आपृच्छासामाचारीसर्वस्वमाह आपुच्छणाओ कज्जे... इत्यादि । कार्यमाने एव। आपृच्छाविधिः=न तु यत्र विधिप्रदर्शनादिरूपा परिपाटी भवति, तत्रैवेति एवकारार्थः ।। क्वाचित्कसंभवाश्च विशेषकार्यादिषु केषुचिदेव स्थानेषु संभवन्तः गुणविशेषा: विधिप्रदर्शनादयः। र उत्साहोत्कर्षाय आपृच्छासामाचार्याः प्रभूतान् गुणविशेषान् श्रुत्वा शिष्या आपृच्छासामाचारीपालने उत्साहवन्तो भवन्तु इत्येतदर्थं प्रतिपाद्यमानाः कथ्यमानाः न विविच्य=न सामान्यकार्यसम्बन्ध्यापृच्छादिरूपेषु प्रत्येकस्थानेषु स्वादर्शनेऽपि स्वपदं विशेषगुणानां वाचकं क्वचित् यत्र तादृशा गुणा न भवन्ति, तादृशेषु स्थानेषु प्रवृत्तिं शिष्यादिभिः क्रियमाणां प्रवृत्तिं प्रतिबध्नन्ति=निरुन्धन्तीति रहस्यम्=तात्पर्यम् । व अयं भावः "जिनैः गणधरादिभिश्च सर्वेषु कार्येषु गुरुं प्रति आपृच्छा कर्तव्यत्वेन प्रतिपादिता" इति ज्ञात्वा। सुविहितशिष्याः आपृच्छां मर्यादामूलं निश्चित्य, जिनाज्ञात्वेन निर्जराजनयित्री च निश्चित्यावश्यं तत्र प्रवृत्तिं कुर्वन्त्येव । तत्रान्येषां विधिप्रदर्शनादिगुणविशेषानां उत्पत्तिः भवतु मा वा, न सुविहितानां गुणविशेषाभावमात्रेण आपृच्छात्यागः संभवति । ये तु गुणविशेषाः प्रतिपादिताः, ते तु केवलं "आपृच्छायाः माहात्म्यं ज्ञात्वा शिष्या तत्करणेऽधिकोत्साहं बिभ्रतु" इत्येतदर्थमेव । न हि तादृग्गुणविशेषाणां अभावे सा आप्रच्छना न कर्तव्येति विपरीतो बोधः सुविहितानां संभवतीति । ___यथा हि गुरुः स्वाध्यायप्रमादिनः शिष्यान् उपदिशति यदुत "हे शिष्याः । त्वं स्वाध्यायं कुरु । स्वाध्यायो हि जिनाज्ञा । तद्भङ्गे महानर्थो भविष्यति भवतां । किञ्च स्वाध्यायं कृत्वा यूयं विद्वांसः लोकपूज्याश्च भविष्यथा भवतां बहवः शिष्या भविष्यन्ति । यूयं व्याख्यातारो भविष्यथ, ग्रन्थरचनां कर्तुं समर्था भविष्यथ" इत्यादि । अत्र हि जिनाज्ञापालनं प्रधानो गुणः अवश्यंभावी च । अन्ये तु गुणाः पुण्यपरतन्त्रा न भवन्त्यपि । किन्तु सुविहिताः प्रधानं गुणं मनसिकृत्य स्वाध्याये प्रयता भवन्त्येव । अन्ये गुणा यद्यपि न भवेयुः, तथापि ते तत्र प्रवृत्तिं कुर्वन्त्येव । एवमत्रापि दृष्टव्यम् ॥५०॥
महोपाध्यायविरचिते सामाचारीप्रकरणग्रन्थे आपृच्छासामाचारीटीकायाः विषमपदव्याख्या रहस्यप्रकटनं च। र समाप्ते ।
આ બધાનો સાર એ છે કે,
EEEEEEEEare
BEER WE
E RGEVECCHIOCCOLECCECECEEEEECECCO
આ મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૨૦ ૨ SEESERTREETEGORITERRRRRRRRRREEGREETICHEERATEERTREEEEEEEEEDITORRENERATERMER

Page #26

ILL આપૃચ્છા સામાચારી
“કાર્યને વિશે આપૃચ્છા કરવી” એવા આવશ્યકનિર્યુક્તિના વચનો દ્વારા તથા “સાધુ જ્યારે કંઈ પણ કામ કરવાની ઈચ્છાવાળો બને ત્યારે આપૃચ્છા કરે” એવા ચૂર્ણિના વચનો દ્વારા તમામે તમામ કાર્યોમાં આપૃચ્છા કરવાની વિધિ નક્કી થાય છે.
અમે જે આપૃચ્છાના લાભો બતાવેલા કે “ગુરુ વિધિનું કથન કરે, શિષ્યને જ્ઞાનપ્રાપ્તિ થાય...વગેરે” એ લાભો બધે જ નથી થતા. અમુક જ ઠેકાણે થાય છે. અને અમુક ઠેકાણે થનારા એ લાભોનું નિરૂપણ અમે જે કરીએ છીએ એ તો શિષ્યોને એ લાભો સાંભળીને આપૃચ્છા કરવામાં ઉત્સાહ વધે એ માટે છે. એટલે હવે વિવિજ્ઞ=દરેક કાર્યની આપૃચ્છામાં એ પ્રત્યેક ગુણો=લાભો ન દેખાય એટલા માત્રથી તે તે કાર્યોમાં નહિ દેખાતા એ લાભો તે કાર્યમાં આપૃચ્છાની પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે પ્રતિબંધક બનતા નથી. અર્થાત્ તે તે કાર્યોમાં એ પ્રત્યેક લાભો ન દેખાતા હોય તો પણ સાધુઓ જિનાજ્ઞા પાલનાદિ મુખ્ય લાભોને નજર સામે રાખીને ત્યાં અવશ્ય આપૃચ્છા કરે જ છે.
આ જ અહીં રહસ્ય છે. ।।૫ગા
આપૃચ્છા સામાચારીનું ગુજરાતી વિવેચન સંપૂર્ણ
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭ ૨૧

Page #27

ઈનકકકકકMISSSSSSSSSSSSSSSSSSS
પ્રતિકૃચ્છા સામાચારી
યશો. - રૂથા પવિપુછUT મન – इदानीमवसरप्राप्ततया प्रतिपच्छा प्रदर्श्यते. तत्रादौ तल्लक्षणमाह -
___ चन्द्र. - अधुना महोपाध्यायविरचिते सामाचारीप्रकरणग्रन्थे प्रतिपृच्छासामाचारीटीकायाः विषमपदव्याख्या का रहस्यप्रकटनञ्च प्रारभ्येते ।
હવે પ્રતિપૃચ્છા સામાચારીનું નિરૂપણ કરવાનો અવસર આવેલો હોવાથી એનું નિરૂપણ કરશું. એમાં સૌ હું પ્રથમ એનું લક્ષણ કહે છે : 0 यशो. - पुच्छा किर पडिपुच्छा गुरूपुव्वणिवेइयस्स अट्ठस्स ।
कज्जंतराइजाणणहेउं धीराण किइसमए ॥५१॥ स चन्द्र. - → गुरुपूर्वनिवेदितस्य अर्थस्य कृतिसमये कार्यान्तरादिज्ञानहेतोः धीराणां पृच्छा किला
પ્રતિકૃષ્ઠ તિ થાર્થ ! છે ગાથાર્થ : ગુરુ વડે પહેલા કહેવાયેલા અર્થ કાર્યની પૃચ્છા એ પ્રતિપૃચ્છા કહેવાય. આ પ્રતિપૃચ્છા પહેલા કે શું કહેવાયેલા અર્થને કરવાનો સમય આવે ત્યારે “બીજા કાર્ય” વગેરેને જાણવાને માટે ધીરપુરુષોની છે.
यशो. - पुच्छ त्ति । किल इति सत्ये, गुरुणा पूर्वनिवेदितस्यार्थस्य पृच्छा प्रतिपृच्छा भण्यते' इति शेषः पृच्छा चोक्तलक्षणैव । निवेदनं च विधिनिषेधान्यतर उपदेशः ।
चन्द्र. - उक्तलक्षणैव आपृच्छासामाचार्यां प्रतिपादिता या आपृच्छा तद्पैव । विधिनिषेधान्यतरः । 2 उपदेशः="त्वया मध्याह्ने गोचर्यानयनार्थं निर्गन्तव्यम्" इति विधिरूप उपदेशः "त्वया विकृतिः न भक्षणीया, २ सर्वथैव त्याज्या" इति च निषेधरूप उपदेशः, गुरुणा क्रियमाण एष विधिरूपो निषेधरूपो वोपदेशो निवेदनं છે તે ! છે ટીકાર્થ : ગાથામાં રહેલો રિ=કિલ શબ્દ “સત્ય” અર્થમાં છે. ગુરુ વડે પહેલા નિવેદન કરાયેલા છે 8 અર્થની=કાર્યની પૃચ્છા એ પ્રતિપૃચ્છા કહેવાય છે. ગાથામાં “મળ્યતે” શબ્દ નથી. એ અધ્યાહારથી લઈ લેવો. છે (શિષ્ય : પૃચ્છા એટલે શું? અને ગુરુ વડે કરાયેલ નિવેદન એટલે શું?)
ગુરુઃ પૃચ્છા તો આપૃચ્છાસામાચારીના વર્ણનમાં જે આપૃચ્છા બતાવી છે તે જ પ્રમાણે સમજી લેવી. જ્યારે હું “માંડલીમાં પ્રતિક્રમણ કરવું” એવું વિધાન કે “પાંચતિથિ મિષ્ટાન્ન ન વાપરવું” એવો નિષેધ આ બેમાંથી ગમે છે { તેનો ગુરુ વડે કરાતો ઉપદેશ એ નિવેદન કહેવાય.
અહીં પહેલા નિવેદન કરાયેલ અર્થની પૃચ્છા એ પ્રતિપૃચ્છા” એમ કહ્યું છે. એટલે હવે ગુરુએ જે વાત છે 8 પહેલા નિવેદન ન કરી હોય એવા તદ્દન નવા અર્થની ગુરુ પ્રત્યે પૃચ્છા કરવામાં આવે તો એમાં આ પ્રતિપૃચ્છાના છે લક્ષણની અતિવ્યાપ્તિ નહિ થાય.
,
as
)
WEWEEEECEEEEE
આ મહામહોપાધ્યાય ચશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૨૨ RegistraiganeshGGasGGGGGGGGGGGGGENERAGandhina

Page #28

FFERENTIATS8188888888888TERTAITERATUR E प्रतिछा सामायारी_eer
यशो. - तेन न गुरुणा पूर्वमनिवेदितस्यार्थस्य पृच्छायां पूर्वनिवेदितस्यापि पृच्छागुणविरहितकथनमात्रे वाऽतिव्याप्तिः, अपवादतो निषिद्धप्रतिपृच्छायामव्याप्तिर्वेत्यादि। भाव्यम् । .
चन्द्र. - तेन 'गुरुणा पूर्वं निवेदितस्य' इति 'पृच्छा' इति च ग्रहणेन । "गुरुणा पूर्वम्" इत्यादिवाक्यस्य योजना त्वियं → यतः "गुरुणा पूर्वं निवेदितस्य" इति गृहीतं, ततः गुरुणा पूर्वमनिवेदितस्यार्थस्य पृच्छायां नाति-व्याप्तिः । यतः 'पृच्छा' इति गृहीतं, ततः पूर्वनिवेदितस्यापि पृच्छागुणविरहितकथनमात्रे नातिव्याप्तिः। तथा निवेदनमत्र विधिनिषेधान्यतररूपं गृहीतं । ततश्च यत्प्राक् गुरुणा विकृतिभक्षणादिकं निषिद्धं भवेत्, ग्लानत्वाद्यपवादवशतः तस्यैव निषिद्धस्य करणार्थं या प्रतिपृच्छा क्रियते । तस्यामव्याप्तिर्न भवतीति ।
गुरुणा प्राक् इदं कथितं न भवेत्, यदुत "त्वया कल्ये वस्त्रप्रक्षालनं कर्तव्यम्" इति । किन्तु शिष्यः । स्वयमेव पृच्छेत् यथा “अहं वस्त्राप्रक्षालनं करोमि" इति । तदा सा पृच्छा प्रतिपृच्छा न गण्यते । तथा गुरुणा १ पूर्वं यत् निवेदितं, तस्य पुनः पृच्छाऽपि गुरुबहुमानपूर्वकं करणीया, यदि तु तद् विनैव पृच्छामात्रं करोति । तहि 8
सा आपृच्छा न भवेत् । एवं गुरुणा प्राक् इदं निवेदितं भवेत् यदुत “साधुभिः विकृतिभक्षणं अष्टम्यादिदिनेषु न कर्तव्यम्" इति । यदि च अष्टम्यादिदिने शिरोवेदनादिना कस्यचित्साधोः विकृतिभक्षणमनिवार्यम् भवेत् ।। ततश्च स मुनिः बहुमानपूर्वकं पृच्छति यथा “हे गुरो ! शिरोवेदनादिना मम विकृतिभक्षणमद्यावश्यकम् । यद्यपि भवतां तन्निषिद्धं, तथापि यदि भवाननुजानाति, तर्हि अहं भक्षेयम्" इति । ततः साऽपि पृच्छा प्रतिपृच्छा भण्यते।
इयं च प्रतिपृच्छा तदैव भवति, यदा गुरुनिवेदितं कार्यं तत्काले करणीयं न भवेत्, किन्तु भविष्यत्काले करणीयं भवेत् । गुरुनिवेदितं कार्यं यदि तदैव करणीयं, तदा तु तत्रेच्छाकारावसरो भवति, न तु प्रतिपृच्छाया: इत्यादि स्वयं विभावनीयम् ।
ગુરુએ પહેલા જે કામ કરવાનું કહેલ હોય, તે કામની પૃચ્છા પ્રતિપૃચ્છા કહેવાય. પરંતુ ગુરુએ જે વાત છે R પૂર્વે ન કહેલી હોય, શિષ્ય જ સામેથી કાપાદિની પૃચ્છા કરતો હોય. તો એ પૃચ્છા જ ગણાય. પ્રતિપૃચ્છા ન હૈ ગણાય. એટલે પૂર્વે નિવેદન કરાયેલા અર્થની પૃચ્છાને જ પ્રતિપૃચ્છા ગણી હોવાથી આમાં અતિવ્યાપ્તિ નહિ भावे.
“પહેલા નિવેદન કરાયેલા અર્થની આપૃચ્છા એ જ પ્રતિપૃચ્છા” એમ કહ્યું છે. એટલે હવે ગુરુએ પહેલા હું 8 નિવેદન કરેલા એવા પણ અર્થની આપૃચ્છાના ગુણો લક્ષણો વિનાની પૃચ્છા એ આપૃચ્છા ન હોવાથી એ 8
| ન બને. અર્થાત એમાં આ લક્ષણની અતિવ્યાપ્તિ ન થાય.
તથા “નિવેદન એટલે વિધિ કે નિષેધ બેમાંથી ગમે તે ગણાય.” એમ કહ્યું છે એટલે હવે ગુરુએ પહેલા છે. આ નિષેધ કરેલ વસ્તુની અનુજ્ઞા મેળવવા માટે પ્રતિપૃચ્છા કરીએ તો એ પણ પ્રતિપૃચ્છા ગણી શકાશે. એમાં ૨ અવ્યાપ્તિ નહિ આવે. જો માત્ર વિધિની પૃચ્છા જ પ્રતિપૃચ્છા ગણાતી હોય તો આ નિષિદ્ધની પ્રતિકૃચ્છામાં લક્ષણ છે ન ઘટતા અવ્યાપ્તિ આવે.
माम (१) पूनिवहित (२) ॥२७साक्षायुक्त मा२७। (3) विधि-निषेधमाथी मे ते डीयत निवेन8
EEEEEEEEEEEEE
20001333000303300000000000000000000000000000
SSSSSSSSSSSSESED
NowwwcommRRORDERRORRRRRRRememocr
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૨૩ REGISTORIES000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000

Page #29

CECEECEEEEEEEEEECCCCGHEEEEEEEGOOCOOGEEEEEEEEEEEBOOK
Tramma
rAREERONE प्रतिछ। साभायारी । શું ગણાય” આ ત્રણ વસ્તુનું પદકૃત્ય બતાવ્યું. આ ગુરુએ નિષિદ્ધ કરેલી વસ્તુ આચરવાની જ ન હોવાથી આમ તો એ માટે પ્રતિપૃચ્છા કરવાની જ ન હોય. છે પણ માંદગી વગેરેમાં અપવાદમાર્ગે ગુરુએ નિષિદ્ધ કરેલ વસ્તુની પણ પ્રતિપૃચ્છા કરવાનો વખત આવે.
यशो. - अथ केषां कदा किंनिमित्तं वैषा भवति ? इत्याह-धीराणां= 1 गुर्वाज्ञापालनबद्धकक्षाणां साधूनामिति शेषः, कृतिसमये कार्यविधानकाले कार्यान्तरं विवक्षितकार्यादन्यत्कार्यं तदादिर्येषां तन्निषेधादीनां तेषां जाणण इति ज्ञानं सैव हेतुस्तस्माद्, द्वितीयायाः पञ्चम्यर्थत्वात् ।।
चन्द्र. - एषा प्रतिपृच्छा । कार्यविधानकाले यत्कार्यं पूर्वकाले गुरुणा निवेदितं भवेत्, तत्कार्यकरणकाले विहारादिकरणकाले इति यावत् विवक्षितकार्यात्-विहारादिरूपात् अन्यत्कार्यं= की वैयावृत्यकरणादिरूपं । तनिषेधादीनां विहारात्मककार्यस्यैव निषेधः, आदिशब्दात् गृह्यमाणानि कारणानिए 2 अनन्तरमेव प्रदर्शयिष्यन्ते । ननु मूलगाथायां "ज्ञानहेतुं" इति द्वितीया विभक्तिः प्रतिपादिता, भवता तु
"ज्ञानहेतोः" इति पञ्चम्या अर्थः आद्रीयते । तत्कथं युक्तम् ? इत्यत आह द्वितीयायाः पञ्चम्यर्थत्वात् । # શિષ્ય : આ સામાચારી કયા સાધુઓને હોય? ક્યારે હોય? શા માટે = કયો લાભ મેળવવા માટે આ સામાચારી પાળવાની હોય છે ?
ગુરુઃ (૧) ગુરુની આજ્ઞાનું પાલન કરવાની ટેકવાળા સાધુઓ જ આ સામાચારી પાળી શકે. (ગાથામાં “साधूनाम्" २०६ नथी. में महारथी दावai). (२) न्यारे गुरमे ५॥ 58 राणे 14 ४२वानो अवसर 8 આવે ત્યારે આ સામાચારી પાળવાની હોય છે. (૩) જે કામ કરવાનું છે એ સિવાયના બાકીના કામ વગેરેને 8 શું જાણવા માટે આ સામાચારી પળાય છે.
| (શિષ્ય : ગાથામાં તો કાર્યાન્તરાદિનું જ્ઞાનરૂપી જે કારણ, તે કારણને એમ બીજી વિભક્તિ કરેલી દેખાય શું છે. જ્યારે તમે તો કાર્યાન્તરાદિના જ્ઞાનરૂપ કારણસર (કારણથી) એમ પાંચમી વિભક્તિનો અર્થ લો છો. તો मा. रीत घटे ?)
१२ : थाम “कज्जंतरजाणणहेउं' ओम जी विमति रीछे थे पांयमी विमतिना मर्थन Neuqनरी . भेटले समे “सैव हेतुः, तस्माद्” मेम पंयमीमा भेनो अर्थ दीपो छे.
यशो. - कार्यान्तरादीनि चामूनि -
कज्जन्तरं, ण कज्जं तेणं, कालांतरेण कज्जंति अण्णो वा तं काहिति, कयं च। एमाइआ हेऊ॥ (पंचा० १२-३१) इति गाथाप्रतिपादितान्यवसेयानि । अस्याश्चायमर्थःप्रतिपृष्टो हि गुरुः कदाचित् (१) प्रागादिष्टकार्यादन्यत्कार्यमादिशेत्, (२) तेन प्रागादिष्टेन कार्येण न कार्यं न प्रयोजनमिति वा ब्रूयात्, (३) कालान्तरेण अवसरान्तरेण वा कार्यमिति वाऽनुजानीयात्, (४) अन्यो वाऽधिकृतभिन्नः शिष्टस्तत्करिष्यतीत्यभिदध्यात्,
EEEEEEEEEE
RECEIGE
EEEEE
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE CEEEEEEE
છે મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૨૪

Page #30

WEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
AIIEIRRITATIONEETERITTEETTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTER प्रतिपूछ। सामायारी (५) कृतं वेदं केनचिदिति प्रतिपादयेत्, (६) आदिशब्दात्तस्यैव वा कार्यस्य विशेष ब्रूयात् । तदेतत्कार्यजिज्ञासया प्रतिपृच्छौचित्यमिति भावः ।
चन्द्र. - पंचाशकगाथाप्रतिपादितानि कार्यान्तरादीनि ग्रन्थकृता स्वयमेवोक्तानि, स्पष्टानि च इति न वितन्यते । तत् यतः एतानि कार्यान्तरादीनि संभवन्ति, तस्मात् एतत्कार्यजिज्ञासया एतेषां कार्यान्तरादिरूपाणां कार्याणां ज्ञानस्येच्छया प्रतिपृच्छौचित्यम्=प्रतिपृच्छा उचिता । यतः प्रतिपृच्छयैव एतेषां
कार्यान्तरादीनां ज्ञानं संभवतीति। कर (शिष्य : “यन्ति पाने माटे प्रति५२७४२वानी छे" मेम तमे ह्यु. में आयन्ति छ ? शुंछ ?)
गुरु : आयन्ति२ वगेरे ५iय वस्तुमी मा प्रभारी छ :
(१) आयन्ति२ (२) विवक्षितडीयन ४ ओम नथी, (3) अभुमा विवक्षितर्य ४२वार्नु छ. જ (૪) બીજો કોઈ વ્યક્તિ વિવક્ષિણ કાર્ય કરશે. (૫) વિવક્ષિતકાર્ય બીજા કોઈ વડે કરાઈ ગયું છે. આ પાંચ જ
तुमी=1२९ =प्रति५७ ४२41 पान निमित्तो छ. શ પંચાશકની ગાંથામાં આ કારણો બતાવેલા છે. એ ગાથાનો આ પ્રમાણે અર્થ છે. થોડાક સમય પહેલા ગુરુએ છે જ કોઈ કામ થોડાક સમય બાદ કરવાનું સોંપ્યું હોય અને શિષ્ય એ કાર્ય કરવાનો સમય થાય ત્યારે ગુરુને પુછવા જાય છે તો શિષ્ય વડે પુછાયેલા=પ્રતિપૃચ્છા કરાયેલા ગુરુ ક્યારેક (૧) પૂર્વે આદેશ કરેલા કામ કરતા બીજા જ કોઈ કામનો છે આ આદેશ કરે. અથવા (૨) “તે પહેલા આદેશ કરાયેલા કામ વડે (કામનું) કોઈ પ્રયોજન નથી. એટલે કે એ કામ છે છે હવે કરવાનું નથી” એમ બોલે, અથવા (૩) આ કાર્ય અત્યારે નહિ, પરંતુ બીજા કોઈ અવસરે કરવાનું છે” એમ છે છે અનુજ્ઞા આપે. અથવા (૪) પહેલા જેને કામ કરવાનું સોપેલું એ સિવાયનો “બીજો કોઈ શિષ્ય એ કામ કરી લેશે”
म 53 अथवा (५) "20 आम आ 3 5205 गयुं छे" मेम हे. पंयाशी यामां एवमाइआ=ule श६ छे. भेनाथी ७ ॥२५॥ नाणे (६) पूर्व सौंपेला अर्यमा ४ विशेष पावे. છે આ છ કામોને જાણવાની ઈચ્છાને લીધે પ્રતિપૃચ્છા કરવી એ ઉચિત છે.
यशो. - न चैतादृशजिज्ञासां विनैव पूर्वगुरूपदेशपालनादेवेष्टसिद्धेः किं प्रतिपृच्छया ? इति वाच्यम्, गुरूपदेशात्कियच्चिरविलम्बे प्रतिपृच्छाया अवसरप्राप्ततया तदकरणे प्रत्यवायप्रसङ्गादिति दिग् ॥५१॥
चन्द्र. - शङ्कते न चैतादृशजिज्ञासां विनैव="गुरुः कार्यान्तरादीनि कदाचिदाचक्षीत, ततः प्रतिपृच्छां कुर्याम्" इति जिज्ञासां विनैव पूर्वगुरूपदेशपालनादेव="विहारगमनं कर्तव्यं" इत्यादिरूपः यः पूर्वकालीनः गुरूपदेशः, तत्करणादेव इष्टसिद्धेः=गुर्वाज्ञापालनजन्यनिर्जरादिफलसंभवात् किं प्रतिपृच्छया न किञ्चित्प्रयोजनं प्रतिपृच्छया, तां विनैवेष्टार्थसिद्धिसंभवादिति । । समाधानमाह गुरूपदेशात्='विहारः कर्तव्यः' इति य उपदेशो गुरुणा प्रतिपादितः, तत्कालात् किचच्चिरविलंबे-मुहूर्तप्रहरादिकालगमने प्रतिपृच्छाया अवसरप्राप्ततया= "गुरूपदेशात्कार्यकरणे RecordRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRR
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૨૫ Presearesamac E ERSITERESORRIEREScessREE6000RRIORITERSEENER
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEE EEEEEEE
DUDE505
2005000005GOGGGESssrdarssss

Page #31

ssssssss s પ્રતિકૃચ્છા સામાચારી છ कालविलम्बे सति प्रतिपृच्छा कर्तव्या"इति जिनाज्ञानुसारेण तस्मिन्काले प्रतिपृच्छा अवश्यं करणीया भवतीति हेतोः तदकरणे जिनाज्ञारूपायाः प्रतिपृच्छाया अकरणे प्रत्यवायप्रसङ्गात् जिनाज्ञाभङ्ग जन्यानां कार्यान्तराद्यकरणजन्यानां वा प्रत्यवायानां संभवात् । यदि हि प्रतिपृच्छावसरे तां न कुर्यात्, तदा गुरुणा यत्कार्यान्तरं इष्टं, तन्नैव भवेत् । यद्वा विवक्षितमपि कार्यं गुरुणा निषेधुं यदि इष्टं, तदा गुरुणा मनसा निषिद्धस्य, वाचा निषेधुमिष्टस्य कार्यस्य करणं भवेत् । तच्चायुक्तम् । एवमन्यदपि चिन्तनीयम् ॥५१॥ # શિષ્ય : આ બધું જાણવાની ઈચ્છા જ શા માટે શિષ્ય રાખવી ? શિષ્ય તો કોઈપણ ઈચ્છા રાખ્યા વિના છે
એટલું જ વિચારે કે “પહેલા ગુરુએ મને જે કામ સોંપેલ છે. એ મારે કરવાનું છે” આમ વિચારી ગુરુએ પહેલા 8 છે જે કામ કરવાનો ઉપદેશ આપેલો હોય એ કામ શિષ્ય કરી લે એટલે એના દ્વારા જ શિષ્યને તો કે છે ગુર્વાજ્ઞાપાલન-પુણ્યકર્મબંધ+પાપ કર્મક્ષય વગેરે ઈષ્ટપદાર્થોની સિદ્ધિ થઈ જ જાય. એટલે પ્રતિપૃચ્છા ન કરીએ છે R તો ય શિષ્યને તો પોતાની ઈષ્ટની સિદ્ધિ થઈ જ જતી હોવાથી પ્રતિકૃચ્છા શા માટે કરવી જોઈએ? તમે જે છે છે છે કારણો બતાવ્યા એ કંઈ દર વખતે હોતા નથી. ક્યારેક જ હોય છે. અને જ્યારે હોય ત્યારે પણ શિષ્ય છે
પ્રતિપૃચ્છા વિના પૂર્વે કીધેલ કામ કરી લે એટલે એને તો ઈષ્ટની સિદ્ધિ થઈ જ જવાની છે. કાર્યાન્તરાદિ છે છે જાણવાની જવાબદારી શિષ્યની નથી. એ તો ગુરુને ગરજ હશે તો સામે ચાલીને શિષ્યને કાર્યાન્તરાદિ જણાવશે. B
ગુરુઃ ગુરુએ કામ સોંપ્યા બાદ કેટલાક લાંબા કાળનો વિલંબ પડે એટલે ત્યાં પ્રતિપૃચ્છા કરવાનો અવસર છે 8 આવી જ જાય છે. અર્થાત્ એ કાળે પ્રતિપૃચ્છા કરવી એ જિનેશ્વરની આજ્ઞા=અવશ્ય કર્તવ્ય બને છે. અને એટલે છે છે જ ત્યારે જો શિષ્ય પ્રતિપૃચ્છા ન કરે તો આજ્ઞાભંગાદિ થવાથી શિષ્યને નુકસાન થવાની શક્યતા રહે છે. છે આ વિષયમાં અમે માત્ર દિફસૂચન કરીએ છીએ. બાકી આમાં ઘણી લાંબી ચર્ચા-વિચારણા થઈ શકે છે. ૫૧ 8િ ___ यशो. - प्रतिपृच्छायामेव प्रकारान्तरं प्रदर्शनार्थमाह -
खलणाइ पवित्तीए तिक्खुत्तो अहव विहिपओगेवि ।
पुव्वणिसिद्धे अण्णे पडिपुच्छमुवट्ठिए बिंति ॥५२॥ चन्द्र. - प्रकारान्तरं प्राक् गुरुनिवेदितस्य कार्यस्य कालान्तरे करणे प्रतिपृच्छा करणीया इति यः एकः प्रकारः, तस्मादन्यो यः प्रकारः, तत्प्रकारान्तरं । ___ → अथवा प्रवृत्तौ विधिप्रयोगेऽपि त्रिकृत्वः स्खलनायां (प्रतिपृच्छां ब्रुवते) अन्ये पूर्वनिषिद्धे कार्य है। उपस्थिते सति प्रतिपृच्छां ब्रुवते - इति गाथार्थः ।
આમ ગુરુએ પહેલા સોંપેલા કામની પણ યોગ્યકાળ પુનઃપૃચ્છા કરવી એ વાત કરી. પ્રતિપૃચ્છા કરવાનો એક પ્રકાર બતાવ્યા બાદ હવે બીજો પ્રકાર હવેની ગાથામાં બતાવે છે.
ગાથાર્થઃ અથવા વિધિપ્રયોગ કરવા છતાં પણ પ્રવૃત્તિમાં ત્રણવાર સ્કૂલના થાય તો પછી પ્રતિપુચ્છા કરવી 8 જોઈએ. કેટલાંકો એમ કહે છે કે “પહેલા ગુરુ વડે નિષેધ કરાયેલ કામ સામે આવી પડે ત્યારે પ્રતિપૃચ્છા કરવી.”
यशो. - खलणाइत्ति । अथवा इति प्रकारान्तरद्योतने, प्रवृत्तौ चिकीर्षितकार्यव्यापारे । त्रिःकृत्वःत्रीन् वारान् स्खलनायां दुनिमित्ताद्युपपाते सति विधिप्रयोगेऽपि= છે મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૨૬ Soniiiiiiiage 66666666666666i Goswaminarayan
€££ÉÉÉÉÉÉÉSÉÉÉ GEEEEEEEEEEEEEEEEEEEttricttctriciticitéritétgf cttctt&
tterriti
::

Page #32

IEEEEEEEEEEEEEEG
SEara
CEEEEEEEEEE
KAREERINEERARAM प्रतिछ। सामायारी वदनिमित्तादिप्रतिबन्धकविहितकार्याराधनेऽपि, तद्विघानं चैवम्-प्रथमस्खलनायामष्टोच्छ्वासमानः कायोत्सर्गों द्वितीयायां तद्विगुणः तृतीयायां सङ्घाटकज्येष्ठस्य पश्चात्करणमित्यादि विधिप्रयोगे पुनः पुनः स्खलनैव (प्रायः) न भवतीत्यपिशब्दार्थः ।। तथा सति प्रतिपृच्छा कार्येत्युत्तरगाथातोऽनुषङ्गः ।
चन्द्र. - चिकीर्षितकार्यव्यापारे कर्तुं इष्टं यद् विहारादिरूपं कार्य, तत्प्रारंभे दुनिमित्ताद्युपपाते सति वामचक्षुःस्फुरणादिरूपे दुर्निमितादिप्रतिबन्धकेत्यादि उत्पन्नानां दुनिमित्तानां निष्फलतायाः प्रयोजकं यत् नमस्कार-महामन्त्रस्मरणादिरूपं विहितं कार्य, तत्करणेऽपि । यद्वा अनुत्पन्नानां दुनिमित्तानां उत्पादस्यैव प्रतिबन्धकं यत् जिनोक्तं कार्य, तत्करणेऽपि । अस्य "दुनिमित्ताद्युपनिपाते" इति अत्रान्वयः करणीयः । 1 तद्विधानं चैवमित्यादि - इदमत्र हृदयं । विहारकाले प्रथमं ज्येष्ठः निर्गच्छति, तदनु लघवः साधवः । निर्गच्छन्ति इति सामान्यतो नियमः । ततश्च उपाश्रयाद् निर्गतानां यदि किञ्चित् दुनिमित्तं उद्भवेत् । तर्हि ते उपाश्रये आगत्य एकनमस्कारमहामन्त्रप्रमाणं कायोत्सर्गं कृत्वा पुनः निर्गच्छन्ति । यदि द्वितीयवारमपि दुनिमित्तं भवेत्, तर्हि पुनः उपाश्रये आगत्य नमस्कारमहामन्त्रद्वयप्रमाणं कायोत्सर्गं कृत्वा तृतीयवारं निर्गच्छति । यदि तदापि दुर्निमितं उद्भवेत्, तहि पुनः उपाश्रये आगत्य निर्गमनकाले प्रथमं क्षुल्लकः साधुः निर्गच्छति, तदनन्तरं ज्येष्ठो निर्गच्छति । यतः ज्येष्ठस्यैव विचित्रकर्मप्रभावात् दुनिमितं कदाचिद् भवति, तच्च दुनिमित्तं क्षुल्लकसाधुशुभकर्मादिप्रभावादपगच्छेदिति ।
एतादृग्विधिप्रयोगे सति प्रायः स्खलनैव न भवति इति ज्ञापनार्थं "विधिप्रयोगेऽपि" इत्यत्र "अपि" र पदमुपात्तम् ।
उत्तरगाथातोऽनुषङ्गः अशुद्धोऽयं पाठः इति प्रतिभाति । यतः त्रिपञ्चाशत्तमगाथायां उत्तरगाथायां "प्रतिपृच्छा कार्या" इति पदमेव नास्ति । ततश्च "पूर्वगाथातोऽनुषङ्गः" इति उचितः पाठः संभवति । ततश्च । पूर्वगाथातः "प्रतिपृच्छा" इति पदस्यात्र गाथायां सम्बन्धः कर्तव्यः । છે ટીકાર્થ : ગાથામાં જે અથવા શબ્દ છે. એ ૫૧મી ગાથામાં બતાવેલા પ્રતિપૃચ્છાના પ્રકાર કરતા બીજા આ પ્રકારને સૂચવવા માટે છે. કરવાને માટે ઈચ્છાયેલ વિહારાદિ રૂપ કાર્યને વિશે અપશુકનાદિને અટકાવનાર એવા છે 8 (શાસ્ત્રમાં બતાવેલા) અનુષ્ઠાનોની આરાધના કરવા છતાં પણ જો ત્રણવાર અપશુકનાદિ આવી પડે તો પછી મેં શિષ્યોએ પાછા ગુરુ પાસે જઈ એ “વિહારાદિ કાર્ય કરવા કે નહિ ?” એની પ્રતિકૃચ્છા કરવી.
(શિષ્યઃ અપશુકનાદિને અટકાવનાર, શાસ્ત્રમાં બતાવેલા અનુષ્ઠાનો કયા છે? કેવી રીતે તે કરવાના હોય છે छ ?) R ગુરુઃ એ અનુષ્ઠાનોની વિધિ આ પ્રમાણે છે. પહેલી વાર અપશુકન થાય ત્યારે આઠ શ્વાસોશ્વાસ પ્રમાણ છે કાયોત્સર્ગ કરવો. બીજીવાર અપશુકન થાય તો તેના કરતા બમણોસોળ શ્વાસોશ્વાસ પ્રમાણ કાયોત્સર્ગ 6 કરવો. ત્રીજીવાર અપશુકન થાય તો “અત્યાર સુધી વિહારમાં આગળ રહેનાર વડીલ સાધુ નાના સાધુને આગળ કરી પાછળ ચાલે” એમ કરવું.
(शिष्य : “विधिप्रयोगेऽपि सति" विषप्रयोग ४२१७di ५५" मेम “अपि" २०६४ सध्यो छ मेनो
EEEEEEEEEEEEEEEEEEE
SSSSSSSSSS5D
EFEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEECEECEEEEEEEEEECECECECECECECECCECECEEEEEEEEEEEEEE
BEEEEEE
છે મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૨૦ ૨

Page #33

SEEEEEE
EURESPERIES
FOR
I TERATEEEEEEEEEEEEETE प्रतिपृ। सामायारी ARY शुं अर्थ थाय ?)
गुरु : “विषिप्रयोग। तो वारंवार स्पसन प्राय: न. ४ थाय" मेम ४९॥वना२ “अपि" श६ छे. છે (દા.ત. તીર્થકરે ઉપદેશ આપ્યો તો પણ તે બોધ ન પામ્યો. અહીં પણ નો અર્થ એ જ છે કે તીર્થકર ઉપદેશ છે આપે અને બોધ ન પામે એવું પ્રાયઃ ન જ બને.) 8 આમ આ રીતે વિધિપ્રયોગ કરવા છતાં પણ ત્રણવાર સ્કૂલના થાય ત્યારે પ્રતિપૃચ્છા કરવી. અહીં છે છે ‘પ્રતિપૃચ્છા' શબ્દ ગાથામાં લખ્યો નથી. પણ ૨૧મી ગાથામાં રહેલો પ્રતિપૃચ્છા શબ્દ અહીં જોડવો. क यशो. - अथ कथं विधिप्रयोगेऽपि स्खलना ? किं वा तस्यां सत्यां प्रतिपृच्छया ?
इति चेत् ?, र चन्द्र. - ननु यदि पुनः पुनः स्खलना भवेत्, तर्हि किञ्चिदशुभं भविष्यतीति ज्ञायते । ततश्च तत्कार्यं न
करणीयमेव। तत्र च प्रतिपृच्छया किं प्रयोजनं ? यतः तत्कार्यं नैव कर्तव्यमित्याह किं वा तस्यां सत्यां इत्यादि। છે શિષ્ય : વિધિ પ્રયોગ કરવા છતાં પણ સ્કૂલના થાય એવું શી રીતે બને ? અને એવું થાય તો ય ત્યાં જ 8 પ્રતિપૃચ્છા કરવાથી શું ફાયદો ?
यशो. - तथाविधविनक्षयं प्रति विधिप्रयोगहेतुत्वस्याऽल्पीयसस्तस्य बहुतरविघ्नपरिक्षयाऽशक्तत्वेऽप्यनपायात्, न खलु जलकणिकामात्रस्य ज्वलनज्वालाविध्यासपनाऽक्षमत्वेऽपि धाराधरविमुक्तनीरधारायास्तत्र तथात्वम्, इति विधिप्रयोगेऽपि स्खलनायां
विघ्नबाहुल्यकल्पनात् । । चन्द्र. - "विधिप्रयोगेऽपि स्खलना कथं भवेत् ?" इति प्रथमप्रश्नस्य समाधानमाह → तथाविधविघ्नेत्यादि । वाक्यस्यान्वयस्त्वेवम्-अल्पीयसः तस्य विधिप्रयोगस्य बहुतरविध्नपरिक्षयाशक्तत्वेऽपि तथाविधविध्नक्षयं प्रति विधिप्रयोगहेतुत्वस्यानपायात् । बहुतरो विधिप्रयोगः अल्पतरविध्नानां क्षयं प्रति कारणं, समानो वा विधिप्रयोगः समानविध्नानां क्षयं प्रति कारणं । यत्र च विधिप्रयोगः अल्पः, विध्नानि तु बहूनि । तत्र विधिप्रयोगात् विघ्नक्षयो न स्यादेवेति न तावन्मात्रेण विधिप्रयोगविघ्नक्षययोः कार्यकारणभावविघातो भवेत्।। व अक्षरार्थस्त्वयम् - तथाविधविघ्नक्षयं प्रति समानविध्नानां अल्पतरविध्नानां च क्षयं प्रति विधिप्रयोगहेतुत्वस्य=विधिप्रयोगस्य कारणतायाः, विधिप्रयोगनिष्ठायाः कारणतायाः इति यावत् अल्पीयसस्तस्य विघ्नेभ्यः सकाशात् अल्पतरस्य विधिप्रयोगस्य बहुतरविघ्नपरिक्षयाऽशक्तत्वेऽपि= स्वसकाशादधिकविघ्नानां परिक्षयेऽसामर्थेऽपि अनपायात् अक्षतत्वात् । अस्य 'विधिप्रयोगहेतुत्वस्य' इति र अनेन सह अन्वयः कर्तव्यः ।
अत्रैवार्थे दृष्टान्तमाह न खलु इत्यादि । तत्रज्वलनज्वालाविध्यापने तथात्वं अक्षमत्वं ।। विज़बाहुल्यकल्पनात्="विहारकार्यं बहुविघ्नयुक्तं विधिप्रयोगेऽपि स्खलनोत्पादात्" इत्यनुमानेन तत्र विघ्नबाहुल्यं चिन्त्यते।
EEEEEEEEEEEEEEEEE 203000308380010580000868800300388seG1005000000
EEEEEEEEEEE
આ મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૨૮ &

Page #34

EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
E EEEEEESSESSSSSSSSSSSS
D
SERIERREDIENTREEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEER प्रतिरछ। साभायारी beer
ગુરુ ઃ તારા આ બે પ્રશ્નના ઉત્તરો ક્રમશઃ આપીશ. તારા મનમાં એમ છે કે વિધિ પ્રયોગ તો બધા છે આ દુનિર્મિત્તોને ભગાડી જ દે પછી એ દુર્નિમિત્ત=સ્મલના શી રીતે થાય? પણ એનું સમાધાન એ છે કે વિધિપ્રયોગ છે છે એ (દુર્નિમિત્તથી સૂચિત થનારા) તેવા પ્રકારના વિદ્ગો=પાપકર્મો=આફતોના ક્ષયનું કારણ છે જ. છતાં જ્યાં છે હું વિધિપ્રયોગ અલ્પ હોય | ઓછી શક્તિવાળો હોય અને વિનો ઘણા હોય | પ્રચંડશક્તિવાળા હોય તો ત્યાં તો છે 8 એ વિધિપ્રયોગ એ વિજ્ઞોને ખતમ કરવામાં સમર્થ ન જ બને. પણ ભલે ને એ અલ્પવિધિ પ્રયોગ બહુવિઘ્નક્ષય 8
( શકે. એટલા માત્રથી “વિશિષ્ટ વિધિપ્રયોગ બહુવિઘ્નક્ષય પ્રત્યે પણ કારણ નથી” એમ તો ન કહેવાય. જ અર્થાત્ અલ્પ વિધિપ્રયોગ બહુવિઘ્નક્ષય કરવા સમર્થ ન હોવા છતાં વિશિષ્ટવિધિ પ્રયોગ તો બહુવિ નક્ષયનું છે 8 કારણ માની જ શકાય છે. છે. દા.ત. પાણીનો નાનકડો કણ અગ્નિની જ્વાળાઓને ઓલવવા માટે સમર્થ નથી. પણ તેમ હોવા છતાં છે હું પણ “વાદળો વડે વરસાવાયેલી પાણીની ધારા પણ અગ્નિની જ્વાળાઓને ઓલવવા સમર્થ નથી” એમ તો છે
न ४ वाय. જ પ્રસ્તુતમાં વિધિપ્રયોગ કરવા છતાં પણ સ્કૂલના થાય છે એટલે માનવું પડે કે અહીં વિદ્ગો ઘણા છે, કેમકે છે જો વિઘ્નો પાપકર્મો ઓછા હોત તો વિધિપ્રયોગથી તે નાશ પામી જાત અને તો પછી વિનો જ ન હોવાથી છે તેને સૂચવનારા દુર્નિમિત્ત=સ્મલના પણ ન જ થાત.
यशो. - दुनिमित्तोपनिपातस्तु तज्ज्ञापकोऽद्दष्टवशादेवोपतिष्ठते, पुण्यवत एवाऽनिष्टज्ञानेनानिष्टप्रवृत्तिप्रतिरोधसंभवात् । र चन्द्र.-ननु भवतु नाम तत्र विघ्नबाहुल्यं । किन्तु विघ्नबाहुल्यस्य ज्ञापकं दुनिमित्तं तु कः तत्राविर्भावयति? से इत्यत आह दुनिमित्तोपनिपातस्तु तज्ज्ञापको विघ्नबाहुल्यज्ञापकः अदृष्टवशादेव विवक्षितकार्यकर्तुः। पुण्यकर्मोदयादेव।
ननु पुण्यकर्मोदयात् दुनिमित्तोपनिपातरूपं अशुभं फलं न घटते । पुण्यकर्मणः शुभफलजनकत्वादित्यत आह पुण्यवत एव न तु निष्पुण्यकानामिति एवकारार्थः । अनिष्टज्ञानेन=अनिष्टज्ञापकदुनिमित्तद्वारा भाविनामनिष्टानां ज्ञानेन अनिष्टप्रवृत्तिप्रतिरोधसंभवात् अनिष्टानां जनयित्री या अनिष्टा प्रवृत्तिः, तस्याः निरोधात् ।
इदमत्र तात्पर्यम् । यदि हि पुण्यवतां पुण्यकर्म पापकर्मणः सकाशात्तीवं भवेत्, तर्हि तत्पुण्यकर्म पापकर्मण एव प्रतिबन्धं कृत्वा तज्जन्यानि अशुभफलान्यपि निरुणद्धि । तन्निरोधे च तत्सूचकं दुनिमितं नैव भवति । यहि हि भविष्यत्काले अशुभफलानि भवेयुः, तर्हि एव तत्सूचकं दुनिमितं उपनिपतेत् । यदि च पुण्यवतामपि पुण्यकर्म पापकर्मणः सकाशान्मन्दं भवेत्, येन तत्पुण्यकर्म पापकर्मणः विघटनं कर्तुं न शक्नुयात् । तदा तत्पुण्यकर्मैव दुनिमित्तं उत्पादयति । तेन च पुण्यवतः ज्ञापयति तत्पुण्यकर्म, यदुत ‘मा एतां प्रवृत्तिं कुरुथ यूयं,
भविष्यन्ति भवतामेतत्प्रवृतिकरणे महान्तोऽपाया' इति । यथा हि गृहसमीपवर्तिगर्तायां कश्चित्सर्पो भवेत्, तहि 21 यदि माता तं सर्प दूरीकर्तुं समर्था, तदा स्वयमेव तं दूरीकृत्य निजबालं सुरक्षितं करोति । यदि च न समर्था,
तर्हि तं बालं ज्ञापयति यदुत "हे बाल ! मा त्वं तस्यां गर्तायां गच्छ । तत्र सर्पो विद्यते, स मारयिष्यति त्वाम्"B
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
EEEEECEEEEE
FEEEEEEEEE
છે મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૨૯ છે

Page #35

SESSECREERements
5505921595303035
SHREETIREEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEETTTTTTTTET प्रतिपूछ। सामायारी व इति । एवमत्रापि बोध्यम् ।।
ये तु निष्पुण्यकाः, तेषां पापकर्मणो विघटनं तु दूरे, किन्तु पापकर्मोदयजन्यानां उपायानां ज्ञापकं दुनिमित्तमपि नोपनिपतेदिति ।
(शिष्य : त्यो विनो घn डोय मे तो ® सम® Atय. ५९ मा हुनिमित्तो यांथी 2५. ५3 छ ? છે શું એ પાપકર્મો જ દુનિર્મિત્તોને ઉભા કરે છે?) 8 ગુરઃ દુર્નિમિત્તો જે આવે છે એ વિદનોના ઉત્પાદક નથી. માત્ર ઉત્પન્ન થનારા વિદ્ગોના જ્ઞાપક=બોધક છે છે છે. અને એ દુર્નિમિત્તો આત્માના પુણ્યકર્મના પ્રભાવથી જ ઉભા થતા હોય છે.
(शिष्य : हुनिमित्तो पुण्योहयथा भावे ? | वात ४२ छौ, तभे ?)
ગુરઃ પુણ્યશાળીઓને જ અનિષ્ટના જ્ઞાન વડે અનિષ્ટ=અહિતકારી પ્રવૃત્તિનો પ્રતિબંધ સંભવે છે. આશય છે 8 એ છે કે જો દુર્નિમિત્ત ન આવે તો એ પુરુષ વિહારાદિ પ્રવૃત્તિ કરે અને અકસ્માત વગેરે વિનોનો ભોગ બને. છે પરંતુ જો દુનિર્મિત્ત આવે, તો એને ભાવિમાં થનારા અનિષ્ટનું જ્ઞાન થાય. અને તેથી તે અનિષ્ટને લાવનારી છે વિહારાદિ અનિષ્ટપ્રવૃત્તિઓ કરતો અટકે અને અનિષ્ટથી બચે. આમ દુર્નિમિત્ત આવવું એ પુણ્યોદયથી જ ગણાય. છે
यशो. - यच्च दुर्निमित्तस्यापि विघ्नकारकत्वेन कारणोच्छेदद्वारा विधिप्रयोगस्य विघ्नक्षयहेतुत्वमिति र चन्द्र. - केषाञ्चिन्मतं प्रतिपादयति यच्च इत्यादिना । दुनिमित्तस्यापि न केवलं पापकर्मोदयस्य शत्रोर्वा, सकिन्तु दुनिमित्तस्यापि विघ्नकारकत्वेन=विघ्नोत्पादकत्वेन कारणोच्छेदद्वारा दुर्निमित्तात्मकस्य विघ्नकारणस्य उच्छेदद्वारा विधिप्रयोगस्य नमस्कारमहामन्त्रस्मरणादिस्वरूपस्य ।
दुनिमित्तं विघ्नकारण-समूहान्तर्गतमस्ति । विधिप्रयोगश्च दुनिमित्तं खण्डयति । ततश्च कारणसमूहाभावात् विघ्नं नोत्पद्यते इति । अस्माभिर्हि दुनिमित्तस्य विघ्नज्ञापकत्वं प्रतिपादितं । एतैस्तु दुर्निमित्तस्य विघ्नजनकत्वं प्रतिपादितमिति महान् भेदः । & શિષ્યઃ કેટલાંકો તો એમ માને છે કે “દુર્નિમિત્ત એ વિદનને ઉત્પન્ન કરનાર છે. વિપ્નનું કારણ છે. શિ વિધિપ્રયોગ એ દુર્નિમિત્તને જ ખતમ કરી નાંખે છે અને એટલે વિનની ઉત્પત્તિના કારણભૂત દુર્નિમિત્તનો વિચ્છેદ જ થવાથી વિપ્નનો પણ વિચ્છેદ થઈ જાય. આમ વિધિ પ્રયોગ એ દુર્નિમિત્તરૂપ કારણના ઉચ્છેદ દ્વારા વિજ્ઞક્ષયનું २॥२९॥ बने छ."
यशो. - तन्न, तस्य निषिद्धकर्मत्वाभावेन पापाऽहेतुत्वात् ।
चन्द्र. - तन्मतं खण्डयति → तस्य दुर्निमित्तस्य निषिद्धकर्मत्वाभावेन="हिंसा न करणीया" 20 इत्यादिरूपेण शास्त्रे यथा हिंसा निषिद्धा । तथा 'दुनिमित्तं न करणीयम्'इत्यादिरूपेण दुर्निमित्तं शास्त्रे न निषिद्धं २ यच्च शास्त्रनिषिद्धं कर्म, तदेव पापहेतुर्भवति । दुनिमित्तं च शास्त्रेऽनिषिद्धत्वात् पापकर्महेतुर्न भवति । यदि च। के तत् पापकर्महेतुर्न भवेत् तर्हि पापकर्मणोऽभावात् विघ्नमपि नैव भवेत् । एवं च दुनिमित्तं विघ्नजनकं नैव
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
છે મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૩૦

Page #36

પ્રતિકૃચ્છા સામાચારી ) संभवति । ततश्च दुनिमित्तं विघ्नानां ज्ञापकमेव वक्तुं युक्तं । न तु कारकमिति भावः ।
ગુરુઃ આ વાત બરાબર નથી. વિદગ્ન એટલે પાપકર્મ અને પાપકર્મનું હેતુ તે જ બને કે જે શાસ્ત્રમાં નિષિદ્ધ જ હોય. રાત્રિભોજનાદિ કર્મો શાસ્ત્રમાં નિષિદ્ધ હોવાથી તે પાપહેતુ બને પરંતુ દુર્નિમિત્ત શાસ્ત્રમાં નિષિદ્ધ કર્મ
હોવાથી પાપનું વિદનનું કારણ બની શકતું જ નથી. એટલે ઉપરની માન્યતા ખોટી છે. (પાપકર્મ પણ વિપ્ન 1 ગણાય અને પાપકર્મોદયથી થનારા અકસ્માત વગેરે પણ વિપ્ન ગણી શકાય.)
દી
यशो. - प्रतिपृच्छायां तु गुरुरुतरविघ्नाभावज्ञानेन प्रतिप्रच्छकं तत्र प्रवर्तयेत्, "पुनः शकुनादिशुद्धौ वा तत्र प्रवर्तेथाः" इत्युपदिशेत्, तथा च शकुनादिशुद्धौ पुनरपि तत्र प्रवृत्तिचिता।
३ चन्द्र. - एवं तावत् "कथं विधिप्रयोगेऽपि स्खलना" इति प्रश्नस्य समाधानं दत्तं । अधुना "किं वा तस्यां सत्यां प्रतिपृच्छया ?" इति अस्य प्रश्नस्य समाधानमाह प्रतिपृच्छायां तु चतुर्थवारं स्खलनायां सत्यां यदि ते शिष्याः गुरुं प्रतिपृच्छन्ति, यथा → "भवदभिः अमुकं कार्यं उपदिष्टं, किन्तु पुनः पुनः अपशकुनं भवति । विधिप्रयोगोऽपि कृतः । तथापि दुनिमित्तं उपतिष्ठति । तस्मात् भवानेव कथय, किं क्रियते ? - इति । एवं च प्रतिपृच्छायां सत्यां गुरुः=अवधिज्ञानादिविशिष्टज्ञानसमन्वितः उतरविघ्नाभावज्ञानेन= अवधिज्ञानादिना "उत्तरकाले विघ्नानि न भविष्यन्ति" इति ज्ञात्वा प्रतिप्रच्छकं प्रतिपृच्छां कुर्वन्तं शिष्यं तत्र
यत्र कार्ये बहुवारं दुनिमित्तं सञ्जातं, तत्रैव कार्ये प्रवर्तयेत्=प्रेरयेत् । यदि च तथाविधं विशिष्टज्ञानं नास्ति, येन 2 उत्तरविघ्नाभावज्ञानं भवेत् । कार्यं च अत्यावश्यकं । तर्हि चतुर्वारं दुनिमित्तोपनिपातेऽपि स गुरुः कथयति यदुत
"पुनः शकुनशुद्धौ सत्यां तत्र प्रवर्तेथाः" इति । एतदेवाह पुनः शकुनशुद्धौ इत्यादि । R આમ “વિધિ પ્રયોગ કરવા છતાં પણ અલના કેમ થાય ?” એ પ્રશ્નનો જવાબ આપી દીધો. હવે “ત્યાં છે 8 ગુરુને પ્રતિપૃચ્છા કરવાથી શું લાભ થાય ?” એનો ઉત્તર આપું. છે ત્યાં પ્રતિપૃચ્છા કરીએ એટલે ગુરુ જો અવધિજ્ઞાનાદિ વિશિષ્ટજ્ઞાનવાળા હોય તો એ જ્ઞાનથી જાણી લે “કે
આ શિષ્યોને ઉત્તરકાળમાં વિપ્નો થશે કે નહિ થાય ?” જો “વિનો નથી થવાના” એમ જાણે તો પછી ગુરુ છે 8 વિનાભાવનું જ્ઞાન થવાથી પ્રતિપછા કરનારાને કહે કે “અલના થઈ હોવા છતાં પણ તું વિહાર કર. કોઈ છે શું વાંધો નહિ આવે.” અને એ રીતે એ શિષ્યને વિહારાદિમાં પ્રવૃત્તિ કરાવે. R (શિષ્ય : પણ ગુરુ આવું કોઈ વિશિષ્ટજ્ઞાન ન ધરાવતા હોય તો ? એવા ગુરુ જો અપશુકનો થવા છતાં ય શિષ્યને મોકલે તો તો શિષ્યના મૃત્યુ વગેરેમાં કારણ બની જાય.)
ગુરુ : જો ગુરુ પાસે વિશિષ્ટજ્ઞાન ન હોય અને વિહાર કરવો આવશ્યક જ હોય તો પછી ગુરુ શિષ્યને તે કહે કે “તું ફરીથી શકન જોઈને નીકળ. અને શકુન વગેરેની શુદ્ધિ હોય તો વિહારાદિ કરજે.” આમ ગુરુ શિષ્યને છે શકુન થયા બાદ જ મોકલે, એમને એમ ન મોકલે. એટલે અહિત થવાનો કોઈ પ્રશ્ન જ નથી.
આમ નિષ્કર્ષ એ આવ્યો કે વિધિપ્રયોગ બાદ ત્રણવાર અલના થવા છતાં પણ પ્રતિષચ્છા કર્યા બાદ ગુરના & કહ્યા પ્રમાણે જો ત્યાં શકુનાદિની શુદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય તો ત્યાં પ્રવૃત્તિ કરવી ઉચિત છે.
DESIBEES SESS
FEEEEEEEEEEES
25
8 મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૩૧ છે Rationalist Associationshipsimensional

Page #37

FREERTISTERESETTERTAITREETTTTTTTTTTTTTTTTTTTTER प्रतिपृच्छा AIमाया0 re
यशो. - एतेन त्रिवारस्खलनायां न तत्प्रवृत्तिरित्यपोदितं भवति ।
चन्द्र. - एतेन="बहुवारं दुनिमित्तोपनिपाते सति गुरुं प्रतिपृच्छां कृत्वा तत्कथनतः पुनरपि शकुनशुद्धिं गृहीत्वा तत्र प्रवृतिं कुर्यात्" इति प्रतिपादनेन । न तत्प्रवृतिः=न तादृशकार्ये प्रवृत्तिः कार्या इति उत्सर्गनिरूपणं अपोदितं अपवादयुक्तं कृतं भवति । चतुर्वारस्खलानायां तस्मिन्कार्ये प्रवृत्तिः न करणीयेति उत्सर्गः ।। प्रतिपृच्छाकरणानन्तरं गुरुणैव शकुनशुद्धिग्रहणपूर्वकं प्रवृत्तिकरणादेशे दत्ते तु तथैव प्रवृत्तिः करणीयेति अपवाद
इति ।
“ક્રમશઃ ત્રણવાર અપશુકન થાય તો પછી એ કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ ન કરવી” એ ઉત્સર્ગમાર્ગ છે. પણ અમે 8 છે ઉપર જે વાત કરી કે “પ્રતિપૃચ્છા બાદ શકુનશુદ્ધિ થયે છતેં વિહાર કરી શકાય” એના દ્વારા અમે પેલા ઉત્સર્ગનો છે
અપવાદ બતાવી દીધો.
यशो. - तदिदमाह-(पंचा० १२/३२) क अहवावि पयट्टस्स तिवारखलणाइ विहिपओगे वि । पडिपुच्छणत्ति णेया तहिं गमणं कू सउणसुद्धीए ॥ इति ॥ न चन्द्र. - पञ्चाशकगाथार्थस्तु अयं → विहाराद्यर्थं प्रवृत्तस्य विधिप्रयोगेऽपि त्रिवारस्खलनायां सत्यां गुरुं प्रति
प्रतिपृच्छा करणीया भवति । तदनन्तरं गुरुः यदि पुनरपि शकुनशुद्धिं ग्राहयेत्, तर्हि शकुनशुद्धिः यदि भवेत्, तहि गमनं कर्तव्यम् - इति ।
ननु प्रतिपादितप्रकारानुसारेण तु चतस्रः स्खलनाः भवन्ति । कथमत्र गाथायां "त्रिवारस्खलानायां" र इत्युक्तमिति चेत् प्रथमा स्खलना विधिप्रयोगं विनैव भवति । प्रथमस्खलनानन्तरमेव विधिप्रयोगः क्रियते । एवं
च विधिप्रयोगात्पश्चात्तु तिस्रः एव स्खलनाः । अतः "विधिप्रयोगेऽपि त्रिवारस्खलनायां" इति युक्तमेव । निगदितम् ।
આ જ વાત દર્શાવનાર પંચાલકની ગાથા આ પ્રમાણે છે કે “અથવા તો (પૂર્વે કહેલા કામને પછીથી કરતી છે વખતે ગુરુને પ્રતિપૃચ્છા કરવી એ એક પ્રકાર બતાવ્યા બાદ બીજો પ્રકાર બતાવવા માટે આ અથવા શબ્દ છે) # 8 વિહારાદિ માટે પ્રવૃત્ત થયેલાને વિધિપ્રયોગ કરવા છતાં પણ ત્રણવાર સ્કેલના=અપશકુન થાય તો એણે ત્યાં છે ગુરુને પ્રતિપૃચ્છા કરવી. ત્યાં (ગુરુ કહે તો પછી) શકુનની શુદ્ધિ થયે છતું ગમનઃવિહાર કરી શકાય.
(ખરેખર તો ચાર વાર અલના થઈ છે. પરંતુ પહેલી સ્કૂલના તો એમને એમ જ થઈ ગઈ. એ પછી 8 8 વિધિપ્રયોગ શરૂ થયા. એટલે વિધિપ્રયોગ કર્યા બાદ તો ત્રણ જ ખુલનાઓ થઈ છે. એટલે ઉપરનો પાઠ બરાબર
CEWEGEEEEEEEEEEECCCCCCCCCHEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
WEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
EDOS
छे.)
यशो. - अन्ये आचार्याः पूर्वनिषिद्धे पूर्वं गुरुणा निवारिते कार्य इति शेषः, उपस्थितेऽव्यवहितसामग्रीके सति प्रतिपृच्छां ब्रुवते । पूर्वनिषेधवाक्येन जनितमनिष्टसा
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૩૨

Page #38

પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી
धनताज्ञानमपोद्योत्तरविधिवाक्यजन्येष्टसाधनताज्ञानद्वारा तयैव तत्रेच्छाप्रवृत्त्यादिक्रमेण प्रतिप्रच्छकस्य कार्यजननसंभवादिति ।
चन्द्र.
प्रतिपृच्छाकरणे प्रकारान्तरं मन्यमानानां केषाञ्चिदाचार्याणां मतं प्रतिपादयति । उपस्थिते= अव्यवहितसामग्रीके= विकृतिभक्षणादिरूपस्य निवारितकार्यस्योत्पादिका या ग्लानत्वबृहत्तपःकरणादिरूपा सामग्री, तस्यामुपस्थितायां इति भावः ।
-
ननु गुरुणा प्राक् विकृतिभक्षणं निषिद्धं । ततश्च 'विकृतिभक्षणं मदनिष्टसाधनं' इति शिष्यस्य ज्ञानं भवति। एवं च पश्चादपि तत्र प्रवृत्तिः कथं भवेत् ? यतः यद् अनिष्टसाधनं, तत्र न कोऽपि प्रवृत्तिं विदधातीत्यत आह पूर्वनिषेधवाक्येन="साधूभिः दुग्धादिविकृतयः न भक्षणीयाः" इति प्राक्कथितेन निषेधवाक्येन जनितं अनिष्टसाधनताज्ञानं=उत्पन्नं "इदं विकृतिभक्षणं दुर्गत्यादिस्वरूपानिष्टसाधनम् " इति ज्ञानं अपोद्य = दूरीकृत्य उत्तरविधिवाक्यजन्येष्टसाधनताज्ञानद्वारा=ग्लानत्वादिकारणे सति प्रतिपृच्छायां कृतायां सत्यां तदुत्तरकाले 'हे साधो ! त्वयाऽद्य विकृतिभक्षणं करणीयम्" इति गुरुणा कथितं यद् विधिवाक्यं । तज्जन्यं यद् "इदं अद्य कालीनं विकृतिभक्षणं संयमपोषणादिस्वरूपस्य मदिष्टस्य साधनं" इति ज्ञानं, तद्द्वारा । तयैव = प्रतिपृच्छयैव तत्र विकृतिभक्षणे इच्छाप्रवृत्यादिक्रमेण = प्रथमं विकृतिभक्षणस्येच्छा भवति, तदनन्तरं प्रवृत्तिः इत्येवंक्रमेण प्रतिप्रच्छकस्य = शिष्यस्य कार्यजननसंभवात् = विकृतिभक्षणात्मकस्य कार्यस्योत्पादनात् । एषः अक्षरार्थः । वाक्यान्वयस्त्वेवम् । तयैव = प्रतिपृच्छयैव पूर्वनिषेधवाक्येन जनितमनिष्टसाधनताज्ञानमपोद्य उत्तरविधिवाक्यजन्येष्टसाधनताज्ञानद्वारा तत्रेच्छाप्रवृत्यादिक्रमेण प्रतिप्रच्छकस्य कार्यजननसंभवादिति ।
भावार्थस्त्वयम्-शिष्येण यदा प्रतिपृच्छा क्रियते । तदा गुरुः पूर्वं निषिद्धमपि कार्यं योग्यं ज्ञात्वाऽनुमन्यते। ततश्च शिष्यस्य “तत्कार्यं अनिष्टसाधनं" इति प्राचीनं ज्ञानं अपगच्छति ।" तत्कार्यं मदिष्टसाधनं" इति नूतनं ज्ञानं समुत्पद्यते । तेन च तस्य तस्मिन् कार्ये इच्छा प्रवृत्तिश्च भवतीति ।
બીજા આચાર્યો વળી આ પ્રમાણે કહે છે કે “પહેલા ગુરુએ જે કામ ક૨વાની સ્પષ્ટ ના પાડી હોય, તે જ કામ કરવું પડે એવી પરિસ્થિતિ રચાય એટલે કે તે કામને ઉત્પન્ન કરનારી કારણસામગ્રી નજીકમાં આવી પહોંચે ત્યારે પ્રતિપૃચ્છા કરવી પડે. (દા.ત. આધાકર્મીનો સખત નિષેધ ગુરુએ કર્યો અને કમળો-મેલેરિયા જેવા રોગો આધાકર્મી વપરાવવા માટે મજબૂર કરનારા ઉત્પન્ન થયા. ત્યારે ગુરુને પ્રતિપૃચ્છા કરવી પડે.)
(શિષ્ય : ગુરુએ પૂર્વે એ વાતની ના પાડી છે. એટલે શિષ્યને તો એમ જ મનમાં છે કે “આ કામ મારા માટે અનિષ્ટનું સાધન છે”. તો આ વાત જાણ્યા બાદ શી રીતે શિષ્ય અનિષ્ટસાધનભૂત કામમાં પ્રવૃત્તિ કરી શકે?)
ગુરુ : શિષ્ય જ્યારે પૂર્વે નિષેધ કરાયેલા આધાકર્માદિ માટે યોગ્ય અવસરે પ્રતિપૃચ્છા કરે ત્યારે ગુરુ એને રજા આપે કે “આવી પરિસ્થિતિમાં તારે આધાકર્મી વાપરવું.” એટલે પહેલા ગુરુએ જે નિષેધવાક્ય ઉચ્ચારેલું કે “આધાકર્મી ન વાપરવું” એ વાક્ય દ્વારા શિષ્યને એવું જ્ઞાન થયેલું ખરું કે “આધાકર્મી એ અનિષ્ટનું સાધન છે” પરંતુ અત્યારે ગુરુએ જે વિધિવાક્ય=અનુમતિવાક્ય ઉચ્ચાર્યું. એના કારણે એ અનિષ્ટ સાધનતાનું જ્ઞાન દૂર થઈ જાય અને “અત્યારે આધાકર્મી મારા ઈષ્ટનું સાધન છે” એવું જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય. આ બધું પ્રતિપૃચ્છા કરવાથી થાય છે. એટલે એમ કહેવાય કે પ્રતિપૃચ્છા પૂર્વવાક્ય વડે ઉત્પન્ન થયેલા અનિષ્ટસાધનતાના જ્ઞાનને
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – चन्द्रशेजरीया टीडी + विवेचन सहित 0.33.

Page #39

દાદા'
gssssssssssss પ્રતિકૃચ્છા સામાચારી છે દૂર કરીને ઉત્તરવાક્ય વડે ઈષ્ટ સાધનતાનું જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરાવે છે અને આ જ પ્રતિપૃચ્છા એ ઉત્તરવાક્ય વડે ન ઉત્પન્ન થયેલા ઈષ્ટસાધનતાના જ્ઞાન દ્વારા એ આંધાકર્માદિમાં ઈચ્છા=“હું આધાકર્મી વાપરે” એવી ભાવના. છે આધાકર્મી વાપરવાની પ્રવૃત્તિ વગેરેને ઉત્પન્ન કરી આપે છે. અને એ ઈચ્છા-પ્રવૃત્તિ વગેરે ક્રમ દ્વારા પ્રતિપૃચ્છા કે
કરનારાને આધાકર્મી-ભક્ષણ રૂપી કાર્યની ઉત્પત્તિ સંભવે છે. આ કાર્યોત્પત્તિ એ છેવટે તો પ્રતિપુચ્છા ન થઈ કહેવાય. આ આપણે ભાવાર્થ જોયો. 8 વાક્યનો અર્થ આ પ્રમાણે છે કે, “પૂર્વના નિષેધવાક્ય વડે ઉત્પન્ન થયેલા અનિષ્ટ સાધનતાના જ્ઞાનને દૂર હ કરીને ઉત્તરકાળના વિધિવાક્ય વડે ઉત્પન્ન થયેલા ઈષ્ટસાધનતાના જ્ઞાન દ્વારા એ પ્રતિપૃચ્છા વડે જ તે છે 8 આધાકર્માદિમાં ઈચ્છા-પ્રવૃત્તિ વગેરે ક્રમ દ્વારા પ્રતિપૃચ્છા કરનારને આધાકર્મીભક્ષણ રૂપ કાર્યની ઉત્પત્તિ સંભવી છે છે શકે છે અને આમ થઈ શકતું હોવાથી આવા વખતે પ્રતિપૃચ્છા કરવી જોઈએ” એમ આચાર્યો કહે છે. તે છે આખો ક્રમ આ પ્રમાણે થશે કે (૧) નિષેધવાક્ય (૨) યોગ્ય અવસરે પ્રતિપૃચ્છા (૩) વિધિવાક્ય (૪) B છે અનિષ્ટ સાધનતાશાનનો નાશ અને ઇષ્ટ સાધનતા જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ (૫) આધાકદિમાં ઈચ્છા-પ્રવૃત્તિ વગેરે... છે (૬) આધાકર્મનું ભક્ષણ. ___यशो. - अथानुचितत्वज्ञानेन तदेव कार्यं निषेद्धा गुरु : कथं पुनस्तदेवानुजानीयाद् ? विरोधादिति चेत् ? ___ चन्द्र. - कश्चिद् अज्ञानी शङ्कते अथानुचितत्वज्ञानेन="विकृतिभक्षणं अनुचितं" इति ज्ञानेन तदेव
कार्य=विकृतिभक्षणांदिकं । विरोधात् एकस्यैव कार्यस्य प्राक् निषेधः, पश्चाच्चानुमतिरिति स्फुट एव विरोध 8 રૂતિ વિ: | | શિષ્ય : “આ આધાકર્મી અનુચિત છે.” એવું ગુરને પહેલા જ્ઞાન હતું. અને માટે જ ગુરએ એ કામનો છે પહેલા નિષેધ કરેલો. તો અનુચિતપણાના જ્ઞાનથી એ જ આધાકર્માદિનો નિષેધ કરનારા ગુર વળી પાછા એ છે જ કાર્યની અનુજ્ઞા આપે એ શી રીતે સંભવે ? શું પેલું અનુચિતપણું જતું રહ્યું? આ તો સ્પષ્ટ વિરોધ છે. છે યશો. - ન, રૈવ વર્ષે ૩પવીતામ્ય વિધિનિષેથમવત્ તવાદ – ૩
पुव्वणिसिद्धे अण्णे पडिपुच्छा किर उवट्ठिए कज्जे । एवं पि णत्थि दोसो उस्सग्गाईहिं। धम्मठिई ॥ (पंचा० १२/३३) इति। नियुक्तिकृताऽप्युक्तम्-"पुव्वणिसिद्धेण होइ पडिपुच्छा" (आव०नि०६९७) इति ॥५२॥
चन्द्र. - समाधत्ते एकत्रैव कार्ये विकृतिभक्षणादिके उत्सर्गापवादाभ्यां विधिनिषेधसंभवात् ।। उत्सर्गतः निषेधः यत्र, तत्रापवादतो विधिः, यत्र चोत्सर्गतः विधिः, तत्रापवादतो निषेधः इति संभवात् । उत्सर्गतः निषिद्धस्य विकृतिभक्षणस्य ग्लानत्वादिकारणे सति अपवादतः विधिर्भवति । उत्सर्गतः विहितस्य भिक्षाटनादेः अगीतार्थतादिकारणे सति अपवादतः निषेधो भवतीति । ३ पंचाशकगाथार्थस्त्वेवम् । → अन्ये आचार्याः कथयन्ति यदुत पूर्वनिषिद्धे कार्ये कारणवशतः
EEEEEEEE
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૩૪

Page #40

ssssssssssssssssssssssssણ પ્રતિસ્પૃચ્છા સામાચારી) उपस्थिते सति प्रतिपृच्छा कर्तव्या। एवं क्रियमाणेऽपि नास्ति कश्चिद्दोषः । यतः उत्सर्गापवादाभ्यां धर्मस्य આ વ્યવસ્થાપતિ – તિ ધરા
- ગુરુ : તમારી વાત બરાબર નથી. એક જ કાર્યમાં ઉત્સર્ગમાર્ગે વિધાન અને અપવાદમાર્ગે નિષેધ સંભવી છે છે શકે છે અને એક જ કાર્યમાં ઉત્સર્ગમાર્ગે નિષેધ અને અપવાદમાર્ગે વિધાન પણ સંભવી શકે છે. એટલે ગુરુએ જ આધાકર્માદિમાં ઉત્સર્ગથી નિષેધ અને અપવાદથી અનુમતિ આપેલી હોવાથી વિરોધ ન ગણાય. હા, જો એક છે છે જ અપેક્ષાએ વિધિ અને નિષેધ કર્યા હોત તો વિરોધ ગણાત. પણ અહીં એવું નથી.
માટે જ પંચાશકમાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે કે “કેટલાંક આચાર્યો આ પ્રમાણે કહે છે કે પહેલા નિષેધ કરાયેલ આ કાર્ય કર્તવ્ય તરીકે ઉપસ્થિત થયે છતેં પ્રતિપૃચ્છા કરવી જોઈએ. ત્યાં ગુરુ રજા આપે તો ય એમાં કોઈ દોષ છે નથી. કેમકે ધર્મની સ્થિતિ=વ્યવસ્થા ઉત્સર્ગ-અપવાદ વગેરે દ્વારા છે.” - આ નિર્યુક્તિકારે પણ આ વાત કરી છે કે “પહેલા નિષેધ કરાયેલા કાર્ય વડે પ્રતિપૃચ્છા થાય. અર્થાત્ છે છે પૂર્વનિષિદ્ધ કાર્ય કર્તવ્ય તરીકે ઉપસ્થિત થાય તો એ માટે પણ પ્રતિપૃચ્છા કરવી પડે.” પરા ___ यशो. - अथ कथमप्यापृच्छोपदिष्टकार्याऽकरणे प्रतिपृच्छाऽवसरे तां विनैव तत्करणे प्रतिपृच्छा-जन्यफलाऽभावेऽप्यापृच्छाजन्यं फलं कथं न भवति ? इत्यनुशासितुमाह -
इहयं आपुच्छा खलु पडिपुच्छाए करेइ उवयारं ।
फलमिटुं साहेउं णेव सतंतत्तणं वहइ ॥५३॥ चन्द्र. - अत्र कश्चित्शङ्कते - एकेन शिष्येन गुरुं प्रति आपृच्छा कृता "यथाऽहं अद्य वस्त्रप्रक्षालनं करोमि" से इति। गुरुणा चानुज्ञा दत्ता । किन्तु कथमपि आपृच्छोपदिष्टकार्याकरणे श्रमादिकारणतः तद्दिने । वस्त्रप्रक्षालनस्याकरणे द्वितीयदिने प्रतिपृच्छाऽवसरे="मया ह्यस्तनदिने श्रमादिना वस्त्रप्रक्षालनं न कृतं, अद्य करोमि"इति प्रतिपृच्छाया अवसरे तां विनैव-तादृशीं प्रतिपृच्छां अकृत्वैव तत्करणे वस्त्रप्रक्षालनकरणे प्रतिपृच्छाजन्यफलाभावेऽपि प्रतिपृच्छायाः अकरणात्, तज्जन्यं फलं यद्यपि न भवति, तथापि आपृच्छाजन्यं फलं ह्यस्तनदिने कृतायाः आपृच्छायाः फलं कथं न स्याद् ? इति ।
समादधाति → इह खलु आपृच्छा प्रतिपृच्छायाः उपकारं करोति । (ततः सा आपृच्छा) इष्टं फलं साधयितुं नैव स्वतन्त्रत्वं वहति - इति गाथार्थः ।
શિષ્ય : “હું કાપ કાઢું” આ પ્રમાણે શિષ્ય ગુરુને આપૃચ્છા કરી. અને ગુરુએ આપૃચ્છા પ્રમાણે | ઉપદેશ=રજા=અનુમતિ આપી કે, “હા, કાપ કાઢ” પરંતુ પછી ગમે તે કારણસર તે વખતે શિષ્ય કાપ કાઢવા રૂપી કામ કરી ન શક્યો. અને પાંચ-છ કલાક પસાર થઈ ગયા. હવે જો કાપ કાઢવો હોય તો ફરી પાછું પૂછવું જ પડે. એટલે હવે પ્રતિપૃચ્છાનો અવસર છે. પરંતુ એ વખતે શિષ્ય પ્રતિપૃચ્છા કર્યા વિના જ સવારે કરેલી { આ-પૃચ્છાને મુખ્ય બનાવી કાપ કાઢવાનું કામ કરે તો એણે પ્રતિપૃચ્છા ન કરેલી હોવાથી પ્રતિકૃચ્છાથી ઉત્પન્ન
થનાર ફલ એને ભલે ન મળે. તોય પહેલા એણે જે આપૃચ્છા કરેલી એ આપૃચ્છાજન્ય ફળ તો મળે જ ને ? A એ શા માટે ન મળે ?
2222222222
FEEEEEEEE
2222222222222222222222
4મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૩૫ eccentricitricttEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEદ6666666666666666666666666cttcttcttk.

Page #41

व्याय
COMSAXIISERIORIERRORISSIONER प्रतिकृया सामाचारी
गुरु : “मे ३१ । भाटे न भणे ?" मे ४ वे मागणी या तावे छे.
ગાથાર્થ અહીં આપૃચ્છા પ્રતિપૃચ્છાને ઉપકાર કરે છે એટલે આપૃચ્છા ઈષ્ટફળને સાધવાને માટે સ્વતંત્રતાને 2 વહન કરતી નથી.
यशो. - इहयं त्ति । इह-प्रतिपृच्छास्थले आपृच्छा प्रतिपृच्छायाः पूर्वोपकारं कुरु ते, तां विना तदनुदयात् । इष्टं अभिलषितं फलं कार्यं साधयितुं कर्तुं नैव स्वतन्त्रत्वं=8 स्वप्रधानतां वहति बिभर्ति ।
चन्द्र. - तदानीं आपृच्छाजन्यं फलं नैव भवतीति दर्शयति इह इत्यादि । तां विना=आपृच्छां विना । तदनुदयात्=प्रतिपृच्छाया अनुदयात् । प्रतिपृच्छा सैव भण्यते, या आपृच्छां कृत्वा तत्पश्चाक्रियत इति । यत: एवं तस्मात् सा आपृच्छा प्रतिपृच्छां विना इष्ट अभिलषितं । स्वप्रधानतां स्वस्य मुख्यतां । ___इदमत्र हृदयम् । प्राक्कालीना आपृच्छा पश्चात्कालीना चापृच्छा, एतदुभयं मीलित्वा प्रतिपृच्छा भवति । यत्र : च प्रतिपृच्छा एवावसरप्राप्ता । तत्र यदि केवलं प्राक्कालीना आपृच्छा कृताऽऽसीत्, तर्हि सा आपृच्छा फलजननेऽसमथैव भवति। यत्र च केवलं आपृच्छवावसरप्राप्ता, न तु प्रतिपृच्छा । तत्रापृच्छामात्रमपि फलजनकं।
भवति । છે ટીકાર્થ : જ્યારે પ્રતિપૃચ્છા કરવાના સ્થળની વિચારણા કરીએ ત્યારે સમજી જ લેવું કે પ્રતિપૃચ્છાWલે કે જ આપૃચ્છા એ પ્રતિપૃચ્છાને પૂર્વકાલીન ઉપકાર કરે છે, કેમકે પહેલા=પૂર્વે આપૃચ્છા કરી હોય તો જ પછી કે
પ્રતિપછા આવે. આપચ્છા વિના પ્રતિપુચ્છા આવી જ ન શકે. (આપૃચ્છા કાયમ માટે પહેલા હોય પ્રતિપુચ્છાની રે છે. સાથે ન હોય એટલે એ દૃષ્ટિએ આપૃચ્છા પૂર્વોપકાર કરનારી કહી છે. દંડાદિ એ કુંભારની સાથે રહીને ઘટ છે.
बनाम ७५७३री छ. मे ही नथी.) છે માટે આ આપૃચ્છા ઈષ્ટ કાર્યને કરવાને માટે પોતાની પ્રધાનતાને ધારણ કરી શકતી નથી. એટલે કે તે આ કર્મક્ષયાદિ રૂપ કાર્યને ઉત્પન્ન કરવામાં પોતે ત્યાં પ્રધાન નથી બની શકતી. એ ગૌણ જ રહે છે. ત્યાં પ્રતિપૃચ્છા ४ ष्टोत्पत्तिमा प्रधान बने छे.
यशो. - ने ह्यारब्धबहुक्रियात्मकप्रधानस्यैकक्रियामात्रकरणेऽपि फलसिद्धिः, अन्यथा । प्रारब्धप्रतिक्रमणस्य चैत्यवन्दनैककायोत्सर्गमात्रकरणेऽपि फलसिद्धिप्रसङ्गात् । 1 चन्द्र. - एतदेवाह न ह्यारब्धबहुक्रियात्मकप्रधानस्य आरब्धं यत् प्राक्कालीनापृच्छापश्चात्कालीना
पृच्छादिरूपबहुक्रियात्मकं यत् प्रतिपृच्छास्वरूपं प्रधानकार्य, तस्य एकक्रियामात्रकरणेऽपि= प्राक्कालीनापृच्छामात्रकरणादपि फलसिद्धिः । अन्यथा यदि हि बहुक्रियात्मकप्रधानकार्यस्यैकक्रिया । करणमात्रादपि फलसिद्धिः मन्येत, तर्हि प्रारब्धप्रतिक्रमणस्येत्यादि सुगमम् । फलसिद्धिप्रसङ्गात्= चैत्यवन्दनैककायोत्सर्गमात्रकरणजन्या फलसिद्धिरपि भवेत् इति भावः । प्रतिक्रमणजन्यं तु फलं तावन्नास्त्येवा । प्रतिक्रमणस्याकृतत्वात् ।
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીમ + વિવેચન સહિત ૩૬

Page #42

પ્રતિકૃચ્છા સામાચારી
अयमत्र परमार्थः । यत्र हि जिनचैत्यादौ चैत्यवन्दनमात्रमेव कर्तव्यम् । तत्र तन्मात्रकरणे तज्जन्यं फलं भवेत् । किन्तु यत्र प्रतिक्रमणं कर्तव्यम् । तत्र तु प्रतिक्रमणघटकीभूतस्य चैत्यवन्दनमात्रस्य करणे तु. प्रतिक्रमणजन्यं फलं तावन्न भवत्येव, किन्तु चैत्यवन्दनजन्यमपि फलं न भवति । यथा हि केनचित्स्वामिना सेवकाय यत्कार्यं दत्तं, तत्शततमभागरूपं कार्यं तेन कृतं, नवनवतिभागात्मकं कार्यं न कृतं । स्वामी च तज्ज्ञा तं सेवकं दण्डयत्येव । न तु शततमभागात्मककार्यकरणस्य किञ्चित्फलं ददाति । किन्तु यस्मै सेवकाय शततमभागात्मकं एव कार्यं दत्तं, तेन च तावत्कृतं । तत्र स्वामी तं सेवकं प्रशंसति, फलं च ददातीत्येवमत्रापि बोध्यम् । अत एव द्वात्रिंशद्वात्रिंशिकायां पूज्यैः वक्ष्यमाणं प्रतिपादितं । तच्चेदं श्रीहरिभद्रसूरिभिः योगदृष्टिसमुच्चयग्रन्थारम्भे "नत्वेच्छायोगतोऽयोगं" इति निगदितम् । तत्र हरिभद्रसूरिभिः इच्छायोगतः नमस्कारः कृतः । प्रश्नकारस्तु प्राह " श्रीहरिभद्रसूरिः क्षणं यावत् संपूर्णं नमस्कारं कर्तुं समर्थ एव । संपूर्णो धर्मयोगश्च शास्त्रयोगो भवति । न तु इच्छायोगः । यतः विकलो धर्मयोग एव इच्छायोगः संभवति । ततश्च श्रीहरिभद्रसूरिभिः "शास्त्रयोगतो नत्वा" इति कथं नोक्तम् ?" इति । महोपाध्यायास्तु समादधति यदुत "कर्तुमारब्धस्य महत्कार्यस्य घटकीभूतं यत् कार्यं, तत्कार्यं संपूर्णं कृत्वाऽपि शास्त्रयोगो न भवति । किन्तु प्रारब्धं महत्कार्यं यदि सर्वथा शास्त्रानुसारि क्रियते, तदैव तत्कार्यं शास्त्रयोगो भवति" इति । एतच्च सर्वं तद्ग्रन्थे प्रोक्तं । अत्र तु विस्तरभिया नोच्यते ।
प्रकृतेऽपि यदाऽऽपृच्छैव कर्तव्यतयोपस्थिता, तदा तत्करणे तज्जन्यं फलं भवति । यदा तु प्रतिपृच्छाया अवसरः, तदा आपृच्छाकरणमात्रात् आपृच्छाया अपि फलं न भवतीति । यत्कार्यं यत्काले प्रधानं, तत्कार्यं तत्काले क्रियमाणं फलजनकं भवति । यत्कार्यं यत्काले गौणं, तत्कार्यं तत्काले क्रियमाणं फलजनकं न भवतीति सामान्यतः व्याप्तिः । यथा संपूर्णप्रतिक्रमणकरणकाले चैत्यवन्दनमात्रकरणं गौणं, अतः तदा चैत्यवन्दनमात्रकरणं चैत्यवन्दनजन्यफलमपि न प्रयच्छति, प्रत्युत हीनक्रियाकरणात्तत्र दोषो गण्यते । एवं प्रतिपृच्छाऽवसरे आपृच्छामात्रकरणं आपृच्छाजन्यमपि फलं न प्रयच्छति इति । जिनगृहे तु चैत्यवन्दनमात्रकरणं प्रधानं, अतः तदा तत्करणं सफलं भवति । एवमापृच्छाऽवसरे आपृच्छामात्रकरणं सफलमेव ।
(શિષ્ય : હું એ તો માનું જ છું કે ત્યાં પ્રતિસ્પૃચ્છાજન્ય ફળ ન જ મળે. પણ આપૃચ્છા તો કરી જ છે ને? એનું ફળ તો મળવું જ જોઈએ ને ?)
ગુરુ : ઘણી બધી ક્રિયાઓ સ્વરૂપ જે મુખ્ય કાર્ય શરુ કરેલું હોય એમાંથી એકાદ ક્રિયા કરીએ તો પણ ફળની સિદ્ધિ ન જ થાય. અત્યારે આપૃચ્છા અને પ્રતિપૃચ્છા એમ બે ક્રિયાના સમૂહ સ્વરૂપ એક મુખ્ય કાર્ય શરુ કરેલ છે. એટલે ત્યાં માત્ર આપૃચ્છા કરેલી હોય તો પણ એ આપૃચ્છાનું ફળ ન જ મળે.
બાકી જો આ રીતે ઘણા મોટા કાર્યનો એક નાનકડો અંશ કરી લેવા માત્રથી એ અંશના ફળની પ્રાપ્તિ થઈ જતી હોય તો તો કોઈ શ્રાવક પ્રતિક્રમણ શરુ કરે અને એમાં ચૈત્યવંદન-એકાદ કાયોત્સર્ગ જ માત્ર કરે. બાકીની કોઈ વિધિ ન કરે તો એને પણ એ ચૈત્યવંદનાદિ જન્ય ફળની પ્રાપ્તિ માનવી પડે. હકીકત એ છે કે આ રીતે અધુરી ક્રિયા કરનારને આશાતના કરનારો મનાયો છે. (સામાયિક લીધા બાદ કોઈ શ્રાવક ૧૦ મિનિટ માળા ગણી સામાયિક તોડી ઘરે જતો રહે તો એમ ન કહેવાય કે “એને ૧૦ મિનિટની આરાધનાનું ફળ તો
મહામહોપાધ્યાય થશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ –
चन्द्रशेजरीया टीका + विवेशन सहित ३७

Page #43

થી E
nglisiting India
૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪ પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી ) મળે જ. ભલે ૪૮ મિનિટનું ફળ ન મળે.” ઉલ્યું આમાં તો એને ભયંકર પાપકર્મનો બંધ જ મનાય છે. એમ છે દરેક બાબતમાં સમજી લેવું.) 8 હા, જ્યારે દેરાસરમાં માત્ર ચૈત્યવંદન જ કરવાનું છે ત્યારે તો એ ચૈત્યવંદનકાર્ય જ ત્યાં પ્રધાન છે. અને ! છે એટલે ત્યાં એ કાર્ય કરનાર આત્મા અવશ્ય ચૈત્યવંદનનું ફળ પામે છે. (“મારે ૧૦ મિનિટ માળા ગણવી છે” BE R એવા સંકલ્પ સાથે સામાયિક લીધા વિના કોઈ શ્રાવક માળા ગણે. તો એના માટે ત્યાં ૧૦ મિનિટનો જપ એ ! @ જ પ્રધાન કાર્ય છે. એટલે એને ત્યાં ૧૦ મિનિટના જપનું ફળ અવશ્ય મળે.)
यशो. - न चाऽऽपृच्छा तत्र प्रधानं, गौणभावाद्, उपदेशाऽविलम्बितकालसघ्रीचीनाया। एव तस्या फलहेतुत्वादिति दिग् ॥५३॥
GELEWEREDGELEEEEEEEEEEELEECEEEEEEEEEEEEEEEEEE
चन्द्र. - ननु तत्काले आपृच्छा कथं न प्रधानं? इत्यत आह गौणभावात् गौणत्वात् । ननु कथं तदा आपृच्छा गौणीभूता? इत्यत आह उपदेशाविलम्बितेत्यादि । आपृच्छाकरणानन्तरमेव "त्वया वस्त्रप्रक्षालनं कर्तव्यम्" इत्यादि गुरूपदेशो भवति । तदनन्तरमेव यदि वस्त्रप्रक्षालनं क्रियते । तत्र कालविलम्बो यदि न भवेत्। र तत्रैव आपृच्छा निजफलजननीति भावः । ततश्च उपदेशाविलम्बितकाले एव कार्यकरणयुक्तायाः
तस्याः आपृच्छाया फलहेतुत्वाद् आपृच्छासामाचारीजन्यफलहेतुत्वात् इति तु अक्षरार्थः ॥५३॥ છે પરંતુ પ્રસ્તુતમાં આપૃચ્છા પ્રધાન નથી, કેમકે અહીં પ્રતિપૃચ્છાનો અવસર ઉપસ્થિત થઈ ચૂકેલો હોવાથી છે આપૃચ્છા ગૌણ બની જાય છે. | (શિષ્યઃ તો પછી આપૃચ્છા ક્યારે પ્રધાન બને? ક્યારે માત્ર આપૃચ્છાસામાચારીનું ફળ મળી શકે ?) છે 8 ગુરુઃ ગુરુને એકવાર પુછયા બાદ ગુરુ ઉપદેશ=અનુમતિ આપે અને પછી વિલંબ વિના તરત જ કાપ
કાઢવાદિ કાર્ય કરવામાં આવે. તો આ આપૃચ્છા ગુરુના ઉપદેશ બાદ વિલંબ વિના થયેલા કાર્યના=કાર્યકાળના 8 સહકારવાળી બની. આવી આપૃચ્છા જ ફળનું કારણ બને. અર્થાત્ આ સ્થળે પ્રતિપૃચ્છાનો અવસર જ નથી. હું એટલે આપૃચ્છા જ પ્રધાન છે. અને માટે ત્યાં આપૃચ્છાજન્ય કર્મક્ષયાદિ ફળોની પ્રાપ્તિ અવશ્ય થાય. (ટીકામાં 8 છે શાન શબ્દ છે. ત્યાં ખરેખર વાર્થ શબ્દ વધારે યોગ્ય છે. અથવા તો પછી શાન એટલે વાર્ય એમ જ
અર્થ લેવો. આ વિષયમાં લાંબી ચર્ચાને અવકાશ છે. પણ એ અત્યારે કરતો નથી.) છે આ અમે માત્ર દિશાસૂચન કરેલ છે. /પ૩
यशो. - अथ निजहितकार्यनिवेदनात्मकापृच्छालक्षणाक्रान्तत्वात् प्रतिपृच्छाया आपृच्छातो न भेदः,
चन्द्र. - आपृच्छाप्रतिपृच्छेयोरभेदं मन्वानः कश्चित्शङ्कते निजहितकार्येत्यादि । गुरुं प्रति निजहितकार्यस्य बहुमानपूर्वकं निवेदनं आपृच्छालक्षणम् । प्रतिपृच्छाऽपि तादृश्येव । ततश्च प्रतिपृच्छा आपृच्छालक्षणाक्रान्तेति कृत्वा तयोरभेद एव ।
શિષ્ય : આપૃચ્છાનું લક્ષણ આ પ્રમાણે છે કે “પોતાને હિતકારી બને એવા કાર્યનું ગુરુને નિવેદન કરવું છે છે એ આપૃચ્છા” હવે પ્રતિપૃચ્છામાં પણ શિષ્ય પોતાને હિતકારી બને એવા જ કાર્યનું ગુરુને નિવેદન કરે છે એટલે કે 8 મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૩૮
inanimatantransinaaaaaaaaapooringineer
E EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE

Page #44

૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪ પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી # પ્રતિપુચ્છામાં આચ્છાનું લક્ષણ જાય છે. અને તો પછી પ્રતિપુચ્છા એ આપુચ્છા જ માનવી પડે. જેમાં જેનું લક્ષણ છે વ ઘટે, તે તે વસ્તુ તરીકે ઓળખાય. આમ પ્રતિપૃચ્છા આપૃચ્છાના લક્ષણથી યુક્ત હોવાથી એનો આપૃચ્છાથી ભેદ છે A નહિ રહે. र यशो. - विषयभेदमात्रेण भेदस्वीकारे त्वापृच्छानामप्यनन्तकार्यविषयिणीनामानन्त्यप्रसङ्गादिति परस्य विभ्रममपासितुमाह
ण य एसा पुच्छ च्चिय उवाहिभेया य कज्जभेयवसा ।
__ अण्णह कहं ण पविसे इच्छाकारस्स कुच्छिसि ॥५४॥ B | પરિપુછી સત્તા છે
All * 11200000002 ,
EEEEEEEEEE
66 PEESEEEEEEEEBZEREPEREDUBLUZEREPBENBERED2
8 चन्द्र. - ननु आपृच्छा प्रथमत एव शिष्येण क्रियते । प्रतिपृच्छा तु गुरुणा प्राक् विहितकार्यस्य कालान्तरे करणे शिष्येण क्रियते इति तयोः विषयः भिन्नः । ततश्च तयोरपि विषयभेदाद् भेदो मन्तव्य इत्यत आह विषयभेदमात्रेण भेदस्वीकारे आपृच्छाप्रतिपृच्छयोः भेदस्य स्वीकारे । अनन्तकार्यविषयिणीनाम्=8 वस्त्रप्रक्षालन-भिक्षाटन-स्थण्डिलगमन-विहाराद्यनन्तकार्यात्मकविषयिणीनां आनन्त्यप्रसङ्गात् । यदि हि विषयभेदमात्रेण आपृच्छाप्रतिपृच्छे भिन्ने सामाचार्यों भवतः । तहि वस्त्राप्रक्षालनविषयिकाऽऽपृच्छा, भिक्षाटनविषयिकाऽऽपृच्छा, विहारादिविषयिका आपृच्छा च भिन्नविषयिण्यः भिन्ना सामाचार्यः एव मन्तव्याः भवेयुरिति । ततश्च 'दश सामाचारी' इति शास्त्रं अलीकं भवेदिति अत्र आशङ्का समाप्ता ।
समादधाति -→ एषा प्रतिपृच्छा उपाधिभेदात् कार्यभेदवशात् च आपृच्छैव न । अन्यथा इच्छाकारस्य A કુક્ષ થં ન વિશે ? – રૂતિ થાર્થઃ | A (મધ્યસ્થ ઃ ભલે પ્રતિપૃચ્છામાં આપૃચ્છાનું લક્ષણ જતું રહે. છતાં આપૃચ્છા અને પ્રતિપૃચ્છાનો વિષય તદ્દન R જુદો છે. આપૃચ્છા તો તદ્દન નવા કામ કરવાને માટે કરાય છે. જ્યારે પ્રતિપૃચ્છા તો પૂર્વે ગુરુએ રજા આપેલા છે
કામ અમુક કાળ બાદ કરવાના આવે ત્યારે કાર્યાન્તરાદિ જ્ઞાન કરવા માટે કરાય છે અથવા તો પૂર્વનિષિદ્ધ છે થ કાર્યોની પ્રતિકૃચ્છા કરાય છે. - ટૂંકમાં આપૃચ્છાનો વિષય તદ્દન નવા કામો છે. જ્યારે પ્રતિપૃચ્છાનો વિષય પૂર્વવિહિત કે પૂર્વનિષિદ્ધ કર્યો છે જ છે. આમ બે ય માં વિષયભેદ સ્પષ્ટ હોવાથી બે યનો ભેદ જ ગણાય. અભેદ ન ગણાય.) છે શિષ્ય: જો આ રીતે વિષયના ભેદ માત્રથી આપૃચ્છા અને પ્રતિપૃચ્છા સામાચારીનો ભેદ માનવાનો હોય. છે તો તો પછી અનંત આપૃચ્છા સામાચારીઓ માનવાની આપત્તિ આવશે. કેમકે કાપ, વિહાર, ગોચરી, સ્વાધ્યાય વગેરે અનંત કાર્યો માટે આપૃચ્છા કરાય છે. અને દરેક આપૃચ્છાનો વિષય જુદો જ છે. કાપની આપૃચ્છાનો વિષય કાપ છે. વિહારની આપૃચ્છાનો વિષય વિહાર છે. આમ આ અનંતી આપૃચ્છાઓના વિષયો જુદા છે. છે અને તમે તો વિષયભેદમાત્રથી પણ સામાચારી જુદી જુદી માનવા માંગો છો. તો પછી કાપ-આપૃચ્છા, વિહાર
આપૃચ્છા એમ અનંતી સામાચારી માનવાનો પ્રસંગ આવશે. છે પણ જેમ અહીં તમે એમ જ કહેશો કે, “આ વિષયભેદવાળી અનંતી આપૃચ્છાઓમાં આપૃચ્છાનું એક લક્ષણ
333333
EEEEEEEE
છે મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૩૯ છે
E EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
W

Page #45

હgggggggggggg૪૪૪૪૪ssages ૬૪૪ મનિષા સામાચારી ) ન ઘટે છે. માટે એ બધી આપૃચ્છા એક જ આપૃચ્છાસામાચારીમાં ગણાય.” તો એ જ રીતે વિષયભેદવાળી એવી શ્ર પ્રતિપૃચ્છા પણ આપૃચ્છાના લક્ષણવાળી છે, એટલે એને આપૃચ્છાસામાચારી જ માનવી પડે. એને પ્રતિપૃચ્છા ? આ નામની જુદી સામાચારી ન મનાય.
ગુરુઃ આ તમારો ભ્રમ છે. એનું ખંડન અમે કરશું.
ગાથાર્થ : ઉપાધિનો લક્ષણનો ભેદ હોવાથી અને કાર્યના ભેદના વશથી પ્રતિકૃચ્છા આપૃચ્છા નથી.” છે અન્યથા આ પ્રતિપૃચ્છા ઈચ્છાકારની કુક્ષિમાં શા માટે ન પ્રવેશે?
યો. - પ ર ઉત્તાન = પુનઃ પૂષ=પ્રતિપૃચ્છાડડપૃચ્છવ : ? ૩૫fમેવા= = लक्षणभेदात् । __ चन्द्र. - समाधानमाह लक्षणभेदात् गुरुणा प्रागनिवेदितस्य कार्यस्य गुरुं प्रति बहुमानपूर्वकं निवेदनं आपृच्छा । गुरुणा प्राडनिवेदितस्य कार्यस्य कालान्तरे गुरुं प्रति बहुमानपूर्वकं निवेदनं प्रतिपृच्छेत्येवंक्रमेण { નક્ષયોઃ મેતાત્ |
ટીકાર્થ : “આ પ્રતિપૃચ્છા આપૃચ્છા જ છે” એ વાત તમારી ખોટી છે. આ શિષ્ય : શા માટે ખોટી છે? અમે આગળ જ કહી ગયા કે એ પ્રતિપૃચ્છામાં આપૃચ્છાનું લક્ષણ જતું હોવાથી તે છે એ આપૃચ્છા જ ગણાય.
ગુરુઃ પ્રતિકૃચ્છામાં આપૃચ્છાનું લક્ષણ ભલે જાય. આપૃચ્છાનું લક્ષણ અને પ્રતિકૃચ્છાનું લક્ષણ એ બે ય આ જ લક્ષણો જુદા હોવાથી પ્રતિકૃચ્છા આપૃચ્છાથી જુદી જ ગણાય.
આશય એ છે કે નિજહિતકાર્યનું ગુરુ પ્રત્યે નિવેદન એ આપૃચ્છાનું લક્ષણ છે. જ્યારે પૂર્વવિહિત કે છે નિષિદ્ધ કાર્યનું યોગ્ય અવસરે ગુરુ પ્રત્યે નિવેદન એ પ્રતિપૃચ્છાનું લક્ષણ છે. હવે આમાં લક્ષણનો ભેદ તો સ્પષ્ટ
જ છે. તમારા કહ્યા પ્રમાણે પ્રતિપૃચ્છામાં આપૃચ્છાનું લક્ષણ પણ ઘટે છે એ વાત સાચી. પરંતુ એ સાથે આ 8 વાત પણ એટલી જ સાચી છે કે બે ય ના લક્ષણો જુદા જુદા છે. એટલે લક્ષણો જુદા જુદા હોવાથી પ્રતિકૃચ્છા આપૃચ્છાથી જુદી જ ગણાય.
(દા.ત. ગાયમાં “ચારપગવાળાપણું રૂપી પશુનું લક્ષણ છે, એ વાત સાચી. પણ એ સાથે ગાયમાં : “સાસ્નાવત્વરૂપી ગાયનું લક્ષણ પણ છે જ. બે ય લક્ષણો જુદા જ છે. અને એ એક જ વસ્તુમાં ઘટે છે.) ___ यशो. - व्यवहीयते च स्वस्पाभेदेऽपि प्रमाणप्रमेययोरिव लक्षणभेदाद् भेदः ।
चन्द्र. - ननु एवं यद्यपि लक्षणभेदो दृश्यते । तथापि आपृच्छाप्रतिपृच्छयो: दृश्यमानं स्वरूपं तु एकमेव। उभयत्र गुरुं प्रति बहुमानपूर्वकं निवेदनं क्रियत इति समानमेव तयोः स्वरूपमिति कथं तयोर्भेदः इत्यत आह व्यवहीयते च स्वरूपाभेदेऽपि प्रमाणप्रमेययोरिव लक्षणभेदाद् भेदः । प्रमाकरणत्वं प्रमाणं, प्रमाविषयत्वं प्रमेयमिति हि लक्षणभेदोऽस्ति । अथ च इन्द्रियाणि प्रमाकरणमिति कृत्वा प्रमाणमप्यस्ति, प्रमाविषयमिति च कृत्वा प्रमेयमपि भवति । एवमनुमानादीनि प्रमाणान्यपि प्रमाकरणानि प्रमाविषयाणि चेति प्रमाणं प्रमेयं च
+
(666666666666666É6666666666666666666666666666666
ક
=
,
,
૬
+ મ
=
=
આ મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૪૦ AGE
GEEG EEG EEGEEદર દાઉદ દાતાર

Page #46

gs
s
s પ્રતિપૃછા સામાચારી છે भवन्ति । एवं च प्रमाणप्रमेये स्वरूपतः इन्द्रियस्वरूपेऽपि लक्षणतः भिन्नेऽपि भवतः । एवमत्रापि । आपृच्छाप्रतिपृच्छे स्वरूपतः अभिन्नेऽपि लक्षणतः भिन्नेऽपि भवतः । | (શિષ્યઃ એક જ પ્રતિપૃચ્છામાં આપૃચ્છાનું લક્ષણ પણ જાય છે અને પ્રતિકૃચ્છાનું લક્ષણ પણ જાય છે. એટલે ? છે ખરેખર તો એ એક જ પ્રતિપૃચ્છા આપૃચ્છા-પ્રતિપૃચ્છા ઉભયસ્વરૂપ બને છે. અર્થાત્ એ બે ય એક જ બને છે. છે
અને છતાં તમે લક્ષણભેદ માત્રને આગળ કરીને બે ય નો ભેદ માનવાની વાત કરો છો એ અમને હજી સમજાતી છે છે નથી.)
ગુરુઃ આ વાત તને દૃષ્ટાન્તથી સમજાવું. “મારVવિં પ્રમાવિં” આ પ્રમાણે પ્રમાણની વ્યાખ્યા છે. 8 છે અને “પ્રમાવિષયવં ને વં” આ પ્રમાણે પ્રમેયની વ્યાખ્યા છે. હવે ન્યાયના મતે વિચારીએ તો પાંચેય છે ધ ઈન્દ્રિયો પ્રમાકરણ હોવાથી પ્રમાણ છે. અને એ ઈન્દ્રિયો ઈશ્વરાદિના પ્રમાજ્ઞાનનો વિષય પણ બને છે માટે તે 8
પ્રમેય પણ છે. અહીં ઈન્દ્રિયોમાં પ્રમાકરણત્વ અને પ્રમાવિષયત્વે બે ય છે. આ રીતે કોઈ પણ પ્રમાણમાં છે 8 (=વ્યાપ્તિ-જ્ઞાન-પદજ્ઞાન વગેરેમાં) પ્રમાણ અને પ્રમેય એ બે ય ના લક્ષણો ઘટે છે. એક પણ પ્રમાણ એવું નથી પણ છે જે પ્રમેય ન હોય. તો શું પ્રમાણ નામનું તત્ત્વ જ ન માનવું? એને પ્રમેયથી અભિન્ન જ માની લેવું? આ છે જેમ પ્રમાણાત્મક પદાર્થો પ્રમાણ અને પ્રમેય બે ય સ્વરૂપ છે. એમનું સ્વરૂપ જૂદુ નથી. તેમ છતાં માત્ર છે આ પ્રમાણના અને પ્રમેયના લક્ષણનો ભેદ હોવાથી જ પ્રમાણને પ્રમેયથી જૂદું માનવામાં આવે છે. - એ જ પ્રમાણે પ્રતિપૃચ્છા એ આપૃચ્છા અને પ્રતિપૃચ્છા એ બે ય ના લક્ષણોથી યુક્ત હોવા છતાં પણ, છે લિ આપૃચ્છાના સ્વરૂપથી તદ્દન જુદી ન હોવા છતાં પણ “બે ય ના લક્ષણો જુદા છે” એ વાત સ્પષ્ટ હોવાથી એક 6 બે ય નો ભેદ માનવો. છે (અહીં એ ખ્યાલ રાખવો કે જે જે પ્રમાણ છે તે તે પ્રમેય છે જ. એમ જે જે પ્રતિપૃચ્છા છે કે તે આપૃચ્છા છે જ છે જ. પરંતુ જે જે પ્રમેય છે તે તે પ્રમાણ હોય જ એવું નથી. ઘટાદિ પદાર્થો પ્રમેય હોવા છતાં પ્રમાણ નથી. છે એમ જે જે આપૃચ્છા છે તે પ્રતિપૃચ્છા હોય જ એવો નિયમ નથી. અને આમ છતાં પ્રમાણ અને પ્રમેય જેમ જુદા છે માન્યા છે તેમ પ્રતિપૃચ્છા અને આપૃચ્છા પણ જુદા જ માનવા.)
यशो. - न चानयोर्विषयसाङ्कफल्लक्षणत्वमपसिद्धान्ताय-"जीवे भंते ! णेइए णो णेरइए जीवे? गोयमा ! जीवे सिया णेरइए सिया णो णेरइए, णेरइए पुण णियमा जीवे" इतिवदेकपद व्यभिचारिलक्षणत्वात् ।
चन्द्र. - पुनः शङ्कते न चानयोः=आपृच्छाप्रतिपृच्छयोः विषयसाात्=कुत्रचित् उभयस्यापि । विषयत्वात् लक्षणत्वं अपसिद्धान्ताय सिद्धान्तविरुद्धं भवत्येतद् । उत्तरमाह जीवे भंते । इत्यादि । अयं र भावः । यो यः नैरयिकः स स नियमाज्जीवो भवति । किन्तु यो यो जीवः स कदाचिन्नैरयिको भवति । कदाचिच्चानैरयिकोऽपि भवति । यथा शास्त्रे एतद् अभ्युपगतम् । तथैव या या प्रतिपृच्छा सा सा नियमादापृच्छा
भवत्येव । किन्तु या या आपृच्छा सा कदाचित्प्रतिपृच्छा भवति, कदाचिच्च पूर्वकालीना पृच्छारूपा तु सा से प्रतिपृच्छा न भवतीति एकपदव्यभिचारिलक्षणं शास्त्रविरुद्धं न भवतीति । છે શિષ્યઃ જે બે લક્ષણોના વિષયોનું સાંકર્થ થાય એ બે લક્ષણો હકીકતમાં લક્ષણ બની જ ન શકે.
છે મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૪૧
EffikgGEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE

Page #47

II પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી
દા.ત. ખુંધવાળાપણું એ ઉંટનું લક્ષણ બનાવીએ અને સાસ્નાવત્વ એ ગાયનું લક્ષણ બનાવીએ. તો સાસ્નાવત્વ તો માત્ર ગાયમાં જ છે. પરંતુ ખુંધવાળાપણું એ ઉંટમાં છે, તેમ ગાયમાં પણ છે જ. એટલે ગાયના લક્ષણનો વિષય જે ગોપદાર્થ છે. એ જ ગોપદાર્થ ઉંટના લક્ષણનો વિષય પણ બને છે. એટલે આ બે લક્ષણોના વિષયનું સાંકર્ય થયું કહેવાય. કોઈપણ બે લક્ષણો એક જ વસ્તુમાં જાય. તો એ વિષયનું સાંકર્ય થયું કહેવાય. અને જ્યાં આવું થાય ત્યાં એ લક્ષણ સાચું ન કહેવાય. પ્રસ્તુતમાં ખુંધવાળાપણું એ ઉંટનું લક્ષણ સાચું ન કહેવાય. એ અપસિદ્ધાન્તને માટે થાય. અર્થાત્ એ લક્ષણ સિદ્ધાન્તવિરોધી બને.
ગુરુ : જ્યાં વિષયનું સાંકર્ય થાય, ત્યાં એ લક્ષણ સિદ્ધાન્તવિરોધી જ બને એ તમારી વાત તદ્દન ખોટી છે. પહેલા તો તને લૌકિક દૃષ્ટાન્ત આપું કે જેમાં વિષયનું સાંકર્ય હોવા છતાં એ બે ય લક્ષણો લોકમાં લક્ષણ તરીકે માન્ય જ છે. દા.ત. સામાન્યથી એમ કહેવાય છે કે “જે ચાર પગવાળો હોય તે પશુ.” અર્થાત્ ચારપગવાળાપણું એ પશુનું લક્ષણ છે. હવે આ લક્ષણ તો ગાયમાં જાય જ છે. અને એમાં ગાયનું સાસ્નાવત્વ લક્ષણ પણ ઘટે છે. આ રીતે આ બે લક્ષણોનું વિષયસાંકર્ય થયું કહેવાય. પણ આમ થવા છતાં પણ આ બે ય લક્ષણો લોકમાં માન્ય જ છે.
હવે જૈનસિદ્ધાન્તની વાત કરીએ તો શાસ્ત્રમાં આ પ્રમાણે પાઠ છે કે ‘હે પ્રભો ! જીવ એ નારકી જ હોય? કે નારકી ન હોય ? હે ગૌતમ ! જે જીવ હોય તે ક્યારેક નારકી હોય, ક્યારેક નારકી ન હોય. જ્યારે જે નારકી હોય તે અવશ્ય જીવ હોય જ.'
આનો અર્થ એ છે કે જે જે નારકી હોય તે તે જીવ હોય પણ જે જે જીવ હોય તે તે નારકી હોય જ એવો નિયમ નથી. આને એકપદવ્યભિચાર કહેવાય. પહેલી વાતમાં વ્યભિચાર નથી. બીજી વાતમાં વ્યભિચાર છે. “જે જીવ તે નારકી” એવું બોલી શકાતું નથી.
જેમ આ વાત સિદ્ધાન્તને માન્ય છે એ જ પ્રમાણે “જે જે પ્રતિપૃચ્છા હોય તે તે આપૃચ્છા હોય પણ જે જે આપૃચ્છા હોય તે તે પ્રતિપૃચ્છા હોય જ એવો નિયમ નથી” આમ અહીં એક પદ વ્યભિચારીલક્ષણ છે. અને એ ઉપ૨ મુજબ માન્ય જ છે.
સાર એ છે કે જ્યાં ઉભયપદ વ્યભિચાર હોય ત્યાં વિષયનું સાંકર્ય એ લક્ષણઘાતક બને. દા.ત. “જે જે ઊંટ હોય તે તે ગાય હોય” એ પણ ખોટું છે અને “જે જે ગાય હોય તે તે ઉંટ હોય” તે પણ ખોટું છે. આવા સ્થાને ઉંટનું ખુંધવાળાપણું લક્ષણ વિષયસાંકર્યને લીધે ખોટું પડે.
પણ જ્યાં એકપદવ્યભિચાર હોય ત્યાં વિષયસાંકર્ય હોય તો પણ બે ય લક્ષણો સાચા પડી શકે છે.
यशो - 'अनयोरप्येवं सामान्यविशेषभाव एव प्राप्तः, तथा चानयोर्भेदप्रतिपादनं किंप्रयोजनम् ?' इत्यत आह-कार्यभेदवशात् विधिशिक्षादिकार्यान्तरज्ञानादिप्रयोजनभेदेन खल्वनयोर्भेदेनोपन्यास इति न किञ्चिदनुपपन्नम् ।
चन्द्र. - ननु यद्येवं तर्हि यथा नैरयिकजीवयोः भेदो न गण्यते । किन्तु नैरयिकः विशेषपदार्थः, जीवस्तु सामान्यपदार्थः । एवमत्रापि आपृच्छा सामान्यरूपा, प्रतिपृच्छा तु विशेषरूपा इत्येव वक्तुं युक्तम् । न तु अनयोः भेद इत्याह अनयोरप्येवं यथा जीवनैरयिकयोः, तथैव आपृच्छाप्रतिपृच्छयोः । किंप्रयोजनम् = किमस्ति
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૪૨

Page #48

રિ પ્રતિસ્પૃચ્છા સામાચારી
િિશ્ચત્પ્રયોનનં ? યેનાનયો: મેઃ પ્રતિપાદ્યતે ? કૃતિ ।
प्रयोजनमेवाह विधिशिक्षादीत्यादि । वस्त्रप्रक्षालनादिकार्याणां शास्त्रीयविधेः शिक्षणं आपृच्छायाः प्रयोजनम् । आपृच्छा हि विधिशिक्षणार्थं क्रियते । प्रतिपृच्छा तु कार्यान्तर - विवक्षितकार्यनिषेधकालान्तरकरणादिज्ञानार्थं क्रियते । ततश्च प्रयोजनभेदेन अनयोः भेदेनोपन्यासः कृतः । न किञ्चिदननुपन्नम्= न अनयोर्भेदोपन्यासः निरर्थक इति ।
શિષ્ય : તમે જીવ-નારકી અને પશુ-ગાયના દૃષ્ટાન્તને લઈને જો આપૃચ્છા-પ્રતિપૃચ્છાનો ભેદ સિદ્ધ કરતા હો તો જીવ અને નારકી તો સામાન્ય વિશેષ સ્વરૂપ જ છે. નારકી એ એક વિશેષ પ્રકારનો જીવ છે. અને જીવ તરીકે તમામ જીવો લેવાય. એ જ પ્રમાણે અહીં પણ આપૃચ્છા એ સામાન્ય તરીકે બનશે, કેમકે આપૃચ્છા તરીકે બધી આપૃચ્છા અને બધી પ્રતિકૃચ્છાઓ લેવાશે. જ્યારે પ્રતિપૃચ્છા એ એક વિશેષ પ્રકારની આપૃચ્છા રૂપ બનશે.
હવે સામાન્ય અને વિશેષ રૂપે રહેલી વસ્તુમાં જ્યારે ભેદનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવે ત્યારે એ કોઈક ચોક્કસ કારણસર જ કરવામાં આવે. પ્રસ્તુતમાં આપૃચ્છા અને પ્રતિપૃચ્છા વચ્ચે તમે ભેદનું પ્રતિપાદન કરો છો. એ શા માટે ? કયા કારણસર આ સામાન્ય અને વિશેષભૂત બે સામાચારીઓ વચ્ચે ભેદનું પ્રતિપાદન કરો છો?
ગુરુ : આપૃચ્છા ગુરુ પાસેથી કાપાદિ કાર્યોની વિધિની શિક્ષા=બોધ=જ્ઞાન મેળવવા માટે છે. જ્યારે પ્રતિપૃચ્છા ગુરુએ સોંપેલા કામ સિવાયનું બીજું કામ,... વગેરે છ વસ્તુઓ જાણવા માટે છે. આમ આ બેના પ્રયોજનોનો ભેદ હોવાથી અમે આ બેનો જુદો જુદો ઉપન્યાસ કર્યો છે. એટલે એમાં કોઈ વાંધો નથી.
यशो. - अन्यथा-उक्तगतिमन्तरेणेच्छाकारस्य कुक्षौ = स्वरुपे कथं न प्रविशेत् ? = कुतो नान्तर्भवेदेषेत्यनुषङ्गः ।
चन्द्र. - उक्तगतिमन्तरेण="स्वरूपतः अभिन्नयोरपि प्रयोजनभेदेन भेदोपन्यासः संभवति", इत्येवंरूपा या गतिः=पद्धतिः, सा यदि अवगण्यते, तर्हि । एषेत्यनुषङ्गः=आपृच्छा प्रतिपृच्छा वा कथं इच्छाकारसामाचार्यां अन्तर्गता न भवेदिति भावः ।
(શિષ્ય : અમે કબુલ કરીએ છીએ કે આ બે સામાચારી પરસ્પર સામાન્ય-વિશેષસ્વરૂપે છે. અને એમના પ્રયોજનોનો=“શા માટે આ સામાચારીઓ પાળવામાં આવે છે ?” એ કારણોનો ભેદ છે પણ છતાં એમને એક જ ગણો ને ? આપૃચ્છાનું લક્ષણ પ્રતિપૃચ્છામાં જાય જ છે તો પછી એને આપૃચ્છા જ ગણી લો ને ?)
ગુરુ ઃ જો લક્ષણ જવા માત્રથી આપૃચ્છારૂપ જ પ્રતિકૃચ્છા માનવાની હોય. અને અમે ઉ૫૨ જે પદ્ધતિ માની છે એ માનવાની ન હોય તો તો પછી પ્રતિસ્પૃચ્છા માત્ર આપૃચ્છામાં જ શું કામ પ્રવેશે ? એનો તો ઈચ્છાકારના સ્વરૂપમાં જ પ્રવેશ થઈ જાય. અર્થાત્ પ્રતિપૃચ્છામાં ઈચ્છાકારનું લક્ષણ જતું હોવાથી એને ઈચ્છાકાર જ માની લેવી પડે.
यशो. -' इदं भदन्तोपदिष्टं कार्यमहमिच्छया करोमि, परं शकुनादिख्खलना प्रतिषेधतीति हि प्रतिपृच्छा, सा चेच्छाकारलक्षणाक्रान्तैवेत्युपधेयसाङ्कर्येऽप्युपाध्योरसाङ्कर्य
મહામહોપાધ્યાય થશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૪૩

Page #49

मेवात्र समाधानम्, तच्चान्यत्रापि समानमिति भावः ॥५४॥ ॥ इति न्यायविशारदविरचिते सामाचारीप्रकरणे प्रतिपृच्छा समाप्ताऽर्थतः ॥७॥
પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી
चन्द्र.
ननु कथं प्रतिपृच्छायाः इच्छाकारसमाचारीत्वापत्तिरित्यत आह इदं भदन्तोपदिष्टं इत्यादि । उपधेयसाङ्कर्येऽपि=आपृच्छेच्छाकारयोः साङ्कर्येऽपि उपाध्योरसाङ्कर्यं एव = आपृच्छेच्छाकारलक्षणयोरसाङ्कर्यं एव अत्र = इच्छाकारापृच्छासामाचार्योरभेदापत्तौ समाधानम् = प्रत्युत्तरम् । तच्च = इदं समाधानं च अन्यत्रापि = आपृच्छा-प्रतिपृच्छयोर्भेदविवक्षायामपि समानम् ।
-
इदमत्र तात्पर्यम् - एकस्य स्फटिकस्य एकस्मिन्पार्श्वे श्यामपटः, अपरस्मिँश्च पार्श्वे रक्तपटः अस्ति । ततश्च स्फटिकः श्यामः रक्तश्च दृश्यते । अत्र च स्फटिकः उपधेयः, श्यामरक्तपटौ च उपाधी । उपाधिद्वयधर्मयोः एकस्मिन्नेव उपधेये वस्तुनि दर्शनमत्र उपधेयसाङ्कर्यमुच्यते । एतच्च प्रकृतेऽस्ति । किन्तु श्यामरक्तपयै तु परस्परं भिन्नौ एवेति उपाध्योः साङ्कर्यं नास्ति। एवं "गुरो ! अहं इच्छाकारेण गच्छामि, किन्तु अपशुकनं मां निवारयति" इति एतत्वाक्यमत्र उपधेयं । तत्र इच्छाकारलक्षणं आपृच्छालक्षणं च उपाधिरूपं प्रकृते वाक्ये घटते इति उपधेयसाङ्कर्यं अस्ति । तथापि ते द्वे तु भिन्ने एवेति उपाधिसाङ्कर्यं नास्ति । तस्मात् इच्छाकारापृच्छासामाचार्यौ भिन्ने । एवमेव आपृच्छाप्रतिपृच्छे अपि भिन्ने । एतत्सर्वं टीकानुसारतः संक्षेपेण निगदितम् । मन्दमतीनां स्पष्टबोधार्थमधुना सविस्तरं निरूप्यते ।
पूर्वपक्ष: प्राह प्रतिपृच्छायां आपृच्छायाः लक्षणं घटते एवेति प्रतिपृच्छा आपृच्छायाः सकाशात् भिन्ना न मन्तव्या ← इति । मध्यस्थ : प्राह प्राक्निषिद्धं प्राक्निवेदितं वा कार्यं प्रतिपृच्छायाः विषयः, नूतनकार्यं तु आपृच्छायाः विषयः इति विषयभेदात् तयोः भेदः ← इति । पूर्वपक्ष: प्राह एवं तर्हि विहारापृच्छायाः, वस्त्रप्रक्षालनापृच्छायाः, स्वाध्यायाद्यापृच्छायाश्च विषयाः भिन्नाः इति कृत्वा ता प्रत्येकमापृच्छाः विभिन्नाः सामाचार्यः भवेयुः । ततश्चानन्ताः सामाचार्यः मन्तव्याः भवेयुः ← इति ।
अधुना उत्तरपक्षः प्राह यथा सास्त्रावत्वं गोः लक्षणं चतुष्पादवत्त्वं च पशोः लक्षणमस्ति । तत्र च गोपिण्डः पशुलक्षणेनाक्रान्त एव, तथापि स गोभावं न परित्यजति । यतः गोः लक्षणं पशोश्च लक्षणं भिन्नमेव । एवं प्रतिपृच्छा आपृच्छालक्षणेन आक्रान्तैव । तथापि सा प्रतिपृच्छा प्रतिपृच्छासामाचारीत्वं न परित्यजति । यतः प्रतिपृच्छायाः लक्षणं आपृच्छायाः लक्षणं च भिन्नमेवेति ।
तथा च यानि प्रमाकरणस्वरूपाणि इन्द्रियादीनि प्रमाणानि तानि सर्वाणि प्रमाविषयस्वरूपाणि प्रमेयानि सन्त्येव । यानि च घटेन्द्रियादीनि प्रमेयानि । तानि सर्वाणि प्रमाणस्वरूपाणि न भवन्ति, किन्तु कानिचिदेव । अथ च प्रमाणानि प्रमेयस्वरूपाण्यपि प्रमाणस्वरूपाणि स्वीक्रियन्ते एव ।
एवमेव याः याः प्रतिपृच्छाः ताः ताः आपृच्छाः भवन्ति । किन्तु याः याः आपृच्छाः, ताः ताः प्रतिपृच्छाः न भवन्ति । अथ च प्रतिपृच्छाः आपृच्छास्वरूपाः अपि प्रतिपृच्छास्वरूपाः स्वीक्रियन्ते एव ।
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૪૪

Page #50

પ્રતિકૃચ્છા સામાચારી पूर्वपक्ष : प्राह ययोः द्वयोः लक्षणयोः एकस्मिन्विषये समागमो भवति, तयोः द्वयोः लक्षणयोः मध्यात् एकं तु लक्षणं असत् भवत्येव । यथा उच्चस्कन्धवत्त्वं उष्ट्रस्य लक्षणं सास्नावत्त्वं च गोलक्षणं गोपिण्डे समागमं प्राप्नुतः । तत्र उच्चस्कन्धवत्त्वं उष्ट्रलक्षणं असत् भवति । एवमत्रापि एकस्यामेव प्रतिपृच्छायां आपृच्छाप्रतिपृच्छालक्षणद्वयसमावेशात् द्वयोः मध्यादेकं लक्षणं तावद् असदस्त्येव ← इति ।
उत्तरपक्ष : प्राह → मूढ ! किं प्रतिपादितमपि न सम्यग् जानासि ? गोपिण्डे गोलक्षणं पशुलक्षणं च समागमं प्राप्नुतः । तथापि लक्षणद्वयं सम्यगेव । इन्द्रियादौ प्रमाणप्रमेयलक्षणद्वयं सङ्गच्छते, तथापि लक्षणद्वयं निर्दोषमेव । एवमत्रापि बोध्यम् ।
पूर्वपक्ष: प्राह नन्वेवं यथा “यो यो गौपिण्डः स स पशुः । किन्तु " यो यः पशुः स स गौपिण्डः " इति न । एवं च पशुः सामान्यरूपः, गोपिण्डश्च विशेषः । एवं आपृच्छा सामान्यरूपा प्रतिपृच्छाश्च विशेषरूपा इत्येव सिद्धम् । सामान्यविशेषरूपयोः तयोः मध्ये किमर्थं भेदो निरूप्यते ?
उत्तरपक्ष : प्राह → आपृच्छा विधिज्ञानार्थं प्रतिपृच्छा च कार्यान्तरादिज्ञानार्थं क्रियते । एवञ्च तयोः प्रयोजनस्य भेदोऽस्तीति कृत्वा तयोः भेदेनोपन्यासः कृतः इति । यदि हि अस्मन्निरूपितं न स्वीक्रियेत, तर्हि प्रतिपृच्छा इच्छाकारलक्षणेनापि युक्ता भवतीति सा इच्छाकाररूपैव मन्तव्या स्यात् । किन्तु यथा तत्रेदमेवोच्यते यदुत "तत्र प्रतिपृच्छारूपे उपधेये इच्छाकारप्रतिपृच्छालक्षणद्वयं यद्यपि सङ्गच्छते, ततश्च उपधेयसाङ्कर्यमस्ति । तथापि द्वे अपि लक्षणे परस्परं भिन्ने इति उपाधिसाङ्कर्यं नास्ति । तस्मात् प्रतिपृच्छा न इच्छाकाररूपा" इति ।
एतदेव समाधानमत्रापि दृष्टव्यम् ॥५४॥
महोपाध्यायविरचिते सामाचारीप्रकरणग्रन्थे प्रतिपृच्छासामाचारीटीकायाः विषमपदव्याख्या रहस्यप्रकटनं च
संपूर्णे ।
તે આ પ્રમાણે → “હે ગુરુ ! આપે ઉપદેશેલ=કહેલ વિહારાદિ રૂપ કાર્ય હું ઈચ્છાથી કરું છું. પરંતુ શકુનાદિની સ્ખલના=અપશકુન મને વિહારાદિ કરતા અટકાવે છે.” – આ જ પ્રતિસ્પૃચ્છાનો આકાર સંભવી શકે છે. અને એમાં ઈચ્છાકા૨નું લક્ષણ ઘટે જ છે. એટલે હવે આ પ્રતિપૃચ્છાને ઈચ્છાકાર જ માનવી પડશે. આ આપત્તિ નિવારવા માટે એ જ સમાધાન આપવું પડે કે “આ પ્રતિકૃચ્છારૂપી એક જ વસ્તુમાં પ્રતિકૃચ્છાનું લક્ષણ અને ઈચ્છાકારનું લક્ષણ ઘટે જ છે. પરંતુ જેમ એક જ સ્ફટિકની બે ય બાજુ લાલ અને સફેદ વસ્ત્ર મુકેલ હોય. તો એ બે વસ્ત્રોરૂપી ઉપાધિઓનો લાલ અને સફેદ રંગ સ્ફટિકમાં પ્રતિબિંબિત થાય છે. એટલે કે, સ્ફટિક રૂપી એક જ ઉપધેયમાં બે જુદી જુદી ઉપાધિઓના ધર્મ દેખાય છે. અને માટે આ ઉપધેયસાંર્ય કહેવાય. પરંતુ લાલ અને સફેદ કપડું રૂપી બે વસ્ત્રો તો જુદા જ છે. એમ પ્રસ્તુતમાં પ્રતિપૃચ્છારૂપી ઉપાધિમાં ઈચ્છાકારનું અને પ્રતિપૃચ્છાનું લક્ષણ તો ઘટે જ છે. છતાં પણ ઈચ્છાકારનું લક્ષણ અને પ્રતિપૃચ્છાનું લક્ષણ બે ય પરસ્પર તો જુદા જ છે. એટલે ભલે એ બે ય પ્રતિકૃચ્છામાં ઘટતા હોય છતાં પરસ્પર જુદા છે. અને માટે આ ઉપાધિઓનું અસાંકર્ય=ઉપાધિઓનો ભેદ હોવાથી જ અમે ઈચ્છાકાર અને પ્રતિપૃચ્છામાં ભેદ માનીએ છીએ.”
મહામહોપાધ્યાય ચશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭ ૪૫

Page #51

sssssssssssss પ્રતિકૃચ્છા સામાચારી છે તો એ જે જવાબ ઈચ્છાકાર અને પ્રતિપૃચ્છાનો ભેદ સિદ્ધ કરવા તમે આપશો એ જ જવાબ પ્રતિકૃચ્છા છે છે અને આપૃચ્છાનો ભેદ સિદ્ધ કરવામાં અમે પણ આપી શકીશું. એટલે એના દ્વારા એ બે નો ભેદ સિદ્ધ થઈ છે
8 જશે.
FEECEEEEEEEEEEEEEEEE
છે ૫૪મી ગાથામાં “અન્નદ ૬ પવિણે રૂછી રસ રુચ્છિત” એમ લખેલ છે. એનો 8 અનુષંગ=સંબંધ=અન્વય આ પ્રમાણે કરવો કે “અન્યથા ઈચ્છાકારની કુક્ષિમાં કેમ ન પ્રવેશે ?” 8 આ ગાથાનો પદાર્થ થોડોક કઠિન છે. એટલે સંક્ષેપમાં એનો સાર ફરી બતાવું છું.
દરેક પ્રતિપૃચ્છામાં આપૃચ્છાનું લક્ષણ ઘટે જ છે. તો પછી એને આપૃચ્છા જ માનો ને ? એ પ્રશ્નની સામે ઉત્તર એ આપ્યો કે દરેક પ્રમાણમાં પ્રમેયનું લક્ષણ, દરેક ગામમાં પશુનું લક્ષણ અને દરેક નારકીમાં જીવનું લક્ષણ & ઘટે જ છે. છતાં પ્રમાણાદિને પ્રમેયાદિ કરતા જુદા જ માનેલા છે. એમ અહીં પણ પ્રતિપૃચ્છાને આપૃચ્છા કરતા 8 # જુદી માનવી. આ સિવાય બાકીના પદાર્થો વિસ્તારથી સમજાવી જ દીધા છે. આપજો.
પ્રતિપૃચ્છા સામાચારીનું વિવેચન સંપૂર્ણ
ti&ttg si
ક
'
B
'
tecti6666666666666666666666666666666666666iiiiiiiciities
# મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૪૬ છે.

Page #52

000000000000000net
છ
છંદના સામાચારી.
DEEEEEEN
EEEEEEEEEEEEEEES
SEEEEEGGESTER888cracs68500000000000003050ccacass8888856GESEEGGlassesGUEGGS
यशो. - इयाणि छंदणा भन्नइ - इदानीमवसरप्राप्ततया छन्दना निरूप्यते, तत्रादौ तल्लक्षणमाह -
चन्द्र. - इदानीं महोपाध्यायविरचिते सामाचारीप्रकरणग्रन्थे छंदनासामाचारीटीकायाः विषमपदव्याख्या रहस्यप्रकटनं च क्रियेते । છે પ્રતિપૃચ્છાના નિરૂપણ બાદ હવે છંદનાનું નિરૂપણ કરવાનો અવસર છે એટલે એનું નિરૂપણ કરશું. એમાં હું સૌ પ્રથમ એનું લક્ષણ કહે છે. यशो. - गुरु आणाइ जहरिहं दाणं साहूण पुव्वगहिअस्स ।
छंदणसामायारी विसेसविसया मुणेयव्वा ॥५५॥ चन्द्र. - → गुर्वाज्ञया पूर्वगृहीतस्य साधूनां यथार्ह दानं छन्दनासामाचारी । सा विशेषविषया ज्ञातव्या । - इति गाथार्थः । છેગાથાર્થઃ ગુરુની આજ્ઞા લઈને પહેલા ગ્રહણ કરેલા અશનાદિનું યથાયોગ્ય રીતે સાધુઓને દાન કરવું એ કે આ છંદના સામાચારી છે. તે વિશેષ વિષયવાળી જાણવી.
यशो. - गुरु आणाइ त्ति । पूर्वगृहीतस्य पूर्वानीतस्याऽशनादेः गुर्वाज्ञया= र रत्नाधिकादेशेन यथार्ह बालग्लानादियोग्यतानतिक्रमेण साधूनां यतीनां दानं दीयतेऽनेनेति। व्युत्पत्त्या ग्रहणनिमन्त्रणं छन्दना सामाचारी भवति ।
चन्द्र. - पूर्वानीतस्य छन्दनाकरणात्पूर्वकाले उपाश्रये आनीतस्य बालग्लानादियोग्यतानतिक्रमेण= शास्त्रे येन क्रमेण छन्दना प्रतिपादिता यथा “प्रथमं गुरुं प्रति छन्दना कर्तव्या, तदनु बालं प्रति" इत्यादिरूपा, तेन क्रमेण । दानं यद्यपि अत्र पूर्वानीतस्य साधूनां दानं न छन्दना । किन्तु 'हे मुने ! मदानीतं अशनादिकं
गृहीत्वा ममोपरि उपकारं कुरु" इत्यादिरूपा प्रार्थनैव छन्दना । ततश्च दानपदस्य योग्यमर्थमाह दीयतेऽनेनेति N व्युत्पत्त्या ग्रहणनिमन्त्रणं । तथा च साधून् प्रति पूर्वानीतस्याशनादेः ग्रहणार्थं यनिमन्त्रणं क्रियते, तेन साधूनां दानं दीयते इति कृत्वा ग्रहणनिमन्त्रणं दानपदस्यार्थो भवतीति भावः ।
ટીકાર્થઃ પૂર્વે વહોરીને લાવેલા અશનાદિનું ગચ્છના વડીલની રજા લઈને બાલ, ગ્લાન વગેરે શાસ્ત્રીયક્રમને આ ઓળંગ્યા વિના સાધુઓને ગ્રહણ કરવાનું નિમંત્રણ કરવું એ છંદના સામાચારી કહેવાય.
| (શિષ્યઃ ગાથામાં તો પૂર્વાનીતના દાનને જ છંદના કહી છે. તમે ટીકામાં પૂર્વાનીતનું ગ્રહણ કરવા માટેના છે નિમંત્રણને છંદના કહી. આ અર્થ તમે ક્યાંથી લાવ્યા ?)
गुर : “दीयते अनेन इति दानं" ॥ प्रमासमास पोलीमे तो न द्वा२साधुभाने २५शन माय છે તે દાન કહેવાય. સાધુઓને ગ્રહણ કરવાની નિમંત્રણા કરવા દ્વારા જ દાન અપાય છે એટલે દાનનો અર્થ
230030038058888888888888888883000000
ESSEEEEEEEEEEEEEEEEEEET
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચોખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૪૯. Saraswatantac0000000000rmatureEcrammercacancarcescarcarcard

Page #53

CEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEECECECEGEBEEEEEE
KAREEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
मा सामायारी જે ગ્રહણનિમંત્રણા થઈ શકતો હોવાથી કોઈ દોષ નથી.
સાર એ કે જે વસ્તુઓ વહોરીને લાવેલી હોય તે બીજા સાધુઓને આપવી હોય તો પહેલા વડીલની રજા છે જ લેવી અને પછી બાળ, ગ્લાન વગેરેને ક્રમશઃ જે નિમંત્રણા કરવી કે “તમે આ મારું વાપરો” એ છંદના કહેવાય. । यशो. - तेनागृहीतस्य गृहीतस्यापि गुर्वाज्ञां विना वा व्यत्ययेन निमन्त्रणायां दानमात्रे ।
वा नातिव्याप्तिः । र चन्द्र. - तेन='पूर्वानीतस्य' इति, 'गुर्वाज्ञाया' इति, 'यथार्ह' इति, 'ग्रहणनिमन्त्रणं' इति च पदानां ग्रहणेन
अगृहीतस्य निमन्त्रणायां नातिव्याप्तिः, गृहीतस्यापि गुर्वाज्ञां विना निमन्त्रणायां नातिव्याप्तिः, गृहीतस्य । गुर्वाज्ञापूर्वकमपि व्यत्ययेन क्रमोललङ्घनेन निमन्त्रणयां नातिव्याप्तिः । दानमात्रे वा नातिव्याप्तिरिति । वाक्ययोजना।
"अहं त्वदर्थं अशनादिकं आनयामि ?" इति या निमन्त्रणा क्रियते, सा छन्दना न भवेत् । यतः से पूर्वानीतस्यैव निमन्त्रणा छन्दना भवति । अत्र तु पूर्वानीतं नास्ति ।
रत्नाधिकमकथयित्वा स्वयमेव कश्चित्साधुः योग्यक्रमेण निमन्त्रणां कुर्यात्, तथापि सा निमन्त्रणा न र स्यात् । यतः रत्नाधिकादेशेनैव निमन्त्रणा छन्दना भवति ।
रत्नाधिकं कथयित्वा तदादेशेन पूर्वानीतस्य क्रमोल्लङ्घनेन यदि निरूपणां कुर्यात्, तथापि सा निमन्त्रणा न स्यात् । यतः योग्यक्रमेणैव निमन्त्रणा छन्दना भवति ।
रत्नाधिकं कथयित्वा तदादेशेन क्रमानुसारेण पूर्वानीतं अशनादिकं ददाति । किन्तु ग्रहणनिमन्त्रणां "साधो! मदानीतं इदं गृहाण ! कुरु मदुपरि उपकारं" इत्यादि रूपां न करोति, तदा तद्दानं छन्दना न भवति । यतः। र ग्रहणस्य निमन्त्रणैव छन्दना भवति ।
આમાં પૂર્વે ગ્રહણ કરેલી=લાવી દીધેલી વસ્તુની જ નિમંત્રણા છંદના કહી છે. એટલે હવે પૂર્વે નહિ કે લાવેલી, લાવવાની બાકી વસ્તુ માટેની નિમંત્રણામાં અતિવ્યાપ્તિ નહિ આવે.
ગુર્વાજ્ઞાપૂર્વક જ નિમંત્રણા છંદના કહી છે એટલે ગુર્વાજ્ઞા વિનાની નિમંત્રણામાં અતિવ્યાપ્તિ ન આવે.
બાલ, ગ્લાનાદિને ક્રમશઃ નિમંત્રણા જ છંદના કહી છે એટલે વ્યત્યયઃક્રમનું ઉલ્લંઘન કરીને જે નિમંત્રણા આ કરાય એમાં અતિવ્યાપ્તિ ન આવે. | ગ્રહણ કરવાની નિમંત્રણા=પ્રાર્થનાને છંદના કહી છે. એટલે હવે એવી કોઈ નિમંત્રણા વિના એમને એમ છે પૂર્વાનીત અનાદિ બાલાદિને આપે તો એમાં પણ છંદનાલક્ષણની અતિવ્યાપ્તિ ન આવે.
આમ (૧) પૂર્વનીત (૨) ગુજ્ઞા (૩) બાલાદિ ક્રમ (૫) નિમંત્રણા એમ ચાર પદોનું પદ કૃત્ય બતાવ્યું.
GEE
ENCEFRESSURESSESS
CECECEEEEEEEEEEEEEEEEEE
यशो. - इयं च वक्ष्यमाणरीत्या विशेषविषया मुणितव्या, न साधुसामान्यविषया ॥५५॥
चन्द्र. - ननु किमियं सामाचारी सर्वेषां साधूनां सामान्या? यद्वा केचिदेव मुनयः एतस्याः सामाचार्याः
છે મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૪૮

Page #54

EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
KAREERITTEEEEEEETTETTERTISTERTREEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE Eना सामायारी
अधिकारिणः भवन्ति ? इत्यत आह इयं च-छन्दना विशेषविषया वक्ष्यमाणस्वरूपः साधुरेव अधिकारी र यस्याः, तादृशी । न साधुसामान्याविषया=न सर्वेऽपि साधवः अधिकारिणः यस्याः, तादृशी ॥५५॥
આ છંદના કરવાનો અધિકાર બધાને નથી. આગળ કહેવાશે એ પદ્ધતિ પ્રમાણે આ સામાચારી વિશેષ વિષયક એ જાણવી, અર્થાત આ છંદના કરવાનો અધિકાર અમુક જ સાધુઓને છે. બધા સાધુઓને આ અધિકાર નથી પપી છે यशो. - विशेषविषयत्वमेव स्पष्टयति -
एसा जमत्तलद्धियविसिट्ठतवकारगाइजइजुग्गा । अहियगहणं च तेसिं अणुग्गहढें अणुण्णायं ॥५६॥
CECECECECEEEEEEEEEEECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
चन्द्र. - विशेषविषयत्वमेव अस्याः सामाचार्याः अधिकारिणमेव । → यस्मात् एष । 8 आत्मलब्धिकविशिष्टतपःकारकादियतियोग्या । तेषां च अनुग्रहार्थं अधिकग्रहणं अनुज्ञातं – इति गाथार्थः।। __“मा सामायारी विशेषविषयवाणी छे" मे ४ वातने स्पष्ट ४२ छे.
ગાથાર્થ ? જે કારણથી આ છંદના આત્મલબ્ધિક અને વિશિષ્ટતપકારક વગેરે સાધુઓને યોગ્ય છે. કેમકે છે છે તેઓને ઉપકાર કરવાને માટે વધારાનું ગ્રહણ અનુમતિ અંપાયેલ છે.
यशो. : एसा त्ति । एषा-छन्दना यत् यस्मात् कारणात् आत्मनैव= स्वार्जितलाभान्तरायकर्मक्षयोपशमेनैव, न तु परसाहाय्यादिना लब्धिः भक्तादिलाभो यस्यासावात्मलब्धिकः, आत्ता स्वीकृता लब्धिर्भक्तादिप्राप्त्यनुकूला शक्तिर्येन सब आत्तलब्धिको वा, आप्ता प्राप्ता लब्धिर्ये न स आप्तलब्धिको वा, तथा विशिष्टमष्टमादितपः करोतीति विशिष्टतपःकारकस्तौ आदिर्येषां, ते च ते यतयश्च, तेषां 1 योग्या-उचिता।
चन्द्र. - स्वार्जितेत्यादि स्वेन अर्जित:=प्राप्तः यो लाभान्तरायकर्मक्षयोपशमः, तेनैव । न तु परसाहाय्यादिना परसहायेन, कपटेन, विद्यामन्त्रादिना वा । भक्तादिलाभः=अशनादिलाभः । एवं 'आत्मलब्धिकः' इति पदमाश्रित्य व्याख्यां कृत्वाऽधुना 'आत्तलब्धिकः' इति पदमाश्रित्य व्याख्या क्रियते। आत्ता स्वीकृता इत्यादि । एवं 'आप्तलब्धिकः' इतिपदमाश्रित्य व्याख्या क्रियते आप्ता प्राप्ता इत्यादि ।
ટીકાર્થ: આત્મલબ્ધિ એટલે પોતાના વડે ભેગા કરાયેલા લાભાંતરાયકર્મના ક્ષયોપશમ દ્વારા ભોજનાદિનો શું લાભ જેને થતો હોય છે. બીજાની સહાય વગેરેથી જેને ભોજનલાભ થાય એ આત્મલબ્ધિક ન કહેવાય. અથવા . આત્તલબ્ધિ શબ્દ લઈએ તો આત્ત એટલે પ્રાપ્ત કરાયેલી છે ભોજનાદિને મેળવવા માટે અનુકૂળ એવી શક્તિ જેના વડે તેવો સાધુ આત્તલબ્ધિક કહેવાય. અથવા આખલબ્ધિક શબ્દ લઈએ તો આખ એટલે મેળવાયેલી છે જે લબ્ધિ જેના વડે તે સાધુ આખલબ્ધિક કહેવાય.
તથા અઠ્ઠમ વગેરે વિશિષ્ટ તપને જે કરે તે વિશિષ્ટતપકારક કહેવાય. આ બે વગેરે સાધુઓને આ છે
SSSSSSSSSSSSSS
EEEEEEEEEEEEEEEEEntern
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૪૯ SEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEErraramrarts

Page #55

છંદનાસામાચારી કરવાની સત્તા છે. અર્થાત્ આ સાધુઓ છંદના કરે તે યોગ્ય છે.
यशो. अयं भावः- य आत्मलब्धिसंपन्नो विशिष्टतपस्वी वा पारणे मण्डल्या बहिर्भोजनकारी तस्यैतदौचित्यम् ।
-
चन्द्र. - तात्पर्यमाह अयं भावः इत्यादि । यः आत्मलब्धिसंपन्नो भवति । स बालवृद्धग्लानाद्यर्थं प्रभूतं प्रायोग्यं चाशनादिकं आनेतुं समर्थो भवतीति कृत्वा ग्लानादिषूपकाराय स्वकर्मक्षयार्थं स एव ग्लानादियोग्यमधिकं अशनादिकं आनीय ग्लानादिन् प्रति गुर्वादेशेन छन्दनां कृत्वा अशनादिकं ददाति । एवं यो विशिष्टतपस्वी भवति । स पारणे न मण्डल्यां भुनक्ति । यतः पारणे द्विः त्रिः वा भोजनं तस्यानुज्ञातं । तच्च प्रातरपि भवति । मण्डली च प्रायः मध्याह्नकाल एवोपविशतीति स मण्डल्याः बहिरेव भुङ्क्ते । एवं च प्रात: का आनीतं तस्य कदाचिदधिकं संभवेत् । यतः प्रायः विशिष्टतपसः पारणके भोजनप्रमाणं निश्चितं न संभवति । एवं च परिशेषीभूतस्याशनादेः छन्दनां कर्तुं स अधिकारी भवतीति ।
છંદના સામાચારી
આશય એ છે કે જે આત્મલબ્ધિસંપન્ન હોય અથવા જે વિશિષ્ટતપસ્વી હોય કે જે તપસ્વી પારણાના દિવસે માંડલીની બહાર ભોજન કરનારો હોય. એ સાધુને આ છંદનાનું ઔચિત્ય છે.
यशो. इतरेषां तु यतीनां मण्डलीभोग एकभक्तं च नियमेनैवेति पूर्वगृहीतभक्ता द्यभावान्निर्विषया छन्दना । तदिदमुक्तम् - जो अत्तलद्धिगो खलु विसिट्ठखवगो व पारणाइत्तो । इहरा मंडलिभोगो जईण तह एगभत्तं च ॥१॥ ( पंचा० १२ / ३५ ) इति ।
-
यशो.
चन्द्र.
इतरेषां तु = आत्मलब्धिसंपन्न - विशिष्टतपस्विभिन्नानां मण्डलीभोगः = मण्डल्यां भोजनं एकभक्तं च = एकाशनकं च नियमेनैव = अवश्यंभावि । पूर्वगृहीतभक्ताद्यभावात् = यावत्प्रमाणं स्वोपयोगि, तावत्प्रमाणमेवाशनादि ते आनयन्ति । तदेव च भुञ्जन्ते । ततश्च न तेषां पूर्वानीतमशनादिकं परिशिष्टं भवतीति निर्विषया छन्दना=पूर्वानीतभक्तात्मकविषयविहीना सा सामाचारीति भावः ।
पञ्चाशकगाथाया अर्थस्तु सुगम इति न कथ्यते ।
બાકીના સાધુઓને તો માંડલીમાં વાપરવું અને એકાસણું નિયમથી=અવશ્ય કરવાના હોય છે એટલે તેઓની પાસે પહેલા વહોરી લાવેલા અશનાદિનો જ અભાવ હોવાથી પૂર્વાનીતભોજનસંબંધી છંદના એમને હોઈ શકતી નથી. (તે વખતે બધા સાધુ એકાસણું અને માંડલીભોગ કરતા અને બધા ગોચરી જતા. એટલે દરેક જણ પોતાના પુરતું લાવતા. એટલે એમની પાસે વધારાની કોઈપણ વસ્તુ ન હોય કે જેની તેઓ નિમંત્રણા કરે.)
પંચાશકમાં કહ્યું છે કે જે આત્મલબ્ધિક હોય અથવા જે વિશિષ્ટતપસ્વી પારણું કરનાર હોય તેઓએ છંદના આચરવાની છે. બાકી તો બીજા સાધુઓને માંડલીભોગ અને એકાસણું હોય છે. એટલે તેઓએ છંદના કરવાની नथी.
-
नन्वात्मलब्धिकादेरप्यात्मोदरपूर्तिमात्रोपयोग्येव भक्तादिकं गृहणतोऽधिक
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭૦ ૫૦

Page #56

SEEEEEEEEEET
CECCEECCCCEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
FORSEENERGrcantharth
mea
R ITE _Eना सामायारी ARY भक्ताद्यभावात्कथं छन्दनासंभवः ? इत्यत आह-तेषां आत्मलब्धिकविशिष्टतपः कारकादीनां अधिकग्रहणं स्वप्रमाणातिरिक्तभक्ताद्यानयनं चः पुनरर्थे अनुग्रहार्थं=8 बालग्लानादीनां प्रदानेन निर्जरार्थं अनुज्ञातं= अनुमतं तीर्थकरगणधरैरिति शेषः । तदुक्तम्नाणादुवग्गहे सइ अहिगे गहणं इम्मस्सऽणुण्णायं । (पंचा० १२/३६) इति ॥५६॥
चन्द्र. - कश्चित्शङ्कते ननु इत्यादि । आत्मलब्धिकादेः आदिशब्दात् विशिष्टतपस्विनश्च । तौ द्वावपि व स्वोपयोगि एव अशनादिकं गृह्णीतः । ततश्च तयोरधिकभक्तादिसंभवो नेति तयोरपि छन्दना निर्विषयैवेति ।
समाधानमाह तेषां आत्मलब्धिकेत्यादि । शेषं सर्वं सुगमम् । केवलं पंचाशकगाथार्थस्त्वयम् → ज्ञानाद्युपग्रहे ग्लानादीनां अशनादिदानेन तेषां ज्ञानदर्शनचारित्राणां वृद्धिर्भवति । स एव ज्ञानाद्युपग्रह उच्यते ।। तथा च तस्मिन् सति सदा-सर्वस्मिन्काले अस्य आत्मलब्धिकादेः अधिकग्रहणमनुज्ञातमिति ॥५६॥
શિષ્ય : આત્મલબ્ધિક, તપસ્વી વગેરેએ પણ પોતાનું પેટ ભરાય એ માટે જરૂરી એટલું જ અશનાદિ છે # વહોરવાનું છે. એટલે એમની પાસે પણ વધારે અશનાદિ તો નથી જ હોવાના. તો એના વિના તેઓને પણ છે આ શી રીતે છંદના સંભવી શકે ?
- ગુરુ : આત્મલબ્ધિક, વિશિષ્ટ તપસ્વી વગેરેને પોતાના પ્રમાણ કરતા વધારે અશનાદિ લાવવાની છૂટ 8 જ આપવામાં આવી છે.
શિષ્યઃ એમને શા માટે છૂટ આપી છે?
ગુરુઃ આ આત્મલબ્ધિકાદિ સાધુઓ વધારે લાવી, ગચ્છમાં રહેલા બાલ, ગ્લાન વગેરેને આપી અને પુષ્કળ છે નિર્જરા પ્રાપ્ત કરી શકે એ માટે તીર્થકરો અને ગણધરો વડે તેઓને વધારે લાવવાની રજા આપી છે. ગાથામાં 'तीर्थ७२-११५२' श०६ नथी. सध्या. मे पहारथी दावो.
પંચાશકમાં કહ્યું છે કે “બાલ-ગ્લાન વગેરેના જ્ઞાનાદિને વધારવા-પુષ્ટ કરવાને વિશે (માટે) આ કે આત્મલબ્ધિકાદિને કાયમ માટે વધારે લાવવાની છૂટ આપવામાં આવી છે. //પદા ___यशो. - ननु च्छन्दकेनाधिकभक्तपानाद्यानयने छन्द्येन च केनापि कासोन सदराहणे का फलाभावादन्तर्गडुश्छन्दना इत्यत आह
___ आणासुद्धो भावो देइ बहुं णिज्जरं ण गहणं (वि असणागहणे वि तओ फलसिद्धी छंदगस्स हवे -
यसंचनावाहीमा चन्द्र. - कश्चित् शङ्कते छन्दकेन येनात्मलब्धिकादिना छन्दना क्रियते, तेन छन्व-जन्दन या ग्लानादिकं प्रति ग्रहणनिमन्त्रणं क्रियते, तेन केनापि कारणेन-छन्दकानीतस्य वस्तुनः अप्रायोग्यतया, स्वस्यैव
अनिच्छया, तृप्ततया, अन्येन वा केनापि कारणेन तदग्रहणे पूर्वानीतस्याग्रहणे फलाभावात् छन्दनाया। ३ इदमेव फलं, यदुत ग्लानादयः पूर्वानीतं गृह्णन्ति, ततश्च तेषां उपरि उपकारो भवति । यदि छन्द्यः अशनादिकं न गृह्णीयात् तर्हि तत्रैतादृशं फलं न भवतीति अन्तर्गडुश्चछन्दना=निष्फलैव सा छन्दना भवेदिति ।
ESSESESEXSSSSSSSSSAMAR
P ALESE
15550315015SSSSSS
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સમાચારી પ્રકરણ - ચોખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૫૧ PREETTERRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRR

Page #57

ggggggggggggggggggggggggggggggggg gg છંદના સામાચારી છે
समादधाति → आज्ञाशुद्धः भावः बह्वीं निर्जरां ददाति, न तु ग्रहणमपि । ततः अशनाग्रहणेऽपि આ ઇન્દ્રસ્થ સિદ્ધિ: મવેત્ - તિ કથા ! R શિષ્યઃ છંદક વધારે ભક્ત-પાનાદિ લાવે અને બીજી બાજુ છન્દ કોઈપણ કારણસર એ વધારે લાવેલા છે છે ભક્તાદિનું ગ્રહણ ન કરે તો પછી તે વખતે છંદકને તો ત્યાં વૈયાવચ્ચ-ભક્તિ કરવા રૂપી ફળ જ ન મળવાથી
ચાં છંદક વડે કરાતી છંદના નિષ્ફળ જ બનશે. છંદનાનું ફળ એ જ છે કે એના દ્વારા બાલ, ગ્લાનાદિ સાધુઓ વસ્તુ લે અને એટલે છંદકને ભક્તિરૂપી ફળ મળે. પણ જ્યાં તેઓ કંઈ ન લે ત્યાં એ છંદના ફળ વિનાની જ છે આ બનશે ને ?'
ગુરુઃ ના, તારી વાત ખોટી છે.
ગાથાર્થ: આજ્ઞાશુદ્ધ ભાવ પુષ્કળ નિર્જરાને આપે છે. “ગ્રહણ પણ નિર્જરા માટે જરૂરી છે” એવું નથી. 8 છે તેથી બાલાદિ વડે અશનાદિનું ગ્રહણ ન કરવામાં આવે તો પણ છંદકને ફળની સિદ્ધિ થાય. ___यशो. - आणासुद्धो त्ति । आज्ञाशुद्धो यथावद्भगवदुपदेशपालनप्रभवतया प्रशस्ततामासादयन् भावः अध्यवसायः, इतरस्य निषेत्स्यमानत्वात् स एव बह्वीं स्वातिशयानुविहितातिशयां निर्जरां कर्महानि ददाति प्रयच्छति, न ग्रहणमपि ।
CEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE22
चन्द्र. - समादधाति → यथावद्भगवदुपदेशेत्यादि="आत्मलब्धिकादिना ग्लानादिन् प्रति छन्दना १ कर्तव्या" इति यः भगवदुपदेशः, छन्दनाकर्ता साधुः तस्य पालनं करोति । ततश्च तादृशोपदेशपालनात् यः भावो भवति । स प्रशस्तो भवति । यतः यो यः भावः यथावद्भगवदुपदेशपालनप्रभवः स स प्रशस्तः इति हि व्याप्तिः । ततश्च प्रकृतछन्दनाजन्यो परिणामोऽपि प्रशस्तो भवति । इतरस्य ग्लानादिना क्रियमाणस्य ग्रहणस्य निषेत्स्यमानत्वात् निर्जराजनकत्वाभावस्याग्रे दर्शयिष्यमाणत्वात् स एव आज्ञाशुद्धः भावः एव स्वातिशयानुविहितातिशयां स्वस्य आज्ञाशुद्धभावस्य योऽतिशयः, तेन अनुविहितः अनुकृतः अतिशयः यस्याः सा, तां । यादृशो हि आज्ञाशुद्धभावस्योत्कर्षः, तादृश एव निर्जराया अपि उत्कर्ष इति भावः । ततश्च आज्ञाशुद्धभावोत्कर्षानुसार्युत्कर्षवतीं निर्जरां ददाति । न ग्रहणमपि न ग्लानादिना क्रियमाणं पूर्वानीताशनादिग्रहणमपि तां निर्जरां ददातीति ।।
ટીકાર્થ : છંદક સાધુ બરાબર પરમાત્માની આજ્ઞાનું પાલન કરવા પૂર્વક છંદનાદિ કરે તો બરાબર B આજ્ઞાપાલન કરવાના લીધે એને જે ભાવ પ્રગટે એ પ્રશસ્ત જ હોય અને એવો પ્રશસ્તતાને પામેલો ભાવ જ 8 પુષ્કળ નિર્જરાને આપે.
શિષ્યઃ ગાથામાં જ કાર લખેલો નથી. તો તમે એનો ઉપયોગ કેમ કર્યો? - ગુર : હમણાં જ ગ્રન્થકાર શુભભાવ સિવાયની ગ્રહણાદિ ક્રિયાઓનો નિષેધ કરવાના છે કે એ બધા ફળજનક નથી. એટલે એનો અર્થ એ નીકળે છે કે “આ આજ્ઞાશુદ્ધ ભાવ જ પુષ્કળ નિર્જરા આપે.” અને માટે છે અમે જ કારનો ઉપયોગ કર્યો છે.
શિષ્ય : ભાવ પુષ્કળ નિર્જરા આપે એટલે શું?
EEEEEEEEEEE
. &
છે .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . .
. . મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રક્રણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ પર

Page #58

G
EEEEEEE6666666666666
FEELEGEREEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
૪
૪ ૪૪૪૪૪૪૪૪ષક છંદના સામાચારી ) ગુરુઃ ભાવ જેટલો વિશિષ્ટ હોય એ અનુસાર એટલી જોરદાર નિર્જરા પ્રાપ્ત થાય. અર્થાત્ ભાવના છે અતિશય વડે નિર્જરામાં અતિશય ઉત્પન્ન કરાય છે. છે (શિષ્ય: “ભાવ નિર્જરા આપે” એની ક્યાં ના છે. પરંતુ એથી સાથે બાલાદિ વડે કરાતું ભક્તાદિગ્રહણ છે પણ છંદકને નિર્જરા માટે ઉપયોગી તો ખરું જ ને ? એ વિના નિર્જરા ન જ થાય ને?)
ગુરુઃ ના, “ગ્રહણ પણ બહુનિર્જરાને આપે છે” એ તમારી વાત બરાબર નથી.
यशो. - छन्दनाजन्यनिर्जरायां भावविशेष एव हेतुः, न तु तत्र च्छन्द्यग्रहणमपि र सहकारी, तदन्तराऽपि फलभावात् ।
चन्द्र. - एतदेव स्पष्टयति छन्दनाजन्येत्यादि । ननु कथं छन्द्येन क्रियमाणं अशनादिग्रहणं छन्दनाजन्यनिर्जरायां न सहकारिकारणमित्यत आह तदन्तरापि छन्द्यग्रहणं विनापि फलभावात्= निर्जरोत्पादात् । છે આશય એ છે કે છંદનાસામાચારીથી ઉત્પન્ન થનાર નિર્જરામાં ભાવવિશેષ જ કારણ છે. ત્યાં
છન્દ=બાલાદિ વડે કરાતું ગ્રહણ પણ સહકારિકારણ માનવાની તમારી વાત બરાબર નથી, કેમકે છન્યગ્રહણ છે વિના પણ નિર્જરારૂપી ફળની પ્રાપ્તિ થાય જ છે. જેના વિના જેની પ્રાપ્તિ થાય છે તેમાં કારણ ન જ બને.
- न च तत्र भावपूर्वकदानमेव विधिबोधितकारणताकमित्यग्रहणे तदभावात् की कथं फलोदयः ? इति वाच्यम्,
चन्द्र. - पुनः शङ्कते न चेत्यादि । भावपूर्वकदानमेवन तु भावमात्रं, किन्तु भावपूर्वकं छन्द्याय छन्दकेन क्रियमाणं दानमेव विधिबोधितकारणताकम्="छन्दनासामाचारीपालनार्थं ग्लानादिन् प्रति निमन्त्रणापूर्वकं दानं आत्मलब्धिकादिभिः कर्तव्यम्" इति विधिः । तेन च भावपूर्वके दाने एव कारणतायाः व बोधो भवति । ततश्च विधिना बोधिता कारणता यस्मिन्, तादृशं भावपूर्वकदानमेवेति । अग्रहणे छन्थेन।
ग्रहणाभावे तदभावात्=भावसत्त्वेऽपि भावपूर्वकस्य दानस्याभावात् कथं फलोदयः कथं निर्जराप्राप्तिरिति । છે શિષ્યઃ શાસ્ત્રીય વિધાન તો એ જ છે કે “છંદનાના પાલન માટે પૂર્વગ્રહીત અશનાદિનું વિધિપૂર્વક દાન છે શું કરવું” આ વિધિ=વિધાન દ્વારા તો ભાવપૂર્વકના અશનાદિદાનમાં જ નિર્જરાની કારણતાનો બોધ થાય છે. એટલે હું છે કે આ વાક્યથી તો એમ જ ફલિત થાય છે કે વિધિપૂર્વક બાલાદિને અપાતું દાન એ જ છંદનાજ નિર્જરામાં છે જ કારણ છે. એટલે હવે જ્યાં બાલાદિ વડે અશનાદિનું ગ્રહણ નહિ કરાય ત્યાં બાલાદિને અપનાદિનું દાન ન થયું છે હોવાથી ભાવપૂર્વકના દાન રૂપ કારણની ગેરહાજરીને લીધે ત્યાં શી રીતે ફળની પ્રાપ્તિ થાય ? ન જ થાય. છે એટલે “દાન વિના પણ ફળપ્રાપ્તિ થાય” એ તમારી વાત બરાબર નથી.
यशो. - विशिष्टविधेविशेष्ये बाधकावतारे विशेषणमात्र एव पर्यवसानमिति निश्चयनयतात्पर्याद्विशेषणहेतुत्वावश्यकत्वेनैवोपपत्तौ विशिष्टहेतुत्वकल्पनाऽनौचित्यात् ।
. મારા કાળા કારણે મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૫૩

Page #59

SCREEETSASUSA
300030000888888888888lssssmasc066658888856000830888888888888888888888ERRIER
eना सामायारी | चन्द्र. - समाधानमाह विशिष्टविधेः="भावविशिष्टं दानं निर्जराकारणम्" इति विशिष्टे यो विधि: विधानं, तस्य विशिष्ये=दानात्मके विशेष्ये बाधकावतारे="भावरहितं केवलं दानं तु निर्जराकारणं न भवत्येव" इति। निर्जराबोधकविधेः विशेष्येऽघटमानत्वे तु विशेषणमात्रे एव शुभभावरूपो यः विशेषः, तन्मात्रे एव। पर्यवसानम्=तात्पर्यम् । तथा च भावविशिष्टं दानं निर्जराकारणमिति विधेस्तात्पर्य इदमेव यदुत भाव एव निर्जराकारणमिति । यथा मुमूर्षुणां विषविशिष्टं अन्नं मरणकारणं इति विधानं अन्नात्मके विशेष्यमात्रे न घटते । ( यतः अन्नं न मरणकरणं, किन्तु जीवनकारणम् । ततश्च तादृशविधानस्येदमेव तात्पर्यं यदुत विषं मरणकारण
मिति । एवमत्रापि बोध्यम् । 8 ननु व्यवहारे तु विषविशिष्टं अन्नमेव मरणकारणमुच्यते । एवमत्रापि भावपूर्वकं दानं एव निर्जराकारणमित्यता
आह निश्चयनयतात्पर्या=व्यवहारस्तु यो भवता प्रतिपादितः, स एव । किन्तु अत्र निश्चयनयस्य तात्पर्यं गृहीतं।
ततश्च तदनुसारेण विशेषणहेतुत्वावश्यकत्वेन भावमात्रस्य निर्जराहेतुत्वमेवावश्यकं भवतीति तत्स्वीकारेणैव 20 उपपत्तौ निर्जरोत्पत्त्यादिसंभवेन विशिष्टहेतुत्वकल्पनानौचित्यात्=भावपूर्वकस्य दानस्य निर्जराहेतुत्व
कल्पनमनुचितमिति भाव एव कारणमिति । છે. ગુરુ : વિશિષ્ટને વિશે કરાયેલું વિધાન વિશેષ્યમાં બાધકનો અવતાર થર્યું છતે વિશેષણ માત્રને વિશે કે
અન્તર્ભાવ પામે છે. અહીં “ભાવપૂર્વકનું દાન નિર્જરાજનક છે” એમ ભાવવિશિષ્ટ દાન રૂપી વિશિષ્ટને વિશે 8 નિર્જરાકારણતાનું વિધાન છે. હવે આમાં એકલું દાન નિર્જરાકારક ન જ બની શકે. એટલે વિશેષ્ય એવા દાનમાં છે
નિર્જરાજનકતાનો બાધ જ છે. એટલે હવે નિર્જરાકારણતાનું વિધાન એ વિશેષણમાં=શુભભાવમાં અન્તર્ભાવ શ પામે છે. એટલે કે “શુભભાવ નિર્જરાકારણ છે” એ જ એ વિધાનનો નિષ્કર્ષ નીકળે છે. છે આ ઉપર બતાવેલો નિયમ એ નિશ્ચયનયનું તાત્પર્ય છે. હવે એ અનુસારે તો અહીં વિશેષણ શુભભાવને છે તો નિર્જરાનું કારણ માનવું જરૂરી જ છે અને એ માનવાથી જ બધું ઘટી જાય છે. કોઈ આપત્તિ રહેતી નથી. છે એટલે શુભભાવવિશિષ્ટ દાનને=વિશિષ્ટને કારણ તરીકે કલ્પવું એ અનુચિત છે.
यशो.- विशिष्टस्य फलदेशनिष्ठसंबन्धाऽभावाच्च ।
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
चन्द्र. - एवं भावस्य कारणत्वस्वीकारे एकां युक्ति प्रतिपाद्याधुना द्वितीयामपि आह विशिष्टस्य=
र्वकदानस्य फलदेशनिष्टसंबंधाभावाच्च । निर्जरात्मकस्य फलस्य यः छन्दकात्मस्वरूपः देशः.. तनिष्ठसंबंधस्याभावाच्चेति । अयं भावः यत्र कारणं भवति, तत्रैव कार्य उत्पद्यते इति सामान्यतो नियमः । यथा
पर्वते वह्निरूपकारणसत्त्वे पर्वते धूमरूपं कार्यं भवति । यदि च कारणं अन्यत्र, कार्यं चामुकत्र भवतीत्यपि से स्वीक्रियेत, तर्हि पर्वते वह्निः, चैत्यगृहे च धूमोत्पत्तिः स्यात् । मृद् चक्रे, घटश्च चत्वरे उत्पद्यतेति । एवं च र कार्यकारणे एकस्मिन्नेवाधिकरणे भवत इति नियमः । प्रकृते तु निर्जरात्मकं कार्यं छन्दकस्यात्मनि वर्तते ।
दानरूपा क्रिया तु शरीरे, छन्द्ये वा वर्तत इति कार्यकारणयोरधिकरणे भिन्ने स्तः । ततश्च दानात्मकस्य:
भवत्कारणस्य कार्याधिकरणावृत्तित्वात् न तत्कारणं भवितुमर्हतीति । છે બીજી વાત એ કે જ્યાં કારણ હોય ત્યાં જ કાર્ય ઉત્પન્ન થાય. એટલે જે દેશમાં કાર્ય ઉત્પન્ન થાય છે છે દેશમાં કારણનો સંબંધ હોવો જ જોઈએ. કોઈક સંબંધથી કારણ એ દેશમાં રહેલું હોવું જોઈએ. પરંતુ અહીં કે
8 મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૫૪ 2 Sosam0000000000000000000000000000000URMUSTOMERICTamak

Page #60

છંદના સામાચારી તો કર્મનિર્જરા રૂપી ફળ છંદકના આત્મામાં છે અને તમે માનેલ દાનરૂપી કારણ તો છન્દ્વના હાથમાં કે છંદકના શરીરમાં છે. છંદકના આત્મામાં નથી. એટલે શુભભાવવિશિષ્ટ દાનનો ફલદેશમાં રહેલો કોઈ સંબંધ ન હોવાથી એને નિર્જરાદિફળ પ્રત્યે કારણ ન મનાય.
યશો. न चाऽसंबद्धस्य कार्यजनकत्वं नाम, अतिप्रसङ्गात्, तत्त्वमत्रत्यमस्मत्कृताध्यात्ममतपरीक्षाद्रव्यालोकादाववसेयम् । ततः = आज्ञाशुद्धभावस्यैव विपुलनिर्जराहेतुत्वात् अशनस्य=भक्तस्योपलक्षणात् पानादेरग्रहणेऽपि = अस्वीकारेऽपि छन्द्येनेति शेषः, छन्दकस्य = पूर्वगृहीताशनादिनिमन्त्रणाकृतः फलसिद्धिः - निर्जराविशेषसंपत्तिर्भवति ।
-
વવું. ननु कार्याधिकरणेऽसंबद्धं कारणं कथं न कार्यं उत्पादयतीत्यत आह अतिप्रसङ्गात्= पवर्तीयवह्नेः सकाशाद् उपाश्रयादौ धूमोत्पत्तिप्रसङ्गात् । अत्र बहु वक्तव्यम् । ततश्च तत्त्वम् = रहस्यं अत्रत्यं = प्रकृतपदार्थसंबंधि ।
શિષ્ય : ફલદેશમાં જે કારણ અસંબદ્ધ હોય એ કાર્યજનક ન જ બની શકે ? એવું શા માટે ?
ગુરુ ઃ ફલદેશમાં સંબંધ વિનાનું કારણ ફલોત્પાદક ન જ બની શકે, કેમકે એને પણ જો ફલોત્પાદક માનીએ તો હિમાલયમાં ધૂમની ઉત્પત્તિ રસોડામાં રહેલા અગ્નિથી થવાની આપત્તિ આવે. ડામરના રસ્તા ઉપર અનાજનું ઉત્પાદન ખેતરમાં વાવેલા ધાન્યથી થવાની આપત્તિ આવે. પરંતુ ઉ૫૨નો નિયમ માનીએ એટલે કોઈ મુશ્કેલી ન નડે. અગ્નિનો હિમાલયમાં સંબંધ નથી માટે ત્યાં ધૂમ ન થાય. વાવેલા ધાન્યનો ડામરના રસ્તા સાથે સંબંધ નથી માટે ત્યાં અનાજ ન ઉગે.
આ અંગેનું તત્ત્વ=૨હસ્ય અમારા વડે બનાવાયેલા અધ્યાત્મમત્તપરીક્ષા, દ્રવ્યાલોક વગેરે ગ્રન્થમાં છે. એ ત્યાંથી જાણી લેવું.
મુળ વાત પર આવીએ.
આજ્ઞાશુદ્ધ એવો ભાવ જ પુષ્કળનિર્જરાનું કારણ છે માટે છન્દ એવા બાલાદિ અશન અને (ઉપલક્ષણથી) પાન વગેરેનું ગ્રહણ ન કરે તો પણ પૂર્વગૃહીત અશનાદિનું નિયંત્રણ કરનારા છંદકને તો નિર્જરા વિશેષની પ્રાપ્તિ થાય જ છે.
યશો. अत एव 'ग्रहणाग्रहणे निर्जरां बन्धं प्रति च हेतू भवत' इत्यनियम एव, भावविशेषस्यैव नियामकत्वात् । तदिदमाह - ( पंचा० १२ / ३७ )
गहणे व णिज्जरा खलु अग्गहणे वि य दुहावि बंधो अ । भावो एत्थ णिमित्तं आणासुद्धो असुद्धो अ ॥ इति ॥५७॥
ચન્દ્ર. अत एव = यतः प्रकृते भाव एव निर्जराकारणं सिद्ध:, तत एव ग्रहणाग्रहणे इत्यादि ग्रहणं निर्जरां प्रति, अग्रहणं च बन्धं प्रति हेतुः इति अनियम एव । कथमनियम इत्यत आह भावविशेषस्यैव =
મહામહોપાધ્યાય થશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭ ૫૫

Page #61

BEGE છંદના સામાચારી
शुभाशुभ भावविशेषस्यैव नियामकत्वात् = निर्जराबन्धकारणत्वात् ।
पंचाशकगाथार्थस्त्वयम् छन्द्येन अशनादिनां ग्रहणे क्रियमाणेऽपि छन्दकस्य निर्जरा, अक्रियमाणेऽपि छन्दकस्य निर्जरा । तथा द्विधापि ग्रहणेऽग्रहणे च बंधोऽपि भवति । अत्र = निर्जराबन्धयोः भावः निमित्तं । आज्ञाशुद्धो भावो निर्जरायाः कारणं । आज्ञाऽशुद्धश्च भावो बन्धस्य हेतुरिति ॥५७॥
આ જ કારણ-સર “ગ્રહણ અને અગ્રહણ નિર્જરા અને બંધ પ્રત્યે કારણ બને” એ વિષયમાં અનિયમ=અનેકાન્ત જ છે. છન્દ વડે ગ્રહણ થાય ત્યારે છંદકના જો શુભ ભાવ હોય તો નિર્જરા પ્રાપ્ત થાય અને છંદકના શુભભાવ ન હોય તો ગ્રહણ હોવા છતાં નિર્જરા ન થાય. એ જ પ્રમાણે છન્દ્વ ગ્રહણ ન કરે તો પણ શુભ ભાવની હાજરીમાં છંદકને નિર્જરા મળે, અન્યથા ન મળે, કેમકે ભાવિવશેષ જ ફળની પ્રાપ્તિમાં નિયામક છે. ભાવ હોય તો ફળ મળે, ભાવ ન હોય તો ફળ ન મળે.
આ જ વાતને પંચાશકકાર કહે છે કે,“છન્ધ વડે ગ્રહણ થાય એમાં પણ છંદકને નિર્જરા થાય અને અગ્રહણમાં પણ નિર્જરા થાય. અને બે ય રીતે=ગ્રહણ-અગ્રહણ બે ય માં બંધ પણ થાય છે. આ નિર્જરા અને બંધમાં તો ક્રમશઃ આજ્ઞાશુદ્ધભાવ અને આજ્ઞા-અશુદ્ધભાવ નિમિત્ત છે.” ।।૫ણા
यशो. नन्वशनादिदानस्य न फलाऽहेतुत्वं स्वजन्यभावविशेषसंबन्धेन फलसामानाधिकरण्येन तस्य हेतुत्वसंभव इति व्यवहारनयसूक्ष्मेक्षिकाकरणात् । तथा च स्वगृहीताशनस्य च्छन्द्येनाऽग्रहणे तस्य ग्रहणजन्यफलाभावः, छन्दकस्य च दानजन्यफलाभाव इत्याशङ्कामपाकर्तुमाह
"
जइ विहु ण दाणगहणप्पभवं सुकडाणुमोअणं तत्थ । तह वितयं विहिपालणसमुब्भवं होइ णियमेणं ॥ ५८ ॥
चन्द्र.
व्यवहारनयस्य सूक्ष्मदृष्टिं समाश्रित्य कश्चित्शङ्कते ननु इत्यादि । न फलाहेतुत्वं = किन्तु फलहेतुत्वमेव । ननु अधुनैवोक्तमस्माभिः यदुत निर्जरात्मकं फलं आत्मनि विद्यते, अशनादिदानं च शरीरादौ, ततः कथं तत् निर्जराकारणं भवेत् ? इत्यत आह स्वजन्यभावविशेषसंबन्धेनेति । स्वं = अशनादिदानं, तज्जन्यो यो शुभभाव विशेषः, तादृक्सम्बन्धेन परंपरात्मकेन अशनादिदानं निर्जरायाः अधिकरणे वर्तते । एवं च अशनादिदानस्य निर्जरायाश्चाधिकरणं समानं । एवं च अशनादिदानस्य तादृशसंबंधेन फलसामानिधकरण्येन=निर्जराया अधिकरणे आत्मनि वृत्तित्वेन तस्य = अशनादिदानस्य हेतुत्वसंभव = निर्जराकारणत्वसंभव इति व्यवहारनय सूक्ष्मेक्षिकाकरणात् = व्यवहारनयस्य सूक्ष्मदृष्टेराश्रयणात् अशनादिदानस्य फलहेतुत्वमिति
अन्वयः ।
इदमत्र तात्पर्यं । यद्यपि शुभभाव एव आत्मनि उत्पद्यमानः सन् आत्मनि उत्पद्यमानायाः निर्जरायाः कारणं भवति । तथापि यदा छन्द्यस्य दानं दीयते, तदा तेन दानेनैव स शुभो भावः उत्पद्यते । उत्पन्नो वा वर्धते । यदा तु छन्दनाकरणेऽपि छन्द्यो न गृह्णात्यशनादिकं । तदा भावोत्पत्तिः उत्पन्नभाववृद्धिर्वा न भवतीत्यपि अनुभवसिद्धम् । अत एव जीर्णश्रेष्ठी श्रीवीरेण नवीन श्रेष्ठिगृहे पारणके कृते सति भावहानिं प्राप्त इति प्रसिद्धम्।
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - चन्द्रशेजरीया टीका + -વિવેચન સહિત ૭૫૬

Page #62

છંદના સામાચારી
तस्मात् व्यवहारनयसूक्ष्मदृष्ट्यनसारेण अशनादिदानमपि भावोत्पत्त्यादिद्वारा निर्जराकारणमस्त्येवेति । तथा च इत्यादि । तस्य=छन्द्यस्य ग्रहणजन्यफलाभावः = ग्रहणजन्यं यत्फलं परस्य वैयावृत्यादिसुकृतानुमोदनरूपं, अन्यद्वा, तस्याभावो भवति । ग्रहणजन्यफलं चाग्रे दर्शयिष्यते ।
समादधाति यद्यपि तत्र दानग्रहणप्रभावं सुकृतानुमोदनं न, तथाऽपि विधिपालनसमुद्भवं तत् नियमेन ← इति गाथार्थः ।
શિષ્ય : વ્યવહારનયની સૂક્ષ્મદ્રષ્ટિને જો આગળ કરીએ તો “અશનાદિદાન નિર્જરાદિફળનું હેતુ નથી” એ વાત ખોટી ઠરે છે. અર્થાત્ અશનાદિ દાન નિર્જરાદિફળનું કારણ છે જ. તમે જે વાત કરેલી કે “નિર્જરા અને દાન સમાનાધિકરણ ન હોવાથી દાન નિર્જરાકારણ ન બની શકે.” એ વાત ખોટી છે, કેમકે વ્યવહારનયની સૂક્ષ્મદૃષ્ટિ પ્રમાણે તો અશનાદિ દાન સ્વજન્યભાવવિશેષસંબંધથી આત્મામાં રહી જઈને નિર્જરા રૂપી ફળને સમાનાધિક૨ણ બની જ જાય છે. અને એ રીતે દાન નિર્જરાનું કારણ બની જ જાય છે.
આશય એ છે કે દાન જ આત્મામાં શુભભાવને ઉત્પન્ન કરે છે. અને શુભભાવ રૂપી સંબંધ દ્વારા આત્મામાં રહીને નિર્જરાને ઉત્પન્ન કરે છે. એટલે જ્યાં દાન નથી ત્યાં ફળની પ્રાપ્તિ પણ નહિ જ થાય. અર્થાત્ છંદકે વહોરીને લાવેલા અશનાદિનું જો છન્દ વડે ગ્રહણ ન થાય તો છત્ત્વને ગ્રહણ કરવાથી થનારા ફળનો અભાવ થાય અને છંદકને દાનથી મળનારા ફળનો અભાવ થાય.
ગુરુ : તારી આ શંકાને ૫૮મી ગાથામાં દૂર કરે છે.
ગાથાર્થ : જો કે ત્યાં દાન અને ગ્રહણથી ઉત્પન્ન થનાર સુકૃતાનુમોદન નથી થતું. તો પણ ત્યાં વિધિપાલનથી ઉત્પન્ન થયેલ સુકૃતાનુમોદન તો અવશ્ય થાય છે.
यशो - जइ विहुत्ति । यद्यपि हुः वाक्यालङ्कारे, तत्र = अग्रहणस्थले दानग्रहणप्रभवं सुकृतानुमोदनं न भवति । "सुष्ठु मया दत्तमस्मै महात्मने, इदमेव चासारस्य शरीरस्य संसारे शक्तिफलं यदेताद्दशानां महात्मनां प्रत्युपकारानीहया वैयावृत्त्यकरणम्" इति दातुर्दानादेव सुकृतानुमोदनाध्यवसायः समुल्लसति, अन्यथा तु 'अहो ! कष्टमात्रं मया कृतं न तु फलवज्जातम्' इति दीनतया तत्कुण्ठनमेव स्यादिति ।
एवं ग्रहीतुरपि ग्रहण एव "सुष्ठु महात्माऽसावदीनमना निर्जरार्थी परार्थं प्रयतते, सुष्ठु च ममाप्येतद्दत्ताशनादिग्रहणम्, इयताऽप्यस्य चेतोभाववृद्धया प्रत्युपकारान्ममापि स्वाध्यायाद्युपष्टम्भसंभवाच्च" इति सुकृतानुमोदनमुज्जृम्भते, अन्यथा तु न किञ्चिदेतदिति ।
चन्द्र.
ग्रन्थकारः समादधाति यद्यपि इत्यादि प्रत्युपकारानीहया = अशनादिदानरूपो यो उपकारः, तमाश्रित्य छन्द्येन भविष्यत्काले क्रियमाणः यः वैयावृत्यकरणादिरूप उपकारः, स प्रत्युपकारो भवति । तदपेक्षां विना । तत्कुण्ठनमेव=सुकृतानुमोदनाध्यवसायस्य निरोध एव ।।
इयताऽपि = अशनादिग्रहणमात्रेणापि अस्य = अशनादिदातुः ।
ટીકાર્થ : “હુ” શબ્દ વાક્યની શોભા માટે છે. જ્યાં છન્દ વડે અશનાદિનું ગ્રહણ નથી થતું ત્યાં મહામહોપાધ્યાય ચશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીથા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭૫૦

Page #63

gssssssssssssssssssssss છંદના સામાચારીશ દાન+ગ્રહણથી ઉત્પન્ન થનાર સુકૃતાનુમોદન થતું નથી. એનું કારણ એ છે કે દાતાને તો અશનાદિના દાન દ્વારા રે છે જ આવા પ્રકારનો સુકૃતાનુમોદનનો અધ્યવસાય ઉછળે છે કે “મેં આ મહાત્માને અશનાદિ આપ્યા એ ખૂબ સારું છે 8 થયું. અને વળી અસાર શરીરની શક્તિનું ફળ સંસારમાં આ જ છે કે કોઈપણ પ્રકારની પ્રત્યુપકાર મેળવવાની છે 8 ઈચ્છા વિના જ આવા પ્રકારના મહાત્માઓની વૈયાવચ્ચ કરવામાં આવે.” છે પણ જ્યાં છન્દને દાન આપવાનું શક્ય ન બને ત્યાં તો એ દાતાને આવો જ વિચાર આવે કે “અરે રે! છે છે મેં તો માત્ર કષ્ટ જ કર્યું. એનું કોઈ ફળ મને ન મળ્યું.” આમ દીનતા દ્વારા સુકૃતાનુમોદનનું કુંઠન=ઘાત જ થાય. છે એમ અશનાદિ ગ્રહણ કરનાર છન્યને પણ “ગ્રહણ કરે” તો જ આવા પ્રકારના સુકૃતાનુમોદનના ભાવો ઉછળે કે “આ મહાત્મા બિલકુલ દીનમનવાળા બન્યા વિના નિર્જરાને માટે સારી રીતે બીજાને માટે યત્ન કરે છે છે. મેં પણ જે એના અશનાદિનું ગ્રહણ કર્યું એ ખૂબ સારું જ થયું. મારા આ ગ્રહણમાત્રથી પણ એ દાતાના આ ચિત્તના ભાવની વૃદ્ધિ થશે અને એના દ્વારા એણે મારા ઉપર કરેલા ઉપકારનો અંશતઃ બદલો વાળવા મળશે. 8 અને વળી આ અશનાદિ લેવાથી મારે પણ સ્વાધ્યાયાદિ યોગોને મોટો ટેકો-આધાર થશે.” છે પણ જો છન્દ કંઈ જ ન લે તો છત્ત્વને ઉપર પ્રમાણે કંઈપણ સુકૃતાનુમોદન ન પ્રગટે. છે એટલે અગ્રહણમાં છન્દ-છબ્દક બે ય ને ગ્રહણ-દાનજન્ય સુકૃતાનુમોદન રૂપી શુભભાવ ન થાય એ શક્ય છે
હડકવા
COCOCCOGLECCSETEGELEEEEEEEEECCLEGOCCECECO WEEEEEEWOOROUGEWECHSEEEEEEEEL
यशो. - तथाऽपि तयं इति सुकृतानुमोदनं विधिपालनसमुद्भवं= भगवदुपदेशाराधनप्रसूतं नियमेन=निश्चयेन भवति, दातुर्दानमात्राऽननुमोदनेऽपि स्वकृतवैयावृत्त्यादेर1 दीनतयाऽनुमोदनसंभवात् ।।
चन्द्र. - एवं तावत् ग्रहणदानजन्यं सुकृतानुमोदनाध्यवसायं ग्रहणदानाभावस्थले निषिध्य तत्रैवान्यादृशं र सुकृतानुमोदनाध्यवसायं समर्थयति तथापि इत्यादि । स्वकृतवैयावृत्यादेरदीनतयाऽनुमोदनसंभवात् ।।
"यद्यपि ग्लानेन मया दत्तं अशनादिकं न गृहीतं, तथापि किं ? मया तु साधुसमाध्यर्थं महद्वैयावृत्यं कृतं ।। तदर्थमेव भिक्षाटनं दीर्घ कृतं । ममाध्यवसायस्तु अतीव निर्मलः सञ्जातः" इत्यादिरूपेण स्ववैयावृत्यस्य दैन्यं । विनैवानुमोदनस्य संभवात् ।
પણ એટલા માત્રથી ત્યાં છંદકે કરેલી છંદના નિષ્ફળ ન જાય, કેમકે ત્યાં પરમાત્માના ઉપદેશની 8 આરાધનાથી ઉત્પન્ન થયેલ સુકૃતાનુમોદન તો અવશ્ય સંભવે જ છે, કેમકે ત્યાં દાતા દાન ન થયેલું હોવાથી દાનમાત્રની અનુમોદના ન કરી શકે તો ય પોતે કરેલ છંદના વગેરે રૂપ વૈયાવચ્ચ વગેરેની તો દીનતા વિના અનુમોદના કરી જ શકે છે. ___ यशो. - दीनता पुनरविवेकविजृम्मितमेवेति न विवेकिनां तया बाधा,
चन्द्र. - ननु केषाञ्चिदेव साधूनामेतादृशो भावः समुल्लसति । न तु सर्वेषाम् । प्रायस्तु ग्लानादिना भक्तादिग्रहणेऽक्रियमाणे वैयावृत्यकरस्य भावो हानिमेवाधिगच्छन्नानुभूयते इत्यत आह दीनता पुनरविवेकविजृम्भितमेवेति। तथा च येऽविवेकिनः परमार्थज्ञानविरहिताः, बाह्यक्रियामात्रलीनाः,
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૫૮

Page #64

ECCEEEEEEEEEEEEEEEECCECECES
HTTERRIETITIERITTERIERREETTTTTTTTTTTETTERTAIN M छEना सामाधारी निश्चयनयतात्पर्यज्ञानविकलाः, ते एव तत्र दीनतामाप्नुवन्ति । __न विवेकिनां तया बाधा=अविवेकिषु संभवन्त्या दीनतया विवेकिनां न कापि बाधा संभवतीति ।
હા ! કેટલાંકોને ત્યાં દાન-ગ્રહણના અભાવમાં દીનતા થાય છે ખરી. તેઓ પોતે કરેલી છંદના વગેરેની છે 8 અનુમોદની નથી કરતા. પણ અમે શું કરીએ ? એ દીનતા તો અવિવેકનું કાર્ય છે. જે વિવેકી આત્માઓ છે છે R એમને તો અવિવેક ન હોવાથી અવિવેકથી થનાર દીનતા પણ હોતી નથી. એટલે દીનતા દ્વારા એમને કોઈપણ છે 8 જાતની બાધા મુશ્કેલી થાય એ શક્ય નથી.
यशो. - छन्द्यस्याप्येतदनुमोदनं प्रायः संभवत्येवेति न किञ्चिदनुपपन्नम् ।
चन्द्र. - ननु वैयावृत्यकरस्य तु तत्र ग्रहणदानाद्यभावेऽपि शुभभावः संभवेत् । यतः तेन दानमेव न कृतं, वैयावृत्यं दीर्घभिक्षाटनादिरूपं तु कृतमेवेति । यस्तु ग्लानादिश्छन्द्यः । तेन तु ग्रहणं न कृतमिति ग्रहणजन्यं सुकृतानुमोदनादि तावन्नास्त्येव । अन्यदपि च न किञ्चित्तेन कृतमिति तस्य तु तत्र किमपि फलं नैव भवतीत्यतः आह छन्द्यस्याप्येतदनुमोदनं छन्दकेन क्रियमाणस्य वैयावृत्यस्यानुमोदनं प्रायः संभवत्येवेति="यद्यपि
अनेनानीतस्याशनादेः मम किञ्चित्प्रयोजनं नास्ति । तथापि धन्योऽयं यद् ग्लानाद्यर्थं एतादृशं वैयावृत्यं २ करोति" इत्यादि । प्रायोग्रहणं अविवेकिनां सुकृतानुमोदनं तत्र न भवत्येवेति ज्ञापनार्थं । છે જ્યાં કંઈ ન થાય ત્યાં પણ છન્દ પણ છંદકની છંદના, ભક્તિભાવ વગેરેની અનુમોદના પ્રાયઃ કરે જ છે. છે એટલે એમાં કંઈપણ વાંધો દેખાતો નથી. અર્થાત્ એ સ્થાને પણ છંદના સફળ જ છે. નિર્જરા આપે જ છે.
यशो. - स्वजन्यभावविशेषसंबन्धेन दानस्य तु न हेतुत्वम्, भावविशेषस्यैवावश्यहेतुतया दानस्याऽन्यथासिद्धत्वात् ।
चन्द्र. - ननु पूर्वपक्षणाभिहितं यदुत "दानं स्वजन्यभावविशेषसंबन्धेन निर्जरासमानाधिकरणं सत् निर्जराकारणं भविष्यति" इति । तदनुसारेण तु दानं कारणं मन्तव्यमेवेत्यत आह स्वजन्यभावेत्यादि । भावविशेषस्यैवावश्यहेतुतया भावसत्त्वे निर्जरासत्त्वं, भावासत्त्वे निर्जराऽभाव इति अन्वयव्यतिरेकसहचारात्। भावस्तावत् अवश्यं निर्जरायाः कारणं मन्तव्यमेव । तस्य च कारणत्वे सति दानस्य कारणत्वस्वीकारो। नावश्यकः इति दानस्यान्यथासिद्धत्वात् दानस्य निर्जरां प्रति अकारणत्वादिति ।
(શિષ્ય: પણ અમે કહ્યું જ છે કે દાન સ્વજન્યભાવસંબંધથી છંદનાસામાચારીજન્ય નિર્જરા પ્રત્યે કારણ છે. જે છે તો જે જગ્યાએ દાન નથી ત્યાં કોઈપણ રીતે નિર્જરાદિ ફળો શક્ય જ નથી.)
ગુરઃ દાન સ્વજન્યભાવ વિશેષસંબંધથી છંદનાજન્યફળ પ્રત્યે કારણ બની શકતું જ નથી, કેમકે શુભભાવ 8 | વિના છંદનાજન્યફળ ન જ મળે એ નિશ્ચિત હોવાથી શુભભાવને તો અવશ્ય કારણ માનવું જ પડે છે. દાનને અવશ્ય કારણ માનવાની કોઈ જરૂર જ નથી. એટલે ભાવવિશેષ જ અવશ્યકારણ હોવાથી દાન તો છંદનાજન્ય છે ફળ પ્રત્યે અન્યથાસિદ્ધ જ બની જાય છે.
SESIRESEARRESERECRUISERMERRIER600188888888REEEEEEEEEEEE
CEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
553055555555
CEECH
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૫૯ MeenssenceTREERSORRECENTERTISEMESTERIOU5000000000000000000

Page #65

assailaiGE605GGEGE05666ccccccessacar
222222222222222222222222222222222222223232223287822222825
commmssss
s sssstal anमायारी ___यशो. - "दासेण मे खरो कीओ" इत्यादिन्यायेन तद्धेतुत्वे च घटादौ दण्डावयवस्यापि हेतुत्वव्यवहारप्रसङ्गादिति निश्चयनयनिष्कर्षः ।
चन्द्र. - ननु "दासेण मे खरो कीओ" इति न्यायानुसारेण यथा यत्र दासेन गर्दभः क्रीतो भवति । तदा दासो यत्स्वामिनः भवति । तत्स्वामिन एव स गर्दभो भवति । एवं शुभभावेन निर्जरा उत्पादिता । ततः स. शुभभावः यस्याधीनः भवति । तस्यैव सा निर्जरा गण्यते । शुभभावश्च दानाधीन इति कृत्वा निर्जरापि दानस्यैव। गण्यते, न तु भावस्येति अत आह दासेण मे इत्यादि । तद्धेतुत्वे च=दानस्य निर्जराकारणत्वे च घटादौ । दण्डावयवस्यापि इत्यादि । दण्डेन घटो जन्यते, दण्डश्च दण्डावयवेन जन्यते इति कृत्वा घटोऽपि दण्डावयवेन। जन्यो वक्तव्यः स्यात् । एवं च दण्डावयवो घटकारणं भवेदिति न भवदुक्तं युक्तमिति निश्चयनयनिष्कर्षः= 8 निश्चयनयतात्पर्यम् ।
(शिष्य : "भावविशेष निसने दावे छे" मे १२२५२. परंतु मे भावविशेषने दावनार तो हान ४ छ8 છે ને ? તો “મારા દાસે ગધેડો ખરીદ્યો. એટલે દાસ પણ મારો અને ગધેડો પણ મારો જ” એ ન્યાય મુજબ દાન
ણ એમ કહી શકે છે કે “મેં ઉત્પન્ન કરેલા શુભભાવ વડે નિર્જરા ઉત્પન્ન કરાઈ છે. એટલે શુભભાવ પણ છે મારું કાર્ય છે અને શુભભાવથી જન્ય નિર્જરા પણ મારું જ કાર્ય છે.”). है ( शत न नि प्रत्ये ॥२५॥ बने ४.)
१३ : दासेण मे....न्याय व हनने न प्रत्य ॥२५मानो तो तो पछी भोट मापत्ति भी ધ થશે. હવે દંડના અવયવો એમ કહેશે કે “અમારા વડે દંડ ઉત્પન્ન થયો અને દંડ વડે ઘટ બન્યો. તો દંડ પણ છે અમારું કાર્ય છે અને ઘટ પણ અમારું કાર્ય છે” આમ દંડાવયવોને પણ ઘટકારણ માનવાની આપત્તિ આવે. માટે
એ વાત યોગ્ય નથી. છે આ માત્ર ભાવને જ નિર્જરાશિફળ પ્રત્યે કારણ માનનાર નિશ્ચયનયનો નિષ્કર્ષ તમને બતાવ્યો. ____ यशो. - व्यवहारतोऽपि तद्धेतुत्वं फलविशेष एवेति न तद्विनापि च्छन्दनाजन्यफलसामान्यानुपपत्तिरिति बोध्यम् ॥५८॥
चन्द्र. - ननु निश्चयनयेन भाव एव निर्जराहेतुः यद्यपि भवतु । किन्तु व्यवहारतस्तु दानमपि निर्जराहेतुः गणनीयमेवेत्यतः व्यवहारनयाभिप्रायमाह व्यवहारतोऽपि निश्चयनयतस्त दानस्य निर्जरां प्रति हेतत्वमेव नास्ति।। किन्तु व्यवहारनयानुसारेणापि तध्धेतुत्वं दानस्य निर्जराहेतुत्वं फलविशेषे एव निर्जराविशेषे एव । यत्र दानजन्यशुभभावेन निर्जरा भवेत्, तत्रैव दानस्य हेतुत्वं । यत्र च दानं विनापि निर्जरा भवेत्, तत्र न दानं कारणमिति व्यवहारनयाभिप्रायः । ततश्च न तद्विनापि न दानं विनापि छन्दनाजन्यफलसामान्यानुपपत्तिः =छन्दनासामाचारीजन्यं यत् भावविशेषाधीनं निर्जरात्मकं फलं, तदुत्पत्त्यभावापत्तिः । यदि हि दानं छन्दनाजन्यं भावविशेषाधीनं फलसामान्य प्रति कारणं स्यात्, तर्हि यत्र दानं न भवेत्, भावविशेषश्च भवेत् । तत्र
दानात्मककारणाभावात् निर्जरात्मकं फलसामान्यं न स्यात् । न चैतदिष्टं । यतस्तत्र भावविशेषाधीनं तु फलं Arorecome2000000000000000000000000ccccmmmcommencommumanen020edered છે મહામહોપાહાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૬૦ છે
R
FEEEEEEEE

Page #66

હજssessage૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪ છંદના સામાચારી છે भवत्येव । किन्तु "छन्दनाजन्यं फलं दानविशिष्टछन्दनाजन्यं फलं च" इति द्विविधं फलं व्यवहारः स्वीकरोति। तत्र दानविशिष्टछन्दनाजन्यं फलविशेष प्रति तु दानमपि कारणं । ततस्तत्र दानाभावे विशेषफलप्राप्तिः न स्यात्।। किन्तु छन्दनाजन्यं तु सामान्यफलं स्यादेवेति । एवं च दानाभावात् निर्जरामात्राभावापत्तिस्तु नैवेति भावः ।
अथवा यथा हि कश्चित्स्वामी निजसेवकं कथयति-यदि त्वं प्रतिदिनं प्रहरद्वयं कार्यं कुर्याः, तर्हि मासान्ते सहस्रद्वयं दद्याम् । यदि च तत्रापि प्रतिसप्ताहं एकदिनं अधिकं मुहूर्त कार्यं कुर्याः, तर्हि मासान्ते सार्धसहस्रद्वयं दद्याम् । अत्र हि प्रहरद्वयकार्यकरणं सहस्रद्वयकारणम् । प्रतिसप्ताहं एकदिनं अधिकमुहूर्तविशिष्टप्रहरद्वयकार्यकरणं तु सार्धसहस्रद्वयस्य कारणम् । अथ यत्र मासि स सेवकः अधिकं मुहूर्तं कार्यं कुर्यात् । तत्र सार्धसहस्रद्वयात्मकं फलविशेषं प्राप्नुयात् । यदि च न कुर्यात्, किन्तु प्रहरद्वयमेव प्रतिदिनं कार्यं कुर्यात्, तर्हि सहस्रदयात्मकं फलसामान्यन्त स्यादेव, न तदभावापत्तिरित्येवमत्रापि व्यवहारो ब्रते यदत → दानविशिष्टा छिन्दना अधिकं फलं जनयति, दानरहिता तु छन्दना यद्यपि अधिकं फलं न जनयति । तथा पि सामान्यफलं: રિ તુ ગન ચેવતિ |
निश्चयनयस्तु भावोत्कर्षे सति दानाभावेऽपि अधिकं फलं मन्यते, भावापकर्षे च दानसद्भावेऽपि अल्पं फलं मन्यते इति दानं फलविशेष प्रति कारणं नास्त्येवेति ।
अतिगहनोऽयं नयमार्गः सूक्ष्मबुद्ध्या विभाव्यताम् ॥५८॥
(શિષ્ય : નિશ્ચયનય પ્રમાણે તમારી વાત સાચી છે. પણ વ્યવહારનય પ્રમાણે તો દાન નિર્જરાનું કારણ છે માનેલ જ છે ને ? એટલે વ્યવહારનય પ્રમાણે તો દાનના અભાવમાં નિર્જરાદિ નહિ જ થાય ને ?). A ગુરુ વ્યવહારનયની માન્યતા પણ એ તો નથી જ કે દાન છંદનાજન્ય તમામ ફળ પ્રત્યે કારણ છે. પરંતુ છે | ફળવિશેષ પ્રત્યે જ દાનની કારણતા વ્યવહાર માને છે. આશય એ છે કે દા.ત. છંદના દ્વારા કુલ ૧૦૦ સ્થળે નિર્જરા થાય છે. તો શુભભાવ તો એ ૧૦૦ ય સ્થળોમાં છંદનાજન્ય નિર્જરાનું કારણ ગણાય છે. પણ એ છે ( ૧૦૦માંથી ૯૦ સ્થાન એવા છે કે જેમાં દાન છે અને નિર્જરા થાય છે અને ૧૦ સ્થાન એવા છે કે જેમાં દાન ન હોવા છતાં નિર્જરા થાય છે. તો ૯૦ સ્થાને જે નિર્જરા થાય એના પ્રત્યેકફળવિશેષ પ્રત્યે દાનસ્થલીય નિર્જરા રે પ્રત્યે દાન કારણ ગણાય. પરંતુ ૧૦ સ્થાનોની નિર્જરા પ્રત્યે એને કારણ જ ન માનેલું હોવાથી ત્યાં એના વિના પણ શુભભાવમાત્રથી નિર્જરા થાય. જેમ કુંભાર તો ૧૦૦ ય ઘટ પ્રત્યે કારણ ગણાય. જ્યારે વ્યવહારમાં ગર્દભ તો જેટલા સ્થાને ગર્દભ માટી લાવ્યો હોય તેટલા સ્થાને જ = ઘટવિશેષ પ્રત્યે જ કારણ ગણાય. (અથવા આ પ્રમાણે અર્થ કરાય કે એક નોકર રોજ બે પ્રહર કામ કરે તો મહીનાના ૨૦૦૦ રૂા. ના પગારથી રાખ્યો. અહીં રોજ બેપ્રહર કામ માસિક ૨૦૦૦ રૂ. ની પ્રાપ્તિ પ્રત્યે કારણ છે. શેઠે કહ્યું છે કે “જે મહીનામાં તુ કોઈપણ 5
લે ત્રણ પ્રહર કામ કરીશ તો “૨૫૦૦” પગાર આપીશ.” તો હવે એ ત્રણ પ્રહરનું કામ છે ૨૫૦૦ની પ્રાપ્તિ પ્રત્યે કારણ છે. આ વધારાનું કામ એ ૨૫૦૦ રૂ.ના પગારરૂપી વિશેષફળ પ્રત્યે કારણ છે. પણ એ ન હોય તો ય બે પ્રહરનું કામ કરેલું હોવાથી માસિક ૨૦૦૦ રૂ. તો મળે જ. એ ન અટકે.
પ્રસ્તુતમાં શુભભાવ એ છંદના જન્ય નિર્જરા ઉત્પન્ન કરે જ. હવે જ્યારે ત્યાં દાન અને દાનજન્ય સુકતાનુમોદનાદિ પણ હોય તો ત્યાં વધારે નિર્જરા=નિર્જરાવિશેષની ઉત્પત્તિ થાય. જ્યારે દાન ન હોય તો છે સુકૃતાનુમોદનાદિ ન હોવાથી ભલે એ વિશેષફળ ન મળે. પણ છંદનાસંબંધી શુભભાવ=વિધિપાલનસંબંધી 8
મહામહોપાધ્યાય ચશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૬૧ 8

Page #67

CAREERTERRIERREARRIERMERRIERREARRRRRRRRRRRRRRRREE Eना साभायारी શુભભાવ હોવાથી છંદનાજન્ય સામાન્ય નિર્જરાફળ તો મળવાનું જ છે.) એટલે દાન વિના પણ છંદનાજન્ય ફલસામાન્ય તો મળશે જ. એમાં કોઈ પ્રતિબંધક બની શકે એમ નથી ||પ૮
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEECEEEEEEEEE
यशो.-अथ कथं प्रवर्त्तमानस्य छन्दकस्य लाभो भवति ? कथं वा न ? इत्यनुशास्ति
नाणादुवग्गहस्सासंसाए छंदगो कुणउ किच्चं ।
ण य पत्थितो तत्तो पच्चुवचारं च कित्तिं च ॥५९॥ चन्द्र. - कथं केन प्रकारेण प्रवर्तमानस्यपवैयावृत्यछन्दनादौ प्रवृत्तिं कुर्वाणस्य । कथं वा केन वा विपरीतप्रकारेण ।
→ छन्दकः ज्ञानाद्युपग्रहस्याशंसया कृत्यं करोतु । न च ततः प्रत्युपकारं कीर्ति च प्रार्थयमानः करोतु - इति गाथार्थः। # શિષ્ય : કેવી રીતે છંદનાસામાચારીમાં પ્રવૃત્તિ કરનારા છંદકને લાભ થાય અને કેવી રીતે વર્તનારાને લાભ
थाय? ગુર : એ જ વાત આ ગાથામાં કરે છે.
ગાથાર્થ : છંદક બાલાદિના અને પોતાના જ્ઞાનાદિની વૃદ્ધિની આશંસાથી વૈયાવૃત્યાદિ કાર્યને કરો. તથા હું ગ્લાનાદિ પાસેથી પરોપકારને કે કીર્તિને ઈચ્છતો છતાં વૈયાવચ્ચાદિ ન કરો.
यशो. - नाणादुवग्गहत्ति । ज्ञानमादिर्येषां तपःसंयमोत्कर्षादीनां ते ज्ञानादयः व तेषामुपग्रहो-वृद्धिः तदाशंसया-तदिच्छया छन्दकः छन्दनाकारी कृत्यं भक्ताद्यानयनं करोतु । तथाऽभिलाषेणैव तस्य वैयावृत्त्यकरणं बलवदनिष्टाऽननुबन्धीष्टसाधनमिति भावः।।
चन्द्र. - तेषामुपग्रहो वृध्धिः मया दीयमानेनाशनादिना ग्लानादीनां ज्ञानदर्शनचारित्राणां वृद्धिर्भवतु, ममापि च वैयावृत्यादिप्रभावात् ज्ञानादीनां वृद्धिर्भवतु इति इच्छयेति भावः । तथाभिलाषेणैव ज्ञानादिवृद्ध्यभिलाषेणैव तस्य छन्दकस्य बलवदनिष्टाननुबन्धीत्यादि । बलवन्ति यानि अनिष्टानि दुर्गतिगमनादीनि, तेषां अननुबन्धि परंपरायाः अजनकं यद् इष्ट-प्रशंसादि, तस्य साधनं कारणं भवति । यथा हि विषमिश्रितस्य मिष्टान्नस्य भक्षणं यद्यपि मधुरास्वादरूपस्य इष्टस्य साधनं भवति । तथापि तदिष्टं शिरोवेदनामरणादिरूपाणां मधुरास्वादापेक्षया अधिकानां अनिष्टानां अनुबन्धि भवति । किन्तु विषादिरहितं मिष्टानं तादृशस्य मधुरास्वादादिरूपस्येष्टस्य साधनं भवति, यादृशमिष्टं बलवतामनिष्टानां अनुबन्धि न भवति, प्रत्युत। शरीरारोग्यप्रसन्नतादिरूपाणां इष्टानामेवानुबन्धि भवति । एवमत्रापि शुभभावेन वैयावृत्यकरणं तादृशस्य । प्रशंसादिरूपस्येष्टस्य साधनं भवति, यादृशमिष्टं न दुर्गतिगमनादिरूपाणां बलवदनिष्टानामनुबन्धि भवेदिति । & ટીકાર્થ : જ્ઞાન, તપ, સંયમોત્કર્ષ વગેરેની વૃદ્ધિની ઈચ્છાથી જ છંદકે અશનાદિ લાવવાની ક્રિયા કરવી છે જ જોઈએ, કેમકે તેવા પ્રકારની અભિલાષાથી જ તેની વૈયાવચ્ચની ક્રિયા બળવાન અનિષ્ટોને ન લાવર
टन साधन बने छे.
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ દર RECENGEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE E EEEarnak

Page #68

A
R RIERRIERREETTER ना सामायारी यशो. - च पुनः ततः छन्द्यात् प्रत्युपकारं च कालान्तरे भक्ताद्यानयनवस्त्रदानादिरूपं च कीर्ति चस्वगतश्लाघां च पत्थितो इति प्रार्थयमानो न कुर्यात् । प्रत्युपकारकीर्त्यादीच्छया तत्करणं तस्यानिष्टसाधनमिति भावः ॥५९॥
चन्द्र. - एवं केन प्रकारेण प्रवर्तमानस्य छन्दकस्य लाभो भवतीति कथयित्वाऽधुना केन प्रकारेण प्रवर्तमानस्य छन्दकस्य लाभो न भवतीति गूढभाषया कथयन्नाह छन्द्यात् प्रत्युपकारं चेत्यादि । तत्करणं वैयावृत्यकरणं तस्य छन्दकस्य अनिष्टसाधनम् बलवतां अनिष्टानां अनुबन्धि यदिष्टं भवति, तस्य। साधनमिति भावः । तद् वैयावृत्यकरणं साक्षात् तु अनिष्टस्य साधनं प्रायो न भवत्येव । किन्तु वैयावृत्यकाले तस्य प्रशंसादिरूपमिष्टमेव भवति, किन्तु तस्यानिष्टानामनुबन्धो भवतीति ॥५९|| છે તથા તે છત્ત્વ પાસેથી “ભવિષ્યકાળમાં એ પણ મને ભક્તાદિ લાવી આપશે” એવા પ્રકારના પ્રત્યુપકારની છે આ ઈચ્છા કરતો અને પોતાની કીર્તિ-પોતાના સંબંધી પ્રશંસાને ઈચ્છતો છતો વૈયાવચ્ચને ન કરે. છેપ્રત્યુપકાર-કીર્તિ વગેરેની ઈચ્છા વડે વૈયાવચ્ચ કરવું એ તેને અનિષ્ટનું (અનિષ્ટાનુબંધી એવા ઈષ્ટનું) સાધન છે જ બની રહે છે નીપલા
यशो. - अथ कथं छन्दकेन वैयावृत्त्यकारणे छन्द्यस्य लाभः ? कथं वा न ? इति विवेचयितुमाह -
कारेउ अ इअरो वि हु एत्तो एयस्स होउ लाभो त्ति । नो पुण अलस्सत्तणओ पच्चुवयारं च दाइंतो ॥६०॥
seeeeeeeeeeeeeerweanwrwww823222222222222222222222222220ccxzzzxxxmarwadeewasee
चन्द्र. - एवं छन्दकस्य केन प्रकारेण लाभोऽलाभो वा भवेदिति कथयित्वाऽधुना कथं=केन शोभनेन प्रकारेण छन्दकेन वैयावृत्यकारणे-छन्दकं प्रति छन्द्यवैयावृत्यकरणे प्रेरणायां छन्द्यस्य-ग्लानादिरूपस्य कथं ।
वा केन वाऽशोभनेन प्रकारेण । 2 → इतरोऽपि च "अतः एतस्य लाभ भवतु"इति (चिन्तयित्वा) कारयतु । न पुनः अलसत्वात् । का प्रत्युपकारं च दर्शयन् कारयतु - इति गाथार्थः । છે શિષ્યઃ છન્દક વડે કેવી રીતે પોતાની વૈયાવચ્ચ કરાવવામાં છન્યને લાભ થાય? અને કેવી રીતે કરાવવામાં છે. છે છત્ત્વને લાભ ન થાય ?
ગુરુઃ આનું જ વિવેચન ૨૦મી ગાથામાં કરશે. | ગાથાર્થ : ઈત્તર=છન્દ પણ “આ વૈયાવચ્ચ દ્વારા છન્દકને લાભ થાઓ” એ પ્રમાણે વિચારીને વૈયાવચ્ચ છે કરાવે. પણ કામ કરવાની આળસને લીધે કે “તમે મારી વૈયાવચ્ચ કરો, હું તમારી વૈયાવચ્ચ ભવિષ્યમાં કરીશ” છે એ પ્રમાણે પ્રત્યુપકારને દેખાડતો છતાં વૈયાવચ્ચ ન કરાવે.
છે મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૬૩ છે

Page #69

R
17
FEECEEEEEEEEE CREEGLIGENCECECECECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEECCGEBECCOBUCECCEECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
E ATIONSOONICIRESISTERTAIm __ital सामाचारी यशो. - कारेउ त्ति । इतरोऽपि छन्दकापेक्षयाऽन्यश्छन्द्योऽपि हुः प्राग्वत् कारयतु च। कृत्यमिति प्राक्तनगाथातोऽनुषङ्गः । कथम् ? इत्याह-इतः मम वैयावृत्त्यकारणात् एतस्य छन्दकस्य भवतु लाभः निर्जराविशेष इति हेतोः । एवं च तन्निर्जरार्थितयैव तस्य। की स्ववैयावृत्त्यकरणानुज्ञा इष्टसाधनमित्युक्तं भवति ।
चन्द्र. - प्राक्तनगाथातो इत्यादि । एकोनषष्ठितमगाथायाः पूर्वार्धे यत् चरमं "किच्चं" इति पदं । तस्यात्र र सम्बन्धः करणीय इति ।
तन्निर्जरार्थितयैव="छन्दकस्य निर्जरा भवतु" इति इच्छयैव, न तु प्रमादालस्यादिदोषपरतन्त्रतया । तस्य छन्द्यस्य इष्टसाधनम्=बलंवदनिष्टाननुबन्धीष्टसाधनम् । एतच्च प्रायः गुरूणां गीतार्थरत्नाधिकानामेव संभवतीति बोध्यम् । सामान्यसाधूनां तु अन्यसाधोः निर्जराकरणार्थं स्वकार्यसमर्पणं तत्काले शुभभावसत्त्वेऽपि पञ्चमकालादिवैषम्यात् भविष्यत्काले प्रमादादिदोषजनकमिति सूक्ष्मं ईक्षणीयम् ।
टार्थ : ॥थामा तर=भिन्न श०६ समेत छे. परंतु "नाथ भिन्न ?” में नथी मेल. मागणी # ગાથામાં છંદકની વાત આવી ગઈ હોવાથી એની અપેક્ષાએ ભિન્ન તરીકે અહીં છન્દ લેવાય. એ છત્ત્વ પણ છે ભલે કામને કરાવે પણ “આ મારી વૈયાવચ્ચ કરવા દ્વારા છંદકને નિર્જરાવિશેષ થાઓ” એ આશયથી જ 8 વૈયાવચ્ચ કરાવે. (અહીં ગાથામાં દુ શબ્દ પહેલાની જેમ જ વાક્યને શોભાવવા માટે જાણવો. અને ગાથામાં છે
“कृत्यं" २०६ नथी मे ५८भी थामiथी 243 हेवो.) છે આનો સાર એ જ કે “છંદકને નિર્જરાની પ્રાપ્તિ થાઓ” એવી ઈચ્છા માત્રથી જ છત્ત્વને પોતાની વૈયાવચ્ચ કે શ કરવાની છંદકને અનુજ્ઞા આપવી એ ઈષ્ટનું સાધન બને. અર્થાત્ છન્દ જો છંદકને નિર્જરા કરાવી આપવા માટે જ વૈયાવચ્ચ કરવાની અનુજ્ઞા આપે તો જ છત્ત્વને કર્મક્ષયાદિરૂપ ઈષ્ટની પ્રાપ્તિ થાય.
यशो. - इदमुपलक्षणं स्वगतस्वाध्यायादिगुणोपष्टम्मार्थितयाऽपि तदनुज्ञा तथा, न पुनः अलसत्वात् स्वगतशक्तिनिगूहनात्, प्रत्युपकारं च दर्शयन्, "यदि त्वं ममैतत्कृत्यं । करिष्यसि तदाऽहमपि तव विशिष्ट कार्यान्तरं करिष्यामि" इति प्रलोभयन् कारयेत् कृत्यम्।। तथा च स्वशक्तिनिगूहनादिना तस्य तदनुज्ञाऽनिष्टसाधनमित्युक्तम् ।
चन्द्र. - इदं परस्य निर्जरार्थं स्वकार्यसमर्पणस्य इष्टसाधनताकथनं उपलक्षणं स्वगतस्वाध्यायादिपोषणेच्छया स्वकार्यसमर्पणस्यापि इष्टसाधनताज्ञापकं । एतदेवाह स्वगतेत्यादि-स्वपदं छन्द्यस्य बोधकं । तदनुज्ञा स्ववैयावृत्यकरणस्यानुज्ञा । तथा बलवदनिष्टाननुबन्धीष्टसाधनं । ___एवं “केन प्रकारेण छन्द्यस्य लाभ ?" इति दर्शयित्वाऽधुना केन प्रकारेण छन्द्यस्य अलाभ ? इति । + गूढभाषया दर्शयन्नाह न पुनः अलसत्वात् इत्यादि ।
तस्य छन्द्यस्य तदनुज्ञा छन्दकं प्रति स्वकार्यकरणानुज्ञा । अनिष्टसाधनं बलवदनिष्टानुबन्धीष्टसाधन
com
છે મહામહોપાધ્યાય રવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચોખીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૦૪ થી

Page #70

CECCHIETEECHC
g
sssssssssss છંદના સામાચારી . मिति । साक्षादनिष्टसाधनं तु न संभवति, यतः तत्काले तु तस्य स्वयं स्वकार्याकरणादिना सुखशीलताप्राप्तिद्वारा का इष्टमेव स्यात् । किन्तु भविष्यत्काले तस्यानिष्टं भवतीति । છે (શિષ્ય : શું આ ઈચ્છા વિના બીજી કોઈપણ ઈચ્છાથી છન્દ વૈયાવચ્ચ ન કરાવી શકે ?)
ગુરુ : ગાથામાં જો કે “છંદકને નિર્જરાની પ્રાપ્તિ થાઓ” એવી ઈચ્છાથી જ વૈયાવચ્ચ કરાવવાની છત્ત્વને ૨ 8 રજા હોવાની વાત કરે છે. પરંતુ આ ઉપલક્ષણ છે. (કહેલી વસ્તુ નહિ કહેલી બીજી વસ્તુને પણ જણાવે ત્યારે
તે ઉપલક્ષણ કહેવાય.) એટલે છન્દ “પોતાનામાં રહેલા સ્વાધ્યાય વગેરે ગુણોને પોષણ મળો” એવી ઈચ્છાથી 8 સ્વવૈયાવચ્ચ કરવાની છંદકને અનુજ્ઞા આપે તો એ અનુજ્ઞા પણ છજ્જને ઈષ્ટસાધનરૂપ જ બને. છે પરંતુ પોતાના કાર્યો કરવાની શક્તિ હોવા છતાં પોતાની શક્તિને છુપાવીને એ છંદકની પાસે પોતાની છે 8 વૈયાવચ્ચ ન કરાવી શકે. એમ “જો તું મારું આ કામ કરીશ, તો હું પણ તારું વિશિષ્ટ બીજું કામ કરી આપીશ” છે છે એમ કહીને છંદકને પ્રલોભન આપવા પૂર્વક પણ પોતાનું કામ ન કરાવી શકે. છે આનો સાર એ કે પોતાની શક્તિનું નિગૃહન, પ્રલોભન વગેરે દ્વારા છન્દ પોતાના કાર્યો કરવાની છંદકને છે છે જો અનુજ્ઞા આપે તો એ અનુજ્ઞા છન્દ માટે અનિષ્ટનું સાધન બને.
यशो.-अत्रेदं तत्त्वम्-मोक्षेच्छाजन्यप्रवृत्तौ तदुपायतया ज्ञानाद्युपष्टम्भे एवेच्छोपयुज्यते, कीर्त्यादौ तदुपायत्वं प्रतिसन्धाय तदिच्छया त्वज्ञाननिमित्तकः कर्मबन्धः ।
C
ECEEEEEEEEEEEC
EECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
चन्द्र. - छन्दनासामाचार्याः रहस्यमाह अत्रेदं तत्वम् इत्यादि । तदुपायतया मोक्षोपायतया, यतः क ज्ञानाद्युपष्टम्भः मोक्षोपायः, ततः ज्ञानाद्युपष्टम्भे एव=ज्ञानादिवृद्धौ एव उपयुज्यते उपयोगिनी, मोक्षानुकूलेतिक
यावत् । कीर्त्यादौ तदुपायत्वं छन्दनायाः उपायत्वं प्रतिसन्धाय मनसि निश्चित्य तदिच्छया कीर्त्यादीच्छया तु अज्ञाननिमित्तकः मोक्षोपायभूतायामपि छन्दनायां कीर्त्याधुपायत्वज्ञानात्मकं अज्ञानं एव निमित्तं यस्य, की तादृशः कर्मबन्धः । यदि हि "इयं छन्दना मोक्षस्योपायः" इत्यभिप्रायेण छन्दनावैयावृत्यादौ प्रवृत्तिः क्रियते,
तर्हि तत्र ज्ञानादिवृद्धीच्छयैव छन्दना करणीया । यतः ज्ञानादीन्येव मोक्षोपायभूतानि । छन्दनादिकन्तु से ज्ञानादिवृद्धिकरणद्वारैव तत्रोपयोगि । अथ कश्चिन्मूढः मोक्षोपायभूतमपि छन्दनादिकं "इदं कीर्त्यादिजनकं" इति । 1 मत्वा कीर्त्यादीच्छया छन्दनादिकं करोति । तदा तु तस्याज्ञाननिमित्तकः कर्मबन्धो भवत्येव ।
અહીં રહસ્ય–તત્ત્વ આ છે. મોક્ષની ઈચ્છાથી જે કોઈપણ પ્રવૃત્તિ થાય એ પ્રવૃત્તિને વિશે “મારા અને બીજાના જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રાદિ છે
વૃદ્ધિ પામો’ એ પ્રમાણેની જ્ઞાનાદિવૃદ્ધિને વિશે ઇચ્છા એ જ ઉપયોગી છે, કેમકે જ્ઞાનાદિ જ મોક્ષનો ઉપાય શું છે. એટલે મોક્ષ જોઈતો હોય તો એના ઉપાયભૂત જ્ઞાનાદિની વૃદ્ધિની ઈચ્છાથી જ વૈયાવચ્ચ કરવી-કરાવવી છે. જોઈએ.
પણ વૈયાવચ્ચ કરનારો જો એમ માની બેસે કે “છંદના કીર્તિ વગેરેનું કારણ છે.” અને એટલે એ વૈયાવચ્ચી કીર્તિ મેળવવા માટે જો છંદનાની ઈચ્છા રાખે, તો એ ઈચ્છા વડે તો એને અજ્ઞાનનિમિત્તક કર્મબંધ જ થાય. B છંદના કીર્તિજનક છે' એ તેનું અજ્ઞાન છે અને કર્મબંધ થાય વગેરે મોક્ષના કારણભૂત નથી. એને એ મોક્ષના છે કારણ માને છે. એટલે અજ્ઞાન તો એને છે જ. એટલે આવા વૈયાવચ્ચીને અજ્ઞાનનિમિત્તક કર્મબંધ થાય.
| મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૫ Pw
C
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE

Page #71

5555SSETTEBSITESTRESSESSESSE
SEAR INITIATTETTETTETTETTETTEERTREETTERTIEEEEET _ना सामाचारी __यशो. - निरुपाधिकेच्छा तु तत्र न संभवति, सुखदुःखहान्यन्यतरत्वाभावात्,
ऐहिकसुखहेतुतया तत्रेच्छायां तु मोहनिमित्तकर्मबन्ध इति । र चन्द्र. - ननु छन्दनायां प्रवृत्तिः छन्दनाया एव इच्छया क्रियते । न तु मोक्षस्य कीादेर्वा इच्छया छन्दनायां प्रवृत्तिरित्यत आह निरुपाधिकेच्छा तु यद्विषयिका इच्छा विषयान्तरेच्छाजन्या, तद्विषयिका इच्छा सोपाधिकेच्छा भण्यते । यथा व्यापारकरणविषयिका इच्छा धनार्जनविषयकेच्छाजन्या इति सा सोपाधिकेच्छा गण्यते । एवं धनार्जनविषयिका इच्छा भोजनवस्त्रगृहादीच्छाजन्येति साऽपि सोपाधिकेच्छा गण्यते । किन्तु यद्विषयिका इच्छा विषयान्तरेच्छाजन्या न भवति, सा निरुपाधिकेच्छा भण्यते । यथा सुखेच्छा न कस्यचिद। र विषयान्तरस्येच्छया जन्या अस्ति । एवं दुःखनाशेच्छाऽपि न कस्यचिद् विषयान्तरस्येच्छयाजन्या अस्ति इति सुखेच्छा दुःखहानीच्छा च निरुपाधिकेच्छा भण्यते । प्रकृते तु छन्दनायां निरुपाधिकेच्छा न संभवति । कथं न संभवतीत्यत्र कारणमाह सुखदुःखहान्यन्यन्तरत्वाभावात् सुखे दुःखहानौ वा अन्यतरस्मिन्नेव वस्तुनि निरुपाधिकेच्छा संभवति । छन्दना तु न सुखं, नापि दुःखहानिः इति तदिच्छा निरुपाधिकेच्छा न संभवति ।। किन्तु विषयान्तरेच्छाजन्यैव छन्दनेच्छा संभवति । एवञ्च ज्ञानादीच्छाजन्या छन्दनेच्छा उपयोगिनी । कीर्त्यादीच्छाजन्या छन्दनेच्छा अज्ञाननिमित्तककर्मबन्धजननी । ऐहिकसुखहेतुतया="यदि अहं अस्य : २ ग्लानादेः वैयावृत्यादिकं करिष्यामि, तर्हि एषः मां मिष्टान्नादिकं दास्यति, मया सह देशान्तरे आगमिष्यति । ममोपधिप्रतिलेखनादिकं करिष्यति" इत्यादि चिन्तनेन ऐहिकसुखस्य कारणतां छन्दनादौ निश्चित्य तत्र-छन्दनादौ इच्छायां तु मोहनिमित्तकर्मबन्धः ऐहिकसुखलाम्पट्यनिमित्तकः कर्मबन्धो भवतीति । ।
ननु कीर्त्यादीनामिच्छाऽपि मोहरूपैव, यतः कीर्तिरपि ऐहिकसुखमेवास्ति । ततः तत्रापि मोहनिमित्तकः कर्मबन्ध एव भवति । भवता तु अज्ञाननिमित्तकः प्रतिपाद्यते । तन्न युक्तमेतदिति चेत् अत्र व पञ्चेन्दियसुखान्येवैहिकसुखतया अभिप्रेतानि । कीर्तिस्तु न तादृशीति एकं समाधानं । वयं तु संभावयामः यदुत 2 "कीर्त्यादिकं मोक्षोपायः, यतः साधूनां कीर्त्या जिनशासनप्रभावना भवति । बहवः प्रतिबुद्ध्यन्ते । ततश्च
"कीर्तिमान् साधुः जिनशासनप्रभावनादिनिमित्तं भवतीति स शीघ्रं मोक्षं प्राप्नोति" इति मत्वा यः मोक्षोपायत्वं कीर्त्यादौ अभिसन्धाय कीाद्यर्थं वैयावृत्यादिकं करोति, तस्याज्ञाननिमित्तक: कर्मबन्धो भवति । स हि यद्यपि मोक्षकामनावानस्ति । तथापि मोक्षानुपाये कीर्त्यादौ तस्य मोक्षोपायत्वस्य भ्रमोऽस्तीति तस्य मोहनिमित्तकः के कर्मबन्धो न गण्यते, किन्तु अज्ञाननिमित्तक एव कर्मबन्धो गण्यते । तत्त्वं पुनः गीतार्था जानन्ति । | (શિષ્ય : છંદક મોક્ષાદિની કોઈપણ ઈચ્છા વિના માત્ર વૈયાવચ્ચ-છંદના કરવાની જ ઈચ્છાથી વૈયાવચ્ચछन। न ४२0 3 ?) છે ગુરુઃ ના. જે ઈચ્છા બીજી કોઈ વસ્તુની ઈચ્છાથી ઉત્પન્ન થયેલી હોય તે સોપાધિક-ઈચ્છા કહેવાય. દા.ત. 8 તૃપ્તિ મેળવવાની ઈચ્છાથી ભોજન કરવાની ઈચ્છા થાય. ભોજનની ઈચ્છાથી રસોઈ બનાવવાની ઈચ્છા થાય. છે પણ બીજી કોઈપણ વસ્તુની ઈચ્છા વિના સીધી જ જે ઈચ્છા થાય એ નિરૂપાધિક ઈચ્છા કહેવાય. આ ઈચ્છા છે શું માત્ર “સુખ અને દુઃખનાશ” એમ બે જ વસ્તુમાં સંભવી શકે છે. સુખની ઈચ્છા કે દુ:ખનાશની ઈચ્છા બીજી રે
4000000000000000000000000000000000000
Shrs
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૬
0 005880000000000000585850888560HEEasmatatasamacaranaaurtals

Page #72

હggggggggggggggggggggggggggggggggggggggggggggg છંદના સામાચારી ર કોઈ વસ્તુની ઇચ્છાથી ઉત્પન્ન થનારી નથી. એ ઈચ્છા સ્વતંત્ર છે. આ પ્રસ્તુતમાં છંદના-વૈયાવૃત્ય એ સુખ નથી કે દુ:ખનાશ પણ નથી. એટલે એમાં નિરુપાધિક ઇચ્છા ન સંભવે. છે પરંતુ કોઈક બીજી વસ્તુની ઈચ્છાપૂર્વકની જ ઈચ્છા એમાં સંભવી શકે. છે “આ છંદના-વૈયાવચ્ચ મને સુખશીલતા વગેરે આપનાર બનશે.” એ પ્રમાણે છંદનાને ઐહિક સુખના ઉપાય છે
તરીકે માનીને છંદના-વૈયાવચ્ચને વિશે ઈચ્છા કરે તો ત્યાં એને સ્પષ્ટ રીતે મોહ હોવાથી મોહનિમિત્તક કર્મબંધ 8 થાય. છે એટલે મોક્ષ અને એ માટે જ્ઞાનાદિની ઈચ્છાથી છંદનાદિમાં પ્રવૃત્તિ કરવી યોગ્ય છે. ___यशो. - न च मोक्षेच्छाया अपि रागरूपतया कर्मबन्धहेतुत्वमेवेति वाच्यम्, अनभिष्वङ्गरूपतया तस्यास्तथात्वाभावात्, वढेर्दाह्यं विनाश्यानुविनाशवत्तस्या अपि कर्मविनाश्यानुविनाशात् इत्यन्यत्र विस्तर इति ॥६०॥
E EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE 6666666666666666666666666666666666666666666666666
चन्द्र. - शङ्कत न च मोक्षेच्छाया अपि इत्यादि । रागख्यतया इच्छामात्रस्यैव रागरूपत्वं इति हेतोः। समाधानमाह अनभिष्वङ्गरूपतया यतः मोक्षेच्छा आसक्तिस्वरूपा नास्ति, किन्तु शुभभावस्वरूपाऽस्ति, अतः तस्याः मोक्षेच्छायाः तथात्वाभावात् कर्मबन्धहेतुत्वाभावात् । प्रत्युत कर्मविनाशकारिण्येव सा ।
ननु तथापि सा रागरूपा इति तु भवताममप्यभिमतम् । रागश्च मोक्षं प्रति प्रतिबन्धक एव । अत एव करूणाभावनात्मकशुभभावस्वरूपेण रागेण युक्ताः तीर्थकरा: न प्राचीनतृतीयभवे मोक्षं प्राप्नुवन्तीति कथं सा युक्तेत्यत आह वढेर्दाह्यं विनाश्यानुविनाशवत् यथा वह्निः प्रथमं काष्ठादिकं दाह्यं दहति । तदनन्तरं स्वयमपि। विनश्यति । एवमेव तस्या अपि न केवलं वह्ने:, किन्तु मोक्षेच्छाया अपि कर्म विनाश्य कर्म क्षपयित्वा अनुविनाशात् पश्चात् स्वयमेव नाशात् न सा कर्मबन्धहेतुरिति । यद्यपि सा शुभकर्महेतुरस्त्येव । तथापि शुभकर्मापि अशुभकर्मणो नाशं कृत्वा स्वयं विनश्यतीत्येतदपि अत्र योज्यम् । अन्यत्र विस्तर:=ग्रन्थान्तरे एतत्पदार्थः विस्तरतो निरूपितोऽस्ति । ततः तत्स्थानादेव स अवगन्तव्य इति ॥६०॥ શિષ્ય છેવટે તો મોક્ષેચ્છા પણ રાગરૂપ જ છે ને? તો એ પણ જીવને કર્મબંધ કરાવનારી જ બનશે ને?
ગુરુ : ના, ઈચ્છાઓ બે પ્રકારની હોય. અભિપ્ન=આસક્તિ સ્વરૂપ અને અનાસક્તિસ્વરૂપ. મોક્ષેચ્છા 8 અનાસક્તિસ્વરૂપ છે અને કર્મબંધનું કારણ તો આસક્તિસ્વરૂપ ઈચ્છા જ બને. અનાસક્તિ સ્વરૂપ મોક્ષેચ્છા છે જ કર્મબંધનું કારણ ન બને. R (શિષ્યઃ ગમે તે હોય. મોક્ષમાં ગયા પછી એક પણ ઈચ્છા હોતી નથી. એટલે છેવટે તો મોક્ષની ઈચ્છા છે હું પણ ખરાબ જ કહેવાય. તમે એને શા માટે સારી-ઉપાદેય ગણો છો ?).
ગુરુઃ જેમ અગ્નિ દાહ્ય=ઈંધનને ખતમ કરી દીધા બાદ સ્વયં પોતાની મેળે જ નાશ પામી જાય છે એને ખતમ કરવાની કોઈ મહેનત ન પડે. એમ આ મોક્ષેચ્છા પણ કર્મોને ખતમ કરી દીધા બાદ એની મેળે જ નાશ પામી જાય છે. એટલે કર્મોને ખતમ કરવા માટે એ જરૂરી છે. અને એ તો સ્વયં ખતમ થનારી હોવાથી 8 નુકસાનકારક નથી. આ પદાર્થનો અને અન્ય ગ્રંથોમાં વિસ્તાર કરેલો છે દવા
છે મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત • Statistianita Bagasara Bagasarakhagini shakhani

Page #73

3880010300EGRITERSE0981830010000000000000RRRRRRR00000000000000000000RRITERESARO8000000000000000RRIOR
STER
ना सामायारी __यशो. - अथैवंविधगुणयोगेन छन्दकच्छन्द्ययोः सामाचारीपालनक्षमत्वमित्युद्घोषयति
एवं एयगुणाणं कहिया गंभीरधीरया दोहं ।
छंदणसामायारी एएहिं परिजिआ होइ ॥६१॥ ॥ छंदणा सम्मत्ता ॥ ___ चन्द्र. - एवंविधगुणयोगेन अनन्तरमेव प्रतिपादिताः ये कीर्तिच्छाऽभावादयो गुणाः, तेषां सम्बन्धेन ।
सामाचारीपालनक्षमत्वं सामाचारीपालनयोग्यता। अत्र यद्यपि छन्दनासामाचारी छन्दक एव करोति, तथापि का उपचारात् छन्द्योऽपि सामाचारीपालको गण्यत इति बोध्यम् ।
→ एवं एतद्गुणयोः द्वयोः अपि गंभीरधीरता कथिता । एताभ्यां छन्दना सामाचारी परिणिता भवति । 8- इति गाथार्थः ।
આમ આવા પ્રકારના ગુણોનો યોગ હોય તો જ છંદક અને છન્ય સામાચારીના પાલનમાં સમર્થ બની શકે” છે 8 એ વાતને જાહેર કરે છે. 8 ગાથાર્થ આ પ્રમાણે આવા પ્રકારના ગુણોવાળા છંદક અને છંઘને ગંભીરતા અને ધીરતા કહેવાયેલી છે. કે હું આ બે વડે છંદનાસામાચારી સ્વાધીન કરાય છે.
यशो. - एवं ति । एवं उक्तरीया एतद्गुणयोः उक्तगुणयुक्तयोः द्वयो:= छन्दकच्छन्द्ययोः गम्भीरधीरता गम्भीरौ अलक्षितचिताभिप्रायौ धीरौ च कार्यनान्तरीयकस्वगतपरिभवसहिष्णू तयोर्भावस्तथाता कथिता-प्ररूपिता-"दोण्ह वि इट्ठफलं तं अतिगम्भीराण धीराणं" (पंचा० १२/३६) इत्यादिना प्रबन्धेन पूर्वाचार्यैरिति गम्यम् ।। एताभ्यां गम्भीरधीराभ्यां छन्दकछन्द्याम्यां छन्दनासामाचारी परिजिता भवति= स्वायत्तीकृता भवति ॥६१॥
॥ इति न्यायविशारदविरचिते सामाचारीप्रकरणे छन्दना विवृत्ता ॥८॥ ३ चन्द्र. - उक्तगुणयुक्तयोः कीर्तिप्रत्युपकारप्राप्त्यादिवाञ्छारहितत्वादिगुणयुक्तस्य छन्दकस्य ।
प्रमादालस्यादि रहितत्वादिगुणयुक्तस्य छन्द्यस्य च अलक्षितचित्ताभिप्रायौ=परैरज्ञातो चितस्याभिप्राय: ययोः । 2 तौ अलक्षितचित्ताभिप्रायौ । सर्वेऽपि छद्मस्थाः दोषैः समन्विता एव भवन्ति । यस्तु वैयावृत्यकरः
ग्लानबालगुर्वादीनां दोषान् मनसिकृत्य, तिरस्कारभावेन उपेक्षया वा तेषां वैयावृत्यं करोति, तं प्रति र ग्लानादयोऽपि खिन्नाः भवन्ति । तेऽपि तस्य वैयावृत्यं नेच्छन्ति । ततश्च वैयावृत्यपरित्यागो भवेत् । किन्तु गंभीरो
वैयावृत्यकर: ग्लानादीनां दोषादीन् जानानोऽपि न बहि: अनुचितं व्यवहारं करोति । तथा वर्तते, यथा न कोऽपि तस्य मनोगतं भावं जानाति । स एव छन्दनादिसामाचारीयोग्यः इति । कार्यनान्तरीयकस्वगत
8 મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૬૮ ૨ NaramrYP
R EEEEEEEEEERammam

Page #74

RA
M
Eना सामायारी परिभवसहिष्णू छन्दना-वैयावृत्यादिकार्यैः सह नान्तरीयक: अविनाभावी, यः स्वस्य परिभवः, तस्य व सहिष्णू । वैयावृत्यादिषु प्रायः स्खलनाः संभवन्त्येव । यथा ग्लानस्य यत्प्रयोग्यं, तन्नानीतं किन्तु अप्रायोग्यमानीतं । यद्वा प्रायोग्यमपि अधिकमानीतं । यद्वा ग्लानप्रायोग्यगवेषणायां प्रभूता वेला सञ्जाता, ततश्च ग्लानस्यासमाधिर्भवति । यद्वा ग्लानसंबंधि किञ्चित्कार्यं विस्मृतं । यद्वा स्खलनाऽभावेऽपि ग्लानादिना केनचित् एवमेव वैयावृत्यकरस्य परिभवः कृतः यथा “न त्वं सुष्ठ वैयावृत्यं करोषि" इत्यादि । ततश्च । एतादृक्स्खलानायां यः ग्लानादिना पराभवः क्रियते, स येन सोढुं शक्यः स एव छन्दनासामाचारीपालने समर्थो 8 भवति । अन्यस्तु “एकं तावदहं नि:स्पृहतया वैयावृत्यं करोमि । अपरं एते साधवः मम प्रशंसां तु दूरे, किन्तु निन्दां कुर्वन्ति । अधुना न करिष्याम्यहं वैयावृत्यम्" इत्यादि चिन्तयित्वा वैयावृत्यादिकमेव परित्यजेत् । ____ अत्र यथा छन्दकस्य एतौ द्वौ गुणौ युक्तौ, तथैव छन्द्यस्याप्येतौ द्वौ गुणौ अपेक्षणीयौ । वैयावृत्यकरस्य : स्खलानायां सत्यां यः छन्द्यः मुखे खेदभावं आविर्भावयति । छन्दकेनानीतस्य वस्तुनोऽल्पत्वे सति "कथं बहु नानीतं, तव हृदयं संकुचितमस्ति" इत्यादि ब्रूते तदा वैयावृत्यकराणां शुभभावोऽपि अपगच्छेत् । तस्मात् । छन्द्योऽपि गंभीरो अपेक्षणीयः । छन्दकस्य स्खलानायां सत्यामपि यः छन्द्यः स्वमनोगतभावं बहिर्न प्रकटयति,
उचितकाले च छन्दकं तत्कृतां स्खलनां मधुरभाषया दर्शयति, स गंभीर: छन्द्यः प्रकृतसामाचारीयोग्यो भवतीति। 2. एवं छन्दकोऽपि कदाचित् तं ग्लानादिकस्य छन्द्यस्य पराभवं करोति यथा “किं शीघ्रं प्रगुणो न भवसि?
तव तु ग्लानत्वमेव प्रियं, यतः तत्र वैयावृत्यं प्रायोग्यद्रव्याणि च प्राप्यन्ते । न चैतयुक्तं । अस्माकमपि चिन्ता भवता करणीया" इत्यादि । यद्वा वैयावृत्यमेव ते सम्यग् न कुर्वन्ति । तत्र प्रमादं भजन्ते । अयमपि तैः कृतः। ग्लानस्य पराभव एव । एतादृश्यां अवस्थायां तेन छन्द्येन स पराभवः सोढव्य एव ।
तथाता=गम्भीरधीरता । पंचाशकावयवस्यार्थस्त्वयम् द्वयोरपि छन्दकछन्द्ययोः अतिगंभीरयोः धीरयोः तदिष्टफलं भवति । प्रबन्धेन=विस्तरेण पूर्वाचार्यैः श्रीहरिभद्रसूरिप्रभृतिभिः । स्वायतीकृता=आत्मसात्कृता, सम्यक्पालिता भवतीति यावत् ॥६१।। ___महोपाध्यायविरचिते सामाचारीप्रकरणग्रन्थे छन्दनासामाचारीटीकायाः विषमपदव्याख्या रहस्यप्रकटनं च। संपूर्णे।
ટીકાર્થ : ૨૯મી ગાથામાં છંદકના અને ૬૦મી ગાથામાં છત્ત્વના ગુણો અને એના દ્વારા થતો લાભ બતાવ્યો. છે એટલે એ બતાવેલી પદ્ધતિ પ્રમાણે કહેલા ગુણોવાળા છંદક અને છન્યને ગંભીરતા અને ધીરતા ધારણ કરવાનું છે છે કહેવાયેલું છે. જેના મનનો અભિપ્રાય બીજા વડે જાણી ન શકાય એ ગંભીર કહેવાય. અને કાર્ય કરવું
થનાર (નાન્તરીયક) એવા પોતાના સંબંધી પરાભવ-અપમાન-નિંદાદિને સહન કરવાની શક્તિવાળો હોય તે & ધીર કહેવાય. આ ગંભીર અને ધીરમાં જે ગંભીરતા અને ધીરતારૂપી ભાવ છે, તે આ બે છત્ત્વ-છંદકમાં હોવો :
જોઈએ. “અતિગંભીર અને ધીર એવા આ બેયને તે છંદના=વૈયાવચ્ચ ઇષ્ટફળ આપનારી છે” આ વાત ઘણા હું શાસ્ત્રપાઠો દ્વારા પૂર્વાચાર્યોએ કરી છે. ગાથામાં પૂર્વાચાર્યશબ્દ લખેલો નથી. પણ એ સમજી લેવાનો છે.
આવા ગંભીર અને ધીર એવા છંદક અને છન્દ વડે આ છંદનાસામાચારી સ્વાધીન=આત્મસાત સિદ્ધ કરાયેલી શું થાય છે. આ બે ગુણો ન હોય તો ઉપર બતાવેલા એવા પણ છંદક-છબ્ધ છંદનાને સિદ્ધ ન કરી શકે ll૧TI
છંદના સામાચારીનું વિવેચન સંપૂર્ણ
GROGERRRRRIERREGURREESIGGESGUGGGESTEGOGGER
SSSSSSSSSSSSSSSSS
8 મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૬૯ છે MeeROSURSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSETORESU8000058888888888888888888

Page #75

SGRRERGREERE
1200000000000000000000000083660
000 R RRRRRRRRRRRRRRRRRRIER निमंxel सामायारी यशो. - इयाणिं णिमंतणा भन्नइअथ निमन्त्रणा विवियते, तत्रादौ तल्लक्षणमाह
चन्द्र. - इदानीं महोपाध्यायविरचिते सामाचारीप्रकरणग्रन्थे निमन्त्रणासामाचारीटीकायाः विषमपदव्याख्या रहस्यप्रकटनं च क्रियेते ।
છંદના બાદ હવે નિમાણાનું વર્ણન કરવાનું છે. તેમાં સૌ પ્રથમ તેનું લક્ષણ કહે છે. यशो. - गुरुपुच्छाइ मुणीणं अग्गहियसंपत्थणा णिमंतणया । . सज्झायाइरयस्स वि कज्जुज्जुत्तस्स सा होइ ॥१२॥
चन्द्र. - → गुरुपृच्छया मुनीनां अगृहीतसंप्रार्थना निमन्त्रणा भवति । सा स्वाध्यायादिरतस्यापि कार्योद्युक्तस्य भवति - इति गाथार्थः ।
ગાથાર્થ : ગુરુની રજા લીધા બાદ સાધુઓને અગૃહીત વહોરીને લાવવાની બાકી વસ્તુઓની સંપ્રાર્થના કે કરવી એ નિમંત્રણા કહેવાય. સ્વાધ્યાયાદિમાં લીન એવા પણ કાર્યમાં ઉદ્યોગવાળા સાધુને તે હોય છે. હું ___ यशो. - गुरु त्ति । यतीनां साधूनां गुस्मृच्छया धर्माचार्याज्ञया अगृहीतस्य अनानीतस्याशनादेरिति गम्यते, संप्रार्थना भावविशुद्धिपूर्विका प्रार्थना 'निमंत्तणया' इति स्वार्थिक 'क'-प्रत्ययान्ततया निमन्त्रणका निमन्त्रणा सामाचारी भवति । अत्राऽगृहीतेति पदं छन्दनावारणाय । शेषमुक्तप्रयोजनम् । ___चन्द्र. - साधूनां साधून् प्रति । भावविशुद्धिपूर्विका="एतेषां साधूनां वैयावृत्यकरणेन मम महान् । निर्जरालाभो भविष्यति" इति या भावस्य विशुद्धिः, तत्पूर्विका । 'सम्' इति उपसर्गस्यायमर्थो गृहीतः टीकाकारेण । प्रार्थना="हे साधो ! अहं भवदर्थं किमानयामि ? ममोपरि कृपां कृत्वा भवत्प्रायोग्यस्यानयनमनुजानीहि" इत्यादिरूपा । निमन्त्रणका अत्र "क" प्रत्ययः स्वार्थिकोऽस्ति । ततश्च न तेन अर्थभेदो भवति । अत एवाह निमन्त्रणा इति ।। ___ छन्दनावारणाय छन्दनानिमन्त्रणयोरियानेव विशेषः यदुत छन्दना पूर्वानीतवस्तुनः प्रार्थनारूपा, निमन्त्रणा तु पूर्वमनानीतवस्तुनः आनयनार्थं प्रार्थनारूपेति । ततश्च यदि अगृहीतपदं न गृह्यतेऽत्र, तर्हि इदं निमन्त्रणालक्षणं 2 छन्दनायां अतिव्याप्तं भवेत् । ततश्च छन्दनायामतिव्याप्तिवारणाय 'अगृहीत' पदमिति । उक्तप्रयोजनं= छन्दनायां शेषपदानां प्रयोजनं प्रतिपादितमेवेति ।
टार्थ : सायुमो प्रत्ये, यायायनी मा=२%t=नुमति दी ६, न सावेदा (euqalt 451) છે એવા અશનાદિની ભાવવિશુદ્ધિપૂર્વકની પ્રાર્થના નિમંત્રણકા કહેવાય છે. અહીં ‘ક’ પ્રત્યય સ્વાર્થમાં લાગેલો 8 છે. એટલે એનો બીજો કોઈ અર્થ નહિ થાય.
15
EEEEEEEEEEEEEEEEE
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૦૦

Page #76

purasRGB3888301000000000008
M
IRRITIEEEE EETIREMIUM निभा सामायारी ER “पडेटा नल दावेद" मेवा शनाहिनी... मी 'अडीत' ५६ छे ते छहनामा अतिव्याप्ति न શું થાય તે માટે છે. છંદનામાં પૂર્વે લાવેલા અશનાદિની પ્રાર્થના છે. નિમત્રણામાં પૂર્વે નહિ લાવેલાની પ્રાર્થના છે છે છે. આટલો જ એ બે વચ્ચે ભેદ છે. એટલે અગૃહતપદ ન લખે તો અતિવ્યાપ્તિ આવે.
બાકીના ગુરુપૃચ્છા વગેરે પદોનું પ્રયોજન તો છંદનામાં જ કહી ગયા છીએ. ___ यशो. - स्वाध्यायादौ-स्वाध्यायो वाचनादिस्पः आदिशब्दाद् वस्त्रधावनादिरूपं गुस्कृत्यं च, तत्र रतस्यापि उद्यतस्यापि स्वाध्यायादिकरणपरिश्रान्तस्यापि इत्यर्थः ।। कार्योयुक्तस्य कार्ये वैयावृत्त्यलक्षणे उद्युक्तस्य बद्धाभिलाषस्य सा=निमन्त्रणा भवति ।
कर्तव्येति शेषः । तदिदमुक्तम्-(पंचा० १२/३८) र सज्झायादुव्वाओ गुरुकिच्चे सेसगे असंतंमि । तं पुच्छिऊण कज्जे सेसाण णिमंतणं र कुज्जा ॥ इति ॥६२॥
चन्द्र. - इयं च निमन्त्रणा केन कर्तव्या? इति आह स्वाध्यायादौ इत्यादि । पञ्चाशकगाथाभावार्थस्त्वयम् । → स्वाध्यायध्यानादिना परिश्रान्तोऽपि साधुः वस्त्रधावनादिके रत्नाधिककार्ये शेषे असति गुरुं पृष्ट्वा शेषाणां निमन्त्रणं कुर्याद् - इति । तथा च स्वाध्यायध्यानादिकरणेन परिश्रान्तोऽपि साधुः वस्त्रधावनादिरूपे 1 रत्नाधिककार्ये शेषे असति ग्लानादीनां वैयावृत्यकरणे उद्यतः सन् निमन्त्रणां कर्तुं योग्यः, तर्हि अन्येषां तु का से वार्ता ? इति 'अपि' शब्दार्थः । ___पंचाशकगाथार्थस्त्वयम् → स्वाध्यायात्परिश्रान्तः शेषे गुरुकृत्ये असति गुरुं पृष्ट्वा शेषान् प्रति निमन्त्रणां ६ कुर्यात् – इति ॥६२॥ - સ્વાધ્યાય વગેરે અને વસ્ત્રધાવનાદિ ગુરુકાર્યો વગેરેમાં ઉદ્યમવાળા એટલે કે સ્વાધ્યાય, ગુરુકાર્યાદિ કરવા છે દ્વારા થાકેલા એવા સાધુએ પણ વૈયાવચ્ચ રૂપી કાર્યમાં અભિલાષા બાંધીને આ નિમંત્રણા કરવા યોગ્ય છે. અર્થાત્ ભલે એ થાકેલો હોય તો પણ એને વૈયાવચ્ચાદિમાં અભિલાષા થવી જ જોઈએ. અને એ વૈયાવચ્ચ કરવા માટે એણે સાધુઓ પ્રત્યે નિમંત્રણા પણ કરવી જોઈએ.
પંચાશકમાં કહ્યું છે કે – સ્વાધ્યાયાદિથી થાકેલો સાધુ “બીજા ગુરુના કામો ન હોય તો” ગુરુને પુછી=ગુરુની # ( રજા લઈને ગુરુ સિવાયના બાકીના સાધુઓને ભોજનાદિ લાવવા રૂપ કાર્યને વિશે નિમંત્રણા કરે. ~દરા यशो. - अथ स्वाध्यायादिखिन्नस्य कथं वैयावृत्त्यादावुद्योगः ? इत्यत्राह -
इच्छाऽविच्छेदेणं कज्जुज्जोगो अ हंदि पइसमयं ।
परिणयजिणवयणाणं एसो अ महाणुभावाणं ॥६३॥ चन्द्र. - शङ्कते अथ स्वाध्यायादि इत्यादि । सर्वेऽपि जिनोक्ता योगाः परमपदसाधकाः सन्ति । ततश्च । यं कञ्चिद् योगं साधयित्वा तेनैव मोक्षः प्राप्तव्यः । एवं च स्वाध्यायादिरतस्य वैयावृत्यादौ उद्यमः कथं 8
CEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૦૧ Saaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa aaaaaaaaa

Page #77

MEEEEEEEE
3888888888800300ESTERRRRRRR8338 3333333333333333333333333333333333316GERBEEG883333333000000000000000RREETracottara
RRIORRRENTINENTREARRRRRRRRRRRRRRM निभा सामायारी bee भवेदिति । यद्वा यः स्वाध्यायादावेव खिन्नः, तस्य वैयावृत्ये अभिलाष एव कथं भवेत् ? तदभावे तु उद्यमस्तु र दूरे एवेत्यत आह ___ → प्रतिसमयं इच्छाऽविच्छेदेन कार्योद्योगः भवति । एष च इच्छाऽविच्छेदः परिणतजिनवचनानां महात्मानां भवति - इति गाथार्थः ।
શિષ્ય : સ્વાધ્યાયાદિથી થાકેલાને વૈયાવચ્ચમાં ઉદ્યોગ-ઉદ્યમ શી રીતે સંભવે ? એને તો વૈયાવચ્ચમાં ઈચ્છા ४ शी रीत थाय ?
ગુરુઃ આ પ્રશ્નનો ઉત્તર પ્રસ્તુત ગાથામાં આપે છે. 8 ગાથાર્થ : ઈચ્છાના અવિચ્છેદ વડે પ્રત્યેક સમયે કાર્યમાં ઉદ્યોગ હોય. અને આ ઈચ્છા-અવિચ્છેદ છે. र ५२मेला छ नवयनो ने मेवा' महानुभावाने होय छे. 8 यशो. - इच्छ त्ति । प्रतिसमय-समयं समयं प्रति, कार्योद्योगश्च कृत्योद्यमश्चेच्छाया=0
मोक्षकाक्षाया अविच्छेदेन नैरन्तर्येण भवतीति शेषः । हंदि इत्युपदर्शने, एष च=इच्छाA ऽविच्छेदश्च परिणतजिन-वचनानां सम्यक् श्रद्धागोचरीकृतप्रवचनतत्त्वानां महानुभावानां महाप्रभावानां भवति ।
चन्द्र. - कृत्योद्यमः वैयावृत्यादिषु कार्येषु प्रयत्नः । ननु मोक्षेच्छा निरन्तरं कथं संभवतीत्यत आह । व इच्छाऽविच्छेदश्च मोक्षेच्छाऽविच्छेदश्च । सम्यक् युक्तिपूर्वकं प्रवचनतत्त्वं ज्ञात्वा दृढमनोभावेन च । न तु । स्थूलबुद्ध्या, वाङ्मात्रेण वा श्रद्धागोचरीकृतप्रवचनतत्वानां= श्रद्धागोचरीकृतं="इदमेव सम्यक्, १ यदेतज्जिनैरुक्तम्" इत्यादिना स्वीकृतं प्रवचनतत्वं यैः, तादृशानां । છેટીકાર્થ : પ્રત્યેક સમયે વૈયાવચ્ચાદિ કાર્યોમાં ઉદ્યમ એ મોક્ષની ઈચ્છા નિરન્તર રહેવાને લીધે થાય છે. "भवति' ५६ ॥थामा नथी. ते पाथी देवान.
આ ઈચ્છાનો અવિચ્છેદ સમ્યફ રીતે પ્રવચનના તત્ત્વો ઉપર શ્રદ્ધાને ધારણ કરનારા મહાપ્રભાવશાળી છે આત્માઓને હોય છે.
___ यशो. - मोक्षोपायेच्छाऽविच्छेदेन हि प्रवृत्त्यविच्छेदः, तदविच्छेदश्च मोक्षेच्छाऽविच्छेदात्, तदविच्छेदश्च प्रतिकूलेच्छयाऽप्रतिबन्धादप्रमादाच्च, प्रतिकूलेच्छाप्रमादपरिहारश्च । विवेकात्, विवेकश्च नैरन्तर्येण भगवद्वचनपरिभावनं,
चन्द्र. - तात्पर्यमाह । मोक्षोपायेच्छाऽविच्छेदात् मोक्षस्य उपायाः वैयावृत्यादयः, तेषां इच्छाया १ अविच्छेदात् निरन्तरं संभवात् प्रवृत्यविच्छेदः वैयावृत्यादिषु निरन्तरं प्रवृत्तिसंभवः । मोक्षोपायेच्छाऽविच्छेद
एव कथं भवेत् ? इत्याह तदविच्छेदश्च मोक्षोपायानां वैयावृत्यादीनामिच्छाया अविच्छेदश्च मोक्षेच्छाऽविच्छेदात् निरन्तरं मोक्षेच्छासंभवात् । तदविच्छेदश्च मोक्षेच्छाऽविच्छेदश्च प्रतिकूलेच्छयाऽप्रतिबन्धात्=
છે મહામહોપાધ્યાય ચશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૦૨

Page #78

નિમંત્રણા સામાચારી
संसारेच्छारूपा या प्रतिकूलेच्छा, तस्याः अभावादेव तया मोक्षेच्छाप्रतिबन्धस्यासंभवात् । यदि हि विषयसुखेच्छा स्यात्, तर्हि मोक्षेच्छाप्रतिबन्धः स्यात् । किन्तु सैव नास्तीति । अप्रमादाच्च - विकथादिप्रमादे सति संभवति मोक्षेच्छा विच्छेदः । प्रकृते तु अनवरतमप्रमतानां प्रमादाभावादेव नास्ति मोक्षेच्छाविच्छेदः । ननु प्रतिकूलेच्छायाः प्रमादस्य च त्यागः कथं भवेत् ? इत्यत आह प्रतिकूलेच्छाप्रमादपरिहारश्च विवेकात्="किं शोभनं किं वाऽशोभनम्" इत्यादि सम्यग्ज्ञानात् । तादृशसम्यग्ज्ञानात् विषयसुखं प्रमादं च अतिकटुविपाकं ज्ञात्वैव तत्परिहारं कुर्वन्ति ते महात्मान इति । ननु विवेक एवं कथं भवेत् ? इत्यत आह विवेकश्च नैरन्तर्येण = अनवरतं, सततं भगवद्वचन- परिभावनं - जिनवचनसंचिन्तनमेव । अत्र जिनवचनपरिभावनात् विवेको भवतीति अनुक्त्वा जिनवचनपरिभावनमेव विवेक इति यत्कथितं । तत् कारणे कार्योपचाराद् दृष्टव्यम् । यद्वा अयमेव महान् विवेकः यद् जिनवचनपरिभावनं क्रियत इति ।
આશય એ છે કે વૈયાવચ્ચાદિમાં પ્રવૃત્તિનો અવિચ્છેદ મોક્ષના ઉપાયોની ઈચ્છાના અવિચ્છેદથી પ્રગટે છે. મોક્ષોપાયેચ્છાનો અવિચ્છેદ મોક્ષેચ્છાના અવિચ્છેદથી સંભવે છે. મોક્ષેચ્છાનો અવિચ્છેદ વિષયસુખોની ઈચ્છા વગેરે રૂપ પ્રતિકૂળ ઈચ્છા વડે મોક્ષેચ્છાનો પ્રતિબંધ ન થવાને લીધે અને અપ્રમાદને લીધે સંભવે છે. પ્રતિકૂલેચ્છા અને પ્રમાદ આ બેનો ત્યાગ વિવેકથી થાય છે. વિવેક એટલે સતત ૫રમાત્માના વચનોનું ચિંતન કરવું તે.
यशो - तच्च क्षयोपशमविशेषप्रगुणीकृतशक्तेर्महाशयस्यैव कस्यचिद् गोष्पदीकृतः भवजलधेरेव जन्तोः संभवतीति बोध्यम् ॥६३॥
चन्द्र. - ननु निरन्तरं जिनवचनपरिभावनमेवं कथं भवेत् ? इत्यत आह तच्च = अनवरतं जिनवचनपरिभावनं च क्षयोपशमविशेषप्रगुणीकृतशक्तेः ज्ञानावरणीयस्य मोहनीयस्य च यः क्षयोपशमविशेष:, तेन प्रगुणीकृता= पुष्टिं प्रापिता शक्तिः = जिनवचनपरिभावनशक्तिः, ऊहापोहकरणशक्तिरिति यावत् यस्य, तादृशस्य महाशयस्यैव-महान् आशय: = मोक्षेच्छापरोपकारकरणसंसारविच्छेदकरणादिरूपः यस्य तादृशस्यैव कस्यचित्= न तु सर्वस्य, अपि तु कस्यचिदेव गोष्पदीकृतभवजलधेः = गोः पदं इति गोष्पदं । तत्प्रमाणी कृतः संसारसमुद्रः येन स । यस्य संसारसमुद्रः गोष्पदमात्रोऽस्ति, तस्य । आसन्नसिद्धिकानामेवानवरतं जिन वचनपरिभावनं संभवतीति । आसन्नसिद्धिकत्वं च कालानुभावादेवेति सूक्ष्ममीक्षणीयम् ॥६३॥
એ જિનવચન પરિભાવન બધાને ન થાય. પરંતુ ક્ષયોપશવિશેષથી પ્રગુણ કરાયેલી=તગડી બનેલી શક્તિવાળા, વિશાળ આશયવાળા કોઈક “સંસાર સમુદ્ર જેનો ગાયના પગ જેટલો બની ગયો છે એવા” જીવને ४ संभवे छे. से भरा ||६||
यशो.
इच्छाऽविच्छेदानुकूलमेवोपदेशमाह
माणुस्सं संसारे मरुम्मि कप्पदुमो व्व अइदुलहं । एवं लद्धूण सया अप्पमत्तेणेव होयव्वं ॥६४॥
→ मरौ कल्पद्रुम इव संसारे मानुष्यं अतिदुर्लभम् । एतद् लब्ध्वा सदा अप्रमत्तेनैव મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - चन्द्रशेजरीया टीडी + विवेशन सहित • ७३
चन्द्र.
-

Page #79

THIS
CEEEEEEEE
SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS
S
E TTETTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTERTREETER निixel सामायारी भवितव्यम् -इति गाथार्थः ।
મોક્ષની ઈચ્છાનો વિચ્છેદ ન થાય એ માટે અનુકૂળ ઉપદેશ આપે છે.
ગાથાર્થ મારવાડની ભૂમિમાં કલ્પવૃક્ષની જેમ સંસારમાં મનુષ્યપણું અતિદુર્લભ છે. એને પામીને સદા માટે 8 અપ્રમત્ત બનવું જોઈએ. ___ यशो. - माणुस्सं ति । संसारे गतिचतुष्टये मानुष्यमतिदुर्लभं=अतिदुःखेन लभ्यते, बादरत्वत्रसत्वपञ्चेन्द्रियत्वमानुष्यादिप्राप्तेस्तरोत्तरप्रकर्षशालिपुण्यप्राग्भारलभ्यत्वाभिधानात्।। कुत्र किमिव ? मरौ कल्पतरिव । तत्र हि देशे नीरसतया वृक्षान्तरमपि न लभ्यते कुतस्तरां तत्र नन्दनवनप्रदेशोत्पत्ति ककल्पतरसंभावनाऽपि । यथा च तत्रापि कदाचित्प्रथमारकादिसंभवी युगलिकजनमहिम्ना कल्पतरोरपि संभवस्तथा संसारेऽपि कदाचित्पुण्यातिशयान्मनुष्यभवलाभसंभवोऽपि । एवमतिदुष्करं एतत् मानुष्यं लब्ध्वा प्राप्य सदा सर्वदा अप्रमत्तेनैव प्रमादरहितेनैव भवितव्यम् । एवं चास्योपदेशपरिकर्मितमतेर्मतिभ्रंशालस्याद्यभावाद् मोक्षाकाङ्क्षा न कदाचिदपि व्यवच्छिद्यते इति बोध्यम् ॥६४॥ ___ चन्द्र. - अधुना साधूनां मोक्षेच्छाया अविच्छेदो यथा भवेत्, तथा उपदेशं ददाति संसारे इत्यादि । कथं । दुर्लभं मानुष्यम् ? इत्यत्र कारणमाह बादरत्वेत्यादि । शेषं सुगमम् । नवरं प्राग्भार:=समूहः । तत्र हि देशे मरुदेशे नीरसतया जलाभावेन पृथ्वी शुष्का, ततः कुतस्तरां केन प्रकारेण, न केनापि प्रकारेणेति भावः । नन्दनवनेत्यादि । नन्दनवनप्रदेशे उत्पत्तिः यस्य, तादृशस्य कल्पतरोः संभावनाऽपि इति । __अस्य आसन्नसिद्धिकस्य उपदेशपरिकर्मितमतेः प्रतिपादितोपदेशेन विवेकयुक्ता मतिः यस्य, तादृशस्य मतिभ्रंशालस्याद्यभावात् मतिभ्रंशो विषयसुखेच्छादिरूप: आलस्यं च निद्राविकथादिस्वरूपं ॥६४॥
ટીકાર્થ : ચાર ગતિ રૂપ સંસારમાં માનવભવ તો ઘણા દુઃખે મળી શકે છે, કેમકે બાદરપણું, સસપણું, હું પંચેન્દ્રિયપણું, મનુષ્ય ભવ વગેરેની પ્રાપ્તિ ક્રમશઃ વધુને વધુ જોરદાર એવા પુણ્યના સમૂહથી જ મેળવી શકાય छ.भ भारवामां आवृक्ष.
મારવાડ દેશ નીરસ પાણી વિનાનો હોવાથી ત્યાં બીજા વૃક્ષો પણ ન મળે તો ત્યાં ઈન્દ્રના નંદનવનના ૪ જ પ્રદેશમાં ઉત્પન્ન થનારા કલ્પવૃક્ષની તો સંભાવના પણ ક્યાંથી હોય ?
જેમ તે પ્રદેશમાં પણ ક્યારેક પહેલા આરા વગેરેમાં થનારા યુગલિક લોકોના મહિમાથી કલ્પવૃક્ષનો પણ છે સંભવ છે. તેમ સંસારમાં પણ ક્યારેક પુણ્યના અતિશયથી મનુષ્યભવની પ્રાપ્તિનો સંભવ પણ થાય.
આમ અત્યંત દુષ્કર માનવભવને પામીને કાયમ માટે પ્રમાદરહિત જ થવા યોગ્ય છે. છે આ પ્રમાણે આવા ઉપદેશથી ઘડાઈ ગયેલી બુદ્ધિવાળા આ સાધુને મતિભ્રંશ, આળસ વગેરે ન થવાથી છે મોક્ષની ઈચ્છા ક્યારેય પણ વિચ્છેદ ન પામે. એમ જાણવું ૬૪ો.
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
SEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
NSIDHI
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEECHES
I
આ મહામહોપાધ્યાચ ચશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૦૪

Page #80

BEEE
નિમંત્રણા સામાચારી
यशो. - अथाऽविच्छिन्नमोक्षेच्छस्य तदुपायेच्छाऽविच्छेदे द्दष्टान्तमाहछुहिअस्स जहा खणमवि विच्छिज्जइ णेव भोअणे इच्छा । एवं मोक्खीणं छिज्जइ इच्छा ण कज्जंमि ॥ ६५ ॥
चन्द्र. - अविच्छिन्नमोक्षेच्छस्य = यस्य सततं मोक्षेच्छा भवति, तस्य तदुपायेच्छाऽविच्छेदे=सततं मोक्षोपायानां वैयावृत्यादीनां इच्छा भवत्येवेत्यत्र दृष्टान्तमाह ।
→ यथा क्षुधितस्य क्षणमपि भोजने इच्छा नैव विच्छिद्यते । एवं मोक्षार्थिनां कार्ये इच्छा न छिद्यते ← इति गाथार्थः ।
“જેની મોક્ષની ઈચ્છા વિચ્છેદ ન પામેલી હોય એને મોક્ષના ઉપાયોની ઈચ્છાનો પણ વિચ્છેદ ન થાય.” આ વાત સિદ્ધ કરવા માટે દૃષ્ટાન્ત આપે છે.
ગાથાર્થ : ભુખ્યા થયેલાને જેમ ક્ષણવાર પણ ભોજનને વિશે ઈચ્છા વિચ્છેદ ન પામે. એમ મોક્ષાર્થીને વૈયાવચ્છાદિ કાર્યોમાં ઈચ્છા વિચ્છેદ ન પામે.
यशो. - छुहिअस्सति । क्षुधितस्य - उदितक्षुद्वेदनीयस्य यथा क्षणमपि भोजने इच्छा न विच्छिद्यते तथा मोक्षार्थिनां = परमपदाभिलाषुकाणां कार्ये तदुपाये इच्छा न विच्छिद्यते, फलस्याऽसिद्धत्वादिति भावः ।
चन्द्र. - फलस्यासिद्धत्वात् = मोक्षस्याद्यापि अप्राप्तत्वात् मोक्षेच्छो: मोक्षोपाये इच्छा भवेदेवेति ।
ટીકાર્થ : જેને ક્ષુધાવેદનીયનો ઉદય થયો છે એને જેમ ક્ષણવાર પણ ભોજનને વિશે ઈચ્છા નાશ પામતી નથી. તેમ પરમપદની અભિલાષાવાળાઓને મોક્ષના ઉપાયોને વિશે ઈચ્છા વિચ્છેદ પામતી નથી, કેમકે મોક્ષરૂપી ફળની સિદ્ધિ થઈ નથી.
यशो. - अथ यथा घटेच्छा यत्किञ्चिद्घटसिद्धत्वेनैव विधूयते, एवं मोक्षोपायेच्छाऽपि यत्किञ्चिदुपायसिद्धतयैव निरस्यतामिति चेत् ?
चन्द्र. - कश्चित्शङ्कते अथ यथा घटेच्छा इत्यादि । यत्किञ्चिद्घटसिद्धत्वेनैव न तु सर्वेषामपि घटानां सिद्धौ इति एवशब्दार्थः विधूयते = दूरीभवति । यत्किञ्चिदुपायसिद्धतयैव = स्वाध्यायादिरूपस्य एकस्यापि उपायस्य सिद्धौ सत्यामेव, न तु वैयावृत्यादीनामपि तत्र सिद्धिरावश्यकीति भावः । तथा च स्वाध्यायी साधुः वैयावृत्यादौ अभिलाषी नैव भवेत् । मोक्षोपायस्य स्वाध्यायात्मकस्यैकस्योपायस्य सिद्धत्वात् ।
શિષ્યઃ કોઈકને ઘટની ઈચ્છા હોય તો ગમે તે એક ઘટની સિદ્ધિ-પ્રાપ્તિ થાય એટલે ઘટેચ્છા દૂર થઈ જાય છે. એમ મોક્ષોપાયેચ્છાવૈયાવૃત્યાદિની ઈચ્છા ગમે તે એકાદ વૈયાવચ્ચાદિ ઉપાયની સિદ્ધિ થતાની સાથે જ ખતમ થઈ જવી જોઈએ. સ્વાધ્યાયીને તો મોક્ષોપાયભૂત સ્વાધ્યાયની સિદ્ધિ થઈ ગઈ હોવાથી એ શા માટે
મહામહોપાધ્યાય ચશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭૦૫

Page #81

નિમંત્રણા સામાચારી
વૈયાવચ્છાદિની ઈચ્છાવાળો બને ?
यशो. - न, यत्किञ्चिद्घटमात्रलाभेऽपि जलाहरणाद्युद्देश्यसिद्ध्या तत्र फलेच्छां विना तदुपायेच्छाविच्छेदात् । मोक्षोपायस्य तु यस्य कस्यचिल्लाभेऽप्युद्देश्यमोक्षाऽसिद्धया तदिच्छाऽविच्छेदेन तदुपायेच्छाऽविच्छेदात् ॥६५॥
चन्द्र. - समादधति । यत्किञ्चिद्घटमात्रलाभेऽपि = एकस्यापि घटस्य लाभेऽपि जलाहरणाद्युद्देश्यसिद्ध्या = घटः यदर्थं इष्यते, तज्जलानयनादि रूपं यत् कार्यं तदेवोद्देश्यं भण्यते । तस्य एकेनापि घटेन संभवात् तत्र = घटदृष्टान्ते फलेच्छां विना = जलानयनात्मकफलेच्छां विना तदुपायेच्छाविच्छेदात् = जलानयनोपायस्य घटस्य इच्छाया विच्छेदात् । प्रकृते तु नैवम् । यतः मोक्षोपायस्य तु इत्यादि । फलसिद्धिः उपायेच्छां विनाशयतीति नियमः । फलसिद्ध्यभावे तु उपायेच्छा न विनश्यतीति यावन्मोक्षप्राप्तिः न भवेत्, तावत् महामुनीनां वैयावृत्यादिषु इच्छा भवेदेवेति ॥६५॥
ગુરુ : જો ભાઈ ! ઘટની ઈચ્છા પાણી લાવવા રૂપી કાર્ય કરવા માટે હતી. હવે ગમે તે ઘટની પ્રાપ્તિ થાય તો પણ એના દ્વારા પાણી લાવવાદિરૂપ ઉદ્દેશ્યની=કાર્યની સિદ્ધિ થઈ જાય છે. એટલે ત્યાં પાણી લાવવાદિ રૂપ ફળની ઈચ્છા નષ્ટ થાય છે અને એ નાશ પામે છે માટે જ ત્યાં પાણી લાવવાદિ રૂપ કાર્યના ઉપાયભૂત ઘટની ઈચ્છાનો પણ વિચ્છેદ થાય છે.
જ્યારે અહીં ભલે સ્વાધ્યાયાદિ કોઈક મોક્ષોપાયનો લાભ થયો હોય તો પણ ઉદ્દેશ્ય=ફળ=મોક્ષની સિદ્ધિ તો નથી જ થઈ. એટલે ફળની=મોક્ષની ઈચ્છા ઉભી છે. અને એટલે મોક્ષની ઈચ્છાના અવિચ્છેદને લીધે સ્વાધ્યાયાદિ ઉપાયોની ઈચ્છાનો અવિચ્છેદ પણ રહેવાનો જ ।।૬૫।।
यशो. ननु तथाऽपि कृतवैयावृत्त्यस्य साधोः कथं समयान्तरे तत्रैवेच्छा ? तस्य सिद्धत्वज्ञानेन तत्रेच्छाप्रतिबन्धात्-इत्याशङ्कामपनिनीषुराह -
सिद्धे मुणीण कज्जे तम्मि वि इच्छोचिया असिद्धम्मि । उक्कट्ठे तेणेव य समत्थियं किर णमुत्थु त्ति ॥६६॥
चन्द्र. - पुनः शङ्कते ननु तथापि = यद्यपि मोक्षेच्छाऽविच्छेदात् उपायेच्छाविच्छेदो न भवेत् तथापि कृतवैयावृत्यस्य=येन प्रातः, ह्यस्तनदिने वा वैयावृत्यं कृतं, तस्य साधोः कथं समयान्तरे=मध्याह्नादौ तत्रैवेच्छा = वैयावृत्ये एव इच्छा संभवेत् ? किं न संभवेत् ? इत्यत्र पूर्वपक्षः कारणमाह तस्य सिद्धत्वज्ञानेन वैयावृत्यं मया कृतमेव" इति वैयावृत्ये यत्सिद्धत्वस्य ज्ञानं, तेन तत्र वैयावृत्ये इच्छाप्रतिबन्धात् = इच्छानिरोधात्। सिद्धे वस्तुनि इच्छा न संभवति । साध्ये एव वस्तुनि इच्छा संभवतीति भावः ।
समादधति । → कार्ये सिद्धे सत्यपि मुनीनां तस्मिन्नपि असिद्धे उत्कृष्टे कार्ये इच्छा उचिता । तेनैव च "नमोऽस्तु" इति समर्थितम् ← इति गाथार्थः ।
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭ ૭૬

Page #82

હ
s ssssssssssssssssssssssssણ નિમંત્રણા સામાચારી :
: મોક્ષની ઈચ્છાના અવિચ્છેદને લીધે મોક્ષોપાયની ઈચ્છાનો અવિચ્છેદ રહે એ તો બરાબર. પણ આ આ તો ય જે સાધુએ હજી હમણાં જ વૈયાવચ્ચ કરી હોય એને તરત જ બીજા જ સમયે એ જ વૈયાવચ્ચ રૂપી ઉપાયમાં છે
શી રીતે ઈચ્છા થઈ શકે ? કેમકે એ વૈયાવચ્ચ હજી હમણાં જ કરી છે. જે કામ હજી હમણાં જ થયું હોય એમાં છે છે તો સિદ્ધત્વનું થઈ ગયા હોવાનું જ્ઞાન થવાથી ફરી એ કામને વિશે ઈચ્છા ન થાય. એ ઇચ્છા અટકી જ જાય. છે 8 ગુરુઃ તારી આ શંકાને પ્રસ્તુત ગાથામાં દૂર કરે છે. 8 ગાથાર્થ કાર્ય સિદ્ધિ થયે છતું તે જ ઉત્કૃષ્ટ અસિદ્ધ કાર્યને વિશે ઈચ્છા મુનીઓને ઉચિત છે. આ જ કારણસર છે & “નમોડસ્તુ પદ સમર્થન કરાયેલું છે.
यशो. - सिद्धे त्ति । मुनीनां कार्ये साधुसंबन्धिवैयावृत्त्यादिकृत्ये सिद्धे सति तस्मिन्नपि वैयावृत्त्यादिकृत्ये उत्कृष्टे-प्राक्तनकार्याऽपेक्षयाऽतिशयशालिनि असिद्धे
अनुत्पन्ने इच्छा वाञ्छा उचिता=योग्या । अयं भावः-सिद्धत्वज्ञानं हि यद्व्यक्तिविषयं ३ तद्व्यक्तिविषयिणीमेवेच्छां प्रतिबध्नाति न तु तदन्यव्यक्तिविषयिणीमपि, अन्यथैकस्मिन सुखे सिद्धे सुखान्तरेच्छाविच्छेदप्रसङ्ग इति महत्सङ्कटम् । किञ्चैवं "न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति ।" इति वचनविरोधः ।
222222225555555555
W
चन्द्र. - समाधानमाह मुनीना कार्य इत्यादि । यद्व्यक्तिविषयं यद्वैयावत्यादिविषयं. तद्व्यक्तिविषयिणीमेव तद्वैयावृत्यादिव्यक्तिविषयिणीमेव । न तु तदन्यव्यक्तिविषयिणीमपि न तु सिद्धवैयावृत्यादेः सकाशादन्यत् यद् असिद्धं वैयावृत्यादि । तद्विषयिणीमपि । अन्यथा यदि हि एकव्यक्तिविषयकं सिद्धत्व ज्ञानं असिद्धापरव्यक्तिविषयकज्ञानस्य प्रतिबन्धकं भवेत्, तर्हि।
ननु एकस्मिन्सुखे सिद्धे सुखान्तरेच्छा विच्छेदं प्राप्नोतीत्येव वयं मन्यामहे इत्यत आह किञ्चैवं यदि हि एवं मन्यते तर्हि न जातुः इत्यादि="कामः कामानामुपभोगेन न शाम्यति" इति यद् वचनं, तस्य विरोधो भवेदिति । यतः भवता तु एकस्यापि कामस्य=विषयसुखस्योपभोगेन काम: विषयसुखेच्छा शाम्यतीति 8 સ્વીમિતિ & ટીકાર્થ સાધુસંબંધી વૈયાવચ્ચ વગેરે કાર્ય થઈ ગયે છાઁ, એ થઈ ગયેલા કાર્ય કરતા વધુ સારા એવા અસિદ્ધ છે તે જ વૈયાવચ્ચ કાર્યમાં પણ સાધુઓને ઈચ્છા થાય એ ઉચિત જ છે. હું અહીં આશય એ છે કે “આ કામ સિદ્ધ થઈ ગયું છે” એવું સિદ્ધત્વનું જ્ઞાન જે વસ્તુ=વ્યક્તિને વિશે થયેલું શું હોય એ જ વસ્તુ=વ્યક્તિને વિશે ઈચ્છાને ઉત્પન્ન થતી અટકાવે છે. પણ એ વ્યક્તિ સિવાય એનાથી ઉંચી વસ્તુછે વ્યક્તિને વિશે ઈચ્છાને અટકાવતું નથી. જો એક વ્યક્તિમાં સિદ્ધત્વનું જ્ઞાન બીજી વ્યક્તિમાં પણ ઈચ્છાને છે અટકાવનાર બની શકતું હોત તો કોઈ પણ ભોજનાદિ રૂપ એક સુખ સિદ્ધ થયે છતે, બાકીના તમામ સુખોને A વિશે ઈચ્છાનો વિચ્છેદ માનવો પડે. આ તો મોટી મુશ્કેલી ઉભી થાય. 8 વળી બીજી વાત એ છે કે “કામ=વિષય સુખોની વાસના વિષય સુખોના ઉપભોગ વડે શાંત ન થાય” છે છે એવું જે વચન છે એની સાથે વિરોધ આવશે, કેમકે તમારા હિસાબે તો એક જ સુખની સિદ્ધિ થઈ જવાથી 8
SearEEEEEEEEEESSS
આ મહામહોપાધ્યાય ચશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૦૦ REGGAE666666666666666666666666666666666666666666666666666666668

Page #83

નિમંત્રણા સામાચારી
બીજા સુખોની ઈચ્છા વિચ્છેદ જ પામવી જોઈએ. જ્યારે આ શાસ્ત્રવચનમાં તો એની ના કહી છે.
यशो. सिद्धत्वज्ञानकृतः सामान्येच्छाविच्छेदस्तु नास्त्येव, किन्तु तत्र बलवद्द्द्वेषप्रयुक्त इत्यध्यात्ममतपरीक्षायां प्रपञ्चितम् । एवं चैककार्यस्य सिद्धत्वेऽपि तज्जातीयकार्यान्तरे इच्छा नानुपपन्ना ।
-
चन्द्र. - ननु यदि एकेषु विषयसुखेषु सिद्धत्वज्ञाने सत्यपि अन्येषु विषयसुखेषु इच्छा स्वीक्रियेत, तर्हि कस्यापि महात्मनोऽपि विषयसुखेच्छाविच्छेदो न स्यात् । यतः सर्वाण्यपि विषयसुखानि तु न कस्यापि सिद्धानि इति महात्मनोऽपि एकेषु विषयसुखेषु सिद्धत्वज्ञानेऽपि अन्येषु विषयसुखेषु सिद्धत्वज्ञानाभावात् तत्रावश्यं इच्छा भवेदेवेति कोऽपि महात्मा विषयसुखेषु निरभिष्वङ्गो न भवेदित्यत आह सिद्धत्वज्ञानकृतः इत्यादि । यदुक्तं भवता तद्युक्तमेव यदुत एकेषु विषयसुखेषु सिद्धत्वज्ञानमात्रात् सर्वसुखानां इच्छाया विच्छेदो न भवेदेवेति । तथा च भवदुक्तेयं आपत्तिरिष्टापत्तिरेवास्माकं । किन्तु तथापि महात्मानो विषयसुखनिरभष्वङ्गा अपि भवेयुः । यतः तत्र = असिद्धेषु विषयसुखेषु बलवद्वेषप्रयुक्तः = विषयसुखेच्छाविध्वंसनसमर्थो यो बलवान् द्वेषः “दुर्गतिकारणान्येतानि विषयसुखानि " इति ज्ञानजन्यः, तत्प्रयुक्तः सामान्येच्छाविच्छेदस्तु भवत्येवेति ।
एवं च एककार्यस्य=गोचर्यानयनादिरूपवैयावृत्यात्मकं यदेकं कार्यं तस्य सिद्धत्वेऽपि तज्जातीयकार्यान्तरे द्वितीयवारं गोचर्यानयनादिरूपं यत्कार्यान्तरं तस्मिन् ।
એટલે “વિષયસુખો સિદ્ધ થઈ ચૂકેલા છે'' એવા સિદ્ધત્વજ્ઞાન વડે તે વિષયસુખોને વિશે સંપૂર્ણપણે ઈચ્છાનો વિચ્છેદ થાય એ તો શક્ય નથી જ.
હા ! મુનિઓને જે વિષયસુખોની ઈચ્છાનો વિચ્છેદ થાય એ તે વિષયસુખોમાં એમની ઈચ્છા કરતા વધારે બળવાન એવા દ્વેષના કારણે થાય છે. “આ સુખો દુર્ગતિજનક છે” એવા જ્ઞાનથી તેમને તેમાં દ્વેષ ઉત્પન્ન થાય છે. આ દ્વેષ વિષયસુખોની લાલસા કરતા વધારે બળવાન હોવાથી એ દ્વેષ વિષયસુખોની ઈચ્છાનો વિચ્છેદ કરી नांचे छे.
આ વાત અમે અધ્યાત્મમત્તપરીક્ષામાં વિસ્તારથી કરેલી જ છે.
આ પ્રમાણે નક્કી થયું કે એક કાર્ય સિદ્ધ થઈ જાય, તો પણ તે જ કાર્યને સમાનજાતીય એવા બીજાકાર્યમાં ઈચ્છા થઈ શકે છે. એમાં કોઈ જ વાંધો નથી.
यशो. तेनैव च = उक्तहेतुनैव च किल इति स ! नमोऽस्तु' इति शक्रस्तववचनं समर्थितं = उपपादितम् । अत्रास्त्विति हि प्रार्थना, सा च सिद्धे नमस्कारे कथम् ? इति प्रत्यवस्थाने तदुत्कर्षस्याऽसिद्धत्वादेव तत्र तत्संभव इति ललितविस्तरायां भगवता हरिभद्रसूरिणा समर्थितम् ।
चन्द्र. – उक्तहेतुनैव=यतः एकस्मिन्कार्ये सिद्धत्वज्ञानेऽपि तज्जातीयकार्यान्तरे इच्छा संभवतीति अत
-
FEESSEEE
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત છ ૦૮

Page #84

નિમંત્રણા સામાચારી
एव । अत्र = शक्रस्तववचने 'अस्तु' इति हि प्रार्थना = " मम नमस्कारो भवतु" इति प्रार्थनासूचकम् 'अस्तु' पदं । सा च= प्रार्थना च सिद्धे नमस्कारे= षष्ठसप्तमगुणस्थानवर्तिनां भावनमस्कारस्वामिनां नमस्कारस्य सिद्धत्वात् कथं नमस्कारस्य प्रार्थना तेषां शक्रस्तवपठनेन घटत इति प्रत्यवस्थाने = शङ्कायां तदुत्कर्षस्य = सिद्धनमस्कारादुत्कृष्टो यः नमस्कारः, तस्येति भावः असिद्धत्वादेव = अप्राप्तत्वादेव तत्र - उत्कृष्टनमस्कारे तत्संभव = इच्छायाः संभवः इति समर्थितं = प्रत्युत्तरं दत्तं ।
“એક કાર્ય સિદ્ધ થવા છતાં તેને સમાન એવા બીજા કાર્યને વિશે ઈચ્છા થઈ શકે છે” એ સિદ્ધાન્તને બરાબર अनुसरीने ४ "नमोऽस्तु” से शस्तवनुं वयन युक्तियुक्त तरी साजित रायेसुं छे.
यशो. - तथा च तद्ग्रन्थः- “यद्येवं न सामान्येनैवं पाठो युक्तः, भावनमस्कारवतस्तद्भावेन तत्साधनाऽयोगात् । एवमपि पाठे मृषावादः, 'असदभिधानं मृषा' इति वचनात्, असदभिधानं च भावतः सिद्धे तत्प्रार्थनावचः, तद्भावेन तद्भावनायोगादिति, उच्यते यत्किञ्चिदेतत्, तत्त्वाऽपरिज्ञानाद्, भावनमस्कारस्याप्युत्कर्षादिभेदोऽस्त्येवेति तत्त्वम् । एवं च भावनमस्कारवतोऽपि तथातथोत्कर्षादिभावेनास्य तत्साधनायोगोऽसिद्धः, तदुत्कर्षस्य साध्यत्वेन तत्साधनोपपत्तेरिति । एवं चैवमपि पाठे मृषावाद इत्याद्यप्यन ( ? पा) र्थकमेव, असिद्धे तत्प्रार्थनावचः इति न्यायोपपत्तेरिति" । विस्तरस्तु मत्कृत विधिवादादवबोध्यः ॥६६॥
चन्द्र. - ललितविस्तरागतपाठगतविषमपदव्याख्या त्वेवम् यदि एवम् = यदि 'नमोऽस्तु' इति हि वचनं नमस्कारस्य प्रार्थना, तर्हि न सामान्येन=न सर्वसाधूनाम् एवं = प्रार्थनारूपो पाठो = वक्तुं युक्तः = योग्यः । कथं न योग्य ? इत्याह भावनमस्कारवतः = मुनेः तद्भावेन=नमस्कारसद्भावेन तत्साधनायोगात् = नमस्कारप्रार्थनायाः अघटमानत्वात् । एवमपि = नमस्कारप्रार्थनायाः अयोग्यत्वेऽपि पाठे - 'नमोऽस्तु' इति प्रार्थनागर्भितपाठे उच्चार्यमाणे मृषावादः । कथं मृषावादः इत्याह असदभिधानं मृषा इति वचनात् । ननु अत्र किं असदभिधानं कृतं ? इत्यत आह असदभिधानं च भावतः सिद्धे इत्यादि । तद्भावेन= नमस्कारसद्भावेन तद्भावनायोगात्=नमस्कारप्रार्थनायाः अघटमानत्वात् इति = आशङ्कासमाप्तिसूचकं "इति" पदम् ।
उच्यते = समाधानं दीयते तथातथोत्कर्षादिभावेनास्य = अस्य नमस्कारस्य तथातथोत्कर्षादिसद्भावेन तद्साधनायोगो =नमस्कारसाधनाऽयोगो असिद्धः अयुक्तः । तदुत्कर्षस्य भावनमस्कारोत्कर्षस्य । एवं च = यतः भावनमस्कारोत्कर्षः साध्यः, न तु सिद्ध:, ततः 'एवमपि पाठे मृषावादः ' = इति यत्त्वया भणितं तत् अनर्थकमेव ||६६॥
આ પ્રમાણે લલિતવિસ્તરાનો પાઠ છે.
प्रश्न : भेजा 'नमोऽस्तु' यह 'नमस्कारनी प्राप्ति थाखो' से प्रमाणे प्रार्थना३य होय, तो पछी મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭૦ ૭૯

Page #85

TithiiiiiÉÉÉÉiÉGGGGGE&GGGGGGGGGGGGES
gsssssssssssssssssssssssssssssssssssssss નિમંત્રણા સામાચારી ૪ ને સામાન્યન=સમકિતી, શ્રાવકો, સાધુઓ વગેરે બધા એક સરખો આ પાઠ બોલે એ યોગ્ય ન ગણાય, કેમકે જેઓ આ & ભાવનમસ્કારને પામી જ ચૂક્યા છે. તેઓ પાસે તો ભાવનમસ્કાર હોવાથી તેની સિદ્ધિ કરવાની, તેને સાધવાની છે કોઈ જરૂર જ નથી.
આમ ભાવનમસ્કારવાળાને ભાવનમસ્કાર સિદ્ધ જ હોવા છતાં પણ જો એ એની સિદ્ધિ માટેની પ્રાર્થના 8 8 કરે તો તો એને સ્પષ્ટ મૃષાવાદ દોષ લાગે. કેમકે “ખોટું બોલવું એ મૃષા” એ શાસ્ત્રપાઠ છે. અને સિદ્ધવસ્તુ છે
સિદ્ધ થાઓ” એવી પ્રાર્થના ખોટું વચન હોવાથી એ મૃષા જ ગણાય. ભાવથી જે વસ્તુ સિદ્ધ થઈ ચૂકી છે શું છે તે વસ્તુની પ્રાર્થના કરવી એ મૃષાવાદ ગણાય એ સ્પષ્ટ છે, કેમકે એ વસ્તુ સિદ્ધ છે, માટે એની #
ભાવના=માંગણી=પ્રાર્થના ઘટતી નથી. 8 ઉત્તર : તમારી આ વાતમાં કોઈ જ દમ નથી, કેમકે તમને સાચા તત્ત્વનો બોધ જ નથી. તત્ત્વ એ છે 8 છે કે, “ભાવનમસ્કારવાળા એવા પણ જીવોને તેવા તેવા પ્રકારના ઉત્કૃષ્ટાદિ ભાવનમસ્કારની સિદ્ધિ તો બાકી જ કિ શું છે એટલે તે જીવો તે ભાવને ઉત્કૃષ્ટાદિ રૂપે સાધ=પ્રાર્થે ઈચ્છે તો એ યોગ્ય જ છે. “એ અસંગત છે, ઘટતું નથી” છે 8 એમ તો ન જ કહેવાય. કારણ કે ભાવનમસ્કારનો ઉત્કર્ષ તો હજી સાધવાનો બાકી છે. અને એટલે એને સાધવો, છે છે એની પ્રાર્થના કરવી તે યોગ્ય જ છે. છે જ્યારે આ પ્રમાણે છે એટલે તમે જે વાત કરેલી કે, “વા પડે મૃષાવ” એ વાત અર્થહીન બની 8 જ જાય છે, કેમકે જે ઉત્કૃષ્ટાદિ નમસ્કાર સિદ્ધ નથી થયા એને વિશે તે વસ્તુની પ્રાર્થના માટેનું આ “નમોડસ્તુ વચન છે. એટલે અસિદ્ધ વસ્તુને વિશે પ્રાર્થનાવચન એ ન્યાય અહીં ઘટે જ છે.
આ લલિતવિસ્તરાનો પાઠ જોઈ ગયા. આ અંગેનો વિસ્તાર તો મારા વડે બનાવાયેલા વિધિવાદ ગ્રન્થમાંથી 8 છે જાણી લેવો દદી ___ यशो. - अथेच्छाऽविच्छेदोऽपि योग्यतां विना न श्रेयानित्यनुशास्ति
इच्छाऽविच्छेओ वि य ण तारिसो जोग्गयं विणा भद्दो ।
भद्दा कहिं णु इच्छा उज्जू वंको य दो मग्गा ॥६७॥ . चन्द्र. - एवं स्वाध्यायादिश्रान्तानामपि महात्मनां वैयावृत्यादिषु सततं इच्छा भवत्येवेति प्रसाधितम् । अधुना वैयावृत्यादिषु इच्छाऽविच्छेदोऽपि योग्यतानुसारेणैव श्रेयान् न तु योग्यतां विनेति प्रतिपादयितुमाह → तादृशः इच्छाऽविच्छेदोऽपि योग्यतां विना न भद्रः । ऋजुः वक्रश्च द्वौ मार्गों स्तः । कुत्र नु इच्छा भद्रा? 8 – તિ થાર્થ: I. # વૈયાવચ્ચાદિમાં ઈચ્છાનો અવિચ્છેદ હોવો જોઈએ એ વાત કરી. પણ એ ઇચ્છા-અવિચ્છેદ પણ યોગ્યતા છે
વિના તો કલ્યાણકારી બનતો જ નથી. એટલે કે વૈયાવચ્ચદિ કરવા માટે જે યોગ્ય=પાત્ર હોય એણે જ એ છે # વૈયાવચ્ચાદિ કરવા જોઈએ. જો પાત્રતા ન હોય અને વૈયાવચ્ચાદિમાં ઈચ્છા-અવિચ્છેદ રાખે તો એ હિતકારી # ક ન બને.
આ શિક્ષા આપતા કહે છે કે, ગાથાર્થ: તેવા પ્રકારનો ઈચ્છા-અવિચ્છેદ પણ યોગ્યતા વિના કલ્યાણકારી નથી. (શિષ્ય ! તું જ બોલ.) B.
મહામહોપાધ્યાય ચશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૮૦

Page #86

ARRIE
OINEERIES
निमंत्रा सामाधारी સરળ અને વાંકો એમ બે માર્ગ છે. તો ક્યાં=શેમાં ઈચ્છા કલ્યાણકારી ગણાય?) र यशो. - इच्छ त्ति । इच्छाया अविच्छेदोऽपि संतानोऽपि ताद्दशोऽपि= रु प्रशस्तालम्बनोऽपि, अत्रापि 'अपि' शब्दस्य काकाक्षिन्यायात् संबन्धः, योग्यतामौचित्यं सविना न भद्रो, भद्रमस्त्यस्मिन्निति मत्वर्थीय अ' प्रत्ययान्ततया भद्रवान्=परिणताववि
लम्बितफलहेतुरित्यर्थः । र चन्द्र. - इच्छाया इत्यादि ।
ननु गाथायां "इच्छाऽविच्छेदोऽपि च न. तादृशः योग्यतां विना भद्रः" इति पाठः । अत्र तादृशपदानन्तरं । "अपि"पदं न दृश्यते । भवता तु "तादृशोऽपि" इति "अपि"पदं प्रयुज्यते तत्कथं युक्तमित्यत आह अत्रापि यथा 'इच्छाऽविच्छेदोऽपि' इति अत्र 'अपि पदमस्ति । एवं 'तादृश' इति अत्रापि अपिशब्दस्य काकाक्षिन्यायात्= लोके हि श्रूयते काकस्याक्ष्णोः एकमेव गोलकं । तदेव द्वयोरपि अक्ष्णोः गमनागमनं करोति । एवमत्रापि एकमपि "अपि" पदं उभयत्र संबंधं प्राप्नोतीति भावः । है ननु 'भद्र' पदं नपुंसकलिंगं श्रूयते । अत्र पुल्लिंगं कथं प्रतिपादितम् ? इत्यत आह भद्रमस्ति अस्मिन्निति। इत्यादि । परिणतावविलम्बितफलहेतुः परिणामे तात्कालिकं फलजनकमिति ।
ટીકાર્થ: પ્રશસ્ત આલંબનવાળો એટલે કે વૈયાવચ્ચાદિ શુભકાર્યો સંબંધી એવો પણ ઈચ્છાનો અવિચ્છેદ પણ S ઔચિત્ય વિના તો હિતકારી ન જ બને.
(शिष्य : थाम तो मे5 °४ ‘अपि' २०६ छे. तमे तादृशोऽपि, इच्छाऽविच्छेदोऽपि म ४०या ३ अपि नो उपयोग यो छ. मे शी रीत योग्य २५॥य ?)
ગુરુ : એમ કહેવાય છે કે કાગડાની આંખોમાં ડોળો તો એક જ હોય છે. એ એક જ ડોળો બે ય બાજુ છે [ ४२तो होय छे. माने क्षिन्याय वाय. मह में.5 °४ अपि श०६ तादृश भने ईच्छा-अविच्छेद श०६ છે સાથે આ કાકાલિન્યાયથી જ જોડવાનો છે.
(शिष्य : मद्रश०६ तो नपुंसलिंग छे. ही पुटिंस॥ २ शत थयो ?)
ગુરુઃ જે હોતે છતું કલ્યાણ હોય અથવા જેને વિશે કલ્યાણ હોય... એ પ્રમાણે વ્યુત્પત્તિ કરી ભદ્ર શબ્દને ૧ મત્વર્ગીય “મ” પ્રત્યય લગાડેલો છે. ગાથામાં ભદ્ર શબ્દ એ મત્વર્થાય “” પ્રત્યયાન્ત હોવાથી એ પુલ્લિગ
છે. એનો અર્થ થાય “કલ્યાણવાળો” એટલે પરિણતિમાં ઝડપથી ફળને આપનારો. અર્થાત્ ઈચ્છા-અવિચ્છેદ પરિણામમાં અવિલમ્બિતફળનું કારણ બને છે.
यशो. - अयं भावः-आचार्यादेर्वैयावृत्त्यादाविच्छा वैयावृत्त्यकरादेश्चाध्यापनादाविच्छा प्रसह्यानुचिता, कृतिसाध्यत्वविपर्यासे प्रवृत्तिविपर्यासात्, धृतिविशेषात् प्रसा कृतिसाध्यत्वज्ञानेऽपि प्रवृत्तितानवात् फलतानवापत्तेः । .
TEEEEEEEEEEEEEEEEEEE GarcasmaraG0030amccascessinGGGESGROU500000000000000000000
TECEELA5
366836800000000000000
MALEEEEEEE. EEEEEEE
મહામહોપાધ્યાય ચશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૮૧

Page #87

પ
tttttttttttttttactivisittisit is
(666666666666666666666666666666666666
gwssssssssssssssફરજssssssssssssssssssssssssss નિમંત્રણા સામાચારી કચ્છ
चन्द्र. - तात्पर्यमाह अयं भावः इत्यादिना । प्रसह्यानुचिता अत्यन्तमनुचिता । कुतः अनुचिता? इति आह कृतिसाध्यत्वविपर्यासे='इदं वैयावृत्यं मत्कृतिसाध्य'इति हि आचार्यस्य ज्ञानं मिथ्याज्ञानमेव । न हि वैयावृत्यं आचार्यस्य स्वकृतिसाध्यं भवति । ततश्च तादृशमिथ्याज्ञाने सति प्रवृत्तिविपर्यासात् वैयावृत्ये । प्रवृत्तिरपि मिथ्यैव भवति । यतः मिथ्याज्ञानं मिथ्याप्रवृत्तिकारणं । यथा सूर्यकिरणसमन्वितरजसि मृगस्य जलज्ञानं मिथ्यैव, अतः मृगस्य जलार्थं प्रवृत्तिरपि मिथ्यैव भवति, न तु सफलेति । र ननु आचार्यः स्वमनः दृढं करिष्यति यथा "अहं केनापि प्रकारेण इदं वैयावृत्यं करिष्यामि" इति एवं धृतरालम्बनात् तत्र तत्कार्यं आचार्यस्य स्वकृतिसाध्यमपि भवत्येवेत्यत आह धृतिविशेषात् मानसिकदृढताविशेषात् प्रसह्य यद्यपि तत्कार्यं स्वकृतिसाध्यं नास्त्येव । तथापि बलात्कारेण कृतिसाध्यत्वज्ञानेऽपि="इदं मत्कृतिसाध्यम्" इति ज्ञानसंभवेऽपि प्रवृत्तितानवात् वास्तविकी या कार्योत्पादनसमर्था निजकृतिः, तस्या अभावेन तत्र बलात्कारेण क्रियमाणा प्रवृत्तिः मन्दैव भवति । न तु पुष्टेति प्रवृत्तेः मन्दत्वात्। फलतानवापत्तेः वैयावृत्यादिरूपस्य फलस्य तज्जन्यस्य वा कर्मक्षयस्यापि मन्दतापत्तिः दुवारैवेति ।
અહીં કહેવાનો આશય એ છે કે આચાર્ય પોતે જે વૈયાવચ્ચ, ગોચરીગમનાદિ કાર્યો કરવાની ઈચ્છા કરે અને છે એ જ રીતે વૈયાવચ્ચી વગેરે અધ્યયન-અધ્યાપનાદિ કરવાની ઈચ્છા કરે તો એ અત્યંત અનુચિત છે, કારણ કે આચાર્ય છે છે જે એમ વિચારે છે કે “આ વૈયાવચ્ચાદિ હું કરી શકીશ. આ વૈયાવચ્ચ મારી કૃતિથી સાધ્ય છે” તે એમનું જ્ઞાન | ભ્રમાત્મક છે. આચાર્ય વર્ષોથી વૈયાવચ્ચાદિ કરતા જ ન હોવાથી તેઓ સારી રીતે વૈયાવચ્ચ કરી શકે એમ જ નથી. છે છતાં તેઓને આવું જ્ઞાન થાય તો એનાથી એમના દ્વારા થનારી પ્રવૃત્તિ પણ ખોટી જ થવાની, એટલે કે પ્રવૃત્તિનો 8 વિપર્યાસ થવાનો. પ્રવૃત્તિ નિષ્ફળ જવાની. ભ્રમજ્ઞાન દ્વારા થનારી પ્રવૃત્તિ ફળ વિનાની હોય છે.
(શિષ્ય : તમારી એ વાત સાચી છે કે “આચાર્યે વર્ષોથી વૈયાવચ્ચ કરી ન હોવાથી એ વૈયાવચ્ચ એમની છે R કૃતિથી સાધ્ય નથી. અને છતાં તેઓ “આ મારી કૃતિથી સાધ્ય છે” એવું જ્ઞાન કરે તો એ ખોટા જ્ઞાનથી થનારી છે { પ્રવૃત્તિ નિષ્ફળ જવાની.” છે પરંતુ આચાર્ય પોતે વૈયાવચ્ચ શરૂ કરતા પહેલા જ ધીરજ ધારણ કરે. “ગમે તેવી તકલીફ પડે તો પણ # હું વૈયાવચ્ચ કરીશ.” એવી ટેક ધારણ કરે અને એ ધીરજ-વિશેષને લઈને એવું જ્ઞાન કરે કે “આ વૈયાવચ્ચ છે મારી કૃતિથી સાધ્ય છે” તો આ જ્ઞાન સાવ ખોટું તો ન જ ગણાય, કેમકે ધીરજ વિશેષને ધારણ કર્યા બાદ તો આ એ વૈયાવચ્ચ આચાર્યાદિની કૃતિથી પણ સાધ્ય બની જ શકે છે.)
- ગુરુઃ ધીરજ વિશેષને ધારણ કરીને ત્યાં કૃતિસાધ્યતાનું જ્ઞાન કરવામાં આવે તો પણ વર્ષોનો અનુભવ ન છે જ હોવાથી આચાર્યની એ વૈયાવચ્ચમાં પ્રવૃત્તિ એકદમ જોરદાર તો નહિ જ થાય. માંડ-માંડ જ પ્રવૃત્તિ થવાની. દ છે એટલે પ્રવૃત્તિના તાનવ=તનુતા=અલ્પતાને લીધે ત્યાં ફળની પણ અલ્પતા જ થવાની. એટલે સરવાળે તો આ ! | રીતે આચાર્ય દ્વારા કરાતી પ્રવૃત્તિનો કોઈ વિશેષ લાભ તો નહિ જ થાય.
યશો. - ગવ દૃષ્ટાન્તપુપતયમ્ શિષ્યમથ્યાપથતિ-g=સરતઃ વ =તવિપરીતઃ द्वौ मार्गों यत्र तत्रेति शेषः, कहिं इति कुत्र नु इति वितर्के इच्छा भद्रा श्रेयसी ? मार्गत्वमात्रेण द्वयोःसाम्येऽपि वक्रमार्गे गमनेच्छया तत्र प्रवृत्तौ विलम्बिता गमनप्राप्तिः, इतरथा त्वविलम्बिता, इति यथा ऋजुमार्गे एव गमनेच्छा श्रेयसी एवं मोक्षोपायत्वेन
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૮૨ Reikitk&tgttkitcttEÉ666666666666666666666666666666tttttttttttttttttttttttttack
DESS SSSSSSSSSSBE:

Page #88

GEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE EEEE निमंत्रen सामायारी bur सकलसंयमयोगसाम्येऽपि यत्र यस्याधिकारपाटवं तत्र तस्येच्छाऽविलम्बतसिद्धिक्षमतया । श्रेयसी नान्यत्रेति विवेकः ॥६७॥
BEEEEEESWERRITES
Baleeeeen
चन्द्र. - इयमत्र भावना → एकस्मिन्नगरे गमनार्थं द्वौ मार्गो स्तः । तत्रैक: सरलो मार्गः । अपरस्तु वक्रः। य: वक्रमार्गेण गच्छति, स विलम्बन नगरं प्राप्नोति, यस्तु सरलमार्गेण गच्छति स शीघ्रं नगरं प्राप्नोति । एवं मोक्षनगरे गमनार्थं आचार्यस्य अध्यापनादि सरलो मार्गः, वैयावृत्यादिकं तु वक्रो मार्गः । यदि हि आचार्य: वैयावृत्ये प्रयतो भवेत्, तर्हि तत्र आचार्यस्य कुशलताया अभावात् तत्र स आचार्यः सफलतां नास्कन्देत् इति । तत्र तु आचार्यस्य किमपि फलं न भवेत् । अथ च वैयावृत्यार्थं आचार्येणाध्ययनाध्यापनादि तु त्यक्तमेवेति तत्फलं तु तस्य नास्त्येवेति उभयभ्रष्टो भवति स आचार्यः । तस्मात् आचार्येण अध्ययनाध्यापनादिरूपे मार्गे प्रयत्नः कर्तव्य इति । अध्ययनादौ असमर्थेण तु मुनिना वैयावृत्यरूपे सरले मार्गे प्रयत्नः कर्तव्यः । तत्र र युक्तयस्तु आचार्ये प्रतिपादिता एवात्रापि दृष्टव्याः । ___एतदेवाह द्वौ मार्गौ यत्र तत्रेत्यादि ।।
दृष्टान्तं कथयित्वा तनिष्कर्षमाह मोक्षोपायत्वेनेत्यादि । सर्वेऽपि संयमयोगाः मोक्षस्योपायाः, एवं च सकलानामपि संयमयोगानां समानता, तथापि यस्य साधोः वैयावृत्यादिरूपे यस्मिन्योगे अधिकारपाटवम्= कुशलाधिकारिता, सुपात्रतेति यावत् । तस्य साधोः तस्मिन्नेव योगे इच्छा अविलम्बितसिद्धिक्षमतया शीघ्रं परमपदजनकतया श्रेयसी हितावहा । नान्यत्र यत्र तस्य सुपात्रता नास्ति, तस्मिन्योगे शुभेऽपि तस्य इच्छा न श्रेयसीति ।
इदन्तु बोध्यम् । यद्यपि सर्वैरपि साधुभिः यस्मिन्योगे स्वस्य प्रवीणतोल्लासादयः, तस्मिन्योगे प्रवृत्तिः। कर्तव्या इत्येव मार्गः । तथापि उचितयोगानामुपेक्षां कृत्वा स्वानुकूलसंयमयोगे प्रवृत्तिस्तु चारित्रविराधनाजनन्येव। किं स्वाध्याये प्रवीणो मुनिः प्रतिक्रमणं परित्यज्यैव सकलकालं यावत् स्वाध्यायमेव कुर्वाणो जिनाज्ञाराधको । भवति ? किं वा रात्रिन्दिवं वैयावृत्यमेव कुर्वाणो स्वल्पमपि स्वाध्यायं शक्तौ सत्यामप्यकुर्वाणो जिनाज्ञाराधको भवति ?। ततश्चात्र एष विवेकः आवश्यक: यदुत साधुजीवने एकः कश्चिदपि योगः प्रधानो भवत्येव । अस्तुि । उचितयोगान् साधुः साधयेदेव, आराधनारुपास्तु योगान् अनुमोदेतेति । यथा प्रत्येकप्रतिमानां अग्रे चैत्यवन्दनकरणं आराधनायोगः, किन्तु तदकरणे अनुचितप्रवृत्तिस्तु नैव । ततश्च स्वाध्यायी साधुः यदि तत् न। कुर्यात्, स्वाध्यायमेव च कुर्यात् । न कश्चित्तस्य दोषः । किन्तु अष्टमीचतुर्दश्यादिषु चैत्यपरिपाटीगमनं उचितयोगः, तदकरणे अनुचितप्रवृत्तिः भवति । ततश्च तदा चैत्यपरिपाटीगमनमकुर्वाणः स्वाध्यायं च कुर्वाणो मुनिः आज्ञाविराधको भवतीति । किं बहुना ? अनुचितप्रवृत्तिः यथा न भवेत्, तथा स्वानुकूले संयमयोगे प्रधानतया प्रयत्नः परमपदपन्थाः इति संक्षेपः ॥६७॥ છે આ જ વિષયમાં દષ્ટાન્તને દેખાડતા ગ્રન્થકાર શિષ્યને ભણાવે છે કે હે શિષ્ય ! સરળ અને વાંકો એમ છે
माया डोय, त्यां या भागन विशे ७२७ स्यारी बने ? (Puथामा यत्र, तत्र श६ नथी. मे १२थी જ લેવાના.) માર્ગ તરીકે તો બે ય માર્ગ સરખા છે. છતાં જો વાંકા માર્ગમાં જવાની ઈચ્છા કરવામાં આવે તો એ છે જ ઈચ્છા દ્વારા એ વક્રમાર્ગમાં જ ગમનની પ્રવૃત્તિ થશે અને એમાં તો ઈષ્ટસ્થળની પ્રાપ્તિ મોડી જ થવાની. પરંતુ છે
1385515SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSRT
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૮૩.

Page #89

હsssssssssss નિમરાણા સામાચારી છે જો સરળ માર્ગમાં ઈચ્છા કરીને પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે તો ઇષ્ટફળની પ્રાપ્તિ ઝડપથી થવાની.
આમ જેમ સરળ માર્ગને વિશે ગમનની ઈચ્છા કલ્યાણકારી છે. એમ મોક્ષના ઉપાય તરીકે વૈયાવચ્ચ-છે R સ્વાધ્યાય વગેરે તમામ યોગો સરખા હોવા છતાં પણ જે યોગને વિશે જે આત્માની અધિકારપટુતા હોય. એટલે
કે કુશળ અધિકાર–ખરી પાત્રતા હોય તે યોગને વિશે તે આત્માની ઈચ્છા ઝડપથી સિદ્ધિને આપવા માટે સમર્થ જ હોવાથી તે જ યોગને વિશે તેની ઈચ્છા કલ્યાણકારી ગણાય. અન્ય યોગને વિશે નહિ. આ પ્રમાણે વિવેક કરવો. - યશો. - અર્થતદુપસંહૃત્ય નિમન્નોવેશદ
तम्हा गुस्मुच्छाए इहमहिगयजोग्गओ कुणउ ।
किच्चं अकए किच्चे वि फलं तीए इहरा फलाभावो ॥६८॥ R : નિરંત સમત્તા
___ चन्द्र. - → तस्मात् गुरुपृच्छया अधिगतयोग्यतः इह कृत्यं करोतु । अकृतेऽपि कृत्ये तया= 8 ગુપૃચ્છયા ci, રૂતરથી નામાવ– ત ગાથાર્થ
હવે આનો ઉપસંહાર કરીને નિમંત્રણા કરવાનો ઉપદેશ આપે છે.
ગાથાર્થ : તે કારણસર, ગુરુ પ્રત્યે નિમંત્રણાનું નિવેદન કરવા દ્વારા, જણાયેલી યોગ્યતાવાળો સાધુ છે નિમંત્રણાપૂર્વક વૈયાવચ્ચાદિ રૂપ કાર્યને કરો. વૈયાવૃત્યાદિ ન કરવા મળે તો પણ આજ્ઞાપાલનને લીધે નિર્જરાદિ છે જ ફળ મળે. અને નહિ તો ફળનો અભાવ થાય. __यशो. - तम्ह त्ति । तस्मात् योग्यतानधिगमस्याऽश्रेयस्त्वात् गुस्मृच्छया गुरुं प्रति निमन्त्रणानिवेदनेन अधिगता ज्ञाता योग्यता कर्त्तव्याऽकर्त्तव्यरूपा येन ताद्दशः सन् कृत्यं निमन्त्रणापूर्वकं परेषां वैयावृत्त्यं करोतु । - ર - યોગ્યતાના મરચ=": સ્પ્રિન્યોને યોઃ” રૂતિ જ્ઞાનામાવસ્ય શ્રેયસ્વા= अनुचितयोगेऽपि प्रवृतिजननद्वारा आत्मनोऽहितावहत्वात् । निमन्त्रणानिवेदनेन="हे गुरो ! अहं गोचर्यानयनाद्यर्थं निर्गच्छामि, यदि भवाननुजानाति, तदा अहं ग्लानादीनापृच्छ्य तदर्थमपि प्रायोग्यद्रव्यं । आनेष्यामि"इत्यादि कथनेनेति । तादृशकथनानन्तरं च गीतार्थो गुरुः तस्य तस्मिन् कार्ये योग्यतामयोग्यतां वा ज्ञात्वा विधि निषेधं वा करोति । ततश्च शिष्यस्य योग्यतादीनां ज्ञानं भवति । तादृशश्च स शिष्यः तदनन्तरं गुर्वनुमतौ सत्यां निमन्त्रणापूर्वकं परेषां वैयावृत्यं करोतु।
૬૭મી ગાથામાં આપણે જોઈ ગયા કે “યોગ્યતાના અધિગમ=પ્રાપ્તિનો અભાવ એટલે કે યોગ્યતાનો અભાવ છે કલ્યાણકારી નથી” અને માટે જ શિષ્ય સૌ પ્રથમ ગુરુને પૂછે કે “આપ રજા આપો તો હું બીજા સાધુઓ પ્રત્યે છે નિમંત્રણા કરું” આ પૃચ્છા બાદ જો “હા પાડે તો શિષ્યને ખ્યાલ આવે કે નિમંત્રણા કરવાની મારી યોગ્યતા છે અને ગુરુ જો ના પાડે તો શિષ્યને ખ્યાલ આવે કે નિમંત્રણા કરવાની મારી યોગ્યતા નથી. એટલે ગુરુપૃચ્છા દ્વારા છે યોગ્યતા-અયોગ્યતાને જાણી ચૂકેલો સાધુ જો યોગ્યતા હોય તો પછી નિમંત્રણા કરવાપૂર્વક સાધુઓનું વૈયાવચ્ચ કરે. તારા નારાજ
છે | મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૮૪ REGGAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG GEEEEEEEEEEEEE:

Page #90

RGAGGGGGEEGGG68666508666000000000000000GGGIGREGGGGARGGEBEEGGGESC0031580030038003ccccccaseesaasRGROGREG006
REETIREMIERRIERE निमंxel सामायारी यशो. - ननु गुर्वाज्ञापेक्षायां तेन तत्कार्यनिषेधे कथं तन्निमित्तको लाभः ? इत्यत आहअकृतेऽपि अननुष्ठितेऽपि कृत्ये वैयावृत्त्यादौ फलमिष्टसिद्धिस्तया आज्ञया । र चन्द्र. - शङ्कते ननु गुर्वाज्ञापेक्षायां यदि साधून् प्रति निमन्त्रणाकरणार्थमपि गुरोरनुमतिः प्राप्तव्या, तहि ।
कदाचित् तेन गुरुणा तत्कार्यनिषेधे="त्वयैतन्निमन्त्रणादिकं न करणीयम्" इति निषेधे कृते सति कथं: । तन्निमित्तकः= निमन्त्रणानिमित्तकः लाभः । गुर्वनुज्ञाऽभावात् तत्र निमन्त्रणैव न भवति । ततः वैयावृत्यं तु 8 र दूरे एव । ततश्च तत्र निमन्त्रणाजन्यो लाभो न भवेदिति प्रश्नाशयः ।। ___उतरमाह अननुष्ठितेऽपि गुरुनिषेधात् वैयावृत्यादौ अक्रियमाणेऽपि ।
શિષ્ય : નિમંત્રણા કરવા માટે સૌ પ્રથમ જો ગુરુની આજ્ઞા લેવી જ પડતી હોય તો તો પછી જ્યારે ગુરુ છે 8 વડે નિમંત્રણાની અયોગ્યતા જાણી નિષેધ કરાશે કે “તારે આજે નિમંત્રણા નથી કરવાની.” ત્યારે એ શિષ્યને જ કેવી રીતે નિમત્રણાનિમિત્તક નિમંત્રણાજન્ય લાભ મળશે ? કેમકે ગુરુએ ના પાડી હોવાથી એ શિષ્ય નિમંત્રણા છે
वैयावय्य 36०४ ४२८ नथी.
ગુરુઃ ગુરુની ના થવાને લીધે ત્યાં એ શિષ્ય દ્વારા વૈયાવચ્ચાદિ ન કરવામાં આવે તો પણ એણે ગુજ્ઞાનું પાલન છે શું કરેલું હોવાથી એના કારણે એને વૈયાવચ્ચાદિ ન કરેલી હોવા છતાં કર્મક્ષયાદિ રૂપ ઈષ્ટફળની સિદ્ધિ મળે છે.
यशो. - नहि केवलं वैयावृत्त्यमिष्टसिद्धये , अपि त्वाज्ञापूर्वकम् । एवं चावश्यकत्वादाज्ञाया एव तथात्वमिति कथं नाज्ञामात्रात्फलसिद्धिः ? इतरथा आज्ञां विना कृत्यकरणेऽपि फलाभावः फलाऽसिद्धिः । तस्मादवश्यमाज्ञामाश्रित्यैव निमन्त्रणा क्रियमाणा श्रेयसीति तत्त्वम ।
EERREEEEEEEEER1888888888888888ERSEVEREER110008183000000000000000RRENERY
चन्द्र. - एवं चावश्यकत्वात् यतः केवलं वैयावृत्यं फलजनकं न, किन्तु आज्ञापूर्वकमेव वैयावृत्यं फलजनकम् । ततश्च आज्ञासत्त्वे फलोत्पत्तिः, आज्ञाऽभावे तु फलाभाव इति कृत्वा आज्ञा तु अवश्यं फलकारणं 2 मन्तव्या । एवं च यदि सा आवश्यकी, तर्हि आज्ञाया एव तथात्वं फलजनकत्वं, न तु वैयावृत्यस्येति भावः।
માત્ર વૈયાવચ્ચ ઈષ્ટની સિદ્ધિ માટે સમર્થ નથી. પરંતુ ગુર્વાજ્ઞાપૂર્વકનું વૈયાવચ્ચ જ ઈષ્ટની સિદ્ધિ કરાવી 8 શકે છે. આમ આજ્ઞા તો આવશ્યક જ છે અને એટલે આજ્ઞા આવશ્યક હોવાથી આજ્ઞા જ ઈષ્ટની સિદ્ધિનું કારણ છે બને છે. અને તો પછી વૈયાવચ્ચ ન કરીએ તો ય આજ્ઞામાત્રથી ઈષ્ટની સિદ્ધિ શા માટે ન થાય? અવશ્ય થાય.
જો ગુરુની આજ્ઞા=અનુમતિ ન હોય અને એના વિના વૈયાવચ્ચદિ કરવામાં આવે તો વૈયાવચ્ચાદિ કરવા કે છતાં પણ ફળની સિદ્ધિ થતી નથી. એટલે “આજ્ઞા હોય તો વગર વૈયાવચ્ચે પણ ફળ મળે. આજ્ઞા ન હોય આ તો વૈયાવચ્ચ હોવા છતાં ફળ ન મળે.” આવું હોવાથી અવશ્ય એમ જ માનવું યોગ્ય છે કે “ગુર્વાજ્ઞાને આશ્રયીને
જ કરાતી નિમંત્રણા કલ્યાણકારી છે” આ તત્ત્વ છે.
यशो. - तदाह-(पंचा-१२/४१)
इयरेसिं अक्खित्ते गुस्युच्छाए णिओगकरणं ति । एयमिणं परिसुद्धं वेयावच्चं तु अकए वि ॥ इति ।
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૮૫

Page #91

KAREETTERTAITRIEEEEEEEEEEEEEEEEE निixen सामायारी AR
चन्द्र. - गुर्वाज्ञामाश्रित्यैव निमन्त्रणा श्रेयसी" इति यदुक्तं तत्र पञ्चाशकगाथां सम्मतिततया दर्शयति । इयरेसिं इत्यादि । गाथाभावार्थस्तु अयं → गोचरीगमनकाले मुनिना पाश्ववर्तिनः साधून् प्रति गुर्वनुज्ञामगृहीत्वैव निमन्त्रणा कृता, तैश्च सा स्वीकृता । तत्रापि गुरुपृच्छायाः अवश्यं करणं भवति । एवमेवैतत् साधुन् प्रति कृतं निमन्त्रणं परिशुद्धं भवति । यद्यपि तत्र गुरुपृच्छाकरणे कदाचित् गुरुः वैयावृत्यनिषेधमपि कुर्यात्, यद्वा । से गुर्वनुज्ञालाभेऽपि इष्टवस्तुलाभो यद्यपि न भवेत्, तथापि तत्र वैयावृत्ये अकृतेऽपि तन्निमन्त्रणं शुद्धमेव । यतस्तत्र
भावतस्तु तत्र वैयावृत्यं कृतमेव । तथा गुर्वाज्ञापालनमपि अत्र कृतं । तच्च महाफलमिति तु विदितमेवेति ।। १ अक्षरार्थस्त्वयम् → इतरेसिं-गुरुं अनापृच्छ्यैव गुरुभिन्नानां साधूनां अक्खित्ते-निमन्त्रणे कृते सति से गुस्मृच्छाए-गुरुपृच्छायाः णिओगकरणंति आवश्यंतया करणमिति । गुरुमनापृच्छ्यैव निमन्त्रणे कृतेऽपि के सति पश्चादपि गुरुपृच्छा कार्येति भावः । एवं=गुरुपृच्छाकरणे सति अकए वि=अकृतेऽपि वैयावृत्ये । की इणं निमन्त्रणं परिसुद्धं भवति ।
पंयाम धुं ४ छ ? → (312 रनी २% दीविना ४ सभी 1954 °४ २ मा डोपाथी) जीमोने आक्षिप्ते निमंत्र॥ ४२ हेवामां आवे तो ५५ ते ५छी गुरुने अवश्य पूछीले ठमे. सारीते. R ગુરુને પ્રશ્ન કરવા પૂર્વક જ આ નિમંત્રણ-વૈયાવચ્ચદ શુદ્ધ બને છે. ભલે ત્યાં ગુરુની રજા ન મળવાથી)
वैयावय्य न ४२वमा सावे. - ___यशो. - स्यादेतत् निमन्त्रणायामेव गुरु पृच्छाया उपयोगित्वात्कथमकृते वैयावृत्त्ये। निमन्त्रणां विना गुरुपृच्छामात्रात्साध्यसिद्धिः ? इति चेत् ?
चन्द्र. - स्यादेतत्=कस्यचिद् मनसि इयमाशङ्का संभवति यदुत निमन्त्रणायामेवेत्यादि । गुरुपृच्छा हि साधून् प्रति निमन्त्रणाया: अनुज्ञाग्रहणार्थमेव क्रियते । नहि गुरुपृच्छाया अत्र अन्यः कश्चिदुपयोगः । एवं च यत्र गुरुः वैयावृत्यस्य निषेधं कुर्यात् । तत्र निमन्त्रणाऽपि निषिद्धैव भवति । एवं च अकृते वैयावृत्ये-गुरुनिषेधात् । यत्र वैयावृत्यं न करणीयम्, तत्र निमन्त्रणां विना निमन्त्रणायाः एवाभावात्, तां विना गुरुपृच्छामात्रात् साध्यसिद्धिः निमन्त्रणैव यत्र न कृता, तत्र निमन्त्रणाजन्यं निर्जरादिफलं कथं भवेदिति भावः।
શિષ્ય : નિમંત્રણા પહેલા જે ગુરુપૃચ્છા કરવાની છે. એ તો નિમંત્રણામાં જ ઉપયોગી છે. (ફળ માટે નહિ. R ફળ તો વૈયાવચ્ચાદિથી જ મળે.) એટલે કે આ ગુરુપૃચ્છા નિમંત્રણા કરવા માટે જ કરવામાં આવે છે. હવે જો 8િ એ ગુરુપૃચ્છા બાદ ગુરુ ના પાડે તો તો ત્યાં વૈયાવચ્ચ કરવાનું રહેતું જ નથી. અને ગુરુની ના હોવાથી નિમંત્રણા છે છે પણ નથી કરી. તો જેને માટે ગુરુપૃચ્છા હતી એ નિમંત્રણાદિ જ જો ન કરવામાં આવે તો માત્ર ગુરુપૃચ્છા દ્વારા રે કર્મનિર્જરાદિ સાધ્યની સિદ્ધિ શી રીતે થાય ?
EGESSESEGREETIRE500000300mmmssssssssssssss858058603GEGGOGGEGGESTEGGGesch
EEEEEEEEEEE
यशो. - सत्यम्, गुरुपृच्छाजनितभावोत्कर्षप्रयुक्तोत्कर्षशालि-भावनिमन्त्रणायोगादेव तत्र फलसिद्धेः, द्रव्यनिमन्त्रणायां तु पृच्छामात्रादेवोपरमे भावसंकोच एवेति बोध्यम् ॥६८॥
॥ इति न्यायविशारदविरचिते सामाचारीप्रकरणे निमन्त्रणा विवृता ॥९॥
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭ ૮૬

Page #92

નિમંત્રણા સામાચારી
चन्द्र.
समाधानमाह सत्यम् इत्यादि । यद्यपि "तत्र निमन्त्रणा न कृता" इति भवदुक्तं सत्यं, तथापि गुरु पृच्छेत्यादि = गुरुपृच्छाजनितो यो निमन्त्रणावैयावृत्यकरणादिविषयकः भावोत्कर्ष:, तेन प्रयुक्तो यो उत्कर्षः = अतिशयः, तत्शालिनी = तद्युक्ता या भावनिमन्त्रणा, तस्याः योगादेव तत्र = द्रव्यनिमन्त्रणाऽभावस्थले फलसिद्धेः = निमन्त्रणासामाचारीजन्यनिर्जरासिद्धेः ।
-
इयमत्र भावना → गुरुणा यदा वैयावृत्याद्यनुज्ञा न दीयते, तदा स परिणतिमान् मुनिः चिन्तयति यदुत “यद्यपि गुरुभिः निषेधः कृतः, तथापि यदि गुरुः मां अनुज्ञां अदास्यत् तर्हि मम महान् लाभोऽभविष्यत् । महात्मनां वैयावृत्यं तु देवानामपि दुर्लभं । अत्र च गुरुणा निषेधः कृतः, तथापि मम तु गुर्वाज्ञापालनात् लाभ एव" इत्यादि । एवं च गुरुपृच्छाजन्येन तादृशभावोत्कर्षेण तस्य निमन्त्रणायाः भावोऽपि उत्कृष्टो भवति । ततश्च यद्यपि गुरुपरतन्त्रः स निमन्त्रणां नैव करोति । तथापि तस्य भावनिमन्त्रणा तु उत्कृष्टा भवत्येवेति तज्जन्यो लाभोऽपि भवत्येवेति ।
ननु यस्य मनसि तादृशः शुभो भावो न भवति, तस्य तु तत्र फलं कथं स्यात् ? इत्यत आह द्रव्यनिमन्त्रणायां = यस्य मनसि भावनिमन्त्रणारूप: शुभभावो नास्ति । केवलं लज्जया, बलात्कारेण वा द्रव्यनिमन्त्रणाकरणार्थं उद्यतः स गुरुं प्रति आपृच्छां करोति, तत्काले पृच्छामात्रादेवोपरमे = गुरुपृच्छानन्तरं गुरुणा निषेधे कृते सति स्वयमेव द्रव्यनिमन्त्रणाकरणादपि उपरमत एवेति भावसंकोच एव = विद्यमानस्याल्पस्यापि भावस्य सङ्कोच एवेति ॥६८॥
महोपाध्यायविरचिते सामाचारीप्रकरणग्रन्थे निमन्त्रणासामाचारीटीकायाः विषमपदव्याख्या रहस्यप्रकटनं च संपूर्णे ।
ગુરુ : “મારે સાધુઓ પ્રત્યે નિમંત્રણા કરીને વૈયાવચ્ચ કરવી છે” આવા શુભભાવથી શિષ્ય ગુરુની રજા લેવા જાય છે. એટલે એ વખતે એના મનમાં ભાવનિમંત્રણા તો ચાલુ જ છે. હવે જ્યારે ગુરુને પૂછે ત્યારે એને ગુરુપૃચ્છા દ્વારા ભાવોત્કર્ષની=ઉત્કૃષ્ટભાવની પ્રાપ્તિ થાય. આ ભાવોત્કર્ષને લીધે એના હ્રદયમાં રહેલી ભાવનિમંત્રણા પણ ઉત્કર્ષવાળી બને અને ગુરુપૃચ્છાજન્ય ભાવોત્કર્ષ દ્વારા ઉત્કર્ષવાળી બનેલી એવી ભાવનિમંત્રણા દ્વારા જ આ સાધુને ફળની સિદ્ધિ થાય છે. એટલે ‘નિમંત્રણા કર્યા વિના માત્ર ગુરુપૃચ્છાથી શી રીતે ફળ મળે ?” એવી શંકા ન કરવી, કેમકે એની પાસે ભાવનિમંત્રણા તો છે જ.
હા ! જેને અંદરખાને સાધુઓની વૈયાવચ્ચાદિ કરવાના કોઈ વિશેષભાવ નથી. છતાં સામાન્યભાવથી, ઔચિત્યાદિ કારણસર એ સાધુ નિમંત્રણા કરવા ઈચ્છતો હોય તો આ દ્રવ્યનિમંત્રણાનું સ્થાન કહેવાય. આવા સ્થાને તો એવું જ બને કે એ શિષ્ય ગુરુને પૂછે અને ગુરુ જો ના પાડી દે તો પેલાને તો રાજીપો જ થાય. એટલે કે જે કંઈ થોડો ઘણો ભાવ હતો એ પણ સંકોચાઈ જાય. આમ દ્રવ્યનિમંત્રણા સ્થળે તો ગુરુને પૃચ્છામાત્રથી જ ગુરુની “ના”ને લીધે સાધુ અટકી જશે અને એના ભાવનો સંકોચ થશે.
નિમંત્રણાસામાચારીનું ગુજરાતી વિવેચન સંપૂર્ણ.
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭ ૮૦

Page #93

JEEGGGGERRRRRREGESSEEGGESESEGORREGROGREGORSEEGGIGERGGESTEEGGGEEGGG613366580030305828800303081588888888888533000
SORRE C TETTIREESETTEERSITERTREETIREET संपE सामाचारी
यशो. - इदाणिं उवसंपया भण्णइ -
चन्द्र. - इदानीं महोपाध्यायविरचिते सामाचारीप्रकरणग्रन्थे उपसंपत्सामाचारीटीकायाः विषमपदव्याख्या । रहस्यप्रकटनं च क्रियते । यशो. - अथावसरप्राप्तोपसंपद्विवियते, तत्रादौ तल्लक्षणमुक्त्वा तत्सामान्यविभागमाह
तयहीणकज्जगहणे वयणं उवसंपया उवगमस्स ।
सा पुण तिविहा भणिया नाणे दंसणचरित्ते य ॥१९॥ चन्द्र. - तत्सामान्यविभाग=उपसंपदः मूलभेदानाह ।
→ तदधीनकार्यग्रहणे उपगमस्य वचनं उपसंपद् । सा पुनः "ज्ञाने दर्शने चारित्रे च" इत्येवं त्रिविधा भणिता – इति गाथार्थः । 8 નિમંત્રણાના નિરૂપણ બાદ હવે ઉપસંપદાનું નિરૂપણ કરવાનો અવસર છે. એટલે હવે એનું નિરૂપણ કરાય છે જ છે. તેમાં શરૂઆતમાં એના લક્ષણને કહીને એનો સામાન્ય વિભાગ બતાવે છે. છે ગાથાર્થ : આચાર્યદિને આધીન એવા કાર્યનું કરવામાં જે (એમની નિશ્રાના) સ્વીકારનું વચન એ ઉપસંપદા છે
छ. ते ९ २ छ. (१) शान, (२) शन (3) यरित्र.. ___ यशो. - तय त्ति । तस्याधीनं तद्दानभोगफलकं यत्कार्यं तस्य ग्रहणे-स्वायत्तीकरणे 1 उपगमस्य अङ्गीकारस्य वचनं अभिधानमुपसंपत् । एवं च न कार्यं विनैव रागादिना
पराभ्युपगमनेऽतिव्याप्तिः, न वा कार्यार्थितयाऽपि तदनुपगमवचने सा।
CUSE
चन्द्र. - तद्दानभोगफलकं गुरुणा क्रियमाणं यत्सूत्रादेः दानं, तस्य भोगः एव फलं यस्य, तादृशं २ यत्स्वाध्यायादि कार्य, तस्य स्वायत्तीकरणे आत्मसात्करणे अङ्गीकारस्य अहं ज्ञानाद्यर्थं भवन्निश्रां १ स्वीकरोमि" इत्यादिरूपस्य अङ्गीकारस्य अभिधानं साक्षात्कथनं ।
एवं च यतः 'ज्ञानादिकार्यार्थं' इति पदं 'स्वीकारवचनं' इति पदं च उपात्तं ततः न कार्यं विनैवेत्यादि रागादिना='अत्र गच्छे मोदकादयः प्रचूराः लभ्यन्ते, ततोऽत्र वसामि । यद्वा मम गुरुः प्रतिदिनं मां संयमयोगादिषु प्रेरयति, निष्ठुरः स गुरुः । तस्मात् न तत्समीपे वसामि' इति रागद्वेषादिपरिणामेन पराभ्युपगमने परनिश्रास्वीकारे । कार्यार्थितयाऽपि ज्ञानदर्शनचारित्रादीनां शास्त्रीयकार्याणां इच्छयाऽपि तदनुपगमवचने निश्रास्वीकारप्रतिपादकवचनानुच्चारे सा=अतिव्याप्तिः।
જેમની નિશ્રા સ્વીકારવાની છે એ આચાર્ય જે દાન કરે એનો જ ભોગ એ જ છે ફળ જેનું એવું કે સૂત્રછે અથદિ રૂપ કાર્ય હોય તે કાર્યને સ્વીકારવામાં=પોતાનું કરવામાં જે આચાર્યની નિશ્રા સ્વીકારવાનું વચન બોલવું
| મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૮૮

Page #94

BEEEE ઉપસંપદ સામાચારી
એ ઉપસંપદ સામાચારી કહેવાય.
અહીં ‘કાર્ય માટે નિશ્રાવચનની વાત છે' એટલે કાર્ય વિના માત્ર રાગાદિને લીધે સાધુ બીજાની નિશ્રા સ્વીકારે તો એમાં આ લક્ષણની અતિવ્યાપ્તિ ન આવે, કેમકે એ નિશ્રા કાર્ય માટે નથી લીધી.
એમ “કાર્ય માટે પણ નિશ્રાસ્વીકા૨નું વચન તો બોલવું જ પડે.” એટલે જ્ઞાનાદિ કાર્ય માટે પણ કોઈ સાધુ નિશ્રા સ્વીકારનું વચન બોલ્યા વિના જ જ્ઞાનાદિ સ્વીકારે તો અહીં આ લક્ષણની અતિવ્યાપ્તિ ન આવે.
યશો. सा=उपसंपत् पुनः त्रिविधा = त्रिप्रकारा भणिता = प्रतिपादिता । ज्ञाने ज्ञायतेऽनेनेति व्युत्पत्त्या ज्ञानं शास्त्रसामान्यं । कर्मयोगवचनस्य प्रायिकतयाऽत्र निमित्तसप्तम्या अपि साधुत्वात् तन्निमित्तम्, द्दश्यतेऽनेनेति दर्शनं दर्शनप्रभावकं सम्मत्यादि, चारित्रं च क्रियाकलापस्ततः समाहारद्वन्द्वादेकवचनं तस्मिंश्च तन्निमित्तं चेत्यर्थः ।
-
વન્દ્ર ननु "ज्ञाने दर्शनचारित्रे च त्रिविधा उपसंपद्" इति वाक्यं न घटते । ज्ञानादिनिमितं हि उपसंपत्स्वीक्रियते । ततश्चात्र "ज्ञानार्थं, ज्ञानमाश्रित्य " इत्यादिप्रकारेण द्वितीया विभक्तिरेव करणीया । यतः " निमित्तार्थे कर्मयोगः = द्वितीया विभक्तिः भवति" इति वचनं प्रसिद्धात्यत आह कर्मयोगवचनस्य प्रायिकतया = निमित्तार्थे कर्मयोगः भवतीति । यद् वचनं तत्प्रायिकमेव । न तु ऐकान्तिकम् । ततश्च अत्र या સપ્તમી ઋતા । સા નિમિત્તાથૈ તા । યથા ‘‘ચર્મળિ હસ્તિનું હૅન્તિ’ રૂતિ અત્ર ~ ‘ધર્મનિમિત્તે હસ્તિનું હન્તિ' ત્યર્થી મતિ । તથૈવ અત્રાપિ ‘જ્ઞાને ૩૫સંપર્” ત્યસ્ય “જ્ઞાનનિમિત્તે ૩૫સંપર્′′ રૂત્યર્થો મતિ । વં ચ निमित्तसप्तम्या अपि साधुत्वात् = योग्यत्वात् न कश्चिद् दोषः ।
આ ઉપસંપદ ત્રણ પ્રકારે છે.
“જેના વડે પદાર્થો જણાય એ જ્ઞાન” આ વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે શાસ્ત્રો એ જ્ઞાન તરીકે આવે. સામાન્યથી કોઈપણ શાસ્ત્ર ભણવા માટે બીજાની નિશ્રા સ્વીકારાય તો એ વખતે નિશ્રા સ્વીકારવચન એ જ્ઞાનોપસંપદ બને.
અહીં અર્થ આ પ્રમાણે કરવો છે કે, “જ્ઞાનું આશ્રિત્ય ૩૫સંપર્ જ્ઞાનોસંપ” પરંતુ ગાથામાં “જ્ઞાને” એમ સપ્તમી વિભક્તિ વાપરી છે. આ સપ્તમી વિભક્તિ એ નિમિત્તે સપ્તમી છે. ‘નિમિત્તના અર્થમાં બીજી વિભક્તિ લાગે' એ વાત સાચી છે. પણ એ પ્રાયિક વાત છે. જ્યારે કર્મ એ ક્રિયાના નિમિત્ત તરીકે હોય ત્યારે એને બીજાને બદલે સપ્તમી પણ લાગે. દા.ત. “વખિ દ્વિનિ દન્તિ' ચર્મને માટે=ચર્મના નિમિત્તે હાથીને હણે છે. અહીં નિમિત્ત સપ્તમી છે. એટલે કર્મને બીજી જ લાગે એ વાત પ્રાયિક હોવાથી અહીં જે નિમિત્ત-સપ્તમી કરી છે એ પણ યોગ્ય જ હોવાથી અર્થ આ પ્રમાણે થશે કે “જ્ઞાને=જ્ઞાનનિમિત્તે=જ્ઞાનને માટે.”
જેના વડે દેખાય તે દર્શન. અહીં જૈનદર્શનની પ્રભાવના કરનારા સન્મતિતર્કાદિ ગ્રન્થો દર્શન શબ્દથી લેવાના છે.
ચારિત્ર એટલે ચારિત્રક્રિયાઓનો સમૂહ.
આ દર્શન-ચારિત્ર પદનો સમાહારદ્વન્દ્વ સમાસ કરેલો હોવાથી ગાથામાં એકવચનનો પ્રયોગ કરેલ છે.
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭ ૮૯

Page #95

GGEEBEEGEEEEEER
GORRBEG333333360
NEERINEERINAR पसंपs सामायारी यशो. - एवं चोद्देश्यत्रैविध्यादुपसंपत्त्रैविध्यम् । उद्देश्यान्तराभावाच्च न विधान्तरम् ।। र विधान्तरेण विभागश्च स्वतन्त्रपरिभाषाया अपर्यनुयोज्यत्वादपर्यनुयोज्यः ।
चन्द्र. - एवं च यतः ज्ञानदर्शनचारित्रात्मकानां त्रयाणां उद्देश्यानां प्राप्त्यर्थं उपसंपत्स्वीक्रियते, ततः उद्देश्यत्रैविध्यात् यतः उद्देश्याः त्रिविधाः, ततः उपसंपत्त्रैविध्यम्=उपंसपदपि त्रिविधा । उद्देश्यान्तराभावाच्च चतुर्थोद्देश्यस्याभावाच्च न विधान्तरम् उपसंपदः न चतुर्थः प्रकार इति ।
ननु ज्ञानपदेन शास्त्रसामान्यं गृहीतं, दर्शनपदेन च दर्शनप्रभावकशास्त्राणि गृहीतानि । एवं च। दर्शनप्रभावकशास्त्राण्यपि शास्त्ररूपाणीति ज्ञानपदेनैव तेषां ग्रहणं शक्यम् । ततश्च द्वौ एव उद्देश्यौ भवतः । यदि च "सम्यग्दर्शनस्य माहात्म्यात् तत्प्रभावकशास्त्राणि पृथगुद्देश्यरूपाणि कृतानि" इति विभाव्यते, तर्हि । तपःप्रभावकाणि चारित्रप्रभावकाणि अन्यान्यपि च विषयभेदेन भिन्नानि शास्त्राणि उद्देश्यतया प्ररूपयितव्यानि । भवन्ति । एवं च "त्रिविधा उद्देश्याः, तदनुसारेण च त्रिविधोपसंपद्" इति न सम्यगित्यत आह विधान्तरेण=8
चतुर्थप्रकारादिरूपेण विभागश्च-उपसंपदः विभागश्च स्वतन्त्रपरिभाषायाः जैनागमसंबंधिपरिभाषायाः R अपर्यनुयोज्यत्वात्= प्रश्नादिकरणायोग्यत्वात् अर्पयनुयोज्यः अशङ्कनीयः । यथा हि केनचित्पित्रा स्वपुत्रस्य ।
"धनपालः" इति नाम कृतं । तत्र ईदशी शङ्का न क्रियते यदुत अस्य समीपे धनं नास्ति, ततः कथं सब धनपालपदेन वक्तुं योग्यः" इत्यादि । यतः पितुरिच्छानुसारेण कृतं नामैव व्यवहारपथेऽवतरति । एवं शास्त्रीयपरिभाषाऽपि शङ्काद्यर्थं योग्या नास्ति । सा तु यथा भवति, तथैव स्वीकरणीयेति । છે આમ ઉપસંપદના ઉદ્દેશ્ય જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર એમ ત્રણ હોવાને લીધે ઉપસંપદ ત્રણ પ્રકારની માની છે. 8
આ ત્રણ સિવાય બીજા કોઈ પણ ઉદ્દેશ્યથી ઉપસંપદ સ્વીકારાતી નથી. એટલે ચોથા ઉદ્દેશ્યનો અભાવ છે હોવાથી ઉપસંપદનો પણ ચોથો પ્રકાર પડતો નથી. છે જો કે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને તપ એ ચાર ઉદ્દેશ્યને લઈને ચાર પ્રકારની ઉપસંપદ છે” એ રીતે ચાર છે 8 ભેદ પણ પાડી શકાય. પણ આ તો શાસ્ત્રની પોતાની એક પરિભાષા=વિશિષ્ટ વિવક્ષા જ છે કે “ઉપસંપદ છે
ત્રણ પ્રકારની છે”. અને સ્વતંત્રપરિભાષા પર્યનુયોજ્ય નથી. એટલે કે એની સામે કોઈ વાંધા-વચકા ઉભા કરી છે R ન શકાય. અને માટે જ “ચોથો વિભાગ કેમ ન પાડ્યો? તપને ચારિત્રની અંદર શા માટે ગણી લીધું?” ઇત્યાદિ B છે રૂપે ચોથો વિભાગ અહીં અપર્યનુયોજ્ય=અશકનીય છે. અર્થાત્ “ચોથો પ્રકાર શા માટે ન પાડ્યો?” ઈત્યાદિ છે 8 પ્રશ્ન કરી જ ન શકાય. (પરિભાષા એક એવી વસ્તુ છે કે જેમાં પદાર્થ તો સાચો હોય પણ એનું નિરૂપણ કરવાની કે
શૈલિ જુદી હોય. અહીં શાસ્ત્રકાર ધારત તો “જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ એ ચાર ઉપસંપદ” એમ ચાર ભેદ છે 8 પાડી શકત. પણ એમણે તપને ચારિત્રની અંદર જ ગણી લઈ ચોથા ભેદ તરીકે નથી માનતા. હવે આ તો એ છે છે મહાપુરુષોની ઈચ્છાનો વિષય છે. એમાં કોઈ વાંધો આપણે ન ઉઠાવી શકીએ.)
यशो. – ज्ञानादर्शनस्य पृथविभागस्तु प्राधान्यात् प्रयोजनभेदाश्रयणाद्वेति बोध्यम् ॥६९॥
EEEEEEEEEEE
5000000000000000000000000000000005800000000000
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
REEEEEEEEEEEEEgge EEEEEEET
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૯૦. SERama9999999999999900mmmmmmm mms

Page #96

GGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGEd
s
ણ
ઉપસંપદ સામાચારી પોસ્ટ चन्द्र. - दर्शनं च प्राधान्यं बिभर्तीति सर्वेषां प्रसिद्धम् । तस्मात् ज्ञानाद्दर्शनस्य पृथग्विभागस्तु इत्यादि। ननु तपःप्रभृतिकमपि प्राधान्यं बिभर्येवेति तस्यापि पृथग्विभागः करणीय एवेत्यत आह प्रयोजनभेदाद्वा=8 ज्ञानवृद्ध्यर्थं ज्ञानोपसंपद्, सम्यग्दर्शननिर्मलतार्थं च दर्शनोपसंपदिति द्वयोः प्रयोजनयोः भेदात् उपसंपदोऽपि
भेद इति भावः । स्वतन्त्रपरिभाषा अपर्यनुयोज्येति तु महत्कारणमस्त्येवेति ॥६९॥ છે (શિષ્ય : જો તપનો ચારિત્રમાં સમાવેશ થઈ શકતો હોય, તો દર્શનપ્રભાવક ગ્રન્થો પણ છેવટે તો જ્ઞાન છે આ જ છે ને ? તો એનો પણ જ્ઞાનમાં જ સમાવેશ થઈ શકે છે. તો પછી બે જ ઉપસંપદ કહેવી જોઈએ. “જ્ઞાન છે છે અને ચારિત્ર.” ત્રણ શા માટે ?) 8 ગુરઃ દર્શનનો જ્ઞાનમાં સમાવેશ થઈ શકતો હોવા છતાં પણ સમ્યગ્દર્શન એ પ્રધાનગુણ હોવાથી જ એને છે
જ્ઞાન કરતા જુદું બતાવેલ છે. છે અથવા તો એમ પણ કહી શકાય કે સન્મતિતકદિ ગ્રન્થો જ્ઞાન રૂપ હોવા છતાં એ ભણવા પાછળનું પ્રયોજન છે છે એ હોય છે કે “મારું સમ્યકત્વ નિર્મલ થાઓ.” જ્યારે બાકીના ગ્રન્થો ભણવામાં જ્ઞાનવૃદ્ધિની ઈચ્છા હોય છે. છે એટલે પ્રયોજનનો ભેદ હોવાને લીધે પણ દર્શન ઉપસંપદને જ્ઞાન કરતા જુદી પાડી છે. ૬૯ यशो. - अथ ज्ञानोपसंपदो भेदान् दर्शनोपसंपभेदानां चातिदेशमाह -
वत्तणसंधण गहणे नाणे सुत्तत्थतदुभयं पप्प । एमेव दंसणंमि वि वत्तणमिहयं थिरीकरणं ॥७०॥ घडणं च संधणा किर तस्स पएसंतरम्मि णट्ठस्स ।
गहणं अपुव्वधरणं चउरो इमे भंगा ॥७१॥ चन्द्र. - अतिदेशं एकस्मिन् विषये येन प्रकारेण निरूपितं, अपरस्मिन् विषये तेनैव प्रकारेण बोध्यमिति यत्रापरविषयनिरूपणे कथ्यते, स अतिदेशः, तं । ___ → ज्ञाने सूत्रार्थतदुभयं प्राप्य वर्तनसंधनग्रहणे (उपसंपद् भवति) एवमेव दर्शनेऽपि (बोध्यम्) । अत्र वर्तनं स्थिरीकरणम् । प्रदेशान्तरे नष्टस्य तस्य घटनं संधना । अपूर्वधरणं ग्रहणं । (अत्र) इमे चत्वारः भङ्गाः।
– રૂતિ ગાથાદિયાર્થ: 8 જ્ઞાનોપસંપદના ભેદોને દેખાડતા ગ્રન્થકાર દર્શનોપસંપદના ભેદોના અતિદેશને કહે છે. (અર્થાત્ દર્શનના, B શિ ભેદો સ્પષ્ટ નહિ બતાવે. પણ એમ કહેશે કે “જ્ઞાન પ્રમાણે દર્શનના ભેદો સમજી લેવા.” આને જ અતિદેશ છે શું કહેવાય છે.) છે ગાથાર્થ જ્ઞાનને વિશે સૂત્ર, અર્થ અને તદુભયને આશ્રયીને વર્તના, સંધના અને ગ્રહણને વિશે ઉપસંપદ છે શ થાય છે. એ જ પ્રમાણે દર્શનમાં પણ સમજવું. અહીં વર્તના એટલે સ્થિરીકરણ.
ગાથાર્થઃ બીજા પ્રદેશમાં ભુલાઈ ગયેલા સૂત્રાદિનું ફરી જોડાણ કરવું એ સંધના. અપૂર્વ સૂત્રાદિનું ધારણ છે શું કરવું એ ગ્રહણ. આ ઉપસંપદ ભેદોને વિશે ચાર ભાંગાઓ છે.
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૯૧ છે GGREGGREGGGGGGGGGGGGGGGGGGGERGENEGGER #BEGGGGGGGGGGGGGGGas

Page #97

E5338BEEEEEEEEEE6666
GE8888888888808050003188003888888888888888888888888888888888888888888888888888
reOTENTIO
संपE साभायारी र यशो. - वत्तण त्ति । सूत्रमविवृतो ग्रन्थः, अर्थस्तद्विवरणं तदुभयं च तद्विशिष्टं चैकविशिष्टापरं, ततः समाहारद्वन्द्वाद् द्वितीयैकवचनम् । तथा च सूत्रार्थतदुभयानि प्राप्य=8 आश्रित्य वर्तनासंधनाग्रहणे, अत्रापि समाहारादेकवचनम्, ज्ञाने=ज्ञानविषये उपसंपदिति पूर्वगाथातोऽनुषङ्गः । एवं च सूत्रादिषु त्रिषु प्रत्येकं त्रैविध्यान्नवविधत्वं ज्ञानोपसंपद इत्युक्तं भवति । एवमेव उक्तरीत्यैव दर्शनेऽपि, एवं च दर्शनोपसंपदोऽपि नवविधत्वमेवेति भावः।।
चन्द्र. - अविवृतो ग्रन्थः नियुक्तिचूर्णिभाष्यटीकादिरूपविवरणरहितो ग्रन्थः । तद्विवरणं सुत्रस्य नियुक्तिभाष्यचूर्णिटीकास्वरूपं विवरणं । तद्विशिष्टं च सुत्रेण विशिष्टं विवरणं, विवरेण वा विशिष्टं सूत्रम् ।।
एतदेवाह एकविशिष्टापरं सुत्रात्मकेनैकेन विशिष्टं विवरणात्मकं अपरं, विवरणात्मकेन वा एकेन विशिष्टं र अपरं=सूत्रं इति भावः । समाहारद्वन्द्वात्=सूत्रं च अर्थश्च तदुभयं चेति सूत्रार्थतदुभयमिति पर समाहारद्वन्द्वसमासकरणात् । & ટીકાર્થ : ટીકા વગેરે દ્વારા કરાયેલા વર્ણન વિનાનો જે ગ્રન્થ એ સૂત્ર. એ સૂત્રનું જે વિવરણ એ અર્થ છે શું કહેવાય. તદુભય એટલે તદ્વિશિષ્ટ. એટલે કે એકથી વિશિષ્ટ એવો બીજો . (અર્થાત્ સૂત્રથી વિશિષ્ટ અર્થ કે
અર્થથી વિશિષ્ટ સૂત્ર એ તદુભય તરીકે ગણાય. અહીં ટીકાઓ વગેરે હોવા છતાં માત્ર સૂત્ર ભણવા માટે છે निश्रीस्वी..२ मे सूत्री५सं५६.... त्या माण शे.)
અહીં સૂત્રાદિ ત્રણ શબ્દનો સમાહારદ્વન્દ સમાસ કરેલો હોવાથી ગાથામાં એકવચન કરેલ છે. र वर्तना-संधना-ड' माडी ५९॥ समाहारद्वन्द्व समास ४२दो डोवथी. मे.वयननो प्रयोग छ.
આ બધી જ્ઞાનવિષયમાં ઉપસંપદ ગણાય. ગાથામાં ઉપસંપદ શબ્દ લખ્યો નથી. પરંતુ ૬૯મી ગાથાનો છે 8 ઉપસંપદ શબ્દ ત્યાંથી અહીં જોડવાનો છે.
આમ સૂત્ર, અર્થ અને તદુભય એ ત્રણેયમાં વર્તના, સંધના અને ગ્રહણ એમ ત્રણ ત્રણ ભેદ પડવાથી કુલ 8 शानना नवमेहो थाय छे. છે આ જ પ્રમાણે દર્શનમાં પણ નવભેદ સમજી લેવાના.
यशो. - अथ वर्तनादीनामेव लक्षणमाह-'इहयं' इति इह-अस्मिन् भेदकदम्बके की वर्त्तनं स्थिरीकरणं अधीतस्य सूत्रस्य संस्कारदाद्यकारि पुनरु च्चारणं, गृहीतस्य चार्थस्य तथाविधं पुनः पुनरनुसंधानम्, उभयस्य चोभयमिति भावः ॥७०॥
चन्द्र. - अधीतस्य सूत्रस्य सम्यक्पठितं, अविस्मृतं च, तथापि दृढतां अप्राप्तं यत् सूत्रं, तस्य । पुनर च्चारणं पूर्वस्मिन्काले लेखनस्यैवाभावात् साधवः गुरुमुखेनैव सूत्रं गृहीत्वा स्वप्रतिभानुसारेण तत्सूत्रं कंठस्थं कुर्वन्ति । पुस्तकाद्यभावाच्च यदा कुत्रापि स्खलना भवेत्, तदा गुर्वाश्रयणमेव कर्तव्यं भवति । ततश्च की कश्चित्साधुः स्वगुरुसमीपे सूत्रं सम्यक् पठित्वापि "तत्सूत्रं स्वनामवत्कंठस्थं भवेद्" इत्येतदर्थं स्वगच्छे * तादृशपुनरावर्तनसहायाभावात् परगच्छे गच्छतीत्येषा सूत्रवर्तनार्थं उपसंपद् भवति । एवं अर्थस्य तदुभयस्यापि
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૯૨

Page #98

पसंपE साभायारी
-480
विभावनीयम्।
વર્તનાદિના લક્ષણ આ પ્રમાણે છે.
ભણેલા સૂત્રના સંસ્કારો દઢ પડે એ માટે વારંવાર એનું ઉચ્ચારણ કરવું એ સૂત્રનું સ્થિરીકરણ કહેવાય. છે એ જ વર્તના કહેવાય. એમ ગ્રહણ કરેલા અર્થનું તેવા પ્રકારનું વારંવાર અનુસંધાન કરવું એ અર્થની વર્તના 8 કહેવાય. એમ સૂત્ર અને અર્થ માટે પણ સમજી લેવું.
(ભણેલા અને નહિ ભુલાયેલા સૂત્રાદિને બરાબર કડકડાટ જેવા કરવાનો પ્રયત્ન વર્તના કહેવાય.) Il૭ી કે
यशो. - च=पुनः तस्य सूत्रस्यार्थस्योभयस्य वा प्रदेशान्तरे किञ्चिदवच्छेदके नष्टस्य= च्युतसंस्कारस्य घटनं स्मरणं संधना भवति ।
Plessneelec44100
RAGEDEmacocccccmmass8500000000000
__चन्द्र. - किञ्चिदवच्छेदके यत्र सूत्रार्थादीनां पुनरावर्तनादिकं दुःशकं, तादृशप्रदेशे च्युतसंस्कारस्य= विस्मृतस्य इति यावत् । अत्रापि तदानीं पुस्तकाद्यभावात् विस्मृतसूत्रादेः पुस्तकादिना स्मरणं अशक्यमिति उपसंपत्स्वीकारो भवतीति बोध्यम् ।
એ સૂત્ર, અર્થ કે તદુભય એ કોઈક દુકાળાદિવાળા ક્ષેત્રમાં ભુલાઈ ગયા હોય. એના સંસ્કાર નષ્ટ થઈ . यहोय. भेटले समनु स्म२५ ४२, ३ उपस्थित ४२ मे संघना वाय. (किञ्चिद्-अवच्छेदक=t5E क्षेत्र मेम अर्थ ४२वो.) | નવા સૂત્રાદિનું અધ્યયન એ ગ્રહણ કહેવાય.
यशो. - तथा अपूर्वधरणं स्वसमानाधिकरणतत्समानविषयकज्ञानाऽप्रयोज्यं । ज्ञानग्रहणम् । इहयं इति अत्रोपसंपत्कदम्बके चत्वार इमे वक्ष्यमाणा भङ्गाः= प्रतीच्छयप्रतीच्छकवैचित्र्यात् प्रकारा भवन्ति ॥७१॥
चन्द्र. - स्वसमानाधिकरणेत्यादि स्वपदमत्र ज्ञानग्रहणवाचकं, गृह्यमाणज्ञानस्य वाचकमिति यावत् ।। ततश्च यदा पूर्वं दशवैकालिकं अधीत्य विस्मृत्य च तत्स्मरणार्थं उपसंपदं स्वीकृत्य कश्चित्साधुः निश्रादातृसमीपे पठति । तदा सः साधुः दशवैकालिकज्ञानस्य न ग्रहणं करोति । यतः पूर्वस्मिन्काले तद् गृहीतमेवासीत् । ततश्च तत्संकारादधुना तज्ज्ञानं झटित्येव उपस्थितं भवति । एवं च गृह्यमाणं यत् दशवैकालिकज्ञानं, तस्य स्वस्य समानाधिकरणं तस्मिन्नेव गृह्यमाणज्ञानस्वामिनि वर्तमानं यत्र गृह्यमाणं ज्ञानं वर्तते, तत्रैव वर्तमानं इति यावत्।। यत् तत्समानविषयकं ज्ञानं गृह्यमाणदशवैकालिकज्ञानसमानविषयकं यत् प्राचीनकालीनं दशवैकालिकज्ञानं, तेन प्रयोज्यं इदं गृह्यमाणदशवैकालिकज्ञानं भवतीति तत् अपूर्वधरणं नोच्यते । यदा तु पूर्वं छेदसूत्रं येन न पठितं, स साधुः तत्पठनाय उपसंपदं स्वीकरोति । तदा निश्रादातृज्ञानानुसारेणैव तस्य छेदसूत्र ज्ञानं भवति । साधौ तु पूर्वकालीनं छेदसूत्रज्ञानं नास्ति, ततः तत्संस्कारोऽपि नास्ति । ततः गृह्यमाणे छेदसूत्रज्ञाने साधुगतं छेदसूत्रज्ञानं प्रयोजकं सहायकं नैव भवति । यतः तज्ज्ञानमेव नास्तीति । एवं च स्वस्य गृह्यमाणछेदसूत्रज्ञानस्य समानाधिकरणं यत्र गृह्यमाणछेदसूत्रज्ञानं विद्यते । तत्र वर्तमानं तत्समानविषयकं गृह्यमाणछेदसूत्रज्ञानं, Socmwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwws 8 મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૯૩ SHREEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE

Page #99

ggggggggssssssss ઉપસંપદ સામાચારી ) तस्यैवात्राभावात् तेन अप्रयोज्यमेव छेदसूत्रज्ञानग्रहणं भवतीति तत् अपूर्वधरणमुच्यते ।
प्रतीच्छ्यप्रतीच्छकवैचित्र्यात्=प्रतीच्छ्यः यस्य निश्रा स्वीक्रियते, स निश्रादाता आचार्यादिः । प्रतीच्छक: य: निश्रां स्वीकरोति, स निश्राग्रहीता साध्वादिः । तयोः वैचित्र्यात्=भेदात् ॥७१॥ છે અહીં અપૂર્વધરણની વ્યાખ્યા ન્યાયશૈલિમાં આ પ્રમાણે કરી છે કે “સ્વમાનધિ%૨Uતત્સમાવિષયે # શું જ્ઞાન પ્રયોર્જ જ્ઞાનપ્રણમ્ ” આ સમજવા માટે પહેલા ખોટું દષ્ટાન્ત જોઈએ. કમ્મપડિ ભણીને ભૂલી ચૂકેલો છે સાધુ ફરી એને ઉપસ્થિત કરે ત્યારે આ સાધુમાં જૂનું કમ્મપડિજ્ઞાન હતું અને એ જ સાધુમાં નવું કમ્મપયડિજ્ઞાન છે આવે છે એટલે બે ય જ્ઞાનો પરસ્પર સમાનાધિકરણ બને. અને બે ય જ્ઞાનનો વિષય-કમ્મપડિ સરખો જ છે. એટલે સ્વ=નવું કમ્મપયડિજ્ઞાનગ્રહણ પોતાને સમાનાધિકરણ અને પોતાને સમાનવિષયક એવા જુના કમ્મપયડિજ્ઞાનથી પ્રયોજ્ય છે, કેમકે જૂનું કમ્મપયડિજ્ઞાન ભલે ભૂલાઈ ગયું હોય પણ એના સંસ્કાર હોવાને લીધે છે આ નવા જ્ઞાનમાં એ પ્રયોજકઃઉપકારક તો બને જ છે. આમ આ નવું જ્ઞાન સ્વસમાનાધિકરણ-સ્વ(ત) છે છે સમાનવિષયકજ્ઞાનથી પ્રયોજ્ય છે, અપ્રયોજ્ય નથી. એટલે આ નવું જ્ઞાનગ્રહણ એ અપૂર્વધારણ ન કહેવાય. $
પરંતુ જે સાધુ સૌપ્રથમવાર કમ્મપડિ ભણે છે. એનું આ જ્ઞાન કોઈ સ્વસમાનાધિકરણ- 8 સ્વમાનવિષયકજ્ઞાનથી પ્રયોજ્ય નથી. એટલે એને અપૂર્વધારણ કહેવાય.
આ ઉપરાંત સામાચારીમાં જ્ઞાનના ૯ અને દર્શનના ૯ એમ જે અઢારભેદો બતાવ્યા છે. એ દરેકમાં છે 8 પ્રતીય=નિશ્રા આપનાર અને પ્રતીચ્છકકનિશ્રા સ્વીકારનાર આ બેના ભેદને લઈને ચાર-ચાર પ્રકારો થાય છે છે. II૭ના
SSSSSSSSSSSSSSSSSSASSSSSSSSSSSSSSSSSS
[666666666666666666666
यशो. - चतुर्भङ्गीमेव नामग्राहं संगृह्णाति -
संदिट्ठो संदिट्ठस्सेवमसंदिट्ठयस्स संदिट्ठो ।
संदिट्ठस्स य इयरो इयरो इयरस्स णायव्वो ॥७२॥ चन्द्र. - नामग्राहं नामग्रहणपूर्वकं । → संदिष्टः संदिष्टस्य, एवं संदिष्टः असंदिष्टस्य, इतर:=असंदिष्टः संदिष्टस्य इतर:=असंदिष्टः इतरस्य असंदिष्टस्य (निश्रां स्वीकुर्वाणः) ज्ञातव्यः - इति गाथार्थः ।
એ ચતુર્ભગી જ નામ ગ્રહણ કરવાપૂર્વક સંગૃહીત કરે છે.
ગાથાર્થ : સંદિષ્ટ સંદિષ્ટની પાસે, એમ સંદિષ્ટ અસંદિષ્ટની પાસે, ઈતર=અસંદિષ્ટ સંદિષ્ટની પાસે, છે ઈતર=અસંદિષ્ટ ઇતરસ્સ=અસંદિષ્ટની પાસે (નિશ્રા સ્વીકારનાર) જાણવો.
યશો-વિ ત્તિ | સન્નિષ્ટ =“ત્વમમુવં પ્રર્શ્વ પર' રૂતિ ગુWT TI: દ્િષ્ટીક "अमुकपार्वे पठ" इति गुस्गाऽऽज्ञाविषयीकृतस्य पार्वे उपसंपदं गृह्णातीति प्रथमो भङ्गः । एवं अनेन प्रकारेण, प्रकारश्च प्रायिकं साद्दश्यम्, असंदिष्टकस्य गुरुणाऽप्रदशिताचार्यस्य सन्दिष्टः गुरुणा पठनाय दत्ताज्ञ इति द्वितीयः । सन्दिष्टस्य गुरुप्रदर्शिताचार्यस्य चः समुच्चये इतर:='न तावदिदानी पठनीयम्' इति कृतप्रतिषेधः इतरस्य=
BEST DESIBEES
CEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
SOOX
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ REEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE

Page #100

TERRORITTEEN पसंपE सामायारी 'नामुकस्य पार्वे पठनीयम्' इति प्रतिषिद्धस्याचार्यस्येति चतुर्थः । चः समुच्चये, ज्ञातव्यः बोध्यः ॥७२॥
0000000000000000000000000000000000000000000000000000066666666660030000050005856085288000300300303038000msaacassette
चन्द्र. - एवं अनेन प्रकारेण, यथा प्रथमभङ्गे प्रकार: प्रदर्शितः, तथैवेति । ननु यदि प्रथमभङ्गप्रकारैण द्वितीयादयो भेदाः प्रदर्शनीया भवेयुः । ततः द्वितीयादयो भेदाः प्रथमभङ्गरूपा एव भवेयुः । यतः ते प्रथमभङ्गप्रकारेणैव प्रदर्शिताः । ततश्च प्रथमभङ्गरूप: एक एव भेदो भवेत् । न चत्वारो भेदा इत्यत आह प्रकारश्च प्रायिकं सादृश्यम्=प्रथमभङ्गप्रकार: न सर्वसादृश्येन द्वितीयादिभङ्गेषु ग्रहीतव्यः । किन्तु किञ्चित्सादृश्येनैव । किञ्चित्तु वैषम्यमपि भवति । ततश्च चत्वारो भेदा घटन्ते । र अत्र संपूर्णगाथाभावार्थस्तु काल्पनिकदृष्टान्तात्प्रतिपादयामि । एकेन गुरुणा स्वशिष्यस्य कथितं यथा "हे शिष्य ! मया तु छेदसूत्रं विस्मृतं । यूयं च तत्पठितुं योग्यः । ततश्च त्वं अमुकाचार्यस्य समीपे गत्वा पठ" इति।। शिष्येण तथैव कृतमित्ययं प्रथमो भङ्गः । एकेन गुरुणा शिष्यस्य कथितं यथा "हे शिष्य ! त्वं छेदसूत्रं पठ,8 किन्तु अमुकाचार्यस्य समीपे मा पठ, यतः तस्य ज्ञानं निःशङ्कं नास्ति । तस्मादितराचार्यसमीपे पठ" इति ।। शिष्यस्तु अमुकाचार्यस्यैव निश्रां गृहीत्वा तत्समीपे यदि पठति । इतराचार्यसमीपे न पठति । तदा द्वितीयो भङ्गः। एकेन गुरुणा शिष्यस्य कथितं यथा "हे शिष्य ! त्वं अमकाचार्यस्य समीपे पठ, किन्तु प्रथमत एव छेदसत्रं मा पठ। प्रथमं तु आवश्यकादि ग्रन्थान् पठित्वा तत्पश्चात्छेदसूत्रं पठ" इति । स तु शिष्यः अमुकाचार्यसमीपे । गत्वा प्रथमत एव छेदसूत्रमेव पठतीति अयं तृतीयो भङ्गः । एकेन गुरुणा शिष्यस्य कथितं यथा “हे शिष्य! त्वममुकाचार्यसमीपे न पठ, किन्तु इतराचार्यसमीपे पठ। इतराचार्यसमीपेऽपि प्रथमं आवश्यकादिं पठित्वा तत्पश्चात् छेदसूत्रं पठ, नाधुना"इति । स तु शिष्यः अमुकाचार्यस्यैव समीपे गत्वा प्रथमत एव छेदसूत्रं पठतीति चतुर्थो भङ्गः।
गुरुणा संदिष्टः शिष्य: गुरुणा संदिष्टस्याचार्यस्य समीपे पठतीति प्रथमभङ्गः । गुरुणा संदिष्टः शिष्यः गुरुणाऽसंदिष्टस्याचार्यस्य समीपे पठतीति द्वितीयभङ्गः । गुरुणा असंदिष्टः शिष्यः गुरुणा संदिष्टस्याचार्यस्य । समीपे पठतीति तृतीयो भङ्गः । गुरुणा असंदिष्टः शिष्यः गुरुणाऽसंदिष्टस्याचार्यस्य समीपे पठतीति चतुर्थो भङ्ग र इति भावार्थः ॥७२॥ 8 ટીકાર્થઃ “હે શિષ્ય ! તું અમુક ગ્રન્થ ભણ” આ પ્રમાણે ગુરુએ જે શિષ્યને આજ્ઞા આપેલી છે તે સંદિષ્ટ શું કહેવાય. તથા “અમુકની પાસે ભણ” એમ ગુરુએ જે સાધુ પાસે ભણવાની રજા આપી હોય, જે સાધુ ગુરુએ 8 8 આપેલી આજ્ઞાનો વિષય બન્યો હોય તે પણ સંદિષ્ટ કહેવાય. છે આ સંદિષ્ટ સાધુ સંદિષ્ટ સાધુની ઉપસંપદાને સ્વીકારે એ પહેલો ભાગો થાય. છે એ જ પ્રમાણે ગુરુ વડે જેને ભણવાની રજા અપાયેલી છે એવો સંદિષ્ટ સાધુ, ગુરુ વડે જેની પાસે ભણવાની છે રજા નથી અપાઈ એવા અસંદિષ્ટની પાસે ભણે એ બીજો ભાંગો કહેવાય.
ગુરુએ જે શિષ્યને એમ કહેલ છે કે “તારે અમુક આચાર્ય પાસે ભણવું પણ અત્યારે નહિ” તે અસંદિષ્ટ છે શિષ્ય અત્યારે જ એ ગુરુ વડે નિર્દેશ કરાયેલા આચાર્યની પાસે ભણે એ ત્રીજો ભાગો થાય. 8 ગુરુએ જે શિષ્યને ના પાડી છે કે “તારે અત્યારે આ ગ્રન્થ નથી ભણવાનો” એ અસંદિષ્ટ શિષ્ય ગુરુએ
REEn
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૯૫ RescessC000RROTHERSOURCESSORSEENERGREERESSESEOCESSESSESSB

Page #101

Big GigBIGGGGGGGgEGEGGSSSSSS
g ggggggggggggggggggggggggggggggggg ઉપસંપદ સામાચારી છુ. જેની પાસે ભણવાની ના પાડી હોય કે “આ અમુકની પાસે ન ભણવું” એ અસંદિષ્ટની પાસે ભણે તો એ ચોથો મેં છે ભાંગો થાય. R (શિષ્ય : આ તો બરાબર. પરંતુ ગાથામાં જે “નંતિ સંવિસેવં” માં પૂર્વ શબ્દનો અર્થ ઘટતો નથી. 8
પ્રથમ ભાંગો બતાવ્યા બાદ ટીકાકાર પd નો અર્થ કરે છે કે “મને પ્રારેT” એટલે કે પહેલા ભાંગા છે # પ્રમાણે... હવે જો પહેલા ભાંગા પ્રમાણે જ બીજો ભાંગો લેવાનો હોય તો તો બે ય ભાંગા સરખા જ થઈ જાય છે 8 અને તો પછી બે ભાંગા ન ગણાય. એક જ ભાંગો ગણાય. એટલે પર્વ નો અર્થ સદેશતાસમાનતા કર્યો છે કે છે એ યોગ્ય નથી.) 8 ગુરુ અને પ્રારે, એમ અર્થ કર્યો છે. એમાં પ્રકાર એટલે “પ્રાયિક સાદૃશ્ય” એ રીતે અર્થ કરવો. 8 છે અર્થાતુ બીજો ભાંગો પહેલા ભાંગા સાથે સંપૂર્ણ રીતે સદશતા=સમાનતા ધરાવતો નથી. પણ પ્રાયિક સમાનતા 8 ધરાવે છે એટલે કે અમુક અંશમાં તો એ પ્રથમ ભાંગા કરતા અસમાન છે જ. માટે એ પ્રથમ ભાંગા કરતા સ્વતંત્ર છે. છે બીજા ભાંગા તરીકે ગણી શકાય. હું ગાથામાં રહેલો = એ ચારેય ભાંગાઓને સમુચ્ચય કરવાના અર્થમાં છે II૭રા યશો. – સત્ર તારો મ શુદ્ધ ? તારો વાશુદ્ધ ? રૂતિ વિવેવતિ –
पढमो एत्थ विसुद्धो बितियपदेणं तु हंदि इयरे वि ।
अव्वोच्छित्तिणिमित्तं जेणं ते वि य अणुण्णाया ॥७३॥ | ચન્દ્ર. - ત્ર=મતુચ્ચે ! ... મત્ર પ્રથમ: શુદ્ધ, ક્રિતીય પન તુ ફરેડપિ શુદ્ધ / યતઃ છે अव्यवच्छित्तिनिमित्तं तेऽपि अनुज्ञाताः – इति गाथार्थः ।
આ ચાર ભાંગાઓમાં કયો ભાંગો શુદ્ધ છે? અથવા કયો અશુદ્ધ છે? એનું વિવેચન કરે છે. 8 ગાથાર્થ આ ચાર ભાંગાઓમાં પહેલો ભાંગો વિશુદ્ધ છે. અપવાદમાર્ગે તો બીજા ભાંગાઓ પણ શુદ્ધ છે, જે છે કેમકે શ્રુતના અવ્યવચ્છેદને માટે એ ત્રણ ભાંગાઓ પણ અનુમતિ અપાયેલા છે. । यशो. - पढमो त्ति । अत्र एतेषु भङ्गेषु मध्ये प्रथमः सन्दिष्टः सन्दिष्टस्येति भङ्गः। शुद्धः सर्वथा हितावहः गुर्वाज्ञायाः सम्यक्पालनात्, स्वकार्यनिर्वाहाच्च । एवं च शेषास्त्रयोऽशुद्धा इति सामर्थ्याद्गम्यते, गुर्वाज्ञाया देशतः सर्वतश्चाऽपालनात् ।
चन्द्र. - कुतः हितावहः इत्यत्र कारणद्वयमाह गुर्वाज्ञायाः सम्यक्पालनात् यथा गुरुणा आज्ञा दत्ता, तथैवाक्षरश: करणात् । स्वकार्यनिर्वाहाच्च-सूत्रपठनादिरूपस्य स्वकार्यस्य सिद्धिसंभवाच्च ।
ननु अत्र मूलगाथायां 'प्रथमः शुद्धः' इति कथितं । शेषास्तु त्रयः अशुद्धा इति न कथितं । ततश्च तत् । कथं अवगम्यते इत्यत आह सामर्थ्या=चतुर्भङ्गीप्रतिपादनानन्तरं 'प्रथमभङ्गः शुद्धः' इति कथिते सति प्राज्ञैः अर्थापत्त्या अवगम्यते एव यदुत "शेषास्त्रयोऽशुद्धा" इति । कथमशुद्धा इत्यतः कारणमाह गुर्वाज्ञायाः
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૯૬ Skistrictions dif66666666iiiiiiiiiiiiiii6igtrctivitiiiiigitiziiiiiiiiiiiiiiiiitk

Page #102

EEEEEEEEEEEEEE
KAREERIEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE EEEEGसंपE साभायारी देशतः द्वितीयतृतीययो:भङ्गयोः गुर्वाज्ञाया अर्धभागस्य सर्वतश्च चतुर्थभङ्गे संपूर्णायाः गुर्वाज्ञाया अपालनात्। अत्र स्वकार्यनिर्वाहस्तु संभवत्यपीति 'स्वकार्यानिर्वाहात्' इति न कथितमिति बोध्यम् ।
ટીકાર્થ : આ ચાર ભાંગાઓની અંદર “સંદિષ્ટ સાધુ સંદિષ્ટની ઉપસંપદને સ્વીકારે” એ પહેલો ભાંગો સર્વ B પ્રકારે હિતકારી છે, કેમકે એમાં ગુરુએ રજા આપેલી હોવાથી ગુર્વાજ્ઞાનું સમ્યકુપાલન થાય છે અને શાસ્ત્રોના છે અધ્યયન રૂપ પોતાના કાર્યનો પણ નિર્વાહ થાય છે. એના દ્વારા જ એમ સમજી શકાય છે કે બાકીના ત્રણ E ભાંગાઓ અશુદ્ધ છે. એ અશુદ્ધ હોવાનું કારણ એ જ કે બીજા અને ત્રીજા ભાંગામાં ગુરુની અડધી-અડધી આજ્ઞાનું જ પાલન થતું હોવાથી અડધી આજ્ઞાનું પાલન થતું નથી. અને ચોથા ભાંગામાં તો સંપૂર્ણ રીતે પાલન નથી यतुं.
SOURCESSORED000000000 RRRRRRRRRRRRRRRRRIA000
यशो. - तदिदमुक्तं नियुक्तिकृता___ संदिट्ठो संदिट्ठस्स चेव संपज्जए उ एमाइ । चउभंगो एत्थं पुण पढमो भंगो हवइ
सुद्धो ॥ E (आव० नि० ७००) इति । चूर्णिकृताऽपि विवृतमेतत्-'एत्थ संदिट्ठो संदिट्ठस्स जइ तो सुद्धो, सेसेसु तिसु असामायारीए वट्टइ" इति ।
इदं चोत्सर्गमार्गमधिकृत्योक्तम् । अपवादतस्त्वाह
द्वितीयमुत्सर्गापेक्षया पदमपवादाख्यं तेन तुः पुनरर्थे हंदि इत्युपदर्शने इतरेऽपि द्वितीयादयोऽपि भङ्गाः शुद्धा इति विपरिणतानुषङ्गः । अत्र हेतुमाह-येन कारणेन
अव्यवच्छित्तिनिमित्तं= प्रवचनाविच्छेदहेतोः तेऽपि च द्वितीयादयोऽपि चानुज्ञाता: समये का उपसंपद्योग्यतया भणिताः ।
CEECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
चन्द्र. - ननु मूलगाथापूर्वार्द्धस्त्वयम् 'प्रथमोऽत्र विशुद्धः, द्वितीयपदेन तु हंदि इतरेऽपि' इति । अत्र 'इतरेऽपि शुद्धाः' इति ग्रन्थकारस्याशयः । किन्तु 'शुद्धाः' इति पदं नास्ति । यद्यपि प्रथमपादे 'विशुद्धः' इति ।
पदं दृश्यते । तस्यात्र सम्बन्धः संभवति । तथापि तत्पदं एकवचनान्तं । 'इतरेऽपि विशुद्धाः' इति प्रतिपादनार्थं सेतु बहुवचनान्तं 'विशुद्धाः' इति पदं इष्टं । तत्तु अत्र नास्ति । ततः किं कर्तव्यम ? इत्यत आह
विपरिणतानुषङ्गः विपरिणतस्य=बहुवचनान्तस्वरूपेण परिवर्तितस्य 'शुद्धाः' इति पदस्य अनुषङ्गः= से सम्बन्धोऽत्रि कर्तव्यः । 'विशुद्धः' इति एकवचनान्तं पदं 'विशुद्धाः' इति बहुवचनान्तं कृत्वाऽत्र योजनीयमिति भावार्थः।
अत्र अपवादाश्रयणे हेतुं पुष्टालम्बनमाह । समये सिद्धान्ते ।
આ જ વાત નિયુક્તિકાર વડે પણ કરાઈ છે સંદિષ્ટ સાધુ સંદિષ્ટની પાસે જ ઉપસંપદને સ્વીકારે” એ છે વગેરે ચાર ભાંગાઓ છે. આમાં પ્રથમ ભાંગો શુદ્ધ છે –
ચૂર્ણિકારે પણ વિવરણ કર્યું છે કે – આમાં સંદિષ્ટ સાધુ સંદિષ્ટની ઉપસંપદ સ્વીકારે તો શુદ્ધ છે. બાકીના 4 PRETRamecccwwwarawasawwarawaewwwwra
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ લ૦ છે

Page #103

ત્રણ ભાંગાઓમાં એ સાધુ અસામાચારીમાં વર્તે છે ←
આ વાત ઉત્સર્ગમાર્ગને આશ્રયીને કરી. હવે “અપવાદથી શું હોઈ શકે ?” એ બતાવે છે. ઉત્સર્ગપદ એ પ્રથમ પદ કહેવાય એટલે એની અપેક્ષાએ અપવાદ એ બીજું પદ કહેવાય. એ અપવાદપદ પ્રમાણે તો વળી २-३-४ से छेसा लगाओ पहा शुद्ध. ४ छे.
(शिष्य : गाथामां "सुद्धो” भेभ भेडवयनान्त शब्द छे. परंतु “ इतरेऽपि शुद्धाः " से शुद्धपह तो नथी. તો એ તમે ક્યાંથી લાવ્યા ?)
ઉપસંપદ સામાચારી
गुरु : "शुद्धः" जेवुं ४ खेऽवयनान्त पह छे. जेने ४ जहुवयन ३ये ३२वी ने "इतरेऽपि " नी साथै જોડી દેવું. એટલે અર્થ બરાબર સંગત થશે.
“આ છેલ્લા ત્રણ ભાંગાઓ શુદ્ધ છે” એ વિષયમાં કારણ એ છે કે શાસ્ત્રમાં પ્રવચનના અવિચ્છેદને માટે બીજો-ત્રીજો અને ચોથો ભાંગો પણ અનુમતિ અપાયેલો છે. એટલે કે ઉપસંપદને માટે યોગ્ય તરીકે એ ભાંગો गोलो छे.
यशो.
तदुक्तमावश्यकवृत्तौ - " पुनः शब्दस्य विशेषणार्थत्वात् । द्वितीयपदेनाऽव्यवच्छित्तिनिमित्तमन्येऽपि दृष्टव्या " इति पञ्चाशकवृत्तावप्युक्तं "शेषास्तु यदि परमपवाद" इति ॥७३॥
चन्द्र.
पुनःशब्दस्य=आवश्यकनिर्युक्तिगाथागतस्य पुनः शब्दस्य विशेषणार्थत्वात् = विशेषपदार्थबोधकत्वात् अत्र विशेषपदार्थो बोध्य एव । तमेवाह द्वितीयपदेनेत्यादि । अन्येऽपि = द्वितीयादयो भङ्गा अपि । शेषास्तु द्वितीयादयस्तु अनुज्ञाताः यदि परं = परन्तु अपवादे = अपवादमार्गेणैवेति ॥७३॥
આ વાત આવશ્યકનિર્યુક્તિમાં પણ કરી છે કે → “તુ” શબ્દ એ વિશેષ અર્થને બતાવનાર હોવાથી આ વાંત પણ સમજવી કે “અપવાદમાર્ગે તો પ્રવચનના અવિચ્છેદને માટે બીજા પણ ભાંગાઓ રજા અપાયેલા છે.” – પંચાશકની ટીકામાં પણ કહ્યું છે કે “બાકીના ભાંગાઓ તો માત્ર અપવાદમાર્ગે અનુમતિ અપાયેલા છે.’
-
119311
यशो. ननु तेषामपवादतोऽपि कथं शुद्धत्वं गुर्वाज्ञाविरहादुपसंपदोऽपीष्टफलाऽसिद्धेः ? इत्यत आह
-
कारणजायं पप्प य नाणिट्ठफला तया अणापुच्छा ।
एत्थ य णेगमणओ परोप्परं तारतम्मं वि ॥७४॥
चन्द्र.- शुद्धत्वाभावे कारणमाह गुर्वाज्ञाविरहात् उपसंपदोऽपि = उपसंपदः सकाशादपि इष्टफलासिद्धेः । यतः गुर्वाज्ञाविरहोऽस्ति, ततः उपसंपत्स्वीकारेऽपि इष्टफलं न सिद्ध्यतीति ।
समादधाति
तदा कारणजातं प्राप्य अनापृच्छा अनिष्टफला न । अत्र च नैगमनयः परस्परं
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - • चन्द्रशेजरीया टीडा + विवेशन सहित ७८

Page #104

CH
E
gssssssssssss ઉપસંપદ સામાચારી & तारतम्यमपि मन्यते - इति गाथार्थः । છે શિષ્યઃ એ ત્રણ ભાંગાઓ અપવાદથી પણ શુદ્ધ શી રીતે ગણી શકાય ? કેમકે એમાં ગુર્વાજ્ઞાનો અભાવ શ હોવાને લીધે ઉપસંપદ સ્વીકારે તો પણ ઈષ્ટફળની સિદ્ધિ નથી જ થવાની.
ગુરુ : આનો ઉત્તર હવેની ગાથામાં આપે છે. 8 ગાથાર્થ ? ત્યારેય કારણસમૂહને=જુદા જુદા કારણોને પામીને ગુરુને આપૃચ્છા ન કરવામાં આવે તો પણ એ અનિષ્ટફળવાળી બનતી નથી. આ વિષયમાં નૈગમનય પરસ્પર તરતમતાને પણ બતાવે છે.
यशो. - कारणजायं ति । तदा तस्यामवस्थायां कारणजातं अव्यवच्छित्त्यादिकं प्राप्य च=आश्रित्य च अनापृच्छा-गुरोरनालापः अनिष्टफला कर्मबन्धलक्षणविपरीतफला न भवति । कारणाभावसहकृताया एव तस्यास्तथात्वादिति भावः ।
चन्द्र. - समाधानमाह तस्यामवस्थायां इत्यादि । कारणाभावसहकृताया एव तस्याःगुरुं अनापृच्छयैव कार्यकरणप्रयोजकं यत् पुष्टालम्बनं, तदभावविशिष्टायाः एव गुरुं प्रति अनापृच्छायाः तथात्वात्= कर्मबन्धलक्षणविपरीतफलत्वात् । पुष्टालम्बने तु गुरुमनापृच्छ्यापि कार्यकरणे न कश्चिद्दोषः । केवलं पुष्टालम्बनं निष्कपटतया गवेषणीयम् । न तत्र माया कर्तव्येति उपदेशः ।
ટીકાર્થઃ તે અવસ્થામાં પ્રવચનનો અવિચ્છેદ વગેરે કારણોસર ગુરુની રજા વિના ઉપસંપદ સ્વીકારવામાં છે જ આવે તો પણ એ અનાપૃચ્છા કર્મબંધરૂપી અનિષ્ટફળને આપનારી બનતી નથી, કેમકે પ્રવચન-અવિચ્છેદ વગેરે છે છે કારણોના અભાવથી વિશિષ્ટ એવી જ અનાપૃચ્છા અનિષ્ટફળને આપનારી માની છે.
यशो. - अत्र च एतेषु भेदेषु च सामान्येन शुद्धत्वे विचार्यमाणे नैगमनयत:= नैगमनयमाश्रित्य परस्पर अन्योन्यं तारतम्यमपि प्रकर्षापकर्षलक्षणमपि भवति, न र केवलमपवादतोऽपि साम्यमित्यपिशब्दार्थः ।
EEEEEEEEEEE
E
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
चन्द्र. - न केवलमपवादतोऽपि साम्यं= उत्सर्गतः प्रथमः शुद्धः, शेषा अशुद्धाः । किन्तु अपवादतस्तु । सर्वेऽपि शुद्धाः इति अपवादतः सर्वेषां भङ्गानां साम्यम् । एवं च अपवादतः साम्यं भवति, किन्तु 8
अपवादतोऽपि केवलं साम्यमेव न भवति, किन्तु नैगमादिनयतः तारतम्यमप्यस्ति इति भावः । છે. આમ તો આ રીતે ચારેય ભેદો શુદ્ધ બન્યા. છતાં એમાં સામાન્યથી એ ચારેયમાં શુદ્ધિનો વિચાર કરવામાં 8
આવે તો નૈગમનયની માન્યતા પ્રમાણે એ ચારેયની શુદ્ધિમાં તરતમતા=ઓછાવત્તાપણું પણ રહેલ છે. R અહીં પણ નો અર્થ આ પ્રમાણે છે કે અપવાદથી પણ છેલ્લા ત્રણ ભાંગાઓમાં એકસરખી છે જ શુદ્ધિકસમાનતા જ છે એવું નથી. પરંતુ નૈગમને આશ્રયીને એમાં તરતમતા પણ છે. (નૈગમ કહેશે કે ત્રણેય જ ભાંગા અપવાદથી શુદ્ધ હોવા છતાં બીજો-ત્રીજો ભાંગો વધારે શુદ્ધ કહેવાય અને ચોથો ભાંગો ઓછો શુદ્ધ છે ગણાય, કેમકે બીજા-ત્રીજા ભાંગામાં દેશથી તો ગુર્વાજ્ઞાપાલન છે જ. છેલ્લા ભાંગામાં દેશથી પણ છે ગુર્વાજ્ઞાપાલન નથી...)
EEEEEE
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૯

Page #105

comma
r
संपE साभायारी यशो. - सामान्यविशेषोभयाभ्युपगमपरः खल्वयम्, स च सामान्याद्विशेषं निर्धार्य प्राधान्येन पृथगाश्रयति, प्रस्थकन्यायवदिति विवेकिनाऽभ्यूहनीयम् ॥७४॥
चन्द्र. - ननु अपवादतः सर्वेषां शुद्धत्वे सिद्धे नैगमनयतः तेषां तारतम्यं कथं भवेत् ? इत्यत आह सामान्यविशेषोभयाभ्युपगमपरः खल्वयम् इत्यादि । चत्वारोऽपि भङ्गाः शुद्धाः इति शुद्धत्वेन चतुर्णामपि साम्यं । नैगमस्तु तन्मन्यत एव । किन्तु एतदपि तस्य मतं यदुत सामान्या=भङ्गचतुष्ट्याद् विशेषं निर्धार्य= प्रथमभङ्गस्तु सर्वथा शुद्धः, द्वितीयतृतीयौ च मध्यमौ, चतुर्थस्तु जघन्य इत्यादि विशेष निश्चित्य प्राधान्येन= प्रथमभङ्गस्य प्रधानत्वेन तं पृथगाश्रयति शेषत्रयभेदेभ्योऽधिकं शुद्धं मन्यते । प्रस्थकन्यायवत् यथा र प्रस्थकार्थं काष्ठछेदनार्थं गतो मनुजः प्रस्थकोत्पत्तिं यावत्केनचिदपि पृष्टः सन् कथयति प्रस्थकार्थं गच्छामि,
प्रस्थका) छिनद्मि, प्रस्थकार्थं कार्यं करोमीत्यादि । तत्र स्वस्यामपि अवस्थायां प्रस्थकपदप्रयोगः समानः, र तथापि प्रस्थकोत्पत्तिप्राक्क्षणे "प्रस्थकं करोमि" इति व्यवहारः सर्वेभ्योऽपि शुद्धः । प्रस्थकार्थं काष्ठानयनार्थं गमने तु "प्रस्थकार्थं गच्छामि" इति व्यवहारः सर्वेभ्योऽपि जघन्यः इति नैगमो मन्यते । एवमत्रापि बोध्यम् ।
॥७४॥ છે આ નૈગમનય સામાન્ય અને વિશેષ એ બે ય ને સ્વીકારનારો છે. એટલે એ સામાન્યથી વિશેષને જુદો છે
નિર્ધારણ કરીને પછી એને પ્રધાન તરીકે જુદો આશ્રય કરે છે. અર્થાતુ સામાન્યથી છેલ્લા ત્રણેય ભાંગા શુદ્ધ છે. છે એટલે સામાન્યને સ્વીકારનાર નૈગમનય કહેશે કે “આ ત્રણેય ભાંગા અપવાદથી શુદ્ધ છે.” પણ વિશેષને છે છે સ્વીકારનાર નૈગમ કહેશે કે “બીજો અને ત્રીજો ભાંગો વધારે શુદ્ધ છે અને ચોથો ભાંગો ઓછો શુદ્ધ છે” ઈત્યાદિ. 8 છે આ વાત પ્રસ્થકળ્યાયથી જાણવી. જેમ સુથાર ધાન્યાદિને માપવાનું લાકડાનું સાધનરૂપ પ્રસ્થકને બનાવવા B છે માટે જંગલમાં લાકડું કાપવા જતો હોય ત્યારથી માંડીને લાકડું કાપતા, લાકડું ઘરે લાવતા, એને આકાર
माता... ६३६ मियामीमां “प्रस्थ बनाछु...” मे शतनो व्यवहार ४२ छ. भेटले साबधा ४ मियामो હું સામાન્યથી વિચારીએ તો પ્રસ્થક માટે કરાતી ક્રિયાઓ કહેવાય. પણ વિશેષથી વિચારીએ તો જંગલમાં લાકડા 8 શું લેવા માટે જવાની ક્રિયા એ પ્રસ્થક માટેની સૌથી દૂરની ક્રિયા છે. આ ઘણો અશુદ્ધનૈગમ કહેવાય. અને છેલ્લો છે | આકાર આપવાની ક્રિયા એ પ્રસ્થક માટેની સૌથી નજીકની ક્રિયા છે. આ ઘણો શુદ્ધનૈગમ કહેવાય. એમ અહીં છે છે પણ વિવેકીઓએ સ્વયં વિચારી લેવું //૭૪ll यशो. - प्रसङ्गादेतद्विषयविधिविवक्षुराह
इहयं अत्थग्गहणे एस विही जिणवरेहिं पण्णत्तो ।
पुचि उचिए ठाणे पमज्जणा होइ कायव्वा ॥७५॥ चन्द्र. - प्रसङ्गात् सूत्रार्थतदुभयोपसंपद्विचारणावसरः एवात्र प्रसङ्गः, ततश्च तदनुसारेणात्र र एतद्विषयविधिविवक्षुः सूत्रार्थादिग्रहणसंबंधी यो विधिः, तं वक्तुमिच्छुः । → अत्र अर्थग्रहणे जिनवरैः
एषः विधिः प्रज्ञप्तः। पूर्वं उचिते स्थाने प्रमार्जना कर्तव्या भवति - इति गाथार्थः ।
EVEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
BEGELEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૦૦ Re8000000000588888888888888888SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS
B

Page #106

EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
CEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
હsssssss======================== ====={ ઉપસંપદ સામાચારી ફ્રિ
જ્ઞાનોપસંપદની વાત ચાલે છે એટલે એને અનુસરીને અહીં અર્થગ્રહણ સંબંધી વિધિને કહેવાની ઈચ્છાવાળા 5 & ગ્રન્થકાર ૭૫મી ગાથાથી વિધિનિરૂપણ શરુ કરે છે.
ગાથાર્થ : અહીં અર્થગ્રહણને વિશે જિનવરોએ આ વિધિ કહેલો છે કે “સૌ પ્રથમ તો ઉચિતસ્થાનમાં છે શું પ્રમાર્જના કરવા યોગ્ય છે.” ___ यशो. - इहयं ति । इह-उक्तोपसंपदि सूत्रग्रहणविधेरपि प्रमार्जनादेरन्यत्रोक्तत्वेऽपि प्रपञ्चभिया नियुक्तिप्रघट्टकमात्रानुरोधेन च तमुपेक्ष्याह-अर्थग्रहणे अनुयोगाभ्युपगमे ઉષ:=વક્ષ્યમાં વિંધ: નિદૈ =સદ્ધિઃ કપ્તઃ -ઋથિત , તે વા છે प्राज्ञैर्गणधरादिभिराप्तः प्राप्तः, आत्तो गृहीतो वा, तेभ्यः प्रज्ञयाऽतिशयितधिया वाऽऽप्तो गणधरादिभिरिति गम्यम् । “जिण ! तए समक्खाओ" इति पाठान्तरम्, तत्र हे जिन भगवन् ! त्वया समाख्यातः-सम्यक् प्रकारेण विनयानुबन्धादिलक्षणे नाख्यातः-कथित રૂત્યર્થઃ
चन्द्र. - अन्यत्र शास्त्रान्तरे उक्तत्वेऽपि कथितत्वेऽपि । तथा च ग्रन्थान्तरे प्रसिद्धस्य विधेरत्रापि निरूपणं कर्तव्यमित्यापन्नं । तथाऽपि प्रपञ्चभिया='विस्तरो भविष्यति' इति भयात् नियुक्तिप्रघट्टकमात्रानुरोधेन च निर्युक्तौ यत्प्रकरणं, तन्मात्रानुसारेणैवायं ग्रन्थोऽस्ति निर्युक्तौ च केवलमर्थग्रहणविधिः प्रतिपादिता । न सूत्रविधिः। જ તતૐ ત=સૂત્રવિધ | તે =તીર્થ રેગ્ય: પ્રજ્ઞાતિશયિતથી વા=“પ્રાપ્ત” તિ સત્ર “g'
उपसर्गस्यायमर्थः प्रतिपादितः । विनयानुबन्धादिलक्षणेन विनयवृद्धिर्यथा भवति, तादृक्प्रकारेण । છે ‘સમરથતિ:' રૂત્યત્ર “સમ્' ઉપસચયમર્થ: પ્રતિપતિ: |
ટીકાર્થ: કહેલી જ્ઞાનોપસંપદમાં અર્થગ્રહણને વિશે આ પ્રમાણે વિધિ છે.
(શિષ્ય : ઉભા રહો. પહેલા તો સૂત્રગ્રહણની વિધિ કહેવી જોઈએ. તમે કદાચ એમ કહો કે “અમને છે સૂત્રગ્રહણની વિધિ નથી આવડતી” તો એ ખોટી વાત કહેવાય. બીજા ગ્રન્થોમાં સૂત્રગ્રહણની વિધિ બતાવેલી છે જ છે. તમે એને અનુસાર સૂત્રગ્રહણની વિધિ બતાવો.)
ગુરુ : તમારી એ વાત સાચી છે કે સૂત્રગ્રહણની પ્રમાર્જનાદિ રૂપ વિધિ બીજા ગ્રન્થોમાં કહેલી જ છે. પણ છે એ કહેલી હોવા છતાં પણ જો અમે એનું નિરૂપણ કરીએ તો અહીં ઘણો જ વિસ્તાર થઈ જાય. એ ભયથી જ છે અમે સુત્રગ્રહણની વિધિની ઉપેક્ષા કરીએ છીએ.
(શિષ્ય : વિસ્તારનો ભય નડતો હોય તો તો અર્થગ્રહણની વિધિ પણ શું કામ બતાવો છો ? એની પણ છે 8 ઉપેક્ષા કરો ને ?)
ગુરુઃ આ અમારો ગ્રન્થ એ આવશ્યક નિર્યુક્તિમાં જે દશસામાચારીનું વર્ણન છે માત્ર એને અનુસરીને કે રચાયેલો છે. અર્થાત અમે જેટલું આવ.નિર્યુક્તિમાં દશ સામાચારી વર્ણન પ્રકરણમાં બતાવેલ છે એ જ સ્પષ્ટ છે રીતે બતાવવાના છીએ. હવે આવ.નિર્યુક્તિમાં આ પ્રકરણની અંદર સૂત્રગ્રહણ વિધિ બતાવી નથી. માત્ર અર્થગ્રહણની વિધિ જ બતાવી છે. એટલે સૂત્રગ્રહણની વિધિની ઉપેક્ષા કરીને અર્થગ્રહણની વિધિ બતાવી છે.
દે
Digggggggggggggggggggggggggggggggggggggggggggg છે મહામહોપાધ્યાય ચશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૦૧ Reating hisaginatinashiniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiia

Page #107

REEEEE
SBEEGE8888888888888888888888888888888888GREEEEEEEEE
30000000000000000000000000000003083300300380868800300000000000
BREARRIERRIERRORIEEEEEEEEEEEEERatom संपE सामाधारी
थामा “पण्णत्तो' २०६ छ. मेनु संस्कृत प्रज्ञप्त, प्राज्ञाप्त, प्रज्ञाप्त भे रोय प्रभारी मर्थ घटे छ.। (१) तीर्थ 43 ॥ विपि प्रज्ञप्तायेतो छ. (२) तीर्थ ४२ पासेयी प्राश मेवा १५२ वडे मा विपि भगवायेतो छ. (3) २५५२0 43 प्र द्धि द्वारा मा विपि भेजवायदो छे.
छेसा में सोमा “गणधरादिभिः" २०६न४३२ छे. मे २॥याम नथी सदी में समा ४ देवानो छ.।
055 °४०यामे “जिण ! तए समक्खाओ' में प्रमाणो “जिणवरेहिं पण्णत्तो' न। स्थाने समेत छे. છે ત્યાં આ પ્રમાણે અર્થ કરવો કે “હે જિન ! તમારા વડે આ વિધિ વિનયગુણની પરંપરા વગેરે રૂપ સભ્યપ્રકારે છે કહેવાયો છે.” અર્થાત્ જેમાં વિનયગુણની પરંપરા વધે એવા પ્રકારનો આ વિધિ છે.
यशो. - विधिमेवाह-पूर्व प्रथमं उचिते-व्याख्यानोपवेशनयोग्ये स्थाने प्रमार्जना 1 कर्त्तव्या भवति । ज्ञानाचारो हि चारित्रिणां चारित्राचाराविरोधेनैव श्रेयान्, अन्यथा
पुनरनाचार एव। इत्थं च तदर्थिना पूर्वं भूमिप्रमार्जनेन चारित्राचा चिती समुदञ्चिता भवति। रु सा च हेतुः कल्याणपरम्पराया इति तत्त्वम् ॥५॥
चन्द्र. - ज्ञानाचारो हि-वाचनाप्रच्छनादिरूपः चारित्रिणां सुसाधूनां चारित्राचाराविरोधेनैव का प्रमार्जनादिरूपस्य चारित्राचारस्य बाधा यथा न भवति, तथैव श्रेयान् हितकरः अन्यथा चारित्राचारबाधायां तु
अनाचार:=पाल्यमानोऽपि ज्ञानाचारोऽनाचारो भवति । न ज्ञानाचारपालनजन्यं फलं जनयति इति । तदर्थिना=ज्ञानाचारार्थिना पूर्व अर्थादिग्रहणात्प्राक्काले चारित्राचारौचिती चारित्राचारौचित्यं=उचितः। चारित्राचार इति यावत् समुदञ्चिता भवति–पालिता भवतीति। सा च=चारित्राचारौचिती ॥७५।।
मे विपि शुंछ ? ते ४ वे मतावे छे. સૌ પ્રથમ વ્યાખ્યાન બેસાડવા માટેના યોગ્ય સ્થાનમાં કાજો લેવો. (शिष्य : d वानी शी ४३२ ?)
ગુરુ : જ્ઞાનાચાર ચારિત્રીઓના ચારિત્રાચારને વિરોધ ન આવે એ રીતે આચરવામાં આવે તો જ 8 3 કલ્યાણકારી બને. ચારિત્રાચારને વિરોધી બનનાર જ્ઞાનાચાર તો અનાચાર જ બને. કાજો લેવો એ ચારિત્રાચાર શું છે એના વિનાનો જ્ઞાનાચાર અનાચાર બને.
આ પ્રમાણે છે, માટે ચારિત્રના ઈચ્છુક જીવે પહેલા ભૂમિને પ્રમાર્જન કરવી જોઈએ. એના દ્વારા એ સાધુએ ચારિત્રાચારનું ઔચિત્ય પ્રગટ કરાયેલું=આચરાયેલું થાય છે. અને એ ચારિત્રાચારનું ઔચિત્ય કલ્યાણની પરંપરાનું કારણ છે એ તત્ત્વ છે. I૭પ
यशो. - दोन्नि निसिज्जाउ तओ कायव्वाओ गुरुण अक्खाणं । ,
अकयसमोसरणस्स उ वक्खाणुचिय त्ति उस्सग्गो ॥७६॥
___ चन्द्र. - → ततः गुरूणां अक्षाणां च द्वे निषद्ये कर्तव्ये । “अकृतसमवसरणस्य व्याख्या अनुचिता"
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત • ૧૦૨ Recomm e n0000000000000000000000000000000000000000000000000

Page #108

8800008380000000000000388888888880030030680038003000000
साभायारी इति उत्सर्गः - इति गाथार्थः । ૩ ગાથાર્થ ? ત્યારબાદ ગુરુ અને સ્થાપનાચાર્ય એ બેની બે નિષદ્યા=આસનો કરવા=ગોઠવવા. ઉત્સર્ગમાર્ગ છે 8 એ છે કે સમવસરણ કર્યા વિના=સ્થાપનાચાર્ય સ્થાપિત કર્યા વિના વ્યાખ્યાન આપવું એ ગુરુ માટે ઉચિત નથી. ___ यशो. - दोन्नि त्ति । ततस्तदुत्तरं द्वे निषद्ये कर्त्तव्ये, अक्षाणामित्युत्तरं 'च'कारस्य गम्यमानत्वाद् गुरूणामक्षाणां चेत्यर्थः । नन्वक्षाणामपि निषद्या किमर्थं कार्या ? इत्यत आह-अकृतसमवसरणस्य तु अविहिताक्षनिषिद्यस्य तु गुरोरिति शेषः व्याख्या अनुयोगार्पणा अनुचिता=अयोग्येत्युत्सर्गः, अतः साऽप्यावश्यकीति भावः ।
चन्द्र. - ततः प्रमार्जनादुर्ध्वं निषधे आसने । गुरूणामक्षाणां च वाचनाचार्याणां स्थापनाचार्याणां च।। गुरोः वाचनाचार्यस्य अनुयोगार्पणा व्याख्यानकरणं । उत्सर्ग: उत्सर्गमार्गः । अपवादतस्तु पुष्टालम्बने सति स्थापनाचार्याभावेऽपि व्याख्यानं संभवतीति । साऽपि न केवलं वाचनाचार्याणां, किन्तु स्थापनाचार्याणामपि निषद्या अवश्यंकर्तव्येति भावः ।
टीआई : suो दी माह में सासनी गो41. ॥थामा 'च' नथी. ५९॥ ‘अक्षाणां' में शनी पछी 8 ‘ર સમજી લેવાનો છે એટલે અર્થ આ પ્રમાણે થશે કે ગુરુ અને સ્થાપનાજીના બે નિષઘા કરવા.
શિષ્ય : ગુરુની નિષદ્યા તો બરાબર. પણ સ્થાપનાજીની પણ નિષદ્યા કરવાની જે વાત કરી છે એ શા છે माटे ? 8 ગુરુઃ જેણે સ્થાપનાજીની નિષઘા નથી બનાવી એવા ગુરુને માટે અનુયોગનું દાન અયોગ્ય છે. ગાથામાં
“अकृतसमवसरणस्य" २०६ अनु विशेष छ में समय मे नथी. भेटले “गुरोः" मेम विशेष्यवाय 8 શબ્દ બહારથી લાવવો.
આ ઉત્સર્ગ માર્ગ બતાવ્યો. અને આ અનુસારે સ્થાપનાજીની નિષદ્યા પણ આવશ્યક છે.
यशो. - एतदर्थज्ञापनार्थमेव 'मज्जणणिसिज्जअक्खा' (आव० नि० ७०३) इत्यत्र साक्षादक्षग्रहणमित्याहुः ॥७६॥
चन्द्र. - एतदर्थज्ञापनार्थमेव="अक्षनिषद्याऽवश्यं करणीया" इति एतस्यार्थस्य ज्ञापनार्थमेव ॥६॥ પૂર્વાચાર્યો કહે છે કે “આ પદાર્થને જણાવવા માટે જ આવિ.નિયુક્તિમાં ૭૦૩મી ગાથામાં સાક્ષાત્ अक्ष स्थापना शर्नु ! ४२८. छे." ||७६॥ यशो. - खेले य काइयाए जोग्गाई मत्तयाइं दो होति ।
तयवत्थेणवि अत्थो दायव्वो एस भावत्थो ॥७॥
EEEEEEEEEEEEEEE
SSSSSSSSSS
FEECEEEEEEEEEEEE
चन्द्र. - → श्लेष्मणि कायिक्यां च योग्ये द्वे मात्रके भवतः । तदवस्थेनाऽपि गुरुणा अर्थः दातव्यः
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૦૩. Rece m0000000000000ccccccc0000000000RRESERB

Page #109

BEEEEEEEEEEEEEE
દાદા :
E EELECCOCHECHELEWEEEEEEEEEEEEEEEEEEEECECECECCEEG
ssssssssssss ઉપસંપદ સામાચારી છે તો ભાવાર્થ – રૂતિ થાર્થ 8 ગાથાર્થ : કફ અને માત્રુને માટે યોગ્ય બે પ્યાલાઓ ત્યાં સ્થાપવાના હોય છે. આવી રોગિષ્ઠ અવસ્થાવાળા છે 8 ગુરુએ પણ વાચના આપવી જોઈએ. એ ભાવાર્થ છે.
यशो. - खेले यत्ति । ततः श्लेष्मणि कायिक्यां च श्लेष्मनिमित्तं कायिकीनिमित्तं चेत्यर्थः, गुरोरिति शेषः, योग्ये=उचिते मात्रके समाधिस्थानरूपे द्वे भवतः स्थापनीये इति શેષ:,
चन्द्र. - ततः=निषद्याद्वयरचनानन्तरं समाधिस्थानरूपे-तत्र हि मात्रके गुरुः श्लेष्म कायिकी च परिष्ठाप्य शरीरसमाधि प्राप्नोतीति तन्मात्रकं समाधिस्थानरूपं कथ्यते ।
ટીકાર્થ : બે નિષદ્યા ગોઠવ્યા બાદ કફને માટે અને માત્રાને માટે ઉચિત બે પ્યાલા ત્યાં સ્થાપવા જોઈએ. છે અહીં “કોના કફ-માત્રાને માટે ?” એ લખ્યું નથી. એટલે “પુરોઃ” શબ્દ સમજી લેવો. એમ “બે પ્યાલાઓનું શું કરવું ?” એવું પણ ગાથામાં લખેલ નથી. એટલે “થાપની” શબ્દ પણ સમજી લેવો. છે તથા ઉત્તેજિ ... એમાં જે સપ્તમી વિભક્તિ છે. એ નિમિત્ત સપ્તમી છે. એટલે શ્લેષ્મને નિમિત્તે=માટે... ૨ છે એમ અર્થ થઈ શકશે. છે (અહીં પ્યાલાઓમાં માગુ-કફ કાઢી નાંખવાથી ગુરુ સમાધિ-સ્વસ્થતા પામે છે. માટે આ પ્યાલાઓ છે જ સમાધિસ્થાન તરીકે ઓળખાવ્યા છે.)
___ यशो. - अन्यथा पुनरर्धकृतव्याख्यानोत्थानानुत्थानाभ्यां स्वाध्यायपलिमन्थात्मर विराधनादिप्रसङ्ग इति भावः । 8 चन्द्र. - ननु यदि द्वे मात्रके न स्थाप्येते, तर्हि को दोषो भवेत् ? इत्यत आह अन्यथा मात्रकद्वयास्थापनायां अर्धकृतव्याख्यानेत्यादि । यदि अर्धकृतव्याख्यानो गुरुः कायिक्यर्थं श्लेष्मार्थं च उत्थाय
दूरे स्थिते मात्रके कादिकी श्लेष्म वा व्युत्सृजति । तदा तावत्कालं स्वाध्यायपलिमन्थः स्वाध्यायव्याघातो 1 भवेत् । यदि तु व्याख्यानभङ्गाकरणार्थं गुरुः नोत्तिष्ठेत् । किन्तु कायिकी निरुध्यात्, श्लेष्म वा अन्तः एव गलेत्।
तहि रोगादिना गुरोः आत्मविराधना स्यात् । तस्मात् अवश्यं द्वे मात्रके तत्र स्थापनीये । છે જો આ બે પ્યાલા ન મુકવામાં આવે તો સ્વાધ્યાયનો વ્યાઘાત અથવા તો આત્મવિરાધના થવાનો પ્રસંગ ૬ 8 આવે. છે તે આ પ્રમાણે - અડધું વ્યાખ્યા પૂરું થાય અને ગુરુને માત્રાની શંકા થાય કે કફ નીકળે તો એ વખતે 8 ગુરુ શું કરે ? જો એ માત્રુ-કફ કાઢવા માટે દૂર રહેલા પ્યાલા પાસે જાય તો એટલો સમય બધાના સ્વાધ્યાયનો
વ્યાઘાત થાય. અને જો સ્વાધ્યાયનો વ્યાઘાત ન થવા દેવા માટે ગુરુ માત્રુ-કફ રોકી રાખે તો એનાથી રોગાદિ થવાને લીધે આત્મવિરાધના થાય. પણ બે પ્યાલા પાસે જ હોય તો ગુરુ તરત જ એમાં માત્રુ-કફ દૂર કરીને છે વ્યાખ્યાન ચાલુ કરી દે. એટલે એમાં બેમાંથી એક પણ દોષ ન લાગે.
WEEGBELEECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
RE
આ મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૦૪ SELL
E
LEHEHEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE

Page #110

cesssssssssREGREssamssssRRECRURRRRRRRREGERGRESSESEEGRESSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSCREEstarcasti
RAILERTREETETTERTRENDERLIERRENTIRITTERRIERREE Gi4E सामाचारी
यशो. - ननु कृतकायिकीव्यापारेणैव गुरु णा व्याख्याप्रारम्भादन्तरा कायिक्या। अनवकाशादुक्तदोषाभावेन किं कायिकीमात्रकेण ? इत्यत आह-तदवस्थस्यापि सा पुनः पुनः कायिकीसमागमनिमित्तरोगग्रस्तावस्था यस्यासौ तदवस्थस्तस्यापि, अपिशब्दोऽन्यस्य सुतरां तदौचित्याभिव्यञ्जकः, अर्थः अनुयोगो दातव्य इति भावार्थः । “दो चेव मत्तगाई खेले तह काइयाइ बीयं तु" (आव० नि० ७०५) इति सूत्ररहस्यम् ।
चन्द्र. - शङ्कते → कृतकायिकीव्यापारेणैव-व्याख्यानारम्भात् पूर्वमेव कृतः कायिकीव्यापार: येन स, तादृशेन अन्तरा व्याख्यानमध्ये । अनवकाशात्=असंभवात् उक्तदोषाभावेन="कायिक्यर्थं उत्थाने । र स्वाध्यायपलिमन्थः, अनुत्थाने तु आत्मविराधना" इत्यादिदोषाणां असंभवेन । किं कायिकीमात्रकेण? यतः कायिक्येव नास्तीति ।
समाधानमाह तदवस्थस्यापि यस्य हि पुनः पुनः कायिकीसमागमनिमित्तो रोगो भवति, तद्गुरोरर्थं तत्र मात्रके स्थापनीये । एवं च तादृशरोगिणाऽपि गुरुणा यदि व्याख्यानं दातव्यं । तर्हि अन्येषां तु निरोगिणां गुरुणां का वार्ता ? इति । एतदेवाह अपिशब्दो इत्यादि । अन्यस्य निरोगिणः गुरोः सुतरां रोगिणः गुरोः । सकाशादधिकं तदौचित्याभिव्यञ्जकः व्याख्यानकरणस्य यदौचित्यं, तत्प्रकटनकारी।
શિષ્યઃ વ્યાખ્યાન શરૂ કરતા પહેલા તો ગુરુ માત્ર કરીને જ આવે. માત્રુ કર્યા બાદ જ વ્યાખ્યાનનો પ્રારંભ a 8 કરે. હવે કલાક ચાલનાર વ્યાખ્યાનની અંદર માત્રુની શંકા થવાની કોઈ શક્યતા જ નથી. અને એટલે તમે છે છે ઉપર બતાવેલા દોષ પણ રહેતા નથી કે “માતુની શંકા થાય તો...” તો પછી માત્રાના પ્યાલાનું શું પ્રયોજન છે
छ ? मात्रा में °४ नो प्यास २५ो. છે ગુરુઃ આનો ગૂઢ અર્થ આ જ છે કે “વારંવાર માત્ર થાય એવા પ્રકારના રોગથી ઘેરાયેલી અવસ્થાવાળા છે गुरमे ५४॥ महान ४२j ४ मे. 'तदवस्थेनाघि' मा २3दो ५५ २०६ मे पातने प्रगट ४२ 3, “निरोकी गुरुमे तो अवश्य महान ४२ मे 6यित छ." भाव.नियुस्तिनोट “दो चेव मत्तगाई....” 418 छ मेनु આ જ રહસ્ય છે.
यशो. - तथा च तथाविधग्लानत्वादिकारणे तदौचित्यमित्युक्तं भवति । अत एव पञ्चवस्तुके (१००३) ऽप्यभिहितम्
दो चेव मत्तगाइं खेले तह काइयाइ बीयं तु । एवंविहो वि सुत्तं वक्खाणिज्ज त्ति भावत्थो ॥ इति ॥७७॥
चन्द्र. - तथा च तथाविधग्लानत्वादिकारणे एवं च यदा ग्लानत्वादिकं नास्ति, तदा मात्रकद्वयं न स्थापनीयमिति भावः । एवंविहोवि पुनः पुनः कायिकीसमागमात्मकरोगयुक्तोऽपि ॥७७॥
આનો સાર એ કે “જ્યારે અનુયોગદાતા ગુરુ વારંવાર માત્રુ થાય તેવા પ્રકારની માંદગી વગેરેવાળા હોય છે છે તો એવા કારણોસર ત્યાં માત્રાનો પ્યાલો મૂકવો ઉચિત છે.” ProcTRICULUMU V ERTEBR00000000000RRRRIconvertersnews આ મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૯ ૧૦૫ ૨ W EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE

Page #111

(જ્યારે આવી કોઈ માંદગી વગેરે ન હોય ત્યારે એ પ્યાલાદિ મૂકવાની જરૂર નથી.)
આથી જ પંચવસ્તુકમાં પણ કહેલું છે કે → શ્લેષ્મને માટે અને માત્રાને માટે એમ પ્યાલાઓ ત્યાં राजवा. आनो भावार्थ = रहस्य से छे } "खावा प्रझरना गुरुखे या सूत्रनुं व्याप्यान वुं भेजे.॥७७॥ यशो. - नन्वेवंविधाऽशक्तिमतोऽनुयोगादानेऽपि का क्षतिः ? इत्यत आहतावइयाविय सत्ती इहरा नूर्ण निगूहिया होई । सत्तिं च णिगृहंतो चरणविसोहिं कहं पावे ॥७८॥
ઉપસંપદ સામાચારી
चन्द्र. - → इतरथा नूनं तावत्यपि शक्तिः निगूहिता भवति । शक्तिं च निगूहयन् चारित्रविशुद्धिं कथं प्राप्नुयात् ? ← इति गाथार्थः ।
શિષ્ય : જે ગુરુ વારંવાર માત્રુ આવવું વગેરે રૂપ અશક્તિવાળા છે એ ગુરુ વ્યાખ્યાન ન આપે તો ય એમને शुं वांधी ?
ગુરુ : આનો ઉત્તર હવેની ગાથામાં આપે છે.
ગાથાર્થ : જો વ્યાખ્યાન ન આપે તો તેટલી શક્તિ પણ નિગૃહિત કરાયેલી થાય છે. અને શક્તિની નિગૃહના કરતો સાધુ ચારિત્રની વિશુદ્ધિને શી રીતે પામે ?
यशो - तावइया वि यत्ति । तावत्यपि च = रोगग्रासादल्पीयस्यपि च शक्तिः इतरथा = अनुयोगादाने नूनं=निश्चितं निगूहिता = धृतिबलाऽस्फोरणेनाऽप्रकटीकृता भवति ।
चन्द्र.
स्पष्टं ।
ટીકાર્થ : રોગના કા૨ણે શક્તિ ખવાઈ જવાને લીધે ગુરુમાં શક્તિ ઘટી ગઈ છે. પણ જો અર્થદાન ન કરે તો તો નક્કી એ ગુરુએ ધી૨જ-બળને સ્ફોર્યુ ન હોવાને લીધે એ અલ્પ પણ શક્તિ નિગૂહિત उरायेली=छूपावेली=प्रगट न उरायेली थाय छे.
यशो - किं ततः ? इत्यत आह शक्तिं च = पराक्रमं च निगूहयन् = आच्छादयन् चरणविशुद्धि चारित्रप्रकर्षं कथं प्राप्नुयात् ? न कथमपीत्यर्थः । शक्तिनिगूहनं विना यतमान एव हि यतिरुच्यते, अतः शक्तिनिगूहने यतित्वशुद्धिर्दूरापास्ता । अत एवाऽशक्तमाश्रित्याप्येवमुक्तम् - ( उपदेशमाला -३८४)
सो विय णीअपरक्कमववसायधिइबलं अगूहंतो । मुत्तूण कूडचरियं जइ जयंतो अवस्स जई ॥ इति ॥ ७८ ॥
-
चन्द्र. - अत एव=शक्तिनिगूहने यतित्वशुद्धिः यतो न भवति, तत एव अशक्तमाश्रित्यापि = न केवलं शक्तस्येति अपिशब्दार्थः । उपदेशमालागाथार्थस्त्वयम् यः अशक्तः, सोऽपि निजपराक्रमव्यवसाय धृतिबलं
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ -
ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭ ૧૦૬

Page #112

ઉપસંપદ સામાચારી
अनिगूहयन् कपटाचारं मुक्त्वा यदि सम्यग्यतेत संयमयोगे, तर्हि अवश्यं सोऽपि यतिः । यस्य यस्मिन्स्वोचिते योगे यादृशी शक्तिः, तेन तस्मिन्योगे तादृशी शक्तिः न निगूहनीया इति परमार्थः ॥७८॥
(શિષ્ય : ભલે ને શક્તિ-નિગૂહન થતું ? શું વાંધો ?)
ગુરુ : શક્તિ=પરાક્રમને ઢાંકનારો સાધુ ચારિત્રના પ્રકર્ષને શી રીતે પામે ? કોઈપણ રીતે ન પામે. શક્તિનું નિગૂહન કર્યા વિના સંયમયોગોમાં યત્ન કરતો સાધુ જ યતિ કહેવાય. એટલે શક્તિનું નિગૂહન કરવામાં આવે તો તો સાધુત્વની શુદ્ધિ ઘણી દૂર ફેંકાઈ જાય છે. માટે જ તો અશક્ત સાધુને આશ્રયીને પણ આ પ્રમાણે કહેલું છે કે “તે અશક્ત સાધુ પણ પોતાના પરાક્રમ, વ્યવસાય, ધી૨જબલને છૂપાવ્યા વિના, કપટાચરણને છોડીને જો સંયમ યોગોમાં યતના કરે તો તે અવશ્ય સાધુ જ છે.”
એટલે શક્તિનિગૂહન ન જ ચાલે. II૭૮૫
યશો.
ननु भूयः कालप्रतिबद्धमनुयोगमददानोऽप्यसौ स्वल्पसमाधिकालानुरूपमल्पमेव कार्यान्तरं करिष्यति ततो न शक्तिनिगूहनप्रयुक्तो दोषः इत्यत आहअणुओगदायगस्स उ काले कज्जंतरेण णो लाहो ।
?
कप्पडवावारेणं को लाहो रयणजीविस्स ॥७९॥
-
चन्द्र. - ननु शक्त्यनिगूहनार्थं व्याख्यानमेव करणीयमिति न नियमः । जिनदर्शनादिरूपे कुत्रापि संयमयोगे स्वशक्तिं स्फोरयन् शक्त्यनिगूहनजन्यं फलं प्राप्नोत्येव । ततश्च भूयः कालप्रतिबद्धं - दीर्घकालं यावद् भाविनं अनुयोगं=व्याख्यानं अददानोऽप्यसौ = गुरुः स्वल्पसमाधिकालानुरूपं = स्वल्पः समाधिजनकश्च यो कालः, तदनुसारि अल्पमेव कार्यान्तरं = स्वयं शास्त्रपठनादिरूपं करिष्यति ।
समादधाति । अनुयोगदायकस्य काले कार्यान्तरेण न लाभः । रत्नजीविनः कर्पटव्यवहारेण को નામ: ? ← इति गाथार्थः ।
શિષ્ય : “ગુરુએ શક્તિનિગૂહન ન કરવું જોઈએ.” એ જ તમારે કહેવું છે ને ? તો ભલે. ઘણા લાંબા કાળ સુધી ચાલનાર વ્યાખ્યાન ગુરુ ન આપે અને છતાં પોતાની જેટલી શક્તિ છે તે પ્રમાણે અલ્પકાળના, સમાધિ ટકે એટલા કાળ ચાલનારા અલ્પ એવા જ કોઈ શાસ્ત્રવાંચનાદિ બીજા કાર્યને એ કરે તો તો વાંધો નથી ને ? કેમકે એમણે શક્તિનું નિગૃહન નથી કરેલું. બીજા કાર્યોમાં શક્તિનો વપ૨ાશ કર્યો જ છે. તો હવે શક્તિનિગૂહનથી થનારો દોષ તો નહિ જ લાગે. એટલે “રોગી ગુરુએ પણ વાચના આપવી” એ આગ્રહ છોડી દો.
ગુરુ : આનો ઉત્તર આ ગાથામાં આપે છે.
ગાથાર્થ : વ્યાખ્યાનદાતાને વ્યાખ્યાનદાનના કાળે બીજું કામ ક૨વાથી લાભ=ફળ ન મળે. રત્નના વેપારીને કાપડના વેપારથી શું લાભ થાય ?
यशो - अणुओगति । अणुओगदायगस्स उ इति । अनुयोगदायकस्य तु अर्थव्याख्यानार्पकस्य तु काले = अनुयोगवेलायां कार्यान्तरेण तदतिरिक्तकार्येण नो મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા - વિવેચન સહિત ૭ ૧૦૭

Page #113

GEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
ART I STERESTERTAITRITTETTEERTREEEEEN GसंपE साभायारी लाभ: नेष्टफलावाप्तिः । अत्र दृष्टान्त-माह रत्नजीविनः रत्नैरिन्द्रनीलादिभिर्जीवति वृत्ति करोतीति रत्नजीवी, तस्य कर्पटव्यवहारेण स्थूलवस्त्रव्यापारेण को लाभः न कोऽपीत्यर्थः।। तत्राऽपरिनिष्णातत्वादुपेक्षाभावाच्चेतिभावः । र चन्द्र. - समाधानमाह अनुयोगदायकस्येत्यादि सुगमम् । तत्र कर्पटव्यवहारे अपरिनिष्णातत्वात्=8 र अकुशलत्वात् उपेक्षाभावाच्च यतः तत्कार्यं स्वरुच्यनुरूपं नास्ति । ततः तत्रोपेक्षा भवतीति हेतोः तस्य गुरोः न कोऽपि लाभः ।
ટીકર્થ : અર્થનું વ્યાખ્યાન આપનારા ગુરુને વ્યાખ્યાનના કાળે વ્યાખ્યાન સિવાયનું બીજું કાર્ય કરવાથી કે 8 ઈષ્ટફળની પ્રાપ્તિ થતી નથી. (વ્યાખ્યાન સિવાયના કાળમાં વ્યાખ્યાન સિવાયના કાર્યો કરે એનો વાંધો નથી.) B
આ વાતને સમજાવવા માટે દષ્ટાન્ત બતાવે છે કે ઈન્દ્રનીલ વગેરે રત્નો વડે આજીવિકા ચલાવનારા છે રત્નવેપારીને સ્થૂલવસ્ત્રોના વેપાર વડે શું લાભ થાય ? કોઈપણ લાભ ન થાય ? કેમકે રત્નનો વેપારી છે
સ્થૂલવસ્ત્રોના વેપારમાં નિષ્ણાત=હોંશિયાર નથી. અને એ વેપારમાં એ દીલ દઈને કામ નહીં કરી શકે. એમાં જ ઉપેક્ષા જ થવાની. માટે ફળ ન મળે.
यशो. - एवं चानुयोगं मुक्त्वा कार्यान्तरकरणे तस्याऽविवेक इत्युक्तं भवति, यो हि यत्राधिकारी स तमर्थमेव साधयन् विवेकी व्यपदिश्यत इति निगर्वः ॥७९॥
चन्द्र. - निगर्व: रहस्यम् । આના દ્વારા ગ્રન્થકાર એમ કહે છે કે “વ્યાખ્યાન છોડીને બીજું કામ કરવામાં તે ગુરુનો અવિવેક જ છે १॥य." R. આ બધાનો નિર્વ=સાર એ છે કે જે વ્યક્તિ જે કાર્યમાં અધિકારી હોય તે વ્યક્તિ તે જ અર્થને સાધે તો છે એ વિવેકી તરીકે ગણાય II૭લા.
यशो. - वंदंति तओ सव्वे वक्खाणं किर सुणंति जावइया । व तत्तो काउस्सग्गं करेंति सव्वे अविग्घट्ठा ॥८॥
चन्द्र. - → ततः यावन्तः किल व्याख्यानं शृण्वन्ति । तावन्तः वन्दन्ते । ततः सर्वे अविध्नार्थं । कायोत्सर्गं कुर्वन्ति - इति गाथार्थः ।
ગાથાર્થ: ત્યારબાદ જેટલા સાધુઓ વ્યાખ્યાન સાંભળવાના હોય તે બધા જ વંદન કરે. ત્યારબાદ બધા & છે જ વિઘ્નોના અભાવને માટે કાયોત્સર્ગ કરે.
यशो. - वंदति त्ति । ततः तदनन्तरं किलइति सत्ये । यावन्तो व्याख्यानं शृणवन्ति, तावन्त इति गम्यम् । सर्वे न तु कतिपये, वन्दन्ते द्वादशावर्तवन्दनेनेति विधिविशेष
EEEEEEEEEEEEEEEEE
8મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૯ ૧૦૮

Page #114

TREET पसंपE सामायारी ED बलादुन्नीयते ।
ततः तदनन्तरं सर्वे कायोत्सर्गं कुर्वन्ति । किमर्थं ? इत्याह अविध्नार्थ उत्पन्नोत्पत्स्यमानविनक्षयानुत्पत्यर्थं ।
EEEEEEEEEEEEEEE
SERIES
CGEECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEECECCHCCCCCCEHELEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEECCHWOODCREEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
चन्द्र. - तदनन्तरं मात्रकद्वयस्थापनानन्तरं । ननु मूलगाथायां "द्वादशावर्तवन्दनेन"इति नोक्तं । ततः भवता कथं तद्ज्ञातं ? अत आह विधिविशेषबलात् शास्त्रान्तरे प्रतिपादितस्य व्याख्यानश्रवणविधिविशेषस्य। सामर्थ्यात् उन्नीयते गम्यत एतत् । उत्पन्नोत्पत्स्यमानेत्यादि उत्पन्नानां विघ्नानां क्षयार्थं उत्पत्स्यमानानां च का विध्नानां अनुत्पत्यर्थं इति योजना । છે ટીકાર્થ : બે પ્યાલા મૂકી દીધા બાદ જેટલા સાધુઓ વ્યાખ્યાનને સાંભળતા હોય તેટલા બધા જ સાધુઓ છે
वर्तन 43 न. ४३. હું અહીં “તાવન્ત” શબ્દ ન લખ્યો હોવા છતાં સમજી લેવાનો. અને બધાએ વંદન કરવાની વાત કરી છે. જે છે એટલે કેટલાંક જ વંદન કરે એ ન ચાલે.
(शिष्य : ५५ unwi वहिन ४२वानी बात तो नथी . त मे यांचा दाव्य ?)
ગુરુઃ ગાથામાં દ્વાદશાવર્તની વાત નથી. છતાં અન્ય ગ્રન્થોમાં જે અર્થગ્રહણની વિસ્તૃત વિધિ બતાવી છે. છે એમાં દ્વાદશાવર્તવંદનની જ વાત કરી છે. એટલે એના બળથી અહીં પણ એ પદાર્થ સમજી શકાય છે. છે ત્યારબાદ બધા જ સાધુઓ ઉત્પન્ન થયેલા વિદ્ગોના ક્ષયને માટે અને ઉત્પન્ન થનારા વિદ્ગોનો ઉત્પાદ છે હું અટકાવવાને માટે કાયોત્સર્ગ કરે.
यशो. - तदुक्तमावश्यकवृत्तौ "सर्वे श्रोतार: 'श्रेयांसि बहुविध्नानि' इति कृत्वा तद्विघातायानुयोगप्रारम्भे कायोत्सर्गं कुर्वन्ति" इति ।
चन्द्र. - आवश्यकवृतिस्तु सुगमैव ।
આવશ્યકની ટીકામાં કહ્યું છે કે બધા શ્રોતાઓ “કલ્યાણકારી કાર્યો ઘણા વિપ્નોવાળા હોય છે.” એ પ્રસિદ્ધિને લીધે કલ્યાણકારી એવા વ્યાખ્યાનરૂપ કાર્યના વિદ્ગોના વિનાશને માટે વ્યાખ્યાનના પ્રારંભમાં योत्सने ४३ . - ।।८।। यशो. - ननु सर्वमेव शास्त्रं मंगलमूतं, पुनः किं तत्र मंगलान्तरेण ? इत्यत आह
जइवि हु मंगलभूयं सव्वं सत्थं तहावि सामण्णं ।
एयम्मि उ विग्धखओ मंगलबुद्धी इइ एसो ॥८१॥ चन्द्र. - शङ्कते ननु इत्यादि । तत्र=मंगलभूते शास्त्रे मंगलान्तरेण कायोत्सर्गात्मकेनान्येन मङ्गलेनेति ।।
→ यद्यपि सर्वं शास्त्रं मङ्गलभूतं, तथापि सामान्यम् । एतस्मिन् विघ्नक्षयः मङ्गलबुद्ध्या भवति इति भी एषः (कायोत्सर्गः) - इति गाथार्थः । ProcccwORRENT000000000000000
0 0
0000 મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૦૯ છે
D

Page #115

ઉપસંપદ સામાચારી
શિષ્ય : આખું ય શાસ્ત્ર મંગલ જ છે ને ? એ મંગલમાં વળી બીજા મંગલ વડે શું કામ છે ? ગુરુ : આનો ઉત્તર આ ગાથામાં આપે છે.
ગાથાર્થ : જો કે સર્વ=સંપૂર્ણ શાસ્ત્ર મંગલ છે. તો પણ સામાન્ય છે. શાસ્ત્રરૂપ મંગલને વિશે વિઘ્નોનો ક્ષય મંગલની બુદ્ધિથી થાય છે. અને માટે આ કાયોત્સર્ગ છે.
यशो - जइ विहुत्ति । यद्यपि हुः निश्चये सर्वं निरवशेषं शास्त्रं मङ्गलभूतं, एवंभूतनयेन मङ्गलपदव्युत्पत्त्याक्रान्तस्यैव मङ्गलत्वात्, आदिमध्यान्तभिन्नान्तरालानामपि
तथात्वव्यवस्थापनाच्च,
चन्द्र. - स्वीकारपूर्वकं समाधानमाह यद्यपीत्यादि । ननु निरवशेषं शास्त्रं कथं मङ्गलभूतं ? इत्यत आह एवंभूत नयेन=शब्दव्युत्पत्त्यर्थग्राहिणा नयेन मङ्गलपदव्युत्पत्याक्रान्तस्यैव = "मां गालयति संसारात्, मङ्ग लाति” इत्यादिरूपा या मङ्गलपदस्य व्युत्पत्तिः, तेन युक्तस्यैव मङ्गलत्वात् = तथा च संपूर्णस्यापि शास्त्रस्य कल्याणकारित्वात् पापक्षयकारित्वाच्च मङ्गलत्वमस्त्येव । न केवलं एवंभूतनयेन किन्तु आदिमध्येत्यादि । आदिमङ्गलं, मध्यमङ्गलं अन्तिममङ्गलं च । एतैः त्रिभिः मङ्गलैः भिन्नानि यानि अपान्तरालानि तेषामपि तथात्वव्यवस्थापनाच्च - मङ्गलत्वस्य प्रसिद्धत्वाच्च । एवं च अनेन प्रकारेणापि संपूर्णस्यापि शास्त्रस्य मङ्गलत्वं यद्यप्यस्ति एव ।
ટીકાર્થ : જો કે એ વાત તો નિશ્ચિત છે કે સંપૂર્ણ શાસ્ત્ર મંગલ છે.
(શિષ્ય : ઉભા રહો. આખું શાસ્ત્ર મંગલ છે એ તમે શી રીતે કહી શકો ? લોકમાં તો પૂર્ણ કળશ, સ્વસ્તિક વગેરેને જ મંગલ કહ્યા છે. શાસ્ત્રને મંગલ કહ્યું નથી.)
ગુરુ : એવંભૂતનય માને છે કે શબ્દનો વ્યુત્પત્તિ અર્થ જે વસ્તુમાં ઘટે. એ વસ્તુ એ શબ્દથી ઓળખી શકાય. એટલે મંગલપદના વ્યુત્પત્તિ અર્થથી યુક્ત પ્રત્યેક વસ્તુ મંગલ બની જાય. શાસ્ત્ર પણ મડું જ્ઞાતિ... વગેરે વ્યુત્પત્તિ અર્થોથી યુક્ત હોવાથી એ મંગલ કહેવાય.
વળી એવંભૂતનયને બાજુ પર રાખીએ તો ય શાસ્ત્રની શરૂઆતમાં મધ્યમાં અને અંતમાં એમ ત્રણ જગ્યાએ મંગલસ્વરૂપ શ્લોકો હોય છે. અને એ તો મંગલ તરીકે માન્ય જ છે. એમાં એવંભૂતનય લગાડવાની જરૂર નથી. આ ત્રણ શ્લોકો રૂપી મંગલોની વચ્ચે જે બે અંતરાલ=ભાગ આવે. તે પણ મંગલ તરીકે સિદ્ધ ક૨વામાં આવ્યા જ છે. (એ શી રીતે મંગલ તરીકે વ્યવસ્થાપિત થયા છે ? એ અહીં નથી બતાવ્યું.) એટલે એ દૃષ્ટિએ પણ આખું શાસ્ત્ર મંગલરૂપ છે એ હકીકત છે.
યશો.
तथाऽपि सामान्यं=अन्तरायक्षयसामान्यं प्रत्येव हेतुस्तत् । एतस्मिस्तु - शास्त्रे तु विघ्नक्षयः = अंतरायविनाशः मङ्गलबुद्धया = श्रेयोधिया इति हेतोः एषः = कायोत्सर्गः कर्त्तव्य इति शेषः ।
चन्द्र. - तथापि अन्तरायक्षयसामान्यं प्रत्येव हेतुः तत् = संपूर्णमपि शास्त्रं । शास्त्रे तु इत्यादि । मङ्गलं મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭ ૧૧૦

Page #116

RECORREERamaasacscesammamacastraa
ORERNETRIERRIERRIERRIERRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRR पसंपE सामायारी अन्तरायक्षयसामान्यं प्रति हेतुः, किन्तु शास्त्रस्यैव प्रतिबन्धकानां अन्तरायाणां क्षयस्य हेतुस्तु न मङ्गलं, किन्तु मङ्गलबुद्धिरिति भावः ।
તો પણ આ શાસ્ત્રરૂપી મંગલ સામાન્ય છે. એટલે કે સામાન્યથી અંતરાયોના ક્ષય પ્રત્યે જ તે શાસ્ત્ર મંગલ છે. છે કારણ છે. પરંતુ એ શાસ્ત્રને વિશે જ જે વિઘ્નો હોય એનો વિનાશ તો “મંગલ' તરીકેની બુદ્ધિથી જ થઈ શકે.
આ કારણસર આ કાયોત્સર્ગ કરવામાં આવે છે. ___यशो. - अयं भावः-विघ्नक्षयमात्रार्थितया शास्त्रे प्रवृत्तावपि शास्त्रविषयकविघ्नक्षयार्थितया न तत्रैव प्रवृत्तिर्युक्ता, अनुत्पन्नस्य स्वस्य स्वविघ्नक्षयाऽक्षमत्वात् ।। ___ चन्द्र. - तात्पर्यमाह - अयं भावः इत्यादि । विजक्षयमात्रार्थितया="मम विघ्नानां क्षयो भूयात्" इति की इच्छया शास्त्रे प्रवृतावपि विघ्नक्षयार्थं शास्त्रात्मकस्य मङ्गलस्य करणे प्रवृत्तिः यद्यपि क्रियतां, तथापि
शास्त्रविषयकविघ्नक्षयार्थितया='यत्शास्त्रमहं विघ्नक्षयार्थं कर्तुमिच्छामि, तत्शास्त्रस्य प्रतिबन्धकानि विघ्नानि क्षयमाप्नुवन्तु' इति इच्छया तु न तत्रैव शास्त्रे एव प्रवृत्तिः शास्त्रप्रतिबन्धकविघ्नक्षयार्थं प्रवृत्तिः र युक्ता । कुतः न युक्ता? इत्याह अनुत्पन्नस्य स्वस्य शास्त्रं तु उत्पन्नमेव नास्ति, उत्पादयितुं इष्यते तत् । ततश्च । १ तस्य स्वविजक्षयाक्षमत्वात शास्त्रप्रतिबन्धकविघ्नक्षये असमर्थत्वात् ।
सानो सार मेछ શાસ્ત્રમાં અધ્યયનાદિ માટે જે પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે છે તે વિનોના ક્ષયની જ એકમાત્ર ઈચ્છાથી કરવામાં આવે છે. પણ શાસ્ત્રાધ્યયન કરવામાં જ પ્રતિબંધક બનનારા જે વિદ્ગો છે, તે વિદ્ગોના ક્ષય માટે તો એમાં પ્રવૃત્તિ 8 જ કરવી અનુચિત જ બને. શાસ્ત્ર બાકીના વિનોને ભલે ખતમ કરે, પણ શાસ્ત્રોત્પત્તિમાં જ જે વિનો હોય તેને જે
તો શાસ્ત્ર શી રીતે ખતમ કરે ? કેમકે એ વખતે શાસ્ત્ર ઉત્પન્ન થયું જ નથી. એટલે ઉત્પન્ન ન થયેલ શાસ્ત્ર છે એ શાસ્ત્ર સંબંધી વિનોનો ક્ષય કરવા સમર્થ ન જ બની શકે.
यशो. - न च कर्तुः पूर्वपूर्ववाक्यरचनायाः श्रोतुश्च तच्छ्रवणादेवोत्तरोत्तरविनक्षयात्कि। मंगलान्तरादरेण ? अन्यथानुपपत्तेः क्रियमाणस्य मङ्गलस्य शास्त्रादेकान्तभेदे। संबन्धाऽयोगात्, एकान्ताऽभेदे च कात्स्न्येन तत्त्वापत्तेः, भेदाभेदाभ्युपगमेऽपि मङ्गलवाक्याद् वाक्यान्तरस्याऽविशेषात् कः खल्वत्र विशेषः यदाद्य एवावयवः। स्कन्धसमाप्तिं जनयति तद्विघ्नं वा विघातयति न द्वितीयादिः ? इति वाच्यम्;
Sesamastraaca
व्याBEREILLY
SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSESSINISTE
चन्द्र. - कश्चित्शङ्कते न च कर्तुः इत्यादि । शास्त्रारंभे शास्त्रविघ्नक्षयार्थं मङ्गलं न करणीयम् । यतः यथा 8 यथा शास्त्रकर्ता शास्त्रवाक्यानि रचयति, तथा तथा उत्तरोत्तरविघ्नानां क्षयो भवति । यथा यथा च श्रोता शास्त्रवाक्यानि शृणोति, तथा तथा उत्तरोत्तरविघ्नानां तस्यापि क्षयो भवति । एवं च द्वयोरपि निर्विघ्ना। ग्रन्थसमाप्तिः भविष्यति। न तत्र शास्त्रारंभे स्वतन्त्रमङ्गलं आवश्यकमिति ।
अन्यथानुपपत्तेः इत्यादि । यदि हि पृथक् मङ्गलं न क्रियते तर्हि शास्त्रस्य निर्विघ्ना समाप्तिः न स्यात् ।
છે. મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૧૧ PERS50508885600000000000000005888003888888888888050000000RRESE00000000000000RRIES

Page #117

H
કtt
હાઉસફરજણસરકારકgggggggggg ઉપસંપદ સામાચારી )
इति अन्यथा पृथक् मङ्गलं विना अनुपपत्तेः शास्त्रसमाप्तेः अघटमानत्वात् मङ्गलं क्रियते इति यदि युस्माकं ग्रन्थकृतामभिप्रायः । तर्हि अहं तु पूर्वपक्षः कथयामि यदुत अन्यथानुपपत्तेः क्रियमाणं मङ्गलं किं शास्त्रात्र एकान्तेन भिन्नं उताभिन्नम् ? यदि हि एकान्तेन भिन्नम् । तर्हि "इदं शास्त्रस्य मङ्गलम्" इति शास्त्रेण सह । मङ्गलस्य यः सम्बन्धः अनुभूयते, स न घटेत । यतः एकान्तेन भिन्नानां वस्तुनां परस्परं सम्बन्धः न घटते ।। अत्र तु भवता एकान्तेन भेदोऽभ्युपगत इति शास्त्रमङ्गलयोः अनुभूयमानः संबंधो न घटेतेति ।। ___ यदि हि क्रियमाणं मङ्गलं शास्त्रादेकान्तेनाभिन्नम् । तर्हि तन्मङ्गलं शास्त्रमेव । ततश्च यथा शास्त्रसमाप्त्यर्थं । २ पृथक् मङ्गलं क्रियते । एवं तत्पृथक् मङ्गलमपि शास्त्रमेवेति तत्परिसमाप्त्यर्थमपि पृथक् मङ्गलं करणीयं स्यादित्याद्यनवस्था।
भेदाभेदाभ्युपगमेऽपीत्यादि । यदि मङ्गलवाक्यं शास्त्राद् भिन्नाभिन्नरूपं तर्हि मङ्गलवाक्यं यादृशं, तादृशमेव शास्त्रगतं वाक्यान्तरमपि । यतः शास्त्रगतं किमपि वाक्यं मङ्गलमेव । एवं च ते द्वे अपि वाक्ये अविशेषे एव । ततः कोऽयं विभागः यदुत पृथक् क्रियमाणं एव मङ्गलवाक्यं ग्रन्थसमाप्तिं जनयति, शास्त्रगतानि तु अन्यानि कानिचिदपि वाक्यानि मङ्गलभूतान्यपि ग्रन्थसमाप्तिं न जनयन्तीति अत्र शङ्का संपूर्णा
अक्षरार्थस्त भावार्थानसारेण स्वयं विभावनीयः । केवलं कात्स्येंन संपूर्णतया तत्वापत्तेः मङ्गलत्वापत्तेः ।। છે શિષ્ય જે શાસ્ત્રકર્તા છે એ સૌ પ્રથમ જે વાક્ય રચશે એના દ્વારા બીજા વાક્યની રચનાના પ્રતિબંધક છે છે એવા વિઘ્નો નાશ પામશે. એટલે પછી બીજું વાક્ય રચાશે અને એ વાક્યથી ત્રીજાવાક્યના વિપ્નો નાશ પામશે હું અને એટલે ત્રીજું વાક્ય રચાશે. છે આમ પૂર્વ-પૂર્વના વાક્યોની રચના દ્વારા કર્તાને ઉત્તર-ઉત્તર વિક્નોનો ક્ષય થશે. એટલે કર્તાએ નવું મંગલ છે શું કરવાની જરૂર જ નથી. છે એમ શાસ્ત્રનો જે શ્રોતા હશે એને પૂર્વપૂર્વવાક્યના શ્રવણથી ઉત્તરોત્તર વિનોનો નાશ થશે. એટલે એણે 8 છે પણ શાસ્ત્રની શરુઆતમાં આ કાયોત્સર્ગાદિ રૂપ મંગલ કરવાનું કોઈ જ કામ નથી. (જો આમ કહો કે પહેલા કે 8 વાક્ય રૂપ મંગલમાં આવનારા વિદનોને દૂર કરવા માટે કાયોત્સર્ગ રૂપી મંગલ જરૂરી છે. તો તો પછી એ છે આ કાયોત્સર્ગ રૂપી મંગલમાં આવનારા વિદ્ગોને દૂર કરવા માટે બીજા મંગલની જરૂર પડશે. એનાં વિદ્ગોના નાશ 8 માટે વળી ત્રીજા મંગલની જરૂર પડશે. આમ અનવસ્થા ચાલશે. માટે એ પણ યોગ્ય નથી.)
વળી કાયોત્સર્ગની વાત જવા દો. દરેક શાસ્ત્રની શરુઆતમાં ઈષ્ટદેવતા નમસ્કારાદિ રૂપ મંગલ કરવામાં છે આવે છે. આ મંગલ જો ન કરીએ (અન્યથા) તો શાસ્ત્રની સમાપ્તિ ન થાય (અનુપર:) અને આથી જ આ 8 મંગલ કરવામાં આવે છે.
અમે પૂછીએ કે આવું જે મંગલ કરાય છે એ મૂળશાસ્ત્રથી એકાન્ત ભિન્ન છે? કે અભિન્ન છે? જો એમ છે શું કહો કે “એકાંતે ભિન્ન છે” તો તો જેમ વિવાહાદિમાં કરાતું મંગલ પ્રસ્તુતશાસ્ત્રથી એકાંતે ભિન્ન હોવાને લીધે છે છે એ વિવાહનું મંગલ “શાસ્ત્રના મંગલ” તરીકે ગણાતું નથી. અર્થાત્ એ શાસ્ત્રથી એકાંતે ભિન્ન એવા છે
વિવાહ મંગલનો શાસ્ત્ર સાથે કોઈ સંબંધ ઘટી શકતો નથી. અને એટલે જ એ વિવાહ મંગલ દ્વારા શાસ્ત્ર સંબંધી 8 વિઘ્નોનો નાશ નથી જ થતો. એ જ રીતે આ શાસ્ત્રની શરૂઆતમાં કરાયેલ મંગલ પણ તમે શાસ્ત્રથી એકાંતે છે ભિન્ન માનો છો. તો એનો શાસ્ત્ર સાથે કોઈ સંબંધ ન ઘટે. અર્થાત “આ શાસ્ત્રનું મંગલ” એમ ન કહી શકાય.
EMCEE finistration
CECHERCEGEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
25555555555555555555555555555555555
EEEE
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૧૨

Page #118

'
છે અને એટલે એના દ્વારા શાસ્ત્રીયવિનોનો નાશ પણ ન સંભવે.
આ બધી આપત્તિ દૂર કરવા માટે જો એ શાસ્ત્રની શરૂઆતમાં કરાતા મંગલને શાસ્ત્રથી એકાંતે અભિન્ન છે હું માનવામાં આવે તો તો એ મંગલ પોતે શાસ્ત્રથી અભિન્ન હોવાથી મંગલ સંપૂર્ણપણે શાસ્ત્રરૂપ બની જવાની આપત્તિ છે 8 આવે. એટલે કે હવે એ નાનકડું મંગલ જ સંપૂર્ણ શાસ્ત્ર ગણાય
આ આપત્તિ દૂર કરવા માટે જો તમે એમ કહો કે “અમે મંગલને શાસ્ત્રથી ભિન્નભિન્ન માનશું. જેમ કે છે હાથ એ શરીરનો એક અવયવ છે. એ શરીરથી એકાંતે ભિન્ન નથી, કેમકે હાથને વાગે તો “શરીરને વાગ્યું” છે છે એમ કહેવાય છે. અને હાથ શરીરથી એકાંતે અભિન્ન પણ નથી, કેમકે હાથ કપાઈ ગયા પછી પણ શરીર છે આ તો કહેવાય જ છે. એટલે હાથ શરીરથી ભિન્નભિન્ન છે. એ જ પ્રમાણે મંગલ સ્વરૂપ પ્રથમવાક્ય શાસ્ત્રથી છે જ ભિન્નભિન્ન છે માટે એના દ્વારા વિન્નક્ષયાદિ ઘટી શકે છે. વિવાહ મંગલાદિ તો શાસ્ત્રથી એકાંતે ભિન્ન હોવાથી શું એનાથી વિપ્નક્ષયાદિ ન થાય.” છે આવું જો તમે કહો તો એમાં પણ એક વાંધો આવે કે જેમ શાસ્ત્રનું પ્રથમવાક્ય શાસ્ત્રથી ભિન્નભિન્નરૂપ છે 8 છે. એમ શાસ્ત્રના તમામ વાક્યો સરખા છે અને તો પછી આવી વિશેષતા કેવી રીતે માની શકાય? કે શાસ્ત્રનું છે આ પ્રથમ વા=પ્રથમ અવયવ એ જ સ્કન્ધ=અવયવી શાસ્ત્રની સમાપ્તિને ઉત્પન્ન કરે ? અથવા તો સ્કન્ધના 2 વિનોનો નાશ કરે ? અને બાકીના વાક્યો સ્કન્ધની સમાપ્તિ વગેરે કરનારા ન બને ? આ માન્યતા તો એવી જ છે કે શાસ્ત્રનું પ્રથમ મંગલ નિર્વિઘ્ન સમાપ્તિ માટે કરવામાં આવે છે, એટલે કે છે A વિક્નોનો નાશ અને શાસ્ત્રસમાપ્તિ માટે કરાય છે. પણ ખરેખર તો શાસ્ત્રના બીજા-ત્રીજા વગેરે પ્રત્યેક વાક્યો છે હું પ્રથમ વાક્ય જેવા જ હોવાથી એ બધાથી પણ ગ્રન્થ સમાપ્તિ-વિજ્ઞનાશ માનવા જોઈએ.
એટલે કાયોત્સર્ગરૂપી સ્વતંત્રમંગલની પણ જરૂર નથી. અને પ્રથમવાક્યરૂપી મંગલ શાસ્ત્રસમાપ્તિજનક જ છે....ઈત્યાદિ પણ ઘટતું નથી.
___ यशो. - पृथग्मङ्गलकरणात् शास्त्रे मङ्गलत्वबुद्धयैव तद्विघ्नक्षयात् ।
चन्द्र. - समाधानमाह - न हि मङ्गलमात्रात् शास्त्रविघ्नक्षयः, किन्तु पृथग्मङ्गलकरणात् शास्त्रे मङ्गलरूपे सत्यपि तस्मात् पृथक्मङ्गलं यत् क्रियते, तस्मात् शास्त्रे मङ्गलत्वबुद्ध्यैव="इदं शास्त्र मङ्गलम्" इति यत् ज्ञानं भवति। तादृशज्ञानेनैव तद्विजक्षयात् शास्त्रविघ्नक्षयात् । यद्यपि सर्वमपि शास्त्रं मङ्गलं । तथापि 8 शिष्यादयः शास्त्रं मङ्गलस्वरूपं न जानन्ति । ते तु लोकप्रसिद्धमेव नमस्कारमहामन्त्राचाम्लादिकरणादिकमेव
मङ्गलं जानन्ति । ततश्च यदि तेषां प्रथमतः शास्त्ररूपं मङ्गलं दीयते, तर्हि अज्ञानात् ते न जानन्ति यदुत 'इदं 8 મફત્ત'તિ .
एवं च मङ्गलसत्त्वेऽपि मङ्गलत्वज्ञानाभावात् मङ्गलबुद्धिमात्रजन्यो विघ्नक्षयो नैव भवेत् । ततश्च । फलप्राप्तिर्न स्यात् । यदि तु लोकप्रसिद्ध मङ्गलं शास्त्रघटकरूपतयैव क्रियते । तदा तु ते जानन्ति यथा इदं
शास्त्र मङ्गलमिति । एवं च मङ्गलबुद्धिरूपकारणसद्भावात् तत्र शास्त्रविघ्नक्षयः, ततश्च शास्त्रसमाप्तिर्भवेदिति। 8 ગુરુ શાસ્ત્રારંભ પહેલા, શાસ્ત્ર કરતા જુદું કાયોત્સર્ગરૂપી મંગલ કરીએ એટલે બધાને એવી બુદ્ધિ થાય #
છે. શાસ્ત્ર મંગલ છે” અને આ શાસ્ત્રમાં મંગલત્વની બુદ્ધિથી જ શાસ્ત્રમાં આવનારા વિનોનો ક્ષય થાય. (માત્ર કાયોત્સર્ગથી કે મંગલના પ્રથમવાક્યાદિથી વિહ્નક્ષય ન થાય.)
tits
દંétick ccccccccccc
3222222
છે મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૧૩

Page #119

CATARISSETTESEXSSETTERTAINEEL SiपE साभायारी यशो. - न हि स्वस्पतो मङ्गलमप्यमङ्गलत्वेन गृह्यमाणं मङ्गलं नाम, मङ्गलस्यापि साधोरमङ्गलत्वेन ग्रहेऽनार्याणां मङ्गलफलादर्शनात् ।
चन्द्र. - ननु अन्नज्ञानं न तृप्तिकारणं, किन्तु अन्नमेव । एवं मङ्गलज्ञानं न तृप्तिकारणं, किन्तु मङ्गलमेव। किं "अयं वह्निः दाहकः" इति ज्ञानाभावेऽपि वह्निसत्त्वे दाहो न भवति ? एवं 'इदं शास्त्रं मङ्गलं' इति से ज्ञानाभावेऽपि शास्त्रात्मकमङ्गलसत्वे विघ्नक्षयो भविष्यत्येव । न तत्र मङ्गलान्तरावश्यकतेत्यत आह न हि का स्वख्यतो मङ्गलमपि यत् शास्त्रादिकं स्वरूपतः मङ्गलं, तदपि अमङ्गलत्वेन गृह्यमाणं='इदममङ्गलम्' इति । बुद्ध्या ज्ञायमानं, यद्वा 'इदं मङ्गलं' इति बुद्ध्याऽज्ञायमानं सत् मङ्गलं नाम मङ्गलकार्यकारि । कथं । मङ्गलकार्यकारि न तत् ?" इत्यत्र दृष्टान्तमाह मङ्गलस्यापि साधोः यः सुसाधुः मङ्गलरूपः, तस्यापि अमङ्गलत्वेन ग्रहे="अयं साधुः अमङ्गलं" इति ज्ञाने सति, 'अयं साधुः मङ्गलं' इति ज्ञानस्याभावे सति वा अनार्याणां म्लेच्छादीनां मङ्गलफलादर्शनात् । यथा "शास्त्रममङ्गलम्" इति ज्ञाने मङ्गलफलं न भवति, तथैव "शास्त्रं मङ्गलम्" इति ज्ञानस्याभावेऽपि मङ्गलफलं न भवति । अत एतदनुसारेण प्रकृतोऽर्थो विभावनीयः । છે (શિષ્યઃ શાસ્ત્ર કે કાયોત્સર્ગ સ્વયં મંગલ હોવા છતાં પણ એ વિદનક્ષય ન કરે અને મંગલની બુદ્ધિ વિન્નક્ષય છે १२ मे. तो वाय ?) છે ગુરુ મંગલ પણ જો અમંગલ તરીકે ગ્રહણ કરાય તો એ મંગલ નથી બનતું, કેમકે મંગલરૂપ એવા પણ છે 8 સાધુને જોઈને અનાર્યોને એમાં અમંગલની બુદ્ધિ થાય તો એમને મંગલ તરીકેનું ફળ મળતું નથી. એટલે જ છે જ સ્વરૂપતઃ મંગલરૂપ વસ્તુ પણ મંગલનું કાર્ય નથી કરતી. પરંતુ એમાં મંગલની બુદ્ધિ થાય તો જ એ મંગલનું છે 8 કાર્ય કરે છે અને તેથી મંગલમાં મંગલની બુદ્ધિ જ વિઘ્નક્ષયાદિકારક બને એ યોગ્ય વાત છે.
TELEECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEBEECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
यशो. - न चैवममङ्गलस्यापि मङ्गलत्वेन ग्रहे मङ्गलफलापत्तिरिति वाच्यम्,
चन्द्र. - शङ्कते न चेत्यादि । एवं यदि हि स्वरूपतः मङ्गलमपि अमङ्गलबुद्ध्या गृह्यमाणं मंगलकार्य १ न करोति, किन्तु अमङ्गलकार्यं करोति तर्हि अमङ्गलस्यापि विधवादिरूपस्यापि मङ्गलत्वेन ग्रहे="इयं विधवा स्त्री मङ्गलम्" इति ज्ञाने सति मङ्गलफलापत्तिः यथा मङ्गलेऽमङ्गलज्ञानं अमङ्गलस्य कार्यं करोति ।। तथा अमङ्गले मङ्गलज्ञानं मङ्गलस्य कार्यं किं न कुर्यादिति शङ्काशयः । એ શિષ્યઃ જો મંગલની બુદ્ધિ જ વિપ્નનાશક હોય તો તો પછી અમંગલભૂત વસ્તુનો પણ મંગલ તરીકે બોધ છે છે જ્યાં થશે ત્યાં પણ મંગલનું ફળ મળવાની આપત્તિ આવશે, કેમકે ત્યાં મંગલબુદ્ધિ છે.
___ यशो. - यथाऽवस्थितमङ्गलोपयोगस्यैव मङ्गलकार्यक्षमत्वादिति निश्चयनयसर्वस्वम् । 21 व्यवस्थितं चेदं विशेषावश्यकादौ । सुपरीक्षितं च स्वोपज्ञद्रव्यालोकविवरणेऽस्माभिरिति विस्तरभिया नेह प्रतन्यते ।
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૧૪ PassensessuranceESSESSESSIOSISTEEEEEEEEEEEEEE6588805888888888888888

Page #120

ઉપસંપદ સામાચારી
-
चन्द्र. – समाधत्ते – यथावस्थितमङ्गलोपयोगस्यैव = सम्यक् मङ्गलज्ञानस्यैवेति भावः । न तु अमङ्गले मङ्गलज्ञानस्य मिथ्याज्ञानरूपस्येति एवकारार्थः मङ्गलकार्यक्षमत्वात्=मङ्गलकार्यजनकत्वात् । अमङ्गले मङ्गलज्ञानं च न सम्यग्मङ्गलज्ञानमिति तत्र कारणाभावादेव न मङ्गलकार्यापत्तिरिति । निश्चयनयसर्वस्वम्= પરમાર્થ:। .
अमङ्गलज्ञानसामान्यं मिथ्यारूपं सम्यग्रूपं वा अमङ्गलकार्यकारि । मङ्गलज्ञानं तु सम्यग्ज्ञानरूपमेव मङ्गलकार्यकारि इति निष्कर्ष: । व्यवस्थितं चेदं = प्रसिद्धं चेदं तत्त्वं । सुपरीक्षितं च = सूक्ष्मयुक्तिभिः स्पष्टीकृतं
ન ।
ગુરુ : યથાવસ્થિત=સાચો એવો જ મંગલોપયોગ મંગલનું કાર્ય કરવા માટે સમર્થ છે. એટલે કે મંગલમાં થયેલી મંગલની બુદ્ધિ જ વિઘ્નક્ષયાદિ ક૨વા માટે સમર્થ બને છે અને માટે અમંગલમાં મંગલબુદ્ધિથી વિઘ્નક્ષયાદિ થવાની આપત્તિ આવતી નથી.
આ નિશ્ચયનયનું સર્વસ્વ છે. એટલે કે વ્યવહાર ભલે એમ માને કે સ્વસ્તિક કુંભ, દધિ વગેરે મંગલો વિઘ્નનાશક છે. પણ હકીકત એ છે કે કોઈપણ મંગલ સ્વયં વિઘ્નનાશક નથી બનતું. પરંતુ મંગલમાં મંગલની બુદ્ધિ જ વિઘ્નનાશક બની શકે છે.
આ આખો પદાર્થ વિશેષાવશ્યક વગેરેમાં સિદ્ધ કરાયો છે. અને અમે અમારા જ બતાવેલા દ્રવ્યાલોકવિવરણ ગ્રન્થમાં આ પદાર્થની સારી રીતે પરીક્ષા કરી છે એટલે કે વિસ્તૃત ચર્ચા ક૨વાપૂર્વક એ પદાર્થને સ્થિર કર્યો છે. એટલે વિસ્તાર થઈ જવાના ભયથી અમે અહીં આ પદાર્થ લંબાણથી લખતા નથી.
યશો. नन्वेवं ग्रन्थकारकृतादेव मङ्गलात् श्रोतॄणामप्यनुषङ्गतो मङ्गलसंभवात् पुनः किं तदर्थककायोत्सर्गकरणेन ? इति चेत् ?
-
વન્દ્ર.
पुनः शङ्कते ननु एवं = शास्त्रे मङ्गलत्वबुद्धिजननार्थं पृथक्मङ्गलं यदि क्रियते, तर्हि ग्रन्थकारकृतादेव यत्शास्त्रं पठितुं आरब्धं, तत्शास्त्रकर्तृणा शास्त्रारम्भे यः मङ्गलरूपः श्लोकः प्रतिपाद्यते, तादृशश्लोकरूपादेव मङ्गलात् श्रोतॄणामपि = न केवलं श्लोकं पठितुः वाचनाचार्यस्यैव, किन्तु श्रोतॄणामपि अनुषङ्गतो=गौणवृत्या | वाचनाचार्यो हि साक्षाद् मङ्गलं करोतीति तस्य तु तत्प्रधानतया मङ्गलं भवत्येव । श्रोतारश्च तत्श्लोकं श्रुत्वैव मङ्गलं प्राप्नुवन्तीति । तदर्थककायोत्सर्गकरणेन मङ्गलमेव अर्थः = प्रयोजनं यस्य, तादृशः यो मङ्गलार्थककायोत्सर्गः, तस्य करणेन किं प्रयोजनं ? इति ।
-
શિષ્ય : ‘વિઘ્નક્ષય માટે શાસ્ત્રરૂપી મંગલમાં મંગલત્વની બુદ્ધિ આવશ્યક છે” એ વાત તમે કરી. પણ એ મંગલત્વની બુદ્ધિ કરવા માટે કાયોત્સર્ગ કરવાની કોઈ જ જરૂર નથી. ગ્રન્થકાર શાસ્ત્રની શરુઆતમાં જ મંગલ કરે જ છે ને ? એ ગ્રન્થકારે કરેલા ઈષ્ટદેવતા વંદનાદિ રૂપ મંગલ દ્વારા જ શ્રોતાઓને પણ મંગલત્વની બુદ્ધિ થઈ જાય અને એટલે ગ્રન્થકારને મુખ્ય મંગલની પ્રાપ્તિ થાય અને શ્રોતાને ગૌણ રૂપે મંગલ થઈ જાય. તો હવે એ મંગલ માટે કાયોત્સર્ગ કરવાનું શું કામ?
મહામહોપાધ્યાય ચશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૧૫

Page #121

-
यशो. सत्यम्, आनुषङ्गिकमङ्गलस्य तथाविधभावाजनकत्वेन भावातिशयार्थं पृथगेतद्विधिविधानादिति दिग् ॥८१॥
ઉપસંપદ સામાચારી
=
चन्द्र. स्वीकृत्य समाधानमाह सत्यम् = भवदुक्तं एतत्सत्यमेव यदुत श्रोतॄणां आनुषङ्गिकं मङ्गलं वक्तृमङ्गलेनैव भविष्यतीति । तथापि आनुषङ्गिकमङ्गलस्य = गौणमङ्गलस्य तथाविधभावाजनकत्वेन= शास्त्रविघ्न क्षयसमर्थस्य विशिष्टभावस्याकारणत्वेन भावातिशायार्थं विशिष्टभाव प्राप्त्यर्थं पृथगेतद्विधिविधानात्= वाचनाचार्यकृतश्लोकादिरूपं यत् मङ्गलं, तस्माद् भिन्नस्य कायोत्सर्गादिविधेः करणात् । वाचनाचार्यो हि शास्त्रारम्भे नमस्कारमहामन्त्रादिरूपं शास्त्रस्यैव प्रथमश्लोकादिरूपं च मङ्गलं यद्यपि कुर्यात्, तथापि तत् मङ्गलं वाचनाचार्यस्यैव प्रधानं । श्रोतारस्तु तत्र मूकभावेन शृण्वन्त्येव । ततश्च तत्र तथाविधो भावो न भवति । श्रोतारश्च स्वयमेव मङ्गलार्थं कायोत्सर्गं यदि कुर्युः, तर्हि तेषां विशिष्टो भावोल्लासो भवतीति भावः ॥८१॥
I
ગુરુ : ગ્રન્થકાર વડે કરાતું મંગલ એ શ્રોતાઓ માટે તો ગૌણ મંગલ જ બને છે. અને આવું ગૌણ મંગલ શ્રોતાઓમાં તેવા પ્રકા૨ના ભાવોને ઉત્પન્ન કરી શકતું નથી. અને એના વિના વિઘ્નક્ષયાદિ કાર્યો ન થાય. એટલે ભાવનો અતિશય ઉત્પન્ન કરવા માટે શાસ્ત્રથી તદ્દન જુદું આ કાયોત્સર્ગ ક૨વાદિ રૂપ વિધિનું વિધાન કરવામાં
खावे छे.
(દરેક સાધુ પોતાની મેળે સ્વતંત્ર મંગલ કરે તો એમનો ઉલ્લાસ વધે કે “મેં મંગલ કર્યું છે. એટલે મારું કાર્ય સમાપ્ત થશે.” પરંતુ ગુરુ શ્લોક બોલે અને શ્રોતાઓ સાંભળે તો એમાં પોતે જાતે કરેલા મંગલ જેવો ઉત્કૃષ્ટ ભાવ તો ન જ જાગે એ સ્પષ્ટ છે.) આ અમે દિસૂચન કરેલ છે II૮૧
यशो. - वंदिय तत्तो वि गुरुं णच्चासणे य णाइदूरे अ ।
ठाणे ठिया सुसीसा विहिणा वयणं पडिच्छंति ॥८२॥
चन्द्र. . - → ततोऽपि गुरुं वन्दित्वा न अत्यासन्ने नातिदूरे च स्थाने स्थिताः सुशिष्याः विधिना वचनं प्रतीच्छन्ति ← इति गाथार्थः ।
ગાથાર્થ : ત્યારપછી પણ ગુરુને વંદીને “બહુ નજીકમાં પણ નહિ અને બહુ દૂર પણ નહિ એ રીતે” યોગ્ય સ્થાને રહેલા સુશિષ્યો વિધિ વડે વચનને સ્વીકારે છે.
यशो. -वंदियति । ततोऽपि = कायोत्सर्गोत्सारणानन्तरमपि गुरुं = अनुयोगदायकं वन्दित्वा नात्यासन्ने= नातिनिकटे नातिदुरे = अनतिविप्रकृष्टे च स्थाने स्थिताः सन्तोऽत्यासत्त्यवस्थानेऽविनयादिप्रसङ्गात्, अतिदूरावस्थाने च सम्यगनुयोगश्रवणाद्यभावप्रसङ्गात्, अत एव नीतिरपि -
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીયા ટીંકા + વિવેચન સહિત ૭ ૧૧૬

Page #122

PRIORITERATTITTERTERTAINMENT संपE सामायारी AR व अत्यासन्ना विनाशाय दूरस्था न फलप्रदाः । सेव्या मध्यमभावेन राजवह्निगुस्त्रियः ॥ इत्याह ।
सुशिष्या: शोभनविनेयाः विधिना=निद्राविकथात्यागाञ्जलियोजनभक्तिबहुमानादिना वचनं वाक्यं प्रतीच्छन्ति श्रृण्वन्ति,
SPEESEEEEEEEEEEEEEE
SEEEEEEEEEEEEEEEEE EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEECECECECECECECEEEEEEE
चन्द्र. - अविनयादिप्रसङ्गात् गुरोरतिनिकटे अवस्थाने शिष्यस्य उच्छ्वासनिःश्वासोर्ध्ववायुनिष्ट्यूतबिन्दु दुर्गन्धाधोवाय्वादिना गुरोरविनयः स्यात् । तस्मात् ।
नीतिः स्पष्टैव । હું ટીકાર્થઃ કાયોત્સર્ગ પહેલા તો ગુરુને વંદન કર્યા છે. હવે કાયોત્સર્ગ કર્યા પછી પણ ગુરુને=વ્યાખ્યાનદાતાને છે વંદન કરે. અને પછી બહુ નજીકના કે બહુ દૂરના સ્થાનને છોડીને યોગ્ય સ્થાને રહેલા છતાં ગુરુના વચનોને છે
स्वीरे. છે જો ગુરુની ઘણી નજીકમાં બેસે તો અવિનયાદિ થાય. અને ઘણા દૂર બેસે તો વ્યાખ્યાનનું સારી રીતે શ્રવણ છે न थाय.
४ ॥२५॥स२ नातिवाय ५९॥ छ ? → २0%1, मग्नि, गुरु भने स्त्री मा यार वस्तुमा १५ न®5 જે હોય તો વિનાશક બને. ઘણી દૂર હોય તો ફલદાયી ન બને. એટલે આ ચાર વસ્તુઓ મધ્યમભાવથી સેવવા છે
योग्य छे. S સાંભળવાની વિધિ આ પ્રમાણે છે કે – નિદ્રા, વિકથાનો ત્યાગ કરવો, હાથ જોડવા, ભક્તિ અને ૪ बहुमान पा२५॥ ४२५८.... वगैरे.
यशो. - तदिदमुक्तम्-(आ.नि० ७०६/७०९) नासन्ननाइदूरे गुस्वयणपडिच्छगा हुंति ॥ निहाविगहापरिवज्जएहिं गुत्तेहिं पंजलिउडेहिं । भत्तिबहुमाणपुव्वं उवउत्तेहिं सुणेयव्वं ॥
अभिकंखंतेहिं सुभासिआइं वयणाई अत्थसाराइं । विम्हियमुहेहिं हरिसागएहिं हरिसं जणंतेहिं ॥
गुरुपरितोसगएणं गुरुभत्तीए तहेव विणएणं । इच्छियसुत्तत्थाणं खिप्पं पारं समुवयंति ॥ इति ॥८२॥
चन्द्र. - नियुक्तिगाथानामर्थस्त्वयम् → न अत्यासन्ने न चातिदूरे उपविश्य गुरुवचनप्रतीच्छका:= गुरुवचनस्य श्रोतारो भवन्ति । निद्राविकथापरिवर्जितैः गुप्तैः प्राञ्जलिपुटैः उपयुक्तैः भक्तिबहुमानपूर्वकं श्रोतव्यम्।। का सुभाषितानि अर्थसाराणि वचनानि अभिकाङ्क्षमाणैः विस्मितमुखैः स्वयं हर्षं प्राप्तः, गुरोश्च हर्षं जनयद्भिः । 1 गुरुवचनं श्रोतव्यमिति पूर्वगाथया सह सम्बन्धः ।
BREEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEErector
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૧૦ છે SearcEEEEEEEEEEEEEEEEarnaman
5 0000000000008

Page #123

Voorbehoma
SERIEEEEEEEEEEEEEEEEE EEEEEEER
संपE सामायारी ee तथा गुरुपरितोषजनकेन विनयेन गुरुभक्त्या च शिष्याः इष्टसूत्रार्थानां पारं समुपयान्ति ॥८२॥
આ વાત આવ.નિર્યુક્તિમાં કરેલી છે કે – બહુ નજીક કે બહુ દૂરના સ્થાનને છોડીને ગુરુવચનને હું સ્વીકારનારા (શિષ્યો) હોય. નિદ્રા-વિકથાથી રહિત, ગુપ્ત, હાથ જોડીને રહેલા અને ઉપયોગવાળા બનીને જે છે ભક્તિ-બહુમાનપૂર્વક સાંભળવા યોગ્ય છે.
સારી રીતે કહેવાયેલા, અર્થપ્રધાન=સુંદર અર્થો વાળા એવા વચનોને ઈચ્છતા, વિસ્મિતમુખવાળા, હર્ષને હું પામેલા અને ગુરુને હર્ષ પમાડતા એવા બનીને શિષ્યોએ ગુરુના વચન સાંભળવા જોઈએ.
ગુરુને આનંદ આપવા દ્વારા , ગુરુની ભક્તિ તથા વિનય કરવા વડે શિષ્યો ઝડપથી ઈચ્છેલા સૂત્રાર્થોના 8 પારને પામે છે !૮રા यशो. - वक्खाणंमि समत्ते काइयजोगे कयंमि वंदंति ।
अणुभासगमन्ने पुण वयंति गुस्वंदणावसरे ॥८३॥ चन्द्र. - → व्याख्याने समाप्ते कायिकीयोगे च कृते सति (सर्वे) अनुभाषकं वन्दन्ते । अन्ये पुनः "गुरुवन्दनावसरे (सर्वे अनुभाषकं वन्दन्ते)" इति वदन्ति - इति गाथार्थः ।
ગાથાર્થઃ વ્યાખ્યાન પૂર્ણ થાય એટલે બધા માત્રુ કરી લે અને પછી અનુભાષકને વંદન કરે. કેટલાંકો વળી કે છે એમ કહે છે કે (વાચના પહેલા જ) ગુરુવંદનના અવસરે અનુભાષકને વાંદે.
यशो. - वक्खाणंमित्ति । व्याख्याने अनुयोगे समाप्ते पूर्णे सति योग इत्यनन्तरं चकारो द्रष्टव्य इति कायिकीयोगे च कृते सति अनुभाषकं चिन्तापकं वन्दन्ते द्वादशावर्त्तवन्दनेनेति द्रष्टव्यम् । अन्ये पुनराचार्या वदन्ति-गुस्वन्दनावसरे स्थूलकालोपादानाद् गुर। वन्दनानन्तरमेव वाक्यफलत्वादवधारणस्यानुभाषकं वन्दन्त इत्यनुषङ्गः इति ॥८३॥
से चन्द्र. - टीका स्पष्टदैव । भावार्थस्त्वयम् । व्याख्यानसमाप्तौ सत्यां साधवः कायिकी कुर्वन्ति । तत्पश्चात् । पुनः सर्वे तत्रैवोपविशन्ति । तत्र च प्रथमं गुरुणा यदध्ययनं कारितं, तथाविधो विद्वान् शिष्यः तदेवाध्ययनं पुनः इतरान् साधून् पाठयति । तत्र च ते साधवः शङ्कां दूरीकुर्वन्ति । एवंकरणेन आचार्येण पाठितं दृढं निःशङ्ख च भवतीति। अयं च आचार्यनन्तरं पाठयन् साधुः शास्त्रे अनुभाषक उच्यते । तत्र च क्षुल्लका रत्नाधिकाः च ।
सर्वेऽपि अध्येतारः साधवः तं अनुभाषकं द्वादशावर्तवन्दनेन वन्दन्ते । र एवं तावत् "वाचनासमाप्त्यनन्तरं कायिकी कृत्वा साधवः अनुभाषकं वन्दन्ते" इति एकमभिप्राय
कथयित्वाऽधुना अपरेषामाचार्याणां मतमाह गुस्वन्दनावसरे गुरुवन्दनकाले "अनुभाषकं वन्दन्ते"इति वाक्ययोजना । ननु यदा गुरोः वंदनं क्रियते, तदैवानुभाषकस्य वन्दन कथं क्रियते ? न हि एकस्मिन्नैव काले । द्वयोः वन्दनकरणमुचितमित्यत आह स्थूलकालोपादानात् गुरुवन्दनकाले तदनन्तरभाविनि च काले यद्यपि सूक्ष्मो भेदोऽस्ति । किन्तु यदा तस्य सूक्ष्मभेदस्योपादानं न क्रियते, तदा द्वयोरभेद एव भवति । ततश्च । गुरुवन्दनानन्तरभाविकालप्रतिपादनार्थं गुरुवन्दनावसरे इति उक्तम् । एवं च तस्यार्थोऽयमेव भवति, यदुत Nowwww000000000000000000000000000000wwwwwwwwwwwww00000000ww
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૧૮ RECRUITRATERRORERRORTERRITERSITERRORIERRIERRECTORRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRES

Page #124

DESEEEEEEEEEEEEE
RRRRRRRRRRRRammacassasarastrac000000000
ARTISTITUTERTAINEERRIER SसंपE साभायारी गुस्वन्दनानन्तरमेव अत्र मूलगाथायां एवकारो नास्ति, तथापि वाक्यफलत्वादवधारणस्य सर्वं वाक्यं से सावधारणं एवकारयुक्तमेव भवति । ततोऽत्र "गुरुवन्दनानन्तरमेव" इति अत्र एवकारो गृहीतः ।।
अनुषङ्गः सम्बन्धः । 22 इदं बोध्यम् । व्याख्यानप्रारम्भकाले गुरुवन्दनं प्रतिपादितं । व्याख्यानसमाप्त्यनन्तरं तु गुरुवन्दनं न8
प्रतिपादितं । ततश्च 'गुरुवन्दनानन्तरं एव अनुभाषकं वन्दन्ते' इत्यत्र व्याख्यानप्रारम्भकाले यद् गुरुवन्दनं क्रियते, तदनन्तरमेवानुभाषकवन्दनविधिः ज्ञायते । तथा च "पूर्वकाले वाचनासमाप्त्यनन्तरं गुरुवन्दनं नासीत्" इति । अनुमीयते । तत्त्वं पुनः गीतार्थाः जानन्त्येव ॥८३॥
टीआई : थम 'काइयजोगे' २०६ छे. मेनी पछी 'च' १२ सम देवानी. भेटले अर्थ मा प्रभारी 8 થશે કે વ્યાખ્યાન પૂર્ણ થાય અને માત્રુ કરાઈ જાય પછી બધા સાધુઓ અનુભાષકને વાંદે. એ પણ દ્વાદશાવર્તવંદન વડે વંદન કરે. અનુભાષક એટલે ગુરુએ જે અર્થ કહ્યો હોય તેનું પુનરાવર્તન કરાવનાર વિશિષ્ટ ક્ષયોપશમવાળો છું साधु. @ બીજા આચાર્યો વળી કહે છે ગુરુવંદનના અવસરે જ અનુભાષકને બધા સાધુઓ વાંદે. ગાથામાં જો કે જ મેં કાર નથી. પણ કોઈ પણ વાક્યનું ફળ અવધારણ છે. એટલે વાક્યમાં જ ન હોય તો પણ એ ઈચ્છા પ્રમાણે છે 145 14. भाटे म "०४" बीघेर छे.
(શિષ્ય : પણ જ્યારે ગુરુને વંદન કરતા હોઈએ ત્યારે જ અનુભાષકને વંદન શી રીતે થઈ શકે ? એક છે આ જ સમયે બે વંદન શક્ય જ નથી.)
ગુરુઃ ગુરુવંદનનો અવસર એટલે “જે સમયે ગુરુવંદન થઈ રહ્યા હોય એ જ કાળ” એમ સૂક્ષ્મકાળ ની # છે પકડવો. ગુરુવંદન પૂરા થઈ ગયા પછીનો થોડોક કાળ પણ ગુરુ વંદનનો કાળ જ ગણાય. એટલે છે “ગુરુવંદનાવસરે” શબ્દથી મોટો કાળ લેવાનો હોવાથી સ્પષ્ટ અર્થ આ પ્રમાણે થશે કે ગુરુને વંદન કરી લીધા N पछी तरत ४ अनुमापने वiz. महा अन्ये पुनः “गुरुवन्दनावसरे" वदन्ति मा वाध्य छे. मेमा प्रथम
यम “वन्दन्ते” २०६ छे. ते मड ५५ वानो छे. ते मड ५५ लोवानो छ. म अर्थमा 30 8 જ દીધો છે ૮૩ણી यशो. - अत्र कश्चित्प्रत्यवतिष्ठते
नणु जेढे वंदणयं इहयं जइ सोऽहिगिच्च पज्जायं । वक्खाणलद्धिविगले तो तम्मि णिरत्थयं णु तयं ॥८४॥ पज्जाएण वि लहुओ वक्खाणगुणं पडुच्च जइ जेट्टो ।
आसायणा इमस्सवि वंदावंतस्स रायणियं ॥८५॥ चन्द्र. - कश्चित् जिज्ञासुः प्रत्यवतिष्ठते जिज्ञासां करोति । → ननु ज्येष्ठे वन्दनकं (अनुज्ञातं) स च । १. यदि इह पर्यायमधिकृत्य, तर्हि व्याख्यानलब्धिविकले तस्मिन् तद् वन्दनं निरर्थकम् -
__ → पर्यायेण लघुरपि व्याख्यानगुणं प्रतीत्य यदि ज्येष्ठः । अस्य रात्निकं वन्दापयतः आशातना - इति
MATHSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSESS
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૧૯

Page #125

neCKET
20005888888888888888560
PREM
संपE सामाचारी , गाथाद्वयार्थः।
અહીં કોઈક પ્રશ્ન કરે છે.
ગાથાર્થઃ જો અહીં જ્યેષ્ઠ વડીલને વિશે વંદન કરવાનું હોય. અને તે વડીલ પર્યાયને આશ્રયીને હોય તો 8 પછી વ્યાખ્યાનલબ્ધિથી રહિત એવા પર્યાયક્લેઇને વિશે તે વંદન નિરર્થક બને. ૮૪ll 8 ગાથાર્થઃ હવે જો પર્યાયથી નાનો પણ સાધુ વ્યાખ્યાનગુણને આશ્રયીને વડીલ ગણવાનો હોય તો રત્નાધિકને વંદન કરાવતા એવા વ્યાખ્યાનગુણથી જ્યેષ્ઠને પણ આશાતનાદોષ લાગે. ૮પા
यशो. - नणु त्ति । पज्जाएण त्ति । ननु ज्येष्ठे स्वापेक्षयोत्कर्षशालिनि वन्दनकमनुज्ञातमिति शेषः । इहयं इति इह-अनुयोगावसरे यदि पर्यायव्रतग्रहणलक्षणं 1 उपलक्षणाद् वयश्च अधिकृत्य आश्रित्य सः ज्येष्ठोऽभिप्रेयत इति शेषः, तत्-तहि
व्याख्यानलब्धिविकले अनुयोगदानाऽशक्ते तस्मिन् ज्येष्ठे विषये 'नु' इति वितर्के तयं इति । तत् वन्दनं निरर्थकं ईप्सितफलं प्रत्युनपकारकम् ।
चन्द्र. - उत्कर्षशालिनिअधिकदीक्षापर्यायवति । अनुज्ञातं स्वापेक्षयोत्कर्षशालिनं मुनि स्वः वन्देत इति हि जिनाज्ञा । तत्र व्याख्यानावसरे पर्यायमित्यादि । किं व्रतपर्यायेण ज्येष्ठस्य वन्दनकं दातव्यं ? उत वयःपर्यायेण ज्येष्ठस्य वन्दनकं दातव्यम् ? उभयत्रापि यः व्याख्यानलब्धिविकलः पर्यायज्येष्ठः वयोज्येष्ठो वा, तस्य वन्दनकरणे तद्वन्दनं ईप्सितफलं प्रति ज्ञानप्राप्तिस्वरूपफलं प्रति अनुपकारकम् । यतः र व्याख्यानलब्धिविकलः स पर्यायेण वचसा वा ज्येष्ठो ज्ञानदानं न कुर्यादेवेति । # શિષ્યઃ વંદનનો વ્યવહાર આ રીતે છે કે “જે સાધુની અપેક્ષાએ અન્ય સાધુ ઉત્કર્ષવાળોઃઉત્કૃષ્ટ હોય તે છે
સાધુને અન્ય સાધુને વિશે વંદન કરવાની રજા છે” અર્થાત્ નાના મોટાને વંદન કરે. છે પણ અહીં વ્યાખ્યાન વખતના વંદનની વાત છે. તો એમાં કઈ અપેક્ષાએ નાના-મોટાની ગણતરી કરવી? છે છે જો દીક્ષાસ્વીકારના વર્ષો રૂપી પર્યાય અને ઉપલક્ષણથી ઉંમરને આશ્રયીને અહીં વડીલ તરીકેની વિવેક્ષા હોય 8 છે તો તો જ્યાં વ્યાખ્યાન કરવાની લબ્ધિથી રહિત એવો સાધુ દીક્ષાપર્યાયમાં મોટો હશે, ત્યાં એ વડીલને વંદન છે
કરવું પડશે અને એ વડીલને વંદન તો નકામું જ જવાનું. શ્રુતજ્ઞાનપ્રાપ્તિરૂપી ઈષ્ટફળની પ્રાપ્તિ માટે આ વંદન હું કોઈપણ લાભ નહિ કરે, કેમકે આ વડીલ તો વ્યાખ્યાન આપવાના જ નથી. 1 यशो. - इदं खलु वन्दनमनुयोगाङ्गम्, न च ततोऽनुयोगसंभव इति कथमजातप्रधानमङ्गं फलवदिति भावः ॥८४॥
EEEEEEEEEEEEEEEEEEE
चन्द्र. - ननु अनेन वन्दनेन पर्यायज्येष्ठस्य चारित्रस्यानुमोदनं भविष्यति, ततश्च निर्जरादिकं फलमपि भविष्यत्येवेत्यत आह इदं खलु वन्दनं अनुयोगाङ्गं अनुयोगप्राप्त्यर्थमेव क्रियते, चारित्रानुमोदनार्थं तु 1 अन्यद्वन्दनं क्रियते एव । न च ततो वन्दनतो, व्याख्यानलब्धिरहितात्, ज्येष्ठाद् वा अनुयोगसंभवः ।। तस्मान्निरर्थकमेव तद्वन्दनं ।
Marc8360
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૯ ૧૨૦ CeRSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSTR888888888888881RGREED888888888

Page #126

ફgsssssssssssssssssssssssssssssણ૩૭૭૪૪૩૩૭૪૩essess ઉપસંપદ સામાચારી @
यत्कार्यं यत्फलार्थं क्रियते, तत्कार्यं तत्फलं जनयदेव सफलं भण्यते, न तु फलान्तरं जनयत् । यथा र विदेशे गमनं धनार्थं क्रियते, तत्र यदि धनं न लभ्येत, तर्हि विदेशगमनं देशान्तरदर्शनादिरूपं फलं जनयदपि निष्फलमेवेति । एवमत्रापि बोध्यम् ॥८४॥ { આશય એ છે કે વ્યાખ્યાન વખતે જે વંદન કરવામાં આવે છે એ અનુયોગનું=વ્યાખ્યાનનું અંગ છે. એટલે છે
કે વ્યાખ્યાન પ્રાપ્ત થાય એ માટે કરવામાં આવે છે. પણ આવા વ્યાખ્યાનલબ્ધિ વિનાનાને કરાતા વંદનથી 8 અનુયોગની પ્રાપ્તિ સંભવતી જ નથી. તો પછી પ્રધાનવસ્તુને ઉત્પન્ન ન કરી આપનાર વંદનરૂપી અંગ શી રીતે છે આ ફળવાળું ગણાય ?
(કોઈ કદાચ એમ કહે કે “ભલે એ વંદનથી વ્યાખ્યાનપ્રાપ્તિ ન થાય. પણ વડીલનો વિનય, ચારિત્રની અનુમોદના વગેરે તો પ્રાપ્ત થાય ને ? એ રીતે તો વંદન સફળ ગણાય ને ?” આવી શંકાનું સમાધાન કરતા છે કહે છે કે જેમ દીક્ષા એ મોક્ષરૂપી પ્રધાનપદાર્થનું અંગ=કારણ છે. હવે અત્યંત શિથિલોની દીક્ષા મોક્ષ નથી કે આપતી. તે ખાવા-પીવાના સુખો, યશ-કીર્તિના સુખો એ દીક્ષાથી મળતા હોવા છતાં એ દીક્ષા નિષ્ફળ જ ગણાય. તેમ અર્થવ્યાખ્યાનરૂપી પ્રધાનપદાર્થને પ્રાપ્ત કરવા માટે જ કરાતા વંદનથી જો એ પ્રધાનપદાર્થ પ્રાપ્ત છે
ય તો પછી એ નિષ્ફળ જ ગણાય.) ૮૪.
-- यशो. - अथ यदि पर्यायेण उपलक्षणाद् वयसाऽपि लघुकोऽपि = लघुरपि व्याख्यानगुणं अनुयोगार्पणानुकूलज्ञानगुणं प्रतीत्य आश्रित्य ज्येष्ठ अधिक इष्यत इति शेषः, यदेति निर्देशात्तदेति लभ्यते तदा रालिकं वन्दापयतोऽस्यापि व्याख्यानगुणं प्रतीत्य ज्येष्ठस्यापि आशातना चिरकालप्रव्रजितस्य लघोर्वन्दापननिषेधनात्सूत्रविराधना भवतीति। શેષઃ .
weeWGECOEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
Samaj
चन्द्र. - एवं पर्यायेण ज्येष्ठस्य वयसा वा ज्येष्ठस्य वन्दनं निरर्थकमिति साधयित्वाऽधुना व्याख्यानलब्धिस्वरूपगुणेन यः ज्येष्ठः, तस्य वन्दने ये दोषाः, तान् प्रतिपादयन् आह अथ यदि इत्यादि ।
रालिकं पर्यायेण ज्येष्ठं वन्दापयतः वन्दनं कारयतः । कथमाशातना ? इत्यत्र कारणमाह चिरकालप्रव्रजितस्य पर्यायज्येष्ठस्य लघो:=पर्यायलघोः वन्दापननिषेधनात् वन्दनकारणे निषेधात् । पर्यायज्येष्ठेन । क्रियमाणं वन्दनं न पर्यायलघुणा ग्रहणीयम् इति जिनाज्ञा । तद्भङ्गात्सूत्राशातना स्फुटैवेति ।
હવે જો પર્યાયની અપેક્ષાએ અને (ઉપલક્ષણથી) ઉંમરની અપેક્ષાએ નાનો એવો પણ સાધુ વ્યાખ્યાન 8 8 આપવાને અનુકૂળ એવા જ્ઞાનરૂપી ગુણથી અધિક હોય અને એ અહીં જ્યેષ્ઠ તરીકે લઈ શકાતો હોય તો પછી છે શું આ સ્થલે પર્યાયથી મોટાઓ પણ આ નાનાને વંદન કરશે. અને તો પછી રત્નાધિકોને વંદન કરાવનાર એવા છે 8 આ સાધુને આશાતનાનું પાપ લાગશે. ભલેને પછી એ નાનો સાધુ વ્યાખ્યાનગુણથી વધારે હોય.
“નાનો સાધુ લાંબા સમયથી દીક્ષિત થયેલા સાધુને વંદન ન કરાવી શકે એવું શાસ્ત્ર વચન છે. એનો છે # ભંગ કરનારા આ સાધુને સૂત્રવિરાધનાનો દોષ લાગે જ.
૬૬૬દદદદદદદ
આ મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૧૨૧ R. Reaning of resignifitting in Englistinguisite

Page #127

ma
Suite सामायारी ___ यशो. - तदेवं गतिद्वयनिषेधाद् गत्यन्तरस्य चाभावादयुक्तमिह वन्दनमिति पूर्वपक्षसंक्षेपः ॥८५॥
SOG8688000000000000000588888888888888003003030GUR
चन्द्र. - तदेवं गतिद्वयनिषेधात्="पर्यायज्येष्ठं वयोज्येष्ठं वा सर्वे साधवः वन्दन्ते" इति हि एका गतिः, ३ "व्याख्यानलब्धिसमन्वितं पर्यायलघुमपि सर्वे साधवः वन्दन्ते" इति च द्वितीया गतिः, उभयत्रापि दोषभावात् उभयस्यैव निषेधात् गत्यन्तरस्य चाभावात्="अनुयोगकाले कः कं वन्देत् ?" इति व्यवस्थास्थापकस्य । अन्यविधेरभावात् अयुक्तमिह वन्दनम् यदि हि पर्यायज्येष्ठ एव वाचनादाता अनुभाषको वा भवेत्, तर्हि सर्वेऽपि तं वन्देयुः । यदि च पर्यायलघुः वाचनादाता अनुभाषको वा, तर्हि तत्र न केनापि कस्यचिदपि वन्दनं दातव्यमिति पूर्वपक्षाभिप्रायः ॥८५॥
આમ જ્યાં પર્યાયથી મોટો સાધુ જ વ્યાખ્યાનલબ્ધિવાળો હોય ત્યાં તો વાંધો નથી. પરંતુ જ્યાં પર્યાયથી 8 R મોટાઓ વ્યાખ્યાનલબ્ધિ વિનાના હોય અને પર્યાયથી નાની વ્યાખ્યાન લબ્ધિવાળો હોય ત્યાં તો મોટાઓ નાનાને કે 8 વંદન કરે એ ય ન ચાલે અને નાના મોટાને વંદન કરે તે ય ન ચાલે. એમ બે ય વિકલ્પોનો નિષેધ થવાથી 8 8 અને ત્રીજો કોઈ વિકલ્પ ન હોવાથી આ સ્થળે વંદન અયુક્ત છે. છે અહીં સુધી સંક્ષેપમાં પૂર્વપક્ષ બતાવ્યો II૮પી
यशो. - सिद्धान्तयति
भन्नइ इहयं जेट्ठो वक्खाणगुणं पडुच्च णायव्वो । सोऽवि य रायणिओ खल तेण गणेणं ति णो दोसो ॥८६॥
BEEGORIGGESTERS83088888888800000000
चन्द्र. - सिद्धान्तयति सिद्धान्ताभिप्रायमाह।→ भण्यते । अत्र व्याख्यानगुणं प्रतीत्य ज्येष्ठः ज्ञातव्यः। सोऽपि च तेन गुणेन रत्नाधिकः इति न दोषः - इति गाथार्थः । . गुरु : २॥ प्रश्न सामे “सिद्धान्त शुंछ ?” मेवे हेमा छ.
ગાથાર્થ : પ્રશ્નનો ઉત્તર અપાય છે કે અહીં વ્યાખ્યાનગુણને આશ્રયીને જ્યેષ્ઠ જાણવો. તે નાનો હોય તો છે પણ વ્યાખ્યાનગુણ વડે રત્નાધિક છે. માટે કોઈ દોષ નથી.
यशो. - भन्नइ त्ति । भण्यते अत्रोत्तरं दीयते, इहयं इति प्रकृतवन्दनकविधौ ज्येष्ठोऽधिकः व्याख्यानगुणं प्रतीत्य-ज्ञानविशेषगुणमाश्रित्य ज्ञातव्य बोद्धव्यः ।। आशातनादोषपरिहारप्रकारमाहसोऽपि च व्याख्यानगुणाधिकोऽपि च खलु इति निश्चये तेन गुणेन-ज्ञानविशेषगुणेन रायणिओ इति रत्नाधिकः इति हेतोः न दोषः=नाशातना । तु हीनगुणस्य खल्वधिकगुणवन्दापने निषेधो, न त्वधिकगुणस्यापीति न सूत्रविराधनेति भावः।
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૨૨ REETTETERIORTEGORIEEEEEEEEEEEEEECTURESERIEEEEETTERRRRRRRRRREEEEEEEcccccccccers

Page #128

TÔ
2000023223330233300m
KEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE पसंपE सामायारी
चन्द्र. - व्याख्यानगुणं प्रतीत्येत्यादि । तथा च यः व्याख्यानलब्धिसंपन्नः, अनुयोगकाले स एव सर्वेषांक साधूनां ज्येष्ठो वन्दनीयश्च । भवतु स पर्यायेण वयसा च सर्वेषां लघुरपि, तथापि अयमेव विधिरिति ।
ननु तर्हि तस्य लघोः रात्निकानां वन्दनकारपणजन्याऽऽशातना न स्यात् किं ? इत्यत आशातनादोषपरिहारप्रकारमाह । व्याख्यानगुणाधिकोऽपि च न केवलं पर्यायेण ज्येष्ठः एव रत्नाधिको भवति । किन्तु व्याख्यानगुणेन योऽधिकः, सोऽपि च ज्ञानविशेषगुणेन व्याख्यानलब्धिरूपेण रत्नाधिक:=8 पर्यायज्येष्ठाणामपि ज्येष्ठः ।
ટીકાર્થઃ વ્યાખ્યાનસંબંધી વંદનની વિધિની વાત ચાલે છે એમાં વ્યાખ્યાનરૂપી જ્ઞાનવિશેષ ગુણને આશ્રયીને $ છે જ્યેષ્ઠ ગણવો અર્થાત્ જેની પાસે વ્યાખ્યાનગુણ હોય તેને બધા વંદન કરે.
(શિષ્ય : પણ એ મોટાઓના વંદન લેનારા નાનાને સૂત્રાશાતના દોષ નહિ લાગે ?) ગુરુઃ એ આશાતનાદોષનો પરિહાર કયા પ્રકારે થાય છે ? તે હું તને બતાવીશ.
વ્યાખ્યાનગુણથી અધિક સાધુ પણ પર્યાયથી નાનો હોવા છતાં જ્ઞાનગુણથી તો મોટો જ છે. અર્થાતુ જેમ છે છે બીજા સાધુઓ પર્યાયથી મોટા છે. એમ આ સાધુ પણ જ્ઞાનગુણથી તો મોટો જ છે. અને તેથી તે મોટાઓના છે છે નહિ, પરંતુ વ્યાખ્યાનગુણની અપેક્ષાએ પોતાના કરતા નાનાઓના જ વંદન લેતો હોવાથી તેને કોઈ & આ આશાતનાદોષ લાગતો નથી. છે જે હનગુણવાળો હોય અને અધિકગુણવાળાના વંદન સ્વીકારતો હોય એને દોષ લાગે. પણ છે હું અધિકગુણવાળો હનગુણવાળાના વંદન સ્વીકારે તો એને ય દોષ લાગી જાય એવું નથી. એટલે અહીં સૂત્રવિરાધના ન થાય.
यशो. - स्यादेतद्-एवमपि समानगुणत्वमेव प्राप्तं न त्वाधिक्यं, वन्द्यस्य ज्ञानगुणापेक्षयैव वन्दमानस्य चारित्रगुणापेक्षयाधिकत्वादिति चेत् ।
चन्द्र. - स्यादेत=कस्यचिन्मनसि इयं वक्ष्यमाणा शङ्का संभवति । तामेवाह एवमपि व्याख्यानलब्धिसंपन्नो हि ज्ञानगुणेन पर्यायज्येष्ठैरधिक इति सिद्धावपि समानगुणत्वमेवन तु व्याख्यानलब्धिसंपन्नलघोः पर्यायज्येष्ठेरधिकगुणत्वमिति एवकारार्थः । ननु कथं नाधिकगुणत्वं तस्य ? इत्यत आह वन्द्यस्य पर्यायलघोः ज्ञानगुणाधिकस्य ज्ञानगुणापेक्षयैव न तु चारित्रगुणापेक्षया वन्दमानस्य= पर्यायज्येष्ठस्य चारित्रगुणाधिकस्य । यद्यपि पर्यायलघुः व्याख्यानलब्धिसंपन्नः ज्ञानगुणापेक्षया पर्यायज्येष्ठेणाधिकः, तथापि तस्मिन् यथा ज्ञानगुणाधिक्यं वर्तते, तथैव ज्येष्ठे चारित्रगुणाधिक्यं वर्तते । ततश्च उभयत्र एकैकगुणाधिक्यात् द्वयोः गुणसामान्यापेक्षया तु समानगुणत्वमेव । यथा एकस्य पार्वे पञ्चकोटिमूल्यानि रत्नानि सन्ति । अपरस्य पार्वे पञ्चकोटिमूल्यं सुवर्णं अस्ति । तत्र प्रथमः रत्नापेक्षया अपरादधिकधनी । अपरस्तु सुवर्णापेक्षया प्रथमादधिकधनी । किन्तु पञ्चकोटिधनापेक्षया तु द्वौ अपि समानौ एव । एवमत्रापि बोध्यम् । ततश्च व्याख्यानलब्धिसंपन्नस्य पर्यायलघोः पर्यायज्येष्ठसकाशादधिकगुणत्वं यतः नास्ति, तस्मात् वन्दनस्वीकारे तस्य दोष इति । શિષ્ય : નાનો સાધુ વ્યાખ્યાનગુણથી અધિક હોય તો પણ એ સાધુઓ પરસ્પર સમાનગુણવાળા જ બન્યા
asarsattact
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૨૩ a
a mRRESTERamaaraamRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRER

Page #129

SEEEEEEEEEEEE8000
IVECOCEELEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEECCCCGELEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEG WEEEEEEEEEEEEEEEECEEEEEEEEEE
ARTEREDEE
GuiपE मायारी છે ને ? મોટાઓ ચારિત્ર=પર્યાયગુણથી અધિક છે અને નાનો જ્ઞાનગુણથી જ અધિક છે. બે ય એક-એક ગુણથી આ શું અધિક હોવાથી એ રીતે બે ય સમાનગુણી બન્યા. એટલે નાનો સમાનગુણવાળાના વંદન ન લઈ શકે.
यशो. - सत्यम्, स्वाराध्यगुणाधिकस्यैव वन्द्यगतस्यापेक्षितत्वात्,
चन्द्र. - समाधानमाह स्वाराध्येत्यादि । स्वेन आराधनीयो यो गुणः, तदाधिक्यस्यैव वन्द्यगतस्य वन्दनीये विद्यमानस्य अपेक्षितत्वात् वन्दनकरणार्थमिति शेषः । ___ यस्य यस्मिन्काले यो गुणः स्वाराधनीयः, तस्य तस्मिन्काले तद्गुणाधिको वन्दनीयो भवतीति परमार्थः। पर्यायज्येष्ठस्यापि व्याख्यानकाले व्याख्यानलब्धिरूपो गुण आराधनीयः, ततः पर्यायज्येष्ठस्यापि व्याख्यानकाले र व्याख्यानलब्धिरूपगुणेनाधिको वन्दनीयो भवत्येव । प्रतिदिनभाविवन्दनकाले च व्याख्यानलब्धिसंपन्नस्यापि
चारित्रगुणः स्वाराधनीयः, ततः तस्मिन्काले तस्य चारित्रगुणाधिकः पर्यायज्येष्ठो वन्दनीयो भवतीति वन्दनव्यवस्था ।
ગુરુઃ તમારી એ વાત સાચી કે આ રીતે બે ય સમાનગુણી બને છે. પરંતુ વંદન માટે તો એટલી જ અપેક્ષા છે રાખવાની હોય છે કે “વંદન કરનારો જે ગુણની આરાધના કરવા માંગતો હોય એ ગુણથી અધિક જે હોય તે 8 વંદનીય બને.” અર્થાત્ વંદક વડે આરાધવા યોગ્ય એવા ગુણની અધિકતા વંદનીયમાં રહેલી હોવી જોઈએ એટલું
જ વંદન માટે અપેક્ષિત છે. છે પ્રસ્તુતમાં વ્યાખ્યાનકાળે સાધુઓ માટે જ્ઞાનગુણ આરાધનીય છે અને પેલો નાનો સાધુ જ્ઞાનગુણથી અધિક છે છે છે. એટલે એ વખતે બધા સાધુઓ એ નાનાને વંદન કરે.
यशो. - अन्यथा क्षायिकसम्यग्दृष्टिगृहस्थापेक्षयाऽपि क्षायोपशमिकसम्यग्दृष्टीनां यतीनामवन्द्यत्वप्रसङ्गादिति दिग् ॥८६॥
चन्द्र. - अन्यथा यदि हि एतादृशी व्यवस्था न स्वीक्रियेत भवता, किन्तु 'सामान्यतो गुणाधिक एव वन्दनीय' इति जडाग्रहो क्रियते, तर्हि क्षायिकेत्यादि । क्षायिकसम्यग्दृष्टयः क्षायिकसम्यक्त्वापेक्षया । क्षायोपशमिकसम्यक्त्वियतिभ्यः सकाशाद् गुणाधिका एव । ततश्च ते गृहस्थाः दर्शनगुणैरधिकाः, साधवश्च ।
चारित्रगुणेनाधिकाः । ततश्च द्वयोः समानत्वं । एवं च "क्षायिकसम्यग्दृष्टिगृहस्थाः क्षायोपशमिकसम्यगदृष्टिसाधून वन वन्देयुः" इति भवद्भिः वक्तव्यं स्यात् । तस्माद् यथोक्तमेव योग्यम् ॥८६॥ છે જો આ વાત ન માનવામાં આવે કે “વંદક વડે આરાધનીય ગુણથી અધિકતા જેમાં હોય તે વંદનીય બને.” R છે તો તો મોટી મુશ્કેલી થાય. કોઈક સંસારી ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વી છે અને કોઈક સાધુ ક્ષાયોપથમિક સમ્યક્ત્વી છે. 8 તો અહીં સંસારી સમ્યગ્દર્શન ગુણની અપેક્ષાએ ગુણાધિક છે. સાધુ ચારિત્રગુણથી અધિક છે. એટલે બે ય જણ કે
એક એક ગુણથી અધિક હોવાથી સમાનગુણી બન્યા અને તો પછી એ સંસારી માટે આ સાધુઓ અવંદનીય છે બનવાની આપત્તિ આવે, કેમકે તમારા નિયમ પ્રમાણે સમાનગુણીઓ પરસ્પર વંદન ન કરી શકે.
પણ અમારા નિયમમાં આ વાંધો નથી. સંસારી માટે ચારિત્ર ગુણ આરાધનીય છે. અને ગુણની અધિકતા છે
SSSSSSSSSSSSSEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEENESSURROGENERSE010
8 મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૨૪ છે SEEEEERESTERIEREUTERRORRESERVERTISROTHEERRORRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRORIES

Page #130

ઉપસંપદ સામાચારી
સાધુમાં પડી છે. એટલે સંસારી માટે સાધુ સ્વારાધનીયગુણાધિક હોવાથી વંદનીય બને II૮૬ા
यशो.
-
उक्तमेव विवेचयितुं यथा वन्दापने दोषस्तथाह
जाणंतस्स हि अगुणं अप्पाणं सगुणभावविक्खायं । वंदावंतस्स परं दोसो मायाइभावेणं ॥८७॥
चन्द्र. - → सगुणभावविख्यातं आत्मानं अगुणं जानतोऽपि परं वन्दापयतः मायादिभावेन दोषः ← इति गाथार्थः ।
કહેલી જ વાતને વિસ્તારથી કહેવા માટે “જે રીતે વંદન સ્વીકારવામાં દોષ છે” એ રીત કહે છે.
ગાથાર્થ : ગુણવાળા તરીકે વિખ્યાત થયેલા એવા પોતાના આત્માને નિર્ગુણી તરીકે જાણતા અને છતાં બીજાને વંદન કરાવતા સાધુને માયાદિના સદ્ભાવને લીધે દોષ લાગે.
यशो. - जाणंतस्स हि त्ति । आत्मानं = स्वं अगुणं = गुणरहितं जानत: =अध्यवस्यतः हिः उपदर्शने कीद्दशमात्मानम् ? सगुणभावेन गुणवद्रूपतया विख्यातं लोके प्रसिद्धम्, एतेन परवन्दनयोग्यताप्रकारोपदर्शनं कृतं भवति, बालमध्यमयोर्लिङ्गवृत्तमात्रमपेक्ष्य प्रवृत्तिशीलत्वात्,
"बालः पश्यति लिङ्गं मध्यमबुद्धिर्विचारयति वृत्तम् । आगमतत्त्वं तु बुधः परीक्षते सर्वयत्नेन ॥"
( षोड० १ / २ ) इति वचनात् । परं = स्वारोपितगुणाराधने च्छाशालिनं वन्दापयतः=वन्दनं कारयतः दोषः = कर्मबन्धः मायादिभावेन - कपटादिपरिणामेन भवति ।
चन्द्र. - एतेन = " गुणवद्रूपतया लोके प्रसिद्धमात्मानं " इति कथनेन परवन्दनयोग्यताप्रकारोपदर्शनं= “परैः क्रियमाणस्य वन्दनस्य योग्यता अस्मिन्विद्यते" इति उपदर्शितं भवति । यो हि गुणवत्तया लोके प्रसिद्धो भवति । तं सर्वेऽपि वन्दन्ते इति ।
1
ननु एषः परमार्थतो गुणरहितोऽस्ति । ततः कथं लोके 'गुणवान्' इति ख्यातिं तद्द्वारा च लोके वन्दनीयतां प्राप्तवान् ? इत्यत आह बालमध्यमयो:[:=असदाचारवान् बालः, मध्यमाचारवान् मध्यमः, तयोः लिङ्गवृत्तमात्रमपेक्ष्य=साधुवेषबाह्याचारमात्रमपेक्ष्य प्रवृतिशीलत्वात् = ' अयं वन्दनीयः' इति मत्वा वन्दनकरणस्वभावत्वात् । त्रिविधा हि आत्मानः लोके कथिताः । बालः, मध्यमः, पण्डितश्च । तत्र बालमध्यमौ व्याख्यातौ । मार्गानुसारिप्रज्ञावान् पण्डितो भवति । स च परिणतिमेव पश्यति । लोके च पण्डितात्मानो न बहवः । किन्तु बालमध्यमा एव । तत्र बालः साधुवेषमात्रं दृष्ट्वा 'अयं वन्दनीयः' इति मत्वा वन्दते । मध्यमस्तु स्थूलाचारं दृष्ट्वा, ‘अयं वन्दनीयः' इति मत्वा वन्दते । प्रकृतश्च साधुः गुणरहितोऽपि साधुवेषस्थूलाचारयुक्तः अस्त्येव । ततश्च स लोके वन्दनीयतां प्राप्नोतीति ।
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭ ૧૨૫

Page #131

66666666666666666666666666666666666666666666666666666666666ÉÉft:
g sssssssssssssssssss sss ઉપસંપદ સામાચારી દશ है ननु "बालमध्यमौ क्रमशः लिङ्गवृत्तमात्रदशिनौ" इति कथं श्रद्धेयम् ? इत्यतः पूर्वपुरुषसम्मतिमाह र बालः पश्यतीत्यादि । सुगमं । नवरं वृत्तं स्थूलाचारः, आगमतत्त्वं विशुद्धपरिणतिः स्वारोपितेत्यादि ।
स्वस्मिन् गुणरहिते साधौ आरोपितानां='अयं एतादृशगुणवान्' इति मिथ्याप्रज्ञया स्थापितानां गुणानां 8 • आराधनायाः अनुमोदनादिरूपायाः इच्छया शालते यः, तं । હું ટીકાર્થ જે સાધુનો આત્મા લોકમાં ગુણવાનું તરીકે પ્રસિદ્ધ થયેલો હોય અને એ સાધુ પોતે જાણતો હોય છે છે કે હું નિર્ગુણી છું. એ બીજાને વંદન કરાવે તો એને દોષ લાગે.
અહીં “લોકમાં ગુણવાન તરીકે પ્રસિદ્ધ” એ જે શબ્દ ગ્રન્થકારે વાપર્યો છે. એના દ્વારા ગ્રન્થકાર એ સાધુમાં છે છે બીજાઓના વંદનની યોગ્યતાના પ્રકારને દેખાડે છે. આશય એ છે કે “જો એ ખરેખર નિર્ગુણી જ છે તો લોકો છે જ શા માટે એને વંદન કરે છે? એ પારકાઓ એનામાં વંદન માટેની યોગ્યતા શા માટે જુએ છે?” એ પ્રશ્ન થાય. છે હું એનો ઉત્તર એ છે કે બાલજીવો માત્ર વેષ જોઈને વંદનની યોગ્યતા માની લઈ વંદનની પ્રવૃત્તિ કરવાના છે છે સ્વભાવવાળા હોય છે. જ્યારે મધ્યમજીવો બાહ્ય આચાર માત્રને જોઈને વંદનની યોગ્યતા માની લઈ વંદન છે શું કરવાની પ્રવૃત્તિ કરવાના સ્વભાવવાળા હોય છે.
આ વાત ષોડશકમાં કરી જ છે કે બાલ લિંગ=વેષને જુએ છે, મધ્યમબુદ્ધિ આચારને જુએ છે. બુધ સર્વયત્ન વડે આગમતત્ત્વને જુએ છે.
હવે માત્ર વેષ કે બાહ્યાચારવાળો તો નિર્ગુણી પણ હોઈ શકે છે અને છતાં એ નિર્ગુણી વેષ કે બાહ્યાચાર છે જ દ્વારા બાલ-મધ્યમને વંદનીય બની જાય છે.
એટલે “નિર્ગુણી પણ બીજાઓના વંદનની યોગ્યતાવાળો શી રીતે બને ?” એ પદાર્થ અહીં દેખાડ્યો.
મુળ વાત પર આવીએ. છે આ નિર્ગુણીમાં ગુણ નથી. છતાં બાલ-મધ્યમજીવ તો એના વેષાદિ માત્રને જોઈને એમાં ચારિત્રાદિગુણોનો 8 આરોપ જ કરે છે. અને એ આરોપિત કરાયેલા ગુણને આરાધવાની ઈચ્છાથી તે જીવો આ નિર્ગુણીને વંદન છે જ કરવા માટે તત્પર બને છે. આવા બાલાદિના વંદનને આ નિર્ગુણી સ્વીકારે તો એને કર્મબંધ થાય જ, કેમકે છે છે એનામાં કપટાદિના પરિણામો છે.
यशो. - स हि दुरात्मा स्वतो जातभ्रमं मुग्धजनं कुपथादनिवारयन् विश्वासघातपातक कलङ्कपङ्कलिप्तान्तःकरणतया दुरन्तमोहग्रस्तो भवतीति ॥८७॥
Ek Ekti: Eg
ર.- ૪ દિ=શુરહિત: સાધુ: સ્વતો નાતમં=સ્વતઃ=દિતાત્સાયોઃ ગાત: ‘યં સાધુ: મુવીન' का इति भ्रमः यस्य, तादृशं गृहस्थं । यद्वा स्वतः=न गुणरहितात् साधोः सकाशात्, किन्तु स्वयमेव लिङ्गवृत्तादिकं
दृष्ट्वा जातः भ्रमः यस्य, तादृशं गृहस्थं अन्यसाधुं वा । मुग्धजनं स्थूलबुद्धिसमन्वितं कुपथात् गुणरहितं प्रति क्रियमाणवन्दनरूपः य उन्मार्गः, तस्मात् अनिवारयन्="मा मां वन्दस्व, अहं गुणरहितत्वादवन्दनीयोऽ
स्मि" इत्यादिकथनेन तं वन्दनकरणादनिवारयन् विश्वासेत्यादि="अयं गुणवान् साधुः, ततश्च तद्वन्दनेन अहं । ही तद्गुणप्रभावात् संसारं तरिष्यामि" इत्यादिरूपो यः वन्दमानस्य विश्वासः, तस्य घातरूपं यत्पातकं, तदेव कलङ्क, से तादृशकलङ्करूपो यः पङ्कः, तेन लिप्तं अन्त:करणं यस्य, तादृशान्तःकरणतया दुरन्तमोहग्रस्तो= दुःखेनान्तो
દદદદદદ
છે મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૨૬ છે SETELHETHEDEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE

Page #132

KOREARRIORRRRRRRRRRRRRRRREEEEEEEEEEEERa
GuसंपE सामायारी be यस्य, तादृशो यो मोहः, तेन ग्रस्तो भवति ॥८७॥ & બાલ અને મધ્યમજીવો પોતાની મેળે ભ્રમવાળા બન્યા છે કે “આ સાધુ ગુણી છે” (અથવા તો બાલાદિજીવો છે 8 સ્વતઃ=આ નિર્ગુણી સાધુ દ્વારા ભ્રમવાળા બન્યા છે) એવા મુગ્ધ જીવોને ઉન્માર્ગેથી અટકાવવાની ફરજ આ સાધની છે. એણે ના પાડવી જોઈએ કે “તમારે મને વંદન ન કરવા.” પરંતુ એ તો ના પાડતો નથી. એટલે ? “આ સાધુ દ્વારા અમે સંસાર તરશું..” એવા મુગ્ધજીવોના વિશ્વાસનો ઘાત કરવાના પાપરૂપી કલંક સ્વરૂપ કાદવથી ખરડાયેલા મનવાળો આ નિર્ગુણી સાધુ છે એ નક્કી થાય છે અને એટલે એ જેનો અંત માંડ માંડ થાય तवा मोथा अस्त पने छ. ।।८।।
Facc000000000000000000000000000000000000000002200020038amareratect
BENESEEEEEEEEE
यशो. - भवतु तस्य परवन्दापने दोषः, प्रकृते तु ततोऽत्यन्तविलक्षणस्य प्रशस्तलक्षणस्यानुभाषकज्येष्ठस्य जगद्गुरुवचनाराधनार्थितामात्रेणाध्येतारं वयःपर्यायाभ्यां ज्येष्ठमपि वन्दापयतः कथं दोषः ? बीजाभावादिति विवेचनीयमेतद्, यतः प्रवचनाराधनार्थमात्रमेतद्वन्दनम्, अतश्चारित्रहीनस्याप्येतद्गुणस्यापवादतो वन्द्यत्वमित्यनुशास्ति
. एत्तो अववाएणं पागडपडिसेविणो वि सुत्तत्थं ।
वंदणयमणुण्णायं दोसाणुववुहणाजोगा ॥४८॥ चन्द्र. - एवं तावत् 'गुणरहितस्य परवन्दापने दोषः' इति प्रासङ्गिकमभिधाय प्रकृते व्याख्यानलब्धिसंपन्ने 2 ज्ञानगुणाधिके पर्यायलघौ मुनौ न परवन्दापनात् दोष इत्याह । भवतु इत्यादि । तस्य गुणरहितस्य साधोः । । प्रकृते तु व्याख्यानकरणविचारावसरे तु ततो गुणरहितात् मायाविनः साधोः सकाशात् अत्यन्तविलक्षणस्य=
सर्वथा विभिन्नस्वभावस्य । स तु निर्गुणः, अयं तु महागुणी, स मायावी, अयं तु निर्मायावीत्यादिना तयोर्भेदः स्फुट एव । प्रशस्तलक्षणस्य=जिनाज्ञानुरागविनयनिरहंकारितादिशोभनगुणयुक्तस्य अनुभाषकज्येष्ठस्य= व्याख्यानान्तरमेव सर्वान् साधुन् गुरुदत्तं पाठं पुनः पुनरावर्तयतः, अत एव ज्ञानगुणमात्रेण ज्येष्ठस्य जगद्गुर ३ इत्यादि । "व्याख्यानकाले ज्ञानगुणाधिकं प्रति सर्वैः वन्दनं करणीयम्" इति जिनाज्ञाया या आराधना, तन्मात्राभिलाषेण । बीजाभावात् विश्वासघातमायादिरूपाः ये दुरन्तमोहरूपदोषस्य बीजभूताः पदार्थाः, तेषां प्रकृतमुनौ अभावात् । विवेचनीयम् एतद्=एतत्त्तत्वं सूक्ष्मप्रज्ञया विभागपूर्वकं स्पष्टं करणीयम् ।
उत्सर्गमार्गेण चारित्रहीनस्यावन्दनीयत्वं सप्ताशीतितमगाथायां उक्तं । अनुभाषकस्य तु चारित्रादिगुणयुक्तस्य व्याख्यानकाले ज्ञानगुणाधिकत्वेन वन्दनीयत्वं प्रज्ञापितं । अधुना चारित्रहीनस्यापि ज्ञानगुणाधिकस्यापवादमार्गेण वन्दनीयत्वमाह यतः यस्मात्कारणात् प्रवचनाराधनार्थमात्रम् श्रुतज्ञानाराधना एव प्रयोजनं यस्य तादृशं, न तु चारित्राराधनाऽत्र वन्दने प्रयोजनीभूतेति भावः । अतः तस्मात्कारणात् चारित्रहीनस्यापि एतद्गुणस्य= ज्ञानगुणवतः अपवादतो उत्सर्गतस्तावत्तत्सकाशे ज्ञानं न ग्राह्यमेवेति तत्र वन्दनावकाश एव नास्ति । किन्तु तथाविधकारणवशात्तत्समीपे एव यदा ज्ञानं ग्राह्यं स्यात् । तदाऽपवादतः वन्द्यत्वम् ।
→ अतः प्रकटप्रतिसेविनोऽपि दोषानामुपबृंहणाऽयोगात् सूत्रार्थं अपवादेन वन्दनं अनुज्ञातं - इति गाथार्थः ।
i ons
Socia
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૧૨૦ છે

Page #133

BBE
sssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssss ઉપસંપદ સામાચારી ૪ છું એ નિર્ગુણી સાધુને ભલે બીજાના વંદન સ્વીકારવામાં દોષ લાગે. પ્રસ્તુતમાં તો જે વ્યાખ્યાનગુણાધિક 5 આ ચારિત્રસંપન્ન નાનો સાધુ છે. એ પેલા નિર્ગુણી-કપટી સાધુ કરતા તદ્દન જુદા જ પ્રકારનો છે. પ્રશસ્ત લક્ષણવાળો 8
છે. આવો અનુભાષક પેઇ=જ્ઞાનગુણને લઈને મોટો સાધુ પરમાત્માના વચનોની આરાધના કરવાની એક માત્ર 8 8 ઈચ્છાથી ભણનારા એવા ઉંમર અને પર્યાયથી મોટા સાધુઓના વંદન સ્વીકારે તો એને શી રીતે દોષ લાગે ? છે ન જ લાગે, કેમકે દોષના બીજભૂત કપટભાવ, વિશ્વાસઘાતાદિ આ સાધુમાં નથી.
આમ આ પદાર્થ એકદમ સ્પષ્ટ કરવો. જે કારણથી પ્રવચનની=શાસ્ત્રની આરાધના માટે જ આ વંદન છે. તે કારણથી ચારિત્રથી હીન એવો પણ જે સાધુ આ જ્ઞાનગુણથી અધિક હોય તો એ અપવાદથી વંદનીય બને છે
છે. એટલે કે ઉત્સર્ગ માર્ગ તો એ જ છે કે ચારિત્રસંપન્ન એવો જ જ્ઞાનગુણાધિક સાધુ મોટાઓને પણ વંદનીય છે 8 બને પણ આ વંદનનો આશય તો પ્રવચન=જ્ઞાનની આરાધના જ છે. ચારિત્ર અહીં ગૌણ છે. એટલે ઉત્સર્ગમાર્ગે છે છે ભલે ચારિત્રસંપન્ન જ્ઞાનગુણાધિક વંદનીય બને. પણ ચારિત્રહીન સાધુ પણ જો જ્ઞાનગુણાધિક હોય તો ત્યાં છે
જ્ઞાનગુણની આરાધના માટે અપવાદ માર્ગે વંદન કરી શકાય, એટલે કે ચારિત્રહીન પાસે જ્યારે ભણવું પડે ત્યારે છે એને પણ અપવાદમાર્ગે વંદન કરવા.
આ જ વાત ૮૮મી ગાથામાં બતાવે છે. 8 ગાથાર્થ આ કારણસર જ, પ્રકટપ્રતિસવી=ચારિત્રહીનને પણ સૂત્રને માટે અપવાદમાર્ગે વંદન કરી શકાય છે છે એવી રજા છે, કેમકે ત્યાં તેના શિથિલતાદિદોષોની ઉપબૃહણા નથી થતી.
થી પ
'
ર
GિGgist Girlfriegistratitisg6E6E%6EEEEEEEEEEEEEEfelt Griffitiitki[EEG EEGEGGitik tE
यशो. - एत्तो त्ति । इतः इति पातनिकाव्याख्यातम् । अपवादेन द्वितीयपदेन प्रकटप्रतिसेविनोऽपि="दगपाणं पुष्फफलं" ( उ० माला ३४९) इत्याधुक्ताऽसंयतलक्षणभृतोऽपि अपिस्तस्योत्सर्गतोऽवन्द्यत्वद्योतनार्थः, सूत्रार्थं-प्रवचनार्थं वंदनकंद्वादशावर्त्तवन्दनं अनुज्ञातंभगवद्भिरनुमतम् ।
चन्द्र. - इतः इति पातनिकाव्याख्यातं पातनिका नामावतरणिका । सप्ताशीतितमगाथासमाप्त्यनन्तरं अष्टाशीतितमगाथाप्रारंभकरणाय मध्ये यः सम्बन्धसूचकः पदार्थो निरूपितः, स अत्र पातनिकाशब्देन ग्राह्यः। प्रकृतगाथायां यत् 'इतः' इति पदमस्ति । तस्यार्थस्तु अस्या एव गाथाया या पातनिका, तदनुसारेणैव विभावनीयः । पातनिकायां यद् व्याख्यानं, तदेवात्र 'इतः' पदस्यार्थः इति भाव : । प्रकटप्रतिसेविनोऽपि= पुष्टालम्बनं विनाऽपि सचित्तजलपुष्पफलाद्युपभोगकर्तुः ।
ટીકાર્થ : આ ગાથાની અવતરણિકામાં અમે જે વાત કરી છે એ જ પત્તો : શબ્દનો અર્થ સમજવો. ઉપદેશમાળામાં પ્રકટપ્રતિસવીના ઘણા બધા લક્ષણો બતાવ્યા છે.
દા.ત. કાચુ પાણી વાપરે,... વગેરે. એ અસંયમીના લક્ષણથી ભરેલા સાધુને પણ પ્રવચનને માટે 8 દ્વાદશાવર્તવંદન કરવાની પ્રભુએ અપવાદમાર્ગે રજા આપી છે.
“પ્રકટપ્રતિસેવીને પણ અપવાદથી વંદન થાય” આ વાક્યમાં જે પણ=પ શબ્દ છે. એનાથી એ સૂચિત શું થાય છે કે ઉત્સર્ગથી તો તે અવંદનીય જ છે. (દા.ત. “કારણ આવી પડે તો ગધેડાને પણ બાપ કહેવો પડે.”
અહીં પણથી ખ્યાલ આવે કે ગધેડો ખરેખર બાપ તરીકે ન જ કહેવાય.)
મહામહોપાધ્યાય ચશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૨૮ RegistratiGE 66666666666666666666666666666666666 દદદદદદદદદદદદદદદ

Page #134

FEEEEEEEEEEE
GEE68508805666665800035805055856GESSETTE
Enama A NTERTREATMENTIOName Guile Aामायारी
यशो. - ननु यद्वन्दने दोषं ज्ञात्वा निषेधस्तस्य पुनः कथमनुज्ञा ? इत्यत आह-दोषाणांतद्गताऽसंयमादीनां उपबृंहणाऽयोगात्-अनुमोदनाऽप्रसङ्गात् । प्रवचनग्रहणार्थितामात्रेण में खल्विदं वन्दनं न तु तद्गतगुणार्थितास्पर्शो ऽपीति । यथा चैततत्त्वं तथा विवृतमध्यात्ममतपरीक्षायामिह तु विस्तरभयान्न प्रतन्यते ॥४८॥
चन्द्र. - तद्गतगुणार्थितालेशोऽपि प्रकटप्रतिसेविषु विद्यमानाः ये शिथिलाचारादिरूपाः गुणाः, तेषांक या अर्थिता इच्छा, तल्लेशोऽपीति । शेषं स्पष्टम् ॥८८॥ # શિષ્ય : “પ્રકટ પ્રતિસવીને વંદન કરવામાં દોષ છે” એ જાણીને જ પ્રભુએ એને વંદન કરવાનો નિષેધ છે
કર્યો છે. તો પછી હવે એને વંદન કરવાની રજા પ્રભુ શી રીતે આપી શકે? શું ખરાબ-ખોટી વસ્તુની અનુજ્ઞા છે હૈ પ્રભુ આપી શકે ? છેગુરુ : આ વંદનમાં એ શિથિલસાધુના અસંયમાદિ દોષોની અનુમોદના ન હોવાથી કોઈ દોષ નથી. # શિથિલાને વંદન દોષવાળું એટલા માટે છે કે એમાં શિથિલોના શિથિલતાદિ દોષોની અનુમોદના પડેલી છે. N પ્રસ્તતમાં તો શિથિલ પાસેથી પ્રવચનનું ગ્રહણ કરવાના જ એક માત્ર આશયથી વંદન કરાય જ રહેલા શિથિલતાદિ ગુણો (દોષાત્મક ગુણોની)ની ઈચ્છાનો-અનુમોદનાનો સ્પર્શ પણ નથી. એટલે એમાં દોષ
नागे. છે આ તત્ત્વ જે પ્રમાણે છે તે પ્રમાણે અમે અધ્યાત્મમત્તપરીક્ષામાં વિવરણ કરેલ છે. અહીં તો વિસ્તાર થઈ છે છે જવાના ભયથી એ પદાર્થને વિસ્તારપૂર્વક કહેતા નથી. ૮૮ यशो. - अत्रैव विषये निश्चयव्यवहारनयद्वयमतमुपदर्शयति
निच्छयणएण इहयं पज्जाओ वा वओ वा ण पमाणं ।
ववहारस्स पमाणं उभयणयमयं च धेत्तव्वं ॥८९॥ चन्द्र. - अत्रैव विषये अस्मिन्नेव वन्दनविषये ।→ निश्चयनयेन इह पर्यायो वयः वा न प्रमाणम् । २ व्यवहारस्य प्रमाणं उभयनयमतं च गृहीतव्यम् - इति गाथार्थः ।
આ વંદનના વિષયમાં જ નિશ્ચયનો અને વ્યવહારનો એમ બે ય નયોના મતને બતાવે છે.
ગાથાર્થ : અહીં વંદનના વિષયમાં નિશ્ચયનય પ્રમાણે પર્યાય કે વય પ્રમાણ નથી. વ્યવહારને પર્યાય+વય શું પ્રમાણ છે. બેય નયને માન્ય પદાર્થ ગ્રહણ કરવો જોઈએ.
यशो. - निच्छयणएणत्ति । निश्चयनयेन-भावप्राधान्यवादिना शब्दादिनयेन ईहयं ति इह जयेष्ठत्वविचारावसरे पर्यायः व्रतकालः वयः अवस्थाविशेषो वा न प्रमाणं= नादरणीयम्, तयोः कार्याऽक्षमत्वात् । न हि पर्यायेण वयसा वाधिकोऽपि विशिष्टोपयोगविकलः साधुः परमपदनिदानं निर्जराविशेषमासादयतीति ।
HEECECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSE
Hercerenverroerevererererererererererererererererererererere rerere
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૨૯ TERETETELEEEEEEREEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE

Page #135

BEE ઉપસંપદ સામાચારી
चन्द्र.
भावप्राधान्यवादिना="भावः=अन्तःकरणपरिणतिः एव प्रधानं, तदनुसारेणैव वन्द्यत्वावन्द्यत्वभेदः"इति वादिना । तयोः = वय: पर्याययोः कार्याक्षमत्वात् = यदर्थं वन्दनं क्रियते, तदसाधकत्वात् । वन्दनं हि ज्ञानदर्शनचारित्रादिगुणानां अनुमोदनार्थं तद्द्द्वारा तद्गुणसाधनार्थं च क्रियते । वयःपर्यायाधिकत्वमात्रेण वन्दने क्रियमाणे तु स वय: पर्यायाभ्यां ज्येष्ठः कदाचिन्निर्गुणोऽपि भवेत्, ततश्च तस्मिन् गुणानामेवाभावात् गुणानुमोदनादिकं कार्यं कथं भवेत् ? इति । एतदेवाह नहि पर्यायेणेत्यादि ।
ટીકાર્થ : “આત્મપરિણામ જ પ્રધાન છે, મુખ્ય છે” એમ માનનારા શબ્દ, સમભિરૂઢ અને એવંભૂત નામના જે ત્રણ નયો છે એ નયોની અપેક્ષાએ વિચારીએ તો “મોટાને વંદન કરવું” એ વિષયમાં વ્રતનો કાળ કે વૃદ્ધત્વાદિ અવસ્થા આદર કરવા યોગ્ય નથી, કેમકે વ્રતકાળ કે ઉંમર કાર્ય કરવા માટે સમર્થ નથી. પર્યાય કે ઉંમરથી મોટો પણ સાધુ જો વિશિષ્ટ ઉપયોગથી રહિત હોય તો એ પરમપદના કારણભૂત એવી નિર્જરાને પામી શકતો નથી. એટલે એ બે વસ્તુ પ્રામાણિક ન ગણાય.
यशो. व्यवहारस्य=व्यवहारनयस्य पर्यायो वयो वा प्रमाणं - आदरणीयम् । यद्यपि वन्दनौपयिको वन्द्यगतो गुणविशेष एव तथाऽप्यालयविहारादिविशुद्धिसध्रीचीनस्य पर्यायविशेषस्यैव तत्प्रतिसंधानोपायत्वात् पर्याय एव प्रधानम्,
चन्द्र. - व्यवहारनयनिष्कर्षमाह यद्यपीत्यादि । अहमपि मन्ये, यदुत वन्दनकरणार्थं वन्द्यगतो ज्ञानादिगुण एवोपयोगी, तथापि कस्मिन् अधिको ज्ञानादिगुणो वर्तते ? इति तु छद्मस्थैः ज्ञातुमशक्यम् । तज्ज्ञानोपायस्तु आलयविहारादिविशुद्धियुक्तः पर्यायविशेष एव । य: आलयविहारादिविशुद्धियुक्तः पर्यायज्येष्ठश्च, स चारित्रादिगुणैरधिको भवति । तादृशविशुद्धियुक्तस्तु पर्यायलघुः तत्सकाशाच्चारित्रादिगुणैर्लघुः भवतीति स लघुः तं तादृशविशुद्धियुक्तमधिकपर्यायवन्तं वन्देतेति व्यवहारनयाभिप्रायः ।
अक्षरार्थस्तु स्पष्ट एव । केवलं तत्प्रतिसंधानोपायत्वात् = वन्दनोपयोगिज्ञानादिगुणाधिक्यस्य यत्प्रतिसंधानं=ज्ञानं, तदुपायत्वात् ।
व्यवहारनय एवाह यत एवं पर्यायविशेष एव गुणविशेषज्ञानोपायः, तदनुसारेण च वन्दनादिव्यवस्था । ततः पर्याय एव प्रधानं ।
વ્યવહારનય કહે છે કે પર્યાય કે ઉંમર આદરણીય છે. જો કે આમ તો વંદન કરવા માટે ઉપયોગી તો વંદનીયમાં રહેલો ગુણ=આત્મપરિણામ જ છે. અર્થાત્ જે વંદન કરાય છે એ આત્માના ગુણને નજર સામે રાખીને જ કરાય છે. ઉંમર કે પર્યાયને નહિ. પરંતુ “આ વ્યક્તિમાં અધિકગુણો છે” એનું પ્રતિસંધાન=જ્ઞાન શી રીતે થાય ? એ જ્ઞાન કરવાનો ઉપાય આલયવિહારાદિની વિશુદ્ધિથી યુક્ત એવો પર્યાયવિશેષ=વંદકપર્યાય કરતા અધિક પર્યાય જ છે. અર્થાત્ જે સાધુ આલયવિહારાદિની વિશુદ્ધિથી વિશિષ્ટ એવા અધિક પર્યાયવાળો હોય તે સાધુ બીજા માટે વંદનીય બને, કેમકે એ પર્યાયને જોઈને જ નક્કી કરાય કે “આ સાધુ અધિક ગુણી છે” અને એ રીતે તેને વંદન કરાય.
આમ પર્યાય જ વંદનવ્યવહા૨માં પ્રધાન બને છે. (જેઓ માત્ર ભાવને જ પ્રધાન માને છે. તેઓ વંદનાદિની વ્યવસ્થા શી રીતે કરશે ? કેમકે કોનામાં વધારે ગુણો છે ? એ આત્મપરિણામની બાબતો તો છદ્મસ્થો શી રીતે
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭ ૧૩૦

Page #136

eeeee
ઉપસંપદ સામાચારી
જાણી શકે ? એટલે એમના મતે વંદનાદિ વ્યવસ્થા જ ન ઘટે.)
यशो. - गुणविशेषस्य 'दासेण मे० ' इत्यादिन्यायाद् गौणत्वात् ।
चन्द्र. - ननु गुणविशेषोऽत्र कथं न प्रधानम् ? इत्यत आह गुणविशेषस्येत्यादि । सेवकेन क्रीतो गर्दभः सेवकस्य न भवति, किन्तु स यस्य स्वामिनः सेवकः, तत्स्वामिनः एव स गर्दभो भवति । एवं पर्यायविशेषेण गुणविशेषो भवति । गुणविशेषेण च वन्दनीयता भवति । एवं च वन्दनीयत्वं गुणविशेषेण क्रीतं, किन्तु गुणविशेषस्तु पर्यायविशेषस्याधीन इति कृत्वा तद् वन्दनीयत्वं पर्यायविशेषेणैव क्रीतं भवति । "पर्यायविशेषः गुणविशेषप्रयोजक" इति एतत्तु साधोः पर्यायवृद्ध्या लेश्याविशुद्धिवृद्धिप्रतिपादकेन भगवतीसूत्रेण प्रसिद्धमेव । तत्र हि “यथा यथा साधोः पर्यायवृद्धिर्भवति, तथा तथा साधोः चारित्रपरिणामवृद्धिर्भवति" इति प्रख्यापितम् ।
આમ ગુણ જ વંદનીય હોવા છતાં ગુણનું જ્ઞાન તો વિશિષ્ટપર્યાય દ્વારા જ થતું હોવાથી પર્યાય જ પ્રધાન બને. જેમ કોઈ સ્વામીના નોકરે ગધેડો ખરીદ્યો. તો અહીં નોકર પોતે સ્વામીનો હોવાથી નોકરનો ગધેડો પણ સ્વામીનો જ ગણાય. એમ અહીં વિશિષ્ટપર્યાય વડે ગુણવત્તાનો બોધ થાય. અને એના વડે વંદન થાય. એટલે ગુણવત્તાનું જ્ઞાન વિશિષ્ટપર્યાયને આધીન હોવાથી ગુણવત્તા જ્ઞાનને આધીન વંદન પણ વિશિષ્ટપર્યાયને આધીન ४ गाशा गुश भाव गौए। जनी भय.
-
यशो.
उक्तं च - ( पंचवस्तु - १०१५ )
“णिच्छयओ दुन्नेयं को भावे कंमि वट्टए समणो । ववहारओ उ कीरइ जो पुव्वट्ठिओ चरितं ॥ इति ।
चन्द्र. अत्रार्थे ग्रन्थकारः व्यवहारनयपुष्टिकरीं पूर्वपुरुषसम्मतिमाह णिच्छयओ इति । निश्चयतः= परमार्थतः एतत् दुर्ज्ञेयमस्ति यदुत "कः श्रमणः कस्मिन् क्षायिकादिभावे वर्तते ? इति । ततश्च निश्चयनयेन वन्दनव्यवस्था कथं भवेत् ? यतः यो गुणाधिकः स एव गुणहीनस्य वन्दनीय इति निश्चयनयाभिप्रायः । गुणाधिकत्वं तु दुर्ज्ञेयमेवेति निश्चयनयानुसारेण वन्दनव्यवस्था न संभवति । व्यवहारतस्तु " य: चारित्रे पूर्वस्थितः, पर्यायज्येष्ठः इति यावत्, स वन्द्यत" इति व्यवस्था संभवति ।
પંચવસ્તુકમાં કહ્યું છે કે “નિશ્ચયથી તો આ વસ્તુ માંડ માંડ જાણી શકાય કે “કયો સાધુ કયા ભાવમાં વર્તે છે ?” વ્યવહારથી તો જે સાધુ ચારિત્રમાં પ્રથમ સ્થિત હોય. (જેણે પહેલી દીક્ષા લીધી હોય) તે વંદનીય બને.
यशो. नन्वेवं द्वयोरप्यनयोः स्वाग्रहमात्रेणाऽव्यवस्थितत्वात्किं प्रमाणं ? किं वाऽप्रमाणम् ? इति विविच्यताम् अत आह- उभयनयमतं च-उक्तनयद्वयसम्मतं च पुनः ग्रहीतव्यं =आदरणीयं तुल्यवत्, उभयापेक्षायामेव प्रमाणपक्षव्यवस्थितेः ।
चन्द्र. - एवं ग्रन्थकारेण निश्चयव्यवहारयोः प्रतिपादितयोः सत्योः किंकर्तव्यतामूढः कश्चिदाह नन्वेवं મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭ ૧૩૧

Page #137

EV
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
REEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE E ER संपE सामाचारी इत्यादि । अव्यवस्थितत्वात् संपूर्णसत्यत्वाभावात् । यतः द्वौ अपि एतौ स्वकदाग्रहग्रस्तौ, ततः। एकतरस्याप्यभिप्राय: न प्रमाणपुरुषमान्यः प्रामाणिको भवतीति । ____ समाधानमाह उभयनयमतं चेत्यादि । तुल्यवत्=निश्चयनयव्यवहारनयौ परस्परं समानौ एव स्वीकर्तव्यो। न तु एकतरस्यापि अधिकत्वमिति ।
ननु किमर्थं उभयं तुल्यवदादरणीयम् ? इत्यत आह उभयापेक्षायामेव निश्चयव्यवहारोभयतुल्यत्वस्वीकारे । एव प्रमाणपक्षव्यवस्थिते: एकतरस्यैव स्वीकारे तु दुर्नयत्वमेव स्यात् । & શિષ્યઃ તમે બે નયો બતાવ્યા. પણ આ બે ય જણ પોત-પોતાના મતના આગ્રહવાળા છે. કોઈપણ મધ્યસ્થ બનીને વાત કરતું નથી. તો અમારે શું પ્રમાણભૂત માનવું? શું અપ્રમાણભૂત માનવું? તમે જ આનો વિવેક છે કરી આપો.
ગુરુ : બે ય નયને માન્ય પદાર્થો એક સરખી રીતે આદરવા જોઈએ. બેમાંથી એકનો પણ અપલાપ કે છે ઉપેક્ષા ન કરાય, કેમકે બે યના પદાર્થોની અપેક્ષા=સ્વીકાર કરવામાં આવે તો જ પ્રમાણ પક્ષની વ્યવસ્થા થાય છે છે. અર્થાત્ બે ય મતોનો સ્વીકાર જ પ્રામાણિક બને છે.
यशो. - सा च द्वयोरपि परस्परं इस्वत्वदीर्घत्वयोरिवापेक्षिकयोगौणत्वमुख्यत्वयोः संभवान्नानुपपन्ना । तत्त्वं पुनरवत्यमध्यात्ममतपरीक्षायामेव ॥८९॥
चन्द्र. - ननु उभयपक्षस्वीकारेण प्रमाणव्यवस्था भवतीति भवता प्रतिपादितं । किन्तु सा प्रमाणव्यवस्थैव दुर्घटा भवेत् । यतः 'वन्दनव्यवस्था का?'इति त्वं वद । गुणाधिक एव वन्दनीयः, पर्यायस्तु न गवेषणीय इति वन्दनव्यवस्था यदि क्रियते, तर्हि भवतैव व्यवहारनयो दूरं क्षिप्तो भवेत् । यदि च आलयविहारादि विशुद्धियुक्तः पर्यायज्येष्ठः वन्दनीय इति वन्दनव्यवस्था क्रियते, तर्हि निश्चयनयस्य मरणं भवेत् । इदृशी काऽपि
वन्दनव्यवस्था नास्ति, यत्र व्यवहारनयो निश्चयनयश्च द्वौ अपि आदृतौ भवेताम् । एवं च प्रमाणव्यवस्था से दुर्घटैवेत्यत आह सा चप्रमाणपक्षव्यवस्था च द्वयोरपि निश्चयव्यवहारयोरपि ह्रस्वदीर्घत्वयोरिव यथा ।
किमपि वस्तु किञ्चिद्दीर्घवस्त्वपेक्षयैव हुस्वं भवति । दीर्घवस्त्वभावे तु इस्वं वस्त्वपि न भवति । एवं किमपि का वस्तु किञ्चिद्-हुस्ववस्त्वपेक्षयैव दीर्घ भवति । हुस्ववस्त्वभावे तु दीर्घ वस्त्वपि न भवतीति । एवं व्यवहारो निश्चयं विना, निश्चयश्च व्यवहारं विना न भवति । एतादृशयोः आपेक्षिकयो: तयोः गौणत्वमुख्यत्वयोः= कुत्रचित्स्थाने व्यवहारनयो मुख्यो भवति । ततश्च तत्र व्यवहारनयानुसारिणी वन्दनव्यवस्था भवति । कुत्रचिच्च स्थाने निश्चयनयो मुख्यो भवति । ततश्च तत्र निश्चयनयानुसारिणी व्यवस्था भवति । एवं तयोः गौणत्वमुख्यत्वयोः संभवान्नानुपपन्ना=प्रमाणपक्षव्यवस्थेति अत्र योजनीयम् ।
द्वौ अपि नयौ स्वीकरणीयौ, किन्तु वन्दनव्यवस्था तु प्रायः एकदैव नयद्वयस्याप्यनुसारेण न भवति । किन्तु वक्ष्यमाणावस्थाभेदात् तदा तदा तत्र तत्र निश्चयस्य व्यवहारस्य वा मुख्यत्वं, तदितरस्य तु गौणत्वं भविष्यतीति। प्रमाणपक्षव्यवस्था, वन्दनव्यवस्था च सुघटा ॥८९॥
(શિષ્યઃ બે ય ની એકસરખી અપેક્ષા રાખવી શી રીતે સંભવે ? હા ! જ્યાં પર્યાયથી મોટો સાધુ ગુણથી કે
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
છે મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૩૨ છે Recomme ncememestercoursescreerCassessmRREEnerals

Page #138

CIVICCEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEELECCELLCCCCCEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
લ
ઉપસંપદ સામાચારી છ E પણ મોટા તરીકે નિશ્ચિત હોય ત્યાં તો નિશ્ચય અને વ્યવહાર બે ય જળવાય. પણ એ સિવાય તો બે ય નો આ એક સરખો આદર શી રીતે સંભવે? જ્યાં પર્યાયથી નાનો સાધુ ગુણાધિક હોય ત્યાં બેમાંથી એક નય તો છોડવો ૨
જ પડવાનો. એટલે બે ય નયની એક સરખી અપેક્ષા સંભવિત નથી.) છે ગુરુઃ જેમ હૃસ્વત્વ અને દીર્ઘત્વ પરસ્પર આપેક્ષિક છે. ટુંકાઈ એ લંબાઈની અપેક્ષાએ જ હોય છે. અને છે
લંબાઈ પણ ટુંકાઈની અપેક્ષાએ જ હોય છે. કોઈક લાંબી વસ્તુની અપેક્ષાએ જ કોઈક વસ્તુ ટુંકી કહેવાય. એમ ! કોઈક ટૂંકી વસ્તુની અપેક્ષાએ જ કોઈક વસ્તુ લાંબી કહેવાય. વળી આવા લંબાઈ-ટંકાઈ વગેરે હોવાને લીધે જ કાયમ એક સરખા નથી રહેતા. જે વસ્તુ અમુક અપેક્ષાએ લાંબી હોય એ જ વસ્તુ અમુક E 8 અપેક્ષાએ ટુંકી પણ હોય. પૂજા કરવાની ત્રીજી આંગળી વચલીની અપેક્ષાએ નાની અને ટચલીની અપેક્ષાએ મોટી છે. એટલે એ ત્રીજી આંગળી નાની જ કે મોટી જ ન કહેવાય. અપેક્ષાએ નાની-મોટી કહેવાય.
એમ વ્યવહાર-નિશ્ચયમાં આપેક્ષિક એવું ગૌણત્વ-મુખ્યત્વ છે. અમુક સ્થાનની અપેક્ષાએ વ્યવહાર મુખ્ય 8 બને તો ત્યાં નિશ્ચય ગૌણ બને. અમુકસ્થાનની અપેક્ષાએ વ્યવહાર કરતા નિશ્ચય મુખ્ય બને. એટલે આપણે E પણ એ સ્થાનોને અનુસારે જ વ્યવહાર અને નિશ્ચયને ગૌણ-મુખ્યાદિ માનવાના છે. અને એટલે એ બે ની છે હું એકસરખી જ અપેક્ષા રાખેલી ગણાય. આમ એ બેની અપેક્ષા રાખવાની જે વાત કરી છે એ ઘટી જ શકે છે. R એમાં કોઈ દોષ નથી. છે (આશય એ છે કે બે ય નયોને એક સરખા આદરણીય કહ્યા એટલે પ્રશ્ન ઉભો થાય કે “નાનો સાધુ જ્યાં છે # વધુ ગુણવાન... વગેરે સ્થળોએ બે ય નો એક સરખો આદર શી રીતે કરી શકાય? બેમાંથી એકને તો ગૌણ છે છે બનાવવો જ પડે. અને જો ગૌણ બનાવીએ તો બે ય નો એકસરખો આદર, એકસરખી અપેક્ષા રાખેલી ન છે ગણાય.”
આનો ઉત્તર એ કે કોઈપણ એક નયને કાયમ માટે ગૌણ અને બીજાને કાયમ માટે મુખ્ય બનાવી દીધો છે હોત તો તો બે યનો એકસરખો આદર કરેલો ન જ ગણાય. પણ આ બે ય માં અમુકસ્થાને એક નય મુખ્ય છે અને બીજો ગૌણ બને છે. અને અમુક સ્થાને બીજો નય મુખ્ય બને તો પહેલો નય ગૌણ બને છે. એટલે આપણે કે તો બે ય નયોને તે તે સ્થાનને લઈને ગૌણ અને મુખ્ય માનીએ છીએ. માટે બે ય ની એક સરખી અપેક્ષા-આદર છે કરેલો ગણાય. માટે કોઈ દોષ નથી.)
આ અંગેનું તત્ત્વ અને અધ્યાત્મમત્તપરીક્ષામાં જ જણાવેલ છે. l૮૯ यशो. - एतेन निश्चयनयमात्रावलम्बिना दत्तं दूषणं प्रतिक्षिप्तमित्याह
एएण नाणगुणओ लहुओ जइ वंदणारिहो नूणं ।
होइ गिहत्थो वि तहा गुणंतरेणं ति णिहलियं ॥१०॥ चन्द्र. - एतेन="न केवलं निश्चयनयः, किन्तु व्यवहारनयोऽपि निश्चयनयवदेवादरणीय" इति प्रतिपादनेन निश्चयनयमात्रावलम्बिना=व्यवहारनयविरोधिनेति मात्रशब्दस्यार्थः दत्तं अधुनैव वक्ष्यमाणं दूषणं प्रतिक्षिप्तं दूरीकृतं भवति । __ → एतेन "लघुकः यदि ज्ञानगुणतः वन्दनार्हः, गृहस्थोऽपि गुणान्तरेण तथा वन्दनार्ह भवति" इति।
EEEEEEEEEEEEEEEEE
એ મહામહોપાધ્યાચ ચશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૩૩.

Page #139

EEEE
ઉપસંપદ સામાચારી
(निर्दलितम् ← इति गाथार्थः ।
આ જે વાત કરી કે વ્યવહાર અને નિશ્ચય વચ્ચે આપેક્ષિક ગૌણત્વ-મુખ્યત્વ છે. એના દ્વારા બીજો એક ફાયદો એ થયો કે નિશ્ચયનયમાત્રને અવલંબન કરનારાએ જે એક દૂષણ આપેલું (જે હવે કહેશું) તેનું પણ ખંડન થઈ ગયું.
આ જ વાત કરે છે કે
ગાથાર્થ : ઉભયમતનો સ્વીકાર કર્યો હોવાથી આ દૂષણ નિર્દલિત=ખતમ કરાયેલું થાય છે કે “જો નાનો સાધુ પણ જ્ઞાનગુણને લીધે વંદનયોગ્ય બનતો હોય તો ક્ષાયિકસમ્યક્ત્વ નામના (ચારિત્રભિન્ન) ગુણ વડે ગૃહસ્થ પણ સાધુઓને માટે વંદનીય બનશે.
યશો. - ઘુળ ત્તિ । તેન=૩મયમતાફ઼ીાોળ કૃતિ=તતિ નિયંત્રિત=નિાવૃતમ્। इतीति किम् ? लघुकोऽपि वयः पर्यायाभ्यां हीनोऽपि यदि ज्ञानगुणेन वन्दनार्ह:वन्दनयोग्यो वयः पर्यायाभ्यां ज्येष्ठस्यापीति गम्यम्, यदा तदाक्षेपात्तदा नूनं निश्चितं गुणान्तरेण = स्वावृत्तिक्षायिकसम्यक्त्वा दिगुणेन गृहस्थोऽपि गृहिधर्मापि तथा वन्द्यो भवति । न हि ज्ञानाराधनमिव दर्शनाराधनमपि न मोक्षाङ्गमिति ॥९०॥
-
=
વન્દ્ર यदा तदाक्षेपात् = यत्र यत्सर्वनामप्रयोगोऽस्ति तत्रावश्यं तत्सर्वनामप्रयोगो भवत्येव । एवं यदा = यत्सर्वनामपदप्रयोगात् तदाक्षेपात्=अविद्यमानस्यापि तत्सर्वनामपदप्रयोगस्य स्वतः गम्यत्वात् । गाथायां 'यदि' इति यत्सर्वनामप्रयोगोऽस्ति । ततः टीकाकारेण गाथायामदृश्यमानोऽपि 'तदा' इति तत्सर्वनामप्रयोगः ‘यदि’ प्रयोगात् स्वयं गृहीत इति भावः । स्वावृत्ति इत्यादि । साधौ अवर्तमानो यः क्षायिकसम्यक्त्वादिगुणः, तेन । यथा हि ज्ञानाराधनार्थं पर्यायलघुरपि ज्ञानगुणाधिको वन्दनीयो भवेत्, तर्हि सम्यग्दर्शनाराधनार्थं श्रावकोऽपि क्षायिकसम्यक्त्वी क्षायोपशमिकसम्यक्त्विना वन्दनीयो भवेदेवेति । ततश्च गृहस्थाः साधवो वा ये येभ्यः सकाशाद् गुणाधिकाः, ते तेषां वन्दनीया एवेति निश्चयनयमात्रावलम्बिनो अभिप्रायः ||१०|| -
ટીકાર્થ : આપણે આગળ નિશ્ચયનયને પ્રધાન બનાવીને વાત કરેલી કે “વંદક જે ગુણની આરાધના કરવા ઈચ્છતો હોય એ ગુણથી અધિક જે હોય તે એને માટે વંદનીય બને. અને એટલે વ્યાખ્યાનકાળે જ્ઞાનગુણની આરાધના કરવા ઈચ્છતા મોટાઓ જ્ઞાનગુણથી અધિક નાનાને પણ વંદન કરે.
""
આપણે તો બે ય નયને માનીએ છીએ. આ સ્થળે નિશ્ચયનયને આપણે મુખ્ય બનાવ્યો છે. પણ જે માત્ર નિશ્ચયનયને જ માને છે એ તો આ નિયમ પકડીને કહે છે કે “ઉંમર અને પર્યાયથી હીન એવો પણ સાધુ ઉંમર અને પર્યાયથી મોટાઓને પણ જો જ્ઞાનગુણને લીધે વંદનીય બનતો હોય તો પછી હવે તો એ પણ નિશ્ચિત થાય છે કે સાધુમાં ન રહેલા ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વાદિ ગુણ વડે ગૃહસ્થ પણ વંદનીય બને. જેમ જ્ઞાનની આરાધના મોક્ષનું અંગ છે. તેમ દર્શનની આરાધના પણ મોક્ષનું અંગ જ છે. “અંગ નથી” એમ તો ન જ કહેવાય. એ પણ જ્ઞાનારાધનાની જેમ મોક્ષનું અંગ છે.” (દૂષણનું નિરૂપણ પૂર્ણ)
૯૦
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭ ૧૩૪

Page #140

V LECCELLEHETEWEEREEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEECEEEEEEEEE
Commu T ERTAINMENT
संपE सामायारी यशो. - एतदर्थमेव विवेचयति
जेणेवं ववहारो विराहिओ होइ सो वि बलिअयरो । - 'ववहारो वि हु बलवं' इच्चाइअवयणसिद्धमिणं ॥११॥ चन्द्र. - एतच्च दूषणं उभयनयस्वीकारेणैव प्रतिक्षिप्तमस्ति । किन्तु स्पष्टतार्थं एतदर्थमेव=निश्चयनयमात्रावलम्बिदत्तस्य दूषणस्य प्रतिक्षेपमेवाह→ येन एवं व्यवहारः विराधितः भवति । सोऽपि बलिकतरः ।। इदम् "व्यवहारोऽपि बलवान्" इत्यादिकवचनसिद्धम् - इति गाथार्थः । છે આ દૂષણનું ખંડન ઉભયમતના સ્વીકાર વડે શી રીતે થઈ ગયું? એ વાતને વિસ્તારથી જણાવે છે. 8 ગાથાર્થ ઃ જે કારણથી આ પ્રમાણે માનવામાં તો વ્યવહાર વિરાધના કરાયેલો થાય છે. તે વ્યવહાર પણ 6 હું વધારે બળવાનું છે. “વ્યવહાર પણ બળવાનું છે” ઈત્યાદિ વચનથી આ વાત સિદ્ધ છે.
यशो. - जेणेवं ति । येन कारणेन एवं उक्तरीत्या गृहस्थवन्दने व्यवहारः व्यवहारनयः। विराद्धः अनङ्गीकृतः स्यात्, टङ्करहितरूप्यस्थानीयस्य यतिवेषरहितस्य संयमवतोऽपि व्यवहारनयेन वन्दनाऽनङ्कीकरणात् ।
चन्द्र. - येन कारणेनेत्यादि । इदमत्र बोध्यम् । द्वौ अपि नयौ स्वीकरणीयौ, किन्तु अवस्थाविशेषानुसारेण कुत्रचिद् व्यवहार: कुत्रचिच्च निश्चयो मुख्यो भवति । तत्र व्याख्यानसंबंधिवन्दनकाले निश्चयनयस्य मुख्यत्वात्। तत्र पर्यायज्येष्ठा अपि ज्ञानगुणाधिकमनुभाषकं वन्दन्ते । किन्तु गृहस्थसाध्वोः परस्परं वन्दनविचारणायान्तु सामान्यतः व्यवहार एव मुख्यः । ततश्च तत्र आलयादिशुद्धिविशिष्टः पर्यायज्येष्ठ एव वन्दनीयः । न तु क्षायिकसम्यग्दर्शनगुणाधिकोऽपि श्रावकः । यतस्तत्र व्यवहारनयो मुख्य इति । ___ ननु अत्र व्यवहारनयविराधना कथं स्यात् ? इत्यत आह टङ्करहितेत्यादि । सुवर्णधातुघटितः वस्तुविशेषः अत्र रूप्यं । तत्र च राज्यव्यवस्थानुसारि यच्चिद्रं क्रयविक्रयव्यवहारार्थं क्रियते, तत् टङ्क । तत्र साधुवेषः टङ्कस्थानीयः, सुवर्णघटितं रुप्यं तु विरतिपरिणामः । तत्र यथा टङ्कसहितं रूप्यकमेव व्यवहारपथमवतरति, एवं साधुवेषसहितः विरतिपरिणामः वन्दनीयताप्रयोजको भवति । टङ्करहितं रूप्यकं तु व्यवहारेऽनुपयोगी, तथापि सुवर्णघटितरूप्यकस्य सद्भावात् सुवर्णस्य मूल्यं तु तत्र प्राप्यत एव । एवं साधुवेषरहितः विरतिपरिणामः। वन्दनीयताप्रयोजको न भवति, तथापि कर्मक्षयादिकारी तु भवत्येव । टङ्कसहितं क्षुद्रधातुनिर्मितं तु रूप्यकं नई व्यवहारे उपयोगि, नापि तस्य किमपि मूल्यं भवति । एवं विरतिपरिणामरहितः साधुवेषः न वन्दनीयताप्रयोजकः, नापि निर्जरादिकार्यकारी । चतुर्थस्तु सर्वथा निरर्थक एवेति । अत्र विरतिपरिणामः आलयादिविशुद्ध्याऽनुमेयो। भवतीति ।
ટીકાર્થઃ એ નિશ્ચયનયવાદીના મતનું ખંડન થઈ ગયું. કેમકે એણે કહેલી પદ્ધતિથી જો ગૃહસ્થને વંદન છે જ કરવામાં આવે તો વ્યવહારનયની વિરાધના અનશીકાર કરાયેલો થાય. તે આ પ્રમાણે – જે દેશમાં રાજકીય
BREEEEEEEErrastac6068
howwwcmmmmORRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwws
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત • ૧૩૫ છે SHerem R REARRECTORRECENTERESTERIORRETTER ecam e

Page #141

COR
R ENTIREMIERERIEEEEEEEEEEEEIREX GuसंपE साभाथारी , જ મહોરવાળો સુવર્ણનો સિક્કો ચલણ તરીકે વપરાતો હોય ત્યાં રાજકીય મહોર વિનાનો સુવર્ણનો સિક્કો ચલણમાં 5 ન ચાલે. એમ સાધુવેષ એ રાજકીય મહોરછાપ જેવો છે. આત્માનો સંયમપરિણામ એ સુવર્ણસિક્કા જેવો છે. સાધુવેષ વિનાનો આત્મા સંયમપરિણામવાળો હોય તો ય એ વ્યવહારનયથી વંદનીય નથી. તો પછી ક્ષાયિકસમકિતી શ્રાવકમાં તો સાધુવેષ કે સંયમપરિણામ એક પણ ન હોવાથી એને તો વંદન કરવાની વાત છે વ્યવહાર ન જ માને એ સ્વાભાવિક છે. એટલે તમારી વાત માનવામાં વ્યવહારનો અપલાપ કરેલો ગણાય.
3EENAEEEEEEEEEE
CEETEEEEEEEEEEEEEEEEE
यशो. - विशुद्धयतिलिङ्गस्य सुविहितस्यैव टङ्कसहितरूप्यस्थानीयस्य वन्दने उभयनयाश्रयणसंभवादन्यतराश्रयणेऽन्यतरविराधनाप्रसङ्ग इति भावः ।
चन्द्र. - ननु यदि एवं क्षायिकसम्यक्त्विनः श्रावकस्य साधुना वन्दने क्रियमाणे व्यवहारनयविराधना भवति । तर्हि केन प्रकारेणोभयनयाराधना स्यात् ? इति उच्यताम् इति जिज्ञासायामाह विशुद्धयतिलिङ्गस्य= शास्त्रानुसारी साधुवेषः यस्य, तस्य । एतेन टङ्कसत्ताऽभिहिता । सुविहितस्यैव सुशोभनं विहितं अनुष्ठानं यस्य तस्य । एतेन रूप्यसत्ताऽभिहिता । तथा चाह टङ्कसहितेत्यादि । अन्यतराश्रयणे शोभनानुष्ठानहीनस्य साधुवेषधारिणः वन्दने, साधुवेषरहितस्य वा संयमपरिणामयुक्तस्य वन्दने अन्यतरविराधनाप्रसङ्गः प्रथमे निश्चयनयस्य, द्वितीयस्मिन् व्यवहारनयस्य विराधनायाः प्रसङ्ग इति ।।
. નિશ્ચય આત્મપરિણામને માને છે, વ્યવહાર વેષની પ્રધાનતા માને છે. એટલે વિશુદ્ધસાધુવેષથી યુક્ત એવો છે છે સંયમપરિણામી આત્મા કે જે રાજકીય મહોરછાપથી યુક્ત સુવર્ણના સિક્કા જેવો છે. એને વંદન કરવામાં જ બે છે એ ય નયનો આશ્રય સ્વીકાર સંભવી શકે છે. એટલે માત્ર સાધુવેષને આગળ કરી અસંયમીને પણ વંદીએ તો છે હું નિશ્ચયની વિરાધના થાય અને માત્ર સંયમપરિણામાદિને આગળ કરી ગૃહસ્થાદિને વંદન કરીએ તો વ્યવહારની છે છે વિરાધના થાય. એટલે તમારામાં વ્યવહારની વિરાધના સ્પષ્ટ રીતે થાય છે. માટે તમારી વાત માન્ય ન બને.
यशो. - ननु निश्चयाराधने व्यवहारविराधनमकिञ्चित्करमित्याशक्याह-सोऽपि व्यवहारनयोऽपि बलिकतरः बलीयान् । स्वस्थाने तस्य पराऽप्रतिक्षेप्यत्वाद्, अस्थाने प्रतिक्षेपस्य च निश्चयेऽपि तुल्यत्वात् ।
CEEEEELECCGEGEBEDELEECEEEEEEEEECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
चन्द्र. - कथं व्यवहारनयो बलीयान् ? इत्याह स्वस्थाने व्यवहारप्राधान्यस्थाने तस्यव्यवहारस्य पराप्रतिक्षेप्य त्वात् निश्चयनयेनाखण्डनीयत्वात् । ननु व्यवहारस्थाने व्यवहारः निश्चयेन न प्रतिक्षिप्यते, किन्तु निश्चयस्थाने तु निश्चयनयेन स प्रतिक्षिप्यत एव । ततश्च निश्यनय एव बलीयानित्यत आह अस्थाने व्यवहारस्यास्थाने प्रतिपक्षेपस्य खण्डनस्य च निश्चयेऽपि तुल्यत्वात् । यथा व्यवहारास्थाने व्यवहारस्य निश्चयेन प्रतिक्षेपः क्रियते, तथैव निश्चयस्यास्थाने निश्चयस्य प्रतिक्षेपः व्यवहारेण क्रियत एवेति स्वस्वस्थाने निश्चयः व्यवहारश्च द्वावपि बलीयांसौ, परस्थाने च द्वौ अपि निर्बलौ। तथा च निश्चयस्यैकान्तेनाग्रहः नोचितः ।
શિષ્યઃ સંયમપરિણામી ગૃહસ્થને વંદન કરવામાં નિશ્ચયની આરાધના તો થાય જ છે ને ? તો પછી ત્યાં તે
BEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEESHRESSHREERPRESIRERSESer
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૧૩૦ Messencetamerammercareema
S0000008

Page #142

ઉપસંપદ સામાચારી
વ્યવહારની વિરાધના થાય તો પણ શું વાંધો ? એમાં કોઈ જ નુકશાન નથી.
ગુરુ : નિશ્ચયનય તો અમુકસ્થાને વ્યવહા૨ ક૨તા બળવાન્ છે જ. પણ એ જ રીતે વ્યવહાર પણ અમુકસ્થાને નિશ્ચય કરતા બળવાન છે. કેમકે નિશ્ચયના સ્થાનમાં ભલે નિશ્ચય વડે વ્યવહારનું ખંડન થાય. પણ વ્યવહારના સ્થાને વ્યવહારનું નિશ્ચય વડે ખંડન થઈ શકતું નથી.
(શિષ્ય : વ્યવહા૨ના સ્થાને વ્યવહાર ભલે નિશ્ચયથી અપ્રતિક્ષેપ્ય હોય પરંતુ નિશ્ચયના સ્થાને તો એ પ્રતિક્ષેપ્ય બને જ છે ને ? તો પછી વ્યવહાર નબળો ન ગણાય ?)
ગુરુ : વ્યવહારના અસ્થાનમાં વ્યવહાર નિશ્ચયથી પ્રતિક્ષેપ્ય બને છે એટલે જો વ્યવહાર નબળો ગણવાનો હોય. તો તો નિશ્ચયના અસ્થાનમાં નિશ્ચય પણ વ્યવહારથી પ્રતિપ્રેક્ષ્ય બને જ છે એ રીતે તો પછી નિશ્ચય પણ નબળો જ માનવો પડે.
यशो. न च नास्त्यमूद्दशं व्यवहारस्थानं यन्निश्चयस्याऽस्थानमिति वाच्यम्, वन्द्ये दोषाऽप्रतिसन्धानगुणप्रतिसन्धानदशायां व्यवहारावकाशेऽपि निश्चयानवकाशात् ।
चन्द्र. - ननु "स्वस्थाने व्यवहारो बलीयान् " इति यदुक्तम् । तत्र किं एतादृशं स्थानं अस्ति, यत् केवलं व्यवहारस्यैव स्थानं भवेत्, न तु निश्चयस्य ? अहं तु मन्ये नास्त्यमूदृशं व्यवहारस्थानं । अत आह वन्द्ये= वन्दनीये दोषाप्रतिसन्धान गुणप्रतिसन्धानदशायां = " अस्मिन् अवन्दनीयताप्रयोजका दोषाः सन्ति" इति दोषाणां प्रतिसन्धानं यत्र नास्ति । किन्तु अस्मिन् वन्दनीयताप्रयोजकाः गुणाः सन्तीति गुणानां प्रतिसन्धानं यत्रास्ति । तत्र व्यवहारावकाशेऽपि = व्यवहारेण तत्र वन्दने क्रियमाणेऽपि निश्चयानवकाशात्= तत्रावन्दनीयताप्रयोजकदोषसद्भावेन निश्चयेन तत्र वन्दनं अयुक्तमेव । तथा च तत्र व्यवहारस्य स्वस्थानं, निश्चयस्य परस्थानमिति व्यवहारोऽपि तादृशे स्थाने बलवान् भवत्येव ।
इदमत्र तात्पर्यम् । आलयादिशुद्धिविशिष्टः पर्यायज्येष्ठः व्यवहारेण वन्दनीयः । निश्चयनयेन तु गुणविशेषाधिक एव वन्दनीयः । तत्र यो यः गुणविशेषाधिको भवति, सः सः तादृशपर्यायज्येष्ठो भवति वा नेत एवं कुत्रचिन्निश्चयसत्त्वेऽपि व्यवहाराभावात् तत्स्थानं निश्चयस्य स्वस्थानं भवति । यथाऽनुभाषकलघोः वन्दनीयत्वम् । किन्तु य आलयादिविशुद्धिविशिष्टः पर्यायज्येष्ठः भवति, स तु अवश्यं गुणविशेषाधिको भवति । ततश्च तत्स्थानं यथा व्यवहारस्य तथैव निश्चयस्यापि । एवं च निश्चयरहितं व्यवहारस्थानं यद्यपि न भवेत् ।
किन्तु निर्गुणोऽपि यः साधुः कपटादिना आलयविहारादिविशुद्धिमान् भवति । पर्यायज्येष्ठश्च भवति । स श्रावकादिना वन्दनीय एव, यावत्तस्य दोषा न ज्ञायेरन् । एवं च तावत्कालं तत्स्थानं व्यवहारस्य गण्यते, किन्तु स गुणविशेषाधिको नास्तीति तत्स्थानं निश्चयस्य न गण्यते । एवं च तत्र व्यवहारो बलवान् सिद्ध्यतीति ।
શિષ્ય : એમ બોલી દેવા માત્રથી એવું સાબિત નથી થઈ જતું કે “નિશ્ચયનું પણ અસ્થાન છે.” ચારિત્રરહિત, જ્ઞાનગુણાધિક આત્મા પાસેથી જ્ઞાન લેવું હોય તો એ વ્યવહારનું અસ્થાન અને નિશ્ચયનું સ્થાન મળે છે. પણ તમે એવું કોઈક સ્થાન બતાવો તો ખરાં કે જે નિશ્ચયનું સ્થાન ન હોય અને માત્ર વ્યવહારનું સ્થાન હોય. અમારી દૃષ્ટિએ તો આવું કોઈ જ સ્થાન નથી.
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭ ૧૩૭

Page #143

EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEO
सामाधारी 8 ગુરુઃ જ્યારે વંદનીયમાં દોષ હોવા છતાં પણ દોષોનું જ્ઞાન વંદકને ન થાય અને એમાં ગુણો ન હોવાને છે છતાં પણ ગુણોનું પ્રતિસંધાન જ વંદકને થાય. ત્યારે વંદક એ વંદનીયને વંદન કરે છે. અહીં વંદનીયમાં ગુણો છે છે જ ન હોવાથી નિશ્ચયનું સ્થાન નથી. છતાં પણ વંદન કરવામાં આવે છે. એટલે વ્યવહારનું સ્થાન છે.
FIVEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEECCLECECECECECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEECECECECECECECECEEEG
1 यशो. - उक्तमभियुक्तसम्मत्या प्रमाणयति-एतद्-व्यवहारस्य बलिकतरत्वं "ववहारो वि हु वलवं" इत्यादिकवचनसिद्धम् ।
व्यवहारो वि हु बलवं जं छउमत्थंपि वंदई अरहा । जा होइ अणाभिन्नो जाणतो घम्मयं एयं ॥ इति हि भाष्यकारो (भू०भा० १२३) बभाण । युक्तं चैतत्, कृतकृत्यस्याप्यर्हतो । व्यवहारविघातेच्छायास्तस्य मोक्षाऽनङ्गत्वेऽसंभवात् ।।
चन्द्र. - उक्तं प्रतिपादितं तत्त्वं अभियुक्तसम्मत्या प्राचीनपुरुषानुमत्या प्रमाणयति सत्यत्वेन । र स्थापयति । 2 गाथार्थस्त्वयम्-व्यवहारनयोऽपि बलवानस्ति । यतः अर्हन्नपि केवल्यपि यावत् अनभिज्ञातो भवति, तांवत् "एतद् वन्दनं धर्मः" इति जानानः छद्मस्थमपि स्वगुर्वादिकं वन्दते ।
युक्तञ्चैतत् व्यवहारनयस्य बलवत्त्वं, मोक्षानुकूलत्वमिति यावत् । व्यवहाराविघातेच्छाया:='मा । वन्दनादिव्यवहारस्य विघातो भूत्' इति इच्छायाः तस्य-व्यवहारस्य मोक्षानङ्गत्वे-मोक्षाननुकूलत्वे, मोक्षाकारणत्वे इति यावत् असंभवात् । यदि हि व्यवहारः मोक्षाङ्गं न स्यात्, तर्हि व्यवहाराविघातेच्छा केवलिनो। 1 न स्यात् । यतः केवली मोक्षाङ्गमेव रक्षितुमिच्छति । न तु मोक्षानङ्गमिति । किन्तु केवली व्यवहाररक्षणार्थं इच्छा का प्रयत्नं च करोति । ततः व्यवहारोऽपि मोक्षाङ्गं बलवानिति ज्ञायते ।
આ જે બધી વાત કરી કે “વ્યવહાર પણ બળવાનું છે....” એને ભાષ્યકાર મહાપુરુષની સંમતિ દ્વારા સાચી છે सामित ७३ छ. ते मा प्रभारी - 8 વ્યવહારની અધિકબલવત્તા ભાષ્યપાઠથી સિદ્ધ જ છે. ભાષ્યકારે કહ્યું છે કે – વ્યવહારનય પણ બળવાનું
છે. કેમકે, અહમ્ = કેવલી પોતે કેવલી તરીકે જણાયા ન હોય તો તેઓ નાના હોય તો પોતે કેવલી હોવા છે છતાં પણ “આ વડીલોને વંદન કરવા એ ધર્મ છે” એમ જાણીને છદ્મસ્થ વડીલોને પણ વંદન કરે.8 “વ્યવહારનય પણ બળવાનું છે” એ વાત ખરેખર યોગ્ય છે. બાકી જો વ્યવહાર એ મોક્ષનું અંગ = કારણ કે
તો તો કૃતકૃત્ય થઈ ગયેલા એવા પણ કેવલીઓને વ્યવહારનો વિઘાત ન કરવાની ઈચ્છા = વ્યવહારને જાળવવાની ઈચ્છા ન સંભવત. શા માટે કેવલીઓ વ્યવહારને રક્ષવાની ઈચ્છા કરે ? પણ હકીકત એ છે કે
વ્યવહાર મોક્ષાંગ છે એટલે તેનું રક્ષણ કરવાની ઈચ્છા કેવલીઓને થાય છે. અને વ્યવહાર મોક્ષાંગ હોવાથી તે છે એ પણ બળવાન તરીકે સિદ્ધ થાય છે.
न च "तस्य तथाविधेच्छा न युक्तियुक्ता; वीतरागत्वव्याहतेः" इति र दिगम्बरकुनोद्यं शङ्कनीयम्,
नो
GOGERRORSCRIGGEGORIESearch
આ મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૩૮

Page #144

ઉપસંપદ સામાચારી
चन्द्र. - दिगम्बरानुसारी शङ्कते न च तस्य = केवलिनः तथाविधेच्छा = " व्यवहारस्य विघातो मा भूत् "इतीच्छा । वीतरागत्वव्याहतेः = इच्छावान् वीतरागो न भवतीति इच्छावतः केवलिनः वीतरागत्वं न स्यादिति भावः । दिगम्बरकुनोद्यं = दिगम्बरस्य निन्दनीया शङ्का ।
શિષ્ય : કેવલીને “હું વ્યવહા૨નો વિઘાત થતો અટકાવું.” એવી ઈચ્છા થઈ જ ન શકે. કેમકે આવી ઈચ્છા તો “વ્યવહાર ઉપર કેવલીઓને રાગ છે” એ વાતને સૂચિત કરે છે. એટલે એ ઈચ્છા માનીએ તો કેવલીની વીતરાગતા જ નષ્ટ થવાની આપત્તિ આવે.'
यशो. अनभिष्वङ्गरूपाया इच्छाया रागाऽनात्मकत्वात्, प्रत्युत तस्याः कारुण्यरूपत्वात् । व्यवस्थितं चैतन्नन्दिवृत्तौ - "क्वचिदर्हतामिच्छाभावानभिधानं तु रागाऽयोगमात्राभिप्रायात् इति बोध्यम् ॥९१॥
-
चन्द्र.
समाधत्ते - अनभिष्वङ्गरूपाया इत्यादि । तथा च केवलिनः सा इच्छा अस्ति, किन्तु तादृशीच्छा रागो न गण्यते इति केवलिनो वीतरागत्वमक्षतमेव । न केवलं सा इच्छा न रागरूपा, प्रत्युत तस्या:= व्यवहाराविघातेच्छायाः कारुण्यरूपत्वात् = क्षायिककरूणागुणरूपत्वात्
-
ननु कथं "सा इच्छा रागो नास्ति" इति भवत्कथनमात्रेण श्रद्धेयमित्यतः नन्दिवृत्तेः सम्मतिमाह व्यवस्थितं चेत्यादि । इच्छाभावानभिधानं = अर्हतां इच्छा संभवतीति यत् कुत्रचित् नोक्तं, यद्वाऽर्हत्सु यत् इच्छाऽभावाभिधानं, तत्तु रागायोगमात्राभिधानात् = रागस्वरूपाया: इच्छायाः यः अयोगः अभावः अर्हत्सु वर्तते । तमेवादायैव इच्छासद्भावो न गण्यते इति ॥९१॥
"
ગુરુ : દિગંબરોની આવી ખરાબ શંકા તું ન કર. ઈચ્છા બે પ્રકારની હોય. અભિજ્ઞરૂપ અને અનભિષ્વજ્ઞરૂપ. એમાં કેવલીઓને અનભિષ્વજ્ઞરૂપ ઈચ્છા હોય છે. અને એ રાગરૂપ નથી. પરંતુ એ તો કરૂણા સ્વરૂપ છે. એટલે એ હોવા માત્રથી કેવલીઓમાં વીતરાગતાની હાનિ થતી નથી.
(શિષ્ય : કેવલીઓને અનભિજ્ઞરૂપ ઈચ્છા હોય છે.” આ વાત તમે કયા આધારે કરી શકો ?)
ગુરુ : આ આખો પદાર્થ નન્દિસૂત્રની વૃત્તિમાં વ્યવસ્થિત છે. તે આ પ્રમાણે → કોઈક જગ્યાએ અરિહંતોને ઈચ્છાના સદ્ભાવનું અભિધાન કરેલ નથી. (એટલે કે કેવલીઓને ઈચ્છાનો નિષેધ કરેલો છે.) તે અભિધાન તો “કેવલીઓમાં રાગનો યોગ ન હોય” એ જ અભિપ્રાયથી કરેલું છે. (અર્થાત્ રાગ વિના તો અનભિજ્ઞરૂપ ईच्छा होय ४ छे. खेनो निषेध नथी.) ॥८१॥
यशो. ननु यद्युभयोराश्रयणं युक्तं तर्हि प्रकृते ज्ञानज्येष्ठवन्दने पर्यायज्येष्ठानां व्यवहारसत्ता( मत्ता) कुतो नाङ्गीक्रियते ? इत्याशङ्कायामाह -
उभयगहणा यणियणियठाणे कहियस्स सेवणं सेयं । तेण ण कत्थइ कस्सवि दोसोऽगहणे वि णायव्वो ॥९२॥
चन्द्र. - शङ्कते ननु इत्यादि । कुतो नाङ्गीक्रियते ? = तथा च तत्र व्यवहारनयानुसारेण पर्यायज्येष्ठान् प्रति મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭ ૧૩૯

Page #145

ઉપસંપદ સામાચારી
gિ
38805888GREESEDGEOGGER
वन्दनं कुतो न क्रियते ? इति भावः ।
→ उभयग्रहणाच्च निजनिजस्थाने कथितस्य सेवनं श्रेयः । तेन कुत्रचित् कस्याऽपि अग्रहणेऽपि न दोषः ज्ञातव्यः - इति गाथार्थः ।
શિષ્ય : જો વ્યવહાર અને નિશ્ચય એ બેયનો સ્વીકાર જ યોગ્ય હોય, તો તો પછી વ્યાખ્યાન અવસરે તમે જ્ઞાનજ્યષ્ઠને વંદન કરવાની વાત કેમ કરો છો ? એમાં તમે પર્યાય વડીલોની વ્યવહારવત્તાનો શા માટે અંગીકાર છે નથી કરતા? એટલે કે આ સ્થળે તમે નિશ્ચયને જ પકડો છો, અને વ્યવહારને નથી પકડતા, એવું શા માટે?
ગુરુઃ આવી તારી આશંકા સામે ૯૨મી ગાથામાં સમાધાન કરે છે.
ગાથાર્થ : ઉભયનું ગ્રહણ કરેલું હોવાથી (સમજી લેવું કે) પોતપોતાના સ્થાને કહેલા નયનું સેવન છે છે કલ્યાણકારી છે. તેથી ક્યાંક કોઈક નયનું ગ્રહણ ન કરવામાં પણ દોષ નથી. ___ यशो. - उभयत्ति । उभयग्रहणाच्च निश्चयव्यवहारोभयाश्रयणाच्च निजनिजस्थाने स्वस्वावसरे कथितस्य उक्तस्य सेवनं श्रेयः कल्याणावहम् । यत्काले व्यवहारप्रतिबद्धं कार्यमनुज्ञातं तत्काले तदेव कर्त्तव्यम्, यत्काले तु निश्चयप्रतिबद्धं तदा तदेव, यत्काले चोभयप्रतिबद्धं तदाऽपि तदेव, नत्वेकमात्रपक्षपातितया विपर्यासः कार्य इति परमार्थः ।। तेन उक्त हेतुना कुत्रचित्= निश्चयादिप्रतिबद्धकार्यस्थले कस्यापि व्यवहारादेः अग्रहणेऽपि अनाश्रयणेऽपि दोषः कर्मबन्धः न ज्ञातव्यः न बोध्यः ॥१२॥ ___चन्द्र. - समाधानमाह उभयग्रहणाच्चेत्यादि । न त्वेकमात्रपक्षपातितया व्यवहारमात्रे, निश्चयमात्रे । १ तदुभयमात्रे वा एकत्रापि कदाग्रहो न श्रेयानिति भावः । शेषं सुगमम् ॥१२॥
ટીકાર્થ : નિશ્ચય અને વ્યવહાર એ ઉભયનો સ્વીકાર કરેલો છે. એટલે એનો અર્થ એ કે પોતપોતાના છે અવસરે કહેલાનું સેવન કલ્યાણકારી છે. જે કાળે વ્યવહારથી પ્રતિબદ્ધ કાર્યની રજા અપાયેલી હોય તે કાળે તે છે જ કરવું. જે કાળે નિશ્ચયથી પ્રતિબદ્ધ કાર્યની રજા અપાયેલી હોય તે કાળે તે જ કરવું અને જે કાળે ઉભયથી 8 છે પ્રતિબદ્ધ કાર્યની રજા અપાયેલી હોય તે કાળે તે જ કરવું. પણ કોઈપણ એક નયમાં જ પક્ષપાતવાળા બનીને છે
પ્રભુએ કરેલી આજ્ઞાનો વિપર્યાસ ન કરવો. એ અહીં પરમાર્થ છે. આવો પરમાર્થ છે માટે જ હવે નિશ્ચયાદિથી 8 પ્રતિબદ્ધ કાર્ય કરવાના સ્થલે વ્યવહારાદિનો આશ્રય ન કરવામાં આવે તો પણ કર્મબંધ થતો નથી. II૯રા. ___यशो. - ज्ञानोपसंपद्विध्युक्त्या दर्शनोपसंपद्विधिरप्युक्त एवेति । सम्प्रति चारित्रोपसंपदमभिधित्सुराह
चरणोवसंपया पुण वेयावच्चे य होइ खमणे य ।
सीयणमाइवसेणं गमणं पुण अण्णगच्छंमि ॥९३॥ . चन्द्र. - ननु द्विनवतितमगाथां यावद् ज्ञानोपसंपदुक्ता । त्रिनवतितमगाथायाः आरभ्य तु
EEEEE
8મહામહોપાધ્યાય ચશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૪૦

Page #146

HTTERRIERRIER
RINGuसंपE सामायारी चारित्रोपसंपद्वर्णयिष्यते । ततश्च दर्शनोपसंपत्कथमत्र नोक्ता? इति शङ्कायामाह ज्ञानोपसंपद्विध्युक्त्या तथा र १ च ज्ञानदर्शनोपसंपदोः तुल्यत्वात् ज्ञानोपसंपद्विधिकथनेन दर्शनोसंपद्विधिः कथित एव दृष्टव्यः ।
→ चारित्रोपसंपत् पुनः वैयावृत्ये क्षपणे च भवति । सीदनादिवशेन अन्यगच्छे गमनं भवति - इति । गाथार्थः । .
જ્ઞાનોપસંપદની વિધિ બતાવી. એના કથન દ્વારા દર્શનપસંપદની વિધિ પણ કહેવાઈ જ ગઈ. કેમકે બે કે ય સરખી જ છે. હવે ચારિત્રો પસંદને કહેવાની ઈચ્છાવાળા કહે છે કે
ગાથાર્થ : ચારિત્રો પસંપદ વૈયાવચ્ચ અને ક્ષપણ = અનશન = તપને આશ્રયીને બે પ્રકારે છે. સદન છે વિગેરેના કારણે અન્યગચ્છમાં ગમન થાય છે.
यशो. - चरणोवसंपयत्ति । चरणोपसंपत्-चारित्रोपसंपत् पुनः विशेषणे, कि विशेषयति ? द्वैविध्यं वैयावृत्ये च वैयावृत्त्यनिमित्तं च क्षपणे चक्षपणनिमित्तं च । ननु किमत्रोपसंपदा प्रयोजनम् ? स्वगच्छ एव वैयावृत्त्यं क्षपणं वा कुतो न क्रियते ? इति चेद्? भण्यते सीदनं साधुसामाचार्यां प्रमत्तता, मकारोऽत्राऽलाक्षणिकस्ततः सीदनमादिर्यस्य स्वकार्याऽक्षमक्षपकान्तरशालिस्वगच्छप्रतिसंधानादेस्तद्वशेन तत्तन्त्रतया अन्यगच्छे= स्वगच्छातिरिक्तगच्छे पुनर्गमनं भवति ॥१३॥
चन्द्र. - वैयावृत्यनिमित्तं आचार्यादीनां वैयावृत्यकरणार्थं क्षपणनिमित्तं विशिष्टतपःकरणार्थञ्च ।। साधुसामाचार्यामित्यादि-तथा च स्वगच्छे वैयावृत्यादिकार्येषु प्रभूतः प्रमादो यदि वर्तेत, तदा तत्र वैयावृत्यकरणं नोचितं । यतः प्रमादिभिः सह निवासे वैयावृत्यकरणेच्छुः मुनिरपि प्रमादी भवेत् । किञ्च जिनाज्ञानुसारेण वैयावृत्यकरणमुचितं । तत्र तु गच्छे यदि जिनाज्ञोल्लङ्घनं कृत्वैव वैयावृत्यं प्रवर्तेत, तहि तत्र वैयावृत्यकरणेऽपि को लाभः ? तस्मात् साधुसामाचार्यां अप्रमादिनां साधूनां गच्छे गत्वा तत्रस्थानामाचार्यादीनां वैयावृत्यं क्रियते । ___ अथवा स्वगच्छे सर्वे साधवः युवानः अग्लानाश्च वर्तन्ते । ततश्च तत्र वैयावृत्यकरणस्याव सर एव न भवति । एवं च वैयावृत्यरूपायां साधुसामाचार्यां वैयावृत्यकरसाधुः सीदति । ततश्च स परगच्छे गच्छतीति ।
स्वकार्याक्षमक्षपकान्तरेत्यादि-स्वगच्छे विद्यमानः अन्यः कश्चित्क्षपकोऽत्र स्वपदेन ग्राह्यः । ततः स क्षपकः स्वकार्यकरणेऽक्षमोऽस्ति । तादृशः यद् क्षपकान्तरं क्षपणं कर्तुमिच्छतः विवक्षितस्य साधोः सकाशादन्यः यः स्वकार्यकरणाक्षमः क्षपकः, तयुक्तो यः स्वगच्छ:, तद्बोधादिति । अयं भावः अयं साधुः स्वगच्छे एव क्षपणं कुर्यात् । किन्तु स्वगच्छे तादृशोऽन्यः क्षपको विद्यते, यः स्वकार्याणि कर्तुं अक्षमोऽस्ति। ततः स्वगच्छः तस्यैव वैयावृत्ये व्यापृतः । ततश्च यदि अयं साधुः स्वगच्छ एव क्षपणं कुर्यात्, तर्हि तस्य वैयावृत्यादिकं कः कुर्यात् ? यतः स्वगच्छस्तु क्षपकान्तरसेवायां व्यापृतः । तस्मादयं साधुः क्षपणार्थमन्यस्मिन्गच्छे गच्छतीति ॥९३॥ છે ટીકાર્થઃ ગાથામાં “પુનઃ” શબ્દ વિશેષ અર્થમાં છે. વિશેષ અર્થ એ કે આ ચારિત્રો પસંપદ “બે પ્રકારની છે
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૪૧ છે

Page #147

છે. (૧) વૈયાવચ્ચ નિમિત્તે થનાર અને (૨) ક્ષપણ નિમિત્તે થનાર.
શિષ્ય : વૈયાવચ્ચ કે તપ કરવા માટે ઉપસંપદ = પરનિશ્રા સ્વીકારવાનું શું કામ ? પોતાના ગચ્છમાં જ વૈયાવચ્ચ કે તપ શા માટે ન કરાય ?
ઉપસંપદ સામાચારી
ગુરુ : (૧) સાધુ સામાચારીમાં પ્રમાદ થવો, (૨) પોતાનું કાર્ય કરવા માટે અસમર્થ બીજા કોઈ તપસ્વીથી યુક્ત એવો સ્વગચ્છ હોવો અને એવો ગચ્છ હોવાનું ભાન થવું એ વિગેરે કારણોસર એટલે કે એ કારણોને પરાધીન બનીને પોતાના ગચ્છથી બીજા ગચ્છમાં ગમન થાય છે.
પોતાના ગચ્છમાં બધા સાધુઓ યુવાન હોવાથી વૈયાવચ્ચ કરવાનો અવસર જ ન મળતો હોય તો વૈયાવચ્ચી સાધુ પોતાની વૈયાવચ્ચરૂપ સામાચારીમાં સીદાય એ સ્વાભાવિક છે. અથવા તો સ્વગચ્છમાં સાધુઓ શિથિલ થઈ રહ્યા હોય તો ત્યાં સાધુસામાચારીમાં પ્રમાદ થવાની શક્યતા રહે. એટલે એ સ્વગચ્છને બદલે ૫૨ગચ્છમાં
જાય.
એમ જેણે તપ કરવો છે એને એવો ખ્યાલ આવે કે “પોતાના ગચ્છમાં પહેલેથી જ એવો તપસ્વી છે કે જે પોતાના કાર્યો જાતે નથી કરી શકતો. એટલે ગચ્છ એની સેવામાં રોકાયેલો છે.” તો પછી એ તપની ભાવનાવાળો સાધુ બીજા ગચ્છમાં જાય ॥૯॥
યશો.
-
तत्र वैयावृत्त्योपसंपद्विषयिणीं व्यवस्थामाह
आगंतुगो य पुराणओ अ जइ दो वि आवकहियाओ । तो तेसु लद्धिमंतो ठप्पो इयरो अ दायव्वो ॥९४॥
વન્ત तत्र प्रथमं वैयावृत्यार्थं या उपसंपत् स्वीक्रियेत, तत्र का व्यवस्थेत्याह → आगन्तुकः पुराणश्च यदि द्वौ अपि यावत्कथिकौ, तर्हि तयोः मध्यात् लब्धिमान् स्थाप्यः, इतरश्च दातव्यः ← इति गाथार्थः ।
આ બે પ્રકારમાંથી વૈયાવચ્ચ ઉપસંપદ સંબંધી જે વ્યવસ્થા છે એને બતાવે છે.
ગાથાર્થ : આગંતુક અને પુરાણ જો બે ય જણ યાવત્કથિક હોય તો તેઓમાં લબ્ધિમાને (આચાર્ય સ્વયં) રાખે અલબ્ધિમાન્ બીજાને અપાય.
યશો. આગંતુળો ય ત્તિ । અહ હોવિ ત્તિ । તુ ત્તિ । આપનુ=પ્રશમનશીલઃ पुराणकः=वास्तव्यश्च द्वावप्येतौ यदि यावत्कथिकौ = यावज्जीवं गुर्वन्तिकावस्थानबद्धमनोरथौ भवेयातां, तर्हि तयोः = द्वयोर्मध्ये लब्धिमान् स्थाप्यः = स्ववैयावृत्त्यं कारणीयः, इतरश्च=अलब्धिमांश्च दातव्य उपाध्यायस्थविरग्लानशैक्षकादीनामिति गम्यम् । अत्र द्वयोः समाने एतद्विधिभणनाद् यद्याचार्यस्य समीपे कोऽपि वैयावृत्त्यकरो नास्ति तदाऽऽगन्तुकः सर्वोऽपि सर्वथेष्यत एवेति सामर्थ्याल्लभ्यते ॥९४॥
-
ચન્દ્ર.
आगमनशीलः=वैयावृत्यकरणार्थमुपसंपदं ग्रहीतुमागतः वास्तव्यश्च = विवक्षिताचार्यस्य प्रथमतः एव वैयावृत्यकारी । अत्र द्वयोः समाने = भावप्रधानोऽयं निर्देशः, ततश्च समानतायामिति । एतदुक्तं મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭ ૧૪૨

Page #148

SRAEGGESTERRORTERRORESENGEROSCREESSURESGRASSETTATRESSETTESEAR SECREsacarmercurer
HEROINEERIm
mmmmmmmmm पसंपE सामायारी भवति । यत्र आगन्तुकस्य वास्तव्यस्य च द्वयोरपि सत्ता विद्यते, तत्र एतद्विधिभणना=लब्धिमान् । आचार्यवैयावृत्यं कारणीयः" इत्यादिविधेः कथनात् । यद्याचार्यस्येत्यादि । तथा च आगन्तुकवास्तव्यौ द्वौ यत्र विद्येते, तत्र प्रकृतो विधिः । यत्र तु वास्तव्यः कोऽपि नास्ति । तत्र तु आगन्तुक: लब्धिमानलब्धिमान् वा
कोऽपि आचार्यस्य वैयावृत्यार्थं इष्यते एवेति सामर्थ्या=अर्थापत्त्या लभ्यते ज्ञायते ॥९४॥ 8 ટીકાર્થ : આચાર્યની સેવા કરી રહેલો સાધુ પુરાણ અને આચાર્યની સેવા કરવા માટે બીજા ગચ્છમાંથી 8
આવનાર સાધુ આગન્તુક શબ્દથી ઓળખવો. એમાં આ બે ય જણ આખી જીંદગી સુધી ગુરૂની – આચાર્યની # પાસે જ રહેવાના મનોરથવાળા હોય તો તે બેમાંથી જે લબ્ધિધર હોય તેને આચાર્ય પોતાની વૈયાવચ્ચ માટે રાખે. હું છે અને અલબ્ધિવાળાને ઉપાધ્યાય, સ્થવિર, ગ્લાને, શૈક્ષકાદિની સેવા કરવા માટે સોંપે. છે આ વિધિ તો ત્યારે છે કે જ્યારે પુરાણ અને આગન્તુક બે ય હોય. આના ઉપરથી એ સમજી લેવું કે જો હું 8 આચાર્યની પાસે કોઈપણ વૈયાવચ્ચી = પુરાણ ન હોય તો તો પછી આગંતુક વૈયાવચ્ચી લબ્ધિધર કે લબ્ધિ વિનાનો છે કોઈપણ હોય એ સર્વ પ્રકારે ઈષ્ટ જ છે. આ વાત ગાથામાં કહી નથી પણ સામર્થ્યથી સમજી શકાય છે. यशो. - अह दो वि लद्धिमंता दिज्जइ आगंतुओ च्चिय तया णं ।
तयणिच्छाए इयरो तयणिच्छाए अ तच्चाओ ॥१५॥ इयरेसु वि भंगेसु एवं विवेगो तहेव खमणे वि ।
अविगिट्ठ विगिट्ठम्मि य गणिणा गच्छस्स पुच्छाए ॥१६॥ 2 चन्द्र. - → अथ द्वौ अपि लब्धिमन्तौ, तदानीं आगन्तुक एव दीयते, तदनिच्छायां इतर:= वास्तव्यः दीयते। तदनिच्छायां च तत्त्यागः= आगन्तुकत्यागः -
→ इतरेष्वपि भङ्गेषु एवं विवेकः । अविकृष्टे विकृष्टे च क्षपणेऽपि गणिना गच्छस्य पृच्छया तथैव विवेकः कर्तव्यः - इति गाथाद्वयार्थः ।। 8 ગાથાર્થઃ હવે જો બે ય લબ્ધિવાળા હોય તો આગન્તુક જ બીજાને આપવો. પણ તેની ઈચ્છા (બીજા પાસે R જવાની) ન હોય તો ઇતર=પુરાણ બીજાને સોપવો. પણ પુરાણની ઈચ્છા (બીજા પાસે જવાની) ન હોય તો 8 पछी iTsनो त्या ४२वो.
ગાથાર્થ બીજા પણ ભાંગાઓમાં આ પ્રમાણે વિવેક કરવો. એ જ પ્રમાણે અવિકૃષ્ટ અને વિકૃષ્ટ તપમાં છે છે પણ ગચ્છની પૃચ્છા વડે ગણિએ વિવેક કરવો. ___ यशो. - अथेति पक्षान्तरे, द्वावपि आगन्तुकवास्तव्यौ यदि लब्धिमन्तौ तदाऽऽगन्तुक एवोपाध्यायादिभ्यो दीयते, वास्तव्यश्च स्थाप्यते, तदाशयस्य सम्यक्परिज्ञानात्, लब्धिमत्तया कार्यक्षमत्वाच्चेति भावः । णं इति वाक्यालंकारे । तयाणिं इति पाठोऽपि, तत्र तदानीमित्यर्थः । तदनिच्छायां आगन्तुकस्योपाध्यायाद्यन्तिकगमनेच्छाविरहे इतर:=
SEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
EEEEEEEEner
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૪૩

Page #149

EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
RELATEIRRITATERIEEEEEEEEEEEEEEETTETTITUTER 64संपE सामायारी | वास्तव्य एव प्रीतिपुरस्सरं दीयते, आगन्तुकश्च स्ववैयावृत्त्यं कार्यते । तदनिच्छायां र वास्तव्यस्याऽप्युपाध्यायाद्याश्रयानिच्छायां च तत्त्यागः आगन्तुकविसर्गः ॥१५॥
चन्द्र. - ननु उभयोरपि लब्धिमतोः सतोः आगन्तुकः कथं न गृह्यते ? कथं वास्तव्य एव आचार्यवैयावृत्यं । कार्यते इत्यत आह तदाशयस्य वास्तव्यसाधोः स्वभावस्य सम्यक्परिज्ञानात्=आचार्येण सम्यग्ज्ञातत्वात् । 8 तथा च आचार्यः वास्तव्यस्य स्वभावं सुष्ठ जानातीति ततः वैयावृत्यं सुखेनैव कार्यते । आगन्तुकविसर्गः यतः वास्तव्येन प्रभूतकालं यावद्वैयावृत्यं कृतमस्ति । ततश्च स एवात्राधिकारी । तदनिच्छायां तु तस्यापलाप: आचार्येणापि न कर्तव्यः इति ॥९५॥
टार्थ : ४५भी थम २ो ‘अथ' २७६ ८४भी थम जावेद विस्था भिन्न जी विse8 બતાવવા માટે છે. જો આગંતુક અને પુરાણ બે ય લબ્ધિવાળા હોય તો આગંતુક જ ઉપાધ્યાયાદિને અપાય. મેં 8 પુરાણને આચાર્ય પોતાની વૈયાવચ્ચમાં રાખે. કેમકે પુરાણ ઘણા વખતથી આચાર્ય પાસે જ હોવાથી આચાર્ય છે હું એના આશય = સ્વભાવાદિને સમ્યક રીતે જાણે છે અને વળી એ લબ્ધિવાળો હોવાથી વૈયાવચ્ચાદિ કાર્ય કરવા B છે માટે સમર્થ પણ છે. (આગન્તુક લબ્ધિધર હોવા છતાં નવો હોવાથી આચાર્યને એના સ્વભાવાદિનો બોધ નથી. ૨ છે એટલે એ ઓછો અનુકૂળ આવે.)
थामा ‘णं' २०६ मात्र वास्यने शोमा माटे छ. मेनो अर्थ नथी.. Ais qणी 'तया णं' ने महले 'तयाणि' में प्रभाए 416 छे. त्या अर्थ मा प्रभाए४२वो तदानीं त्यारे तु ०४ २५५।य..." છે પણ આગન્તુક જો ઉપાધ્યાયાદિની પાસે વૈયાવચ્ચ કરવા માટે જવાની ઈચ્છાવાળો ન હોય, ના પાડતો છે શું હોય તો પછી આચાર્ય પુરાણને પ્રેમપૂર્વક સમજાવીને ઉપાધ્યાયાદિ પાસે મોકલે અને આગંતુકને પોતાની છે वैयावय्यम .
પણ પુરાણ પણ જો ઉપાધ્યાયાદિ પાસે જવાની અનિચ્છા દર્શાવે તો પછી પુરાણ મુખ્ય હોવાથી આગન્તુકનો 8 આ ત્યાગ કરવો ll૯પી.
क
EEEEEE
___ यशो. - इतरेष्वपि-अन्येष्वपि भङ्गेषु-संयोगेषु एवं-अनया रीत्या विवेकःविशेषनिर्धारणं कर्त्तव्यम् । तथाहि-यदि वास्तव्यो यावत्कथिक आगन्तुकस्त्वितरस्तत्राप्येवमेव भेदाः, यावदागन्तुको विसृज्यते । विशेषस्तु वास्तव्य उपाध्यायादिवैयावृत्त्यमनिच्छन्नपि प्रीत्या विश्राम्यते । उक्तं च चूर्णी-"आवकहिओ विस्सामिज्जइ" इति । ___ यदि तु वास्तव्यः सर्वथा विश्रामणमपि नेच्छति तदाऽऽगन्तुको विसृज्यते । अथ वास्तव्य इत्वर आगन्तुकस्तु यावत्कथिकस्ततो वास्तव्योऽवधिकालं यावदुपाध्यायादिभ्यो। दीयते, शेषं पूर्ववत् । अथ द्वावपीत्वरौ, तत्राप्येक उपाध्यायादिभ्यो दीयतेऽन्यस्तु । र स्ववैयावृत्त्यं कार्यते, शेषं पूर्ववत्, अन्यतमो वाऽवधिकालं यावद् ध्रियत इत्येवं यथाविधि र कर्त्तव्यम् ।
000000000000000
Geeta
GGGEssasransar
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૪૪

Page #150

msamitab
R EADER
संपE सामायारी न चन्द्र. - एवमेव भेदाः यथा यावत्कथिकयोः आगन्तुकवास्तव्योः मध्ये भेदाः प्रतिपादिताः, तथैव यावत्कथिकवास्तव्येत्वरकथिकागन्तुकयोः मध्येऽपि भेदाः प्रतिपादनीयाः। विशेषस्तु इत्यादि केवलमयमेव । विशेषः यदुत पूर्वं वास्तव्यस्य आचार्यवैयावृत्यं परित्यज्योपाध्यायवैयावृत्यकरणेऽनिच्छायां आगन्तुकः। १ परित्यज्यते । अत्र तु वास्तव्यस्यानिच्छायामपि तं प्रीत्या बोधयित्वा किञ्चित्कालं उपाध्यायवैयावृत्यं कार्यते । तत्र बोधदानं त्वेवं कर्तव्यं । यथा "हे वास्तव्य ! त्वं तु यावज्जीवं मद् वैयावृत्यं करिष्यस्येव । एष तु। आगन्तुक: मासद्विमासकालं यावदेव वैयावृत्यं कर्तुमीहते । ततः परं पुनरपि त्वमेव करिष्यसि । तस्मादेतदुपरि । अनुग्रहं कृत्वा ददस्वानुज्ञां तस्मै मवैयावृत्यकरणस्य" इत्यादि । विश्राम्यते= नाचार्यस्य न वोपाध्यायादेः वा। वैयावृत्यं कार्यते, किन्तु किञ्चित्कालं यावत् वैयावृत्यकरणरहित एव स्थाप्यते । अवधिकालं यावद्=अत्र। आगन्तुको यावत्कथिकोऽस्ति । यावत्कथिकश्चाचार्यस्यातीवोपयोगी भवति । वास्तव्यस्तु एवमपि कालान्तरे । गमिष्यति । वैयावृत्यं च तेन कियत्कालं यावत्कृतमेवासीत् । तस्मात्तदा वास्तव्यः तस्य वैयावृत्यकरणकालमर्यादां यावत् उपाध्यायस्य अन्यस्य वा वैयावृत्यं कार्यत इति । अथ द्वावपीत्वरौ इत्यादि। अत्र च न वास्तव्यस्य न वा आगन्तुकस्य ग्रहणे त्यागे वा कोऽपि नियमः, यथायोगं कुर्यादाचार्यः इति बोध्यम्।
अत्र शिष्योपकाराय किञ्चिविस्तरतो निरूप्यतेऽयं विधिः । वास्तव्यो यावत्कथिकः, आगन्तुकोऽपि यावत्कथिक इति प्रथमो भङ्गः, वास्तव्यो यावत्कथिकः, आगन्तुकस्तु इत्वरकथिक इति द्वितीयो भङ्गः,
वास्तव्य इत्वरकथिकः, आगन्तुकस्तु यावत्कथिक इति तृतीयो भङ्गः, वास्तव्य इत्वरकथिकः आगन्तुकश्चापि का इत्वरकथिक इति चतुर्थो भङ्गः ।
तत्र प्रथमभङ्गेऽयं विधिः । उभययोः मध्ये यः लब्धिमान् स आचार्यस्य वैयावृत्यं कार्यते, अन्यस्तु अन्यस्मै दीयते । यदि द्वावपि लब्धिमन्तौ । तदा वास्तव्य आचार्यवैयावृत्यं आगन्तुकश्च उपाध्यायादिवैयावृत्यं कार्यते । यदि च आगन्तुक आचार्यस्यैव वैयावृत्यं कर्तुमिच्छति । तर्हि वास्तव्यः उपाध्यायादिवैयावृत्यं कार्यते, आगन्तुकश्च आचार्यवैयावृत्यं कार्यते । यदि वास्तव्योऽपि आचार्यस्यैव वैयावृत्यं कर्तुमिच्छेत्, तर्हि स एवात्र मुख्य इति स आचार्यवैयावृत्यं कार्यते । आगन्तुकस्तु उपाध्यायादीनां वैयावृत्यं कर्तुमनिच्छन्परित्यज्यते ।
द्वितीयभङ्गेऽयं विधिः → उभययोः मध्ये यः लब्धिमान्, स आचार्यस्य वैयावृत्यं कार्यते । इतरस्तु उपाध्यायादिवैयावृत्यं । यदि च द्वावपि लब्धिमन्तौ । तदा वास्तव्य आचार्यवैयावृत्यं आगन्तुकस्तु उपाध्यायादिवैयावृत्यं कार्यते । यदि आगन्तुक आचार्यस्यैव वैयावृत्यमीहेत, तर्हि वास्तव्य उपाध्यायवैयावृत्यं कार्यते, आगन्तुकस्तु आचार्यस्य । यदि च वास्तव्य उपाध्यायादिवैयावृत्यं कर्तुं नेच्छेत् तर्हि आचार्यस्तं मधुरभाषया प्रज्ञाप्यापि तं आगन्तुकवैयावत्यकरणावधिकालं यावत विश्रामं कारयेत् । यदि च आचार्येण प्रज्ञाप्यमानोऽपि वास्तव्यः न उपाध्यायादिवैयावृत्यं न वा विश्रामं कर्तुं इच्छेत्, किन्तु आचार्यस्यैव वैयावृत्यं । कर्तृमिच्छेत्, तर्हि स एव तत्र प्रमाणं । आगन्तुक उपाध्यायादिवैयावृत्यं कर्तुमनिच्छन् विसृज्यते । ____ तृतीयभङ्गेऽयं विधिः → द्वयोः मध्ये यो लब्धिमान्, स आचार्यस्य, इतरस्तु उपाध्यायादीनां वैयावृत्यं कार्यते । यदि च द्वावपि लब्धिमन्तौ । तर्हि वास्तव्यः तत्कालावधिं यावत् उपाध्यायादिवैयावृत्यं कार्यते,
आगन्तुकस्तु आचार्यवैयावृत्यं । यदि च वास्तव्यः वैयावृत्यकरणावधिकालं यावत् आचार्यस्यैव रवैयावृत्यमिच्छेत्, तर्हि तावत्कालं आगन्तुकः उपाध्यायादिवैयावृत्यं कार्यते । अथ आगन्तुकः।
assmascc000500000588REasssmRREEGGRamesGGUGGGEEEEEGGERSIGGGREEGREE
SEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
SEREEEEE
SEEEE
CEEEEEEEEEEEEEEEEEE
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૪૫

Page #151

EESTELE
પf6666666666ÉÉÉÉÉiÉÉÉÉÉiÉÉÉÉiÉ{ktflicstiti&ttbtkttgttEÉÉiÉÉÉÉÉiÉittitiGGGEEEEEEEEEÉÉ{ÉÉ étftkEffectfit
હજssssssssssssssssssssssssssssssss ઉપસંપદ સામાચારી ઓચ્છ र उपाध्यायादिवैयावृत्यं नेच्छेत् । आचार्यस्यैवेच्छेत् । तदा तं वास्तव्यसाधोरवधि यावत् विश्रामं कारयेत् ।।
वास्तव्यसाधोर्गमनानन्तरं आचार्यवैयावत्यं स आगन्तकः करोति । यदि च वास्तव्य आगन्तुकश्च द्वावपि 2 आचार्यस्यैव वैयावृत्यमिच्छेतां, न उपाध्यायादिवैयावृत्यं न ‘वा विश्राम, तदा तु वास्तव्यो निष्काश्यते, आगन्तुकस्तु गृह्यते । यतः अयमेवाचार्यस्योपयोगी यावज्जीवं भविष्यतीति ।
चतुर्थभनेऽयं विधिः → द्वयोः मध्ये यो लब्धिमान्, स आचार्यस्य, इतरस्तु उपाध्यायादीनां वैयावृत्यं । कार्यते । यदि च द्वावपि लब्धिमन्तौ । तहि क्रमश: उभयमपि उपाध्यायादिवैयावृत्यकरणार्थं आचार्यः र प्रज्ञापयेत् । यः आचार्यप्रज्ञापनां श्रुत्वोपाध्यायवैयावृत्यमिच्छेत्, स उपाध्यायादिवैयावृत्यं कार्येत, इतरस्तु
आचार्यवैयावृत्यं । अत्र हि द्वावपि लब्धिमन्तौ इत्वरकालिकौ च । ततश्चात्रैकतरस्यापि प्रधानत्वं नास्तीति अत्र। कोऽपि प्रकार: अभ्युपगम्यतां, न कश्चिद् दोष इति अस्माकं प्रज्ञा । अधिकं तु बहुश्रुताः विदन्ति । 8 બીજા પણ ભાંગાઓમાં આ જ રીતે વિવેક = વિશેષ નિર્ધારણ = નિર્ણય કરવો. તે આ પ્રમાણે – જો કે
પુરાણ કાવત્રુથિક હોય અને આગન્તુક ઈતરકથિક = અલ્પકાળ જ રહેનારો હોય તો ત્યાં પણ ઉપર બતાવ્યા કે 8 મુજબ જ બધા ભેદો પડે. ઉપર મુજબ જ છેક ત્યાં સુધી સમજવું કે પુરાણની ઈચ્છા ન હોય તો આગન્તુકનો
ત્યાગ કરાય. 8 આમાં વિશેષ માત્ર એટલું જ કે પુરાણ = વાસ્તવ્ય ઉપાધ્યાયાદિની વૈયાવચ્ચ કરવા માટે ઈચ્છા ન દર્શાવે
તો એટલો કાળ એને આરામ કરાવે (એટલે કે આગન્તુક જેટલો કાળ આચાર્યની વૈયાવચ્ચ કરે એટલો કાળ : પુરાણ આચાર્ય કે ઉપાધ્યાયાદિ કોઈની પણ વૈયાવચ્ચ ન કરે. આગનુકના ગયા બાદ પાછો આચાર્યની છે # વૈયાવચ્ચમાં લાગી જાય.) આ વાત ચૂર્ણિમાં કરી છે કે “યાવસ્કથિક (પુરાણ) વિશ્રામ કરાવાય.” જો પુરાણ હું કોઈપણ પ્રકારે વિશ્રામને પણ ન ઈચ્છે. ગમે એટલું સમજાવવા છતાં ઉપાધ્યાયની વૈયાવચ્ચ તો નહિ જ, પણ છે વિશ્રામ પણ ન ઈચ્છે તો પછી એને રાખવો અને આગન્તુકને વિદાય આપવી.
હવે જો વાસ્તવ્ય ઈત્વરકથિક હોય અને આગન્તુક યાવસ્કથિક હોય. તો પછી વાસ્તવ્યને એની કાળ મર્યાદા 8 8 સુધી ઉપાધ્યાયાદિને આપી દેવો અને આગન્તુકને આચાર્ય પોતાની સેવામાં રાખે. છે હવે જો બે ય ઈત્વરકથિક હોય. તો ત્યાં પણ એક સાધુ ઉપાધ્યાયાદિને આપી દેવો અને બીજો પોતાનું R વૈયાવચ્ચ કરાવવા રાખવો. એ સિવાય બાકીની બધી વાત પૂર્વની જેમ સમજી લેવી અથવા તો બે ય ઈત્વરકથિક શું હોય ત્યારે એકને પોતાની વૈયાવચ્ચમાં રાખે અને એની વૈયાવચ્ચ કરવાની કાળમર્યાદા જેટલી હોય ત્યાં સુધી ? હું બીજાને પોતાની પાસે એમને એમ રાખે. (જેથી પેલો વૈયાવચ્ચી કાળમર્યાદા પૂરી થયા બાદ જતો રહે એટલે કે શું આ બીજા વૈયાવચ્ચીને પોતાની સેવામાં ગોઠવી શકાય.)
यशो. - उक्ता वैयावृत्त्योपसंपद्, संप्रति क्षपणोपसंपदुच्यते-क्षपकश्च द्विविधः, इत्वरो यावत्कथिकश्च । तत्र यावत्कथिक उत्तरकालेऽनशनकर्ता । इतरस्तु द्विविधः विकृष्टक्षपकोऽविकृष्टक्षपकश्च । तत्राष्टमादिक्षपको विकृष्टक्षपकः, चतुर्थषष्ठक्षपकस्त्वविकृष्टक्षपकः । तत्र चायं विवेकः-अविकृष्टक्षपकः खल्वाचार्येण पृच्छ्यते-हे आयुष्मन् ! पारणके त्वं कीद्दशो भविष्यसि ? स प्राह ग्लानोपम इति । तदा स प्रतिषेद्धव्यः
છેમહામહોપાધ્યાય ચશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૪૬ Reaninagarigination of india singhnaginistration

Page #152

छ5555555555
BEEEEEEEEEE
SEEEEEETURGER BCECCHE CECECECECECECEEEEEEEEEEEEEEEEECECECECECECECECEMBELEEGEEEEHEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
REARRINEERINEETTER पसंपE साभायारी 'अलं तव क्षपणेन' इति 'स्वाध्यायवैयावृत्त्यादावेव यत्नं कुरु इति चाभिधातव्यः ।। विकृष्टक्षपकोऽप्येवमेव प्रज्ञाप्यते । ___ अन्ये तु व्याचक्षते । विकृष्टक्षपकपारणककाले ग्लानकल्पतामनुभवन्नपीष्यत एव । यस्तु मासादिक्षपको यावत्कथिको वा स इष्यते । ___चन्द्र. - एवं वैयावृत्योपसंपद्विधि कथयित्वाऽधुना क्षपणोसंपविधि कथयति क्षपकश्चेत्यादि। ____ अलं तव क्षपणेनेत्यादि । तथा च चतुर्थषष्ठकर्ता यदि पारणके ग्लानोपमः स्वाध्यायादिकरणासमर्थो भवेत्, तर्हि स चतुर्थादिकरणानधिकारी । यतः चतुर्थादिभ्योऽपि स्वाध्यायादियोगाः विपुलनिर्जरादिकं जनयन्तीति । स्वाध्यायादियोगाबाधकमेव अविकृष्टं तपः हितावहमिति तु निष्कर्षः । न केवलमेतदेव किन्तु विकृष्टक्षपकोऽपि अष्टमादितपःकार्यपि एवमेव प्रज्ञाप्यते पारणके ग्लानोपमः भवन् सन् तपःकरणात् ३ निवार्यते । स्वाध्यायादिषु यत्नं कार्यते ।
विकृष्टतपस्विनः विचारणायां मतान्तरं प्रतिपादयति अन्ये तु इत्यादि । છે આ વૈયાવૃત્યો.સંપદ કહેવાઈ ગઈ. હવે ક્ષપણો પસંપદ કહેવાય છે. ક્ષેપક બે પ્રકારે છે. (૧) ઈત્વરકથિક છે 8 (૨) કાવત્રુથિક. એમાં યાવત્કથિક ક્ષેપક તે કહેવાય કે જે નજીકના જ ભવિષ્યમાં અનશન કરવાનો હોય.
ઈવરક્ષપક બે પ્રકારે છે. વિકૃદક્ષપક અને અવિકૃષ્ટક્ષપક. તેમાં અદ્દમાદિ તપ કરનારો સાધુ વિકૃષ્ટપક કહેવાય. અને એક-બે ઉપવાસ કરનારો સાધુ અવિકૃષ્ટક્ષપક છે
वाय. છે આ બધામાં આ પ્રમાણે વિવેક કરવો. જે અવિકૃષ્ટક્ષપક હોય તેને આચાર્યે પુછવું કે “હે આયુષ્પન્! આ પારણામાં તું કેવો થઈશ?” હવે તે જો એમ બોલે કે “પારણાના દિવસે હું ગ્લાન જેવો થઈ જાઉં છું.” તો છે આ પછી તેને તપ માટે ના પાડી દેવી અને કહેવું કે “તારે તપ કરવાથી સર્યું. તે સ્વાધ્યાય, વૈયાવચ્ચાદિમાં જ છે यत्न ७२."
જે વિકૃષ્ટક્ષપક હોય તો તેને પણ ઉપર મુજબ જ કહેવું.
આ બાબતમાં કેટલાંકો વળી એમ કહે છે કે અવિષ્ટક્ષપકની વાત તો તમે કહી તે બરાબર છે. પરંતુ જો કે 8 વિકૃષ્ટક્ષપક હોય એ પારણાના દિવસે ગ્લાન જેવો બની જતો હોય, ગ્લાન સદેશતાને અનુભવતો હોય તો પણ હિ છે એનો સ્વીકાર કરવો. એને નિશ્રા આપી તપ કરાવવો. - જે માસક્ષપણાદિ રૂપ વિકૃષ્ટતાને કરનારા હોય એને માટે તો બધા જ એમ માને છે કે એ તો ગ્લાન જેવો છે થાય તો પણ સ્વીકારવો.
यशो. - अयं च विवेकः गणिना गच्छेशेन गच्छस्य पृच्छया कार्यः । तथा हिप्रागभिहितकार्य आचार्येण गच्छः प्रष्टव्यः 'यथाऽयं क्षपकस्तप उपसंपद्यते' इति । अनापृच्छायां तु सामाचारीविराधना, यतस्तेऽसन्दिष्टा उपधिप्रत्युपेक्षणादि तस्य न कुर्वन्तीति।
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
SSEEEEEEEEEEEEEEEEE
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૪૦ Powww RSITERASSESSSSSSSSSROOTHEROSSESSETTERS5098686095500RSHIROGRESSORIES

Page #153

S
EEEEEEEEEEEEEEEEEE
e emarateam पसंपE सामाचारी म् अथ पृष्टा ब्रुवते यथा-'अस्माकमेकः क्षपकोऽस्त्येव तस्य क्षपणपरिसमाप्तावस्य वैयावृत्त्यं । करिष्यामः' इति, ततोऽसौ विलम्बं कार्यते । यदि नेच्छन्ति सर्वथा ततोऽसौ त्यज्यते ।
चन्द्र. - अयं च विवेकः मासादिक्षपकस्य अनशनकर्तुः वा स्वीकारकाले अनन्तरमेव वक्ष्यमाणः विवेकः। प्रागभिहितकार्य:="हे गच्छ ! त्वमेतस्य क्षपकस्य वैयावृत्यादिकं कुरु" इत्यादिना आचार्येण यं २ गच्छं प्रति प्रागेव कार्यं अभिहितं भवेत्, स प्रागभिहितकार्यो गच्छ: वर्तमानकाले नूतनक्षपकस्वीकारावसरे:
आचार्येण प्रष्टव्यः इति भावः । विलम्बं कार्यते यावत्प्रथमस्य क्षपकस्य वैयावृत्यं संपूर्णं न भवेत् यावच्च गच्छः प्राचीनक्षपकवैयावृत्यान्निवृतो न भवेत्, तावत् नूतनक्षपको न ग्रहीतव्यः किन्तु प्राचीनक्षपकावधिं यावत् र विलम्बं कार्यते इति भावः । यदि नेच्छन्ति सर्वथा प्राचीनक्षपकवैयावृत्यपरिसमाप्तेः पश्चादपि परिश्रान्ताः गच्छसाधवः नूतनं क्षपकं नेच्छन्ति, ततः असौ नूतनः क्षपकः त्यज्यते न स्वनिश्रायां स्वीक्रियते ।
આ હમણાં જ બતાવાતો વિવેક = ભેદ ગચ્છાચાર્યે ગચ્છને પૂછીને કરવો.
તે આ પ્રમાણે – “આચાર્યે પહેલા જે ગચ્છને કામકાજ સોંપેલું છે” એવા ગચ્છને આચાર્ય પૂછે કે “આ છે R તપસ્વી તપ માટે નિશ્રા સ્વીકારે છે. શું એને નિશ્રા આપવી ? કે નહિ ?”
જો ગચ્છાચાર્ય ગચ્છને ન પૂછે તો સામાચારીની વિરાધના થાય. કેમકે ગચ્છાચાર્ય ગચ્છને પુછ્યા વિના છે આ તપસ્વીને રાખે, ગચ્છને કોઈ જ સંદેશ-વાત ન કરે તો અસંદિષ્ટ એવા ગચ્છના સાધુઓ તેના ઉપધિનું પ્રતિલેખનાદિ ન કરે.
હવે જો આચાર્ય ગચ્છને પૂછે અને ગચ્છના સાધુઓ કહે કે “અમારે એક તપસ્વી છે જ. તેના તપની # છે સમાપ્તિ થાય, ત્યારબાદ આની વૈયાવચ્ચ કરશું.” તો પછી આગંતુક તપસ્વીને થોડી રાહ જોવડાવાય. અને 8 જૂનો તપસ્વી પારણાદિ કરે પછી આને તપ કરાવે. છે પણ ગચ્છના સાધુઓ આગંતુક તપસ્વીની પહેલા કે પછી સેવા કરવા ન ઈચ્છતા હોય તો પછી એ તપસ્વીને છે 8 ના પાડી દેવી. એને પાછો મોકલી દેવો.
यशो. - अथ गच्छो विशिष्टनिर्जरार्थितया तमप्यनुवर्तते ततोऽसाविष्यत एव । तस्य च विधिना प्रतीच्छितस्य कार्यं प्रमादतोऽनाभोगतो वा यदि न कुर्वन्ति तदा गणिना ते सम्यक् प्रेरणीयाः ।
चन्द्र. - विशिष्टनिर्जरार्थितया="क्षपकवैयावृत्ये महान् निर्जरालाभः, तत्रापि अनशनकारिसाधुवैयावृत्ये । तु अकल्प्यो निर्जरालाभो भवति" इति मत्वा तदर्थं । तमपि प्राचीनक्षपक वैयावृत्यकाले। तवैयावृत्यपरिसमाप्तौ वा नूतनक्षपकमपि अनुवर्तन्ते वैयावृत्यकरणार्थं स्वीकुर्युः ।
तस्य च नूतनक्षपकादेः विधिना=गच्छपृच्छादिना प्रतीच्छितस्य स्वीकृतस्य कार्य प्रतिलेखनादि न कुर्वन्ति गच्छ साधवः सम्यक् प्रेरणीया:=प्रेरणाप्रकारश्चायं यदुत "हे गच्छसाधवः ! भवतामनुज्ञयैव मयाऽस्य स्वीकारः कृतः । भवद्भिरेव अस्य वैयावृत्यादिकार्यं सोत्साहं कर्तुं स्वीकृतम् । अधुना तत्र
EEEEEEEEE
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૪૮

Page #154

s
ess ઉપસંપદ સામાચારી प्रमादेऽनाभोगे वा क्रियमाणे अयं सीदति । न चेदमुचितं भवताम्" इत्यादि ।
હવે જો ગચ્છ વિશિષ્ટ નિર્જરાની ઈચ્છાવાળો હોય અને એટલે જ જૂના તપસ્વીની જેમ નવા તપસ્વીની છે 8 પણ સેવા કરવા તૈયાર થાય તો તો પછી તે આગંતુક તપસ્વી પણ ઈષ્ટ જ છે.
આમ ઉપર બતાવેલી વિધિપૂર્વક જેનો સ્વીકાર કરાયો છે એવા એ તપસ્વી સાધુના પ્રતિલેખનાદિ કાર્યો છે 8 ગચ્છના સાધુઓ પ્રમાદ કે અનાભોગને લીધે ન કરે તો આચાર્યે ગચ્છના સાધુઓને સમ્યફ પ્રેરણા કરવી કે ? “તમારા કહેવાથી મેં આનો સ્વીકાર કર્યો છે. હવે તમે એની વૈયાવચ્ચ ન કરો એ ન ચાલે.”
N
IEEEEEEEEEEEEEE
ittEÉÉÉÉÉÉÉÉisittitttttttttttttttttttttttttEÉttité tititight ttttttttttttitis
___ यशो. - उपसंपत्ताऽपि यद्युपसंपदः कारणं वैयावृत्त्यादिकं न पूरयति तदा तस्य सारणा क्रियते। अत्यविनीतस्य समाप्तोपसंपदो वा विसर्ग एव क्रियते । उक्तं च -
उवसंपन्नो जं कारणं तु तं कारणं अपूरंतो । अहवा समाणियम्मी सारणया वा विसग्गो વા (ાવ. નિ. ૭૨૦) રૂથે વિવેવ રદ્દો ___चन्द्र. - उपसंपत्ताऽपि उपसंपदं स्वीकुर्वाणोऽपि न पूरयति-न आचार्यादिवैयावृत्यं
विकृष्टाविकृष्टादितपो वा कुर्यात्, सारणा स्मारणं । यथा “हे साधो ! त्वया मवैयावृत्यार्थं क्षपणाद्यर्थं वा २ ममोसंपत्स्वीकृता । अधुना भवान् तत् न करोति । न चेदं युक्तं । कुरुष्व स्वोचितं कृत्यम्" इति ।
अत्यविनीतस्य स्मारणादिकरणेऽपि उपसंपत्कारणं वैयावृत्यादिकं अकुर्वाणस्य समाप्तोसंपदो वा उपसंपत्कारणं संपूर्णं कृत्वा स्थितस्य विसर्ग एव त्याग एव ।। ___आवश्यकनियुक्तिगाथार्थस्त्वयम् “यत्कारणं स उपसंपन्नः, तत्कारणं स्मारणेनापि अपूरयन् अथवा समाप्ते उपसंपत्कारणे स विसुज्यते" इति ॥९६।।
એમ નિશ્રા સ્વીકારનાર વૈયાવચ્ચી કે તપસ્વી પણ જો ઉપસંપદના મૂળ કારણભૂત વૈયાવચ્ચ કે તપને 8 બરાબર ન કરે તો આચાર્ય તેને યાદ કરાવે કે “તે મારી વૈયાવચ્ચ કરવા અથવા તો તપ કરવા માટે મારી # 8 નિશ્રા સ્વીકારી છે. પણ તું વૈયાવચ્ચાદિ બરાબર કરતો નથી. આ ઉચિત ન કહેવાય.”
હવે જો એ નિશ્રા સ્વીકારનાર સાધુ અત્યંત અવિનયી હોય ગુરુની સારણા વિગેરેને પણ અવગણતો હોય છે તો પછી એનો ત્યાગ જ કરવો પડે. અર્થાતુ એને ગચ્છમાંથી કાઢી મૂકવો પડે.
એમ વૈયાવચ્ચ | તપાદિ માટે, જેટલા કાળ માટે ઉપસંપદ સ્વીકારી હોય, તેટલા કાળે તે ઉપસંપદ પૂરી છે શું થાય એટલે પણ એનો ત્યાગ કરવો.
આવશ્યક નિર્યુક્તિમાં કહ્યું છે કે – જે વૈયાવચ્ચાદિ કારણસર ઉપસંપદ સ્વીકારી હોય એ વૈયાવચ્ચાદિ કાર્યને ન કરનારા સાધુને એ કામની સારણા કરવી. અથવા (અતિઅવિનયી હોય તો) ત્યાગ કરવો. એમ છે ઉપસંપદ પૂરી થાય એટલે પણ એનો ત્યાગ કરવો. + (ત્યાં ટીકામાં આ પ્રમાણે લખેલ છે કે ઉપસંપદ સ્વીકારનાર સાધુ ઉપસંપદ જેના માટે સ્વીકારી હોય એ વૈયાવચ્ચ-તપાદિ ન કરે અથવા એ કરતો હોય તો પણ ગચ્છની અમુક વિશિષ્ટ સામાચારી ન પાળે તો એને સારણા કરવી. અવિનયી હોય તો કાઢી મૂકવો.
(જે કાર્ય માટે ઉપસંપદ સ્વીકારી છે એ કાર્ય પૂર્ણ થઈ જાય પછી આચાર્ય તેને યાદ કરાવે કે “તારું કામ
EEEEEEEEEEEEEEE
# મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૪૯ છે ReadGGGGGGGGGGGGGGGGGaniiginagginagarikmannaaaaaam

Page #155

EES ઉપસંપદ સામાચારી
પૂર્ણ થઈ ગયું છે.” એ પછી પણ જો એ ત્યાં રહેવા ઈચ્છે તો સારું. પણ એ ત્યાં ન રહેવા ઈચ્છતો હોય તો પછી આચાર્ય પણ એનો ત્યાગ કરે.)
ઉપસંપદ અંગેનો આ બધો વિવેક (=વિભાગીકરણ) બતાવી દીધો ।।૯૬।।
यशो.
-
उक्त साधूपसंपत्, अथ गृहस्थोसंपदमाह
खणमवि मुणीण कप्पइ णेव अदिन्नोग्गहस्स परिभोगो । इयराजोगे गेज्झो अवग्गहो देवयाए वि ॥९७॥
चन्द्र. - साधूपसंपत्= " साधूनां निश्रा केन प्रकारेण गृह्यते" इति कथितं । अधुना “साधवः गृहस्थानां उपसंपदं केन प्रकारेण स्वीकुर्वन्ति ? इत्येतदाह क्षणमपि साधूनां अदत्तावग्रहस्य परिभोगः नैव कल्पते। इतरायोगे देवताया अपि अवग्रहः ग्राह्यः ← इति गाथार्थः ।
સાધુ સંબંધી ઉપસંપદ કહેવાઈ ગઈ. હવે સાધુઓ ગૃહસ્થોની જે ઉપસંપદ સ્વીકારે છે એને બતાવે છે ગાથાર્થ : ક્ષણ માત્ર પણ સાધુઓને બીજાઓએ નહિ આપેલા અવગ્રહનો ઉપભોગ કલ્પતો નથી. બીજા ગૃહસ્થનો યોગ ન હોય તો દેવતાનો પણ અવગ્રહ ગ્રહણ કરવો.
यशो - खणमवित्ति । क्षणमपि मुनीनामदत्तावग्रहस्य परिभोगस्तत्र स्थानोपवेशनादिरूपो न कल्पते, तृतीयव्रतातिक्रमप्रसंगात् । तदुक्तम् -
-
इत्तरियंपि न कप्पइ अविदिन्नं खलु परोग्गहाइसु । चिट्ठित्तु णिसीइत्तु य तइयव्वयरक्खणट्ठाए || ( आव० नि० ७२१ ) इति । एवं च भिक्षाटनादावपि व्याघातः संभवेत् । क्वचित्स्थातुकामेन स्वामिनमनुज्ञाप्य विधिना स्थातव्यम् ।
-
चन्द्र. क्षणमपि इत्यादि । अदत्तावग्रहस्य = अवग्रहः = उपाश्रयगृहवृक्षादिप्रदेशः, स्वामिना अदत्तो योऽवग्रहः, तस्य परिभोगः = स्थानोपवेशनगोचरीभक्षणस्वपनाद्यर्थं सेवनं । कथं तत्र तन्न कल्पते ? इत्याह तृतीयव्रतेत्यादि । स्वामिनाऽदत्तस्यावग्रहस्य परिभोगे अदत्तादानविरमणात्मकस्य तृतीयव्रतस्यातिक्रमः स्फुट एव । व्याघातः = वृष्टिपरिश्रमादिभिः कुत्रचित्स्थातुं आवश्यकं भवेदिति भावः ।
ટીકાર્થ : ગૃહસ્થોએ સાધુઓને જે સ્થાન વાપરવાની અનુમતિ ન આપી હોય એ સ્થાનમાં ઉભા રહેવું, બેસવું વિગેરે સાધુઓને ન કલ્પે. કેમકે એમાં અદત્તાદાન વિરમણ મહાવ્રતનો અતિક્રમ ઉલ્લંઘન થાય છે. आव.नि.मां धुंछेडे →>> થોડોક પણ કાળ બીજાની જગ્યા વિગેરેમાં ઉભા રહેવું કે બેસવું વિગેરે એ ત્રીજાવ્રતનું રક્ષણ કરવા કાજે સાધુઓને કલ્પતું નથી.
જ્યારે આ હકીકત છે ત્યારે હવે ગોચરીચર્યાદિમાં પણ વરસાદ વિગેરેને લીધે સાધુને વ્યાઘાત-અંતરાય થાય અને ક્યાંક સ્થાનાદિ કરવા પડે તો પછી એ વખતે ક્યાંક ઉભા રહેવાની ઈચ્છાવાળા સાધુએ તે સ્થાનના માલિકની રજા લઈને વિધિપૂર્વક ઉભા રહેવું.
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ -
=
ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭ ૧૫૦

Page #156

KARNARENTINENTERTAINEERINEERINTER
संपE सामायारी
maraGEEEEEEEEEEEEEEET
यशो. - अटव्यादावपि विश्रमितुकामेन पूर्वस्थितमनुज्ञाप्य स्थातव्यम्। तदभावे त्वाहइतरस्य-पूर्वस्थितस्यापि अयोगे असंबन्धे देवतायाः तदधिष्ठात्र्या अप्यवग्रहो। ग्राह्यः याचितव्यः 'अणुजाणह जस्सुग्गहो' इति । उक्तं च चूर्णी-णत्थि लाहे अणुयाणओ से देवता जस्सोग्गहो एसो' इति ॥९७॥
___ चन्द्र. - ननु ग्रामादौ तु गृहादिस्वामिनमनुज्ञाप्य तत्प्रदेशसेवनं शक्यम् । किन्तु अटव्यादौ तु वृक्षादेः। र स्वामिनः अभावात्तत्र कमनुज्ञाप्य तत्प्रदेशसेवनं कर्तव्यम् ? इत्यत आह अटव्यादौ अपि न केवलं ग्रामादौ, 8 किन्तु अटव्यादावपीति अपिशब्दार्थः। यः वृक्षादेरधस्तात् पूर्वमेव स्थितः आसीत्, स यद्यपि तवृक्षस्य स्वामी नास्ति। तथापि तमेव तत्र स्वामिनं मत्वा तमनुज्ञापयेत् । अणुयाणओ इति । "अनुजानीत मां सा देवता, यस्या
अयं अवग्रहोऽस्ति" इति । शेषं स्पष्टमेव ॥९७॥ R એમ જંગલ વિગેરેમાં પણ ક્યાંક વિશ્રામ કરવાની ઈચ્છાવાળા સાધુએ ત્યાં પોતાની પહેલા રહેલા છે
શ્રાવકાદિની રજા લઈને આરામાદિ કરવા. છે પણ ત્યાં જંગલમાં કોઈ જ ન હોય તો પૂર્વસ્થિત(પહેલેથી ત્યાં રહેલા)ના પણ અભાવમાં ત્યાં તે ક્ષેત્રની છે અધિષ્ઠાત્રી દેવીનો પણ અવગ્રહ માંગવો. “આ જેનો અવગ્રહ = જગ્યા હોય એ મને અહીં આરામાદિ કરવાની
अनुमति मापो." मेम मोल. . જ ચૂર્ણિમાં કહ્યું છે કે “જ્યારે ત્યાં જંગલાદિમાં કોઈ ન હોય ત્યારે “જેનો આ અવગ્રહ છે, એ દેવતા મને છે २% मापो." मे प्रभारी बोलj. ॥८७||
यशो. - तदेवं विवृतोपसंपत्सामाचारी, तथा चोक्ता दशापि विधाः । ___ चन्द्र. - महोपाध्यायविरचिते सामाचारीप्रकरणे उपसंपत्सामाचारीटीकायाः विषमपदव्याख्या रहस्यप्रकटनं। च संपूर्णे।
આ પ્રમાણે ઉપસંપદ સામાચારીનું નિરૂપણ પૂર્ણ થયું. અને એટલે સામાચારીના દશેય પ્રકારો કહેવાઈ છે गया.
BEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
SSIST
Howwwwwwwwwccccccccccccccccccmmmcccwwwwwwwwwwwwwwwwwwccccccccwwwered શ મહામહોપાધ્યાય ચશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૧૫૧
camccccccECEEEEEEEEEEEEEEEEEEGarecastramGEEEEEEEEEGrtscacasssmassa

Page #157

38800300RRORIENTAINER
Guसंहार
यशो. - अथोपसंहरति
VEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEECE EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEECECECECCCCCCCCCEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
चन्द्र. - महोपाध्यायविरचिते सामाचारीप्रकरणे उपसंहारस्य विषमपदव्याख्या रहस्यप्रकटनं च क्रियेते ।।
હવે ઉપસંહાર કરે છે. यशो. - एवं सामायारी कहिया दसहा समासओ एसा ।
जिणआणाजुत्ताणं गुस्परतंताण साहूणं ॥९८॥ चन्द्र. - → एवं जिनाज्ञायुक्तानां गुरुपरतन्त्राणां साधूनां एषा दशधा सामाचारी समासतः कथिता - इति गाथार्थः । 8 ગાથાર્થ આ પ્રમાણે જિનાજ્ઞાથી યુક્ત, ગુરુપરતંત્ર એવા સાધુઓની આ દશ પ્રકારની સામાચારી સંક્ષેપથી 8 डेवा.
यशो. - एवं ति । एवं अनया रीत्या एषा प्रत्यक्षा दशधा सामाचारी समासतः= शब्दसंक्षेपतः कथिता निरूपिता । केषामेषा संभवति ? इत्याह-जिनाज्ञायुक्तानां भगवदुक्तविधिपरायणानां गुस्परतन्त्राणां गुस्वशवर्तिनां साधूनां भवति ॥१८॥
चन्द्र. - शब्दसंक्षेपतः न तु अत्रार्थसंक्षेपोऽस्ति । अर्थस्तु प्रभूतोऽस्ति । जिनाज्ञायुक्तानामित्यादि। ये हि गुरुवशवर्तिनो भवन्ति, ते गुरूपदेशानुसारेण दशविधां सामाचारी सम्यग्जानन्ति । ये च। भगवदुक्तविधिपरायणा भवन्ति । ते सम्यग्ज्ञानानुसारेण सामाचारीपालने प्रवर्तन्ते । ततश्च एतादृशामेव साधूनां । एषा सामाचारी संभवतीति ॥९८॥ & ટીકાર્થ આ રીતિ વડે પ્રત્યક્ષ એવી દશ પ્રકારની સામાચારી શબ્દસંક્ષેપથી કહેવાઈ ગઈ. (અર્થનો સંક્ષેપ 3 नथी. मर्थ तो मामा विण ५तो छ.)
આ કયા સાધુઓ પાસે સંભવી શકે છે? એ વાત કહે છે કે “પરમાત્માએ કહેલી વિધિનું પાલન કરવામાં ૨ 8 પરાયણ અને ગુરુને પરતંત્ર રહેનારા સાધુઓને આ સંભવે છે II૯૮
यशो. - अथ कीद्दशस्येयमैकान्तिकात्यन्तिकफलहेतुः ? इत्याह
अज्झप्पज्झाणरयस्सेसा परमत्थसाहणं होइ । मग्गम्मि चेव गमणं एयगुणस्सणुवओगेऽवि ॥९९॥
555555555555555555550000
चन्द्र. - कीदृशस्य कैः गुणैः युक्तस्य इयं दशधा सामाचारी एकान्तिकात्यन्तिकफलहेतुः अवश्य 8 अनुबन्धयुक्तफलस्य कारणं भवति ? इत्याह → अध्यात्मध्यानरतस्य एषा परमार्थसाधनं भवति । एतद्गुणस्य
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૫ર

Page #158

mameem aamIEEEEEEEEEE
GER अनुपयोगेऽपि मार्गे चैव गमनं भवति - इति गाथार्थः ।
કેવા પ્રકારના સાધુને આ સામાચારી ઐકાન્તિક અને આત્મત્તિક એવું ફળકારણ બને ? (જે કારણ અવશ્ય છે ફળ આપે તે ઐકાન્તિકકારણ કહેવાય. અને જે કારણ અનુબંધવાળા = ઉત્તરોત્તર વધતા જતા ફળને આપે તે કારણ છે આત્મત્તિક ફારણ કહેવાય. અથવા જે કારણ ઓછું નહિ, પરંતુ સંપૂર્ણફળ આપે તે કારણ આત્મત્તિક કહેવાય.)
એ વાત ૯૯મી ગાથામાં કરે છે.
ગાથાર્થ : અધ્યાત્મ ધ્યાનમાં રત બનેલાને આ સામાચારી પરમાર્થનું સાધન બને છે. આવા પ્રકારના છે 8 ગુણવાળાનું તો “ઉપયોગ ન હોય તો પણ” માર્ગમાં જ ગમન થાય.
3808130030030000000000000000000000000000000000000000015838001030030038
यशो. - अज्झप्पत्ति । 'अध्यात्मध्यानरतस्य' अन्तर्भावितध्यातृध्येयभावेनात्मनैव परापेक्षाबहिर्मुखे स्वस्वरूपे ध्यानमात्रनिष्ठां प्राप्तस्य एषा सामाचारी परमो=8 धर्मार्थकामापेक्षयोत्कृष्टोऽर्थः पुरु षार्थो मोक्षलक्षणस्तत्साधनं तद्धेतुर्भवति ।। स्वप्रयोज्यशुक्लध्यानातिशयरूपाध्यात्मध्यानद्वारा तस्या मोक्षहेतुत्वमिति भावः ।
BECEMBEEG3305030050000
चन्द्र. - अन्तर्भावितेत्यादि । अभेदभावं प्रापितः ध्यातृध्येयभावः येन, तादृशेन । “अहं ध्याता परमात्मा । ध्येय"इति भेदभावः परमात्मना सहाभेदमननभवता अनभयते । यस्त ध्यानादिना परमात्मना सहाभेदमनुभवति । स "अहमेव परमात्मा" इति निर्मलतमपरिणामवान् भवति । एवं च तस्यात्मनि ध्यातृध्येयभावो न साक्षाविद्यते । किन्तु तत्रैव अन्तर्लीनं भवति । तादृशात्मनैव परापेक्षाबहिर्मुखे । जिनप्रतिमासद्गुर्वादिरूपाणां प्रशस्तानामपि परपदार्थानां अपेक्षां यत् न बिभर्ति, तादृशे निश्चयनयानुसारिणि ।
स्वस्वरूपे ध्यानमात्रनिष्ठां प्राप्तस्य ध्याने एव निमग्नस्येति यावत् परमः यथा लघुगुरुनिम्नोन्नतादिशब्दाः सापेक्षाः सन्तः किञ्चिद्गुर्वादिपदार्थान्तरापेक्षया प्रवर्तन्ते । तथैव उत्कर्षवाचकः परमशब्द: किञ्चिदपकृष्टव स्त्वपेक्षयैव प्रवर्तते । ततश्च कस्यापेक्षया परमः अर्थः ? इति ज्ञापनीयमेवेत्यत आह धर्मार्थकामापेक्षया इति। ___ निष्कर्षमाह स्वप्रयोज्येत्यादि । स्वं=दशधा सामाचारी, तया प्रयोज्य: यः शुक्लध्यानातिशयः, तद्रूपं यदध्यात्मध्यानं, तद्द्वारा तस्याः दशधा सामाचार्याः ।।
ટીકાર્થ : જેમાં ધ્યાતા અને ધ્યેયભાવ અંતર્ગત બનાવી દેવાયો છે એવા તથા પરની અપેક્ષાથી બહિર્મુખ છે છે એવા સ્વસ્વરૂપમાં આત્મા વડે જ ધ્યાનમાત્ર નિષ્ઠાને પામેલા સાધુને આ સામાચારી પરમાર્થનું સાધન બને છે. જે 8 પરમ = ધર્મ, અર્થ અને કામની અપેક્ષાએ ઉત્કૃષ્ટ એવો અર્થ તે પરમાર્થ. એ પરમાર્થ એટલે મોક્ષ. તેનું સાધન છે 8 આ સામાચારી બને. નીચેની દશામાં સાધુ પોતે ધ્યાતા બની, ભગવાનને ધ્યેય બનાવી એનું ધ્યાન ધરતો હોય છે
છે. જ્યારે શુક્લધ્યાનની અવસ્થામાં આત્મા પરમાત્માનું ધ્યાન નથી ધરતો. પોતે પોતાનામાં જ લીન બને છે. છે એટલે અહીં ધ્યાતા-ધ્યેયભાવ અંતર્ભાવિત થાય છે. અને આવા આત્મા વડે જ આ આત્મા જિનપ્રતિમાદિ 8 બાહ્યપદાર્થોથી પણ બહિર્મુખ એવા સ્વસ્વરૂપમાં ધ્યાનમાત્રમાં લીનતાને પામે છે.
નિષ્કર્ષ એ છે કે સામાચારી જે પાળે તેને શુક્લધ્યાનના અતિશયરૂપ અધ્યાત્મધ્યાનની પ્રાપ્તિ થાય અને ૨ છે એનાથી મોક્ષ થાય. આમ સામાચારી પોતાનાથી પ્રાપ્ત થનારા અધ્યાત્મધ્યાન દ્વારા મોક્ષનું કારણ બને છે.
છે મહામહોપાધ્યાય ચશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૫૩

Page #159

SAIRATRAI NTERNATIERRENTIRI
Guier ___ यशो. - ननु सामाचारीनिरतस्याप्यनाभोगतोऽपि कर्मबन्धसंभवात् कथमकर्मताभिमुखं तद्ध्यानम् ? अत आह-मार्ग एव मोक्षपथ एव रत्नत्रयसाम्राज्यलक्षणे गमनं=अभिमुखः । परिणाम एतद्गुणस्य उक्तसामाचारीपरिणामशालिनः अनुपयोगेऽपि अनाभोगेऽपि भवति ।
5555555555555
EEEEEEEEEEEEEEE
चन्द्र. - यो ह्यनवरतं सामाचारीपालने निरतो भवति । स शुक्लध्यानं प्राप्य परमपदं प्राप्नोतीति भावः । 8 ___ शङ्कते ननु इत्यादि । अनाभोगतोऽपि प्रमादादिना तावत् मा भवतु कर्मबन्धः, किन्तु अनाभोगतस्तु भवत्येवेति अर्थः । समाधानमाह मार्गे एव इत्यादि । सामाचारीपरिणामशाली महात्मा अनुपयोगे सत्यपि मोक्षानुकूलपरिणामवानेव भवतीति भावार्थः। . 8 શિષ્ય : જે સાધુ સામાચારીમાં લીન હોય તેને પણ અનાભોગથી પણ કર્મબંધ તો થવાનો જ છે. (ભલે છે
ને એ એમ ઈચ્છે કે “મારે કર્મબંધ નથી કરવો.” છતાં એની જાણ બહાર કર્મબંધ થવાનો જ છે. અથવા તો તે { આવા સાધુને પણ સર્વત્ર આભોગ = ઉપયોગ હોય જ એવો નિયમ નથી. તો એને જ્યાં અનાભોગ હશે ત્યાં છે | અનાભોગથી પણ કર્મબંધ તો થવાનો જ છે.) તો પછી એ સામાચારીપાલકનું ધ્યાન અકસ્મતા = મોક્ષને ૨ અભિમુખ શી રીતે બને ?
ગુરુ : કહેલી સામાચારીઓના પરિણામવાળા સાધુને તો અનાભોગ હોય તો પણ રત્નત્રયસામ્રાજ્ય = 8 હું સમ્યજ્ઞાનદર્શનચારિત્ર રૂપ મોક્ષમાર્ગને વિશે જ અભિમુખ પરિણામ હોય. એટલે કે “મારે મોક્ષમાર્ગને અનુકૂળ = છે એવા જ આત્મપરિણામ રાખવા છે.” એવો ઉપયોગ સાધુને કાયમ માટે ન હોય છતાં એ ઉપયોગના અભાવમાં 8 છે પણ એનો પરિણામ તો મોક્ષમાર્ગને અભિમુખ જ રહે. (બોમ્બે જવા માટે ગાડીમાં બેઠેલો માણસ સતત એવા છે ઉપયોગવાળો ન જ હોય કે “મારે બોમ્બે જવું છું.” છતાં એનું ગમન તો સતત બોમ્બ તરફ જ થઈ રહ્યું હોય.) ___ यशो. - यस्य हि यत्र कर्मणि नैरन्तर्येणाभ्यासस्तस्य दृढसंस्कारवशादनुपयोगेऽपि तत्र प्रवृत्तिर्दष्टचरैवेति न किञ्चिदनुपपन्नम् । तदिदमुक्तं ललितविस्तरायां-अनाभोगतोऽपि मार्गगमनमेव सदन्धन्यायेनेत्यध्यात्मचिन्तका इति, तत्र तथा प्रवृत्तिर्योगजाद्दष्टमहिम्नैवेति योगभावितमतयः" ॥१९॥
चन्द्र. - एतदेव सामान्यनियमेन प्रतिपादयति यस्य हि इत्यादि । दृष्टचरैव प्रत्यक्षेण दृश्यत एव । यथा । कुम्भकारादयः अन्यत्रोपयोगवन्तोऽपि कुम्भकरणप्रवृत्तिं सम्यगेव कुर्वन्ति । यथा मार्गे चलन्तो जनाः चलनक्रियायामुपयोगाभावेऽपि सम्यगेव चलन्ति । न पादयोः विक्षेपः विभिन्नो भवतीत्येवं सततं सामाचारीपालनलीनस्य दृढतमसंस्कारवशाद् पश्चादनुपयोगेऽपि सामाचारीपालनं स्वाभाविकमेव भवतीति । सदन्धन्यायेन तीव्रतमनिकाचितशातोदययुक्तो योऽन्धः, तन्न्यायेनेति । स हि प्रागननुभूतेऽपि पथि, सहायं 8 विनापि, लोकानां प्रचुरगमनागमनकालेऽपि यदि शीघ्रमपि गच्छेत्, तथापि तस्य स्वल्पमपि दुःखं मार्गविमुखता
वा नैव भवति । यतः तीव्रतमशातोदयस्यायमेव लाभ: यदुत कामपि पीडां स न प्राप्नुयात् । एवमत्रापि दशधा NROER000000000000RRRRRRRRRRRRRRwwwwwwwwwwwww0000000
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૫૪. Forseene0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000

Page #160

EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
૪
ઉપસંહાર कस्य मार्गानसारिणः अनाभोगादिना दोषसदभावेऽपि मोक्षाभिमखत्वं नापैति । र योगजादृष्टमहिम्नैव प्राक्सेवितो यो मोक्षानुकूलो ज्ञानादिस्वरूपो योगः, तज्जन्यं यद् प्रकृष्टं।
अदृष्ट=शुभपुण्यात्मकं, तन्महिम्नैव स मुनिः मार्गे एव गच्छति । न त्वन्यत्रेति ॥९९॥ છે જેનો જે કાર્યમાં સતત અભ્યાસ હોય, તેના તે કાર્ય અંગે એવા તો દઢ સંસ્કાર હોય કે એના કારણે પછી છે છે એ કાર્યમાં ઉપયોગ ન હોય તો પણ એની એ જ કાર્યમાં બરાબર પ્રવૃત્તિ થાય. આ વાત પ્રત્યક્ષ જ છે. (કુંભારની છે
ઘડો બનાવવાની ક્રિયા વિગેરે) એટલે મોક્ષમાર્ગાભિમુખગમન કરવાનો સતત ઉપયોગ ન હોય તો પણ એનું છે છે મોક્ષમાર્ગાભિમુખ જ ગમન થાય એ શક્ય છે. એમાં કોઈ વાંધો દેખાતો નથી. 8 આ જ વાત લલિતવિસ્તરામાં કરી છે કે – અધ્યાત્મચિંતકો કહે છે કે “યોગી આત્માઓનું તો શું 8 અનાભોગથી પણ માર્ગમાં જ ગમન થાય. એ વાત સદન્વન્યાયથી સમજવી. જેમ સદ્ = પ્રચંડ - નિકાચિત છે
પુણ્યોદયવાળો અંધ વ્યક્તિ કોઈની સહાય લીધા વિના, તદ્દન નવા રસ્તા ઉપર, પુષ્કળ ભીડના સમયે ચાલીને કે આ ઈષ્ટ સ્થાને પહોંચવા પ્રયત્ન કરે તો પણ એ કોઈપણ વિપ્ન વિના પહોંચી જાય. કેમકે એનો એવા પ્રકારનો આ અતિપ્રચંડ કક્ષાનો પુણ્યોદય છે. એ જ પ્રમાણે યોગી આત્માઓ સતત મોક્ષ તરફ જ આગળ ધપતા હોય.' છે જ્યારે આ વિષયમાં યોગથી ભાવિત થયેલી પ્રજ્ઞાવાળા આત્માઓ કહે છે કે “મોક્ષમાર્ગને વિશે અનાભોગ
હોવા છતાં પણ સતત એ યોગીઓની જે પ્રવૃત્તિ(= મોક્ષ પ્રત્યે અભિમુખ ગમન) થાય છે તે એમણે સેવેલા સામાચારી આ વિગેરે યોગથી ઉત્પન્ન થયેલા અદષ્ટ = પ્રચંડ પુણ્યના પ્રભાવથી થાય છે. એટલે કે યોગીઓ યોગ દ્વારા એવું તો છે આ પ્રચંડ પુણ્ય ઉત્પન્ન કરે છે કે એ પછી તેઓની સતત મોક્ષમાર્ગમાં જ પ્રવૃત્તિ એ પુણ્યપ્રભાવે થાય છે.” —ાલા यशो.-तदिह सामाचारी निरूप्यैकान्तहितावहतया भावमात्रप्रवृत्तये उपदेशसर्वस्वमाह
किं बहुणा इह जह जह रागद्दोसा लहुं विलिज्जंति ।
तह तह पयट्टिअव्वं एसा आणा जिणिंदाणं ॥१००॥ चन्द्र. - एकान्तहितावहतया यतः भावः एकान्तहितावहः तस्मात् भावमात्रप्रवृत्तये= रागद्वेषोपशमात्मके शुभपरिणामे एव या प्रवृत्तिः, तदर्थं उपदेशसर्वस्वं द्वादशाङ्गीसारं ।
→ किं बहुना ? यथा यथा रागद्वेषौ शीघ्रं विलीयेते । तथा तथा प्रवर्तितव्यम् एषा जिनेन्द्राणां आज्ञा - રૂતિ થાર્થ
ગાથાર્થ વધારે કહેવા વડે શું? આ જગતમાં જેમ જેમ રાગ-દ્વેષ ઝડપથી વિનાશ પામે તેમ તેમ પ્રવૃત્તિ છે કરવી એ જિનેશ્વરોની આજ્ઞા છે. ___ यशो. - किं बहुण त्ति । बहुना भूयोभाषितेन किम् ? तद्धि मिथो धर्मकथायामेवोपयुज्यते, न तु स्वल्पसारज्ञानमूलप्रवृत्तय इति तत्र तदुद्वेजकतया नात्यन्तोपयुक्तमुपदेशकर्म।
चन्द्र. - ननु भूयोभाषितं कथमत्र नोपयोगि ? इत्यत आह तद्धि=भूयोभाषितं हि मिथो । धर्मकथायामेव परस्परं तत्त्वनिर्णयार्थं यो माध्यस्थ्यभावेन वादः क्रियते, तादृशवादे एव उपयुज्यते=
SSES
આ મહામહોપાધ્યાય ચશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૫૫ છે SECTETU
E REEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE

Page #161

ઉપસંહાર
उपयोगि । यतः तत्र भूयोभाषितेनैव शङ्कादिदूरीभवनेन तत्त्वनिर्णयो भवति । स्वल्पसारेत्यादि । अत्यन्तमल्पं यत् सारभूतं ज्ञानं, तदेव मूलं यस्याः सा स्वल्पसारज्ञानमूला प्रवृत्तिः, तदर्थं तु स्वल्पमेव सारज्ञानमुपयोगि । न भूयोभाषितमिति । तत्र=तादृशप्रवृत्तिं कर्तुं इच्छति पुरुषे । तदुद्वेजकतया = भूयोभाषितस्य उद्वेगजनकतया। अध्यात्मभाविता हि भूयोभाषितेनोद्वेग- मेवाप्नुयुरिति युक्तं तत्र भूयोभाषितस्योद्वेगजनकत्वमिति । ततश्च तत्र नात्यन्तोपयुक्तमुपदेशकर्म । तत्र क्रियमाण उपदेशः अत्यन्तोपयोगी न भवति ।
ટીકાર્થ : વધારે બોલવાનું શું કામ ? વધારે ભાષણ તો જ્યારે પરસ્પર કોઈક પદાર્થાદિ અંગે ધર્મકથા થતી હોય ત્યારે જ ઉપયોગી બને. ત્યાં જેટલું વધારે બોલીએ એટલું વધારે તત્ત્વ સ્પષ્ટ થાય. પરંતુ અત્યંત અલ્પ અને છતાં સારભૂત એવા જ્ઞાનને લઈને જે પ્રવૃત્તિ ક૨વાની છે. એને માટે વધુ ભાષણ ઉપયોગી નથી. કેમકે જ્યાં તાદશજ્ઞાનમૂલક એવી આત્માને ઉદ્દેશીને કરાતી પ્રવૃત્તિ કરવાની હોય ત્યાં ઉપદેશકર્મ = ભાષણ એ સામેવાળાને ઉદ્વેગ ઉત્પન્ન કરનાર બને છે. અને એટલે ત્યાં એ ભાષણ અત્યંત ઉપકારી ન બને. (સામાન્ય ઉપકારી બને એની કંઈ કિંમત અહીં નથી ગણતા.)
यशो. - अलङ्कर्मीणानां च स्वल्पसारोपदेशः उपनिषद्भूतः “मितं च सारं च वचो हि वाग्मिता" इति वचनात् । तदेवं प्रस्तावनां विधायोपनिषदुपदेशमेवाह - तथा तथा तेन तेन प्रकारेण प्रवर्तितव्यं = उद्यमवता भाव्यमिह = जगति यथा यथा येन येन प्रकारेण रागद्वेषौ मायालोभक्रोधमानरूपौ विलीयेते - क्षयं गच्छतः ।
चन्द्र. - अलङ्कमीर्णां च समर्थवक्तृणां च स्वल्पसारोपदेशः = स्वल्पः सारभूतश्चोपदेशः उपनिषद्भूतो रहस्यस्वरूपो भवति । न हि तेऽधिकं वदन्ति, किन्तु स्वल्पमेव रहस्यं वदन्तीति । ननु यदि ते समर्थवक्तारः, तर्हि तेऽधिकभणनेनैव समर्थवक्तृत्वं प्राप्नुयात् । न हि अल्पवक्तारः समर्थवक्तारो गण्यन्ते इत्यत आह 'मितं च सारं च वचो हि वाग्मिता' इति वचनात् = अल्पस्य सारभूतस्य वचनस्य कथनमेव समर्थवक्तृत्वम् । न तु अधिककथनं । ततश्चात्मनि वाग्मित्वं स्थापयितुं इच्छताऽवश्यं मितं सारं चैव वचनं वक्तव्यम् । न त्वधिकमिति । ततश्चाहमपि तदेव वक्ष्यामि इति ग्रन्थकृतामशयः । मायालोभेत्यादि । मायालोभौ रागः, क्रोधमानौ द्वेषः इति ।
વળી જે સમર્થ હોય, સાચો વક્તા હોય એનો તો અલ્પ છતાં સારભૂત ઉપદેશ એ જ રહસ્ય = ઉપનિષદ્ભૂત હોય છે. નહિ કે વધારે ભાષણ. કેમકે એવું વચન છે કે “અલ્પ અને સારભૂત વચન બોલવું ये ४ वतृत्व छे.”
(આશય એ છે કે કોઈને એવો પ્રશ્ન થાય કે તમે “વધારે બોલવાનું શું કામ છે ?” એવું કેમ કહ્યું ? વધારે બોલવું જ જોઈએ. વધુ બોલવું એ જ વકતૃત્વ છે.” તો એની સામે ઉત્તર આપ્યો કે જે સમર્થ વક્તાઓ છે તેઓનું વધુ ભાષણ એ ઉપનિષદ્ભૂત = રહસ્યભૂત નથી હોતું. પણ એમનું અલ્પ અને સારભૂત ભાષણ જ રહસ્યભૂત હોય છે. અને એ જ એમનું વકતૃત્વ છે. એટલે વધુ ભાષણ એ સારજ્ઞાનમૂલક પ્રવૃત્તિમાં ઉપયોગી નથી.)
આ પ્રમાણે રહસ્યનો ઉપદેશ આપવા માટે પહેલા પ્રસ્તાવના કરી લીધા બાદ હવે જિનવચનોના રહસ્યનો ઉપદેશ
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭ ૧૫૬

Page #162

Sea80000000000000000000000000000003088003003003873806003EGGERBEGGGEEGGGGEEGGEGR300000000000300300300305GGE
aum m aNIRRIERREEEEEEEEEEE
GIRL ન આપે છે કે તે તે રીતે પ્રવૃત્તિ કરવી કે જેમ જેમ માયા-લોભ રૂપી રાગ અને ક્રોધ-માન રૂપી દ્વેષ વિનાશને પામે. આ
यशो. - न ह्यत्र कश्चिदेकान्तोऽस्ति यत्प्रतिनियत एव कर्मणि प्रवर्तितव्यमिति, किन्त्वयमेवैकान्तः यदागद्वेषपरिक्षयानुकूल्ये नैव प्रवर्तितव्यमिति । अत एव तद्भावाभावाभ्यामनुज्ञानिषेधयोरपि परावृत्तिः ।
चन्द्र. - अत एव यतः "रागद्वेषपरिक्षयो यथा भवेत्, तथैव वर्तितव्यम्" इत्येकान्तोऽस्ति, तत एव १ तद्भावाभावाभ्याम् रागद्वेषभावेन रागद्वेषाभावेन च अनुज्ञानिषेधयोरपि परावृतिः यानि भिक्षाटनादीनि
अनुष्ठानानि तीर्थकरैरनुज्ञातानि, तान्येव तत्र रागद्वेषयोः संभवे सति तीर्थकरैनिषिद्धानि । यानि च विकृतिभक्षणादीनि अनुष्ठानानि तीर्थकरैनिषिद्धानि, तान्येव तत्र रागद्वेषहानौ सत्यां तीर्थकरैरनुमतानीति भावः । एतच्च सर्वं "रागद्वेषक्षयः तीर्थकरस्यैकान्तिकी आज्ञा" इति ज्ञापयति । अत्र बहु वक्तव्यमपि विस्तरभयात् नोच्यते । नवरं परावृत्ति अनुज्ञातस्य निषेधः, निषिद्धस्य अनुज्ञा च।
આ જિનશાસનમાં એવો કોઈ એકાંત નથી કે “અમુક પ્રતિક્રમણાદિ ચોક્કસ કાર્યોમાં પ્રવૃત્તિ કરવી જ છે 8 પડે.” પરંતુ આ જ એકાન્ત છે કે રાગદ્વેષના વિનાશને અનુકૂળ પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ.
-"-द्वेषविनाश ७२वो मे ४ सेडान्सेनि छ" भाटे ४ २।ग-द्वेषनरीमन अनुशाने २६ शनिषेध છે કરાય છે. અને રાગ-દ્વેષની ગેરહાજરીમાં નિષેધને રદ કરીને અનુજ્ઞા અપાય છે. અર્થાત્ જે કાર્યો કરવાની અનુજ્ઞા છે
પ્રભુએ આપી છે એ કાર્યોમાં જો કોઈને રાગ-દ્વેષ વધતા હોય તો એના માટે એ કાર્યોનો નિષેધ છે. અને જે કાર્યોનો છે પ્રભુએ નિષેધ કરેલો છે એ કાર્યો કરવામાં કોઈના રાગ-દ્વેષ ઘટતા હોય તો એના માટે એ કાર્યોની અનુજ્ઞા છે.
यशो. - तदुक्तम्- (उपदेशमाला-३९२) तम्हा सव्वाणुन्ना सव्वणिसेहो य पवयणे। नत्थि । आयं वयं तुलिज्जा लाहाकंखि व्व वाणियओ ॥ इति ॥
चन्द्र. - उपदेशमालागाथार्थस्त्वयम् → तस्मात् सर्वानुज्ञा सर्वनिषेधो वा प्रवचने नास्ति । किन्तु मुनिः। लाभाकाक्षी वणिगिव आयं व्ययं च तोलयेद् – इति । यथा लाभो भवेत्, तथा कुर्यात् । यथा हानिः भवेत्, तथा न कुर्यादिति भावः ।।
ઉપદેશમાલામાં આ જ વાત કરી છે કે “તે કારણથી પ્રવચનમાં એકાંતે કોઈપણ વસ્તુની અનુજ્ઞા કે એકાંતે છે આ કોઈપણ વસ્તુનો નિષેધ નથી. પરંતુ જેમ નફો મેળવવાની ઈચ્છાવાળો વાણિયો આય-વ્યયની તુલના = આ વિચારણા કરીને જો આય વધારે હોય તો એ ધંધો કરે અન્યથા ન કરે એમ સંયમીઓએ પણ તે જ પ્રમાણે આય मने व्ययनी तुलना ४२वी."
यशो. - नन्वेवमाज्ञाभङ्गः ? इत्यत आह-एषा="रागद्वेषपरिक्षयार्थमेव प्रयतितव्यमि" त्याकाराऽऽज्ञा प्रवक्तृवाक्यरूपा जिनेन्द्राणां तीर्थकृतां, सर्वस्य ग्रन्थप्रपञ्चस्यैतदुद्देशेनैव प्रवृत्तेरिति दिग् ॥१००॥
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૫૦

Page #163

HERE
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIEIR Buसंहार व चन्द्र. - ननु एवं तीर्थकरैनिषिद्धे विकृतिभक्षणादौ रागद्वेषहानिसंभवतः तत्र प्रवृतौ क्रियमाणायां जिनाज्ञाया
भङ्गः कृतो भवेत् इत्यत आह एषा इत्यादि । सर्वस्य ग्रन्थप्रपञ्चस्य ग्रन्थविस्तरस्य एतदुद्देशेनैव=8 रागद्वेषपरिहान्युद्देशेनैव प्रवृत्तेः तथा च मुख्या जिनाज्ञा तु "रागद्वेषहानौ प्रवर्तितव्यम्" इत्येव । अन्यास्तु जिनाज्ञाः मुख्यजिनाज्ञासाधनार्थमेव प्ररूपिता: गौणीभूता इति न तद्धानौ जिनाज्ञाभङ्ग इति भावः ॥१००॥
શિષ્ય : આ રીતે જો તમે પ્રભુએ ના પાડેલા પદાર્થોમાં પ્રવૃત્તિ કરશો, અને પ્રભુએ કરવાના કહેલા કાર્યોનો છે છે પણ ત્યાગ જો કરશો, તો તમને આજ્ઞાભંગનો દોષ લાગશે.
ગુરુઃ રાગદ્વેષના સંપૂર્ણક્ષય માટે જ પ્રવૃત્તિ કરવી એવા આકારની જ જિનેશ્વરોની આજ્ઞા છે. આજ્ઞા એટલે છે પ્રવક્તાનું વાક્ય !
(शिष्य : "५२मात्मानी ॥ ४ मा छे" मे २ रीत ४६. 514 ?)
ગુરુ : એ એટલા માટે કહી શકાય કેમકે તમામે તમામ ગ્રન્થનો વિસ્તાર એ “રાગ-દ્વેષનો સંપૂર્ણ ક્ષય છે જ થાઓ” એવા એક માત્ર ઉદ્દેશને નજર સામે રાખીને જ કરવામાં આવે છે. का सहसूयन युं ॥१०॥
यशो. - एवं सामाचारीनिरूपणद्वारेण भगवन्तं वर्धमानस्वामिनं स्तुत्वा तत्समाप्ति निवेदयन् स्वामिनं फलं प्रार्थयमानो रचनागर्भितं स्वनामाविष्कुर्वन्नाह -
इय संथुओ महायस जगबंधव वीर ! देसु मह बोहिं । तुह थोत्तेण धुवच्चिय जायइ जसविजयसंपत्ती ॥१०१॥
GREERSEEEEEEEEE888888888888888888888888888888888888888888888888888888888EREBERREEEEEEEEEEEEEEERROGREGGERascarto
चन्द्र. - रचनागर्भितं स्वनाम स्पष्टं स्वनामानुक्त्वा गाथायां तथा स्वनाम प्रतिपादितं, यथा तस्य गाथार्थानुसारेणान्वयोऽपि भवेत्, स्वनामापि च प्रदर्शितं स्यात् । → महायशस्विन् ! जगबान्धव ! वीरः ! इति संस्तुतः मम बोधिं देहि । तव स्तोत्रेण यशोविजयसंपत्तिः ध्रुवैव जायते - इति गाथार्थः । છે આ પ્રમાણે સામાચારીના નિરૂપણ દ્વારા ભગવાન વર્ધમાન સ્વામીની સ્તુતિ કરીને આ ગ્રંથની (અથવા તો
આ સ્તુતિની) સમાપ્તિનું નિવેદન કરતા, પ્રભુ પાસે ફળની પ્રાર્થના કરતા તથા રચનાગર્ભિત એવા પોતાના નામને પ્રગટ કરતા ગ્રન્થકાર ઓ છેલ્લી ગાથા કહે છે. (સ્પષ્ટ રીતે પોતાનું નામ નથી કહેતા પણ એવી રીતે છે પોતાનું નામ કહે છે કે જે નામનો અર્થ પણ ગાથાના અર્થમાં સંકળાતો હોય...) 8 ગાથાર્થઃ હે મહાયશસ્વિન્જગબાંધવ ! વીર ! આ પ્રમાણે ખવાયેલા તમે મને બોધિને આપો. તમારા 8 સ્તોત્ર વડે યશ અને વિજયની સમ્યગું પ્રાપ્તિ તો અવશ્ય થાય જ છે.
SIRISISTEISSIONEERIESSESSITEESSES SEXSESSESSESSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS
यशो.-इय त्ति । इति अमुना प्रकारेण संस्तुतः स्तुतिगोचरं नीतो हे वीर ! हे महायशः निरुपमकीर्ते! हे जगद्बान्धव ! जगतो भव्यलोकस्य हितप्रवर्त्तकाऽहित-निवर्त्तकतया
बान्धव इव बान्धवस्तस्यामन्त्रणं मह इति मम बोधि सम्यक्त्वं देसु इति देहि । न चन्द्र. - भव्यलोकस्य=चरमावर्तवर्तिनः इत्यर्थः ।
આ મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૫૮ છે

Page #164

s
sssssssssssssssssss ઉપસંહાર _ ટીકાર્ય : હે ઉપમા વિનાની કીર્તિવાળા ! તથા ભવ્ય જીવોને હિતમાં પ્રવૃત્તિ અને અહિતમાંથી નિવૃત્તિ છે હિં કરાવવા દ્વારા ભવ્યલોકના બંધુ ! સામાચારી નિરૂપણપ્રકાર દ્વારા સ્તુતિ કરાયેલા=સ્તુતિના વિષય તરીકે કરાયેલા છે
આપ મને સમ્યકત્વને આપો. ___ यशो. - ऐहिकसंपत्तिस्तु तद्भवनादन्तराऽवश्यं भाविनीत्याह-तव स्तोत्रेण भवतः स्तवनेन ध्रुवैव निश्चितैव जायते=संपद्यते यशः पाण्डित्यादिप्रथा विजयश्च= 8 सर्वातिशयलक्षणस्तयोः संपत्तिः संपत्, ताभ्यामुपलक्षिता संपत्तिरैश्वर्यादिलक्षणा वा ।
चन्द्र. - ननु सम्यक्त्वं याचितं, किन्तु ऐहिकसंपत्तिः किमर्थ न याचिता ? इत्यत आह ऐहिकसंपत्तिस्तु यशःकीर्त्यादिरूपा तद्भवनादन्तरा=सम्यक्त्वप्राप्तेराक् । पाण्डित्यादिप्रथा अस्य महात्मनः पाण्डित्यम्" इत्यादिरूपा स्वपाण्डित्यस्य कीर्तिः । | (શિષ્ય : સમ્યકત્વ માંગ્યું, પણ આ લોકની સંપત્તિ કેમ ન માંગી ?) હું ગુરુઃ ઐહિકસંપત્તિ તો સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ થતા પહેલા વચ્ચેના ગાળામાં અવશ્ય થવાની જ છે. એ જ 8 શું કહે છે કે “તમારા સ્તવન વડે યશ અને વિજયની પ્રાપ્તિ તો અવશ્ય થાય જ છે.” અહીં યશ એટલે “આ B. છે પંડિત છે” ઈત્યાદિ રૂપે જગતમાં પોતાની પ્રસિદ્ધિ. અને બધા કરતા અતિશય=ઉંચાઈ=શ્રેષ્ઠતા એટલે વિજય. છે છે આ બેની સંપત્તિ અથવા તો આ બે દ્વારા ઉપલક્ષિત થતી જણાતી) એવી ઐશ્વર્યાદિ રૂપ સંપત્તિ પ્રાપ્ત શું થાય છે.
यशो. - यथा खल्वजरामरभावार्थं पीयुषपानप्रवृत्तावान्तरालिकं तापोपशमादिकमावश्यकमेव तथा बोध्यर्थं भगवद्गुणगानप्रवृत्तावान्तरालिकमैहिकसुखं ध्रुवप्राप्तिकमिति भावः । अत्र 'यशोविजयः' इति ग्रन्थकृता स्वनाम प्रकटीकृतम् ॥१०१॥ ___ चन्द्र. - "सम्यकत्वप्राप्तेरर्वाक् यशोविजयसम्पत्तिः भवत्येव" इत्यस्मिन्नर्थे दृष्टान्तमाह यथा खलु છે ફત્યાદ્રિ .
महोपाध्यायविरचिते सामाचारीप्रकरणे उपसंहारस्य विषमपदव्याख्या रहस्यप्रकटनं च संपूर्णे। 8 જેમ ઘડપણ અને મૃત્યુ બિલકુલ ન આવે એવી અવસ્થા પામવાને માટે અમૃતપાનની પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે છે
તો અજરામરત્વની પ્રાપ્તિ થતા પહેલા વચ્ચેના ગાળામાં તાપનો ઉપશમ વગેરે તો અવશ્ય થાય જ. એમ બોધિને છે માટે ભગવાનના ગુણોનું ગાન કરવામાં પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે તો ગુણગાન અને બોધિની વચ્ચેના ગાળામાં હું R ઐહિક સુખ તો અવશ્ય મળે જ. છે અહીં ગાથામાં “સવિનય' એ શબ્દ વડે ગ્રન્થકારે પોતાનું નામ પ્રગટ કર્યું છે. હું શાસનપતિ, ચરમતીર્થકર, અનંતગુણભંડાર, પરમોપકારી દેવાધિદેવ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર દેવની અસીમ છે હિં કૃપાથી અને ભીમભવોદધિતારક, શાસનપ્રભાવક પૂજ્યપાદ ગુરુદેવ શ્રી પંન્યાસ ચન્દ્રશેખરવિજયજી મ. સાહેબના
અમોઘ આશિષથી નવસારી ચિંતામણી મળે આ ગુજરાતી વિવેચન સંપૂર્ણ થયું.
LEVEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEECECECECECECECECCHEGESEHEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEGE ECCECECECECECECECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
છે મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૧૫૯ 8

Page #165

॥ અથ પ્રશસ્તિ: i सप्ताम्भोधितटीनटीहतरिपुस्त्रीनेत्रनीरद्रवत् तद्वक्षोजतटीपटीरपटलीशोषिप्रतापोष्मणः । येषां कीर्त्तिरकब्बरक्षितिपतेर्नृत्यं पुरो निर्ममे,
श्रीमन्तः स्म जयन्ति हीरविजयास्ते सूरिपञ्चाननाः ॥ १ ॥
જેના પ્રતાપની ગરમી, હણાયેલા શત્રુઓની સ્ત્રીઓના આંસુઓથી ભીનું થયેલ જે તેઓના સ્તન ૫૨ ૨હેલ વસ્ત્રપટલ તે વસ્ત્રપટલને સૂકાવનાર છે તેવા અકબર રાજાની આગળ સાત સમુદ્રના કિનારાઓ ૫૨ નૃત્ય કરનાર નટી જેવી જેમની કીર્તિએ, નૃત્ય કર્યું તે સૂરિસિંહ શ્રી હીરવિજયસૂરિ મહારાજ વિશ્વમાં જય પામી ગયા ||૧||
वादाम्भोधिरशोषि पोषितदृढस्याद्वादवाचां महान् येषां वाडवतेजसापि न जगद्विख्यातविद्याभृताम् ।
श्रीहीरप्रभुपट्टनन्दनवनप्रत्यक्षकल्पद्रुमाः
પ્રશસ્તિ
सूरिश्रीविजयादिसेनगुरवो रेजुर्जगद्वन्दिताः ॥२॥
જગવિખ્યાત પંડિતોના વડવાનલથી પણ પુષ્ટ અને દૃઢ સ્યાદ્વાદ યુક્ત વાણીવાળા એવા જેઓનો વાદસમુદ્ર સૂકાયો નહિ તે, શ્રી હીરસૂરિ મહારાજની પાટ રૂપ નંદનવનમાં કલ્પવૃક્ષ સમાન અને આખા જગતથી વંદાયેલા એવા ગુરુ શ્રી વિજયસેનસૂરિ મહારાજ શોભ્યા. ॥૨॥
वृद्धं चारुमरुत्प्रसंगवशतश्चित्रं ययौ यत्तपस्तेजः कल्पशकक्षदाहपटुतामाचाम्लनीरैरपि । सूरिश्रीविजयादिदेवगुरवो राजन्ति ते सत्तदा
म्नायन्यायनिधानमानसलसद्ध्यानप्रधानप्रथाः ॥३॥
સુંદર પવનસંગના કારણે (સુંદ૨ દેવતાઓએ કરેલ પ્રકૃષ્ટ સંગના કારણે) વધેલ જેઓના તપનું તેજ (અગ્નિ) આયંબિલરૂપ પાણીથી પણ કર્મસમૂહનો દાહ કરવામાં કુશળ બન્યું તે, તેઓની (શ્રી સેનસૂરિ મહારાજની) પરંપરામાં ન્યાયના નિધાનભૂત એવા મનમાં વિલસતા ધ્યાનથી મુખ્ય પ્રસિદ્ધિ છે જેઓની એવા ગુરુ શ્રી વિજયદેવસૂરિ મહારાજ જગત્માં શોભે છે. III
आदत्ते न कुमारपालतुलनां किं धर्मकर्मोत्सवै र्यच्चातुर्यचमत्कृतः प्रतिदिनं श्रीचित्रकूटेश्वरः । तत्पट्टोदयशैलतुङ्गशिखरे मार्त्तण्डलक्ष्मीजुषः सूरिश्रीविजयादिसिंहगुरवस्तेऽमी जयन्ति क्षितौ ॥४॥ इतश्च -
જેમના ચાતુર્યથી ચમત્કાર પામેલા ચિતોડનરેશે ધર્મ અનુષ્ઠાનોના ઉત્સવોમાં કુમારપાલની તુલના કરી તે અને શ્રીદેવસૂરિમહારાજની પાટરૂપી ઉદયાચલ પર્વતના ઊંચા શિખર પર સૂર્ય જેવી શોભાવાળા એવા તે શ્રીવિજયસિંહસૂરિ મહારાજ પૃથ્વી પર જયવંતા વર્તે છે. II૪।।
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭ ૧૬૦
-

Page #166

EEP
m a arana
प्रशस्ति गच्छे स्वच्छतरे तेषां परिपाट्योपतस्थुषाम् ।
कवीनामनुभावेन नवीनां रचनां व्यधाम् ॥५॥ तथाहि - આ બાજુ, તેઓના સ્વચ્છતર ગચ્છમાં ક્રમશઃ ઉત્પન્ન થયેલા કવિઓના પ્રભાવથી મેં આ નવી રચના છે N. ॥५॥ विमोनी ५२५२। सारी -
येषां कीर्तिरिह प्रयाति जगदुत्सेकार्थमेकाकिनी पाथोधेर्वडवानलाद् धुसरितो भीता न शीतादपि । षट्तर्कश्रमसंभवस्तवरवख्यातप्रतापश्रियं
श्रीकल्याणविराजमानविजयास्ते वाचकास्तेनिरे ॥६॥ જગતને સીંચવા માટે જેઓની કીર્તિ સમુદ્રના વડવાનલથી કે આકાશ ગંગાની ઠંડીથી બીધા વગર કે આ એકાકિની વિચરે છે તે વાચક શ્રી કલ્યાણવિજય મહારાજે ષટુ તર્ક (દર્શન) અંગે કરેલા શ્રમથી ઉત્પન્ન છે & થયેલ સ્તવનના ધ્વનિથી પ્રસિદ્ધ થયેલ પ્રતાપશ્રીને વિસ્તારી. Ill
स्वप्रज्ञाविभवेन मेरुगिरिणा व्यालोडिताद् यत्नतो हैमव्याकरणार्णवाज्जगति ये रत्नाधिकत्वं गताः । एते सिंहसमाः समग्रकुमतिस्तम्बेरमत्रासने
श्रीलाभाद्विजयाभिधानविबुधा दिव्यां श्रियं लेभिरे ॥७॥ સ્વપ્રજ્ઞાના વૈભવરૂપ મેરુ પર્વતથી પ્રયત્નપૂર્વક મંથન કરાયેલા હેમવ્યાકરણરૂપ સમુદ્રમાંથી પ્રાપ્ત છે કરેલ રત્નોના કારણે જેઓ રત્નાધિક બન્યા તે આ સમગ્ર કુમતરૂપ હાથીઓને ત્રાસ આપવામાં સિંહસમા 8 श्री दामवि४५ नमन। पंडित हिव्य शोमा प्राप्त ७२री. ॥७॥
दत्तः स्म प्रतिभां यदश्मन इव प्रोद्यत्प्रवालश्रियं येषां मादृशबालिशस्य विलसत्कारुण्यसान्द्रे दृशौ । गीतार्थस्तुतजीतजीतविजयप्राज्ञोत्तमानां वयं
तत्तेषां भुवनत्रयाद्भुतगुणस्तोत्रं कियत्कुर्महे ॥८॥ જેઓની વિલસતી કરૂણાથી વ્યાપ્ત બે આંખોએ મારા જેવી બાલિશ વ્યક્તિરૂપ પત્થરને ચમકતા છે { પ્રવાલની શોભારૂપ પ્રતિમા આપી તે, ગીતાર્થોથી સ્તવાયેલ છે આચાર જેઓનો એવા પ્રાજ્ઞોત્તમ શ્રી જીત છે છે વિજય મહારાજના ત્રણે ભુવનમાં અદ્ભુત એવા ગુણોનું સ્તવન અમે કેટલું કરીએ ? ૮.
विप्रानात्मवशांश्चिरं परिचितां काशी च बालानिव .. क्ष्मापालानपि विद्विषो गतनयान् मित्राणि चाजीगणत् । मन्न्यायाध्ययनार्थमात्रफलकं वात्सल्यमुल्लास्य ये
सेव्यन्ते हि मया नयादिविजयप्राज्ञाः प्रमोदेन ते ॥९॥ મારા ન્યાય અધ્યયનનું પ્રયોજન માત્ર છે ફળ જેનું એવું વાત્સલ્ય પ્રગટાવીને જેઓએ વિપ્રોને ૨ આત્મવશ કર્યા, (તદ્દન અપરિચિત એવી) કાશીને ચિરપરિચિત કરી રાજાઓને બાળક જેવા હઠીલા ગણી છે
BREEEEEEEEEEETTERRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRESTEEEEEEEEG00038000RREntran
EEEEEEEEEEEEEE
gRRYINHI99999999
SSSSSSSSSSSSSSSEEEEEEE31SSSSSSSSSERESSEEP
છે મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીચા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૬૧ Setele CCASH REB
ELSCHE

Page #167

પ્રશસ્તિ
યથા યોગ્ય આચરણ કર્યું તેમજ ન્યાયનીતિ શૂન્ય એવા ઉદ્દામ શત્રુઓને પણ મિત્ર ગણી (તેઓની સાથે મિત્રની જેમ વર્તી) મારા અધ્યયન કાર્યને સાધ્યું તે પ્રાજ્ઞ શ્રી નયવિજય મહારાજ હંમેશા મારા વડે પ્રમોદ પૂર્વક ઉપાસના કરાય છે. ૯
तेषां पादरजः प्रसादमसमं संप्राप्य चिन्तामणि जैनीं वाचमुपासितुं भवहरी श्रेयस्करीमायतौ । यत्याचारविचारचारचरितैरत्यर्थमभ्यर्थना -
देष न्यायविशारदेन यतिना ग्रन्थः सुखं निर्ममे ॥१०॥
સંસારનાશક અને ભવિષ્યમાં હિતકર એવી જિનવાણીની ઉપાસના કરવા માટે તેઓના ચરણરજની ચિન્તામણિ સમાન અજોડ કૃપાને મેળવીને, સાધુ સંબંધી આચાર-વિચારોથી પવિત્ર છે આચરણ જેઓનું એવા સાધુઓએ અત્યંત પ્રાર્થના કરી હોવાથી ન્યાયવિશારદ સાધુ (શ્રી યશોવિજય મહારાજ) વડે આ ગ્રન્થ સુખપૂર્વક રચાયો. ।।૧૦।
यावद्धावति भास्करो घनतमोघ्वंसी वियन्मण्डले । स्वर्गङ्गापुलिने मरालतुलनां यावच्च धत्ते विधुः । यावन्मेरु महीघरोऽपि धरणीं धत्ते जगच्चित्रकृद्
ग्रन्थो नन्दतु तावदेष सुधियां खेलन् कराम्भोरु हे ॥११॥
ગાઢ અંધકારનો નાશ કરનારે સૂર્ય જ્યાં સુધી નભોમંડલમાં ફરે છે. (ફરશે) અને જ્યાં સુધી ચંદ્ર આકાશ ગંગાના કિનારા પર હંસની તુલના કરે છે (ફરશે) તેમજ જ્યાં મેરૂપર્વત પૃથ્વીને ધારણ (ક૨શે) ત્યાં સુધી જગતને આશ્ચર્ય પમાડનાર આ ગ્રન્થ સબુદ્ધિવાળા પંડિતોના કમલમાં ખેલતાં ખેલતાં આનંદ
પામો. ।।૧૧।
ये ग्रन्थार्थविभावनादतितमां तुष्यन्ति ते सन्ततं
सन्तः सन्तु मयि प्रसन्नहृदयाः किं तैरहो दुर्जनैः ?
येषां चेतसि सूक्तसन्ततिपय ः सिक्तेऽपि नूनं रसो
मध्याह्ने मरुभूमिकास्विव पयोलेशो न संवीक्ष्यते ॥ १२ ॥
ગ્રન્થાર્થની સૂક્ષ્મવિચારણાથી જેઓ અત્યંત તુષ્ટ થાય છે તે સજ્જનો હંમેશા મારા પર પ્રસન્ન ચિત્તવાળા થાઓ. અહો ! તે દુર્જનોથી સર્યું ! સુભાષિતોની પરંપરારૂપી પાણીથી સીંચાયેલા પણ જેઓના ચિત્તમાં, મરૂભૂમિમાં જેમ મધ્યાહ્ને પાણીનો છાંટો પણ જોવા મળતો નથી તેમ ગ્રન્થ અંગેનો રસ ઊભો થતો નથી. ૧૨॥
किमु खिसे खल ! वृथा खलता किं फलवती क्वचिद्दृष्टा ? परनिन्दापानीयैः पूरयसि किमालवालमिह ? ॥१३॥
હે દુર્જન ! વૃથા શા માટે ખેદ કરે છે. શું ખલતાને ક્યાંય ફળવાન બનેલી દેખી ? તેથી પારકાની નિંદા રૂપ પાણીથી અહીં ક્યારાઓ શા માટે પૂરે છે ? ।।૧૩।
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ - ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૦ ૧૬૨

Page #168

પ્રશસ્તિ
जानाति मत्कृतस्य हि विद्वान् ग्रन्थस्य कमपि रसमस्य ।
नलिनीवनमकरन्दास्वादं वेद भ्रमर एव ॥ १४ ॥
મેં કરેલા ગ્રન્થના કોઈક અપૂર્વ રસને વિદ્વાન જ જાણી શકે છે. નલિનીવનના મકરન્દનો આસ્વાદ ભ્રમર જ માણી શકે છે. ઊંટ નહિ. ॥૧૪॥
दुर्जनवचनशतैरपि चेतोऽस्माकं न तापमावहति ।
तन्नूनमियत्कियदपि सरस्वतीसेवनस्य फलम् ॥१५ ॥
દુર્જનના સેંકડો વચનોથી પણ અમારું ચિત્ત જે સંતાપ પામતું નથી તે ખરેખર સરસ્વતીની અત્યાર સુધી કરેલી ઉપાસનાનું કંઈક ફળ છે. ૧૫/
ग्रन्थेभ्यः सुकरो ग्रन्थो मूढा इत्यवजानते ।
न जानते तु रचनां धूका इव रविश्रियम् ॥१६॥
‘જુદા જુદા ગ્રન્થોમાંથી થોડું થોડું લઈને નવો ગ્રન્થ રચી દેવો સુકર છે' એવું વિચારીને મૂઢજીવો આની અવજ્ઞા કરે છે. ખરેખર ! ઘુવડો જેમ સૂર્યની શોભાને જાણી શકતા નથી, તેમ તેઓ ગ્રન્થરચનાને જાણી શકતા નથી. ॥૧૬॥
दुर्जनगीय भयतो रसिका न ग्रन्थकरणमुज्झन्ति ।
यूकापरिभवभयतस्त्यजन्ति के नाम परिधानम् ? ॥१७॥
દુર્જનો નિંદાવચનો બોલશે એવા ભયથી રસિકપુરુષો કંઈ ગ્રન્થ રચનાને પડતી મૂકતા નથી. ‘જૂ થઈ જશે' એવા ભયના કારણે વસ્ત્ર પહેરવાનું કોણ છોડી દે છે ? ॥૧૭॥
उपेक्ष्य दुर्जनभयं कृताद् ग्रन्थादतो मम ।
बोधिपीयूषवृष्टिमें भवताद् भवतापहृत् ॥१८॥
તેથી દુર્જનના ભયની ઉપેક્ષા કરીને કરાયેલા આ મારા ગ્રન્થથી મારા સંસારના તાપને હરનાર બોધિરૂપ પીયૂષની વૃષ્ટિ થાઓ. ।।૧૮।
॥ इति न्यायविशारदविरचितं सामाचारीप्रकरणं संपूर्णम् ॥
॥ આમ ન્યાય વિશારદ મહામહોપાધ્યાય શ્રીમદ્ યશોવિજય મહારાજે રચેલું સામાચારીપ્રકરણ પૂર્ણ થયું. ॥
शिवमस्तु सर्वजगतः સંપૂર્ણ
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી વિરચિત સામાચારી પ્રકરણ – ચન્દ્રશેખરીયા ટીકા + વિવેચન સહિત ૭ ૧૬૩

Page #169

888888888806836658
SOC
I ETIERRITI आपृच्छा सामायारी महामहोपाध्यायश्री यशोविजयविरचित सामाचारीप्रकरण ग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी
एँ नमः
अधुना आपृच्छानाम्नी षष्ठी सामाचारी प्रारभ्यते । णियहियकज्जपइण्णणिवेअणं पइ गुरुविणयपुव्वं । आपुच्छण ति नेया सेयं तप्पुव्वयं कम्मं ॥३५॥ कर स्वाध्यायवैयावृत्यध्यानादियोगेष्वनवरतं वर्तमानो मुनिः प्रतिदिनं प्रवर्धमानशुभपरिणामो भवति । तत्र
कदाचित्तस्याष्टमादितपःकरणस्याभिलाषो भवेत् । कदाचिदभिनवग्रन्थाभ्यासस्याभिलाषो भवेत् । कदाचित्साधूनां
भक्तिकरणस्याभिलाषो भवेत् । कदाचित्सर्वचैत्यानां वन्दनकरणस्याभिलाषो भवेत् । कदाचिन्मलिनानां र स्ववस्त्राणां रत्नाधिकवस्त्राणां वा प्रक्षालनस्याभिलाषो भवेत् । एवं यदा यदा साधोर्मनसि स्वहितकारिणः
कार्यस्याभिलाषो भवति । तदा तदा स गुरुमनापृच्छ्य शुभमपि तत्कार्यं कर्तुं नार्हति । किन्तु गुरुं प्रति हृदये १ वर्धमानबहुमानभावः स गुरुं प्रति स्वहितकार्यं निवेदयति, यथा "गुरो ! अहं वस्त्रप्रक्षालनमद्य कर्तुमिच्छामि, अभिनवग्रन्थाभ्यासं वा कर्तुमिच्छामि । यूयमनुजानीत" इति । इत्थञ्च गुरुं प्रति प्रवर्धमानबहुमानभावस्य साधोः स्वहितकारिणः कार्यस्य यन्निवेदनं साऽऽपृच्छासामाचारीति फलितम् ।
अत्र हि वैयावृत्यादिरूपं शुभमपि कार्यं गुरुं प्रति बहुमानवानपि साधुर्मुरुमनापृच्छ्य यदि कुर्यात्, तदा का साऽऽपृच्छासामाचारी न भवति ।
तथा स्वहितकारि वैयावृत्यादिरूपं कार्यं गुरुं पृष्ट्वा स साधुः कुर्यात् किन्तु तस्य मनसि गुरुं प्रति बहुमानभावो यदि न विद्यते । विनयबहुमानाभ्यां विना स गुरुमापृच्छेत्, तदा साऽऽपृच्छासामाचारी न भवति। ___तथा कश्चित्साधुर्गुरुं प्रति बहुमानवान्भवेत् । किन्तु तस्य मनसि निष्कारणमेव विकृतिभोजनस्याभिलाषो।
भवेत्, स्वाध्यायं वा त्यक्त्वा निद्राकरणस्याभिलाषो भवेत्, अन्यो वा कश्चित्तथाविधकार्यस्याभिलाषो भवेत्, 1 यत्कार्यं तस्य साधोरहितकारि स्यात् । स च साधुस्तत्कार्यं गुरुं प्रति निवेदयति । किन्तु साऽऽपृच्छा सामाचारी न गण्यते । यतो गुरुं प्रति स्वहितकारिण एव कार्यस्य निवेदनमापृच्छा भवति ।
तथाऽन्यः कश्चित्साधुस्तपःस्वाध्यायादिकं वा कर्तुमिच्छति । प्रकृतः साधुस्तु गुरुसमीपे गत्वा निवेदयति यथा "अमुको मुनिरभिनवग्रन्थाध्ययनं तपो वा कर्तुमिच्छति"इति । तच्च निवेदनमापृच्छासामाचारी न कथ्यते। १ यतः परेण मुनिना कर्तुमीहितं कार्यं प्रकृतसाधोहितकारि नास्ति । किन्तु परस्यैव हितकारि तत्कार्यं भवति । यत्कार्यं निवेदकस्य स्वस्य हितं करोति, तत्कार्यनिवेदनमेव निवेदकस्यापृच्छासामाचारी गण्यते । परस्य हितकारि स्वस्याहितकारि वा कार्यं निवेदयतः साधोस्तन्निवेदनमापृच्छासामाचारी न भवतीति तात्पर्यम् । 2 तथा गुरुं प्रति बहुमानवानपि साधुः स्वहितकार्यपि कार्यं यदि गुरुभिन्नमन्यसाधुं प्रति निवेदयति, तदा तदपि
CEEEEEEEEEE
EEEEECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
EEEEEEEE
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १४ PresssmasomaasRGINISTERB000RICHERECTORS

Page #170

BERE
KEE
P ERImmmm आछ। सामायारी निवेदनमापृच्छासामाचारी न भवति । र सर्वमपि हि कार्यमापृच्छापूर्वकं क्रियमाणमेव साधूनां श्रेयस्करं भवति । नान्यथा ॥३५॥
एतदेव विस्तरतः प्रतिपादयति । जेण गुरुविहिणाया दाएइ विहिं खु तस्स आणाए । तत्तो विहिपडिवत्ती सुहभावा तत्थ विग्धखओ ॥३६ ततो इट्ठसमत्ती तयणुबंधो अपुण्णपावक्खया । सुगइगुरुसंगलाभा परमपयस्सावि हवे लद्धी ॥३७॥
शिष्यस्य मनस्युत्तराध्ययनसूत्रं कंठस्थं कर्तुमभिलाषो भवति । स च गुरुबहुमानवान् विनयपूर्वकं गुरुमापृच्छति यथा “अहमुत्तराध्ययनसूत्रं कंठस्थं करोमि, भवाननुजानातु" इति । गुरुस्तु तदा विचारयति → अस्य शिष्यस्य मनसि शोभन: संकल्पोऽभवत्, अहमधुनैवानुजानामि । किन्त्वयं शिष्यः केवलमुत्तराध्ययनसूत्रपाठस्यैवाभिलाषं बिभर्ति । तस्य विधिं तु न जानातीति विधिज्ञानविरहितः स येन केन प्रकारेण यदा तदा यथा तथोत्तराध्ययनसूत्रं पठिष्यति । तथा च सति तस्य सूत्रविराधनादयो बहवो दोषा भवेयुः । अहं च तस्य: गुरुः, यदि स यत्किञ्चिदप्युत्सूत्रं कुर्यात्, तदा तन्निमितकः कर्मबन्धो ममापि स्यात् । किञ्च शिष्यस्य हितकरणं, गुरोराचारः, तदपालने तु शिष्यस्याहितं मम च तदपालनजन्यो दोषो भवेत् । तस्मात्सर्वोऽपि विधिर्मयाऽस्मै शिष्याय दातव्य - इति ।
इत्थञ्च चिन्तयित्वा स गुरुः शिष्यं कथयति-शिष्य ! शोभनो भवतोऽध्यवसायः, अनुजानामि। त्वामहमुत्तराध्ययनसूत्रम् । किन्तु “विधिपूर्वकमेव तदध्ययनं श्रेय" इति विधि जानीहि । अमुकस्थविरपार्वात् भवता सूत्राणि ग्राह्याणि । तथा 'अयमागमग्रन्थ" इत्यशुद्धवसतौ न तस्याध्ययनं युक्तम् । तस्माद् वसतिः
सम्यक्प्रत्युपेक्षणीया। तथाऽस्वाध्यायकाले तदध्ययनं न कर्तव्यम् । मोहविषविनाशकञ्च मन्त्रकल्पं तत्सूत्रमिति * शुद्धोच्चारपूर्वकमेव पठनीयम् । तथा तस्यामुका टीकाऽतीवशो भने ति साऽपि पठनीया ।। महावीरस्वामिनश्चरमदेशनाया:सारोऽस्मिन्ग्रन्थे विद्यत इति बहुमानपूर्वकमध्ययनं कर्तव्यम्-त्यादि ।
एवञ्च यदा विधिज्ञाता गुरुर्विधि प्रतिपादयति, तदाऽज्ञस्य शिष्यस्य सम्यग्विधिज्ञानं समुत्पद्यते । ततश्च विशिष्टं विधिं ज्ञात्वा शिष्यस्य मनस्यपूर्वोल्लासः प्रादुर्भवति । गुरोरुपरि जिनवचनस्योपरि च 2 महान्बहुमानभावस्तस्य संजायते यथा - "मम गुरुमद्धिताय विधि ज्ञापयित्वा ममोपरि महोपकारं कृतवान् । जिनवचनमपि संसारे सारभूतं, यत्रेदृशो विधिः प्रतिपाद्यते । सर्वथा धन्यातिधन्योऽस्म्यहमिदृग्गुरुं जिनवचनञ्च ।। संप्राप्य" इति । ___ इत्थञ्च समुत्पन्नः शुभो भावस्तस्यैव कार्यस्य प्रतिबन्धकीभूतानि कर्माणि विध्वंसयति । अन्यानि च
पुण्यकर्माणि समुत्पादयति । इत्थञ्च प्रतिबन्धकानां कर्मणां ज्ञानावरणीयादिरूपाणां विनाशात्स शिष्य 1 उत्तराध्ययनसूत्रं शीघ्रमेव कंठस्थं करोति । विधिञ्च सर्वमपि पालयतीति मोहनीयकर्मणस्तीव्रक्षयोपशमः प्रादुर्भवति। इत्थञ्च तस्य मोहनीयकर्मोदयजन्या अहङ्कारक्रोधादयश्च दोषा विनश्यन्ति । निर्दोषश्च स जिनशासने ।
रत्नमिव शोभमानो बहून्जनान्जिनधर्मे योजयतीति परम्परया परमपदसाधको भवति । इत्थञ्च लघोरपि र कार्यस्यापृच्छासामाचारी सद्गतिसन्तानद्वारा निर्वाणसुखप्रापिका भवति । Sear2000000000000RRRRRRRRRRRRRRRRRRRRoman
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १७५ STOROSSESSOCESSINGERROTECTRESORTERSNESSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSCREEB
CEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE FEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE

Page #171

REEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE EEEE माछ। साभायारी ,
एवं ग्लानस्य वैयावृत्यं कर्तुमिच्छन्शिष्यो यदा गुरुमापृच्छति, तदापि गुरुविचारयति "अयं वैयावृत्यं हर कर्तुमीहत इति तावत्सुन्दरमेव । परं विधिमजानन् द्रव्यक्षेत्रकालभावविभागान्वाऽजानन्यद्यविधिं कुर्यात्, तदा 1 ममैव तद्गुरोर्दोषः स्यात्" इति । ततश्च गुरुविधिं दर्शयति यथा → अप्रमादभावं धृत्वा वैयावृत्यं करणयीम् ।
कदाचिद्ग्लानसाधुः क्रोधमपि कुर्यात्, न च तदा त्वयाऽपि क्रोधः करणीयः । किन्तु प्रशान्तेन मनसा सर्वं । सोढव्यम् । यथा तस्य समाधिर्भवेत्, तथाऽधिकं प्रयतितव्यम् । वैयावृत्यमपि जिनाज्ञानुसारेणैव विधेयम् । न तु यथा तथा । ग्लानश्च साधुर्कदाचिज्जिनाज्ञाविरुद्धमपि किञ्चिदशनादिकं याचेत, तदा प्रथमं तस्य मनसि जिनाज्ञाभङ्गभयं स्थापनीयम् । यदि च कथमपि स न बुध्येत, तदा मां सर्वं ज्ञापयित्वा मत्कथनानुसारेण
कर्तव्यम् । धन्यस्त्वं, यस्येदृशोऽभिलाषोऽभवद् + इत्यादि । एवञ्च पूर्वोक्तक्रमेणैव शिष्यस्य विधिज्ञानं शुभो 2 भावो विघ्नविनाशः कार्यसमाप्तिः मोहनीयादिक्षयोपशमो दोषक्षयः पुण्यानुबन्धिपुण्यपरम्परा परमपदश्च भवतीति
स्वयमेव दृष्टव्यम् । र एतौ तावद् द्वौ दृष्टान्तौ प्रदर्शितौ । एवं योगोद्वहन-व्याख्यानकरण-दीक्षादान-वस्त्रप्रक्षालनविकृतिभोजन-तपःकरणादीनि कार्याणि यदा यदा शिष्या विनयपूर्वकमापृच्छन्ति, तदा तदा शिष्यैः करिष्यमाणमविधि तज्जन्यदोर्षांश्च संभाव्य पापकर्मबन्धभयाद् भीतः, शिष्योपरि करुणाप्लावितमानसश्च गीतार्थो गुरुर्यथासंभवं सर्वमपि विधिमन्यच्च शिष्याय प्रतिपादयति । ततश्च सर्वत्र शिष्यस्य गुरोश्च महान्गुणो भवतीति सुष्ठ प्रतिपादिता जिनवरैरापृच्छासामाचारी। । यदि च शिष्यः शोभनमपि कार्यं गुरुमनापृच्छ्यैव शोभनेनापि भावेन कुर्यात्, तर्हि स्वाध्यायादिकार्यस्य ।
सम्यग्विधिमजानन्स अविधिमप्याचरेत् । अविध्याचरणे च जिनाज्ञाविराधनाऽशुभकर्मबन्धः क्षुद्रदेवताप्रकोपो। र मिथ्यात्वगमनं वाऽपि भवेत् । गुरुपारतन्त्र्यञ्च तेन शिष्येण परित्यक्तं स्यात् । तद्विना च तस्य चारित्रमपि। र व्याहन्येत । ततश्च कदाचित्तत्परिणामानुसारतोऽनन्तसंसारभ्रमणमपि तस्य समुद्भवेदिति कदापि किमपि कार्यं ।
केनापि शिष्येण गीतार्थसंविग्नगुरुमापृच्छ्यैव कर्तव्यमिति जिनप्रवचनसारः । ___ तथा स्वाध्यायादिकरणस्य सम्यग्विधि जानन्नपि रत्नाधिको मुनिर्यदि गुरुमनापृच्छ्य कार्यं कुर्यात्, तर्हि । यद्यपि तस्याविधिसमाचरणं न भवेत् । तथापि जिनाज्ञोल्लङ्घनं क्षुल्लकसाधुषु मिथ्याचारसंस्कारस्थापना गुरुपारतन्त्र्यविघातश्च भवेदेव । तथा विधि जानन्नपि स द्रव्यक्षेत्रकालभावान् न सम्यग्जानाति । विधिश्च द्रव्याद्यनुसारतः कदाचिदविधिरूपा भवति, कदाचिच्चाविधिरपि द्रव्याद्यनुसारतो विधिरूपा भवति । एतच्च सर्वं गुरुरेव जानातीति विधि जानन्नपि रत्नाधिकोऽपि साधुर्गीतार्थसंविग्नगुरुमापृच्छ्यैव सर्वाणि कार्याणि कुर्यादिति बोध्यम् ।
ननु भवदुक्तरीत्याऽऽपृच्छाकरणेन पुण्यबन्धस्तावद्भवति, किन्तु तस्य परंपरा कथं भवतीति तु नाहं जानामीति चेत् मुग्धोऽसि ? प्रतिपादितमेव मया सर्वं । तथापि यदि बोधं न प्राप्तोऽसि, तदा पुनरपि शृणु । जिनवचने गुरौ च बहुमानभावो विपुलपुण्यकर्म बन्धयति । तस्य चोदयो देवलोकसुखं तत्पश्चाज्जिनधर्मयुक्ते समृद्धिसहिते कुले जन्म च प्रयच्छति । तत्र च तस्य जिनभक्ति-सद्गुरुसङ्ग-देशनाश्रवण-चारित्रधर्मादीनां
RRRRRRRRRRRRRRESTER666888888888888888888888888888888
SGEEGRE88888888808080
WEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १६ PossessmRRRRRRRRRRRRRRRRRRORSEENESCORRORasamacarsSESSERE E

Page #172

CEEEEEELECCEECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
SAREERITTEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE E माछा सामायारी क्रमशः प्राप्तिर्भवति । ततः पुनरपि स तत्र दशविधचक्रवालसामाचारीसहितं शोभनं चारित्रं पालयति । पुनरपिल पूर्वपुण्यापेक्षयाऽधिकशक्तिमतः शुभकर्मणो बन्धो भवति । तदुदयेन पुनरप्यधिकदेवलोकसुखमधिकोत्कृष्टकुले च जन्म प्राप्यत इत्येवंक्रमेण पुण्यबन्धस्य परंपरा परमपदस्य च प्राप्तिर्भवत्येव ॥३६-३७॥ _ शिष्यः प्रश्नयति - ननु ये नूतनाः साधवः, ते विधिं न जानन्तीति तान् गुरुरापृच्छाकाले विधिं कथयति। किन्तु ये रत्नाधिका दीर्घचारित्रपर्याया भवन्ति, ते तु विधि जानन्त्येव । गुरुणाऽपि तेभ्योऽनेकशो विधिः पूर्वं । दत्तः एव भवतीति ते यदि पुनरापृच्छां कुर्युः, तदा सा निष्फलैव भवेत् । यतस्तत्र गुरुर्विधिप्रतिपादनं नैव । १ करोति। झटित्यनुज्ञामेव ददातीति तेषां तु सा निष्फलैव ।
तथा यानि नेत्राणां निमेषोन्मेषादिकार्याणि शिष्याणां सर्वेषामपि सुविदितानि, येषामनुज्ञा "बहुवेल ३ संदिसाहु" "इत्यादेशेन गृह्यते । तत्र तेषां कार्याणां विधिरेव न भवतीति तत्र गुरुर्विधि नैव कथयति । किं कोऽपि 8
गुरुरित्थं वदेद्यथा → नेत्रेऽमुकप्रकारेण मीलनीये, अमुकप्रकारेण वोन्मीलनीये । शरीरे रुधिरभ्रमणममुकरीत्यैव र कर्तव्यममुकरीत्या न कर्तव्यम् - इति ? नैव वदेत् । तस्मादेतयोर्द्वयोः स्थानयोरापृच्छासामाचारी व्यथैव ।
भवतीति । व आचार्यः प्रत्युत्तरयति । एवंभूअणएणं मंगलमापृच्छणा हवे एवं । बहुवेलाइकमेणं सव्वत्थवि सा तओ भणिया ॥३८॥
किं भवान्गौतमस्वामिनं जानासि ? पञ्चाशत्सहस्रकेवलिनां गुरुः प्रथमगणधारी गौतमस्वामी सर्वं विधि जानानोऽपि सर्वाणि कार्याणि भगवन्तं श्रीमन्महावीरमापृच्छ्यैव चकार । तत्र महावीरस्वामी न सर्वदा विधि कथितवान्, किन्तु प्रायः सर्वत्रानुज्ञामात्रं दत्तवान् । किन्तु जगद्गुरुं प्रति प्रवर्धमानबहुमानस्य गौतमस्वामिनोई मनसि भगवन्तं प्रत्यापृच्छासामाचारीपालने तीव्रहर्षोल्लासः समभवत् । यदा च श्रीमन्महावीरस्वामी गौतमस्वामिनेऽनुज्ञामददत्, तदा गौतमस्वामिनो मनसि हर्षोल्लासः समभवत् यथा → ममेदं कार्यं ।
जगद्गुरुणाऽनुज्ञातम्, तस्मादवश्यमिदं कार्यं मम हितकार्येव । तस्मादेव चात्र कार्ये मया भृशं प्रयतितव्यम् । र इति । इत्थञ्च गौतमस्वामिनः प्रत्येकापृच्छाकाले शुभभावः समुदपद्यत, तेन च पूर्वोक्ताः सर्वेऽपि गुणास्तस्य ।
अभवन् । ____ एवमेवातीवविनयवन्तो रत्नाधिका अपि शिष्या:सदैव शुभकार्यस्यापृच्छाकालेऽनुज्ञाप्राप्तिकाले च
शुभभाववन्तो भवन्त्येव । गुरुस्तावद्विधि कथयतु, न वा किञ्चिदपि कथयतु । तेषां विनीतशिष्याणां शुभभाव। का उत्पद्यत एव । ततश्च पूर्वोक्ता गुणास्तेषां भवन्तीति बहुवेलकार्यादिषु सर्वत्रैवापृच्छा सफलैव भवतीति सिद्धम्।। ___ अत एवापृच्छासामाचारीपालनमेवंभूतनयेन मङ्गलमभिधीयते । यद्वस्तु मङ्गं कल्याणं लाति-प्रापयति
तन्मङ्गलमिति हि मङ्गलशब्दस्यार्थः । आपृच्छासामाचारीपालनञ्च नियमाद्विनीतशिष्याणां मनसि 1 शुभभावोत्पादनद्वारा सद्गतिपरंपराजननद्वारा कल्याणं प्रापयत्येवेति तत्पालनमपि मङ्गलं वक्तुं शक्यते। र तथा मां आत्मानं पापाद् गालयतीति मङ्गलमित्यपि मङ्गलशब्दार्थोऽस्ति । आपृच्छासामाचारी त्वविधिनिषेधादिद्वाराऽवश्यमात्मानं पापाद्गालयतीति तेनापि प्रकारेण तत्पालनं मङ्गलमभिधीयते ॥३८॥
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १७० SMOGSSETTERRIERRORISTORRESTERTAINMENTERTICESSTORIESIRESE0000000000
EEEEEEEE

Page #173

EEEEEEEEEEEEE FEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
M
ITTEESEEEEEEEEEEEEEEEE आzछ। सामाचारी किं वाऽत्रान्येषां गुणानां गवेषणेन ? सामाचार्यपालने वाऽन्येषां प्रत्यवायानां गवेषणेन प्रयोजनम् ? र आपृच्छासामाचारीपालने जिनेश्वराणामाज्ञा परिपालिता भवतीत्येव महत्तमो गुणः । आपृच्छासामाचार्यपालने च। जिनेश्वराणामाज्ञा विराधिता भवतीत्येव महत्तमः प्रत्यवाय इत्यभिप्रायवान्कथयत्याचार्यः। विहिए कज्जे कज्जो अहवा निस्संकियं परमजत्तो । इय बहुवेलापुच्छादिट्ठा सामण्णपुच्छावि ॥३९॥ है अत्र गाथायां यत् "अहवा" इति पदं । तत्तु "पूर्वगाथाप्रतिपादितानां गुणानां गवेषणं तावद्युक्तमेव । किन्त्विदमपि नूतनं तत्त्वं रमणीयम्" इति ज्ञापनार्थम् ।
तच्च नूतनं तत्त्वमिदम् ।
इह शुभकार्याणि द्विविधानि भवन्ति । अवश्यं कर्तव्याणि, स्वोल्लासानुसारेण कर्तव्यानि च । तत्रोभयकालं का प्रतिक्रमणं प्रतिलेखनं महाव्रतपालनं समितिगुप्तिसेवनमित्यादीनि कार्याण्यवश्यं कर्तव्यानि । तथा ग्लानसाधोवैयावृत्यं, सांवत्सरिकक्षमापना प्रायश्चित्तमित्यादीनि कार्याण्यप्यवश्यं कर्तव्यानि भवन्ति । संक्षेपतो। येषां कार्याणामकरणे प्रत्यवायो भवति, तानि सर्वाण्यपि कार्याण्यवश्यंकरणीयरूपाणि भवन्ति ।
किन्तु सर्वेषां साधूनां प्रश्रवणादेः परिष्ठापनम्, स्वस्थानां समानसाधूनां प्रतिलेखनम्, प्रतिदिनमेकाधिकानां जिनगृहाणां वन्दनमित्यादीनि कार्याण्यावश्यकरूपाणि न भवन्ति । यदि भक्तिभावो भवेत्, तर्हि प्रकृतकार्यकरणेऽवश्यं महत्या निर्जराया लाभो भवति । किन्तु यदि तानि कार्याणि न क्रियते, तदा जिनाज्ञाभङ्गादिरूपः कश्चिदपि प्रत्यवायो न भवति ।
यान्यावश्यककार्याणि भवन्ति, तानि नित्यकर्मपदेन व्यवहीयन्ते । आपृच्छासामाचारी तावन्नित्यकर्मरूपैवा यद्यपीच्छाकारसामाचार्यपि मिच्छाकारादिसामाचार्यपि च नित्यकर्मरूपैव । तथापीदानीमापृच्छाया एवावसर इति तस्या एव विचारणा क्रियते । तत्रापृच्छासामाचारी यतो नित्यकर्मरूपा, तस्मात्सर्वा:शङ्काः परित्यज्य तत्र परमयत्नः कार्यः । यदि च सा न सम्यक्पाल्यते । तदा नित्यकर्मविराधना भवेत् । सा च जिनाज्ञाविराधनारूपैव जिनाज्ञाभङ्गश्च महानर्थकारी भवतीति प्रकृतापृच्छासामाचारीपालने गुणो भवतु वा मा वा, तदपालने संभवतः प्रत्यवायाभीतेन साधुनाऽतिशयप्रयत्नपूर्वकं सा सामाचारी पालनीयैवेति हृदयम् ।
नन्वियं जिनाज्ञा न महती, किन्तु लघ्वी । अतस्तस्या अपालने कथं महानर्थो भवेदिति चेत् अहो भवतामज्ञानविलासः, सम्यक्प्रकारेण परिपालिता काऽपि जिनाज्ञा नियमाद् भवोदधितरी भवतीति कोऽयं विभागः ? यदुतामुकाज्ञा लघ्वी, अमुका च महती इति । स्वस्वावसरे सर्वा एव जिनाज्ञा महत्यो भवन्ति ।। तस्मादापृच्छासामाचार्यपालने नियमाद्महानर्थसंभव इति तद्भीरुणाऽवश्यमियं सम्यक्पालनीया भवति।
स्वल्पोऽपि जिनाज्ञाभङ्गो महानर्थकारी भवतीति पदार्थोऽन्येनापि प्रकारेण सिद्ध्यति । तथाहि - नमस्कारसहितादिप्रत्याख्यानेषु नमस्कारमहामन्त्रादिमात्रकायोत्सर्गेषु च जिनैर्बहव आकारा अपवादमार्गरूपाः का प्रतिपादिताः सन्ति । यदि सचित्तजलस्य बिन्दुरप्यनाभोगतो मुखे पतेत्, तदाऽऽकाराभावे प्रत्याख्यानभङ्गो भवेत्।।
स च भङ्गो यद्यनर्थकारी न स्यात्, तदा तु तीर्थकारास्तत्राकारान्न कथयेयुः । किन्तु यतस्तीर्थकरैस्तत्राप्याकाराः प्रतिपादिताः, तेनैतज्ज्ञायते यदुत → "यद्येते श्रावकाः साधवो वा चतुर्विधाहारप्रत्याख्यानं कृत्वा, यद्यनाभोगेनापि।
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १७८ MORRESSSSSSSCRESSSSSSSSSSSSURESSERTRESSETURESSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSESSAGE

Page #174

RANDITATINEETIRITERSATIREERINEETI पूछ। सामाचारी मुखे जलबिन्दुमपि क्षिपेत्, तदा तेषां प्रत्याख्यानभङ्गो भवेत् । तेन च महानर्थो भवेत् । तस्मादहं तेभ्यः प्रथममेवाकारान् ददामि । यतस्तैराकारैरपवादमार्गरूपैस्तेषां प्रत्याख्यानभङ्गो न भवेद्" इति इत्थमेव मनसि। का चिन्तयित्वा तीर्थकरैस्ते आकाराः प्रतिपादिता - इति । स एवं कायोत्सर्गेऽपि बोध्यम् ।
तस्माद्यत आपृच्छासामाचार्यपालने महानर्थसंभवः, ततः सर्वैः साधूभिस्तत्पालनेऽप्रमादवद्भिर्भवित व्यमिति । __ अत्र च केवलमापृच्छासामाचारीमाश्रित्यैवोक्तम् । परन्त्वन्यान्यपि यान्यावश्यककार्याणि, मिथ्याकारेच्छाकारादिसामाचार्यादिरूपाणि, तेषु सर्वत्र प्रदर्शितप्रकारेण गुणाः प्रत्यवायाश्च यथासंभवं बोध्याः । तेषां पालने गुणोऽपालने च महानर्थ इति भावः ।
षष्ठी आपृच्छासामाचारी समाप्ता
GERBE66666666666 8666000000000000000000000000RRORSEENERRORIEconommercianRRIOSISTERastassoti
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १७८ RESEGREEEEEEEEEEEERES88888888888888888888888888888888888888888ESSETTEEEEEEEEEEEE

Page #175

REETIRERNETIREMIERS प्रतिकृच्छा सामायारी
अधुना प्रतिपृच्छासामाचारी प्रारभ्यते । पुच्छा किर पडिपुच्छा गुस्सुव्वणिवेइयस्स अट्ठस्स । कज्जंतराइजाणणहेउं धीराण किइसमए ॥४०॥ ____ गीतार्थसंविग्नो हि गुरुर्यदा वर्तमानकाल एव करणीयं कार्यं ज्ञापयति यथा "मह्यं जलं दद्याः, गोचरीमाने स तुं निर्गच्छ, मत्प्रतिलेखनमधुनैव कुरुष्व, श्रान्तोऽहं शीघ्रं संस्तारकं कुरु", इत्यादि । तदा सदैव * गुर्वाज्ञापालनबद्धकक्षाः साधवः क्षणमप्यविलम्ब्य गुरूदितं कार्यं समापयन्त्येव । तत्र प्रतिपृच्छाया अवसरो।
नास्ति । है किन्तु यदा गुरुरागामिकाले करणीयं कार्यं निवेदयति यथा → (१) सायंकाले विहारं कृत्वा । 2 त्वयाऽमुकस्थाने ग्लानवैयावृत्यकरणार्थं गन्तव्यम्, (२) अधुनाऽहं विश्राम्यामि, मुहुर्तानन्तरं मदर्थं गोचरी
समानेतव्या, (३) श्वो भवताऽमुकग्रन्थः पठनीयः, (४) चातुर्मासानन्तरं त्वया सङ्घमध्ये उपधानं विधापनीयम्, २ (५) अमुकस्थाने त्वमधुना गत्वा तत्रैव वस, (६) पञ्चदशदिवसानन्तरं त्वया मत्समीप आगन्तव्यम् - इत्यादि । तदा यदा गुरुप्रतिपादितस्य कार्यस्य कालो भवेत्, तदा गुरुं प्रति या पूर्वोदिताऽऽपृच्छासामाचारी क्रियते, सैव प्रतिपृच्छासामाचारी गण्यते । यथा सायंकाले गुरुं निवेदयति यथा "गुरो ! भवद्भिविहारस्याज्ञा
कृताऽऽसीत्, तदहमधुना गच्छामि । किमस्ति किञ्चित्कार्यम् ?" इत्यादि । अथवा मुहूर्तानन्तरं गुरुपायें गत्वा 20 गुरुं पृच्छति "भवद्भिर्गोचरीमानेतुं मां प्रति कथितम् । तत्किमधुना समानयामि गोचरीम् ?"इत्यादि । अथवा द्वितीयदिने गुरुं निवेदयति "भवद्भिरमुकग्रन्थस्याध्ययनं मह्यं निवेदितमासीत् । तत्किमधुना प्रारभेऽहं तं ग्रन्थम् ? इत्यादि । अथवा चातुर्मासानन्तरं गुरुं पृच्छति "किं भवत्कथनानुसारेण कारयाम्युपधानं ?" इति । अथवा चतुर्दशदिनानन्तरं श्रावकद्वारा निवेदयति, यथा "भवत्कथनानुसारेणाहं श्वो भवत्समीप आगच्छामि किम् ?" इत्यादि।
एतत्सर्वं यदा गुरुविधेयकार्यस्य करणं निवेदयति, तदा ज्ञातव्यम् । यदा तु गुरुनिषेध्यकार्यस्य निषेधं । करोति । यथा → अष्टमीचतुर्दशीषु केनापि साधुना नमस्कारसहितप्रत्याख्यानं न करणीयम् । तथा तासु तिथिषु । मिष्टान्नं न समानेतव्यम् । संखडिषु भिक्षा न ग्रहीतव्या । प्रातःकाले प्रकाशात्पूर्वमन्धकारे विहारो न कर्तव्यः। से स्वजनैरानीतं किमप्यशनादिकं न ग्रहीतव्यम् । साध्वीनामुपाश्रये नैव गन्तव्यम् + इत्यादि । 1. तदा यस्मिन्काले गुरुणा निषिद्धानां कार्याणां सेवनं कारणे सति कर्तुमिष्येत । तस्मिन्काले क्रियमाणा से पूर्वोदिताऽऽपृच्छासामाचार्येव प्रतिपृच्छासामाचारी भवति । यथा गाढरोगादिदशायां शिष्यः पृच्छति - "गुरो ! यद्यपि भवद्भिरष्टम्यादिषु नमस्कारसहितप्रत्याख्यानं निषिद्धम् । तथापि गाढरोगेण पराभूतोऽहं न नमस्कारसहितप्रत्याख्यानं विना स्थातुं शक्नोमि । यतो मयौषधं भोक्तव्यमस्ति । तद्यदि भवाननुजानीयात्, तदाऽहं करोमि नमस्कारसहितप्रत्याख्यानम्" इति । अथवा दीर्घविहारं कृत्वा कुत्रचित्स्थाने गताः 8 साधवोऽतीवश्रमवन्तः सञ्जाताः, तत्र च महती संखडिवर्तते । तदा शिष्या गुरुन्पृच्छन्ति - "गुरो !
यद्यप्यष्टम्यादिषु मिष्टान्नं भवता निषिद्धम् । किन्तु सम्प्रति साधूनां मिष्टान्नमावश्यकं । अत्र च प्रभूतं प्राप्यत इति 1. यदि भवाननुज्ञां ददाति, तदा वयमानयामो मिष्टान्नं" इति । एवमल्पदिनेभ्य एव दीर्घविहारं कृत्वा दूरदेशे गन्तुं
333388888888888888885608888888883860866600GGGGEcccmmsmrasa
EEEEEEEE
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १७०

Page #176

પ્રતિકૃચ્છા સામાચારી प्रवृताः साधवः । तत्र च यदि प्रातः काले प्रकाशानन्तरमेव विहारो विधीयेत । तदा तु सूर्यस्यातपादिना महत्कष्टं स्यात् । दूरदेशेऽल्प दिनमध्य एव गमनं दुःशक्यं स्यात् । तदा शिष्या गुरुं पृच्छन्ति यद्यपि प्रात:काले प्रकाशादर्वाग् भवद्भिर्विहारो निषिद्धोऽस्ति । तथापि सम्प्रति प्रकाशात्पूर्वमेव विहाराकरणे सूर्यातपादयो महान्तः प्रत्यवाया भवन्ति । दूरदेशे गमनञ्च न संभवेत् । तदभावे च तत्र भावि कार्यं न भवेदिति यद्यनुज्ञां ददाति भवान्, तदा वयं प्रकाशात्पूर्वं विहारं कुर्मः ← इति ।
तथा गुरुणा “अमुकानि कार्याण्यवश्यं कर्तव्यान्येव" इति कथितं भवेत् । यथा → मण्डल्यामेव प्रतिक्रमणं कर्तव्यम्। प्रतिदिनं द्वौ त्रीन्वा प्रहरान्यावत्स्वाध्यायः कर्तव्यः । मद्वाचनायामवश्यमागन्तव्यम् ← इत्यादि । किन्तु तथाविधकारणे समापतिते सति यदि साधुस्तत्कार्यं कर्तुं न शक्नुयात्तदा गुरुं पृच्छति यथा “अद्योपवेशनस्यापि मम शक्तिर्नास्ति । शरीरे महान्ज्वरो वर्तते । तस्माद्यदि भवाननुजानाति, तदाऽहं स्वयमेव प्रतिक्रमणं करोमि”इति । अथवा वैयावृत्यादिषु व्यापारवान् स द्वौ त्रीन्वा प्रहरान्यावत्स्वाध्यायं कर्तुमशक्नुवन् गुरुमापृच्छ्य स्वाध्यायं न करोति । अथवा रोगादिकारणे सति वाचनायामागन्तुमसमर्थः सन् गुरुमापृच्छ्य विश्रामं करोति ।
एतेषु प्रतिपादितेषु सर्वस्थानेषु क्रियमाणाऽऽपृच्छैव प्रतिपृच्छासामाचारी भण्यते । तत्र सर्वत्र शिष्यस्य मनस्येवमेव निश्चयो यदि भवेद्, यदुत "अहं तावत् गुरुमापृच्छामि, पश्चात्तु गुरुर्यदिच्छेत्, तदेवाहं करिष्यामि । नाहं गुरोरिच्छामतिक्रम्य किमपि करिष्यामि " इति । तदैव सा पृच्छा प्रतिपृच्छासामाचारी भवेत् । गुरुं प्रति बहुमानाभावे, स्वमनोविकल्पितस्यैव करणे कदाग्रहसद्भावे च सा पृच्छा प्रतिपृच्छासामाचारी नैव भवतीति बोध्यम् ।
यदा गुरुरागामिकालीनं कार्यं निवेदयति, तदा आगामिकाले समागते सति यदि शिष्यो गुरुमनापृच्छ्यैव तत्कार्यं कुर्यात् तदा तु को दोष इति शिष्यस्याशङ्कामपनेतुं ग्रन्थकृत्प्रत्युत्तरयति । तथा
गुरुणा हि प्रातः काले शिष्याय "सायंकाले त्वया विहारं कृत्वाऽमुकदेशे गन्तव्यम् । तत्र च ग्लानस्य वैयावृत्यं कर्तव्यम्" इति निवेदितमस्ति । सायंकाले गुरुमनापृच्छ्यैव यदि स शिष्यो विहारं कुर्यात्, तदा कदाचित्स ग्लान साधुस्तत्र मृतो भवेत् । कदाचिद् स एव तत्रानुकुलताऽभावात्केनाऽपि प्रकारेणात्रैवागच्छेत् । कदाचिदन्ये साधवस्तत्र वैयावृत्यकरणार्थमन्यतः समागता भवेयुः । अन्यो वा कश्चित्तादृशप्रसंगो भवेत्, येन तत्र गमनमनावश्यकमेव भवेत् । तत्प्रसङ्गश्च केनापि प्रकारेण गुरुर्ज्ञातवान् । स तु शिष्यो न जानाति । गुरुस्तु चिन्तयति यथा “यदाऽयं शिष्यस्तत्र गमनार्थं मामाप्रष्टुमागमिष्यति, तदैव कथयिष्यामि इति । शिष्यस्तु गुरुमनापृच्छ्यैव गतवान् । ततश्च तस्य गमनं निरर्थकमेव स्यात् । किञ्च कदाचिद्गुरुस्तस्यैव कार्यस्य विशेषमपि ज्ञापयेत्, यथा " त्वया तत्र गत्वा तस्य वैयावृत्यं तावदवश्यं कर्तव्यम्, किन्तु स संयमे शिथिलोऽस्तीति योग्यावसरे जिनवचनरहस्यं निरूप्य केनापि प्रकारेण संयमे दृढयत्नवान्कर्तव्यः । स तु वैयावृत्यकरस्य भवतः कथनमवश्यं स्वीकरिष्यति" इति । यदि च स शिष्य एवमेव गच्छेत्, तदा गुरुः कार्यविशेषं कथं कथयितुं शक्नुयात् ?
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १७१

Page #177

DURGEGREGGERBERGGGGERGESTEREOGLEGE
GEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
S INEERINEERINEERINTERIOR RIERRENETIRENDER प्रतिपृच्छा सामाचारी ,
यदि शिष्यो गुरुमापृच्छ्यैव गच्छेत्, तदा तु गुरुर्यथाज्ञातं सर्वमपि तस्मै कथयेत् यथा “न कुरुष्व विहारं, 2 स ग्लानो मृतः । अत्रैव वाऽऽगच्छति । अन्ये वा वैयावृत्यकराः समागताः । न भवतस्तत्राधुना प्रयोजनम्" 1 इत्यादि । एवञ्च शिष्यस्य निरर्थकं गमनं न भवेत् । एवं सर्वत्रापि प्रतिपृच्छा हितकारिणी भवतीति स्वयमेव चिन्तनीयम् ।
गुरवः खलु गीतार्था अनुभवज्ञानिनश्च भवन्ति । तस्मात्तान् प्रत्यापृच्छाप्रतिपृच्छाकरणे तेषामनुभवज्ञानस्यापि लाभः शिष्यस्य संभवति ।
- मुग्धजीवानामनुग्रहार्थमन्योऽपि दृष्टान्तः प्रतिपाद्यते । ___तथा हि – गुरुः कस्मैचित्साधवे निवेदयति, यथा “शिष्य ! अधुना त्वं काव्यं पठसि, काव्यं पठित्वा । भवता विशेषावश्यकभाष्यं पठनीयम्" इति । स च शिष्यः पञ्चदशदिनमध्ये काव्यं समाप्य गुरुमनापृच्छ्यैव विशेषावश्यकस्य कोट्याचार्यविरचितटीकासहितं पुस्तकमानीय पठितुमारभते । सा च टीका तस्य दुर्गाह्या भवेत्, ततश्च शिष्यस्य विशेषावश्यकपठनस्योल्लासो विनश्येत् । ___यदि स काव्यसमाप्त्यनन्तरं गुरुमापृच्छेत् यथा → गुरो ! काव्यं समाप्तं, अधुना भवत्कथनानुसारेणाहं विशेषावश्यकभाष्यं पठामि किम् - इति । तदा गुरुः कथयेत् "शिष्य ! विशेषावश्यकस्य तिस्रष्टीकाः सन्ति। तत्र स्वोपज्ञटीका कोट्याचार्यटीका च दुर्गाह्याऽस्ति । किन्तु मलधारिहेमचन्द्रसूरे:टीकाऽतीवसरला । तस्मात्तामेव पठ, तथा तस्य गुर्जरभाषान्तरमपि विद्यते, तदपि समानय" इति । ततश्च तस्य पठनं सुकरं भविष्यतीति । इत्थञ्च सम्यगनुभवज्ञानं प्राप्य तथैव कुर्वाणो विशेषावश्यकभाष्यस्य गूढार्थान् सुखं जानाति । गुरोश्चोपरि तस्य । बहुमानमतीव वर्धते । एवञ्च प्रतिपृच्छासामाचारी प्रत्यक्षतोऽपि महत्फलदायिनी दृश्यते । तस्मात्तत्र तीव्रप्रयत्नो विधेयः, प्रमादो न करणीयः ॥४०॥
__ननु किं प्रतिपादितेष्वेव प्रकारेषु प्रतिपृच्छा क्रियते, यद्वाऽन्योऽपि कश्चित्प्रकारोऽस्तीति शिष्यस्याशङ्कां। से दूरीकर्तुं प्रकारान्तरं दर्शयति ।
खलणाइ पवित्तीए तिखुत्तो अहव विहिपओगे वि । पुव्वणिसिद्धे अण्णे पडिपुच्छमुवटिए बिंति ॥४१॥ ___ गुरुस्तावत्रीन् पञ्च सप्त वा साधून् अन्यत्र मासकल्पकरणार्थं ज्ञानोपार्जनार्थं वैयावृत्याद्यर्थं वा प्रेषयति । ते च साधवो गुरोरनुज्ञां गृहीत्वा विहारार्थं निर्गताः । किन्तु तदैव किञ्चिदुनिमित्तं समापतितं । तच्च विघ्नागमनसूचकमिति ते साधवः पुन उपाश्रये समागताः । विघ्नविनाशार्थमेकनमस्कारमहामन्त्रस्य कायोत्सर्ग कृत्वा पुनः निर्गताः, पुनरपि च किञ्चिदुनिमित्तमापतितम् । ते च महद्विघ्नसमागमनशङ्कया पुन उपाश्रये समागताः । विघ्नविघाताय नमस्कारमहामन्त्रद्वयस्य कायोत्सर्गं कृत्वा पुनर्निर्गताः । किन्तु तृतीयवारमपि दुनिमित्तमापतितम् । ते च चिन्तयन्ति, "किं कर्तव्यमिदानी, विहारकरणं हि गुर्वाज्ञा, सा चाऽवश्यं पालनीया।। दुनिमित्तञ्च भाव्यनर्थसूचकं विहारकरणं प्रतिषिध्यति । पुनस्त उपाश्रये समागताः, अद्य यावद् रत्नाधिक: साधुरग्रे चलन्नासीत् । अधुना तु रत्नाधिक: पश्चाद् भूतः, क्षुल्लकश्च साधुरग्रे चलति । "कदाचित्क्षुल्लकपुण्योदयेन विघ्नविनाशो भवेत् । ततश्च दुर्निमितं नापतेद्" इति तेषां विमर्शो भवति । किन्तु चतुर्थवारमपि दुनिमित्तमा
FROFEREGLECREGUGGGEGUES803003GEECHEREGE
SSSSSSSSSSSSSSSSS
22 महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १७२

Page #178

EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE 3000300036
1655
RRIERIERRITERATION
प्रतिपूछ। सामायारी LLY पतितम् । ते च निश्चिन्वन्ति यथा “अवश्यमत्र विहारे महत्तमस्य विघ्नस्य संभवोऽस्ति । अत एव त्रिर्वारं कृतंक मङ्गलमप्यत्र निष्फलमभूत् । न हि शोभनमपि मङ्गलं तथाविधमहत्तमविघ्नविघातकं भवति । तत्किमधुना कर्तव्यम् ? किं वाऽनेन चिन्तनेन ? गुरुमेव सर्वं प्रसङ्गं कथयामो वयं । पश्चात्स यदादिशेत्, तदेव करिष्यामः, गीतार्थसंविग्नश्चासौ गुरुः, न हि स अस्माकमहितं कदाचिदपि कुर्याद्" इति । इत्थञ्च तदापि प्रतिपृच्छासामाचारी क्रियते । गुरोः पार्वे गत्वाऽऽपृच्छ्यते यथा → गुरो ! वयं विहारमकुर्म । किन्तु तत्रैतादृशः व्यतिकरः सञ्जातः। तस्माद्यूयमेव वदथ, किमधुना युष्मत्परतन्त्रैरस्माभिः कर्तव्यम् - इति ।
शिष्यः प्राह - ननु गुरुस्तु तदा किं कुर्यात् ? किं तान् विहारात् निवारयेत् ? किं वाऽपशकुने सत्यपि । तान्विहारयेत् ? इति । ___ आचार्यः कथयति – यदि स तादृग्ज्ञानवान्स्यात्, येन ज्ञानेन गुरुः "एतेषां साधुनां महान्विघ्नो भविष्यति न वा" इति ज्ञातुं समर्थो भवेत् । तदा तेन ज्ञानेन यदि तेषां विघ्नसंभवो ज्ञायेत, तदा तु तानिवारयेदेव । यदि 1 च "अमुकमङ्गलादिकरणेन विघ्नविनाश: संभवेद्" इति ज्ञायेत, तदा तु तन्मङ्गलं कारयित्वा विहारं कारयेत् ।। यदि च तथाविधं ज्ञानं तस्य गुरोर्नास्ति । तदा तु स शकुनग्रहणं कारयित्वा दुनिमित्ताभावे विहारयेत् । शकुनग्रहणं यदि न भवेत्, किन्तु दुनिमित्तमेवापतेत्, तदा तु निवारयेदेव । एकं द्वौ वाऽधिकान्वा दिवसान्यावत्तत्रैव रक्षेत्, १ तदनन्तरं पुनरपि विहारं कारयेत् । किं वा बहुना ? गीतार्थसंविग्नाय गुरवे यद्रोचेत, तदेव स कुर्यात् । न हि तत्र कश्चिद्दोषः।
ननु दुनिमित्तापात: किमशुभकर्मण उदयेनैव भवति ? किं वाऽन्यथैवेति चेत् बहवो जना एतदेव मन्यन्ते । यदुत "दुनिमित्तागमनमशुभकर्मोदयेन भवति, तच्च दुनिमित्तं विघ्नोत्पादकं भवति" इति । किन्तु भ्रमोऽयम् । भवन्तमेवाहं पृच्छामि, तथाविधरोगग्रस्तं रोगिणं दृष्ट्वा परोपकारी वैद्यस्तं कथयेत् यथा “त्वया कदापि दधि। न भोक्तव्यम् । भवत्शरीरे तथाविधो रोगो वर्तते, येन दधिभक्षणे तव मरणमेव स्याद्" इति । तत्र यदि स रोगी वैद्यवचनमवगणय्य दधि खादेत्, ततश्च म्रियते । तर्हि किं वैद्यनासौ मारित इति वक्तुं शक्यते ? नैव शक्यते। तत्र तु सज्जना इदमेव ब्रूवन्ति - यथा वैद्यस्तु महोपकारी, येन तस्मै रोगिणे सम्यशिक्षा दत्ता । न हि वैद्यनासौर मारितः, किन्तु वैद्यवचनमवगणयन्स स्वप्रमादेनैव मृतः । जगति तथाविधरोगग्रस्ता बहवो जना विद्यन्ते, येषां महोपकारिवैद्यस्य प्राप्तिर्न भवति । ते तु मन्दभाग्याः पथ्यापथ्यविवेकमजानानाः कुपथ्यं संसेव्य स्वयमेव नियन्ते । अयन्तु रोगी यद्यपि महाभाग्यवानासीत्, यस्य सम्यशिक्षादातुः वैद्यस्य प्राप्तिरभवत् । किन्तु महाभाग्यवानपि स मन्दभाग्यवान् । येन तस्य वचनं तिरस्कृतम्" इति । ____ अत्र हि विहारादिकार्येषु ये मार्गभ्रमादयो विघ्ना उत्पद्यन्ते । ते मरणसदृशाः, तादृशविघ्नानां समुत्पादकं । जीवानां कर्म तु तथाविधरोगसदृशम् । विहारादिकार्यकरणन्तु दधिभक्षणतुल्यम् । तथाविधाशुभकर्मयुक्ताश्च जीवा तथाविधरोगयुक्तजीवसमानाः । दुनिमित्तं तु महोपकारिवैद्यस्य सदृशम् । दुनिमित्तस्याकर्षकं जीवानां शुभकर्म तु महोपकारिवैद्यप्राप्तिकारकपुण्यकर्मसदृशम् ।
प्रायोऽत्र जगति बहवो जनाः प्रभूतेषु कार्येषु प्रवर्तन्ते । परं तेषां तथाविधं शुभकर्म नास्ति, यत्कर्म तेषु ।
CEEEEEEEE
FEEEEEEE
HSSIRSISTERSITIES
EGESECREECEEEEEEEEEEECECCOOCOOEEDECEG
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १७३।

Page #179

HA
ITTENAMEETTERTAINMENT प्रतिपूछ। सामायारी कार्येषु समुत्पत्स्यमानानां विघ्नानां ज्ञापकं दुनिमितं जनयेत् । अत एव तेषु कार्येषु समुत्पत्स्यमानानां विघ्नानामज्ञातारो जना निःशङ्कं तेषु प्रवर्तन्ते । तत्र च महान्तो विघ्ना समापतन्ति । ततश्च तेषां प्रयत्नो निष्फलो भवति, कार्यं नैव भवति ।
ये तु केचित्तथाविधशुभकर्मयुक्ता जना भवन्ति । ते यदा येषु स्वकार्येषु प्रवर्तन्ते, तेषु यदि तेषां। जनानामशुभकर्मोदयेन विघ्ना समुत्पत्स्यमाना भवेयुः, तदा तत्शुभकर्म कार्यप्रारम्भे तान्जनान्दुनिमित्तं दर्शयति → मा यूयमेतत्कार्ये प्रवर्तत, यतो भवतामशुभकर्मोदयेनात्र महान्तो विघ्ना समागमिष्यन्ति । ततश्च न यूयं सफला रु भविष्यत - इति कथयतीव ।
किन्तु "विनाशकाले विपरीतबुद्धिः" इति न्यायाद्यदि तेषां विघ्नजन्यदुःखमवश्यम्भावि भवेत् । तर्हि ते र दुनिमित्तं पश्यन्तोऽपि, तद्विपाकं च जानन्तोऽपि मूढतामवलम्ब्य तत्रैव कार्ये प्रवर्तन्ते । विघ्नाश्च समापतन्ति। ते च महदुःखं प्राप्नुवन्ति । अत एव युद्धस्य चरमदिने रावणो दुनिमित्तं दृष्ट्वाऽपि न निवृत्तोऽपि तु युद्धभूमौ । प्रविष्टस्तत्र च मृतः।
ये तु विशिष्टपुण्योदयवन्तो भवन्ति । ते येषु कार्येषु प्रवर्तन्ते । तेषु यदि विघ्नाः समापतिष्यमाणा भवेयुः, 8 तदा तेषां शुभकर्म कार्यप्रारम्भे पुण्यवतस्तान्दुर्निमित्तं दर्शयति, कार्याच्च निवारयति । तेऽपि दुनिमित्तं दृष्ट्वा । ३ भाविनो विघ्नान्ज्ञात्वा निवर्तन्ते, सुखभाजश्च भवन्ति ।।
तथा नमस्कारमहामन्त्रादिरूपं मङ्गलं विघ्नजनकानां कुकर्माणां विनाशकं भवति । ततस्ते पुण्यवन्तो की दुनिमित्तं दृष्ट्वा स्वस्य कुकर्म निश्चिन्वन्ति । तन्नाशाय च नमस्कारमहामन्त्रादिमङ्गलं कृत्वा पुनः कार्येषु
प्रवर्तन्ते । यदि च मङ्गलेन कुकर्माणि विनश्येयुः, तदा दुनिमित्तं नापतेत् । ततश्च निःशङ्कास्ते तत्र प्रवर्तन्ते । र यदि च कुकर्माणि विचित्रशक्तिमन्ति स्युः, मङ्गलञ्च तन्नाशाय समर्थं न भवेत् । स्वयमेव वा तन्मङ्गलं दुर्बलं
भवेत् । तदा तु ते कुकर्माणि न विनश्येयुः । ततश्च आपतति दुर्निमित्तं । ते य पुण्यवन्तो जनाः पुनर्मङ्गलं र कुर्वन्ति । पुनः प्रवर्तन्ते । पुनटुंनिर्मित्तमापतेद्यदि, तदा निवर्तन्ते, तदभावे प्रवर्तन्त इति ।
इत्थञ्च दुर्निमित्तं पुण्यशालिनां पुण्योदयेनैव समापततीति सिद्धम् ।
तथा यदा गुरुणा पूर्वं निषिद्धमपि कार्यं तथाविधप्रसङ्गवशात्करणीयं भवति, तदापि प्रतिपृच्छासामाचारी रु करणीयेति प्रागुक्तमेवेति न पुनः प्रतन्यते ।
किञ्चारैतदपि दृष्टव्यम् → शिष्यो यदा भविष्यत्कालीनकार्यस्यापृच्छां करोति यथा → अहम् ही पर्युषणाऽनन्तरममुकग्रन्थं पठिष्यामि, श्वो वैद्यचिकित्सां करिष्यामि" इत्यादि । तदा स शिष्यो यदि कार्यकाले र प्राप्ते गुरुं पुनरापृच्छेत्, तर्हि साऽऽपृच्छाऽऽपि प्रतिपृच्छासामाचारी गण्यते । यदि च शिष्यस्तत्कालीनमेव
कार्यमापृच्छति, तदैव च करोति, तदा तृ प्रतिपृच्छाया अवसर एव नास्तीति साऽऽपृच्छासामाचारी गण्यते । 1 तस्मान्मुहूर्तादिरूपे भविष्यत्काले करिष्यमाणस्य कार्यस्यापृच्छां कुर्वता साधुना तस्मिन्काले समागते सति
पुनरपि तस्यैव कार्यस्यापृच्छा कर्तव्यैव । सा चापृच्छा प्रतिपृच्छासामाचारी भवतीति तात्पर्यम् । यदि च स शिष्यः पुनरापृच्छामकृत्वैव कार्यं कुर्यात्, तदा सामाचारीभङ्गजन्यः प्रत्यपायः, सामाचारीपालनजन्याया।
FEE
EEEEEECCLEGE CECELECCEECECECCEECCLETE
EEEEEEEEEEEEEEEEEEE
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १७४ MERCISITOREGISSESSUE88888888THESERTRESSETTEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEB

Page #180

પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી
विपुलनिर्जराया प्रच्यवश्च भवति ← इति ॥४१॥
शिष्यः प्रश्यनति → ननु साधुर्वर्तमानकाले एव करणीयस्य कार्यस्यापृच्छां कृत्वा कदाचित्कारणवशाद्वर्तमानकाले न कुर्यात् । किन्तु भविष्यत्काले कुर्यात् । यथा " अधुनैवामुकग्रन्थं प्रारभेऽहम्" इत्यापृच्छां कृत्वा पश्चात् तट्टटीकाया अलब्धत्वाद् द्वितीयदिने यदा सा टीका प्राप्यते, तदा स साधुर्ग्रन्थारम्भं कुर्यात्" तदा यदि स पुनरपि गुरुं नापृच्छेत् । तर्हि यद्यपि तेन प्रतिपृच्छासामाचारी न परिपालिता । किन्तु पूर्वदिने तेन साधुनाऽऽपृच्छा सामाचारी तु पालितैवेति यद्यपि तस्य प्रतिपृच्छासामाचारीजन्या विपुलनिर्जरा न भवतु, किन्त्वापृच्छासामाचारीजन्या तु विपुलनिर्जरा भवति न वा ? ← इति ।
अथवा भविष्यत्काल एव करिष्यमाणस्य कार्यस्यापृच्छां कृत्वा तस्मिन्काले समागते सति प्रतिपृच्छां विनैव स साधुर्यदि तत्कार्यं कुर्यात् । तदा तस्य प्रतिपृच्छासामाचारीपालनजन्या निर्जरा मा भवतु, किन्तु प्राकृताया आपृच्छासामाचार्याः फलं तस्य सम्पद्यते न वा ? ← इति ।
आचार्यः प्रत्युत्तरयति ।
इहयं आपुच्छा खलु पडिपुच्छाए करेइ उवयारं । फलमिट्टं साहेउं णेव सतंतत्तणं वइ ॥४२॥ यदा वर्तमानकाले कर्तव्यस्य कार्यस्यापृच्छां कृत्वा वर्तमानकाल एव तत्कार्यं क्रियते, तदैवापृच्छासामाचारी गण्यते, तदैव चापृच्छासामाचारीजन्या विपुलनिर्जरा भवति ।
यदा तु भविष्यत्काले करिष्यमाणस्य कार्यस्यापृच्छा क्रियते, यदा वा वर्तमानकाले करणीयस्य कार्यस्यापृच्छां कृत्वा कुतश्चित्कारणात्तत्कार्यं भविष्यत्काले क्रियते, तदाऽऽपृच्छासामाचार्या अवसर एव न गण्यते । ततश्च तदा शिष्येण प्रथमं कृताऽप्यापृच्छा सामाचारीरुपा नैव भवति । अत एव तस्य प्रथमं कृताया आपृच्छायाः फलं नैव भवतीति दृष्टव्यम् । यदि च स एकामापृच्छां कृत्वा भविष्यत्काले कार्यकरणयोग्ये समागते सति पुनरापृच्छां कुर्यात्, तदैव सा प्रतिपृच्छासामाचारी भण्यते । तस्य च विपुलनिर्जरा भवति । पुनरापृच्छाऽभावे तु नैव प्रतिपृच्छा, न वाऽऽपृच्छा इति सूक्ष्मधिया विभावनीयम् ॥४२॥
नन्वेवं प्रतिपृच्छाऽऽपृच्छासामाचार्योर्भेद एव कथं गण्यते ? आपृच्छैव प्रतिपृच्छारूपा यदि भवति, तदा प्रतिपृच्छासामाचारी न गणनीया । आपृच्छैव गणनीयेति शिष्यस्याशङ्कामपनेतुमाह ।
णय एसा पुच्छ च्चिय उवाहिभेया य कज्जभेयवसा ।
अण्णह कहं ण पविसे इच्छाकारस्स कुच्छिसि ॥४३॥
यद्यपि याऽनन्तरं प्रतिपृच्छासामाचारी प्रतिपादिता, सा तत्वतस्त्वापृच्छैव । तथापि लक्षणभेदात्कार्यभेदाच्च प्रतिपृच्छा पृथग्गणनीया ।
अयं भावः । गुरुणा पूर्वम् प्रतिपादितानां कार्याणां भविष्यत्काले करणं यदा भवेत् तदा क्रियमाणाऽऽपृच्छा प्रतिपृच्छा । एवं प्रतिपादितेषु सर्वेषु प्रतिपृच्छास्थानेषु यथायोगं वक्तव्यम् । वर्तमानकाले करणीयमेव कार्यं यदा शिष्यो गुरुमापृच्छेत् तदा सैवापृच्छाऽऽपृच्छासामाचारी भवति । इत्थञ्च द्वयोर्लक्षणं भिन्नमेवेति तयोरपि भेदो
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १७५

Page #181

प्रतिपृच्छा सामाधारी
भवति ।
तथाऽऽपृच्छा हि कर्तुमिष्टस्य कार्यस्य शास्त्रीयविधिं ज्ञातुमिच्छन्शिष्यः करोति । प्रतिपृच्छा तु विधिज्ञानार्थं । न क्रियते । किन्तु कदाचित्तत्कार्यं कृतमेव भवेत्, कदाचिदन्यत्कार्यमापतितं भवेत्, कदाचिद्विवक्षितस्यैव कार्यस्य विशिष्टत्वं भवेत् । तदेतद्ज्ञातुमिच्छन् शिष्यः प्रतिपृच्छां करोति । इत्थञ्चापृच्छाप्रतिपृच्छयोः कार्य भिन्नमस्तीति तयोर्भेदो भवति । ___ यदि च "प्रतिपृच्छाऽपि तत्वत आपृच्छैवेति साऽऽपृच्छासामाचार्येव" इति कदाग्रहो भवेत्, तदा तु साऽऽपृच्छाऽपि तत्वत इच्छाकाररूपैव भविष्यति । "गुरो ! भवदुपदिष्टं कार्यमहमिच्छया करोमि, किन्तु । कुतश्चित्कारणान्न कर्तुं पारयामि" इत्यादिरूपा प्रतिपादिताऽऽपृच्छेच्छाकाररूपैव । किन्तु यथा केनचिद्विशेष-। प्रकारेणापृच्छाऽपीच्छाकाराद्भिन्ना मन्यते । तथैव प्रतिपृच्छाऽप्यापृच्छाभिन्नैव मन्तव्या। एतत्सर्वं प्राक्प्रपञ्चतः प्रतिपादितमेव ॥४३॥
सप्तमी प्रतिपृच्छासामाचारी समाप्ता
66666666666666666666666666666666666666666666
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १७७ MERO5000000000000000000000000000RRESTERRIGHTTES8508805ERRE

Page #182

RSSHEORESISGGROU58888888000000000GBERRORRECESSARRESTEGORITESTRATEGGC
SATTISATISATERImEना सामाचारी
__ अधुनाऽष्टमी छंदनासामाचारी निरूप्यते । गुस्आणाइ जहरिहं दाणं साहूण पुव्वगहिअस्स । छंदणसामाचारी विसेसविसया मुणेयव्वा ॥४४॥ ___साधुभिक्षाटनं कृत्वाऽशनादिकं समानीय प्रथमं तावद्गुरुप्रायोग्यं द्रव्यं गुरवे भक्तिभावेन प्रयच्छति । गुरुस्तु यथेच्छं तत्स्वीकरोति । पश्चात्सः शिष्यो गुरुं कथयति → गुरो ! यदि भवाननुजानीत, तदाऽहमन्यसाधुभ्यो मदशनादिकं दत्त्वा कृतार्थो भवामि - इति । यदि च गुरुस्तथाविधकारणवशान्निषेधं कुर्यात् । तदा तु स शिष्यो भक्तिभावेनापि साधुभ्यो भक्तादिकं दातुं योग्यो न भवति । यदि च गुरुरनुजानीयात् । तहि सः शिष्यः । शास्त्रप्रतिपादितक्रमेण बालग्लानादिसाधूनां समीपे गत्वा निवेदयति यथा → अमुकममुकं द्रव्यं मयाऽऽनीतमस्ति । यदि भवतां तस्य प्रयोजनमस्ति । तन्ममोपरि कुरुष्वानुग्रहं । गृह्णतु भवान्यथेच्छं द्रव्यं, येन मम चारित्रजीवनं सफलं स्यात् । दुर्लभं खलु सुसाधूनां भक्तिकरणम् - इति । इदञ्च निवेदनं छन्दनासामाचारी कथ्यते ।
यदि साधुनाऽशनादिकमानीतं न भवेत्, किन्तु स साधुस्तदाऽशनादिकमानेतुं गच्छन्नेव गुरोरनुज्ञां गृहीत्वाऽन्यं साधु कथयेत् यथा → किमहमानयामि भवदर्थं प्रायोग्यमशनादिकम् - इति । तदा सा
छन्दनासामाचारी न भवति । यतो पूर्वमानीतस्यैवाशनादेः साधुं प्रति ग्रहणाय निमन्त्रणं छन्दना भवति । 1 एवं पूर्वमानीतमप्यशनादिकं गुरोरनुज्ञामगृहीत्वैवान्यं साधुं प्रति ग्रहणाय यदि निवेदयेत्, तदापि सा 3 छन्दनासामाचारी न भवति । ____ गुरोरनुज्ञां गृहीत्वा बालग्लानादिक्रममुल्लङ्घय स्वमित्रादीन्साधून् प्रथमं पूर्वानीतस्याशनादेनिमन्त्रणं कुर्वन्नपि साधुश्छन्दनसामाचारीपालको न भवति ।
गुरोरनुज्ञां गृहीत्वाऽपि "कुरुष्वानुग्रहं ममोपरि, गृहाण यथोचित्तं मदानीतमशनादिकम्" इत्यादिरूपां। निमन्त्रणामकृत्वैव पूर्वानीतमशनादिकं बालादिक्रमेण ददन्नपि साधुश्छन्दनासामाचारीमान् नैव भवति । __गुरोरनुज्ञा, शास्त्रप्रतिपादितः क्रमः, लोकोत्तरव्यवहारपालनरूपा च शोभनवचनात्मिका निमन्त्रणा एतत्त्रयाणां मध्ये एकमपि उपेक्षणीयं न भवति । यतः तदुपेक्षायां तत्वतः स उपेक्षक आत्महितस्यैवोपेक्षां कुर्वाणो भवतीति त्रयाणां मध्येऽन्यतमस्याप्यभावे छन्दनासामाचारी तिरस्कृता भवतीति हृदयम् । ____ अत्र दशसामाचारीषु प्रकृता छन्दनासामाचारी न सर्वेषां साधूनामुचिता । किन्तु केषाञ्चिदेव साधूनामत्र छन्दनासामाचारीपरिपालनेऽधिकारो भवति ॥४४॥ ____एतदेव स्पष्टयति । 1 एसा जमत्तलद्धियविसिट्ठतवकारगाइजइजुग्गा । अहियगहणं च तेसिं अणुग्गहढे अणुण्णायं ॥४५॥ ___यो मुनिर्लाभान्तरायकर्मणस्तीव्रक्षयोपशमवान् सन् प्रभूतानां प्रायोग्यानामशनादिकानां लाभे शक्तिमान्भवति,
स आत्मलब्धिक आत्तलब्धिको वा भण्यते । स हि लाभान्तरायक्षयोपशमवान्यदा यत्र गोचरी आनेतु गच्छति।। 1 तदा तत्र निर्दोषानां प्रायोग्यानामशनादिकानां तस्य लाभो भवति । एतादृशो हि साधुश्छन्दनासामाचारी
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १७७

Page #183

CUSSSSSSGGEEEEEEEEEEEEEEEEEGammamta
A m EEEEEEEEEEEEEEEEEEEERINEERINEER Eना सामाधारी eer
पालनेऽधिकारी भवति । अन्येषां तथाविधलब्धिविकलानामत्राधिकारो नास्ति। ___नन्वन्येऽपि साधवः आधाकर्मादिदोषयुक्तमशनादिकमानेतुं शक्तिमन्त एव भवन्ति । भक्तिमन्तो हि । श्रावकाः साधुकथनानुसारेण सर्वमप्यशनादिकं प्रगुणीकुर्वन्त्येव । यद्यपि सदोषमशनादिकं जिनवरैः प्रतिषिद्धम्।। तथापि साधूनां भक्तिकरणार्थं छन्दनासामाचारीपालनार्थञ्च दोषदुष्टमप्यशनादिकं गृह्णतां साधूनां न कोऽपि दोषो । भविष्यतीति सर्वेऽपि साधवश्छन्दनासामाचारीपालका भवन्त्येवेति चेत् न, सदोषस्याशनादेर्ग्रहणे जिनाज्ञाभङ्गो भवति, स च महानर्थकारीति कृत्वा साधूनां भक्तिकरणार्थमपि सदोषस्याशनादेरनुज्ञा नास्ति । निर्दोषञ्चाशनादिकं लाभान्तरायक्षयोपशमवद्भिरेव प्रभूतं प्राप्यत इति तेषामेव छन्दनासामाचार्यामधिकारः ।
ये तु साधवोऽन्येषां मुनीनां भक्तिकरणार्थं सदोषमशनादिकं गृह्णन्ति । ते पौरुषध्नीभिक्षाभाजो भवन्ति ।। पापानुबन्धिपापोदयवन्तश्च भवन्ति । तस्मान्नैतद् युक्तम् । ____ तथा योऽष्टमादितपःकारको भवति । तस्य पारणकदिनेऽनेकशो भोजनकरणस्यानुज्ञाऽस्ति । अन्येषाञ्चैकाशनप्रत्याख्यानं भवति । ततश्च स प्रातःकाले गोचर्यां निर्गतः किञ्चिदधिकमप्यशनादिकमानयति । तच्च तस्य वर्धेताऽपि । ततश्च स तपस्वी गुरोरनुज्ञां गृहीत्वाऽन्यसाधुन् प्रत्यवशिष्टस्याशनादेनिमन्त्रणां कर्तुमर्हति।
पारणके ह्यशनादिकस्य प्रमाणं सम्यङ् न ज्ञायत इति कृत्वा स किञ्चिदधिकमप्यानयति ततश्च तस्य: १ छन्दनासामाचारीपालनेऽधिकारो भवति ।
इत्थञ्च ये लाभान्तरायकर्मक्षयोपशमजन्यविशिष्टलब्धिमन्तः साधवः, ये चाष्टमादितप:कारकाः, तेषामेव 2 छन्दनायामधिकारोऽस्ति । नान्येषाम् ।
अत्रेदं बोध्यम् । पूर्वकाले सर्वे एव साधवो गोचरी आनेतुं गच्छन्ति । ग्लानगुर्वादीनाञ्च प्रायोग्यमशनादिकमानयन्ति । किन्तु सम्प्रति स आचारो न दृश्यते । सम्प्रति त्वमुका एव साधवो गोचरीमानयन्ति ।। मण्डलीव्यवस्थापककथनानुसारेण सर्वे साधवो मण्डलीकार्याणि जलानयनादीनि कुर्वन्ति । एवञ्चाधुना "केषांक छन्दनासामाचार्यामधिकारो भवेद् ? इति प्रश्नः । तत्र यो मण्डलीव्यवस्थापको भवति, स सर्वान् साधून्पृच्छति ।। यथा "भवदर्थमद्य किमानेतव्यम् ? इत्यादि । किन्तु सा पृच्छा छन्दना न गण्यते, यतः पूर्वानीतस्यैव भक्तादेश्छन्दना भवति । ततश्च गोचरीमण्डल्यां गुरुणा येषां साधूनामशनादिपरिवेषणस्याधिकारः समर्पितो भवेत्।। त एव साधवो गोचरीमण्डल्यां पूर्वानीतानामशनादीनां परिवेषणकाले छन्दनासामाचारी कुर्वन्ति यथा “किं भवतां। प्रायोग्यम् ? कथयत यूयं । ददाम्यहम्" इत्यादि । एषः तावत्सामान्यतो मया मदभिप्रायो दर्शितः । किन्तु गीतार्था 8 यदत्र वदन्ति, तदेवाधुना प्रमाणीकर्तव्यम् ।
शिष्यः प्रश्नयति – ननु प्राचीनसाधूनामपि स्वोदरपूरणं येन भवेत्, तावन्मात्रस्यैवाशनादेर्ग्रहणस्या । र नुज्ञाऽऽसीत्, न तु तेषामधिकानयनेऽनुज्ञा दत्ताऽऽसीत् । यतोऽधिकानयने यदि केऽपि साधवस्तदधिकाशनादिकं ।
न गृह्णीयुस्तदा तस्य परिष्ठापने जीवविराधनादि स्यात् । न हि निष्कारणं प्रतिदिनमशनादेः परिष्ठापनमुचितम् ।। किन्तु कदाचिदेव । प्रतिदिनमधिकानयने च प्रतिदिनमेव परिष्ठापनं कर्तव्यं स्यादिति न युक्तमेवाधिकानयनम्।। ततश्च ते तपस्विनो लब्धिधारिणो वा स्वादरपूरणमात्रमेवाशनादिकमानेतुमधिकारवन्तो भवन्ति । एवञ्च तेषां। समीपेऽधिकस्याशनादेरभावे छन्दनासामाचारी न युक्ता तेषाम् - इति ।
GEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEG
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी. १७८ PresumeTTERRIERRORSCIESERVERSITECERESTHESE8S5ERSESEGO RIES

Page #184

PERSSEEEEEEEEES
SecccccccesscamaraGGEREGGGEasatssa
CEELEVEGELEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEBECCEESECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEC
HINDEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEETTEAM छEना सामायारी
गुरुराह - ये तु ग्लानबालवृद्धादयः स्वयं स्वगोचरीमानेतुमसमर्थाः । तदर्थं लब्धिधारिणामधिकार नयनमनुज्ञातमेव । तथा कदाचिन्मिष्टान्नादिकं प्रायोग्यद्रव्यं लब्धिधारिणा लभ्येत । स च जानाति यथा "अमुकं द्रव्यमवश्यममुकप्रमाणममुकसाधवो ग्रहीष्यन्त्येव" इति । तदा स तद्रव्यमानयेत्, छन्दनाञ्च कुर्यात् । किञ्च प्राय एते लब्धिधारिणोऽल्पभोजनेऽधिकभोजने च समर्था भवन्ति । तस्मादधिकानयनान्तरं यदि कोऽपि न गृह्णीयात्, तदा त एव तद् भुनक्ति । न च मन्दा भवन्ति । यदि चानीतं द्रव्यं बहवः साधवो गृह्णीयात्, तदाऽल्पभोजनं कुर्वन्ति। न चापि मन्दा भवन्ति । एवमनेकप्रकारैश्छन्दना संभवतीति न लब्धिधारिणां
तपस्विनाञ्चाधिकानयने कश्चिद्दोषः । तस्मात्तेषामधिकानयनस्यानुज्ञा जिनवरैर्दत्ता। व अत्रेदमपि बोध्यम् । ते लब्धिधारिणोऽधिकाशनादिकमानीय बालादिभ्यो निमन्त्रणापूर्वकं ददति । किन्तु । ते बालादिषूपकारकारिणो न गण्यन्ते । प्रत्युत बालादय एव लब्धिधारिषूपकारकारिणो भवन्ति । यतः।
बालादिभिस्तेषां निमन्त्रणा स्वीकृता, ततश्च तेषां विपुलनिर्जराऽभवत् । यदि बालादयो न भवेयुः, तदा ते से लब्धिधारिणो कान्प्रति निमन्त्रणां कृत्वा विपुलनिर्जरां प्राप्नुयुः ? ततश्च मार्दवशालिनो लब्धिधारिणस्तपस्विनो।
वा निमन्त्रणायामभिमानं नैव बिभ्रति, प्रत्युत नम्रा एव भवन्ति । बालादीनाञ्च स्वस्मिन्नुपकारं मन्यन्ते ।। अभिमानवतामत एव कटुवचनवक्तृणान्तु निमन्त्रणा निष्फलैव विपरीता वा भवतीति रहस्यम् ॥४५॥
शिष्यः प्राह - लब्धिधारी साधुग्र्लानाद्यर्थमधिकमशनादिकमानयति । गुरोरनुज्ञां गृहीत्वा च बालादीन्प्रति छन्दनां करोति । किन्तु तदा बालादयो यदि कुतश्चित् कारणात्तदानीतमशनादिकं न गृह्णीयुस्तदा तु तेषां साह छन्दना निष्फलैव भवेत्, न तेषां तत्फलं संभवेद्-इति ।
आचार्यः समादधाति ।। आणासुद्धो भावो देइ बहुंणिज्जरंण गहणं वि ।असणागहणेऽवि तओ फलसिद्धी छंदगस्स भवे ॥४६॥ ___ बालग्लानवृद्धाद्यर्थमधिकमशनादिकं तत्प्रायोग्यमानीय गुरोरनुज्ञां गृहीत्वा लब्धिधारिणा बालादीन्प्रति निमन्त्रणा कर्तव्येति हि पारमेश्वर्याज्ञा । ताञ्च जानानः जिनाज्ञाबहुमानवान् साधुर्जिनाज्ञापालने दृढयत्नवान् अवश्यं । शुभभावपूर्वकं यथावज्जिनाज्ञां विदधाति । तस्य च शुभो भावो जिनाज्ञया शुद्धोऽस्ति । स एव च भावस्तस्य लब्धिधारिणः विपुलनिर्जराजनकः प्रकृष्टपुण्यानुबन्धिपुण्यबन्धजनकश्च सम्पद्यते । तत्र बालादयोऽशनादिकं गृह्णन्तु वा न वा, न तेषां ग्रहणमत्र छन्दनासामाचारीजन्ये लाभे कारणम् । अत एव ते यदि तृप्ताः सन्तो नाशनादिकं गृह्णीयुः, तदापि छन्दनां कुर्वाणस्य तु फलसिद्धिर्भवत्येव । ___आत्मपरिणाम एव तत्त्वतः फलजनको भवति । यदि च बालादयो गृह्णन्ति, किन्तु तदा छन्दनां कुर्वाणस्य तेषु तिरस्कारभावो भवेत्, तदा तु स लब्धिधारी विचित्राशुभकर्मबन्धक एव स्यात् । यदि च ते न गृह्णन्ति, किन्तु । लब्धिधारी जिनाज्ञाशुद्धं भावं बिभृयात्, तदा तु तस्य भावानुसारेण महान्लाभः स्यादेव । छन्दनासामाचारीपालनरूपो व्यवहारस्तु शुभपरिणामवर्धक इति कृत्वा सोऽपीष्यत एव । न हि तथाविधव्यवहारपालनं विनैवमेव शुभो भावो वर्धत इति बोध्यम् ॥४६॥
शिष्यः प्राह – ननु यदा गुर्वादयोऽस्मदानीतमशनादिकं गृह्णन्ति, तदाऽस्माकं भावोऽतीव वर्धते । यदा तु।
SISTRISTIANE
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी. १७८ SssssssssesGEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEERIES

Page #185

ARRORRIN0000RRRRRRRRRRRRRROM Eना सामाचारी , ते प्रतिषेधं कुर्वन्ति । तदाऽस्माकं भावोऽपि निपतति । इत्थञ्च बालादिभिरग्रहणे फलाभाव एव-इति ।
आचार्यः समादधाति । र जइ वि हुण दाणगहणप्पभवं सुकडाणुमोअणं तत्थ । तह वि तयं विहिपालणसमुब्भवं होइ णियमेणं ॥४७॥ र यत्तावद् भवतोक्तं, तत्सत्यमेव । यदा गुर्वादयः साध्वानीतमशनादिकं गृह्णन्ति, तदा साधूनां मनसि सुकृतानुमोदनं समुत्पद्यते यथा "मयाऽद्य सुष्ठ भक्तिः कृता, असारस्य शरीरस्यात्र संसारेऽयमेव सम्यगुपयोगः, यदनेन शरीरेणैतादृशां त्रिलोक्यां दुर्लभदर्शनानां महामुनीनां वैयावृत्यकरणं प्राप्यते । धन्योऽस्मि कृतकृत्योऽस्मि । विच्छिन्नसंसारोऽस्मि पुण्यात्माऽस्मि, यदद्य मया गुर्वादीनामशनादिदानेन भक्तिः कृता" इति ।
यदा च गुरवो न तदानीतमशनादिकं गृह्णीयात्, तदा तु प्रतिपादितं स्वसुकृतानुमोदनं नैव तन्मनसि भवेदिति । तज्जन्यलाभोऽपि तस्य नैव स्यात् ।।
किन्तु तदापि सम्यग्जिनाज्ञापालनरूपस्य स्वसुकृतस्यानुमोदनन्तु तन्मनसि समुत्पद्यत एव । स तु चिन्तयति - "यद्यपि न मदानीतमशनादिकं गुर्वादिभिर्गृहीतम्, तथापि मया जिनाज्ञापालनन्तु सम्यगेव कृतम्। प्रभूतकालं यावदहं शुभभावेन भावितोऽभवम् । खल्वनादौ संसारे सूक्ष्माऽपि जिनाज्ञा शुभभावपूर्वकं पालयितुं । है दुर्लभैव । सा तु मया पालिता" इत्यादि । ततश्च तादृशशुभभावजन्यं फलं तस्य भवत्येवेति न तदाऽपि छन्दनासामाचारी निष्फला ।
ननु छन्दनां कुर्वतस्तावद् भवतु गुणः, यस्तु छन्दनां स्वीकरोति, स तु कर्मबन्धमेव कुर्यात् । यतस्तेन । स्ववीर्यं न स्फोरितमिति चेन्न, स हि बालो वृद्धो ग्लानो वा स्वशक्तावसत्यामेव परस्य छन्दनां स्वीकरोति । से तदाऽपि स "अहोऽयं लब्धिधारी महात्मा कृतपुण्योऽस्ति, योऽदीनमना निर्जरार्थमस्माकं वैयावृत्यं करोति । अहं
तु तं प्रति कमप्युपकारं न करोमि । किन्तु यन्मयाऽस्याशनादिकं गृहीतं, तदपि सुष्ठ कृतम् । यतोऽस्य मद्ग्रहण मात्रात्शुभभाववृद्धिः सञ्जाता । न चाहमपि वीर्याचारं निगूहामि । किन्त्वशक्त्यादिकारणत एवास्य निमन्त्रणां स्वीकरोमि । तथाप्यस्याशनादिकं यन्मया गृहीतं, तेन ममापि स्वाध्यायसंयमादियोगानां वृद्धिर्भविष्यति । अहमपि च यदा प्रगुणो भविष्यामि, तदाऽवश्यं बालादीनां वैयावृत्यं करिष्यामि" इत्यादिरूपं स्वसुकृतानुमोदनं परसुकृतानुमोदनञ्च करोतीति तस्यापि महान्गुणः संजायते ।
___ यदा स छन्दनां न स्वीकरोति, तदापि स वैयावृत्यकरस्य वैयावृत्यरूपं सुकृतमनुमोदते एवेति तदापि तस्य । * गुणो भवति ॥४७॥
अथ छन्दनाकारी यादृशभावेन छन्दनायाः फलं प्राप्नोति, यादृशभावेन च छन्दनाया सकाशादनिष्टं प्राप्नोति। तादृशभावौ प्रदर्शयति । नाणादुवग्गहस्सासंसाए छंदगो कुणउ किच्चं । ण य पत्थितो तत्तो पच्चुवयारंच कित्तिं च ॥४॥ ___ "साधून्प्रति छन्दनाकरणद्वारा यद्यहं वैयावृत्यं कुर्याम्, तदाऽवश्यं मम ज्ञानस्य सम्यग्दर्शनस्य चारित्रस्य । विशुद्धिर्भविष्यति । यत एते साधवो ज्ञानदर्शनचारित्राराधकाः, ततस्तेषां वैयावृत्यकरणात् तदर्थं छन्दनाकरणाच्च
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
SODESSESSSSSSSSSES
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १८०

Page #186

EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
PARRORITERATERTAITRITERTAINEERIETARIANA /Eना सामायारी
भविष्यत्वेव मम ज्ञानादीनां लाभः" इति ज्ञानादिमात्राशंसावान् छन्दनाकारी फलं समर्जयति । यदि च तस्य । १ मनसि कोऽप्यशुभो भावो भवेत् - यथा "मण्डलीव्यवस्थापकोऽयं साधुः, यद्यहमस्य वैयावृत्यं छन्दनाद्वारा
कुर्याम्, तदा स मह्यं गोचरीमण्डल्यादिषु प्रायोग्यं द्रव्यं दास्यति । यद्वा यद्यहमद्येतेषां वैयावृत्यं कुर्याम्, तदा । तेऽपि कदाचिद् ग्लानीभूतस्य मम वैयावृत्यं करिष्यन्ति । यद्वैतेन वैयावृत्येन साधवः सर्वत्र मम प्रशंसा करिष्यन्ति" इत्यादि-तदा तस्य छन्दनाऽनिष्टसाधनं भवति । यतः प्रार्थनीयवस्तूनां शेखरकल्पं परमपदं दातुं या जिनाज्ञा समर्था, अयं तु तया तुच्छभक्तपानवस्त्रकीर्त्यादिकमपेक्षते । ततश्चायं जिनाज्ञाया हीनताकारी भवति । १ तस्मादेव तस्य छन्दनाऽनिष्टफलदायिनी भवति । तस्मान्न केवलं छन्दनायां, किन्त सर्वत्र वैयावत्य
स्वाध्यायगुरुभक्तिप्रवचनादिषु परमपदस्य तत्कारणीभूतानां ज्ञानदर्शनचारित्राणां तत्कारणीभूतसद्गुरुप्राप्तिजिनप्रवचनश्रवणादीनामेव चाशंसा कर्तव्या । न त्वन्यस्य तुच्छभक्तपानादेराशंसा युक्तिमती ॥४८॥ ____ अथ यो बालादिश्छन्दनां स्वीकरोति, स कीदृशेन भावेन युक्तः सन्गुणमाप्नोति ? कीदृशेन वा भावेन । का युक्तः सन्प्रत्यवायं प्राप्नोतीति पूर्वं प्रदर्शितमपि स्पष्टयति । कारेउ अ इअरो वि एत्तो एयस्स होउ लाभोत्ति । नो पुण अलसत्तणओ पच्चुवयारं च दाइंतो ॥४९॥
यः स्वयं रोगादिकारणवशाद् भक्तादिकमानेतुं न समर्थो भवति, स परस्य छन्दनां स्वीकर्तुं योग्यो भवति। तत्रापि "परसाधोरशनादिकं गृहीत्वोपभुज्य च मम स्वाध्यायदियोगानां वृद्धिर्भवतु" इत्याशयवान्नेव स छन्दनास्वीकारे निर्जराभाग्भवति । यस्तु स्वयं रोगवान्नपि भक्ताद्यानयनस्याशक्तिमानपि "स्वाध्यायादियोगानां वृद्धिर्भवतु" इत्याद्याशयरहित एवमेव छन्दनां स्वीकरोति, तस्य तु न निर्जरादिलाभो भवति । प्रत्युत जिनाज्ञापालने निरपेक्षः स ऐहिकसुखमात्रमिच्छन्मोहनिमित्तकं कर्मबन्धं करोति । यदि स्वयं भक्ताद्यानयने । शक्तिमान् भवति, किन्तु केवलमालस्यवान् परस्य छन्दनां स्वीकरोति, तर्हि चारित्रयोगेषु स्ववीर्यं निगृहयन्विपुलं वीर्यान्तरायकर्म बध्नाति । किञ्च ज्ञानाचारादय इव वीर्याचारोऽपि चारित्रमूलं प्रतिपादितमस्ति । ततश्च यदि साधुर्वीर्याचारं न पालयति, तदा तु वीर्याचाररूपं मूलं विना चारित्रं कथं तस्य विशुद्धं भवेत् ? कथं वा चारित्रमवतिष्ठेत् ? तस्माद् शक्तौ सत्यामपि परस्य छन्दनां स्वीकुर्वाणस्य निर्जरा न भवति, अनर्थश्च भवतीति बोध्यम् ।
अत्रापवादोऽप्यस्ति । तथा हि – रत्नाधिकादयः स्वयं भक्ताद्यानयने यद्यपि शक्तिमन्तो सन्ति, किन्तु लब्धिधारिणां क्षुल्लकादीनां भक्तिकरणस्य यदि तीव्रा भावना विद्यते । तत्र रत्नाधिकादयो "भक्तिमतः साधोर्भावना मा छिद्यताम्" इति तद्धितमात्रार्थं तस्य छन्दनां स्वीकुर्वन्ति । तत्र ते विशुद्धपरिणामाः सन्तो दोषभाजो न भवन्ति । "परेषां भक्तिमतां साधूनां मद्भक्तिकरणेन विपुला निर्जरा भवतु" इति सम्यक्परिणामभाजामालस्यादिदोषविरहितानां छन्दनास्वीकारे न दोष इति निष्कर्षः ।
प्रायो गीतार्थरत्नाधिकादीनामेव प्रतिपादितरीत्या शक्तौ सत्यामपि परस्य छन्दनायाः स्वीकारेऽधिकारः, नई त्वपरेषामिति युक्तमुत्पश्यामः ।
तथा 'त्वं मदर्थमशनादिकमानय । अहं भवच्छन्दनां स्वीकरोमि । भविष्यत्काले च तव
FGELEGEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
RESSESSESEREEEEEEEEEE
DESSSSSSSSSSS
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १८१ MOSTERIODSSSSSSSSSSSSSSSSSSORTERSORRESSESSETTERESTIONSORRORE

Page #187

છંદના સામાચારી
'वस्त्रप्रक्षालनप्रतिलेखनादिकं करिष्यामि तव प्रशंसां सर्वत्र करिष्यामि । केवलं त्वं मद्भक्तिं कुरु" इत्यादि प्रत्युपकारवचनेन परं प्रलोभयन्नपि साधुश्छन्दनाग्रहणे दोषभाग्भवति ।
-
शिष्यः प्राह • ननु " मोक्षेच्छया ज्ञानादीच्छया च परस्य छन्दनां स्वीकुवार्णो न दोषभाग्भवति" इत्युक्तम्। किन्तु मोक्षेच्छाऽपि तत्त्वतो रागरूपैव । रागश्च परिहार्य एव । तत्कथं साऽऽपीच्छा युक्ता स्याद् ? - इति । गुरुः प्रतिपादयति यथा ह्युदरगतविष्टाया निष्काशनार्थं हरितकी गृह्यते । सा च हरितक्यपि तत्त्वतो निष्काशनीयैव । किन्तु तस्या निष्काशनार्थं नान्यत्किञ्चिद् भक्ष्यते । यतो हरितकी स्वयमेव निर्गच्छति । न च हरितकी प्रथमत एव परिहरणीया भवति । किन्तु प्रथमं तु विष्टानिष्काशनार्थमुपादेयैव भवति । एवं स्त्रीधनभोजनादिपदार्थानामप्रशस्ता रागाः अवश्यं निष्काशनीया एव । अन्यथा ते आत्मानं दुर्गतिषु पातयन्ति । तेषां निष्काशनार्थं च देवगुरुमोक्षादिषु रागोऽवश्यमुपादेयः । स चाप्रशस्तरागान्निष्काश्य स्वयमेव निर्गच्छति । तदपनयनार्थं न कोऽपि प्रयत्न आवश्यकः । तस्माद् प्रशस्तरागोऽवश्यमादरणीय इति बोध्यम् ॥४९॥
उपसंहरति ।
एवं एयगुणाणं कहिया गंभीरधीरया दोन्हं । छंदणसामाचारी एएहिं परिजिआ होई ॥५०॥
पूर्वोक्तगुणैर्युक्तानां छन्दनां कतॄणां छन्दनां स्वीकतॄणाञ्चात्मनि गंभीरता धीरता चेति द्वौ गुणौ जिनवरैः प्रतिपादितौ । गंभीरताधीरताभ्यामेव च छन्दकछन्द्यौ छन्दनासामाचारीं परिपालयितुं समर्थौ भवतः । ततश्चैताभ्यां गुणाभ्यां छन्दनासामाचारी जीयत इति भावः ।
अयं भावः । यस्य मनसि वर्तमानोऽभिप्रायो न केनापि ज्ञायते, स गम्भीर उच्यते । तथा कार्यकरणेऽवश्यं परैः परिभवः क्रियत एव । तं च परिभवं यः सम्यक्सहते, न च कार्यं विमुञ्चति, स एव धीर उच्यते ।
गंभीरो हि साधुर्यान्प्रति छन्दनां कुरुते, ते तावत्सर्वज्ञा जितरागद्वेषा न सन्ति । अतस्तेष्वपि प्रमादासक्तिस्वार्थभावादयो दोषा विद्यन्त एव । न हि सर्वे साधवोऽतिचाररहितमेव वीर्याचारं परिपालयन्ति । स च छन्दकः साधुस्तेषां साधूनां दोषान्जानन्ति । ततश्च यदि स गम्भीरो न भवेत्, तदा कदाचिद्वदेदपि यथा → न भवतां वीर्याचारोल्लङ्घनं युक्तम्, अहं भवतां संयमवृद्ध्यर्थमेवाहारादिकमानयामि, यदि च भवन्तः प्रमादिन एव स्युः, तदा मत्प्रयत्नो निरर्थको भवेत्, तस्मात्कुरुष्वाऽप्रमादपूर्वकं स्वाध्यायादिकम् ← इति । एतच्च न युक्तम्। तस्माद् यो साधुः सर्वं जानन्नपि स्वमनसि वर्तमानं भावं न प्रदर्शयति । किन्तु बहुमानपूर्वकं तेषां वैयावृत्यादिकं करोति । स एव छन्दनायोग्यो भवतीति युक्त एव गंभीरतागुणः ।
तथा ये साधवश्छन्दनां स्वीकुर्वन्ति, तेऽपि यद्यगम्भीरा स्युः । तदा कदाचिद् वैयावृत्यकरस्य स्खलानायां सत्यां कटुवचनानि प्रयुञ्ज्यात् यथा न तव वैयावृत्यकरणे समुल्लासः, एवमेवास्माकं वैयावृत्यं करोषि । को लाभस्तव भवेद् ← इत्यादि । तच्च श्रुत्वा वैयावृत्यकरस्य भक्तिभावो विनश्येत् । तस्माच्छन्दनास्वीकर्तारोऽपि गम्भीरा एवापेक्ष्यन्ते । तेषाञ्च वैयावृत्यकरस्य स्खलनादिषु न मुखरेखाऽपि परावर्तते, किन्तु सदैव ते वैयावृत्य करस्य प्रशंसका एव भवन्ति ।
अथ कदाचिद्बालादयो वैयावृत्यकरस्य स्खलानायां निष्ठुरवचनान्यपि ब्रूवन्ति । यदि च छन्दनाकारी महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी १८२

Page #188

છંદના સામાચારી
वैयावृत्यकारो मुनिः सहिष्णुर्न भवेत्तदा तु सोऽपि प्रतिवदेत् यथा “एकं तावद्भवतां वैयावृत्यमुपकारापेक्षां विनैव कुर्वे । अपरञ्च स्खलनायां भवतां कटुवचनानि सहे । तदेतद् न मह्यं रोचते । नाहं भवतां कर्मकरः । न यूयं मह्यं किञ्चिदपि ददथ । तदलमेतेन वैयावृत्येन " इत्यादि । एतच्च नोचितम् । यतः कटुवचनश्रवणेऽपि निर्जरैव भवति। अयञ्च साधुर्निजरार्थमेव छन्दनादिकं करोति । ततश्च यदि निर्जरार्थमुल्लासपूर्वकं छन्दनादिकं क्रियते, तर्हि निर्जरार्थमेव कटुवचनान्यपि सोढव्यान्येव । न तत्रारुचिः कर्तव्या । को नाम द्विगुणलाभे न तुष्येत् ? कः सज्जनो द्विगुणलाभे द्वेषं कुर्यात् ?
किञ्चैवं वैयावृत्यादीनां त्यागो यदि तेन क्रियते । तदा बालादीनामवसीदनमेव भवेत्। ततश्च गुरोरपि दुःखं भवेत् । गच्छश्चाव्यवस्थितो भवेत् । एतेषां दोषाणमपनयनार्थं वैयावृत्यकरोऽतीव सहिष्णुरेवापेक्ष्यते ।
एवं छन्दनास्वीकतॄणामपि परकटुवचने सहिष्णुताऽपेक्ष्यते । इत्थञ्च छन्दकछन्द्ययोर्मनसि गम्भीरताधीरताऽभावे यतश्छन्दनासामाचारी न सम्यक् परिपाल्यते । तस्मात्तयोद्वौ गुणावत्यन्तमुचितौ । अष्टमी छन्दनासामाचारी समाप्ता ।
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १८३

Page #189

નિમંત્રણા સામાચારી
अधुना नवमी निमन्त्रणासामाचरी प्रारभ्यते । गुस्मुच्छाइ मुणीणं अग्गहियसंपत्थणा णिमंतणया । सज्झायाइरयस्स वि कज्जुज्जुत्तस्स सा होई ॥५१॥
अशनादिकमानेतुं निर्गच्छन् शिष्यः प्रथमं गुरुं पृच्छति - भवतां प्रायोग्यं किमहमानयामि ? - इति । गुरुस्तु अशनाद्यावश्यकतायां सत्यां तं कथयति । तदभावे तु निषेधं करोति यथा " न ममाशनादिना प्रयोजनम्" इति । तदनन्तरं शिष्यः पृच्छति – यदि भवाननुजानासि, तदाऽहं बालादीन् प्रति भक्ताद्यानयनार्थं निमन्त्रणां करोमि इति । यदि गुरुरनुजानाति । तदा स शिष्यो बालादीन्कथयति – मुनिवर ! गच्छाम्यहं भक्तादिकमानेतुम्, तत्कुरुष्व ममोपरि कृपां, वद किं भवतां प्रायोग्यं ? किं वा भक्तादिकमद्येच्छसि ? यदि मया लप्स्यते, तदाऽहमवश्यमानयिष्यामि - इत्यादि । इत्थञ्च गुरोरनुज्ञां गृहीत्वा साधून्प्रति पूर्वमनानीतस्याशनादेरानयनार्थं यत्प्रतिपादितं वचनमुच्यते । सैव निमन्त्रणासामाचारी भवति ।
-
छन्दनायाः सकाशान्निमन्त्रणायामेतावानेव विशेषः यदुत छन्दनायां पूर्वमानीतस्यैवाशनादेर्निवेदनं बालादीन्प्रति क्रियते । निमन्त्रणायान्तु पूर्वमनानीतस्याशनादेरानयनार्थं बालादीन्प्रति निवेदनं क्रियते । नान्यः कश्चिद् भेदः । अतो यदेव छन्दनायां निगदितम्, तत्सर्वं निमन्त्रणायामपि प्रायः समानमेवाववन्तव्यम् । यस्तु कश्चिद् विशेषोऽस्ति, स अनन्तरमेव कथयामि ।
थाह न केवलं “ये स्वाध्यायादिकं न कुर्वन्ति, किन्तु वैयावृत्यमेव कुर्वन्ति" तेषामेव निमन्त्रणासामाचारीपरिपालनं युक्तम् । किन्तु ये स्वाध्यायध्यानाध्ययनादियोगेषु रता भवन्ति, "अयं स्वाध्यायी साधुः" इति गच्छे येषां ख्यातिः सञ्जाता, तेऽप्यवश्यं परेषां भक्ताद्यानयनरूपे वैयावृत्येऽभिलाषवन्त एव भवन्ति। अतस्तेऽपि परान्प्रत्यवश्यं निमन्त्रणां कुर्वन्त्येव । यथा भो साधो ! गच्छाम्यहं भक्तादिकमानेतुम् । किं भवदर्थमानयामि ? कथयस्व । भवतां वैयावृत्यं मम तु भवोदधितरणकल्पमेव- इत्यादि ॥५१॥
अत्र शिष्यः प्रश्नयति → ननु ये तावद्वैयावृत्य एव बद्धलक्षा भवन्ति । ते तु परान्प्रति निमन्त्रणां कुर्वन्तु । ये तु प्रातः कालादारभ्यैव सूत्रपाठवाचनादानाध्यापनादिष्वनवरतमप्रमादभावेन प्रवृत्ता भवन्ति । ते तु भक्ताद्यानयनकाले परिश्रान्ता एव भवन्ति । ततश्च तेषां मनसि कथं परेषां वैयावृत्यस्याभिलाषः समुत्पद्यते ? प्रत्युत ते तु मन्स्येवमेव चिन्तयन्ति यथा यदि कश्चित्साधुर्मम भक्तादिकमानयेत्, तदा सुष्ठु भवेत्, यतोऽतीव बुभुक्षितोऽस्म्यहम्-इत्यादि । ततश्च वैयावृत्यकरैरेव स्वाध्यायिनं प्रति निमन्त्रणां कृत्वा तदर्थं भक्तादिकमानेतुमुचितमिति प्रतिभाति मम ← इति ।
आचार्यस्तु जिनवचनरहस्यं समुद्घाटयति ।
-
इच्छाऽविच्छेदेणं कज्जुज्जोगो अ हंदि पइसमयं । परिणयजिणवयणाणं एसो स महाणुभावाणं ॥५२॥
अस्यां कारिकायामर्थानुसारेण प्रथममुत्तरार्धं व्याख्याय पश्चात् पूर्वार्धं व्याख्यास्यते । तथा हि – यो महात्माऽऽसन्नमोक्षगामी भवति, यस्य भवोदधिश्चलुकप्रमाण एव भवति । तस्य तथाविधो विशिष्टतमो मोहनीयकर्मणः क्षयोपशमो भवति, येन तस्यात्मनः शक्तिरन्येभ्यः सकाशाद्विशिष्टतमा एव भवति । तादृशस्यैव महात्मनस्तथाविधक्षयोपशमजन्यशक्तिप्रभावात्सम्यग् जिनवचनानां परिभावनं समुज्जृम्भते । परे तु
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १८४

Page #190

HIV
S
CEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
CCEECCEEDECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEELGOED
H T TTTTTTTTTTTTTTTTTTTEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE निixel सामायारी विशिष्टबुद्धिमन्तोऽपि दीर्घसंसारसद्भावाज्जिनवचनं जानाना अपि जिनवचनं प्ररूपयन्तोऽपि च जिनवचनस्य, सम्यक्परिभावनविरहिता एव भवन्ति । अयन्तु महात्मा कदाचित्तथाविधज्ञानावरणीयक्षयोपशमाभावाद्मन्दबुद्धिः
अपि सन् न प्रभूतं जिनवचनं ज्ञातुं शक्नोति, न वा परान्प्ररूपयितुं शक्नोति । तथापि निकटमोक्षगामी स महात्मा र यत्किञ्चिद् जिनवचनं लब्ध्वाऽपि तस्य परिभावनं करोति । तद्रहस्यमवाप्नोति । स्वहृदये च स्थिरीकृत्य।
पालयति । यथा माषतुषादयः । र येषाञ्च मनसि निरनन्तरं जिनवचनपरिभावनं समुज्जृम्भते, ते विवेकभाजो भवन्ति । "कदा कथं कि
कर्तव्यम् ?" इत्यादि शुद्धप्रज्ञा तेषां मनसि जायते । ये च जिनवचनपरिभावनरहिताः केवलं श्रुतज्ञानमात्रं बिभ्रति । ते शास्त्रवाक्यानुसारेण सर्वं जानाना अपि व्यवहारकाले तु त्याज्यकार्याण्यपि कुर्वन्ति, B 22 उपादेयकार्याण्यपि परित्यजन्ति । यथा "कस्यापि निन्दा न कर्तव्या" इति शास्त्रवाक्यं जानाना अपि से स्वार्थेादिदोषयुक्तास्ते भृशमपरान्निन्दन्तीति तेषां विवेकज्ञानं न गण्यते।
येषाञ्च महात्मनां मनसि विवेकज्ञानं समुज्जृम्भते, ते विषयसुखेषु मोक्षप्रतिकूलेषु दृढाभिलाषवन्तो नैव। भवन्ति । यतो विवेकज्ञानात्ते महात्मानो विषयसुखानि विषधरकल्पानि महादुःखदायकानि च मन्यन्ते । ततश्च को नाम दुःखदायकं विषधरमालिङ्गेत् ? तथा "मद्यविषयकषायनिद्राविकथारूप: प्रमाद एव भवभ्रमणमूल
म्" इत्यादि जानानाः प्रमादं परिहरन्ति । इत्थञ्च विषयसुखाभिलाषस्याभावात्प्रमादपरिहाराच्च ते विशुद्धप्रज्ञाः क अनवरतं मोक्षाभिलाषं स्वमनसि समनुभवन्ति ।
__ मोक्षञ्च प्रतिसमयं स्पृह्यन्तस्ते महात्मानो मोक्षकारणीभूतेषु स्वाध्यायध्यानवैयावृत्यप्रतिलेखनादिष्वनवरतं की स्पृहावन्तो भवन्ति । को नाम बुभुक्षितस्तृप्तिमाकाडक्षमाणो मधुरभोजनं सततं नेच्छेत् ?
सततं मोक्षोपायेष्वभिलाषवन्तश्च ते सततं मोक्षोपायेषु प्रवृत्तिभाजो भवन्ति । इत्थञ्च स्वाध्यायादियोगेषु र परिश्रान्ता अपि निकटमोक्षगामिनो महात्मानो वैयावृत्ये मोक्षोपाये तीव्राभिलाषं बिभ्राणा निमन्त्रणासामाचारी
परिपालयन्त्येव। । बुभुक्षितो हि यावत्तस्य बुभुक्षा न निवर्तते, तावद्भोजनपदार्थेषु स्पृहां बिभ्रत् तान् पदार्थान्क्रमशो भुक्त। एव । तत्रापि नैकमेवाशनादिकं भुङ्क्ते । किन्तु विभिन्नान् भिन्नस्वादवतः पदार्थान् भवति । यतः स्वेष्टोऽपि पदार्थः एक एव खाद्यमानो नानन्दं समुत्पादयति । किन्त्वन्यस्वादिष्टखाद्यपदार्थैः सह खाद्यमानोऽभीष्टपदार्थो। का मनसि सुखं जनयति । सर्वानुभवसिद्धञ्चैतत् ।।
एवमेव मुमुक्षुरपि यावत्मोक्षप्राप्तिर्न भवति, तावन्मोक्षोपायेषु स्वाध्यायध्यानवैयावृत्यादिषु तीव्रस्पृहावान् ।। भवति । तश्चिोपायान् क्रमशः सेवत एव । न हि स स्वाभीष्टं स्वाध्यायादिकमेकमेवोपायं सेवते । यतः सर्वेषामुपायानां फलानि भिन्नान्येव । सर्वेषां योगानामास्वादो भिन्न एव । स्वाध्यायाद् हि विवेकः समुल्लसति।
वैयावृत्ये तु वात्सल्यभावः प्रकटीभवति । ध्याने त्वेकाग्रतागुणः प्रादुर्भवतीत्यादि । एवञ्च स्वाध्यायादिकमेकमेव 1 योगं सेवमानस्य तस्य सर्वदा तत्र रुचिर्नैव भवति । किन्तु यथा मिष्टान्नं भुक्त्वा मरिचयुक्तपदार्थेषु स्पृहा।
समुत्पद्यते, ताश्च भुक्त्वा पुनर्मिष्टाने स्पृहा भवति । एवमेवानवरतं स्वाध्यायादिकं कृत्वा पश्चाद् वैयावृत्यकाले
NSER
२ महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १८५ CRECESSARRISHTERESTLERTERESORTERRESTERIORRECTRESERESEDICESSORRESTER B

Page #191

USEREEEEEEERLER8888888RREEEEE3888888888888888888888888888888888888888888888888
A
R RORIEm निमंxel सामायारी AR तस्य महात्मनः साधूनां वैयावृत्यकरणे तीव्रोऽभिलाषो जायते एव । नहि तदा तस्य स्वाध्यायरुचि-र 2 यावृत्यरुचेर्बाधिका भवति । न वा स्वाध्यायजन्यः श्रमोऽपि वैयावृत्यरुचेर्बाधको भवति । यतो मोक्षस्तावदद्यापि नैव प्राप्तः, ततश्च तत्रेच्छापि प्रस्खलनरहितैव विद्यते । ततश्च यथा बुभुक्षित: तृप्तिं यावद सर्वानभीष्टान्पदार्थान्क्रमशो भक्षयत्येव, न च तस्य तत्र श्रमजन्यः इच्छाविच्छेदो भवति । तथैव मोक्षप्राप्तिं यावद् मुमुक्षुरपि सर्वान्स्वाध्यायवैयावृत्यादीनुपायान्क्रमश: सेवत एव । न च तस्य तत्र श्रमजन्य इच्छाविच्छेदो भवतीति स्वाध्यायादिषु रतानामपि वैयावृत्यकरणं युक्तमेव । ततश्च तेऽपि निमन्त्रणासामाचारीकर्तारो भवन्तीति सिद्धम् ।
नन्वेवं ग्लानोऽपि साधु:कथं वैयावृत्यं न कुर्यात् ? यतस्तस्यापि मोक्षेच्छा मोक्षोपायेच्छा च तीत्रैव वर्तते। ततस्तस्य रोगोऽपि वैयावृत्यकरणाभिलाषस्य प्रतिबन्धको नैव भवेत् । सत्यपि रोगे स तमवगणयन् वैयावृत्यादिकं कुर्यादेव । किन्तु तत्तु न दृश्यत इति न भवुदक्तं युक्तमिति चेन्न,
यथा हि स्त्रीषु तीव्राभिलाषवान्कश्चित्कामी कामभोगासेवनानन्तरं यद्यपि कामसुखेच्छारहित इव दृश्यते। किन्तु तन्मनस्तु तृप्तिं नैवाप्नोति । स तु पुनः पुनः कामभोगसुखमिच्छत्येव । केवलं तदा तथाविधनिमित्ताभावात्पुनः कामसुखं न सेवितुं समर्थो भवति । किन्तु कालान्तरे पुनः कामसुखनिमित्तानि प्राप्य । पुनः सेवत एव ।
यथा वा मिष्टान्नभोजनेऽतीवासक्तः कश्चित्कन्धरां यावन्मिष्टान्नं भुक्त्वा भोजनाद् विरमते, तत्र तस्य मनसि र मिष्टान्नभोजनेच्छा तु यद्यपि नैव निवर्तते । तथापि तत्रारुचिसद्भावादेकस्यापि कवलस्य खादने तदा
शक्त्यभावादेव च मिष्टान्नभोजनान्निवर्तते । मनसि तु चिन्तयत्येव यथा - यदि ममारुचिर्न स्यात्, ममोदरं शून्यं । । स्यात्, तदा प्रभूतमिष्टान्नमहं खादेयम् । किन्तु संप्रति न शक्नोमि खादितुम्-इत्यादि ।
इत्थमेव च रोगघोरपरिश्रमादिकारणवशाद् यदा महामुनीनां शरीरं वैयावृत्यादिकरणे सर्वथाऽशक्तमेव भवति। तदैव ते महात्मानो वैयावृत्यं तस्मिन्काले परित्यजन्ति । किन्तु मोक्षे दृढाभिलाषवन्तस्ते वैयावृत्यकरणे तु के दृढस्पृहावन्त एव भवन्ति । चिन्तयन्ति च यथा → अहो कष्टं, यन्मम शरीरं वैयावृत्यादिकरणेऽशक्तं जातम् ।। निर्भाग्यशेखरोऽहं, यत्सर्वविरतिं प्राप्यापि, त्रिलोकपूज्यानां प्रातःस्मरणीयानां महामुनीनां दर्शनं प्राप्यापि, तवैयावृत्यकरणावसरं लब्ध्वाऽपि च न तेषां वैयावृत्यं कर्तुं शक्नुयाम् । प्रत्युताहं तैः क्रियमाणं वैयावृत्यं का स्वीकुर्वे । यद्यहं कथमपि प्रगुणो भविष्यामि, तदाऽहं सर्वेषां मुनीनां वैयावृत्यं करिष्यामि । यथा श्रेणिकपुत्रेण । र मेघकुमारेण कृता - इत्यादि । इत्थञ्च वैयावृत्यमकुर्वाणानामपि तेषां तीव्राभिलाषवशाद् वैयावृत्यकरणजन्य एव २ गुणो भवतीति न कश्चिद्दोषः ।
वैयावृत्यकरणेऽशक्तं शरीरं बिभ्राणा मा कुर्वन्तु निमन्त्रणादिकम्, वैयावृत्यकरणे शक्तं तु परिश्रान्तमपि शरीरं बिभ्राणा महात्मानः कुर्वन्त्येव परेषां वैयावृत्यम् । यदि च न कुर्वन्ति, तर्हि नूनं तेषां मोक्षोपायेच्छा मोक्षेच्छा विषयसुखाभिलाषप्रमादयोरभावो विवेको भगवद्वचनपरिभावनं मोहनीयकर्मक्षयोपशमजन्या शक्तिः 1 निकटमोक्षगामित्वञ्च नास्तीति निश्चीयत एव । न तत्र संदेहः कार्यः ॥५२॥
ECOCEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
5 महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १८६ RES U 091580000000000CTETTESOURCHOT985505598888880500RRIAGES

Page #192

CEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
SEARRIERRIERRIERRIERTAINM
E NORM निभvel सामाधारी or ननु तथाप्यनादिवासनावासितान्तःकरणा वयं कथं विषयसुखाभिलाषं परित्यज्य मोक्षे मोक्षोपाये चल र दृढाभिलाषवन्तो भवाम इति कथयास्माकं कञ्चिदुपायं । येन मोक्षे मोक्षोपाये च दृढाभिलाषवन्तो भवाम इति । शिष्यप्रश्नं श्रुत्वा परोपकारैकरसिकमना आचार्य उपदिशति । माणुस्सं संसारे मरुम्मि कप्पदुमो व्व अइदुल्लहं । एयं लभ्रूण सया अप्पमत्तेणेव होयव्वं ॥५३॥ ___ यथा हि यत्र मरुभूमौ तृणमपि न लभ्यते, तत्र कल्पद्रुमस्य तु कथैव का ? एवमेव चतुरशीतिलक्षयोनिकेऽस्मिन्संसारे त्रसत्वमपि दुर्लभम्, प्रत्येकशरीरित्वमात्रमपि च दुर्लभं । तदा मनुष्यभवस्य तु का वार्ता ?
किन्तु यथा प्रथमारकादिप्रभावात् मरुभूमावपि कल्पद्रुमो महापुण्यवता युगलिकादिना प्राप्यते । तथैव महापुण्यवता जिनवचनश्रवणादियुक्तो मनुष्यभवः प्राप्यते । इत्थञ्च यतो मानुष्यमतिदुर्लभम् । तस्मादेव तल्लब्ध्वा सदा मोक्षोपायेषु प्रमादत्यागवतैव भवितव्यम् । येन पुनरपि संसारभ्रमणं तज्जन्यदुःखानि च न भवेत् । न नाम जिनवचनश्रवणादिविशिष्टं मानुष्यं विना संसारभ्रमणभङ्जकः कश्चिदन्य उपायः ।
इदञ्च तत्वं यस्य मनसि वज्रेणालिखितमिव सञ्जायते, स आलस्यमतिभ्रमादिदोषान्परित्यज्यानवरतं मोक्षे । र तदुपायेषु च तीव्राभिलाषवान् भवतीति बोध्यम् ॥५३॥
ननु युक्तमेव भवत्प्रतिपादितं तत्त्वं । किन्तु तस्य साधोरनवरतमेव मोक्षोपायेषु तीव्राभिलाषो वर्तत इति तु न सम्यगाभाति । स्वाध्यायकरणानन्तरं भवतु वैयावृत्यकरणेऽभिलाषः । यतस्तेन वैयावृत्यं न कृतम् । किन्तु र यदा निमन्त्रणां कृत्वा गोचरीं गत्वाऽशनादिकमानीय छन्दनां कृत्वा, साधुभ्यो यथोचितं दत्वा स कृतकृत्यो भवति । तदा तु तस्य वैयावृत्यस्याभिलाषो नैव भवेत् । यतस्तेन वैयावृत्यं कृतमेव । न तु कृतस्य। करणेऽभिलाषो कस्यापि भवति । न हि रसवतीं कृत्वा विश्राम्यन्त्या गृहिण्यास्तदैव रसवतीकरणाभिलाषो वर्तते। तस्मादनवरतं मोक्षोपायेष्वभिलाषो नैव घटते । यदि तावत्स्वाध्यायाभिलाषानन्तरं वैयावृत्याभिलाषस्तदनन्तरं । प्रतिलेखनाभिलाषस्तदनन्तरं प्रतिक्रमणाभिलाष इत्यादिरूपो मोक्षोपायेषु परावर्तमानोऽभिलाषो भवतोच्येत, तदा तु कथमपि तमनुमन्यामहे, न तु स्वोचिते प्रत्येकस्मिन् मोक्षोपायेऽनवरतमभिलाषं मन्यामह इति चेत् न, सिद्धे मुणीण कज्जे तम्मि वि इच्छोचिया असिद्धम्मि । उक्टेि तेणेव य समत्थियं किरणमुत्थुत्ति ॥५४॥
यत्तावदुक्तं भवता – रसवती कृत्वा विश्राम्यन्ती गृहिणी न रसवतीकरणाभिलाषवती भवति-इति, तदर्धसत्यम् । यतो या रसवती तया कृता, तत्करणस्याभिलाषस्तु तस्या नैव भवति । किन्त्वग्रेतनदिने करिष्यमाणाया रसवत्या अभिलाषस्तु तस्य संभवत्येव → श्वो मम जामाता दुहितृयुक्तो समागमिष्यति, स च । ममातिप्रियः, तदर्थञ्चामुकां रसवतीं करिष्यामि – इत्यादिरूपोऽभिलाषस्तस्या भवत्येव । ____ अथ वा येन सहस्रधनं लब्धं, तस्य लब्धे सहस्रेऽभिलाषो मा भवतु । किन्तु यत्सहस्रं तेन न लब्धं, किन्तु भविष्यत्काले लप्स्यमानं वर्तते, तस्मिन्तस्याभिलाषो वर्तत एव । तथा सहस्रधनाधिपतिर्लक्षधनमीहत एव । लक्षाधिपतिः कोटिधनमीच्छत्येव । कोट्याधिपतिर्नृपत्वमभिलषत्येव । नृपस्तु चक्रवर्तित्वं, चक्रवर्ती च देवत्वं,
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEGCCCCECECECECECECOG
SSSSSSSS
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी. १८७ PremRRECTORRECENTERESTERectacuasaccuERVEReects

Page #193

EEEEEEEEEEEEECE
VEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE EEEEEEEEEEEEEEEEE
ESEARNER
HEROINEETTETTTTTTEEEEEEEEEEEEEEEEEEEER निमंत्रel सामायारी 'देवश्चेन्द्रत्वमिन्द्रश्च देवाधिदेवत्वमपेक्षत एव । सर्वानुभवसिद्धमेतत् ।। ___ एवमेव महामुनिनाऽद्यतनं वैयावृत्यं तावत्कृतमेव । किन्तु भविष्यत्कालीनं तु वैयावृत्यं करिष्यमाणं वर्तते।। तस्य चाभिलाषोऽविच्छिन्नस्तन्मनसि वर्तत एव । → अद्य मया त्रयाणां साधूनामेव निमन्त्रणादिना वैयावृत्यं । कृतम्, कल्ये तु दशसाधूनां करिष्यामि । कदाचित्शक्तौ सत्यां सर्वस्यापि साधुसमुदायस्य वैयावृत्यं करिष्यामि। "कल्ये केचित्प्राधुर्णकाः समागमिष्यन्ति" इति श्रूयते । अहञ्च तेषां वैयावृत्यं करिष्यामि । निशि दीपः इवाम्बुधौ । द्विपमिव मरौ वृक्ष इव शीतेऽग्निरिव संसारे निःस्पृहभावेन महामुनीनां वैयावृत्यं दुष्प्रापं वर्तते । तच्चाधुना मया से प्राप्यते । न खलु मत्सदृशः सुभगशेखरोऽस्मिन्जगति कश्चित् - इत्यादिरूपो वैयावृत्याभिलाषः अनवरतं की संभवत्येवासन्नमोक्षगामिनां साधूनाम् ।।
यद्यप्युपयोगभावेनानवरतमभिलाषो न दृश्यते, तथापि लब्धिरुपेण तु स्वोचितानां वैयावृत्यादिर योगानामनवरतमभिलाषो महामुनीनां मनसि वर्तमानो न विरुध्यते । यथा हि विषधरो निमित्तमासाद्य सहसैव से क्रुद्धो भवति, निमित्ताभावे तु प्रशमसुखनिमग्न इव दृश्यते । तथापि निमित्तकाले सहसैव क्रोधभावं प्राप्नुवन्तं है तं दृष्ट्वा सर्वे तमनवरतक्रोधयुक्तमेव व्यवहरन्ति । एवमेव साधुरपि स्वाध्यायाद्यन्यतमयोगे वर्तमानस्तदाऽन्येषां। योगानामभिलाषवान्न दृश्यते । किन्तु यदा वैयावृत्यस्य स्वाध्यायस्य ध्यानस्य प्रतिलेखनस्य वाऽवसरो भवति, तदा सहसैव तस्मिन्नुल्लासपूर्वकं प्रवर्तमानस्य साधोरपि मनस्यनवरतं स्वोचितानां योगानां लब्धिरुपेणाभिलाषो न विरुध्यत इति बोध्यम् । योगानां करणञ्च यथाशक्त्येव ते कुर्वन्ति, येन शक्त्यतिक्रमरूपो दोषो न भवेदित्यपि सूक्ष्मधिया विभावनीयम् ।
अत्रैवार्थे दृष्टान्तान्तरमप्याहाचार्यः ।
ललितविस्तरायां हि टीकाकृत्मुनिचन्द्रसूरिः प्रतिपादयति यदुत → शक्रस्तवे "नमोत्थु णं अरहंताणं" कर इत्यत्र यद्"अस्तु" पदं वर्तते, तत्पदं प्रार्थनावाचि । ततश्च ममार्हन्नमस्कारो भवत्विति प्रार्थना तत्र क्रियते । तत्र।
येनार्हन्नमस्कारभावः प्राप्त एव, तस्य तु सा प्रार्थना निरर्थिकैव स्यात् । न प्राप्तस्य पुनरिच्छा युज्यते । किन्तु कर तथापि नमस्कारभावं प्राप्नुवतोऽपि सा प्रार्थना न विरुद्धा । यतस्तेन मन्दो मध्यस्तीव्रः तीव्रतरो वा नमस्कारः। प्राप्तः, किन्तु शीघ्रमेव केवलज्ञानं जनयन्सामर्थ्ययोगरूपो नमस्कारस्तु तेनाद्यापि नैव प्राप्तः । ततश्च येन यादृशो नमस्कारो प्राप्तः, स तस्याभिलाषं मा करोतु । परन्तु येन यादृशो नमस्कारो न प्राप्तः, तस्याभिलाषस्तु तस्य संभवत्येवेति सर्वेषामेव शक्रस्तवपठनं युक्तियुक्तमेव - इत्यादि ।
इत्थञ्च तत्रापि प्राप्तस्याभिलाषो मा भवतु, किन्त्वप्राप्तस्योत्कृष्टनमस्कारस्याभिलाषो भवत्येवेति प्रतिपादयन् टीकाकृत्सूचयति यथा “वैयावृत्यादिकमपि यावन्मात्रं प्राप्तं, तदभिलाषो मा भवतु । यत्तु न प्राप्त । तदभिलाषस्तु नैव विरोधी" इति ॥५४॥ __नन्वेवं महामुनीनां मोक्षोपायेष्वभिलाषस्य निरन्तरता भवतीति सिद्धम् । ततश्च सर्वेषां साधूनां सर्वेषु योगेषु निरन्तराभिलाषो भविष्यति । ततश्चाचार्योऽपि निमन्त्रणां कृत्वा गोचरी आनेतुं गमिष्यति । क्षुल्लको वा रत्नाधिकान्वाचनां दास्यति । अगीतार्थोऽपि च देशनां करिष्यति । यतस्तेषां तत्तद्योगेऽभिलाषनैरन्तयं वर्तते ।।
GESEREGBSEE
GEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
SSSSSSSSSSSSS
EEEEEEEEEEEEE
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १८८ REYSISTERESTIRECTORESERECTORRECE N SE E NERammar

Page #194

RESEEEEEEEEEEEEEEEEEEER
EEEEEEEEEEEE
AEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEER निमंत्रell सामाधारी निरन्तराभिलाषश्च तत्र प्रवृतिजनक इति तेऽयोग्या अपि तत्तत्कार्ये प्रवृतिं करिष्यन्तीति शिष्याक्षेपं निराकुर्वन्नाह है र ग्रन्थकृत् । इच्छाऽविच्छेओ विय ण तारिसो जोग्गयं विणा भद्दो । भद्दा कहिणु इच्छा उज्जू वंको य दो मग्गा ॥५॥
पाटलिपुत्रं जिगमिषुः कश्चिन्मार्गे गच्छन्नग्रे द्वौ मार्गों पश्यति । एकस्तावत्सरलो मार्गः, येन शीघ्रमेव पाटलिपुत्रं गम्यते । अपरश्च पाटलिपुत्राभिमुखोऽपि वक्रो मार्गः, येन महता कालेन पाटलिपुत्रं गम्यते । 1 कदाचिन्मार्गविघ्ने सति नापि गम्यते । यश्च पथिकः प्राज्ञो भवति । स सरलेनैव मार्गेन गच्छति । यो पुनः र स्वयमेव वक्रो भवति । स तु चिन्तयति "गच्छाम्यहं वक्रेण मार्गेण, "स कीदृशो मार्ग ?" इति जानामि ।।
सरलेन मार्गेण तु सर्वे एव गच्छन्ति, न तत्र पराक्रमः । यः पुनर्मत्सदृशो वक्रमार्गेण गच्छेत् । स एव पराक्रमी A भवेद्" इत्यादि । एवञ्च वक्रमार्गमाश्रयन्स महादुःखी भवति । महता च कालेन पाटलिपुत्र प्राप्नोति । व मोक्षनगरे जिगमिषूणां साधूनां मध्ये हि यस्य यस्मिन्योगे पात्रताऽभिरुचिश्च, स एव योगस्तस्य साधोः सरलो मार्गः कथ्यते । यस्य यस्मिन्योगे पात्रताऽभिरुचिश्च नास्ति, स योगस्तं साधुमाश्रित्य वक्रो मार्गो भण्यते ।
आचार्यो हि सर्वेषां साधूनां सकाशान्महानस्ति । यदि स आचार्यो निमन्त्रणां कृत्वा साधूनां वैयावृत्यं । र कुर्यात् । तदा लोको जिनशासनं निन्देत् यथा “पश्यत । जिनशासनस्याचार्याः कर्मकरा इव दृश्यन्ते । लोके से तावत्पुत्राः पितरं भजन्ते । लोकोत्तरे तु जिनशासने पितृतुल्या आचार्याः पुत्रकल्पानां साधूनां वैयावृत्यं कुर्वन्ति।
अहो जिनशासने शोभनो विनयगुणः प्रतिपादितः । युक्तमेव जिनशासनस्य लोकोत्तरत्वं । यदत्र लोकविपरीत
मेवाचरणं दृश्यते" इत्यादि । इत्थञ्च जिनशासननिन्दा, लोकानां बोधिदुर्लभता, तन्निमित्तस्याचार्यस्य 3 बोधिदुर्लभता, गच्छवासिनां साधूनामाचार्याशातना, विनयगुणध्वंसश्चेत्यादयो बहवो दोषा भवन्ति । क तस्माद्यद्यप्याचार्यः परेषां वैयावृत्यकरणे शक्तिमारुचिर्मांश्च संभवेत् । तथापि तस्य तत्र पात्रता नास्तीति
तेन वैयावृत्यकरणाभिलाषो नैव कर्तव्यः । वैयावृत्यकतॄणां पुनरनुमोदनन्तु स करोत्येव । तेनैव च। र वैयावृत्यकरणजन्यं गुणमासादयति ।
एवं ये मन्दक्षयोपशमा अध्ययनाध्यापनशक्तिविकला वैयावृत्यादावेव पात्रतावन्तो भवन्ति, ते यदि गुर्वादिकमध्यापनादिकार्यकर्तारं दृष्ट्वाऽभिलषेयुः, यथा "वयमपि साधून्नध्यापयेम । जिनशासनप्रभावनार्थं व्याख्यानं कुर्मः । समग्रगच्छस्य सञ्चालनं कुर्मः" इत्यादि । तदा यद्यपि तेषामभिरुचिरस्ति । तथापि पात्रता : नास्ति । यतस्ते यद्यध्यापनादिकं कुर्युः, तदा क्षयोपशमाभावाज्जिनवचनविपरीतमेव वदेयुः । न वा जिनवचनं स्थापयितुं शक्नुयुः । श्रोतादयश्च तेषां मूढतां दृष्ट्वा हसेयुः । तस्मात्तेषामध्यापनादिष्वभिलाषनिरन्तरता नैव से युक्ता।
तथा पूर्वजन्मनि कृताया आराधनाया अनुसारेण केचित्साधवः स्वाध्याये तीव्ररुचिमन्तो भवन्ति ।। अन्ययोगेषु पुनस्तेषां शुभोऽप्यध्यवसाय: स्वाध्याययोगाध्यवसायसदृशो नैव वर्धते । केचित्पुनः साधवो ध्याने केचिद्वा वैयावृत्ये केचित्पुनरध्यापने तीव्ररुचिमन्तो भवन्ति । यद्यप्यतेषां साधूनामन्ययोगेषु
EEEEEEEEEEEEEEEEEE
र महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १८८B MerceduresIEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEMB

Page #195

SEER
5056880038883858080GEEG003136066636GB805880GREERESERES868888888888888300000300505180056
RETIREMEETTEERTERRORE निमंxell सामायारी र विपरीतभावस्तावन्नास्त्येव । यतो जिनवचने दृढश्रद्धां बिभ्राणास्ते सर्वेषां योगानां मोक्षमार्गत्वं हृदयेन र स्वीकुर्वन्त्येव । किन्तु स्वरुच्यनुसारेण ते परान्योगान् यथोचितं पालयन्तोऽपि स्वस्यातीवाभीष्टयोगे दृढादरा
भवन्ति । एवञ्च स्वाध्याये तीव्ररुचिमान्साधुर्वैयावृत्यलाभान्श्रुत्वा वैयावृत्यकरणे दृढप्रयत्नं कर्तुं प्रयतेत, तदा र स्वभावतस्तत्र तथाविधाध्यवसायाभावात्स उभयभ्रष्टो भवेत् । स्वाध्यायस्तावत्तेन मन्दः कृत इति तल्लाभाद ।
वञ्च्येतैव । वैयावृत्ये च दृढप्रयत्नं कुर्वाणोऽपि वर्धमानाध्यवसायाभावात्तस्यापि संपूर्णं फलं नैव प्राप्नोति ।। एवं वैयावृत्ये तीव्ररुचिमान्साधुः “स्वाध्यायं सर्वोकृष्टं तपः" इति श्रुत्वा वैयावृत्ये दृढप्रयत्नं परित्यज्य स्वाध्याये प्रयत्नं यदि कुर्यात्, तदा तथाविधक्षयोपशमस्याभावात्, तथाविधायाः स्वाध्यायरूचेरभावाच्च स्वाध्यायस्यापि संपूर्णं फलं नैव प्राप्नुयात् । वैयावृत्यं च तेन हीनमेव कृतमिति तस्यापि संपूर्णो लाभो न भवेत् ।
किं बहुना ? साधूभिः सर्वेष्वेव स्वाध्यायादियोगेषु बहुमानभावो धर्तव्य एव, एकस्मिन्नपि व योगेऽरुचिमान्साधुः सम्यग्दर्शनाभ्रंशमाप्नुयात् । किन्तु यस्मिन्योगे स्वस्य पात्रता भवेत्, यस्मिंश्च स्वस्य दृढा 1 रुचिर्भवेत्, यस्मिन्योगे सेव्यमाने शुभाध्यवसायवृद्धिर्भवेत्, तस्मिन्योगे निमज्जनं कर्तव्यम् । अपरेषाञ्च र योगानामुपेक्षा नैव कर्तव्या । किन्तु यथायोगं तेषामप्याराधनं कर्तव्यमेव । श्चि योगान्स्वयं न सेवते, तान्सेवमानानां साधूनां शुभभावेन बहुमानपूर्वकमनुमोदनं विधेयम् ।
इत्थञ्चानवरतं स्वाध्याये रता यथायोगं वैयावृत्यादिकं कुर्वन्ति, अनवरतं वैयावृत्ये रताः साधवो यथायोगं स्वाध्यायं प्रकुर्वन्तीति सर्वे एव मोक्षस्य सरले मार्गे वर्तमानाः शीघ्रमेव मोक्षं प्राप्नुवन्ति । अत्र बहु वक्तव्यम्। किन्तु ग्रन्थविस्तरभयान्नोच्यते । अधिकन्तु गीतार्थसंविग्नमापृच्छ्य ज्ञेयम् ॥५५॥ ___ अथ निमन्त्रणासामाचारीमुपसंहरन्नुपदेशं ददात्याचार्यः । तम्हा गुरुपुच्छाए इहमहिगयजोग्गओ कुणउ।किच्चं अकए किच्चे विफलं तीए इहरा फलाभावो ॥५६॥ ___ यतस्तस्मि॑िस्तस्मिन्कार्ये योग्यतां विना प्रवृत्तिःकल्याणकरी न भवति । तस्मात् प्रथमं निमन्त्रणाकरणा) । गुरोरनुज्ञां गृहीत्वा निमन्त्रणायामधिकारी वैयावृत्यकर: स्वाध्यायी तदन्यो वा साधुर्मुनीन्प्रति निमन्त्रणां कृत्वा तेषां वैयावृत्यं कुर्यात् ।
यदि कदाचिद्गुरोरनुज्ञां गृहीत्वा निमन्त्रणां कुर्वतः साधोः निमन्त्रणावचनं श्रुत्वा मुनयो वदेत् यथा - यद्यपि तवाभिलाषः शोभन:, किन्तु सम्प्रति नास्माकं किञ्चिदप्यशनादिकमानेतव्यं वर्तते । यतो वयमेव तदानेतुं । गन्तारः, यद्वाऽस्माकमद्यानशनं वर्तत – इत्यादि । तदा निमन्त्रक: साधुर्यद्यपि तेषां वैयावृत्यं कर्तुं नावसरं ।। लभते, अत एव तदा न वैयावृत्यं करोति । तथापि स अवश्यं निमन्त्रणासामाचारीफलं प्राप्नोति । यतः केवलं वैयावृत्यं न फलदायकमपि तु गुर्वाज्ञापूर्वकमेव वैयावृत्यं फलदायकम् । इत्थञ्च तत्त्वतो वैयावृत्यं तु फलं प्रति गौणमेव । गुर्वाज्ञापालनमेव फलसाधकम् । गुर्वाज्ञा चानेन गृहीतैव, पालिताऽपि च । तस्मादवश्यं स वैयावृत्यं । विनापि फलमवाप्नुयात् । र यदि च गुर्वाज्ञामगृहीत्वैव निमन्त्रणां वैयावृत्यञ्च कुर्यात् । तदा गुर्वाज्ञाविलोपकः स न किञ्चिदपि फलं 1 प्राप्नोति । तस्यानुभूयमानः वैयावृत्यस्य शुभो भावोऽपि मिथ्यारूप एव । न हि साधूनां गुर्वाज्ञामतिक्रम्य
ELLEEEEEEEEEEEEE
EEEEEEEEEEEE
2 महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १० Secre tareeeeeeeeECEMBEEEEEEEEEEEEEEEEEECECCHCECEMBeeceweeeweeece

Page #196

EEEEEEEEEEEE
HEROIRAINRITERRIERRITATERIORAINM निमंत्रen सामायारी l किञ्चिदपि शुभमपि कार्यं श्रेयोभूतमिति गुर्वाज्ञा सर्वेभ्योऽपि गरियसी । गुरुश्चात्र संविग्नगीतार्थ एवापेक्षणीयः ।। ____ शिष्यः प्रश्नयति → साधुनिमन्त्रणाकरणार्थ यदा गुरोरनुज्ञां गृह्णन्गुरुमापृच्छेत् गुरुश्च तथाविधकारणवशात्साधुं ।
प्रतिषिध्येद् यथा - नाद्य त्वया निमन्त्रणा कर्तव्या, किन्तु स्वस्यैवाशनादिकमानेतव्यम् । यद्वा त्वं १ विहारपरिश्रान्तोऽसि, तस्मादन्ये साधव एव भवदशनादिकमानेष्यन्ति, न त्वया गन्तव्यम्-इत्यादि । तदा तु स साधुर्वैयावृत्यं तावन्नैव करोति । किन्तु गुरोरनुज्ञाया अभावानिमन्त्रणामपि न करोति । ततश्च किं तदा तस्य निमन्त्रणाया फलं भवति ? न वा? निमन्त्रणां विना निमन्त्रणासामाचार्याः फलं नैव भवेदिति तत्र तस्य गुरुं १ प्रति पृच्छा निष्फलैवेति ममाभिप्रायः - इति । ___ गुरुस्तु प्रत्युत्तरयति – गुरुणा निषेधे क्रियमाणे स शिष्यो यद्यपि निमन्त्रणां वैयावृत्यञ्च न करोति, तथापि र यस्तेन गुरुपृच्छारूपो विनयः कृतः, तेन तन्मनसि शुभभावोत्कर्षो जायते । ततश्च बाह्यनिमन्त्रणामकुर्वाणोऽपि
स भावनिमन्त्रणापालकस्तु भवत्येवेति भावनिमन्त्रणायास्तत्र सत्त्वात्तस्यावश्यं फलसिद्धिर्भवति । यदि च गुरुमनापृच्छ्य साधून्प्रति द्रव्यनिमन्त्रणां करोति, तदा तु गुर्वाज्ञाभङ्गरुपो महान्दोषस्तावद् भवत्येव । यदि च । साधवस्तदा निषेधं कुर्युः, तदा तस्य स्वल्पो भावोऽपि संकोचमेव प्राप्नुयादिति न तत्र तस्य कोऽपि लाभो । भवतीति यथाशक्ति योग्यकाले गुरोरनुज्ञां गृहीत्वा स्वाध्यायादियोगरतैरपि साधूभिनिमन्त्रणासामाचारी परिपालनीयेति सारः।
नवमी निमन्त्रणासामाचारी समाप्ता
181500000586880030000308383880030030038888888300143333333333333GGEGGERGER0E86031380030038086038Gokarnata
HIRESTSSSSSTERESSNEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEESERIESSERESESSESSERIES
.
.
.
.
.
.
.
.
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १८१ Sc80000EETROOTEREScareerEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEES

Page #197

EEEEEEEEEEEEEEEEE
ENTERTAITREEEEEEEEEETTEERem GपसंपE साभायारी
संप्रति दशमी चरमा उपसम्पत्सामाचारी प्रारभ्यते । तयहीणकज्जगहणे वयणं उवसंपया उवगमस्स । सा पुण तिविहा नाणे दंसणे चरित्ते य ॥५७॥
यद्ज्ञानादि कार्यं यमाचार्यदिकं विना न सम्पद्यते, तज्ज्ञानादिकं कार्यं तदाचार्याधीनं कथ्यते । यथा दार्शनिकपदार्थपरिपूरितं सूत्रकृताङ्गशास्त्रममुकस्यैवाचार्यस्याधीनं यदि भवति, न चान्ये केऽप्याचार्या तदध्यापन
कर्तुं समर्था भवन्ति, तदा सूत्रकृताङ्गाध्ययनं तदाचार्याधीनं कथ्यते । तत्कार्यस्य ग्रहणार्थं तदाचार्यनिश्रां र स्वीकुर्वाण: साधुनिश्रास्वीकारकाले यद्वचनमभिदधाति यथा “भो आचार्याः । अहं युष्मत्समीपे युष्मदधीनं से सूत्रकृताङ्गाध्ययनं कर्तुमीहे, तदर्थञ्च भवच्छरणं स्वीकरोमि । अनुगृहाण मां । मह्यं निश्रां दत्वाऽध्यापयत र यूयम्" इत्यादि । तद्वचनमुपसंपत्सामाचारी कथ्यते ।
यदि हि कश्चित्साधुर्ज्ञानादिकार्यं विनैव स्वगच्छेऽवसीदन्परगच्छे वा कस्यचिदुपरि रागभावं बिभ्रत्परस्य निश्रां स्वीकुर्यात् तदा तद्वचनमुसंपत्सामाचारी न भवति । तथा ज्ञानादिकार्यार्थमपि निश्रास्वीकारवचनमनुक्त्वैव परस्याचार्यादेनिश्रां स्वीकृर्यात्तदापि सोपसंपत्सामाचारी न भवति ।
सा चोपसंपत्सामाचारी त्रिविधा भवति – आचारांगादिशास्त्रस्याध्ययनार्थं प्रथमोपसंपत्सामाचारी भवति ।। सम्यग्दर्शनस्य निर्मलतां कुर्वाणानां सम्मतितर्कादिग्रन्थानामध्ययनार्थं द्वितीयोपसंपत्सामाचारी भवति ।।
वैयावृत्यकरण-तपःकरणार्थञ्च तृतीयोसंपत्सामाचारी भवति । है अयमत्राशयः - साधवः प्रथमं तावत्स्वगच्छ एव गीतार्थादिसाधूनां पार्वे सर्वमध्ययनं कुर्वन्ति,
वैयावृत्यादिकञ्च कुर्वन्ति । किन्तु यदा स्वगच्छे विशिष्टग्रन्थानामभ्यासं कारयितुं समर्थाः साधवो न भवन्ति । र यदा वा विशिष्टग्रन्थाभ्यासं कारयितुं समर्था अपि गीतार्थसाधवस्तथाविधानुभवरहिता भवन्ति । अन्यस्मिन्गच्छे
च तत्तद्ग्रन्थानां गूढरहस्यं जानाना अनुभविनः साधवो विद्यन्ते । तदा तादृशविशिष्टग्रन्थानामध्ययनार्थमेते साधवो गुरोरनुज्ञां गृहीत्वा परगच्छे गच्छन्ति । तत्र चार्यादीनां निश्रां गृहीत्वा तिष्ठन्ति, अध्ययनञ्च कुर्वन्ति ।। १ इत्थञ्चोपसंपत्सामाचारीपालनं संभवति । अत्रापि बहु वक्तव्यं, तदपि ग्रन्थविस्तरभयानोच्यते ॥५७॥
अधुना ज्ञानोपसंपदो दर्शनोपसंपदश्च भेदान् दर्शयति । वत्तणसंधणगहणे नाणे सुत्तत्थतदुभयं पप्प । एमेव दंसणंमि वि वत्तणमिहयं थिरीकरणं ॥५८॥ घडणं च संधणा किर तस्स पएसंतरम्मि णटुस्स । गहणं अपुव्वधरणं इहयं चउरो इमे भंगा ॥५९॥ । अत्र दृष्टान्तद्वारैव पदार्थः प्रतिपाद्यते, येन स्पष्टोऽवबोधः स्यात् । एकः साधुरुत्तराध्ययनादीनागमासे न्कंठस्थान् अकरोत् । किन्तु स्वगच्छेऽन्यस्य स्वतुल्याभ्यासं कुर्वाणस्याभावात्तेषामागमानां रात्रौ दिने वा
पुनरावर्तनं दुःशक्यं सञ्जातम् । यदि च तस्य दीर्घकालं यावत्पुनरावर्तनं न क्रियेत, तदा तेषां विस्मरणं भवेत्। र पूर्वं कृतः सर्वोऽपि प्रयत्नो निष्फल एव स्यात् । तस्मात्स साधुर्यत्र गच्छे तेषामागमानां पुनरावर्तनं कारयन्साधुर्वर्तते, तत्र गच्छति, निश्राञ्च स्वीकृत्य पुनरावर्तनं करोति । अधीतसूत्रादेः स्थिरीकरणं वर्तनमुच्यते।
एवं पूर्वमधीतानामागमानामद्य कस्यचित्साधोविस्मरणं सञ्जातम् । स तु पुनः प्रयत्नं करोति । किन्तु यत्र।
333333335555
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १८२

Page #198

A T TERSITERRITTEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEET संपE सामाचारी AR
तत्र स्थाने तस्य ते आगमा त्रुटिता इव सञ्जाताः । तेषां सन्धिस्तु स्वगच्छे यदा न संभवेत्, तदा स तदर्थमन्यत्र
गच्छे निश्रां कृत्वा तिष्ठेत् । तत्र च तथाविधाः साधवत्रुटितानामागमानां सन्धानं कारयेयुरिति ।। का पूर्वाधीतानामागमानाञ्च विनाशः प्रायो दुष्कालादिषु भवति ।
तथाऽभिनवग्रन्थानामेवाध्ययनार्थं कश्चित्साधुः स्वगच्छे सूत्रदायकस्य साधोरभावेऽपरस्मिन्गच्छे निश्रां स्वीकृत्य वसेत् ।
एष तावत्सूत्रमात्रमाश्रित्य त्रिविधोपसंपत्प्रतिपादिता। ___ एवंमधीतानामर्थानां पुनरावर्तनार्थं प्रागधीतानां संप्रति विस्मृतानामर्थानां सन्धनार्थं नूतनानामर्थानामध्ययनार्थञ्चोपसम्पत्सामाचारी भवति ।
एवमेव सूत्रार्थोभयमाश्रित्यापि त्रिविधोपसंपत्सामाचारी भवति । स इत्थञ्च सूत्रेऽर्थे तदुभये च पुनरावर्तनसन्धनाऽध्ययनान्याश्रित्य नव प्रकारा ज्ञानोपसंपद् भवति । एवमेव की सम्यग्दर्शनविशुद्धः संपादकानां ग्रन्थानां सूत्रमर्थं तदुभयञ्चाश्रित्य प्रतिपादितरीत्यैव नवप्रकारा दर्शनोपसंपद। भवति ॥५९॥ .
अत्र यस्याचार्यादेनिश्रा स्वीक्रियते, स "प्रतीच्छ्यः" इत्युच्यते । यश्च साधुनिश्रां स्वीकरोति, स प्रतीच्छक की इत्युच्यते । अनयोर्द्वयोश्चतुर्भङ्गी भवति । कर तथा हि। र संदिट्ठो संदिगुस्सेवमसंदिट्ठयस्स संदिष्ठो । संदिष्ठस्स य इयरो इयरो इयरस्स णायव्वो ॥६०॥
अत्रापि दृष्टान्तेनैव पदार्थः प्रतिपाद्यते । एकः आचार्यः स्वयं वृद्धत्वादिकारणवशाच्छेदसूत्र मध्यापयितुमसमर्थः सन्योग्यशिष्यं कथयति यथा “त्वममुकाचार्यस्य पार्वे गत्वा छेदसूत्रं पठ" इति । अत्र हि गुरुणा शिष्योऽपि संदिष्टः, अमुकाचार्योऽपि च संदिष्ट इति शिष्यस्तस्याचार्यस्य सकाशाच्छेदसूत्रं यदि पठेत् तर्हि अयं प्रथमो भङ्गो भवति ।
स गुरुर्योग्यशिष्यं कथयति यथा → त्वममुकाचार्यस्य पार्वे गत्वा छेदसूत्रं पठ, किन्तु या तवामुकाचार्यस्य से पार्वे पठनस्येच्छाऽभवत् । सा तु न योग्या, न स आचार्यो योग्यः, तस्मात्तत्पार्वे न पठितव्यम् - इति ।
अत्र हि गुरुणा यः आचार्यादिः प्रतिषिद्धः, स असंदिष्टः कथ्यते, शिष्यश्च संदिष्टः । ततश्च यदि स शिष्यो निषिद्धस्याप्याचार्यस्य पार्वे गत्वा पठेत् । तदा संदिष्टः शिष्योऽसंदिष्टस्य पार्वे पठतीति द्वितीयो भङ्गः।।
स गुरुर्योग्यशिष्यं कथयति यथा → अधुना त्वं क्षुल्लकोऽसि । छेदसूत्रस्य पठनेऽधुना तवाधिकारो नास्ति। परं त्वद्गुणान्दृष्ट्वाऽहं कथयामि । यथाऽमुकस्याचार्यस्य पार्वे गत्वा त्वया पञ्चवर्षानन्तरं पठितव्यम् । पञ्चसंवत्सराणि यावदन्थे ग्रन्थाः पठनीयाः - इति । स त्वधीरो भूत्वाऽवधिकालात्पूर्वमेव तदाचार्यस्य पार्वे
गत्वा पठति । अत्र हि स आचार्य: संदिष्टः, शिष्यस्तु तस्मिन्कालेऽसंदिष्ट इति संदिष्टस्य पार्वेऽसंदिष्टो पठतीति कर तृतीयो भङ्गः।
CEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
EEEEEEEEEE
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी. १८३ MosRRESSURESSESISTERESTERESTSESSTORESEARTISSSSROSSESSSSSSSSSSRRRRRRRRRRRRROREB

Page #199

GEGOREGEGREEEEEEEEG3333333333338038538050300387380RREEEEEEEEEEEER
Emmmmmmmmmmmmm 64संपE सामायारी , स स गुरुर्योग्यशिष्यं कथयति यथा → त्वया पञ्चवर्षानन्तरममुकाचार्यस्य पार्वे पठितव्यं ।। परन्त्वमुकाचार्यस्य पार्वे न पठितव्यम् । न तस्य तथाविधः सम्यग्बोधो वर्तते 6 इत्यादि । स च शिष्योऽवधिकालात्पूर्वमेव निषिद्धस्यैवाचार्यस्य समीपे गत्वा यदि पठति । तदाऽसंदिष्टोऽसंदिष्टस्य पार्वे पठतीति चतुर्थो भङ्गः ॥६०॥ । 1 "अत्र चतुर्यु भङ्गेषु कतमो भङ्गः शुद्ध ?" इति शिष्यजिज्ञासायां प्रत्युत्तरयत्याचार्यः । पढमो एत्थ विसुद्धो बितियपदेणं तु हंदि इयरेवि ।अव्वोच्छित्तिणिमित्तं जेणं ते विय अणुण्णाया ॥६१॥
संदिष्टः संदिष्टस्य पार्वे पठतीति प्रथमो भङ्गः सर्वथा शुद्धः । यतस्तत्र गुर्वाज्ञायाः सम्यक्पालनं भवति, स्वकार्यस्य छेदसूत्राभ्यासस्य च निर्वाहो भवति ।
शेषास्त्रयो भङ्गास्त्वशुद्धा इत्युत्सर्गः । तत्र द्वितीयतृतीयभङ्गयोर्गुवाज्ञाया देशतः पालनं देशतः खण्डनञ्च भवति । चतुर्थभङ्गे तु गुर्वाज्ञाया सर्वथोल्लङ्घनमेव भवतीति कृत्वा तेऽशुद्धाः ।
तत्रापवादस्त्वयं। र शिष्यः कदाचित्स्वगुर्वपेक्षयाऽप्यधिकपरिणतिमान्संभवति । स च सम्यक्चिन्तयति - गुरुणा 1 तावत्पञ्चवर्षाणि यावदमुकाचार्यस्य समीपेऽभ्यासो निषिद्धः । परन्तु तदाचार्यस्य वृद्धावस्था वर्तते । कदाचित्ते
मृत्युं प्राप्नुयात् । कदाचिदध्यापनस्य शक्तिं विमुञ्चेत् । यद्वा यद्यपि स आचार्यो मध्यमवयाः शोभनस्वास्थ्यधारको यद्यप्यस्ति, तथापि न जाने ? पञ्चवर्षानन्तरं तस्य सम्पर्को भवेन वा ? अधुना त्वत्रैवासन्ननगरादौ स वर्तते । यदि चाहमधुना न पठिष्यामि, तर्हि तादृक्पदार्थानामन्यपाठकस्याभावात्ते ग्रन्था विच्छेत्स्यन्ते । ममापि तादृशविशिष्टग्रन्थानां सम्यग्बोधो न स्यात् । प्रवचनविच्छेदश्च न युक्तः । तस्माद्गुरोराज्ञामुल्लङ्ध्यापि मयाऽधुनैव ते ग्रन्थाः पठनीया" इत्यादि । इत्थञ्च तथाविधकारणवशाद गुर्वाज्ञामुल्लङ्घयन्नपि स साधुर्विशुद्धभाववान्न लेशमपि दोषमवाप्नोति । र तथा कदाचिद् गुरुर्मनसि चिन्तयति यथा → मम शिष्योऽन्यगच्छे गत्वा तेषां विशुद्धाचारादिकं दृष्ट्वा मद्गच्छं परित्यजेत् । तत्रैव च निवसेत् । यद्वाऽयमेव मम वैयावृत्यं सम्यक्प्रकारेण करोति । यदि चैनं प्रेषयेयं परगच्छे, तदा मम वैयावृत्यं कः सम्यक्कुर्यात् - इत्यादि । स तु स्वार्थभावभृतो न विचारयति यदुत → प्रवचनोन्नतिरेव सर्वोपरि तत्त्वं । न शिष्यस्य मद्गच्छे निवासः, न वा मवैयावृत्यं । तुच्छा एते पदार्थाः, न परिणतजिनप्रवचनतत्त्वस्य ममैतादृशी भावनोचिता - इत्यादि । ततश्च स शिष्यं केनापि प्रकारेण वारयति । शिष्यस्तु गीतार्थः परिणतश्च सन् सर्वं सम्यग्जानानो जिनप्रवचनाविच्छेदार्थं गुर्वाज्ञामुल्लङ्ध्यापि परगच्छे गच्छेत्, (जिनप्रवचनञ्च गृह्णीयात् । न तस्य कश्चिदपि दोषः ।।
अत्र हि विशुद्धपरिणाम एव प्रमाणम् । स च शिष्येण गुरुणा वा स्वात्मनि सम्यगवधारणीयः । यदि हि की स्वात्मनि वर्तमानमशुद्धपरिणाममपि विशुद्धपरिणाममिव शिष्यो गुरुर्वा मन्येत । तदा तु तयोरहितमेव स्यात् ।। स्वच्छन्दतापरिणामं शुद्धपरिणामं मन्वानस्य शिष्यस्याहितं भवेत् । संकुचितपरिणामं परोपकारबुद्धिरूपं मन्वानस्य गुरोरहितं भवेदिति निष्कर्षः । अत एव ये गुरवो गीतार्थसंविग्ना भवन्ति, ते तु सर्वं सम्यग्जानाना न कदापि
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १८४ PETER

Page #200

AMRITERARETTERTREETITIER
BuसंपE सामायारी जिनप्रवचनस्य शिष्यस्य वा हानि कुर्वन्तीमाज्ञां ददाति । ततश्च तत्र तेषां शिष्याणां प्रथमो भङ्ग एव श्रेयान् । । ते यदि स्वमतिकल्पना किञ्चित्कदालम्बनमवलम्ब्य द्वितीयादिभङ्गेषु प्रवर्तेरन्, तदा ते गुर्वाज्ञाभडजका 8 महापापिनो भवन्ति । 20 यत्र च गुरवोऽगीतार्था असंविग्ना भवेयुः, तत्र तेषां ये विदितपरमार्थाः, गुरुपारतन्त्र्यस्य हृदयं जानानाः, क स्वच्छन्दतादोषं प्रति तिरस्कारवन्तो विशुद्धप्रज्ञा शिष्याः भवन्ति । ते एव द्वितीयादिभङ्गेषु प्रवर्तमानाः र प्रवचनाविच्छेदं कृत्वा महतीं निर्जरां प्राप्नुवन्ति । यद्यपि तेषां गुरवः प्रायोऽगीतार्था असंविग्नाश्च न भवन्ति । तथापि द्रव्यक्षेत्रकालभावविषमतामाश्रित्य सर्वत्र सर्वं संभवतीति न काचिदाशङ्काऽत्र करणीया । अत्रापि बहु । वक्तव्यं। किन्तु ग्रन्थविस्तरभयादेव न वच्मि ॥६१॥
ननु गुरोरनुज्ञां विनैव कार्यकारणे गुरुपारतन्त्र्यरूपचारित्रस्यैव भङ्गो भवेत् । ततश्च कथं गुर्वाज्ञाविरुद्धमाचरन्साधुर्विशुद्धिमान्भवेदित्याशङ्कां परिहर्तुमाह। कारणजायं पप्प य नाणिट्टाफला तया अणापुच्छा । एत्थय णेगमणयओ परोप्परं तारतम्मं वि ॥६२
प्राक्तनगाथायामुक्तमेव यदुत "प्रवचनविच्छेदो मा भूदित्याशयवान्नेव स साधुर्मुर्वाज्ञामुल्लङ्घयन्नपि दोषभाग्नैव भवति । प्रत्युत विशुद्धाध्यवसायेन निर्जरां प्राप्नोति । गुर्वाज्ञोल्लङ्घनं गुरोरनापृच्छा वा प्रवचनाविच्छेदादिपुष्टकारणं विना क्रियमाणमेवानिष्टफलं ददाति । तादृशकारणसद्भावे तु गुर्वाज्ञोल्लङ्घनं गुरोरनापृच्छा वा नैवानिष्टफलं
जनयति" इति । व अत्र ह्यत्सर्गतोऽशुद्धेष्वप्यपवादतो विशुद्धेषु त्रिषु भङ्गेषु नैगमनयोऽपवादमार्गत्वरुपं समानतां विशुद्धेः प्रकर्षापकर्षलक्षणां तरतमताञ्च मन्यते । एतदर्थश्च नयप्रतिपादकेभ्यो ग्रन्थान्तरेभ्योऽवसेयः ॥६२॥
अत्र हि प्रसङ्गतो "गुरोः पार्वे केन विधिना सूत्रार्थग्रहणं क्रियत ?" इत्यर्थग्रहणस्य विधिं संक्षेपतो की दर्शयति । 1 इहयं अत्थग्गहणे विहि जिणवरेहिं पण्णतो । पुदिव उचिएठाणे पमज्जणा होइ कायव्वा ॥३॥
___ अत्र हि सूत्रग्रहणस्य विधिर्न प्रतिपाद्यते । स तु ग्रन्थान्तरादवसेयः । केवलमत्रार्थग्रहणविधिरेव प्रदर्श्यते।। । तत्र प्रथमं यत्र स्थाने कोलाहलो न भवेत्, श्रावकादीनां गमनागमनाभ्यां विक्षेपो न भवेत्, अर्थदातुश्च पवनादिना प्रसन्नता भवेत्, तादृशेऽर्थोपदेशायोचिते स्थाने प्रमार्जना कर्तव्या।
ननु प्रमार्जनाया किं फलं भवतीति चेत् ? शृणु । प्रमार्जना हि चारित्राचारोऽस्ति । अर्थग्रहणञ्च ज्ञानाचारः। ज्ञानाचारश्च चारित्राचारेण सह विरोधं विना पाल्यमान एव श्रेयान् । यदि हि चारित्राचारं विना ज्ञानाचार: पाल्यते, तदा तु स ज्ञानाचारोऽनाचार एव भवति । तस्माद्ज्ञानाचारोऽनाचारो मा भवतु श्रेयस्करश्च भवत्विति स्पृहावता भूमिप्रमार्जनेन चारित्राचारपालनमवश्यं कर्तव्यम् । यतश्च चारित्राचारं विना पाल्यमानो ज्ञानाचारोऽनाचारो भवति। तत एव वसतिसंप्रेक्षणं विना पूर्वधरविरचितानां ग्रन्थानामभ्यासरूपो ज्ञानाचारोऽनाचारो भवति । तृणसंघदृनादिदोषदुष्टे स्थाने शीघ्र स्थण्डिलं गत्वा दूरं निर्दोषस्थाने स्थण्डिलमगत्वा सेव्यमानो ज्ञानाचारोऽनाचारो भवति । दीर्घकालपर्यटनेन प्राप्यमाणां निर्दोषगोचरी त्यक्त्वाऽल्पकालेन प्राप्यमाणां सदोषां भिक्षां गृहीत्वा PoemRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRE
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १८५ SarastraMERRRRRRRRRRRRRRRIERasERESOURUN000RRECEMB
3885603800cameric83c888888888888888830666038003880GGREERGEGREGOGGREGsa HECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
FECCEC66

Page #201

CEE ઉપસંપદ સામાચારી
क्रियमाणो ज्ञानाचारोऽनाचारो भवति । किं बहुना ? सर्वत्र निष्कारणं चारित्राचारं परित्यज्य ज्ञानाचारः सेव्यमानोऽनाचार एव भवति । कारणे तु सति चारित्राचारं विनाऽपि ज्ञानाचारो न दुष्टः । प्रत्युतापवादमार्गरूपः स श्रेयस्करो भवति । यथा सन्मतितर्कादिग्रन्थानामध्ययनार्थं काशीगमने आधाकर्मादिदोषदुष्टाया अपि भिक्षाया अनुज्ञा गीतार्थैर्दीयत इति कारणे तु सति चारित्राचारं विनाऽपि सेव्यमानो ज्ञानाचारो न दुष्ट इति स्थितम् । कारणाभावे तु चारित्राचारपालनमवश्यं कर्तव्यम् । यतस्तत्कल्याणपरम्पराया हेतुरस्ति ॥६३॥ दो निसिज्जाउ तओ कायव्वाओ गुरुण अक्खाणं । अकयसमोसरणस्स उ वक्खाणुचियत्ति उस्सग्गो ॥६४॥
प्रमार्जनानन्तरं गुरोरुपवेशनार्थं स्थापनाचार्यस्य स्थापनार्थञ्चेति द्वे निषद्ये कर्तव्ये । तत्र स्थापनाचार्यं विनाऽर्थव्याख्यानं गुरोरनुचितमितिकृत्वा स्थापनाचार्यस्य तत्र स्थापनाऽवश्यं कर्तव्येत्युत्सर्गः । अपवादतः पुनः तथाविधकारणे सति स्थापनाचार्याभावे पुस्तकादिकं स्थापयित्वाऽर्थदाने न दोषः । खेले य काइयाए जोग्गाई मत्तयादं दो होंति । तयवत्थेण वि अत्थो दायव्वो एस भावत्थो ॥ ६५ ॥
1
यदि गुरोः श्लेष्मणो रोगोऽस्ति । अल्पकालान्तर एव च प्रश्रवणागमनरुपो रोगो वर्तते । तदा तत्र श्लेष्मार्थं प्रश्रवणार्थञ्च द्वे मात्रके गुरुसमीपे स्थापनीये । ततश्च यदाऽर्थदानकाले मुखे श्लेष्मागच्छेत् तदा श्लेष्ममात्रके प्रक्षिपेत् । यदा चार्थदानकाल एव प्रश्रवणशङ्का भवेत् तदा प्रश्रवणमात्रके प्रश्रवणं कुर्यात् ।
यदि च तत्र द्वे मात्र गुरोः समीप एव न स्थाप्येयाताम् । तदा तु प्रश्रवणार्थं गुरुणोत्थाय दूरस्थितस्य मात्रकस्य समीपे गन्तव्यं स्यात् । तत्र च तावत्कालमर्थव्याख्यानस्य विघातो भवेत् । तथा श्लेष्मनिष्ठीवनार्थमपि दूरस्थितस्य मात्रकस्य समीपे गन्तव्यं स्यात् । तत्रापि तावत्कालमर्थव्याख्यानस्य व्याघातो भवेत् । न च स युक्तः, दुर्लभः खलु जिनवचनार्थलाभ इति अर्थव्याख्यानव्याघातस्य परिहारार्थं गुरोः समीप एव द्वे मात्रके स्थापनीये ।
शिष्यः प्रश्नयति ननु श्लेष्ममात्रकस्य तत्र स्थापनं तावद्युक्तमेव । किन्तु प्रश्रवणमात्रकस्य स्थापनं न युक्तम् । यतः प्रायोऽर्थव्याख्यानमनवरतं तु मुहूर्तमात्रकालं यावदेव भवति । गुरुश्चार्थव्याख्यानात्पूर्वं प्रश्रवणं कृत्वैव तत्रागच्छतीति मुहूर्तकालमध्ये पुनस्तस्य गुरोः प्रश्रवणशङ्खैव न संभवतीति तत्र प्रश्रवणमात्रकस्य स्थापनं निरर्थकमेव ← इति ।
आचार्यस्तु समादधाति शिष्य ! यस्य गुरोस्तथाविधो रोगो भवेत्, येन कारणेन मुहूर्तकालमध्येऽपि द्विस्त्रिर्वा प्रश्रवणं भवेत्, तत्र प्रश्रवणमात्रकस्य स्थापनं सार्थकं भवति । अन्यत्र तु न कर्तव्यम् - इति ।
ननु किमेतादृशरोगयुक्तोऽपि गुरुरर्थव्याख्यानं करोति ? येन तत्र प्रश्रवणमात्रकस्य स्थापनं क्रियते ? तादृशरोगवान्गुरुस्तु नैवार्थव्याख्यानं कुरुते इति ममाभिप्राय इति चेत्
—
अत एव जिनवचनरहस्यानभिज्ञेोऽसि । अन्यथा नैवं त्वं वदेः । शृणु तावज्जिनवचनरहस्यम् । साधूनां हि गृहीते संयमजीवने वैराग्यं विवेकं तत्वज्ञानञ्च विना स्थिरता न संभवति । एते त्रयोऽपि गुणा अर्थव्याख्यानादेव लभ्यन्ते । यदि च गुरुरर्थव्याख्यानं न कुर्यात् । तदा शिष्या अन्यत्रैव विषयसुखादिषु पुनरभिलाषं कुर्युः,
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १७७

Page #202

CEEEEEEEEEEECCCCCCCEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEGECCEEGEEEEEEEEEEEEEEE
HEROINEERIEEEEEEEEEEEEEEN पसंपE सामायारी प्रमादिनश्च भवेयुः । वैराग्यादिगुणरहिताश्च ते कदाचिच्चतुर्थव्रतभङ्गादिरूपाणां महापापानामासेवका भवेयुः ।। 2 ततश्चानन्तसंसारिणो भवेयुः । तत्कारणञ्च तेषां स गुरुरेव, येन तेभ्यो दीक्षा दत्ता । स तु गुरुः शरणागतानां शिष्याणां हिंसक एव भवति । यस्तान् शिष्यानर्थव्याख्यानेन वैराग्यादिगुणवतो न विदधाति । यतश्चैवम्, तस्मादेव तादृशरोगवताऽपि गुरुणाऽर्थव्याख्यानं कर्तव्यमेवेति ज्ञापनार्थमत्र प्रश्रवणमात्रकस्य गुरोः समीपे स्थापनं ३ प्रतिपादितमिति बोध्यम् ॥६५॥ । “ननु निरोगी गुरुस्तावदर्थव्याख्यानं दद्यादेव, तददाने भवदुक्ता दोषा भवन्त्येव । किन्तु तथाविधरोगग्रस्तो गुरुर्यदि वाचनां न दद्यात्, तदा तु तस्य को दोष ?" इति शिष्यप्रश्नं मनसिकृत्य समादधात्याचार्यः। तावइयावि य सत्ती इहरा नूणं निगहिया होइ । सत्तिय णिगृहंतो चरणविसोहिं कहं पावे ? ॥६६॥ ___ तस्य गुरोर्यद्यपि तथाविधो रोगो वर्तते । किन्तु तथापि तस्यार्थव्याख्याने शक्तिरस्त्येव ।। केवलमर्थव्याख्यानकाल तस्य सकृदद्विर्वा प्रश्रवणार्थमुत्थानं तेन गुरुणा कर्तव्यं स्यात् । न चैतावन्मात्रेण तस्य । सर्वाऽपि शक्तिः विनष्टा वक्तुं शक्येत । स हि तत्रोपविश्यार्थव्याख्यानकरणे शक्त एवेति यदि स तथाविधरोगवशादर्थव्याख्यानं न कुर्यात्तदा तेन विद्यमाना शक्तिर्निगूहिता भवेत् । शक्तिञ्च निगूहन्साधुश्चारित्रोत्कषं नैव । प्राप्नुयात् । ततश्च गुरोश्चारित्रविशुद्धिर्दूरापास्ता भवेत् । ___प्रथमगुणस्थाने तावत्सम्यग्दर्शनं सर्वेषु जिनवचनेषु श्रद्धानरूपं नास्ति । चतुर्थगुणस्थाने जिनवचनेषु । श्रद्धानरूपं सम्यग्दर्शनं वर्तते, किन्तु चारित्रमोहनीयोदयात्ते संयमयोगेषु विद्यमानामपि शक्तिं न स्फोरयन्ति । 8 संसारत्यागस्य शक्तिं बिभ्राणा अपि न ते संसारत्यागं कुर्वन्ति । किन्तु षष्ठगुणस्थाने सर्वेषु जिनवचनेषु । श्रद्धानरूपं सम्यग्दर्शनं स्वयोग्येषु च संयमयोगेषु यथाशक्ति प्रवृत्तिश्च वर्तते । यथा यथा शक्तिस्फोरणं वर्धते,
यथा यथा च शक्तिनिगृहनं हीयते, तथा तथा चारित्रस्य विशुद्धिर्भवति । षष्ठे गुणस्थानेऽपि चारित्रपरिणामा 2 असंख्येया विद्यन्ते । ततश्च सर्वेषां शक्तिस्फोरणं शक्तिनिगूहनत्यागश्च सदृशो न भवति । किन्तु येषां शक्तिस्फोरणं
शक्तिनिगूहनहानिश्चाधिकौ स्तः, तेऽधिकविशुद्धिभाजो भवन्ति । ___ अत एव "साधुना जिनानां कीयत्यः आज्ञाः पाल्यन्ते?" इति तु न प्रधानम् । किन्तु "साधुना जिनाज्ञासु सम्यक् श्रद्धानं शक्ति निगूहनत्यागश्च कियान् कीदृशश्च क्रियत" इत्यस्यैव प्रधानता । ततश्च नमस्कारसहितमात्रप्रत्याख्यानं कर्तुं शक्नुवन्साधुर्यदि तदेव जिनाज्ञाबहुमानपूर्वकं कुर्यात्, तदा स संविग्नो।
भण्यते । प्रतिदिनमाचामाम्लकरणस्य शक्तिं बिभ्राणस्तु यदि विकृतिभोजनमिश्रितमेकाशनकं द्वयशनकं वा का कुर्यात्, तदा शक्तिनिगृहनवान्स संविग्नतां जहाति । ____ तथा वृद्धत्वादिकारणवशाद् विराधनायुक्तं स्थण्डिलपरिष्ठापनं कुर्वन्नपि तत्र जिनाज्ञानुसारेण सम्यग्यतनां कुर्वन्साधुः संविग्नो भवति । निरोगी युवा च साधुर्यदि दूरवर्तिस्थाने विशुद्धस्थण्डिलभूमौ सत्यामपि से स्वल्पदोषदुष्टमासन्नवर्तिस्थानमेव निष्कारणं स्थण्डिलगमनार्थमासेवते, तदा स असंविग्नो भवति । अत्र बहु वक्तव्यं । तत्तु नोच्यते । केवलं जिनाज्ञाबहुमानपूर्वकं शक्तिनिगूहनं विना च जिनाज्ञानां सम्यक्पालनमेव संविग्नतायाः साधकम्, चारित्रविशुद्धेः संपादकञ्चेति सारः ।
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १८७ MORRORISSETURESSETTERTERESEREEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEB

Page #203

KARIIIIIIIIIIIIIIIINERIUIREETERRRRIERRENTIATERMERE संपE सामाचारी म् अत एवोपदेशमालायामपि शक्तिनिगूहनत्यागद्वारैव साधुत्वं प्रतिपादितम् । तदुक्तं तत्र → जो हुज्ज र असमत्थो रोगेण वा पिल्लिओ जरियदेहो सव्वमवि जहा भणियं कयाइ न तरिज काउं जे । सोवि या निययपरक्कमववसायधिईबलं अगृहंतो मुत्तूण कुडचरियं जई जयंतो अवस्स जई - इति । अनयोः । कारिकयोस्तात्पर्यार्थस्त्वयम् । “हे साधवः । यद्यपि भवतां मध्ये केचित्स्वभावत एवाल्पशक्तिमन्तो भवेयुः ।। केचित्पुनभिन्नभिन्नरोगैराक्रान्ता भवेयुः । केचित्पुनर्वृद्धत्वं प्राप्ताः सन्तो निर्बला रोगिणश्च भवेयुः । ततश्च ते साधवो यद्यपि सर्वासामपि जिनाज्ञानां पालनं कर्तुं न शक्नुयुः । न तत्र वयं कञ्चिदुपालम्भं दद्मः । यो हि यत्कार्ये केनापि कारणेन शक्तिमान्नेव न भवेत्, तस्य तत्कार्यकरणे कः प्रेरणां कुर्यात् ? को वा तत्कार्यमकुर्वाणं तमुपालभेत ? किन्तु तैः साधूभिरपि शक्तिनिगृहनं तु नैव कर्तव्यम् । यस्य यावती शक्तिविद्यते, स तावतीं शक्तिं ।
स्फोरयित्वा संयमयोगेषु व्यवसायवान् भवेत् । यदि च स साधुरात्मवञ्चनं नैव कुर्यात्, किन्तु धृतिबलमवलम्ब्य र संयमयोगेषु यथाशक्ति प्रयत्नं कुर्यात् । तदाऽल्पीयसीमपि जिनाज्ञां यथाशक्ति पालयन्स नियमाद्भावसाधुरेव भवति । न तत्र कश्चिद्सन्देहः" इति ।
तस्मात्तथाविधरोगवताऽपि गुरुणा शक्तौ सत्यामर्थव्याख्यानं शरणागतेभ्यो मुनिवरादिभ्यो देयमेवेति स्थितम् ॥६६॥
ननु यद्यपि तस्य गुरोर्वाचनादानशक्तिः सर्वथा न क्षीणा। किन्तु तथापि स गुरुर्यावती शक्तिरस्ति, तावतीं। शक्तिमाश्रित्य वाचनादानमकृत्वा यदि कार्यान्तरं कुर्यात्, तदा तु तेन शक्तिनिगूहनम् न कृतमिति ३ से चारित्रविशुद्धिस्तस्य भवेत् । अर्थव्याख्यानं हि दीर्घकालिकम्, ततश्च तत्र श्रमोऽधिको भवति । यदि च से स्वल्पकालिके कार्यान्तरे रोगी गुरुः स्वशक्ति व्यापारयेत्, तदाऽधिकः श्रमोऽपि न भवेत्, शक्तिनिगूहनमपि च । न स्यादिति न कश्चिद्दोषः इति शिष्याशङ्कां मनसिकृत्याचार्यः शिष्यस्य मुग्धतां प्रकटयति । अणुओगदायगस्स उकाले कज्जंतरेण णो लाहो । कप्पडववहारेणं को लाहो रयणजीविस्स ॥१७॥
शिष्य ! किं रत्नवणिजः कदापि स्थूलवस्त्रव्यापारं कुर्वन्ति ? किंवा स्थूलवस्त्रव्यापरकरणे तेषां। रत्नव्यापारसदृशो लाभो भवति ? ते हि रत्नवणिजो रत्नव्यापारे एव निपुणाः । ततश्च ते स्वशक्त्यनुसारेण का रत्नव्यापारमेव कुर्वन्ति । न तु स्वशक्तिं स्थूलवस्त्रादिव्यापारे योजयन्ति । एवमेव च ते स्वल्पमपि रत्नव्यापार का कृत्वा महान्तं लाभं प्राप्नुवन्ति ।
एवमेवार्थव्याख्यानं हि रत्नव्यापारसदृशम् । अन्ये योगाः पुनर्वस्त्रव्यापारसदृशाः । यो ह्यर्थव्याख्यानकरणे शक्तिमान्भवति, स पुनरन्यस्मिन्योगे स्वशक्तिं न व्यापारयति । यदि च व्यापारयेत् । तदाऽर्थव्याख्यानसदृशं लाभं कुन प्राप्नोति । तस्मात् यावती शक्तिर्विद्यते, तावती शक्तिरर्थव्याख्यानकरण एव तेन व्यापारणीया।
ननु तथा सति गुरुणाऽर्थव्याख्यानमेवानवरतं करणीयं । न पुनः प्रतिक्रमणादयो योगाः सेवनीयाः । यतो र भवदुक्तरीत्या ते योगाः वस्त्रव्यापारसदृशाः । तत्र च रत्नव्यापारसदृशो लाभो नैव भवेत् । तथा च सति र गुरुणाऽर्थव्याख्यानं विना सर्वेऽपि योगाः परित्याज्या भवेदिति चेत् न,
सर्वं हि कार्यं स्वकाले क्रियमाणमेव श्रेयः । अकाले क्रियमाणं शोभनमपि कार्यं न हितकारि भवति ।
230003086GUES8888888888888888800008666001150GOGGERGREENERGREGORGEOGRaasRG888888888880GGESSERGREE8838
SSES
SESSEEEEEEES
2 महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १८८३ PresenOSURESHREEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEER

Page #204

EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE.
REEEEEEEEEEEEEEEEEE
FEEEEE
MEANINITIERRIERRIERRIERRIEROIN संपE सामायारी न हि रत्नवणिजोऽपि सततमेव रत्नव्यापारं कुर्वन्ति । किन्तु रात्रौ प्रहरद्वयं यावन्निद्रां कृत्वा, भोजनकाले भोजन कृत्वा स्वजनादिषु यथोचितं व्यवहारं कृत्वा योग्यकाल एव रत्नव्यापारं विदधति । एवं राजसभायां यथा । र सेवकस्य महता स्वरेण राज्ञो गुणानामनुमोदनं युक्तं भवति, तथा राज्ञो निद्राकाले किं तच्छोभनं भवेत् ? यथा ।
वा राजसभायां रत्नभृतायाः स्थाल्याः समर्पणं शोभते, तथा भोजनकाले भोजनार्थमुपविष्टस्य राज्ञ अग्रे रत्नभृतायाः स्थाल्याः स्थापनं किं युक्तं भवेत् ? तस्माद्गुरुणाऽपि व्याख्यानकाल एव व्याख्यानकरणं श्रेयः ।। प्रतिक्रमणकाले तु प्रतिक्रमणम् । प्रायश्चित्तप्रदानादिकाले तु प्रायश्चित्तप्रदानादिकरणम् । ततश्चार्थव्याख्यानकालेऽन्यकार्ये शक्तिं व्यापारयन् गुरुर्न यथोचितं लाभमाप्नोति, प्रत्युत दोषभाग्भवति । तस्मादर्थव्याख्यानकाले गुरुणा स्वशक्तिस्तत्रैव व्यापारणीयेति हृदयम् ।
किञ्च यथा दीर्घकालं यावत् रत्नव्यापारे एव प्रवृत्तिं कुर्वाणास्तत्रैव निष्णाता भवन्ति । ततश्च यदि ते वस्त्रादिव्यापारे प्रवर्तेरन्, तदा तु तत्र तेषां निपुणता नास्तीति कृत्वा ते तत्र भृशं प्रयतमाना अपि न सफलतां। प्राप्नोति । एवमेव येऽर्थव्याख्याने एव निष्णाताः सञ्जाताः । तत्रैव चिरकालं यावत्प्रवृतिं कुर्वाणाश्च वर्तन्ते ।। तेषामर्थव्याख्यानकालेऽन्यकार्येषु निपुणतैव नास्तीति कृत्वा ते तत्र सफलतां नैवाप्नुवन्ति । ____ रत्नवणिजोऽपि हि मुख्यवृत्या रत्नव्यापारमेव कुर्वन्ति । गौणवृत्या तु परानपि व्यापारान्विदधति ।। एवमेवार्थव्याख्याताऽपि मुख्यवृत्याऽर्थव्याख्यानमेव विदधाति । गौणवृत्या त्वन्यान्योगान्परिपालयतीति मुख्ययोगं त्यक्त्वा गौणयोगेषु प्रवृत्तिः न विशिष्टफलदायिका भवेदिति दृष्टव्यम् ।
सर्वथैवार्थव्याख्यानशक्तेरभावे तु गुरोरर्थव्याख्यानमकृत्वाऽन्यस्मिन्कार्ये स्वशक्त्यनुसारिणी प्रवृत्तिन चारित्रविशुद्धेः प्रतिबन्धिकेत्यपि बोध्यम्। ____ किंबहुना ? यो हि यदा यत्र कार्येऽधिकारी भवति, स तदा तदेव कार्यं कुर्वन् विवेकी गण्यते । तदितरस्तु। शोभनमपि कार्यं कुर्वाणो नैव विवेकीति विवेकः ॥६॥
प्रसङ्गतः कश्चित्पदार्थान्प्रतिपाद्य पुनरप्यर्थव्याख्यानविधि प्रदर्शयति । वंदति तओ सव्वे वक्खाणं किर सुणंति जावइया । तत्तो काउस्सग्गं करेंति सव्वे अविग्घट्ठा ॥६८॥ __ तत्र यावन्तः साधवोऽर्थव्याख्यानं शृण्वन्ति, ते सर्वे एव द्वादशावर्तवन्दनेन गुरुं वन्दन्ते । ततश्चोत्पन्नानां विघ्नानां क्षयार्थमनुत्पन्नानाञ्चोत्पत्स्यमानानां विघ्नानामनुत्पत्यर्थं कायोत्सर्गं कुर्वन्ति ॥६८॥
ननु विघ्नक्षयार्थं कायोत्सर्गस्वरूपं मङ्गलं क्रियते । किन्तु यस्य शास्त्रस्य विघ्नानां क्षयार्थं कायोत्सर्गरूपं मङ्गलं क्रियते । तदेव शास्त्रं स्वयं मंगलभूतं वर्तते । यतः शास्त्रमपि सर्वेषां विघ्नानां क्षयकरणार्थमेव क्रियते। विघ्नक्षयकारकञ्च शास्त्रं मङ्गलमेव । यदि च शास्त्रस्वरूपमङ्गलस्य विघ्नानां क्षयार्थमन्यन्मङ्गलमपेक्ष्यते, तर्हि तस्यापि मङ्गलस्य विघ्नानां क्षयार्थं तृतीयं मङ्गलं करणीयं स्यात् । तस्यापि तृतीयमङ्गलस्य विघ्नानां क्षयार्थं । चतुर्थमङ्गलं करणीयं स्यात् । इत्थञ्चानवस्था भवेत् । तस्मात् मङ्गलभूतस्य शास्त्रस्य विघ्नानां क्षर्यार्थमन्यमन्मङ्गलं नैव युक्तमिति चेत् न, जइवि हु मंगलभूयं सव्वं सत्थं तहावि सामण्णं । एयम्मि उविग्धखओ मंगलबुद्धीइइ एसो ॥६९॥
EEEEEE
GessRGE
CECECEEEE
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • १८८ Broomnamasama
c ass80888888888000

Page #205

EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
HTTEERTISITERARI ENTERTAINE GHNE सामायारी स यद्यपि संपूर्ण शास्त्रं स्वयमेव मङ्गलभूतम् । शास्त्रस्य प्रत्येकवाक्यं विघ्नक्षयसमर्थमिति यदि प्रत्येकवाक्यमपि मङ्गलं भवति, तर्हि संपूर्ण शास्त्रन्तु सुतरां मङ्गलमेव । किन्तु तन्मङ्गलं सर्वेषां विघ्नानां ।
क्षयार्थमुपयोगी । यानि पुनः शास्त्रस्यैव प्रतिबन्धकीभूतानि विघ्नानि, तेषामभावकरणार्थं तु शास्त्रं कथमुपभी युज्यते ? यतः शास्त्रं यदा स्वयमुत्पन्नं भवेत्, तदा तत्सर्वविघ्नानां विनाशकं भवेत् । प्रकृते तु शास्त्रमेव नोत्पन्न, किन्तु प्रयत्नेनोत्पाद्यते । ततश्च शास्त्रात्प्राक्कालभाविनां शास्त्रस्यैव प्रतिबन्धकीभूतानां रोगादिविघ्नानां क्षयः शास्त्रात्कथं स्यात् ?
यथा ह्यजैनमत उत्पन्नो भगवान्कृष्णः कंसादिदुष्टजनानां संहारको भवेत् । किन्तु कृष्णस्यैवोत्पतौ ये दुष्टाः । प्रतिबन्धकाः, तेषां विनाशस्तु स्वयमनुत्पन्नः कृष्णः कथं कुर्यात् ? तेषां विनाशस्त्वन्येनैव करणीयः । 2 एवमत्रापि समुत्पन्नं शास्त्रं सर्वविघ्नानां विनाशकं भवेत् किन्तु शास्त्रस्यैवोत्पतौ यानि विघ्नानि, तेषां। विनाशस्तु शास्त्रभिन्नेनैव पदार्थेन करणीयः । तस्मात् शास्त्रीयविघ्नानां विनाशाय कायोत्सर्गकरणं युक्तमेव ।
ननु "शास्त्रस्य प्रत्येकवाक्यानि मङ्गलभूतानि" इति तावदुक्तमेव । ततश्च प्रथमवाक्यरचनायाः सकाशादेव 2 द्वितीयवाक्यस्य विघ्नानि विनश्येयुः । ततश्च द्वितीयवाक्यमुत्पद्यते । तस्माच्च तृतीयवाक्यस्य प्रतिबन्धकीभूतानि विघ्नानि विनश्येयुः । एवमेव क्रमशः सकलस्यापि शास्त्रस्य निर्विघ्नोत्पत्तिर्भविष्यति । न तत्र मङ्गलान्तर स्यावश्यकतेति चेत् न,
प्रथमवाक्यस्य प्रतिबन्धकीभूतानि यानि विघ्नानि, तेषां विनाशं कः कुर्यादिति वद । तस्मात्तदर्थं । कायोत्सर्गकरणं न्याय्यम् ।
नन्वेवं सति कायोत्सर्गस्य प्रतिबन्धकीभूतानां विघ्नानां विनाशं कः कुर्यादिति प्रश्नोऽपि भवत्येव । ततश्च ई तदर्थं तृतीयं मङ्गलमप्यावश्यकं भवेत् । एवञ्च प्राक्प्रदर्शिताऽनवस्था स्यादिति चेत् न, कायोत्सर्गो हि वर्तमानकाल एव क्रियते । तस्य च सर्वाऽपि सामग्री विद्यत एव । ततश्च तत्र विघ्नानामसंभवान्न तत्र
न्तरस्यावश्यकता। ननु शास्त्रस्य प्रथमवाक्यमप्यधुनैव क्रियते । न च तत्रापि विघ्नानां संभवः । ततस्तत्रापि मङ्गलान्तरमना वश्यकमेव । इत्थञ्च कायोत्सर्गकरणं निरर्थकं इति चेन्न, ___मङ्गलं हि मङ्गलबुद्ध्या गृह्यमाणमेव विघ्नविनाशकं भवति । मङ्गलबुद्ध्याऽगृह्यमाणं तु विघ्नविनाशकं
न भवति । यथा साध्वादिमङ्गलं मंगलबुद्ध्याऽगृह्णतामज्ञानिनां साध्वादिमङ्गलं विघ्नविनाशकं न भवति । एवञ्च 1 यद्यपि प्रथमवाक्यादिरूपं शास्त्रं स्वयमेव मङ्गलं, विघ्नविनाशकञ्चास्ति । किन्तु "प्रकृतं शास्त्र मङ्गलमस्ति" 1 इति मङ्गलबुद्ध्याऽगृह्यमाणं शास्त्रं विघ्नविनाशकं न भवति । ततश्च विघ्नानि संभवेयुः । ततश्च । र शास्त्रपरिसमाप्तिर्न स्यात् । तस्मात्सर्वेषां श्रोतॄणां मनसि "इदं शास्त्रं मङ्गलम्" इति मङ्गलबुद्धेः समुत्पादनार्थं ।
कायोत्सर्गः क्रियते । कायोत्सर्गकरणे च सति श्रोतारो जिज्ञासापृच्छादिना "शास्त्रं मङ्गलम्" इति प्रतिपत्तारो। भवन्ति । एवञ्च प्रथमवाक्यादिरूपं शास्त्रं विघ्नविनाशकं भवति । ततश्च शास्त्रस्य समाप्तिर्भवति ।। तस्मात्कायोत्सर्गकरणं युक्तमेवेति स्थितम् ।
SOTRESSETTEGRECIESGRASSES
ತು
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • २००३ RESOURISONSTORIESERTISTERIESORTERSITERRENESSORTEREDEEconce

Page #206

ઉપસંપદ સામાચારી
ननु यदि मङ्गलमपि मङ्गलबुद्ध्याऽगृह्यमाणं, अमङ्गलबुद्ध्या वा गृह्यमाणं मङ्गलकार्यकारि न भवति । तदाऽमङ्गलमपि मङ्गलबुद्ध्या गृह्यमाणममङ्गलकार्यकारि न भविष्यति । इत्थञ्च सज्जनाः सर्वेष्वमङ्गलेषु मङ्गलबुद्धिमेव करिष्यन्ति । येनामङ्गलजन्याः प्रत्यवायाः न स्युः । न चैतद्युक्तं प्रतिभातीति चेत् न,
यथा हि चिन्तामणिरत्नं कर्करमिव मन्यमानो जडः श्वादीनां हननार्थं प्रक्षिपेत्, ततश्च चिन्तामणिरत्नं जडं प्रति कर्करकार्यकार्येव भवति, न तु चिन्तामणिरत्नकार्यकारि । एवमेव मङ्गलमपि जडं प्रति मङ्गलकार्यकार नैव भवति ।
किन्तु कर्करमेव चिन्तामणिरत्नमिव यो जडो मन्यते, तं प्रति स कर्करश्चिन्तामणिरत्नकार्यकारि नैव भवति । एवमेवामङ्गलमेव मङ्गलमिव यो जडो मन्यते, तं प्रति तदमङ्गलं मङ्गलकार्यकारि नैव भवतीति न सज्जना अमङ्गलेषु मङ्गलबुद्धिं कुर्वन्ति । तस्मान्न कश्चिद्दोषः ।
ननु तथापि शास्त्रस्य प्रथमकारिकायामेवेष्टदेवतानमस्काररूपं मङ्गलं ग्रन्थकारः करोत्येव । तत्र च श्रोतॄणामपि स एव नमस्कारो मङ्गलरूपो भविष्यति । एवञ्च कायोत्सर्गकरणन्तु निरर्थकमेव । यतः इष्टदेवतानमस्काररूपादेव मङ्गलात्शास्त्रे मङ्गलत्वबुद्धिस्तया च शास्त्रमङ्गलद्वारा विघ्नक्षयो भविष्यत्येवेति चेत् न, ग्रन्थारम्भे ग्रन्थकारेण क्रियमाणं मङ्गलं ग्रन्थकारमाश्रित्य प्रधानमपि श्रोतॄणामाश्रित्य तु गौणमेवेति तन्मङ्गलं श्रोतॄणां मनसि तथाविधभावस्य जनकं न भवति । तस्मात्तथाविधभावोत्पादनार्थं कायोत्सर्गकरणरूपं विशिष्टं मङ्गलमावश्यकमिति बोध्यम् ॥६९॥
" कायोत्सगानन्तरं ते किं कुर्वन्ति ?" इत्याह ।
वंदिय ततो वि गुरुं णच्चासणे य णाइदूरे अ । ठाणे ठिया सुसीसा विहिणा वयणं पडिच्छंति ॥७०॥
कायोत्सर्गकरणानन्तरं पुनः सर्वे श्रोतारोऽर्थव्याख्यातारं वन्दन्ते । ततश्चार्थव्याख्यातुरतिनिकटेऽतिदूरे वा स्थाने नोपविशन्ति । किन्तु यथोचितस्थाने उपविशन्ति । अतिनिकटे उपवेशनेऽर्थव्याख्यातुराशातना भवेत् । अतिदूरे चोपवेशनेऽर्थव्याख्यातुर्वचनानि श्रवणकोटरे न प्रविशेयुः । तस्माद्यत्र स्थाने उपवेशनेऽर्थव्याख्या तुराशातना न भवेत्, सम्यक्श्रवणञ्च स्यात् । तत्रैव ते उपविशन्ति । ततश्चेवमुचिते स्थाने स्थिताः सुशिष्याः निद्रां विकथाञ्च परित्यज्याञ्जलियोजनं कृत्वा भक्तिबहुमानाभ्यां गुरुवचनं शृण्वन्ति । विस्मितमुखाश्च ते भवन्ति । अपूर्वपदार्थस्य श्रवणे हृदयेऽमन्दानन्दं प्राप्नुवन्तस्ते तथाविधमुखचेष्टादिद्वारा गुरोर्मनस्यपि हर्षं जनयन्ति । यथा चार्थव्याख्यातुर्गुरोः परितोषो वर्धेत, तथैव ते विनयादिकं कुर्वन्ति । एवञ्चानया रीत्या शृण्वन्तः सुशिष्याः शीघ्रमेवेष्टानां सूत्रार्थानां पारं प्राप्नुवन्ति ॥ ७० ॥
वक्खाणंमि समत्ते काइयजोगे कयंमि वंदंति । अणुभासगमन्त्रे पुण वयंति गुरुवंदणावसरे ॥७१॥
यदाऽर्थव्याख्यानं समाप्तं भवति । तदा प्रथमं ते साधवो वन्दनमकृत्वैव प्रश्रवणार्थं गच्छन्ति । यतो मुहूर्तकालात्ते तत्र स्थिताः, ततश्च केषाञ्चित्प्रश्रवणाशङ्का भवेदेव । एवञ्च प्रश्रवणयोगं कृत्वा ते सर्वे गुरुणा कृतस्य अर्थव्याख्यानस्य पुनरावर्तनं कारयन्तमनुभाषकनामानं साधुं द्वादशावर्तवन्दनेन वन्दन्ते ।
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • २०१

Page #207

aee ઉપસંપદ સામાચારી
केचित्पुनरत्रेत्थमभिदधति यथा → अर्थव्याख्यानात्पूर्वमेव यदा गुरवे वन्दनं दीयते, तदैव ते साधवोऽनुभाषकं वन्दन्ते ← इति ॥ ७१ ॥
अत्र शिष्यः प्रश्नयति
1
नणु जेट्टे वंदणयं इहयं जइ सोऽहिगिच्च पज्जायं । वक्खाणलद्धिविगले तो तम्मि णिरत्थयं णु तयं ॥ ७२ ॥ पज्जाएण वि लहुओ वक्खाणगुणं पडुच्च जइ जेटठो । आसायणा इमस्सवि वंदावंतस्स रायणियं ॥७३॥
ननु " क्षुल्लकाः ज्येष्ठं साधुं वन्देरन्" इति हि जिनवरैरनुज्ञातम् । ज्येष्ठश्च दीक्षापर्यायापेक्षयैव व्यवहीयते । यो दीक्षापर्यायापेक्षया ज्येष्ठो भवति, स वयसा लघुरपि दीक्षापर्यायापेक्षया क्षुल्लकैर्वयोवृद्धैरपि साधुभिः वन्द्यत इति भावः ।
एवञ्चाहं प्रश्नं करोमि व्याख्यानावसरे के कं वन्दन्ते ? किं यो व्याख्यानलब्धिविकलोऽपि दीक्षापर्यायापेक्षया ज्येष्ठो भवति, तं सर्वेऽन्ये साधवो वन्दन्ते ? किं वा व्याख्यानलब्धियुक्तं दीक्षापर्यायापेक्षया क्षुल्लकमपि साधुमन्ये साधवो वन्दन्ते ? इति ।
यदि हि प्रथमः पक्षः, तर्हि तद्द्वन्दनं निरर्थकमेव । यत इदं वन्दनं व्याख्यानार्थमेव क्रियते । स च ज्येष्ठो व्याख्यानं दातुमेवासमर्थ इति तं वन्दमानाः साधवस्तत्पार्श्वोत्किमपि फलं नैव लभन्ते । इत्थञ्च निरर्थकमेव तद्वन्दनम् ।
अथ द्वितीयः पक्षः, तर्हि सोऽपि न शोभनः । यतस्तत्र तु दीक्षापर्यायापेक्षया ज्येष्ठा अपि लब्धिविकलाः साधवो लब्धियुक्तं साधुं वन्दन्ते । ततश्च ज्येष्ठान्वन्दापयतस्तस्य क्षुल्लकसाधोः रत्नाधिकानामाशातनारूपो दोषो भवेत् । तस्माद्” अत्र वन्दनदानं कथं कर्तव्यम् ? " इति मम प्रश्नस्य तात्पर्यम् । यत्र दीक्षापर्यायापेक्षया ज्येष्ठ एव व्याख्याता भवति, तत्र तु नेयमापत्तिः । किन्तु यत्र क्षुल्लको व्याख्याता भवति । तत्रेयमापत्तिरिति बोध्यम् ॥७२-७३॥
आचार्यः सिद्धान्तं प्रकटीकरोति ।
भन्नइ इहयं जेट्ठो वक्खाणगुणं पडुच्च णायव्वो । सोऽवि रायणिओ खलु तेण गुणेणंति णो दोसो ॥७४॥
स हि पर्यायापेक्षया क्षुल्लकोऽपि साधुर्व्याख्यानकरणशक्तिमपेक्ष्य तु परेभ्यः साधुभ्यः सकाशाज्ज्येष्ठ वास्ति । इत्थञ्च तदा सोऽप्यन्यज्येष्ठसाधुभ्यः सकाशाद् व्याख्यानगुणमाश्रित्य रत्नाधिकोऽस्ति । तस्मात्तदा पर्यायापेक्षया ज्येष्ठानपि व्याख्यानगुणापेक्षया क्षुल्लकान्साधून् वन्दापयन् व्याख्याता साधुर्न लेशमपि दोषमाप्नोति । यः खलु स्वयं हीनगुणोऽपि सन्नधिकगुणान्वन्दापयति, स तेषामाशातनाकारी भवति । यः पुनर्व्याख्यानगुणाधिकः सन्व्याख्यानगुणापेक्षया हीनगुणान् वन्दापयति, स तु नाशातनाकारी भवति ।
ननु तथापि क्षुल्लकव्याख्याता परान्वन्दापयितुमयोग्य एव । यतः स ज्ञानगुणापेक्षयाऽधिकोऽस्ति । ज्येष्ठाः पुनश्चारित्रगुणापेक्षयाऽधिकाः सन्ति । इत्थञ्चैकैकगुणापेक्षया ते परस्परं समाना एव, न तु न्यूनाधिकाः । न च समानगुणान्वन्दापयितुं स योग्य इति चेत्
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • २०२

Page #208

EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
PRATISHTRAITREATRITERATURE
m m पसंपE सामायारी ___ अहो भवतां जाड्यम् । यथा हि चतुर्वेदान्जानन्नपि ब्राह्मणो यदाऽऽयुर्वेदं ज्ञातुमिच्छति, तदा वैद्यस्य पार्वे 28 गत्वा वन्दनसत्कारादिना तं वैद्यं तोषयित्वाऽऽयुर्वेद ज्ञानं प्राप्नोति। यदा तु स एव वैद्यश्चतुर्वेदान्ज्ञातुमिच्छति, 8
तदा सोऽपि ब्राह्मणपाडें गत्वा वन्दनादिना तं तोषयित्वा चतुर्वेदज्ञानं प्राप्नोति । र यो हि यद्वस्त्वपेक्षते, स तद्वस्तुस्वामिनं भजत इति नियमः । अत एव सुर्वणकारो वस्त्रसीवनार्थं तन्तुवायं सेवते, स एव च तन्तुवायोऽलङ्कारकरणार्थं सुवर्णकार सेवते । राजानो विद्यार्जनार्थं ब्राह्मणान्सेवन्ते, ब्राह्मणाश्च स्वकटम्बादिपोषणार्थं राजानं सेवन्ते । एवमत्रापि व्याख्यानकाले ज्येष्ठाः ज्ञानप्राप्तिमिच्छन्तीति कत्वा त एव ज्ञानवन्तं क्षुल्लकमपि मुनि वन्दन्ते । स तु क्षुल्लकश्चारित्रवृद्धिमिच्छतीति कृत्वा दिवसमध्ये सामाचार्यनुसारेण सकृद्विाँ ज्येष्ठान्वन्दते । ततश्चात्र न कोऽपि दोषः । ___तथापि यदि कदाग्रहमाश्रित्येदमेव मन्येत यदुत हीनगुणोऽधिकगुणवतो वन्दापयितुं सर्वथा सर्वदाऽयोग्य एव । तदा तु महत्सङ्कटं स्यात् । यत एवं सति ये क्षायिकसम्यग्दृष्टयः श्रेणिकाद्याश्चतुर्थगुणस्थानवर्तिनः । ते क्षायोपशमिकसम्यक्त्वशालिभ्यः साधुभ्यः सकाशात्सम्यग्दर्शनगुणापेक्षया गुणाधिका एव । एवञ्च। सम्यग्दर्शनापेक्षया हीनगुणाः साधवः श्रेणिकादीन् वन्दापयितुमयोग्या एव स्यात् । न चैतद् युक्तम् । किन्तु क्षायिकसम्यग्दृष्टयोऽपि श्रेणिकाद्याश्चारित्रगुणं काडक्षन्ते। तत एव ते चारित्रगुणस्वामिनः क्षायोपशमिकसम्यग्दृष्टीन् मुनीन्वन्दन्ते । ते च मुनयो न तान्निषिध्यन्ति । न वा दोषभाजो भवन्तीति व्याख्यानकाले ज्येष्ठान् वन्दापयन्नपि क्षुल्लको दोषी नैव भवति ।
ननु तर्हि क्षायोपशमिकसम्यग्दृष्टयः साधवोऽपि क्षायिकसम्यग्दर्शनमपेक्षन्त एव । एवञ्च तैः श्रेणिकादिभ्यो। वन्दनं देयं स्यात् । श्रेणिकादिभिश्च तस्य निषेधोऽकर्तव्यः स्यात् । न च महावीरसाधवः श्रेणिकमवन्दन्त ।
तस्मादियमापत्तिः कथं निवार्येतेति चेत् निश्चयनयवद्व्यवहारोऽपि बलवान् । व्यवहारे च साधूनां श्रावकेभ्यो र वन्दनदानं प्रतिषिद्धेमेवेति नेयमापत्तिः ॥७४॥
इममेव पदार्थं स्पष्टयन्नाह । जाणंतस्स हि अगुणं अप्पाणं सगुणभावविक्खायं । वंदावंतस्स परं दोसो मायाइभावेणं ॥५॥
यो हि साधुरात्मानं जानाति यथा → यद्यपि मया सर्वविरतिर्गृहीता, तथापि प्रमादविषयसुखलालसादिदोषयुक्तोऽहं न तां सम्यक्परिपालयामि । मम महाव्रतानि मृतप्रायाणि सञ्जातानि । प्रश्रवणश्लेष्ममलादीनां परिष्ठापनेऽहं यतनामपि न करोमि । मुखवस्त्रिकां विनैव ब्रवीमि । सावधवचनानि मम स्वाभाविकानि सञ्जातानि। गुरुमनापृच्छ्यैव कियन्ति कार्याणि करोम्यहं । विजातीयदर्शने मत्तमिव भवति मे मनः । वस्त्रपात्रादीनाञ्च महान्परिग्रहस्तदुपरि रागश्च मम वर्तते । न वाऽहमुत्तरगुणेषु निर्दोषभिक्षाटनस्वाध्यायध्यानभावनादिष्वपि प्रयते । यथाशक्ति मूलोत्तरगुणपालनसमन्विता एव साधवः षष्ठादिगुणस्थानवर्तिनो भवन्ति । अहन्तु न तथा । यदि मम मनसि सम्यक्पश्चात्तापोऽस्ति, तदा कदाचिदहं सम्यग्दृष्टिरस्मि । किन्तु सम्यग्दृष्टिरप्यहं परेषां वन्दनं ग्रहीतुमयोग्य एव । सुविहिताः साधव एव वन्दनग्रहणे योग्याः । किन्तु मम चारित्रवेषं दृष्ट्वा मुग्धजनाः मां साधुं मत्वा महतादरेण मां वन्दन्ते । अहन्तु “साधुगुणयुक्त" इति लोके प्रसिद्धि प्राप्तोऽस्मि । तस्माद्वन्दमानान् श्रावकादीन् RRENTIRECTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTERRORIES
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी . २०३ RRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRE1000RRB
ELEBRastraa
208000083685086RREE688888888888888800388603050000066

Page #209

be
REE000000000000000000000REERUIREOX88003888888888886पसंपE साभाथारी निषिध्यामि । प्रकटीकरोमि मत्स्वरूपम् -- इत्यादि । स यदि वन्दमानान् निषिध्येत्, स्वयञ्च साधुवेषं परित्यज्य श्रावको भवेत्, साधुवेषे वा दृढानुरागानान्स साधुवेषं बिभ्राणोऽपि संविज्ञपाक्षिकभावं स्वीकुर्यात्, तदा दोषी न भवति।
यस्तु स्वं गुणविकलमवन्दनीयं जानानोऽपि यश:कीर्तिप्रतिष्ठासुखशीलतादीन् तुच्छपदार्थानाकाङ्क्षमाणः स्पृह्यन्वन्दमानान्मुग्धजनान्न निवारयेत्, आत्मनो निर्गुणताञ्च न प्रकटीकुर्यात्, स मायादिभावेन महादोषभाग्भवति। दुर्लभं भवति तस्यानन्तकालेऽपि चारित्रम् । दुर्गतयस्तस्य करतलगता इव भवन्ति । तदुक्तमध्यात्मसारे "व्रतभारासहत्वं ये विदन्तोऽप्यात्मनः स्फुटम्, दम्भाद्यतित्वमाख्यान्ति, तेषां नामापि पाप्मने । ॥१॥ कुर्वते ये न यतनां सम्यक्कालोचितामपि, तैरहो यतिनाम्नैव दाम्भिकैर्वञ्चयते जगत् ॥२॥ धर्मार्थिनाऽतस्त्याज्यो दम्भोऽनर्थनिबन्धनम्, शुद्धिः स्याद् ऋजुभूतस्येत्यागमे प्रतिपादितम् ॥३॥ जिनैर्नानुमतं किञ्चिन्निषिद्धं वा न सर्वथा । कार्ये भाव्यमदम्भेनेत्याज्ञा पारमेश्वरी ॥४॥ ___चतस्रोऽपि कारिकाः स्पष्टा एवेति न विवृणोमि । . ___ यतश्चैवं, तस्मात्स्वयं निर्गुणेन साधुना परेषां वन्दनं नैव ग्राह्यम् । वर्तमानकाले तु तथाविधव्यवहाराभावाद वन्दनग्रहणकाले दृढः पश्चात्तापभावो धर्तव्यः । यथौचित्यञ्च स्वदोषास्तत्र प्रकटीकर्तव्या इति ॥७४॥ ___अत्र हि निर्गुणसाधोः परान्वन्दापयतस्तावद्दोषो भवतु, किन्तु व्याख्यानकाले व्याख्यानलब्धियुक्तो ज्येष्ठान वन्दापयन्नपि लेशमपि दोषं नैव प्राप्नोति । यतः स तथाविधनिर्गुणसाधुसदृशो नास्ति । केवलं प्रवचनस्याराधनार्थमेव वन्दनग्रहणं करोति । अत एव "पर्यायापेक्षया क्षुल्लकोऽपि व्याख्याता र परान्वन्दापयन्निर्दोषः" इत्येव केवलं न, प्रत्युत स चारित्रगुणहीनोऽपि यदि भवेत् तथापि तदा व्याख्यानगुणयुक्तः सन् परान्वन्दापयन्नपवादमार्गतो निर्दोष एव ॥५॥
एतदेवाह। र एत्तो अववाएणं पागडपडिसेविणोऽवि सुत्तत्थं । वंदणयमणुण्णायं दोसाणुववूहणाजोगा ॥७६॥
पर्यायमात्रापेक्षया क्षुल्लको व्याख्याता व्याख्यानकाल उत्सर्गत एव वन्दनीयः । यदि स क्षुल्लको व्याख्याता 1 मूलगुणे उत्तरगुणे वा निष्कारणमेवातिचारान्सेवते । तदा स उत्सर्गतोऽवन्द्यः । किन्तु व्याख्यानकाले। व्याख्यानगुणमाश्रित्य स अपवादतो वन्दनीयो भवति । तत्र हि प्रवचनार्थं जिनवरैर्वन्दनमनुज्ञातमिति भावः ।।
ननु चारित्रभ्रष्टं प्रति वन्दनं तस्मिन्विद्यमानानां दोषाणामनुमोदनरूपमिति जिनवरैस्तस्य निषेधः कृतः ।। अधुना तु तं प्रत्येव वन्दने क्रियमाणे कथं तद्गतानां दोषाणामनुमोदनरूपो दोषो न भवेदिति चेत्
ननु प्रागेवोक्तम्, यदुतात्र चारित्रभ्रष्टस्यापि साधोः व्याख्यानकरणगुणमात्रमपेक्षमाणाः साधवस्तं वन्दन्ते । तत्र तत्पाश्र्वात्प्रवचनार्थप्राप्तिरेवानेन वन्दनेनेष्यते । न तु तद्गतानां दोषाणां मनसाऽप्यत्रानुमोदनं क्रियते ।। ततश्चापवादतः तं प्रति वन्दनकरणे न दोषः ॥७६॥ निच्छयणएण इहयं पज्जाओ वा वओ व ण पमाणं । ववहारस्स पमाणं उभयणयमयं च घेतव्वम् ॥७७॥ ___ निश्चयनयो मन्यते - यः साधुरितरसाधुभ्यः सकाशाद्गुणैरधिको भवेत् स तेषां वन्दनीयो भवति । न हि
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
र महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • २०४ ReasomaraGREENEResmameraERTERRRRRRRREsamaccedis

Page #210

BOLEBELLELEECEECEEEEEEEEEEEE
REEEEE EEEEERTAIEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEER GUसंपE सामायारी वयसा ज्येष्ठः पर्यायेण वा ज्येष्ठो वन्दनीयो भवति । यतो वयसा ज्येष्ठः पर्यायेण वा ज्येष्ठः कदाचिदवन्दनीयोऽपि स्यात् यदि स चारित्रगुणविकलो भवेत् । यथा जमाल्यादयः पर्यायेण ज्येष्ठा अपि साधूनामवन्दनीयाः सञ्जाताः।
न वा पर्यायेण लघुः साधुनियमादवन्दनीय एव भवेत् । यतो यदि स अतिमुक्तक इव लघुरपि सन् केवलज्ञानादिगुणभाग्भवेत्, तदा सर्वेषां ज्येष्ठाणामपि वन्दनीयो भवेत् ।
तस्मात्पर्यायो वयो वा वन्दनविषये नैव प्रेक्षणीयः । किन्तु “यो गुणाधिकः, स गुणहीनानां ज्येष्ठानामपि वन्दनीय" इत्येव मन्तव्यम् ।। व व्यवहारनयोऽभिदधाति "को नाम निश्चयाभिप्रायं प्रतिक्षिपेत् ? यन्निश्चयनयेनोक्तं, तत्सम्यगेव ।।
गुणाधिकत्वमेव वन्द्यत्वप्रयोजकं । किन्तु छद्मस्थाः खल्वेते साधवः । को जानाति ? कः साधुः कस्माद । गुणाधिकः ? कस्माद्वा गुणहीनः ? विचित्रा हि जीवानां परिणतिर्भवति । न हि साधूनां मध्येऽमुकस्य । गुणाधिकत्वममुकस्य तदपेक्षया गुणहीनत्वं वा वक्तुं पार्यते । यतः कदाचिदनवरतमाचामाम्लकारी साधुर्भोजनासक्त्यादिरोगरहित इव प्रतिभाति, किन्तु स्वाध्याये प्रमादी भवेत् । स्वाध्यायेऽप्रमत्तश्च परिणतिमानपि । साधुर्भोजनादावासक्तिमानपि भवेत् । तत्र कः कस्माद् गुणाधिको गुणहीनो वेति सर्वज्ञं विना न निश्चीयते । 8 अनुमानन्तु केषाञ्चिदेव गीतार्थानां तात्विकं भवति । अन्ये तु तत्र निश्चयं कर्तुं नैव शक्नुवन्ति । तस्मात् । निश्चयनयाभिप्रायो वास्तविकोऽपि वन्द्यवन्दकविवेके वन्दनादिव्यवहारे च नैवोपयोगी भवति । ततश्चात्रेदमेव मन्तव्यम् यदुत यथा यथा पर्यायवृद्धिर्भवति, तथा तथा गुणवृद्धिरपि सम्यग्जिनाज्ञापालकानां भवत्येव । एवञ्च ये यथाशक्ति जिनाज्ञापालका भवन्ति, पर्यायेण ज्येष्ठाश्च भवन्ति । ते यथाशक्ति जिनाज्ञापालकेभ्यः पर्यायेण लघुभ्यः प्रायो गुणाधिका एव भवन्तीति यथाशक्ति जिनाज्ञापालनविशिष्टोऽधिकपर्यायो यस्य वर्तते, स हीनपर्यायवतां वन्दनीयो भवति । हीनपर्यायवन्तश्च तं वन्दन्ते । ___ननु पर्यायवृद्धिगुणवृद्धौ कथं कारणं भवेदिति चेत् दृष्टान्तेनेदं कथयामि । समानक्षयोपशमवन्तौ । समानरुचिमन्तौ समानपरिश्रमवन्तौ द्वौ साधू स्तः । तत्र यः प्रहरद्वयं यावत्स्वाध्यायं करोति, तस्य ज्ञानमधिकं भवति । यः पुनरधुना वैयावृत्यादिकं कृत्वा प्रहरमात्रं यावत्स्वाध्यायं करोति, तस्य ज्ञानं न्यूनं भवेत् । अत्र हि ह्यन्येषां कारणानां समानताऽस्ति, ततश्च कालभेद एव ज्ञानाधिकतादौ नियामको भवति । एवं यथाशक्ति जिनाज्ञापालकानां मध्येऽधिकपर्यायवतोऽगुणवत्ताऽल्पपर्यायवतश्चाल्पगुणवत्ता युक्तैव। ___ यदा च द्वयोः साध्वोः क्षयोपशमे रुचौ वा तारतम्यं भवेत्, तदा कदाचित्प्रहरद्वयं स्वाध्यायं कुर्वतः
सकाशात्प्रहरमात्रं स्वाध्यायं कुर्वतो ज्ञानमधिकं संभवेत् । एवं यदि पर्यायज्येष्ठोऽपि साधुर्जिनाज्ञापालनादौ का प्रमादिदोषान्सेवेत, तदा स जिनाज्ञापालनेऽप्रमादवतोऽल्पपर्यायिनः सकाशादपि हीनगुणः संभवेत् ।
तदेतत्सर्वं समालोच्य "सम्यग्जिनाज्ञापालकानां मध्ये पर्यायेण ज्येष्ठो वन्दनीयो भवति" इति मन्तव्यम् ।।
व्यवहारनिश्चयनयौ प्रतिपाद्य सम्प्रति स्वीकारयोग्यं प्रमाणं दर्शयामि । तदपि शृणु । व्यवहारनिश्चय र योरुभयोरप्याभिप्रायौ समादरणीयौ । यदि हि स्थूलदृष्ट्या जिनाज्ञापालक: पर्यायज्येष्ठः केनचित्प्रकारेण निश्चितमेव गणहीनो निश्चीयते. तदा स नैव वन्दनीयः । यथा निह्नवाः जिनाज्ञापालका पर्यायज्येष्ठाश्च भवन्ति,
EEEEEEEEEEE
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
EEEEEEEE
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी. २०५ MERESERESTRESSET86888RRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRES

Page #211

388600506100500058888RGREESOME0000056683IGGEOGRE88888888888880GGRESSGGREEGC0050000000000000
20333333333003333333333333303300000
MARRIERTERTREETTERTAITERATTITITTERRORITERARE GiपE सामायारी किन्तु तेषामुत्सूत्रप्ररूपणं निरीक्ष्य तेषु मिथ्यात्वं गुणहीनत्वरूपं निश्चित्य सुविहितास्तान् न वन्दन्ते । तथाऽत्रापि
बोध्यम् । अत्र हि अधिकपर्यायरूपो व्यवहाराभिप्रायोऽस्ति । किन्तु निश्चयाभिप्रायो नास्तीति स वन्दनीयो न क भवति । र यदा तु कश्चित्साधुर्विशुद्धतमेन जिनाज्ञापालनादिनाऽन्यजिनाज्ञापालकज्येष्ठेभ्यः सकाशादधिकगुणो। निश्चीयते, किन्तु स साधुर्पयायहीनोऽस्ति । तदा सोऽपि ज्येष्ठानां वन्दनीयो न भवति । अत्र हि निश्चयनयस्या 8 भिप्रायो वर्तते, किन्तु व्यवहारनयस्याभिप्रायोऽधिकपर्यायरूपो न वर्तत इत्यत्र स वन्दनीयो न भवति ।
एवं वन्दनादिविषयेषूत्सर्गतः प्रमाणमेवाङ्गीकरणीयम् । पर्यायाधिकस्याधिकगुणवत्त्वे सति तं प्रति वन्दनं उभयनयसम्मतं भवतीति तत्र प्रमाणस्वीकारो भवति । अपवादतस्तु व्याख्यानकाले व्यवहारनयो गौणो भवति, निश्चयनयो मुख्यो भवतीति पर्यायहीनोऽपि पर्यायज्येष्ठैर्वन्द्यते । तथैव तथाविधकारणवशाद्गुणविहीनोऽपि १ पर्यायाधिको वन्द्यते । तत्र हि निश्चयनयो गौणो भवति । व्यवहारस्तु मुख्यो भवति । यथा वर्तमानकालेऽमुकत्र
गच्छादौ सर्वथा गुणविहीनोऽपि ज्येष्ठः साधुर्जानानैरपि लघुभिः साधुभिर्वन्द्यते, न च तत्र ते भाववन्दनं कुर्वन्ति। तत्र व्यवहारस्य मुख्यत्वं ज्ञेयम् ॥७७॥ .. इत्थञ्च प्रायः प्रमाणमेवाङ्गीकरणीयमिति यत्प्रतिपादितं, तेन केषाञ्चिद्विपरीतोऽभिप्रायो निराकृतो भवति ।। "स च अभिप्रायः कः" इति दर्शयन् तन्निराकरणमपि प्रदर्शयति ग्रन्थकृत् । । एएण नाणगुणओ लहुओ जइ वंदणारिहो नूणं । होइ गिहत्थो वि गुणंतरेणं ति णिद्दलियं ॥७॥
केषाञ्चिदभिप्रायस्तावदयं यदुत "यदि व्याख्यानकाले ज्ञानगुणेनाधिको लघुरपि साधुर्येष्ठानां यदि वन्दनीयो भवेत्, तदा क्षायिकसम्यग्दर्शनगुणेनाधिकः श्रेणिकादिः क्षायोपशमिकसम्यग्दृष्टिनां साधूनां वन्दनीयो। भवेद्" इति । ___तन्निराकरणञ्चेदमेव यदुत → अत्र व्यवहारनयो मन्यते, यदुत "श्रावकः साधूनां वन्दनविधिपूर्वकं वन्दनीयो नैव भवेद्" इति । ततश्चात्र व्यवहारस्य निषेधो वर्तते । तस्मात्साधूनां गुणान्तरेणाधिकोऽपि श्रावकादिर्वन्दनविधिपूर्वकं वन्दनीयो नैव भवतीति स्थितम् - इति ॥७८॥
एतदेव सविस्तरं प्रतिपादयन्नाह । जेणेवं ववहारो विराहिओ होइ सो वि बलिअयरो । ववहारो वि बलवं इच्चाइ वयणसिद्धमिणं ॥७९॥
यदि क्षायोपशमिकसम्यग्दृष्टयः साधवः क्षायिकसम्यग्दृष्टीन् वन्देरन् । तदा व्यवहारनयो विराधितः स्यात्।।
अत्र हि वन्दनीयस्य विचारे चत्वारो भङ्गा वर्तन्ते । तथा हि षष्ठादिगुणस्थानवान् निर्ग्रन्थवेषधारी चेति । प्रथमः, यथा गौतमादयः । षष्ठादिगुणस्थानाभाववान् निर्ग्रन्थवेषधारी चेति द्वितीयः, यथा संविग्नपाक्षिकादयः।। षष्ठादिगुणस्थानभाववान् निर्ग्रन्थवेषरहितश्चेति तृतीयः, यथाऽऽदर्शभवने समुत्पन्नकेवल-ज्ञानो वेषविरहितो भरतचक्री । षष्ठादिगुणस्थानाभाववान् निग्रन्थवेषरहितश्चेति चतुर्थः, यथा श्रेणिकादयः । ___तत्र व्यवहारनयो प्रथमभङ्गवर्तिनमेव वन्दनीयं मन्यते । न तु चरमभङ्गत्रयवतिनं कमपि वन्दनीयं मन्यते।। अत एव व्यवहारनयस्तृतीयभङ्गवर्तिनं केवलिनमपि वन्दनीयं न मन्यते । निश्चयनयस्तु प्रथमभङ्गवतिनं
होपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • २०७ Chennamo0000000000000000TROTHEROEncomewI0000000000000000000000000000

Page #212

18888888888888856086RRORSCRIBEEGGESTEEGSSSSSSSSU588888888560566655568005GSSSESsssssss
REATREETTERTAINEESTEETTEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEN संपE सामाचारी तृतीयभङ्गवतिनञ्च वन्दनीयं मन्यते । द्वितीयभङ्गवतिनं चतुर्थभङ्गवतिनञ्च वन्दनीयं न मन्यते । ____एवञ्च प्रथमभङ्गवर्तिनं तु द्वावपि नयौ वन्दनीयं मन्येते । तृतीयभङ्गवर्तिनन्तु केवलं निश्चय एव । शेषौ तु व द्वौ कोऽपि नयो न मन्यते । ततश्च क्षायिकसम्यग्दर्शनयुक्तषष्ठगुणस्थानवर्त्यपि निग्रन्थवेषविरहितः सन् यदि र वन्द्यते, तदा तत्र व्यवहारनयस्य विराधनमेव भवेत् । यदि च श्रेणिकादिर्वन्द्यते, तदा तूभययोरपि विराधनं भवेत्।। र तस्मात् क्षायिकसम्यग्दृष्टयः श्रावकाः साधूनां वन्दनीया नैव भवन्तीति बोध्यम् ।
शिष्यः प्राह – निश्चयनयो हि मोक्षप्रापकः अतः स एव प्रधानम् । व्यवहारस्तु लोकरञ्जनपरस्तुच्छ एवेति: स नैवापेक्षणीयः- इति । । आचार्यः समादधाति - आगमे प्रतिपादितमस्ति यदुत → ववहारो वि हु बलवं जं छउमत्थंपि वंदइ अरहा। जा होइ अणाभिन्नो जाणतो धम्मयं एयं इति । तदर्थस्तु "पुष्पचुलासाध्व्यादयः केवलिनो यतश्छद्मस्थमणिकापुत्राचार्यादिकं वन्दन्ते, ततो व्यवहारोऽपि बलवानिति निश्चीयते । ते हि केवलिनो यावत्कालं
केवलिरूपेण लोकेन न ज्ञायन्ते, तावत्कालं व्यवहारपालनं स्वधर्मं जानानाः कुर्वन्त्येव"इति । नहि ते। की व्यवहारखण्डनस्येच्छां कुर्युः, यतः सेच्छा मोक्षाङ्गं नास्ति । यच्च मोक्षाङ्गं न भवति, केवलिनो तन्न कुर्वन्ति।
तस्मानिश्चयनयवद्व्यवहारोऽपि स्वस्थाने बलवानिति न तदपलाप: कार्यः । ___अत्र हि → केवलिनां "अहं व्यवहारं पालयामि" इतीच्छा न भवति, यत इच्छा रागरूपा भवति, केवलिनाञ्च रागो न संभवति - इति दिगम्बरा व्याचक्षते । किन्तु तन्न युक्तम् । यतो "रागरूपेच्छा तेषां न भवति, किन्तु करुणारूपेच्छा तु तेषां संभवति" इति नन्दिवृत्तौ प्रसिद्धमेव। र अनन्तरं प्रतिपादितं सर्वमप्युत्सर्गमार्गतोऽस्तीति बोध्यम् । अपवादमार्गतस्तु तथाविधकारणवशात्सर्वेऽपि भङ्गा वन्दनीया भवन्ति । न तत्रापवादमार्गमाश्रित्य वन्दमाना लेशतोऽपि दोषभाजो भवन्तीति विज्ञेयम् ॥७९॥
ननु यदि सर्वत्रोभयनयस्वीकारः कर्तव्यः स्यात्, तदा भवता तु व्याख्यानकाले व्यवहारनयस्य त्याग एव कृत इति कथं परस्परं विरोधो न स्यादिति शिष्याशङ्कामपनेतुं प्राक्प्रतिपादितमपि ग्रन्थकारः स्पष्टयति । उभयगहणा च णियणियठाणे कहियस्स सेवणं सेयं । तेण ण कत्थइ कस्सवि दोसोऽगहणे विणायव्वो ॥४०॥
इह व्यवहारनिश्चयौ समाश्रित्यापि चत्त्वारो भङ्गा भवन्ति । तथा हि गुणाधिक: पर्यायज्येष्ठश्चेति प्रथमो भङ्गः, गुणाधिक: पर्यायलघुश्चेति द्वितीयः । गुणहीनः पर्यायज्येष्ठश्चेति तृतीयः । गुणहीनो पर्यालघुश्चेति चतुर्थः । तत्रोत्सर्गतः प्रथमभङ्ग एव वन्दनीयः । अपवादतस्तु स्वस्वस्थाने अन्तिमास्त्रयोऽपि भङ्गा वन्दनीया भवन्ति ।। तत्र व्याख्यानकाले यदि व्याख्याता साधुःपर्यायहीनो भवेत् तदा द्वितीयभङ्गवर्ती स अपवादतस्तत्र वन्दनीयो। भवति । व तृतीयचतुर्थभङ्गौ च शासनरक्षादिकारणार्थमपवादतो वन्दनीयौ भवतः । ततश्चापवादतः व्यवहारनयमगृहीत्वा
निश्चयमात्रं गृहीत्वा द्वितीयभङ्गवर्तिनं प्रति वन्दनकरणे न कोऽपि दोष इति व्यवस्थितम् ॥८०॥ व अत्र हि संक्षेपतोऽर्थग्रहणविधिः प्रतिपादितः । ततश्च ज्ञानदर्शनोपसंपदोः प्रतिपादनं समाप्तम् । अधुनाई
चारित्रोपसंपत्प्रतिपाद्यते।।
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी . २०७ BosssssssscccxcccccessEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEDS

Page #213

REETTERRIERRRRRREETTEERITTERRIER NE सामायारी AR चरणोवसंपया पुण वैयावच्चे य होइ खमणे य ।सीयणमाइवसेणं गमणं पुण अण्णगच्छम्मि ॥८१॥
वैयावृत्यार्थं विशिष्टतपःकरणार्थं वा परगच्छे गत्वा निश्रास्वीकारो क्रियते इति द्विविधा चारित्रोपसंपद। भवति ।
तत्र वैयावृत्यं कर्तुकामः साधुः प्रथमं तावत्स्वगच्छ एव ग्लानादीनां वैयावृत्यं कुर्यात् । किन्तु स्वगच्छे १ कदाचिद्ग्लानादयो न भवेयुः, वैयावृत्यकरा वा बहवो भवेयुः, तदा स वैयावृत्यं कर्तुं नावसरं प्राप्नुयात् । ततश्च । स वैयावृत्यकरः स्वगच्छे वैयावृत्यसम्बन्धिन्यां सामाचार्यामवसीदेत् । अन्येन वा केनचित्कारणेन स्वगच्छे । वैयावृत्यकरणमशक्यं स्यात् । तदा परगच्छे गत्वा निश्रां स्वीकृत्य तत्राचार्यादीनां वैयावृत्यं क्रियत इति । वैयावृत्यमाश्रित्योपसंपत्संभवति ।
यद् वा कश्चिद्ग्लानो वृद्धो वा साधुः स्वगच्छे तथाविधानां वैयावृत्यकराणामभावात् सम्यग्वैया । वृत्यमलभमानोऽवसीदेत् । ततश्च स यत्र गच्छे बहवो वैयावृत्यकरा भवन्ति, तत्र गत्वा निश्रां स्वीकृत्य तेषां वैयावृत्यं स्वीकरोति, समाधिञ्च प्राप्नोतीत्येवंरीत्याऽपि वैयावृत्यमाश्रित्योपसंपत्संभवति ।
एवमष्टमादितपः कर्तुमिच्छन्स्वगच्छे तथाविधानुकूलतामलभमानो मुनिरन्यत्र गच्छे निश्रां स्वीकृत्य १ करोतीति तपःकरणमाश्रित्योपसंपत्संभवति ॥८१॥
तत्र प्रथमं वैयावृत्योपसंपद्विषयिणी व्यवस्थामाह। आगंतुगो य पुराणओ अ जइ दोवि आवकहियाओ। तो तेसु लद्धिमंतो ठप्पो इयरो अदायव्वो ॥८२॥
अह दो वि लद्धिमंता दिज्जइ आगंतुओ च्चिय तयाणं । तदणिच्छाए इयरो तदणिच्छाए अ तच्चाओ ॥८३॥ 1 इयरेसु वि भंगेसु एवं विवेगो तहेव खमणे वि।अविगिट्टविगिट्टम्मि य गणिणा गच्छस्स पुच्छाए ॥८॥
यदाऽन्यगच्छादागतः कश्चित्साधुराचार्यं निवेदयति यथा “अहं भवतां वैयावृत्यं कर्तुमिच्छामि" इति । तदा यदि जीर्णो वैयावृत्यकरोऽभिनवश्च वैयावृत्यकरो द्वावपि यावज्जीवं वैयावृत्यं कर्तुमनाः भवेताम्, तदा यो से लब्धिमान्स स्ववैयावृत्यार्थं स्थापनीयः, अन्यश्चालब्धिमानुपाध्यायादिभ्यो दातव्यः । यदि जीर्णो वैयावृत्यकरो।
नैव भवेत्, तदा तु नूतनः स्थाप्यत एव । न तत्र कोऽपि विकल्पः । ___यदि द्वावपि साधू लब्धिमन्तौ भवतः, तदा जीर्णः स्ववैयावृत्ये स्थाप्यते । अभिनवस्तूपाध्यायदिभ्यो दीयते। यतो जीर्णो वैयावृत्यकर: आचार्याणां कार्येषु प्रगुणोऽस्ति । आचार्याणामाशयञ्च जानाति । आचार्या अपि तस्य स्वभावादिकं जानन्ति, ततश्च स एव तत्र स्ववैयावृत्ये स्थाप्यः । ____ यदि हि नूतनो वैयावृत्यकरः आग्रहं कुर्याद् यथा “अहं भवतामेव वैयावृत्यं कर्तुमिच्छामि, नोपाध्यायादीनाम्" इति, तदा जीर्णः साधुरुपाध्यायादिभ्यो प्रीतिपूर्वकं दीयते यथा जीर्णस्य दुःखं न भवेत् । अभिनवश्च स्ववैयावृत्ये स्थाप्येत । किन्तु जीर्णोऽपि साधुर्यद्याग्रहं कुर्यात् यथा "नाहं भवन्तं विमुच्यान्यत्र वैयावृत्यं कर्तुं गच्छामि" इति । तदाऽभिनवस्य त्याग एव कर्तव्यः ।
यदि जीर्णो वैयावृत्यकरो यावज्जीवं वैयावृत्यं कर्तुमना अस्ति, नूतनश्च न तथा । किन्तु कञ्चित्कालं यावद्
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी . २०८ Secommmmmssaxc00000000000mmacaaraOROTTESTRESS1001000

Page #214

SSSSSSSSS
tới
EEEEEEE९९
ARRESTEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEETTETTTTTTTTTTTTTTTER GसंपE सामाचारी वैयावृत्यं कर्तुमनाः भवेत्, तदाऽपि पूर्ववदेव बोध्यम् । केवलमत्रैतावान्विशेषो यदुत "जीर्णो वैयावृत्यकरल आग्रहवान् नाचार्यवैयावृत्यं त्यक्तुमिच्छेत्, न वोपाध्यायादीनां वैयावृत्यं कर्तुमिच्छेत्, तदा स कञ्चित्कालं यावद् विश्रामणं कार्यते । यदा तु नूतनस्य वैयावृत्यकालः समाप्तो भवति, तदा स जीर्णः पुनर्वैयावृत्ये स्थाप्यते ।
याद च जाणः साधुविश्रामणमपि नेच्छेत्, तदा तु नूतनो वैयावृत्यकरः परित्याज्य एव" इति । । यदि जीर्णो वैयावृत्यकर इत्वरकालिको भवेत्, अभिनवस्तु यावत्कथिकः । तदा जीर्णस्य वैयावृत्यकालो 2 यावन्न समाप्तो भवेत्, तावन्नूतन उपाध्यायादीभ्यो दीयते, जीर्णस्य काले संपूर्णे तु नूतनः स्ववैयावृत्ये स्थाप्यते।
___ यदि हि द्वावपीत्वरकालिको स्तः, तदापि पूर्ववदेवावगन्तव्यम् । तत्राप्येकः स्ववैयावृत्ये स्थाप्यते । का अपरश्चोपाध्यायादिभ्योऽवधिकालं यावद् दीयते ।
एषा वैयावृत्योपसंपत्कथिता । अधुना तप:करणोपसंपद् व्याख्यायते ।
तत्र क्षपकापरनामा तपस्वी द्विविधो भवति इत्वरो यावत्कथिकश्च । य उत्तरकालेऽनशनं करिष्यति, साह क्षपको यावत्कथिको भवति । यस्त्वनशनकर्ता नास्ति । स इत्वरः कथ्यते । सोऽपि द्विविधः, विकृष्टक्षपकोऽविकृष्टक्षपकश्च । तत्राष्टमादिक्षपको विकृष्टक्षपको भण्यते । चतुर्थषष्ठक्षपकः पुनरविकृष्टक्षपक 2 उच्यते । तत्रायं विवेकः कर्तव्यः - योऽविकृष्टक्षपकोऽस्ति, तमाचार्यः पृच्छति यथा – "चतुर्थषष्ठपारणके त्वं
कीदृशो भविष्यसि ?" इति यदि स वदेत् – "चतुर्थस्य षष्ठस्य वा पारणकेऽहं ग्लानोपमो भविष्यामि" इति तदाऽऽचार्यस्तं प्रतिषिध्येत् → तव चतुर्थादितपःकरणमयुक्तं, स्वाध्यायवैयावृत्यादावेव यत्नं कुरु - इति ।
विकृष्टक्षपकं प्रत्यप्ययमेव विधिदृष्टव्यः । व अत्रान्ये तु व्याचक्षते → योऽविकृष्टक्षपकोऽस्ति, तं प्रत्ययं प्रतिपादितो विधियुक्त एव । किन्तु यो विकृष्टक्षपको भवति, स त्वष्टमादिपारणके ग्लानसदृशतामनुभवन्नपि न निवारणीयः, किन्तु ग्रहीतव्य - इति।
यो पुनर्मासादिक्षपको यावत्कथिको वा भवेत्, स स्वीक्रियते एव।
तत्राप्याचार्येणायं विधिः समादरणीयो यदुत → गच्छवर्तिनः साधून्प्रति पृच्छा कर्तव्या यथा "अमुकः साधुरत्र गच्छे तपःकरणार्थं निश्रास्वीकाराय समागतोऽस्ति, यूयं तावद्वदत किं स स्वीक्रियते न वा?" इति। यदि ह्याचार्यो गच्छमनापृच्छ्यैव समागतं साधुं स्वीकुर्यात्, तदा सामाचारीविराधनाऽऽचार्यस्य भवति । यत आचार्येण गच्छं प्रति पृच्छा न कृता । ततश्चार्येणासंदिष्टाः साधवः समागतस्य तपस्विनो वस्त्रप्रतिलेखनादिरूपं वैयावृत्यं न कुर्युः। ततश्च स क्षपकोऽवसीदेत् । तस्मादवश्यमाचार्येण गच्छं प्रति पृच्छा कर्तव्या । यदि तत्राचार्येण पृष्टाः साधवः ब्रूवते यथा “अस्माकं गच्छे एकस्तावत्क्षपकोऽस्त्येव । यद्वाऽधुना वैयावृत्यकराः अस्माकं समीपे न सन्ति । तस्मादधुनाऽस्य स्वीकारो नोचितः । यथोचितकालेऽस्य वैयावृत्यं करिष्यामि" इति । तदाऽऽचार्यः समागतं क्षपकं वदेत् → प्रतीक्षस्व, अमुककालानन्तरं तव वैयावृत्यमेते करिष्यन्ति - इति । यदि च साधवः कुतश्चित्कारणात्सर्वथा समागतं साधु नेच्छन्ति, तदा तु गच्छाचार्येण तस्य त्याग एव कर्तव्यः। गच्छवासिनां साधनामिच्छामतिक्रम्याचार्यः समागतसाधं स्वीकर्तं नार्हो भवति । यदि च गच्छो विशालो भवेत्
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • २०० SNEERBETTEREGREEEERUTTEERUTEREBRASHTRRRRRRESERECTRE8038888888888888888888888888000

Page #215

Beeeee ઉપસંપદ સામાચારી
विशिष्टनिर्जरार्थी च भवेत्, बहवो वैयावृत्यकरास्तत्र स्युः, गच्छश्च समागतसाधोर्वैयावृत्यार्थमुत्साहवान्भवेत् । तदाऽऽचार्यः समागतं क्षपकं स्वीकुर्यात् एव ।
यदि चोपर्युक्तविधिना स्वीकृतस्य क्षपकस्य वैयावृत्यं पश्चादनाभोगतः प्रमादतो वा गच्छ्वासिनः साधवो न कुर्युः, तदाऽऽचार्येण ते सम्यक्प्रेरणीया यथा भवतामनुज्ञां गृहीत्वैव मयाऽस्य स्वीकारः कृतः, अधुना च भवन्तोऽस्य वैयावृत्ये प्रमादं कुर्वन्ति । नचैतद्युक्तम्, कुरुत महतादरेणास्य वैयावृत्यम् → इत्यादि ।
एवमेव समागतः साधुर्यज्ज्ञानतपःकरणादिकारणमाश्रित्यात्र निश्रां स्वीकृतवान्, तदेव कारणं यदि सम्यड्न पूरयेत् । तत्र प्रमादं कुर्यात् । स्वाध्यायं न कुर्यात् । तपो वा न कुर्यात् । तदाऽऽचार्येण तस्य स्मारणा क्रियते । यथा “भो साधो ! त्वममुकग्रन्थस्याभ्यासार्थमत्र स्वगच्छं त्यक्त्वा समागतोऽसि । अमुकं वा तपः कर्तुमत्र समागतोऽसि । मया च तदर्थमेव तुभ्यं निश्रा प्रदत्ता । अधुना च त्वं तत्रैव ग्रन्थाभ्यासे तपसि वा प्रमाद्यसि । तन्न युक्तमेतद्भवादृशाम् कुरुष्व समीहितम् तपोऽभ्यासादिकम् ← इत्यादि ।
यदि हि निश्रादानानन्तरं ज्ञायते यदुत "समागतः साधुरत्यविनीतोऽस्ति, तदा तु विलम्बमकृत्वा तस्य त्याग एव क्रियते । एवं यत्कारणमाश्रित्य तेन निश्रा स्वीकृता, तस्याभ्यासादिकारणस्य समाप्तावपि स त्यज्यत एव। न तु तत्रैव रक्ष्यत" इति संक्षेपतोऽयं विधिः प्रतिपादितः ॥८२-८३-८४॥
प्रतिपादिता सर्वाऽप्युपसंपत्सामाचारी । एषा च तदाऽवगन्तव्या यदा साधवः साधूनामेव निश्रां स्वीकुर्वन्ति ।
अधुना तु साधुना या गृहस्थोपसंपत्स्वीक्रियते, सा प्रतिपाद्यते ।
खणमवि मुणीण कप्पड़ णेव अदिन्नोग्गहस्स परिभोगो | इयराजोगे गेज्झो अवग्गहो देवयाए वि ॥८५॥
यस्य स्थानस्य परिभोगार्थमनुज्ञा तत्स्थानस्वामिना साधुभ्यो न दीयते, तत्स्थानस्य स्थानोपवेशनादिरूपः परिभोगो मुनीनां क्षणमपि न युक्तः । यतः स्वामिनाऽदत्तस्य स्थानस्य परिभोगे तृतीयमहाव्रतस्यातिक्रमो भवति । ततश्च भिक्षाटने विहारादौ वा वृष्टिपात श्रमादिकारणवशात् कुत्रचिद्गृहादौ स्थातव्यं स्यात्, तदा तद्गृहादीनां - स्वामिनोऽनुज्ञां गृहीत्वैव तत्र स्थानोपवेशनादिकं करणीयं भवति । अत एव सायंकाले वृक्षस्याधस्ताज्जलपानार्थमुपवेशनकाले सुविहिता मुनयस्तत्रस्थानां जनानामनुज्ञां गृह्णन्ति । यदि कोऽप्यन्यस्तत्र नास्ति, तदा “अणुजाणह जस्सुग्गहो" इति वचनमुच्चार्य देवतादीनामनुज्ञां गृह्णन्ति । पश्चादेव तत्स्थाने जलपानविश्रामादिकं कुर्वन्ति ।
किं बहुना ? सर्वत्र यत्स्थानस्य परिभोग इष्यते, तत्स्थानस्य स्वामिनस्तत्स्थाने स्थितानां वाऽनुज्ञां गृहीत्वैव तत्र स्थानोपवेशनादिरूपः परिभोगः कर्तव्यः, न त्वन्यथा । यदि च तत्स्थानस्य शून्यगृहादेः स्वामी तत्र न दृश्यते, अन्योऽपि कश्चित्तत्र नास्ति, तदा तत्स्थानस्याधिष्ठात्री या क्षेत्रदेवताऽस्ति, तस्या अनुज्ञा ग्रहीतव्या । साऽचानुज्ञा " अणुजाणह जस्सुग्गहो" इति वचनोच्चारेण गृह्यते ॥८५॥
एषा गृहस्थोपसंपत्प्रतिपादिता ।
दशम्युपसम्पत्सामाचारी समाप्ता ।
तदेवं सामाचारीप्रकरणमनुसृत्य सरलभाषायां दशापि सामाचारी निगदिता ।
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी • २१०

Page #216

EEE
GEGE
Glucas8888800300300388888888888888888888880000000000003888888888100000000000000000000000
ecommemama
m
_urierrer अथोपसंहरति । एवं सामाचारी कहिया दसहा समासओ एसा । जिणआणाजुत्ताणं गुरुपरतंताण साहूणं ॥८६॥
ये साधवो जिनाज्ञायुक्ता गुरुपरतन्त्राश्च भवन्ति, तेषामेव संक्षेपतः प्रतिपादिता दशधा सामाचारी भवन्ति । नान्येषाम् । न हि जिनाज्ञापालनरहितानां गुरुपारतन्त्र्यरहितानां वा सामाचारीपालनं संभवति । तत्संभवेऽपि मिथ्यैव भवतीति बोध्यम् ।
ननु गुरुपारतन्त्र्यमपि गरीयसी जिनाज्ञैवास्ति । ततश्च "जिनाज्ञायुक्तानाम्" इत्येव पदं ग्रहीतव्यम्, तेनैव । गुरुपारतन्त्र्यस्यापि ग्रहणं भविष्यति । ततश्च "गुरुपरतन्त्राणाम्" इति पदं निरर्थकमिति चेन्न, केचित्स्वच्छन्दा मूढा वा साधवो द्रव्यक्षेत्रकालभावादिविषमतामाश्रित्य गुरुणा प्रतिपादितमापवादिकवचनं जिनाज्ञाविरुद्धं मत्वा गुरुं त्यक्त्वा जिनाज्ञापालने रता भवन्ति । यथा महति गच्छे गोचरीदोषान्संभाव्य केचिन्मूढा निर्दोषगोचरीरूपां जिनाज्ञां पालयितुं गच्छत्यागं कुर्वन्ति । ततश्च ते स्वयमात्मानं जिनाज्ञायुक्तमेवाभिमन्यन्ते । अतस्तेषां मिथ्याबुद्धिमपनेतुं "गुरुपरतन्त्राणाम्" इति पदमप्यावश्यकम् । ततश्च तत्पदं दृष्ट्वा "न वयं जिनाज्ञायुक्ता अपि गुरुपरतन्त्राः, तस्मादस्माकमेषा दशधा सामाचारी न भवेत् । ततश्च तदभावे वयं जिनाज्ञाविरहिता एव सञ्जाताः" इत्यादि। विचिन्त्य मिथ्याबुद्धिमपहाय गुरुपारतन्त्र्यं बिभ्रति । एवञ्च न तत्पदं व्यर्थम् ।।
ननु तर्हि "गुरुपरतन्त्राणाम्" इत्येव पदं वक्तव्यम् । "जिनाज्ञायुक्तानाम्" इति पदं व्यर्थमेव । यतो गुरुपरतन्त्राः साधवो जिनाज्ञायुक्ता एव भवन्तीति चेत् अहो शिष्य ! त्वं साम्प्रतसाधूनां वक्रतां न जानासि, ते हि विहारकरणादिरू
रूपां सर्वां गर्वाज्ञां स्वीकर्वन्ति. पालयन्ति च । तावन्मात्रेणात्मानं गरुपरतन्त्रं मन्यन्ते । किन्त र विहारादौ समितिगुप्तिपालनादिरूपायां जिनाज्ञायामत्यन्तं प्रमादिनो भवन्ति । कदाचिन्निष्ठुरा भवन्ति । ते हि
वस्त्रप्रक्षालनप्रतिलेखन-गोचर्यानयनादिरूपां. गुरुभक्ति कृत्वाऽऽत्मानं गुरुपरतन्त्रं गुरुभक्तञ्च मन्यन्ते । किन्तु तस्यां भक्तौ यतनादोषवर्जनादिकमकुर्वाणास्ते जिनाज्ञां न पालयन्ति । ततश्च यदि "जिनाज्ञायुक्तानाम्" इति पदं नोच्येत, तदा ते ह्यात्मानं गुरुपरतन्त्रं जानाना सामाचारीमन्तमपि जानीयुः । ततश्च मिथ्याभिमानिनां तेषामहितमेव स्यात् । तस्मात्तेषां भ्रममपनेतुं "जिनाज्ञायुक्तानाम्" इति पदं कथितम् । तच्च दृष्ट्वा सम्यग्बोधं प्राप्य जिनाज्ञायामप्यप्रमादं बिभ्राणास्ते शीघ्रं परमपदं प्राप्नुयुरिति ग्रन्थकृदभिप्रायः ॥८६॥
ननु "कीदृशस्य साधोरियं दशधा सामाचार्यैकान्तिकमात्यन्तिकञ्च फलं दद्याद् ?" इति जिज्ञासायामाह ।। अज्झप्पज्झाणरयस्सेसा परमत्थसाहणं होइ । मग्गम्मि चेव गमणं एयगुणस्सणुवओगेऽवि ॥८७॥
यो मुनिरध्यात्मध्यानरतो भवति, बहिर्मुखतां त्यक्त्वाऽन्तर्मुखो भवति । परेषां वृतान्तानां श्रवणे बधिरः, परेषां के वृतान्तानां दर्शनेऽन्धः, परेषां वृतान्तानां कथने मूको भवति । तस्येयं दशधा सामाचारी परमार्थस्य मोक्षस्य ।
साधनं भवति । ___तदुक्तमध्यात्मसारे ज्ञानगर्भितवैराग्यलक्षणप्रतिपादनावसरे महोपाध्यायैः "चेष्टा परस्य वृतान्ते । मूकान्धबधिरोपमा । उत्साहः स्वगुणाभ्यासे दुःस्थस्येव धनार्जने" इति । तथा वैराग्यकल्पलतायां तैरेव → आसक्तिमानात्मगुणोद्यमेऽन्यकथाप्रसङ्गे बधिरान्धमूकः । क्रियासहस्रासुलभं लभेत, निर्ग्रन्थमुख्यं स्वदयाविलासं - इति । तथाऽध्यात्मोपनिषदि तैरेव → आत्मप्रवृत्तावतिजागरुकः, परप्रवृत्तौ बधिरान्धमूकः, सदा चिदानन्दपदोपयोगी, लोकोत्तरं साम्यमुपैति योगी 6 इति प्रतिपादितम् ।।
त्रिषु स्वोपज्ञेषु ग्रन्थेष्वेकमेव पदार्थमभिदधाना उपाध्याया दर्शयन्ति यदुत → परेषां वृत्तान्तेषु बधिरान्धमूकः
महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी . २११ HomeTESOSISTERSTSESSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS89888888888888888888888888

Page #217

evo
mmmmmmmmmmmmm Buसंहार स्वगुणार्जने चातिजागरुको महामुनिरेव शीघ्रं चारित्रपरिणामवृद्धि प्राप्नुवन्परमपदं प्राप्नोति - इति ।
यस्तु दशधा सामाचारी परिपालयन्नपि परेषां वृतान्तानुत्कण्ठेन मनसा श्रृणोति, महतोल्लासेन प्रतिपादयति, तेषामेव दर्शने समुत्सुको भवति । आत्मगुणानामर्जनेऽत्यादरवान्न भवति । स बहिर्मुखतां बिभ्रदन्तर्मुखतां परित्यजन् न दशधा सामाचारीपरिपालनस्य फलं परमपदं शीघ्रं प्राप्नोति । प्रत्युत विलम्बेन लभते ।
किं बहुना ? बहिर्मुखतैव महत्तमोऽपराधः, अन्तर्मुखतैव च महत्तमो गुणः । 1 ननु सामाचारीषु लीनोप्यनाभोगवशात्कर्मबन्धं करोत्येव । ततश्च तद्ध्यानं कथं मोक्षाभिमुखं वक्तुं शक्यतेति
चेत् यो हि यस्मिन्कर्मणि निरन्तराभ्यासवान् भवति, स तादृशं दृढसंस्कारमाप्नोति, येनानुपयोगदशायामपि स अभ्यासानुसारिणीमेव प्रवृत्तिं विदधाति । किं कोऽपि जनो भोजनकालेऽन्यत्किञ्चिच्चिन्तयन्नप्यनाभोगतोऽपि कवलं श्रोत्रे नेत्रे नासिकायां वा प्रक्षिपन्दृष्टः ? किं वा शीघ्रं गच्छन्कोऽप्यनाभोगतोऽपि पादौ उपरिकृत्य र हस्तावधस्तात्कृत्य चलन्दृष्टः ? निरन्तराभ्यासो खलूपयोगाभावेऽपि पूर्ववदेव प्रवृत्तिं जनयति । एवमेवानाभोग तोऽपि सामाचारीषु दृढाभ्यासवान्साधुः सामाचार्युल्लङ्घनं नैव करोति । प्रत्युत सामाचार्यानुसारिणीमेव प्रवृत्तिं विदधाति । ततश्च तस्यानाभोगनिमित्तकमपि कर्मबन्धनं न भवति, प्रत्युत प्रतिक्षणं निजरैव । तथा च क्रमशः कई परमपदप्राप्तिरित न कश्चिद् दोषः।
"यस्य हि परमपदप्राप्तिरासन्ना' भवति, तस्यैव तथाविधो दृढाभ्यासो दृढसंस्कारोऽनाभोगतोऽपि मार्गानुसारिणी प्रवृत्तिश्च भवति, न पुनरितरेषाम्" इति योगिनो विदन्ति ॥८७॥ 8 प्रकृतकारियां जिनशासनस्य सर्वोत्कृष्टं रहस्यं निगदति ग्रन्थकृत् । किं बहुणा इह जह जह रागदोसा लहुं विलिज्जंति । तह तह पयट्टिअव्वं एसा आणा जिणिंदाणं ॥४८॥
किं बहुना कथितेन ? बहुजल्पने कदाचित्श्रोतारः उद्वेगं प्राप्नुयुः, कदाचिद्वा "किमत्र तत्वम्" इत्यत्रैव विमूढा भवेयुः । तस्मादत्र द्वादशाङ्ग्याः सारमेव प्रतिपादयामि । स चायम् । "इह जगति यथा यथा रागद्वेषौ। मायालोभ-क्रोधमानरूपौ क्षयं गच्छतः । तथा तथा प्रयत्नः कर्तव्य" इति हि जिनेन्द्राणामाज्ञा । N "अमुकं कार्यमवश्यं कर्तव्यमेव, अमुकं वाऽपराधरूपं कार्यं नैव कर्तव्यम्" इत्येकान्तो जिनेश्वराणां शासने
नास्ति । किन्तु “यथा यथा रागद्वैषो क्षयं गच्छतः, तथा तथा प्रवृत्तिः कर्तव्या" इत्येवैकान्तोऽस्ति । प्रायश्च से प्रतिपादितायाः सामाचार्याः परिपालनादेव रागद्वैषौ क्षयं गच्छत इति दशधा सामाचारी रागद्वेषक्षयार्थमेव मया प्रतिपादितेति भावः ॥८८॥ अथ ग्रन्थोपसहारं कुर्वन्नाह
इअ संथुओ महायस ! जगबंधव ! वीर ! देसु मह बोहिं ।
तुह थोत्तेण धुव च्चिय जायइ जसविजयसंपत्ती ॥८९॥ ___ हे महायशस्विन् ! हे जगद्बान्धव ! हे वीर ! सामाचारीनिरूपणद्वारा मया संस्तुतस्त्वं मह्यं सम्यक्त्वं परभवे जिनधर्मयुक्ते कुले जन्म च देहि । तवानेन स्तोत्रेण मम सर्वत्र यशसः सर्वत्र विजयस्य च प्राप्तिरवश्यं जायते ॥८९॥
शिवमस्तु सर्वजगतः । समाप्तेयं दशविधचक्रवालसामाचारी
EEEEEEEEEEEEET
emamboemerococcrocoTEC
18050005500RESSINE
EEEEEEEEEEEEECE
EEEEEEEEEEE. EXEEEEEEEEEEEEEE
PROMORRORRE
TIRECIDENTREPRENEURRRRRRRRRRRRRRRRREnt महामहोपाध्याय यशोविजयविरचितसामाचारीप्रकरणग्रन्थानुसारिणी दशविध चक्रवालसामाचारी .२१२ SeemaSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS888888888DSSSS8888888888888888885600200

Page #218

આપૃચ્છા સામાચારી
સંયમ રંગ લાગ્યો
(દશવિધ ચક્રવાલ સામાચારીઓ)
(૬) આપૃચ્છા સામાચારી
ગોચરી જવું, વિહા૨ ક૨વો, સ્થંડિલ-માત્રુ જવું, સ્વાધ્યાય કરવો, કોઈ સંયમીની વૈયાવચ્ચ કરવી, દેરાસર જવું, બપોરે કે રાત્રે સંથા૨ો ક૨વો, ગોચરી વાપરવી વગેરે વગેરે તમામ સાધુજીવનના યોગો શરૂ કરતા પહેલા ગુરુની પાસે એ કાર્ય કરવાની રજા લેવી એ આપૃચ્છા સામાચારી કહેવાય.
અહીં ‘પૃચ્છા’ સામાચારી નથી બતાવી પરંતુ ‘આપૃચ્છા' સામાચારી બતાવી છે. સંસ્કૃતમાં ‘આ’ શબ્દ મર્યાદા અને અભિવિધિ એમ બે અર્થમાં આવે છે એટલે (૧) તમામ કાર્યોમાં વિનયપૂર્વક પૂછવું એ આપૃચ્છા સામાચારી. (૨) એક પણ કાર્યમાં ન પૂછવું એવું ન બને એ રીતે સર્વકાર્યોમાં પૂછવું એ આપૃચ્છા સામાચારી. આ પ્રમાણે અર્થ થશે.
કેટલાક સંયમીઓ ગુરુને તે તે કામો કરતા પહેલા પૂછે તો ખરા પણ એમાં યોગ્ય વિનય નથી હોતો. એ પૂછવાની રીત જ-એવી હોય કે ગુરુને હા ન પાડવી હોય તો ય ‘હા’ પાડવી પડે. દા.ત. કોઈક શિષ્યે રઘુવંશાદિ કાવ્યો ભણવા હોય તો એ પુસ્તક કઢાવી લે. જેની પાસે ભણવાનું છે. એની સાથે બધું નક્કી કરી લે અને પછી ગુરુ પાસે જઈને કહે કે,“હું આમની પાસે કાવ્યો શરૂ કરું છું.” હવે બધું નક્કી થઈ ગયા પછી ગુરુ શું બોલે ? ઈચ્છા ન હોય તો પણ હા પાડી દે. ખરેખરે તો આમાં વિનય તો નથી જ પણ પૃચ્છા ય નથી. પૃચ્છા એટલે પ્રશ્ન અને પ્રશ્ન પૂછવાની પદ્ધતિ જુદી જ હોય. ચોપડી લાવ્યા પહેલા જ ગુરુ પાસે જઈને પૂછવું જોઈએ કે “ગુરુજી ! હું રઘુવંશ ભણું ? આ સંયમી તૈયાર છે તો એમની પાસે ભણું ? આપની સહર્ષ અનુમતિ હોય તો જ મારે ભણવું છે.” અત્યારે ઘણા સંયમીઓ તો ગુરુને કંઈ જણાવતા જ નથી. જેઓ વળી જણાવે છે તેઓ પ્રશ્ન નથી કરતા પણ માત્ર વિધાન જ કરે છે. આ બધું આપૃચ્છા સામાચારીમાં ન આવે.
એમ કાપ કાઢવા માટે સવારે ગરમ પાણી લઈ આવે, સર્ફમાં કપડા પલાડી દે અને પછી ગુરુને કહે કે “આજે હું કાપ કાઢું છું'... આ પણ યોગ્ય નથી. ખરેખર તો પાણી લાવતા પહેલા જ ગુરુને પૂછવું પડે કે “આજે કાપ કાઢવાની ભાવના છે. તો હું કાઢું ?” એની ગુરુ રજા આપે તો જ પછી પાણી લેવા જવાય, કપડા
પલાડાય, કાપ કઢાય.
આ બધાનો સાર એ જ કે કોઈપણ કાર્ય શરૂ કરતા પહેલા જ ગુરુની પાસે પ્રશ્ન રૂપે એ કાર્ય કરવાની અનુમતિ માંગવી. અને એ વખતે સંયમીની ભાષા એવી હોવી જોઈએ કે ગુરુએ ના પાડવી હોય તો બેધડક ના પાડી શકે. ગુરુને એવો ડર ન જ રહેવો જોઈએ કે “જો આને આ કામની ના પાડીશ તો એને ખોટું લાગશે.” આવા પ્રકારની નમ્ર ભાષા, વિનયવાળી ભાષાપૂર્વક શિષ્ય પૂછે તો જ એ આપૃચ્છા સામાચારી કહેવાય.
આ તો “આ” શબ્દનો મર્યાદા અર્થ બતાવ્યો. હવે “આ” શબ્દનો બીજો અભિવિધિ અર્થ જોઈએ. કેટલાંક સંયમીઓ એવા હોય કે મોટી-મોટી વાતોમાં ગુરુને પુછીને જ કામ કરે. અને નાની વાતોમાં ગુરુને ન પુછે. દા.ત. કોઈ શ્રાવક પાસે બે-પાંચ રૂ.ની બોલપેન મંગાવવી હોય, દેરાસર જવું હોય, ઠલ્લે-માત્રુ જવું હોય તો આ બધી નાની બાબતોમાં ગુરુને ન પૂછે. પરંતુ ૫૦મી ઓળી શરૂ કરવી હોય, કોઈક પુસ્તક છપાવવું હોય, ફોન-ફેક્સ કરાવવા હોય તો આ બધા મોટા કાર્યો ગુરુને પુછીને કરે. આ સંયમીઓ નાની બાબતોમાં ગુરને પછતા નથી. એમાં ઉપેક્ષા કરે છે. એટલે તેઓ તમામે તમામ કાર્યોમાં ગરને પુછનારા નથી બનતા. અને
સંયમ રંગ લાગ્યો - આપૃચ્છા સામાચારી ૦ ૨૧૩

Page #219

EEEEEEEEEEEEEE
EEEEEEEEEEEEEEEEEEE
જ
આપૃચ્છા સામાચારી જ માટે તેઓ મોટા કાર્યોમાં ગુરને પૂછતાં હોવાં છતાં આપૃચ્છા સામાચારીના પાલક ન ગણાય. દા.ત. કુલ ૧૦૦
કામોમાંથી ૯૦ કામો નાના છે, એમાં તેઓ ગુરુને પુછતા નથી. અને ૧૦ મોટા કામોમાં પૂછે છે. તો એ ૧૦ B 8 મોટા કામોમાં કરાતી પૃચ્છા એ પૃચ્છા જ ગણાશે. આપૃચ્છાસામાચારી ન ગણાય.
તો કેટલાંક માયાવી સંયમીઓ એવા હોય કે નાની-નાની બાબતોમાં ગુરુને બધું પૂછે. જેમાં ગુરુની રજા છે મળવાની જ હોય એવા કાર્યો ગુરુને પૂછીને કરે. પરંતુ મોટા મોટા કાર્યો ગુરુને પૂછ્યા વિના કરે. કેમકે એ કે 8 કાર્યોમાં ગુરુની રજા ન મળવાનો કે પોતાની છાપ ખોટી પડવાનો ભય આ સંયમીઓને સતાવતો હોય છે. દા.ત. 8 * સંસારી ભાઈ-પિતા મળવા આવ્યા હોય તો સંયમી ગુરુને પૂછે કે “આ લોકો બહારગામથી આવ્યા છે. મારે 8 એમની સાથે વાતચીત કરી શકાય ?” ગુરુ તો લગભગ હા જ પાડવાના. ઉપરથી ખુશ થવાના કે “મારો શિષ્ય છે કેવો સંયમી, વિનયી છે. મને પૂછ્યા વિના પોતાના પિતાજી સાથે પણ વાતચીત નથી કરતો.” એમ ઠલ્લે- B છે માત્રુ, દેરાસર, સહવર્તી સાધુ પાસેથી મુહપત્તી લેવી વગેરે ઝીણી ઝીણી બધી બાબતો ગુરુને પૂછીને જ કરે છે 8 આના કારણે આ માયાવી સંયમીની છાપ એક વિનયી, સંયમી તરીકેની ગુરુના હૃદયમાં અને ગચ્છમાં પડે. પણ 8 આ સંયમી કો'કને ફોન-ફેક્સ કરાવવા હોય, કો'ક બહેનો સાથે વાતચીત કરવી હોય, ઘી-દૂધ વગેરે વસ્તુઓ છે છે વધુ પ્રમાણમાં વાપરવી હોય... તો આ બધા કાર્યો ગુરને પૂછ્યા વિના ખાનગીમાં જ પતાવે. આ સંયમી પણ છે મોટા કાર્યોમાં ગુરુને પૂછતો ન હોવાથી નાના કાર્યોમાં ગુરુને પૂછે તો પણ એ માત્ર પૃચ્છા જ ગણાશે. એ સંયમી છું આપૃચ્છાસામાચારીનો પાલક ન ગણાય.
ઓ શિષ્ય ! શાસ્ત્રકારોએ માત્ર એક ‘આ’ શબ્દ મુકીને આપણા કેટલા બધા દોષોને પ્રગટ કરી દીધા છે! છે શું આપણી કેટલી બધી ભ્રમણાઓને ભાંગી નાંખી છે !
એટલે નાના કે મોટા તમામે તમામ કાર્યોમાં એ કાર્યો શરૂ કરતા પહેલા જ અત્યંત વિનયપૂર્વક ગુરુને છે આ પ્રશ્નવાક્ય સ્વરૂપે એ કાર્ય કરવા અંગે પૃચ્છા કરવી એ આપૃચ્છા સામાચારી કહેવાય. એમ નક્કી થયું. છે
આ તો ‘આ’ શબ્દને લઈને સામાન્યથી વ્યાખ્યા બતાવી. આપૃચ્છા સામાચારીમાં મુખ્યત્વે ત્રણ બાબતો હોવી જોઈએ. (૧) એ આપૃચ્છા ગુરુને કરવાની છે. (૨) ગુરુ પ્રત્યેના ભક્તિભાવ રૂપ શુભ પરિણામ પૂર્વકની એ પૃચ્છા હોવી જોઈએ. (૩) જે આપૃચ્છા કરવાની છે. એ પોતાના આત્માને હિતકારી એવા જ કાર્યની કરવાની છે.
આ ત્રણમાંથી એકપણ ન હોય તો આપૃચ્છા ન ગણાય. છે દા.ત. દેરાસર, ચંડિલ જતી વખતે નાના સાધુ કે મિત્ર સાધુ વગેરેને કહીને જઈએ કે “હું દેરાસર...જાઉં 8 જ છું.” તો એ આપૃચ્છા સામાચારી ન ગણાય. કેમકે એ સંયમીએ ગુરુને પૂછ્યું નથી. શું એમ ગુરુને પૂછે, બહારથી ખૂબ વિનયપૂર્વક પૂછે. પણ અંદર ગુરુ પ્રત્યે અરુચિ, અસદ્ભાવ, તિરસ્કારની # 8 લાગણી હોય. માત્ર કપટ, પોતાનું કામ કઢાવી લેવાની જ એક માત્ર ઈચ્છાથી ગુરુને પૂછતો હોય તો એ 8 આપૃચ્છાસામા. ન ગણાય. 8 તથા કોઈક સંયમી ગુરુને પૂછે કે, “અમુક સંયમીને આવતી કાલથી ઓળી કરવાની ભાવના છે. અમુક છે 8 સંયમીને પંડિતજી પાસે સંસ્કૃત શરૂ કરવું છે. અમુક સંયમી આજે આખા ગચ્છનું બધું પાણી લાવવા માંગે છે. હું તો એ તે પ્રમાણે કરે?” આ બધી પૃચ્છા એ પુછનાર માટે આપૃચ્છા ન ગણાય. કેમકે એણે તો બીજા સંયમીઓના છે છે હિતકારી કાર્યોની પૃચ્છા કરી છે. પોતાના હિતકારી કાર્યોની પૃચ્છા નથી કરી.
EEEEE
સંયમ રંગ લાગ્યો - આપૃચ્છા સામાચારી ૨૧૪

Page #220

E WEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
SESSES
આપૃચ્છા સામાચારી : જ કો'ક સંયમી ગુરુને પૂછે કે “અમુક પરિચિત સાધ્વીજીઓ મને ખાનગીમાં પાંચ મિનિટ મળવા માંગે છે કે છે તો હું મળે ?, મારે એક ટ્રસ્ટ ઉભું કરવું છે, તો હું કરું ?, મારે ફોન કરીને મારા ભાઈને અહીં બોલાવવો છે
છે. મને એને મળવાની ઈચ્છા થઈ છે, તો ફોન કરે ?, મારા સ્વજનો વંદન કરવા બહારગામથી આવ્યા છે. સાથે મીઠાઈના બોક્સ લાવ્યા છે.ખૂબ વિનંતિ કરે છે. વહોરું?... આ બધી પૃચ્છા આપૃચ્છા ન ગણાય, કેમકે છે આ બધા કાર્યો તો એ સંયમીના આત્માને અહિતકારી છે. હિતકારી નથી.
આમ ઉપરની ત્રણ શરતો જ્યાં પુરી થાય ત્યાં જ એ સંયમી આપૃચ્છા સામાચારીનો પાલક,જિનાજ્ઞાપલક અને માટે જ પુષ્કળ કર્મક્ષયનો ભાગીદાર બને છે. છે ઉપાધ્યાયજી તો સ્પષ્ટ શબ્દોમાં લખે છે કે
પ્રચ્છનાપૂર્વમેવ વર્ષ શ્રેય નાથા, ગાજ્ઞાવિરાધનાત્ (સામા.પ્રક. ૪૬)
આપૃચ્છાસામાચારીના સમ્યક્વાલન પૂર્વક જે શુભકાર્ય કરવામાં આવે તે જ સંયમીઓને કલ્યાણકારી બને. છે છે એ વિના ન બને. ગુરુને પૂછ્યા વિના, સમ્યફ રીતે=ઉપરની ત્રણ શરતોનું પાલન કર્યા વિના ભલે માસક્ષપણ છે 8 કરો ભલે ઉત્તરાધ્યયનની ૨૦૦૦ ગાથા ૨૦ દિવસમાં ગોખી લો, ભલે ઘણા બધા ધાર્મિક પુસ્તકોનું સંપાદન છે શ કરી લો, ભલે બે-પાંચ તેજસ્વી મુમુક્ષુઓને દીક્ષા આપી દો, પણ આ બધું જ જિનેશ્વરદેવની આજ્ઞાની છે
વિરાધનાપૂર્વક કરાતું હોવાથી સંયમીઓને કલ્યાણકારી બની શકતું નથી જ. આ એક જ પદાર્થ જો વર્તમાનના આ તમામ સંયમીઓ અપનાવી લે તો સંયમીઓની શક્તિ, તેજ અપાર બન્યા વિના ન રહે. હા ! ગુરુ સરેરાશ છે સારા તો હોવી જ જોઈએ.
શિષ્ય : તમે બધી વાત કરી પણ હું એમ કહ્યું કે ગુરુને પુછીને સારું કામ કરે કે ગુરુને પૂછ્યા વિના સારું છે કામ કરે એમાં ફર્ક શું પડે ? શિષ્ય કંઈક ખરાબ કામ કરતો હોય, એનો આશય ખરાબ હોય તો તો હજી ય છે
બરાબર. પણ શિષ્ય માસક્ષપણ કરવા ઈચ્છે છે. નવી ઓળી શરૂ કરવા ઈચ્છે છે. નવું સૂત્ર ગોખવું, વિગઈ છે છે વગેરેનો ત્યાગ કરવો, દેરાસરમાં ભક્તિ કરવા જવું વગેરે સુંદર કાર્યો જ કરવાની એની ઈચ્છા છે. અને એમાં છે # એનો આશય પણ આત્માની શુદ્ધિ કરવાનો, મોક્ષની પ્રાપ્તિ કરવાનો જ છે. મલ્લિકમારીના પર્વભવની જેમ છે 8 માયા-કપટપૂર્વક તપાદિ કરતો હોય તો તો એ ખોટો. પણ એવું ન હોય તો પછી ગુરુને પૂછયા વિના કરે તો
ય વાંધો? ઉર્દુ એમાં વધુ લાભ થશે. જ્યારે અચાનક જ ગુરુને ખબર પડશે કે મારા શિષ્ય અમુક સુંદર છે છે કાર્ય કર્યું છે ત્યારે તો એ ગુરુ ખુશખુશાલ થઈ બમણા આશિષ આપશે. પહેલેથી પુછીને કરવામાં તો ગુરુનો છે
આવો અનેરો આનંદ, બમણા આશિષ વગેરેની શક્યતા નથી જ. તો પછી આપૃચ્છા ઉપર આટલો બધો ભાર { આપવાનું શું પ્રયોજન છે ?
ગુર : તારી સૂક્ષ્મતમ પ્રજ્ઞાને ધન્યવાદ ! પણ જિનશાસનને એક એક તત્વો કશ-છેદ-તાપની પરીક્ષામાં આ સંપૂર્ણ રીતે ઉત્તીર્ણ થયેલા. શદ્ધ સવર્ણ જેવા છે એ ન ભલીશ, એના ગઢ રહસ્યોને સમજવા ? ગીતાર્થગુરુઓનું શરણ સ્વીકારવું પડે. તું મારા શરણે છે. એટલે તને એ રહસ્યો બતાવીશ. સાંભળ. - સામાન્યથી ગુરુ ૨૦-૩૦-૪૦-૫૦ વર્ષના દીક્ષા પર્યાયવાળા હોય. આટલા વર્ષો ગચ્છમાં રહીને, અનેક છે જ સંયમીઓના પરિચયાદિ કરીને, અનેક ગામ-નગરોમાં વિચરીને તેઓ ખૂબ-ખૂબ અનુભવી બની ચૂક્યા હોય. આ ઉપરાંત ગુરુ શાસ્ત્રોના સૂક્ષ્મપદાર્થોના જાણકાર હોય. સંયમજીવનના પ્રત્યેક યોગોની સૂક્ષ્મતમ માહિતી એમની છે પાસે હોય. એ યોગો કેવી રીતે સાધવા? એ યોગોમાં નુકશાનકારી તત્ત્વો કયા છે? વગેરે બધી જ બાબતોની જ રજેરજ માહિતી એમની પાસે હોય. એટલે કોઈ પણ સંયમયોગ કઈ રીતે સાધવો ? એની બધી જ વિધિના.
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
સંયમ રંગ લાગ્યો - આપૃચ્છા સામાચારી ૦ ૨૧૫

Page #221

RECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE W
CCHETTIECEEEEEEEEEEECECHOW
sssssss
આપૃચ્છા સામાચારી & શનિષેધના એ જ્ઞાતા હોય છે. બીજી વાત એ કે આટલા વર્ષો સંયમ પાળવાથી, શાસ્ત્રો ભણવાથી એ ખૂબ
ભીર પણ બન્યા હોય. પરલોકથી એ ખૂબ જ ગભરાતા હોય. પોતાનો પરલોક ન બગડે એ માટે દિવસ8 રાત એ એકદમ સાવચેત હોય. ગુર આવા હોય એટલે એમને આપૃચ્છા કરનારો શિષ્ય અનેક લાભો મેળવી શકે.
ક સંયમીને આવશ્યક નિર્યુક્તિ ગ્રંથ વાંચવાની ઈચ્છા થઈ. એટલે એ તો મંડરામાંથી સીધી છે. પ્રત જ મંગાવે. હવે ભંડારવાળો કાં તો એમ કહે કે આવશ્યકસૂત્ર જ છે. નિર્યુક્તિ નથી. તો આ સંયમી મુંઝવાઈ જાય. ધારો કે પ્રત મળી જાય તો પણ અમુક અઘરી પ્રત મળે. જે સંયમી સમજી જ ન શકે. છેવટે અધવચ્ચે ગ્રંથ મૂકી દેવાનો વારો આવે.
એના બદલે એ ગુરુને પૂછે કે, “ગુરુજી! હું આવશ્યક નિર્યુક્તિ ભણું?” એટલે પ્રથમ તો ગુરુ એની પાત્રતા છે નિહાળશે. એ પછી હા પાડશે. અને ત્યારે ગુરુ બધી માહિતી આપશે કે ભંડારમાં આવ. સૂત્ર નામની પ્રત છે જ હોય તો ચિંતા ન કરવી, કેમકે એ જ પ્રત આવ. નિર્યુક્તિની હોય છે. આવશ્યક ઉપર ઘણી બધી ટીકાઓ છે. 8 એમાં અમૂક આચાર્યની ટીકા સરળ છે, અમુક અઘરી છે. તારા માટે આ અમુક ટીકા ખૂબ સારી છે. તું એ છે # વાંચજે. તથા આ ગ્રંથમાં અમુક પ્રકાશનની પ્રતો સંપૂર્ણ શુધ્ધ છે. અમુક પ્રતોમાં અશુધ્ધિ ઘણી છે.” 8 આવી તો અનેક માહિતીઓ ગુરુ આપી દે. શિષ્યને એનાથી એ ગ્રંથ ભણવામાં ખૂબ જ અનુકૂળતા થાય કે છે એ તો સ્પષ્ટ જ છે.
વળી ગુરુ ભવભીરુ હોય એટલે વિચારે કે “આ શિષ્ય મારા શરણે છે. મેં એને આ ગ્રંથ ભણવાની રજા આપી છે. હવે જો એ ગ્રંથ ભણવામાં અવિધિ કરશે તો એનું બધું પાપ મને લાગશે. કેમકે મેં એને અનુમતિ 8 આપી છે. હવે એ પાપ બંધાય તો તો મારી દુર્ગતિ જ થાય. એ મને શી રીતે પોષાય ?”
આમ વિચારી તરત ભવભીરુ ગુરુ શિષ્યને બધી વિધિ કહેશે કે “સાંભળ. આ ગ્રંથ આગમગ્રંથ છે એટલે B 8 અસક્ઝાયમાં એનું વાંચન નહિ કરતો. સૂર્યોદય પહેલા કે સૂર્યાસ્ત પછી આ ગ્રંથ ન વાંચતો. જેની પાસે ભણે છે છે એ વિદ્યાગુરુનો ભરપૂર વિનય કરજે. એમના વસ્ત્રાદિનું પ્રતિલેખનાદિ કરવા રૂપ ભક્તિમાં ઉણો ન ઉતરીશ.” કે 8 આમ ગુરુ તે કાર્ય અંગેની માહિતી અને તે માટેની વિધિ બતાવે.
આવું તમામ કાર્યોમાં સમજી લેવું.
શિષ્ય કાપ કાઢવાનું છે એટલે ગુરુ કહે “ચોમાસું નજીકમાં છે. પાત્રાની ઉપધિનો, કામળી-આસનાદિનો 8 પણ કાપ કાઢી લેજે. અમુક સાધુ નબળો છે. એના એક બે વસ્ત્રો પણ કાપ કાઢી આપજે.. તથા કાપ કાઢવાની # છે વિસ્તૃતત વિધિ પણ બતાવે. જેથી જીવવિરાધના વગેરે ન થાય.
શિષ્ય નવા શહેરમાં ચૈત્યપરિપાટી કરવા જવાનું પૂછે એટલે ગુરુ પોતાની જાણકારી પ્રમાણે દેરાસરોની છે સંખ્યા વગેરેની માહિતી આપે. સુચન પણ કરે કે, “ઘણા દેરાસરોમાં દર્શન કરવાના લોભમાં બધે બેઠાં-બેઠાં
ખમાસમણા આપવા વગેરે રૂપ અવિનય ન કરીશ. બધે ઉચિત વિનય વગેરે સાચવજે. અને એકલો ન જઈશ. છે સાથે જાણકાર સાધુ કે શ્રાવકને લઈ જા. તે રસ્તો જોયો નથી. ભુલો પડીશ...'
આમ શિષ્યને ગુરુ પાસેથી અનેક પ્રકારની માહિતી, કાર્ય કરવાની શાસ્ત્રીય વિધિ વગેરેનો બોધ થાય એ 8 પહેલો ફાયદો.
આમાં ગુરુઓએ એ વાત ખાસ ધ્યાનમાં રાખવાની છે કે એમના શરણે રહેલા શિષ્યોને ગુરુ જે બાબતમાં શું અનુમતિ આપશે એ બાબતમાં એ શિષ્ય જે કોઈ અવિધિ-આશાતના-ભુલો કરશે એ બધાનું પાપ ગુરુને લાગવાનું
33;
EEREEEEEEEEEEEEEEEECEEEEEEEEEEEE
સંચમ રંગ લાગ્યો - આપૃચ્છા સામાચારી - ૨૧૬ RagharikhadadhanaianoiGorgeorgia Georgiantarti

Page #222

DEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEritttttti
ggggggggggggggggggregate
s
આપૃચ્છા સામાચારી છે જ છે, કેમકે ગુરુએ એની સંમતિ આપી છે. એટલે ગુરુની એ અત્યંત મહત્વની ફરજ છે કે એ પોતાના શિષ્યોને છે તેમના દરેક યોગોની સંપૂર્ણ વિધિ બરાબર શીખવાડે, બતાવે. જે ગુરુઓ ભવભીરુ હોય તેઓ આ બાબતમાં જ # એકદમ સજાગ જ હોય. ૪ (૨) બીજો લાભ એ થશે કે ગુર પાસેથી આ બધી જાણકારી પામીને એ શિષ્ય તો આશ્ચર્ય પામશે. અહો! 8 શું આ જિનશાસનની કમાલ છે ? એક કાપ કાઢવા રૂપી સાવ સામાન્ય બાબતમાં પણ જીવવિરાધના ન થઈ છે 8 જાય એ માટેની કેટલી બધી સૂક્ષ્મ વાતો આપણા શાસનમાં બતાવી છે ! આ મારા ગુરુ પણ ખરેખર મારા માટે છે R ભગવાન જેવા છે કે જેઓ મને આવી અદ્દભુત બાબતો જણાવીને મારો મોટો સંસાર કાપી રહ્યા છે. તેઓએ 8
મને આ વિધિ વગેરે ન જણાવી હોત તો તો હું એ કાપ કાઢવાદિ કાર્યોમાં કેટલી બધી અવિધિઓ કરી બેસતા. 8 # મને કેટલું બધું પાપ બંધાત. કોટિ કોટિ વંદન હો, આ મારા તારક ગુરુદેવને ! અને જગદ્ગુરુ પ્રભુવીરને !”... 6
શુભભાવો શિષ્યના મનાં ઉછળશે. આ ભાવોમાં દેવ-ગુરુ પ્રત્યે અતિશય બહુમાનભાવ અને શાસ્ત્રો પ્રત્યે, છે આ પૂર્વપુરુષો પ્રત્યે પણ તીવ્ર બહુમાનભાવ છલકાઈ રહ્યો છે. એની એવી તો પ્રચંડ તાકાત છે કે આ શિષ્ય જે છે કામ કરવા માંગે છે એમાં ભવિષ્યમાં આવનારા તમામ વિદ્ગો ખતમ થઈ જાય. હમણાં ઉત્પન્ન થયેલા વિપ્નો જ પણ નાશ પામે. દા.ત. કોઈ ગ્રંથ ભણવાનો શરૂ કરે તો એ ગ્રંથના અભ્યાસ દરમ્યાન પોતે માંદો ન પડે, વિદ્યાગુરુ માંદા ન પડે. ગ્રંથના અઘરા પદાર્થો પણ સમજી શકવાનો ક્ષયોપશમ પ્રગટ થાય. ગ્રંથ ભણવામાં છે છે કંટાળો ન આવે. આ બધા વિદ્ગો એવા હતા કે જો ઉપરનો શુભભાવ પ્રગટ્યો ન હોત તો ઉત્પન્ન થઈને આ 8 જ સંયમીના ગ્રંથાભ્યાસ રૂપી યોગને અટકાવત. પણ એવું આને ન બને. એમ કાપ કાઢવાદિ તમામ કાર્યોમાં સમજી
લેવું.
FEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
આનો અર્થ તો એ જ કે કોઈપણ કામમાં સફળતા મેળવવી હોય તો ગુરુને વિનયપૂર્વક પૂછીને જ એ કામ 8 કરવાની ટેક દરેક સંયમીઓએ ધારણ કરવી જોઈએ.
આ બીજો લાભ જોયો,
(૩) ઉપર પ્રમાણે પ્રવૃત્તિ કરવાથી સ્વાધ્યાયાદિ કાર્યોના પ્રતિબંધક એવા કર્મો વગેરે દૂર થાય. એ કાર્યમાં છે સફળતા અપાવે એવા પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય કર્મો બંધાય. પરિણામે એ કાર્યમાં એને જ્વલંત સફળતા મળે, એનાથી 8 જ નવું પુણ્યકર્મ બંધાય, વધુ સારા સ્વાધ્યાયાદિયોગો કરવાનો ઉલ્લાસ જાગે, પ્રતિબંધક કર્મોનો વધુ વિનાશ થાય. છે એ સાધુ ફરી નવા વધુ સારા સ્વાધ્યાયાદિ કાયોમાં જોડાય. ફરી ગુરુને આપૃચ્છા કરવા વગેરે દ્વારા એમાં
જવલંત સફળતા પામે. આ રીતે ઉત્તરોત્તર એ સંયમયોગોમાં અવનવી સિદ્ધિઓ હાંસલ કરતો જાય. એનો e વીર્ષોલ્લાસ આસમાને આંબે. સંસારનું સ્મરણ તો એને સ્વપ્નમાં પણ ન થાય.
આ ત્રીજો લાભ જોયો.
(૪) આવો મુનિ આખી જિંદગી સુંદરતમ આરાધના કરી દેવલોકમાં જાય. ત્યાંથી જૈન કુળમાં જન્મ આપે. R બધી રીતે સુખી બને. છતાં એ સુખમાં લેપાય નહિ. એને ત્યાં પણ જિનેશ્વર દેવની, સદ્ગુરુઓની પ્રાપ્તિ થાય. છે એમના મુખે તાત્વિક પદાર્થોનું શ્રવણ સાંપડે. આ આત્મા એ સાંભળી વૈરાગ્યવાસિત બને. સંસાર અસાર જાણી કરી સંયમના માર્ગે પ્રયાણ કરે. પૂર્વભવ કરતાં પણ વધુ ઉંચી કક્ષાની આરાધના કરનારો બને. છેવટે ત્રણ, સાત, આઠ, ભવોમાં પરમપદને પામે. એનું અનંતભવોથી ચાલતું ભ્રમણ અટકી પડે. અનંત ભવો સુધી 8 આ ચાલનારું ભ્રમણ અહીં જ ખતમ થાય. 8 શિષ્ય ! “માત્ર એક કાપ કાઢવો, ઉત્તરાધ્યયાનાદિ કોઈક ગ્રન્થ ભણવાનો શરૂ કરવો” વગેરે સાવ નાનકડા, સાવ સામાન્ય કહેવાતા કાર્યોમાં જો ગુરને આપુચ્છા કરવામાં આવે તો અનંતસંસારનો નાશ થઈ જાય
SSSSSSSSSSSSSSSSS
સંયમ રંગ લાગ્યો - આપૃચ્છા સામાચારી ૦ ૨૧૦

Page #223

EVEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEECEEEEEE
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEGEERGEGEEEEEEEEEEECEEEEEEEEEEEEEEE
g gggT
આપૃછા સામાચારી તો જિનેશ્વરદેવની બધી જ આજ્ઞા પાળીએ એનો લાભ કેટલો થાય? નાનકડી પણ આ જિનાજ્ઞા અણુબોંબ કરતાં પણ ભયંકર શક્તિને ધરાવે છે કે જે કર્મશત્રુઓના ચૂરેચૂરા કરી નાંખે છે.
માટે જ આ આપૃચ્છાને નાની, નકામી ન માનીશ. એની ઉપેક્ષા ન કરીશ. પ્રાણની જેમ એનું રક્ષણ કરજે છે. શિષ્ય: આપે કહેલી બધી વાત સાચી. પણ આવું તો ક્યારેક જ બનવાનું ને? કોઈ નવો સાધુ ગુરુને કાપ કાઢવાદિની પૃચ્છા કરે. ત્યારે ગુર એને એની વિધિ વગેરે બતાવે. અને એના દ્વારા તમે બતાવેલા લાભો R થાય. પણ જે સાધુ ૮-૧૦ વર્ષના દીક્ષાપર્યાયવાળો થઈ ચૂક્યો છે. જે સાધુ ઓછામાં ઓછા ૫૦-૬૦ કાપ કાઢી છે # ચૂક્યો છે. જે સાધુ શાસ્ત્રો ભણીને કાપ કાઢવાદિની વિધિને જાણી જ ચૂક્યો છે જેને ગુરુ પણ બે-ત્રણવાર રે કાપાદિની વિધિ કહી જ ચૂક્યા છે એવા સાધુ હવે ગુરુ પાસે કાપ કાઢવાદિની રજા લેવા જાય તો ત્યાં કંઈ છે
ગુરુ એને હવે વિધિનું નિરૂપણ નથી જ કરવાના. એટલે હજી શરૂઆતના એક-બે-ત્રણ વર્ષ ગુરુને બધું પૂછી ? જ પૂછી કરીએ એ બરાબર, પણ પછી તો જે કાર્યો એવા હોય કે જેમાં ગુરુએ કંઈ જ વિધિ વગેરેનું નિરૂપણ કરવાનું શું જ ન હોય. માત્ર “હા” જ બોલવાનું હોય ત્યાં ગુરુને પૂછવાની કોઈ જરૂર નથી. કેમકે ત્યાં તમે બતાવેલા કોઈ કે. છે લાભો થવાના જ નથી. છે હા! ૮-૧૦ વર્ષ પછી પણ તદ્દન નવા જ પ્રકારનું કોઈ કાર્ય આવી પડે કે જેમાં ગુરુ પાસેથી ઘણી માહિતી છે. જ વગેરે મળવાની શક્યતા હોય ત્યાં અવશ્ય ગુરુને પૂછવું. પણ બાકી તમે જે નિયમ બાંધ્યો છે કે ૨૦,૩૦,૪૦
વર્ષના દીક્ષાપર્યાયવાળાઓએ પણ પોતાના ગુરુને પૂછી પૂછીને જ બધા કાર્યો કરવા. એ તો વધુ પડતો જડ છે. R નિયમ લાગે છે. છે વળી બીજી વાત એ કે ગુરુને પણ અનેક શાસનના કાર્યો હોય છે. ગુરુ કંઈ નવરા બેસી નથી રહેતા. તે છે હવે ગચ્છમાં રહેલા ૧૦-૨૦-૩૦ સાધુઓ બધા જ દરેક કાર્યોમાં ગુરુને પૂછ પૂછ કરે તો ગુરુને શાસનના કાર્યો છે શું કરવાનો અવસર જ ન મળે. ગુરુ તો પરેશાન થઈ જાય. શું ગુરુને શાતા આપવી, શાસનના કાર્યો કરવા માટે છે જ અનુકૂળતા કરી આપવી અને એ માટે શિષ્યોએ આ વારંવાર પૂછપૂછ કરવાનું બંધ કરી દેવું એ યોગ્ય નથી કે લાગતું ? - ત્રીજી વાત એ કે કેટલાંક કાર્યો તો એવા જ હોય કે જેમાં શાસ્ત્રીય વિધિ જેવું કંઈ હોતું જ નથી. એ છે કાર્યો તદ્દન સ્વાભાવિક હોય છે. એમાં ગુરુએ કોઈ વિધિ બતાવવાની રહેતી જ નથી. એટલે એ કાર્યો માટે ગુરુને પૃચ્છા કરવામાં તો તમે બતાવેલા કોઈ જ લાભો થતા નથી. દા.ત. શ્વાસોચ્છવાસ લેવા, ખાંસી ખાવી. કે છીંક ખાવી, બગાસું ખાવું, વાછૂટ કરવી, ઓડકાર ખાવો વગેરે તદ્દન સ્વાભાવિક વસ્તુઓમાં તો હું શાસ્ત્રીયવિધિ જ નથી કે જેથી ગુરુ એમાં વિધિ બતાવે.
એટલે તમે બતાવેલા લાભો ખોટા છે એમ મારે નથી કહેવું પણ એ લાભો અમુક જ સ્થાને મળે છે. એટલે જ્યાં એ લાભો મળવાની શક્યતા હોય ત્યાં જ આપૃચ્છા કરવી. એ સિવાય ગુરની શાતા માટે, શાસનના કાર્યોની વૃદ્ધિ માટે, ખોટો સમય ન બગડે એ માટે આપૃચ્છા કર્યા વિના જ એ કાર્યો કરી લેવા એ મને ઉચિત જણાય છે.
એટલે (૧) નૂતન દીક્ષિતો બે-ત્રણ વર્ષ સુધી બધા કાર્યો ગુરુને પૂછીને કરે, (૨) મોટી દીક્ષા પર્યાયવાળાઓ જ તદ્દન નવા આવી પડેલા કાર્યમાં ગુરુને પૂછીને પ્રવૃત્તિ કરે. પણ જુના કાપાદિ કાર્યો ગુરુને પૂછ્યા વિના જ કરે. 8 (૩) નૂતનદીક્ષિતો પણ જેમાં શાસ્ત્રીયવિધિ જેવું કંઈક હોય એ જ કાર્યો ગુરુને પૂછીને કરે. સ્વાભાવિક કાર્યો છે એમને એમ જ કરે. છે આ મારો અભિપ્રાય છે આપ કહો કે આપ આ અંગે શું માનો છો ?
EEEEEEEEEE
સચમ રંગ લાઓ - આ પ્રથા સામાચારી ૦ ૨૧૮
પૈseS00000000000000000000000000000000000000000000
0 000000028

Page #224

તા હોય છે. તેઓને દ
summerservices આપૃચ્છા સામાચારી છે ગુરુઃ તારી ત્રણેય બાબતોના હું ક્રમશઃ ઉત્તર આપીશ.
(૧) એ વાત સાચી છે કે ગુરુ કંઈ દર વખતે વિધિનું નિરૂપણ કરવાના નથી જ. પુછનારો શિષ્ય મોટો છે જ હોય, ભણેલો હોય તો ગુરુ એને “હા” કહ્યા સિવાય એકેય અક્ષર નથી કહેવાના. પરંતુ તું એ ભૂલી ગયો લાગે છે છે છે કે જિનશાસનને સ્પર્શેલા મુનિવરો પોતાના અનંત ઉપકારી ગુરને ભગવાન જેવા માનતા જ પોતાના ગુરુ પ્રત્યે અપરંપાર બહુમાનભાવ હોય છે. રે ! આ મુનિવરો તો ગૌતમસ્વામીના વશજો છે. કે છે પરમાત્માના મુખે પોતાનું નામ સાંભળીને જે ગૌતમસ્વામીને સાડા ત્રણ કરોડ રૂંવાડાઓમાં હર્ષોલ્લાસ વ્યાપી છે
જતો. એ ગૌતમસ્વામીના વંશજ એવા સુસાધુઓ અનંતોપકારી ગુરુના વચનો ઉપર અતિશય શ્રદ્ધાવાળા હોય છે છે જ. એમાં શંકાને સ્થાન નથી. છે અને માટે જ જ્યારે તેઓ પોતાના ગુરુને કાપ કાઢવાદિ કોઈપણ કામ પુછે અને તે વખતે ગુરુ માત્ર એટલું કે આ જ કહે કે, “હા ! તું કર. મારી રજા છે.” બીજું કંઈ જ ન બોલે. તો પણ આ શિષ્યોનો હર્ષોલ્લાસ ખૂબ વધી છે 8 જાય.” મારા ગુરદેવે મને આ કાર્યમાં રજા આપી છે. એટલે હવે મને આ કામમાં સફળતા મળશે જ. મારા છે 8 ગુરુના આશીર્વાદ નિષ્ફળ ન જાય. વળી ગુરએ રજા આપી એટલે આ કામ મને હિતકારી જ બનશે. માટે હવે મ તો આ સ્વાધ્યાયાદિ કાર્યમાં બરાબર લાગી પડું.” આવો પરમ ઉલ્લાસ એ શિષ્યોને થાય. # શિષ્ય ! આ વાત તો એ જ સમજી શકશે કે જે શિષ્યો ખરેખર ગુરુ પ્રત્યે અતિશય બહુમાનવાળા હશે. જે છે તે શિષ્યોને તો “ગુરુની આ કાર્યમાં અનુમતિ છે એટલું જ માત્ર જ્ઞાન શુભભાવોની ધારાને ઉત્પન્ન કરી દેનારું છે A બને છે. આ મારા માટે અનુભવ સિદ્ધ હકીકત છે. જ્યારે પણ મેં ગુરુને કોઈ કાર્યની પૃચ્છા કરી છે અને ગુરુએ 6 છે માત્ર અનુમતિ આપતો શબ્દ કહ્યો છે. ત્યારે પણ મારો હર્ષોલ્લાસ, વીર્ષોલ્લાસ, કામ કરવાની ધગશ વધી છે. 8 છે અને એ થાય એટલે કાર્યના પ્રતિબંધક એવા કર્મોનો વિનાશ, પુણ્યકર્મનો બંધ વગેરે મેં બતાવેલા લાભો ત્યાં 8 છે પણ થાય જ છે.
એટલે ગુરુ વિધિનું નિરૂપણ ન કરે તો પણ ગુરુબહુમાની સુસાધુઓને તો મેં બતાવેલા તમામ લાભો 8 છે આપૃચ્છા દ્વારા મળવા શક્ય છે જ. માટે જ ભલે ઘણા શિષ્યોનો સ્વયં ગુરુ હોય, ભલે ગીતાર્થ બની ચૂક્યો 8 A હોય તો પણ એ મુનિએ પોતાના ગુરુને પુછી-પુછીને જ બધા કાર્યો કરવા જોઈએ. - છે વળી તું એમ કહે છે કે “નૂતન દીક્ષિતોએ પુછી-પુછીને કામો કરવા. વડીલોએ પુછવાની જરૂર નથી.” છે છે જ્યારે મને તો એમ કહેવાનું મન થાય છે કે વડીલોએ તો અવશ્ય ગુરુને પુછી-પુછીને કામ કરવા જોઈએ, કેમકે છે વડીલો જ જો ગુરુને પૂછ્યા વિના કાર્યો કરશે તો નાના સાધુઓમાં સારા સંસ્કાર શી રીતે પડશે? તેઓ પણ છેધીમે ધીમે ગુરુને પૂછ્યા વિના જ બધા કાર્યો કરતા થઈ જશે. નાનાઓ તોં વડીલોને જોઈ જોઈને બધું શીખતા છે જ હોય છે. પ્રાયઃ એવું જોવા મળે છે કે જ્યાં વડીલો જેટલાં સુંદર આચારો પાળે છે. ત્યાં નાનાઓ પણ એટલા છે જ સુંદર આચારો પાળે છે. જ્યાં વડીલો જેટલી શિથિલતાઓ આચરે છે, ત્યાં નાનાઓ પણ એટલી શિથિલતાઓ છે શ આચરતા થઈ જાય છે.
જ્યાં વડીલો જલ્દી જલ્દી કાપ નથી કાઢતા, આંબિલાદિ તપ કરે છે, વિગઈઓથી દૂર ભાગે છે. છે સ્વાધ્યાયમાં લીન રહે છે, વાડા વગેરેનો ઉપયોગ નથી કરતા, મુહપત્તીનો ઉપયોગ રાખે છે... ત્યાં નાનાઓ જ પણ એ જ બધું કરતા થઈ જાય છે. માટે જ અત્યારે એક ગચ્છ એવો છે કે જેના ગચ્છાધિપતિ જ્યારે પણ
વાચનામાં કહે કે, “આ બાધા લેવા જેવી છે” ત્યારે ૧૫-૨૦ સાધુના એ ગ્રુપમાં સૌથી મુખ્ય આચાર્ય જ ત્યારે છે હાથ જોડીને ગચ્છાધિપતિશ્રીને કહે કે “સાહેબ ! મને પહેલા બાધા આપો.' સ્વાભાવિક છે કે આચાર્યશ્રી બાધા લે એટલે બાકીના નાના મુનિઓ તો બાધા લેવાના જ.
sss
સંગમ રંગ લાગ્યો - આછા સામાચારી ૦ ૨૧૯

Page #225

CEEEEEEEEEEE
SEER
EEEEEE
gsssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssss . “આપૃચ્છા સામાચારી 8 એમ ૨૦/૩૦ વર્ષના દીક્ષા પર્યાયવાળાઓ પણ જો બધા જ કાર્યો ગુરુને પૂછી પૂછીને જ કરે તો નાનાઓ છે છે તો એ જોઈને આશ્ચર્ય પામે “આવા ધુરંધર વડીલો પણ ગુરુને પૂછયા વિના દેરાસર પણ નથી જતા. તો અમારે છે
તો અવશ્ય હવે ગુરુને પૂછી-પૂછીને જ બધું કરવું જોઈએ.” એટલે બધા નાનાઓ વિશુદ્ધકક્ષાની છે આપૃચ્છાસામાચારી પાળતા થઈ જાય. બોલ ! નાનાઓ આપૃચ્છા પાળે, એ માટે પણ વડીલો વગેરે તમામે છે છે આપૃચ્છા કરવી ન જોઈએ ?
આ તારી પ્રથમ વાતનો ઉત્તર આપી દીધો.
(૨) ગીતાર્થ-સંવિગ્ન ગુરુઓ એવા તો કુશળ હોય છે કે તેઓ સેંકડો કામો કરતા હોય તો ય બિલકુલ છે વ્યાકુળ ન બને. શાંતિથી બેઠા બેઠા બધા કાર્યો કર્યા કરે. એટલે શાસનના કાર્યો કરવા સાથે સાધુઓની છે
આપૃચ્છાદિનો જવાબ આપવા વગેરે કાર્યો પણ તેઓને બિલકુલ અઘરા પડતા જ હોતા નથી. અને એમના છે કાર્યો અટકતા પણ નથી.
વળી સાધુઓના સંયમજીવનની કાળજી, સાધુઓના પંચમહાવ્રતાદિનો યોગક્ષેમ કરવો, સાધુઓ પોતાના હું સંયમજીવનમાં ડાઘો ન લગાડી બેસે એ માટે સતત જાગ્રત રહેવું, બધો ભોગ આપવો એ બધા પણ શાસનના R જ કાર્યો છે. જેમ ઉપધાન, સંઘ, ઉજમણા, વ્યાખ્યાન વગેરે શાસનના કાર્યો છે. તેમ સાધુઓના ઉપરના કાર્યોની # કાળજી કરવી એ પણ મોટું શાસનનું જ કાર્ય છે.
ઉર્દુ જો સંયમીઓ ગુરુને તકલીફ પડવાના ભયથી પૂછ્યા વિના જ બધા કાર્યો કરતા થઈ જશે તો મોટા છે નુકશાન થશે. શરૂઆતમાં ગુરને પૂછયા વિના સારા જ કાર્યો કરનારા સંયમીઓ પછી તો અનાદિસંસ્કારોને લીધે સ્વછંદ બનીને ગમે તે અસંયમના કાર્યો પણ કરતા થઈ જશે. સંયમ હારી જશે. તમામ તીર્થકરોના શાસનમાં જે આપૃચ્છા સામાચારીનું પાલન થતું આવ્યું છે, તે ઘટતું જશે, ખતમ થશે. વર્ષોથી ચાલી આવતી, અનેક ગુણોની ખાણ એવી આ અમૂલ્ય પરંપરાનો વિચ્છેદ કરવાનું પાપ કોઈપણ સુવિહિત અણગાર ન જ કરે. 8
વળી, આ વાત ગીતાર્થગુરુઓ પણ સમજતા જ હોય છે. માટે જ જો તમે તમારા ગુરુને પૂછશો કે, “આપને 8 આ તકલીફ ન પડે એ માટે અમે આપને પુછી પુછીને બધા કાર્યો કરવાનું બંધ કરીને, અમારી મેળે જ બધા કાર્યો છે શું કરશું. તો એ બરાબર છે ને ?” તો કોઈપણ સુગર આ બાબતમાં અનુમતિ નહિ આપે. (કદાચ આ કાળની છે દષ્ટિએ એમને અનુકૂળતા નહિ હોય તો તેઓ એક એવા સાધુને સ્થાપિત કરી દેશે કે જેને તમામ સાધુઓ પૂછી 8 ૨ પૂછીને કામ કરે, પણ અપચ્છા સામાચારીની ઉપેક્ષા તો નહિ જ થવા દે.) | (૩) આ તારી ઘણી મોટી ભ્રમણા છે કે “શ્વાસોચ્છવાસ, ઓડકાર, વાછૂટ વગેરે અંગે કોઈ શાસ્ત્ર વિધિ છે
નથી.” શ્વાસોશ્વાસ ઝડપથી ન લેવા, જોરથી ન લેવા, ઓડકાર વખતે અને છીંક ખાંસી વખતે મુખ આગળ 8 8 બરાબર મુહપત્તી રાખવી. શ્રાવકોમાં મશ્કરી ન થાય એ રીતે વાછૂટ કરવી. વાછૂટ ધીમે ધીમે કરવી... વગેરે છે $ ઘણી બધી બાબતોનો તને ખ્યાલ નથી લાગતો. ગુરુ યોગ્યકાળે શિષ્યોને આવી અનેક વિધિઓ કહે. 8 વળી ગુરુ માત્ર તે તે કાર્યની વિધિ જ બતાવે એવું નથી. વડીલો પણ જો ગુરુને પૂછીને કાપાદિ કાર્યો કરે છે છે તો ક્યારેક ગુરુ તે કામ કરવાની ના પણ પાડે. અથવા એ કાપાદિ કામની સાથે વૈયાવચ્ચાદિના પણ કામ સોંપે. છે છે આ અંગે ઘણી વિચારણા કરી શકાય.
ટૂંકમાં મારે એટલું જ કહેવું છે કે નાના-મોટા દરેક સંયમીઓએ નાના-મોટા દરેક કાર્યો ગુરુને પુછી-પુછીને રે છે જ કરવા જોઈએ. એમાં કોઈ બાંધછોડ કરવા જેવી નથી.
R
FELEEEEEEEE
WEEEEEEEEEEEE
સંચમ રંગ લાગ્યો - આછા સામાચારી , ૨૨૦

Page #226

આપૃચ્છા સામાચારી શિષ્ય : આપની બધી વાતો મને અક્ષરશઃ હૃદયમાં ઉતરી ગઈ છે. ગમે તેવા વિકલ્પો કરવા બદલ ક્ષમા
માગું છું. પણ ગુરુદેવ ! આ શ્વાસોચ્છ્વાસાદિ માટે ગુરુની રજા લેવી તો અશક્ય છે. દર સેકંડે એ તો ચાલુ જ છે. સેકંડે સેકંડે ગુરુને શી રીતે પૂછાય ? વળી છીંક-બગાસુ-ઓડકાર તો અચાનક આવે. એની પહેલેથી ખબર નથી હોતી. તો એ બધા માટે ગુરુને પૃચ્છા કરવી શક્ય જ નથી. તો શું કરવું ?
ગુરુ : “બહુવેલ સંદિસાહુ” ના આદેશો આ માટે જ છે. જે કાર્યો વારંવાર થયા કરતા હોય. અર્થાત્ જે કાર્યો ગુરુને પૂછીને કરવા શક્ય જ ન હોય તે બધા કાર્યોની રજા એકસાથે ગુરુ પાસેથી આ આદેશ માંગીને
લઈ લેવામાં આવે છે.
પણ માત્રુ જવું. ઉંઘવું વગેરે કાર્યો વારંવાર થતા હોય તો પણ એ ગુરુને પૂછી-પૂછીને કરવા શક્ય છે. તો એવા કાર્યો માટે ગુરુને પૂછવું જ પડે. ત્યાં બહુવેલનો આદેશ કામ કરતો નથી.
આ બધી વાતો તો કરી પણ છેલ્લી એક વાત તો એ જ છે કે ‘તમામ કાર્યોમાં ગુરુને પૂછવું એ જિનેશ્વરદેવોએ બાંધેલી મર્યાદા છે. તેઓની આજ્ઞા છે.' એટલે હવે એ આપૃચ્છા કરવાથી ગુરુ પાસેથી જાણકારી મળે કે ન મળે.... એ બધી વિચારણા જ કરવાની રહેતી નથી. આ આપૃચ્છા તો તીર્થંકરો અને ગણધરોએ બાંધેલી મર્યાદા છે. એનું ઉલ્લંઘન કદિ ન કરાય.
ઉપાધ્યાયજી તો લખે છે કે “આજ્ઞાયા: જ્ઞેશતોષ મઙ્ગઃ મહાનર્થહેતુઃ મતિ'' જિનાજ્ઞાનો લેશથી પણ ભંગ મોટા અનર્થોનું કારણ બને છે. એટલે આપૃચ્છાદિ સામાચારીના પાલનમાં અત્યંત અપ્રમત્ત બનવું જોઈએ.
રે ! આ ‘બહુવેલ સંદિસાહુ'ના આદેશ માંગવાના કહ્યા છે. એની પાછળ આ જ ઊંડું રહસ્ય છે કે શ્વાસોચ્છ્વાસાદિ કાર્યો પણ ગુરુને પુછીને જ ક૨વાની જિનેશ્વરોની આજ્ઞા છે. હવે જો એ આજ્ઞાનું પાલન ન કરીએ તો મોટા અનર્થો થાય અને સેકંડે સેકંડે શ્વાસોચ્છ્વાસાદિ માટે પૃચ્છા કરવી પણ શક્ય નથી. એટલે પછી મહાપુરુષોએ સાધુઓને આજ્ઞાભંગથી બચાવવા, તેના દ્વારા થનારા મોટા અનર્થોથી બચાવવા માટે જ આ બહુવેલ... ના આદેશની વ્યવસ્થા ગોઠવી. (આ વ્યવસ્થા દ૨ેક તીર્થંકરના શાસનમાં પહેલેથી જ હોય છે. કેમકે આ દરેક તીર્થંકરોની સામાન્ય આજ્ઞા છે.)
એટલે હવે ભલે આપૃચ્છા સામાચા૨ી ક૨વામાં કદાચ બીજા કોઈપણ લાભ ન થતા હોય તો પણ જો એનું પાલન નહિ કરો તો આજ્ઞાભંગ અને તેના દ્વારા દુર્ગતિ વગેરે મોટા અનર્થો તો થવાના જ. એટલે હવે લાભ મેળવવા માટે નહિ, પરંતુ આ બધા નુકશાનોથી બચવા માટે પણ તમામ સંયમીઓએ આપૃચ્છાસામા. પાળવી જ જોઈએ.
પણ શિષ્ય ! સાવ સહેલી લાગતી એવી આ સામાચારી દીર્ઘસંસારીઓ માટે ઘણી જ કપરી છે. જેઓ સ્વચ્છંદી હશે, ઐહિક સુખોમાં લપેટાયેલા હશે, ફોન-ફેક્સ-પત્રિકાદિ અસંયમમાં ખુંપ્યા હશે, ગુરુઓ પ્રત્યે બહુમાન વિનાના હશે, પોતાના વિદ્વત્તાદિગુણોના અહંકારવાળા હશે, તદ્દન સ્થૂલદષ્ટિવાળા હશે તેઓ આ બધું જાણ્યા પછી પણ, પોતાના ગુરુ કે વડીલ વિદ્યમાન હોવા છતાં પણ બધા જ કાર્યો એમને પુછી-પૂછીને કરવા માટે કદિ તૈયા૨ નહિ થાય. તેઓની ભાવકરૂણા ચિંતવ્યા સિવાય બીજો કોઈ જ ઉપાય નથી.
વર્તમાનકાળમાં ગુરુ સાથે ન હોય, ગુરુથી જુદા વિચરતા હોઈએ ત્યારે પણ દરેક સંયમીઓએ પોતાના વડીલ સંયમીને ગુરુ તરીકે માની એમને પુછી-પુછીને જ બધા કાર્યો કરવા જોઈએ. ગુરુઓએ પણ શિષ્યોને
સંચમ રંગ લાગ્યો - આપૃચ્છા સામાચારી ૦ ૨૨૧

Page #227

આપૃચ્છા સામાચારી
ચાતુર્માસાદિ માટે છૂટા મોકલવા પડે તો એવા સુયોગ્ય વડીલને સાથે મોકલવો જોઈએ કે બાકીના સંયમીઓ એ વડીલને બધું પૂછી-પૂછીને કરવા માટે ઉત્સાહી બને.
અને આપૃચ્છા કરનારાઓએ એ તૈયારી રાખવાની જ છે કે ગુરુ કે વડીલ તે કામ કરવાની ‘ના' પડે કે ફેરફાર કરવાની સુચના કરે તો એમના કહ્યા પ્રમાણે જ બધું કરવું. બાકી ગુરુ ‘ના' પાડે તોય બળજબરી, માયા વગેરે કરીને એમની પાસે ‘હા’ પડાવવી અને પછી જગત્માં કહેતા ફરવું કે ‘હું તો આ કામ ગુરુની રજાથી જ કરું છું' એ તો મહાભયંકર માયા છે. ગુરુ કે વડીલનો અંતરાત્મા જે ઈચ્છતો હોય તે જ પ્રમાણે વર્તવું એ સંયમીઓની ફરજ છે.
પણ એ માટે ગુરુઓએ અને વડીલોએ પણ એવા પરિપક્વ, સંયમી, જ્ઞાની, ગંભીર બનવું અત્યંત
આવશ્યક છે.
આપૃચ્છા સામાચારી સંપૂર્ણ
PB &g
Awan say
W
સંયમ રંગ લાગ્યો - આપૃચ્છા સામાચારી ૭ ૨૨૨

Page #228

gggggggggggggggggggggggggggggggggggs પ્રતિસ્પૃચ્છા સામાચારી @
() પ્રતિકૃચ્છા સામાચારી ગુરુએ પહેલા જે કામ કરવાની અનુમતિ કે આજ્ઞા કરી હોય, તે કાર્ય થોડાક કાળ પછી કરતી વખતે ફરીથી 8 આ બહુમાનપૂર્વક ગુરુને પૂછવું એ પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી કહેવાય. એમ ગુરુએ પૂર્વે જે કામ કરવાનો નિષેધ કર્યો છે # હોય. એ જ કામ તેવા પ્રકારની વિચિત્ર પરિસ્થિતિમાં કરવાની ફરજ પડે. એ વખતે ગુરુને બહુમાનપૂર્વક પૂછવું છે છે એ પણ પ્રતિકૃચ્છા કહેવાય. 8 શિષ્યઃ આપૃચ્છામાં પણ કોઈપણ કામ ગુરુને પુછીને કરવાની વાત હતી અને પ્રતિકૃચ્છામાં પણ કોઈપણ કે કામ ગુરુને પુછીને કરવાની જ વાત છે તો એ બેમાં ફર્ક શું? " ગુરુ પ્રતિપૃચ્છા એ ખરેખર તો આપૃચ્છા જ છે. આપૃચ્છામાં જેમ ગુરુ પ્રત્યેના અતિશય બહુમાન પૂર્વક
ગુરુને પૂછીને કામ કરવાની વાત હતી. પ્રતિપૃચ્છામાં પણ એ જ પ્રમાણે છે. પરંતુ ફર્ક માત્ર એટલો જ છે કે છે છે કોઈપણ કામ પહેલી વખત ગુરુને પૂછવામાં આવે અને રજા મળ્યા પછી તરત જ કરી લેવામાં આવે ત્યાં એ છે જ આપૃચ્છા ગણાય. પણ કોઈપણ કામ ગુરુને એકવાર પૂછી લીધા બાદ, ૨જા મળ્યા બાદ પણ અમુકકાળ પછી જ કરવામાં આવે તો પહેલી પૃચ્છા અને કામ કરવા વચ્ચે કાળનું અંતર પડવાથી બીજીવાર પાછું ગુરુને એ જ છે શું કામ માટે ફરી પૂછવું એ પ્રતિપૃચ્છા ગણાય. છે દા.ત. “ગુરુદેવ ! આજે કાપ કાઢે ?” એમ પૂછ્યા બાદ ગુરુની રજા મળતાં તરત કાપ કાઢવા બેસી જાય છે છે તો એ આપૃચ્છા ગણાય. પણ રજા મળ્યા પછી પણ બીજા કોઈ કામો આવી પડવાથી એ દિવસે કાપ મુલતવી કે 8 રાખવો પડે. અને બીજા દિવસે કાઢવાનો નક્કી કરે. તો બીજા દિવસે પહેલા દિવસની ગુરુની અનુમતિ ન ચાલે. છે ત્યારે ફરી ગુરુને પૂછવું પડે કે “ગઈકાલે કાપ નીકળ્યો ન હતો. આજે કાઢું' આને પ્રતિપૃચ્છા ગણાય. ખરેખર આ તો કામની પૃચ્છા કર્યા બાદ એકાદ કલાકનું પણ જો અંતર પડી જાય. તો ફરી પાછી પૃચ્છા કરીને જ એ કામ છે
કરવું જોઈએ. આ ઉપરાંત બીજી વાત એ કે ગુરુએ કહેલું હોય કે “પાંચતિથિ કોઈએ પણ નવકારશી બેસણું ન કરવા. બધાએ 8 છે ઓછામાં ઓછું એકાસણું કરવું.” હવે આઠમના જ દિવસે કોઈક સંયમીને સખત માથે ચડી જાય, તાવ આવી છે
જાય કે પુષ્કળ અશક્તિ લાગે તો આ બધા કારણોસર એને નવકારશી કરવાની ભાવના થાય. એટલે એ ગુરુને છે # પૂછે કે “ગુરુદેવ ! આપે પાંચતિથિ નવકારશીની ના પાડી છે. પણ આજે મારે અમુક તકલીફો હોવાથી # 8 નવકારશી કરવી પડે એમ છે. તો આપની રજા હોય તો હું નવકારશી કરું ?” આ રીતે કરાતી પૃચ્છા પણ છે આ પ્રતિપૃચ્છા કહેવાય.
એમ વહેલો અંધારામાં વિહાર ન કરવો, વાડામાં ન જવું, એકલા ગોચરી ન જવું, સંખડિની ગોચરી ન 8 છે વાપરવી, કાચો ગોળ-ઘી ન વાપરવા, સાધ્વીજીઓ સાથે વાતચીત ન કરવી, કેરીનો રસ ન વાપરવો વગેરે છે આ સેંકડો પ્રકારના ગુરુએ કરેલા નિષેધો એવા હોય કે તે તે પરિસ્થિતિમાં અંધારમાં વિહારાદિ કરવા જ પડે અને હું
એ રીતે તે નિષેધોથી વિપરીત આચરણ કરવું પડે. એ માટે ગુરુને પુછી લેવું, એમની રજા લેવી એ પ્રતિપૃચ્છા છે 8 ગણાશે.
શિષ્ય ! આ સામાચારીનું પાલન એ જ કરી શકશે કે જેઓ ગુવજ્ઞાનું પાલન કરવામાં અત્યંત તત્પર R હોય, કેમકે એકવાર જે કામની રજા ગુરુ પાસે લઈ જ લીધી છે એ જ કામ થોડા કાળ પછી જ્યારે કરવાનું 8િ
હોય ત્યારે શિષ્ય ફરી પુછવા જાય છે. એનો અર્થ જ એ છે કે ગુરએ જે કામ સોંપેલ છે એમાં ઘણા બધા ફેરફારો શ થવાની શક્યતા છે. જો કોઈપણ ફેરફાર થવાના જ ન હોત તો તો બીજીવાર એ જ કામ માટે ફરીથી પુછવાની
ccccc cccccc
સંચમ રંગ લાગ્યો - પ્રતિકૃચ્છા સામાચારી ૦ ૨૨૩ titananarirasaranisaggina
gar Gandhi

Page #229

EEEEE
દ'
EEEEEEEEE
પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી ) જ કોઈ જરૂર જ ન રહે.
એટલે જે શિષ્ય સતત એવી જ ભાવનાવાળો હોય કે “ગુરુની ઈચ્છા પ્રમાણે જ મારે કામ કરવા છે. ગુરુની છે. : ઈચ્છા બદલાય એટલે મારે પણ મારી ઈચ્છા, મારા કામ બદલી જ દેવાના છે. કોઈપણ હિસાબે ગુરના મનની છે
ભાવનાનું ઉલ્લંઘન, અવગણના ન જ થવી જોઈએ.” એવા જ શિષ્યો આ સામાચારી પાળે. બાકીના શિષ્યો જ તો પોતાની ઈચ્છા પ્રમાણે જ કામ કરી લે. બીજી વાર ગુરુને પૂછવા જવામાં એમને કંટાળો, ત્રાસ લાગે છે
શિષ્ય : આ પ્રતિપુચ્છા કરવાથી શું લાભ થાય ? શા માટે આ સામાચારી પાળવામાં આવે છે ?
ગુર : એકવાર કોઈક કામની રજા લીધા પછી પણ થોડાક કાળ બાદ એ કાર્ય કરતી વખતે પ્ર હિં કરવાનું જે કહ્યું છે એની પાછળ મુખ્યત્વે પાંચ કારણો છે. છે દા.ત. (૧) એક શિષ્ય સાંજે ગુરુ પાસે રજા માંગી કે “કાપ કાઢું?' ગુરુએ રજા આપી. શિષ્ય કાપ માટે હું આ આંબિલ ખાતે પાણી લેવા ગયો. પણ પાણી બધું ખલાસ થઈ ગયેલું. છેવટે શિષ્ય વિચાર્યું કે “હવે આવતીકાલે ! છે જ કાઢીશ. ચાર-પાંચ તો વાગી ગયા છે.” બીજા દિવસે એ ગુરુને ફરીથી પુછવા ગયો કે “કાપ કાઢું?” તો છે
ગુરુએ કહ્યું, “આજે કાપ ન કાઢીશ. આવતીકાલે તારો ચાતુર્માસનો પ્રવેશ અચાનક જ નક્કી થયો છે. જે છે ચોમાસાના પ્રવેશના આગલા દિવસે સાબુ-સર્ફ તારે ન વપરાય.” છે અથવા “તારો કાપ આજે ન કાઢતો. આજે ગ્લાન-બાલાદિનો કાપ કાઢવાનો છે. બધે પહોંચી નહિ વળાય. 8 બધાના કાપ માટે પાણી પણ ઓછું પડશે.” 8 અથવા “તારા અક્ષરો સારા હોવાથી મારું ૧૦-૧૫ ફુલસ્કેપ પાના જેટલું લખાણ તારે તૈયાર કરવાનું છે. છે તાત્કાલિક જરૂર છે. આજે કાપ ન કાઢીશ.” વગેરે બીજા કાર્યો દર્શાવે એ શક્ય છે. આમ “પહેલા બતાવેલા
કામ કરતાં બીજા જ કોઈ કામો સાથે દર્શાવવાના હોય” ત્યારે આ પ્રતિપુચ્છા ઉપયોગી બને છે જો શિષ્ય ગુરુને પૂછ્યા વગર જ કાપ કાઢવા બેસી જાત, તો ઉપરના કાર્યો અટકી પડત. ગુરુની સેવા
ભક્તિનો લાભ ગુમાવવો પડત. છે (૨) ગુરુએ ઘરદેરાસરની પ્રતિષ્ઠાના દિવસે સવારે જ મુખ્ય ગોચરી લાવનારને કહ્યું કે આજે છે
સ્વામીવાત્સલ્ય છે. એટલે બધા સાધુઓ માટે મિષ્ટ લાવજે. ઘણા સાધુઓને તપના પારણા-અત્તરવારણા ચાલે છે છે. આ બહાને શરીરને પોષણ મળી રહે.”
- સવારે આઠ વાગે આ વાત થયા પછી બાર વાગે ગોચરી લેવા જતી વખતે એ સાધુ પાછો ગુરુને પુછવા 8 8 ગયો કે, “ગુરુદેવ ! મિષ્ટ લાવું ને?” ત્યાં તો તરત ગુરુએ કહ્યું કે, “ના, આ શ્રાવકે હમણાં જ સમાચાર આપ્યા છે છે કે આપણા સમુદાયના મોટા આચાર્ય કાળ કરી ગયા છે. હવે આજે મિષ્ટનો ટુકડો પણ ન લવાય.”
અથવા “આપણા પાંચ-છ સાધુઓ હમણાં જ મારી પાસે આવી આજના શુભદિવસથી ઓળી ઉપાડવાની રજા લઈ ગયા છે. એટલે હવે મિષ્ટ લાવવાનું ઘણું જ ઓછું થઈ ગયું છે.” છે અથવા “આ જમણવાર જેના તરફથી છે એણે દેવદ્રવ્યનું ભક્ષણ કર્યું હોવાના સમાચાર હમણાં જ મળ્યા. # ત્યાં ગોચરી ન જવાય.” { આવા અનેક કારણોસર ગુરુ એ અનુચિત કાર્ય અટકાવી દે. પણ જો એ સાધુ પૂછ્યા વિના સીધો જ ગોચરી 8 માટે નીકળી જાય. અને મિષ્ટાદિ લઈ આવે તો શું થાય? કેટલું બધું નુકશાન થાય? આમ કાર્યની ના પાડવા છે માટે પ્રતિપૃચ્છા ઉપયોગી બને. | (૩) ગુરુએ શિષ્યને કહ્યું કે “સાંજે ચાર વાગે અહીંથી અડધો કિ.મી. દૂરના જ્ઞાનભંડારમાંથી અમુક પ્રતો
HEEGGEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
સંચમ રંગ લાગ્યો - પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી ૨૨૪ 866666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666f6666666666

Page #230

EESFEEEEEE
WEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪
૪
પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી દક 8 લાવવાની છે. ત્યાંના ભાઈ રોજ ચારવાગે ત્યાં આવે છે. તું ચાર વાગે ત્યાં પહોંચી જજે. જાતે જોઈને આ બધી છે અગત્યની પ્રતો કઢાવી લાવજે.” સવારે દશ વાગે આ વાત થયા પછી એ સાધુ પોણા ચાર વાગે ગુરુ પાસે
જઈને કહે કે “ગુરુદેવ ! હું બધી પ્રતો લેવા જાઉં?” ગુરુ કહે, “અરે ! તને કહેવાનું ભૂલી ગયો. એ ભંડારવાળા જ આ ભાઈ ચાર નહિ પણ આજે પાંચ વાગે આવવાના છે. એટલે કલાક પછી જ જજે.”
જો એ સંયમી પ્રતિકૃચ્છા વિના જ જતો રહેત, તો ત્યાં ભંડારના ભાઈ ન હોવાથી કાં તો એક કલાક રાહ જ જોવી પડત. અથવા અડધો કલાક રાહ જોઈ પાછો આવત તો ગુરુ પાછો પાંચ વાગે મોકલત. આમ બે ધક્કા છે શું થાત. કદાચ પાછો ન જાત તો ગુરુના વાંચન, લેખનાદિ કાર્યો અટકી પડત. છે. આમ, કામ મોડું કરવાનું થાય ત્યારે પણ આ પ્રતિપૃચ્છા ઉપયોગી બને.
(૪) એક સાધુએ ગુરને પૂછ્યું કે “આજે સુદપાંચમના ૩-૪ ઉપવાસ હોવાથી આવતી કાલે સવારે છે નવકારશીમાં વાપરનારા ઘણા હશે. તો આવતીકાલની નવકારશીનો લાભ મને આપો. રોજ તો કોઈ 8 નવકારશી વાપરનાર જ નથી.” ગુરુએ “હા” પાડી. છેક ગુરુના સંથારો કરવાના સમયે કોઈક સાધુ ગુરુ પાસે કે 8 ગયો અને કહ્યું, “આવતીકાલે મારો દીક્ષાદિવસ છે. હું અને મારો સગો ભાઈ સાધુ બે જણ આખી માંડલીની છે. 8 ભક્તિ આખા દિવસની કરીશું. આપ રજા આપો.” ગુરુએ રજા આપી. | ગુરુ “પેલા સાધુને પણ ગોચરી લાવવાની રજા આપી છે” એ વાત ભુલી ગયા. અથવા તો ગુરુએ એમ 8 શું વિચાર્યું કે “એ સાધુ સવારે આવશે, ત્યારે વાત કરી લઈશ.”
- હવે સવારે એ સાધુ ગુરુને પુછવા ગયો કે “નવકારશી લેવા જાઉં ?” તરત ગુરુએ કહ્યું કે, “આજે એ છે આ બધા કામો પેલા બે સાધુઓ જ કરવાના છે. એટલે તારે નથી જવાનું.” છે પણ જો એ સાધુ ગુરુને પૂછવા ન જાય અને દૂરના ઘરોમાં ગોચરી જવા માટે, વહેલો જ ઝોળી-પલ્લાં છે લઈને નીકળી જાય. બીજા સાધુઓને પણ એ ખ્યાલ ન રહે તો પછી સવારે બમણી ગોચરી આવે. બધા હેરાન છે જ થાય, પરઠવે તો વિરાધના થાય. 8 આમ સોંપેલુ કામ પછી બીજા જ સંયમીઓ કરવાના હોય” તો આવા વખતે પણ પ્રતિકૃચ્છા ઉપયોગી છે જ થઈ પડે. છે (૫) ગુરુએ એક શિષ્યને કહ્યું કે, “ચોમાસું બેસવા આવ્યું છે. ચાતુર્માસ માટે કાપડ, બોલપેનો, પોસ્ટકાર્ડ છે વગેરે આટલા આટલા પ્રમાણમાં વહોરી લેજે. એવા કોઈ ભક્ત શ્રાવક આવે ત્યારે એની પાસેથી વહોરી લેવું.”
આ વાત થયા બાદ બીજા જ કોઈ શિષ્યની પાસે એના શ્રીમંત સ્વજનો બધી વસ્તુઓ વહોરવા લાગ્યા. છે એ વખતે જેને ગુરુએ કામ સોંપેલું એ સાધુ બહાર ચંડિલ વગેરે ગયેલો. આ સાધુએ ગુરુ પાસે જઈ વાત કરી છે કે, “આ સ્વજનો કાપડાદિ વહોરવા લાવ્યા છે.” ગુરુએ એ સાધુને જ બધું વહોરવાનું જણાવી દીધું. એ બધું 8 જ વહોરાઈ ગયું. આ બાજુ પેલો બહાર ગયેલો શિષ્ય પાછો આવ્યો. બે-ચાર કલાક બાદ એની પાસે એના ભક્તો 8 વસ્તુ વહોરાવવા લાગ્યા. પેલો શિષ્ય ગુરુને પૂછવા જાય કે “આ બધું વહોરું” તો તરત ગુરુ કહે કે, “આ તો ? 8 કલાક પહેલા જ પેલા સાધુએ વહોરી લીધું છે. હવે કંઈ પણ વહોરવાનું બાકી નથી.” છે જો આ શિષ્ય બીજીવાર પૂછયા વિના જ બધું વહોરી લીધું હોત તો બમણી ઉપધિ થાત. ચાર મહિના છે # પ્રતિલેખન તો કરવી જ પડત. ઉપરાંત પરિગ્રહાદિ ઘણા દોષો લાગત. છે એટલે “આ કામ બીજા સાધુએ કરી લીધેલું છે' એવું જણાવવા માટે પણ એ વખતે પ્રતિપૃચ્છા ઉપયોગી જ બને છે.
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEDS532555532552255555555555555
EEE
2522322SEEEEEEEEE
સંયમ રંગ લાગ્યો - પ્રતિyછા સામાચારી ૦ ૨૨૫

Page #231

પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી
* (૬) શિયાળામાં સવારે ગુરુએ શિષ્યને કહ્યું કે,‘આજે બપોરે એકાસણામાં મારા માટે સુંઠ ખાસ લાવજે. શર્દી વધી ગઈ છે.’’ બપોરે ગોચરી જતી વખતે શિષ્ય ગુરુને પ્રતિપૃચ્છા કરી કે, “ગુરુદેવ ! પેલી સુંઠ લાવું ને?” તરત ગુરુએ કહ્યું, “હા ! સૂંઠ તો લાવજે. પણ એની સાથે થોડીક હળદર પણ ભેગી કરી લાવજે. અને આંબિલ ખાતે જો ધગધગતું પાણી હોય તો એ જ એમાં નંખાવી લાવજે. એટલે સુંઠ-હળદરનો ઉકાળો વધુ અસરકારક રહેશે.”
હવે જો શિષ્ય પુછ્યા વિના જ નીકળી જાત, સુંઠ લાવત. તો ગુરુની વિશેષ ઇચ્છાને પૂરી ન કરી શકત. આમ તો ગુરુ જ સામેથી શિષ્યને બોલાવીને આ બધું કહી દે. પણ ક્યારેક કામકાજમાં કહેવાનું યાદ ન આવે અને શિષ્ય પુછે ત્યારે જ આ બધા ઉપયોગ આવે. એટલે “સોંપેલું કાર્ય જ્યારે વિશેષ પ્રકારે કરવાનું હોય” ત્યારે પણ આ પ્રતિકૃચ્છા ઉપયોગી બને.
જે શિષ્યને ગુર્વાદિ પ્રત્યે અસીમ બહુમાન ભાવ હોય તે જ શિષ્ય આ બધું સમજી, ગુરુની સાચી-સંપૂર્ણ ભક્તિ કરવા વારંવાર પ્રતિસ્પૃચ્છા કરવાનું કદિ ન ચૂકે.
શિષ્ય : પણ આવી રીતે વારંવાર ગુરુના અભિપ્રાયો બદલાયા કરે તો શિષ્ય કંટાળી ન જાય ? ગુરુનું મન સ્થિર હોવું જોઈએ ને ? વારંવા૨ નિર્ણયો બદલ્યા કરે એ શી રીતે ચાલે ?
ગુરુ : ગુરુનું મન સ્થિર જ છે. પણ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ જ એવા ઉત્પન્ન થાય કે એના કારણે નિર્ણયો ફેરવવા પડે. હું તને પૂછું કે મારવાડીઓની જાડી રોટલીઓ વાપરવાના સ્થાને ચાર રોટલી ખાનારો તું ગુજરાતીઓના સંઘમાં ૮-૧૦ રોટલી ખાવાનો નિર્ણય એક જ દિવસમાં કરી લે છે. એ શું યોગ્ય ન ગણાય?
જે ક્ષેત્રના આંબિલખાતામાં રોજ ૫૦-૧૦૦ આંબિલ થતા હોય ત્યાં આંબિલખાતાની ગોચરીથી આંબિલ કરતો તું રોજના એક-બે આંબિલવાળા ક્ષેત્રમાં જતાની સાથે જ આંબિલખાતાની વસ્તુ વાપરવાનો સ્પષ્ટ નિષેધ કરી દે અને આમ તદ્દન વિરુદ્ધ નિર્ણય લે એ શું યોગ્ય ન ગણાય ?
ઠંડીના દિવસોમાં ધગધગતું પાણી વાપરનારો તું ઉનાળો શરૂ થતાની સાથે ઠંડુ પાણી વાપરવાનો નિર્ણય લે તો શું એ યોગ્ય ન ગણાય ?
આરોગ્યની હાજરીમાં ૧૦ રોટલી વાપરતો તું તાવ આવતાની સાથે જ લાંઘણ ક૨વા માટે એકપણ રોટલી ન વાપરવાનો નિર્ણય કરે તો શું એ યોગ્ય ન ગણાય ?
ઉપર દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવના એક એક દૃષ્ટાન્તો મેં બતાવ્યા, કે જેમાં નિર્ણય બદલી યોગ્ય જ ગણી છે. એમ ગુરુ પણ મનની અસ્થિરતાને લીધે નિર્ણય-બદલી નથી કરતા પરંતુ આ વિષમપરિસ્થિતિઓને કારણે
નિર્ણય બદલે છે.
અને આવી પરિસ્થિતિમાં કોઈપણ સમજુ સંયમી વારંવાર નિર્ણયબદલી થવા છતાં પણ ન કંટાળે. એ સ્વાભાવિક છે.
શિષ્ય : પણ જે સ્થળે શિષ્ય પ્રતિકૃચ્છા ન કરી અને છતાં ગુરુએ કોઈ નિર્ણય બદલી ન કરી હોય. તો એ સ્થળે તો કોઈ નુકસાન થતું જ નથી. તમે બતાવેલ ૬ કારણો તો ક્યારેક જ થાય. કંઈ વારંવાર ન થાય તો જ્યાં એ કારણો ન હોય ત્યાં તો દોષ ન લાગે ને ?
૬
ગુરુ : પ્રતિસ્પૃચ્છા કરવાની જિનાજ્ઞાનો ભંગ થઈ ગયો એના કરતા વધારે મોટો બીજો કયો દોષ તારે જોઈએ છે ? વળી આ રીતે પ્રતિકૃચ્છા કરવાના સંસ્કારો ખલાસ થઈ જશે તો કટોકટના સમયે અતિગંભીર નુકશાનો પણ થવાની શક્યતા છે. એવું જોખમ શા માટે લેવું ? માટે યોગ્ય કાળે પ્રતિપૃચ્છા કરવી જ જોઈએ.
સંયમ રંગ લાગ્યો - પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી ૭ ૨૨૬
:

Page #232

22222222222222222222225EB
WEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEECEEEEECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી & છે આમ (૧) ગુરુએ કહેલું કાર્ય, થોડાક કાળ પછી કરતી વખતે અને (૨) ગુરુએ જે કામની ના પાડી હોય છે આ એ જ કામ કરવાનો અવસર આવી પડે ત્યારે આમ બે સ્થળે પ્રતિપૃચ્છા કરવાની છે.
હવે તને ત્રીજું પણ એક સ્થાન બતાવું. # ગુરુએ પાંચ સાધુઓને અમુક નગરમાં ચૈત્રી ઔળી કરાવવા માટે મોકલવાનો નિર્ણય કરી વિહાર કરવાનો છું આ આદેશ કર્યો. સામાન્યથી વિધિ એવી છે કે વિહાર બધા સાધુઓએ સાથે જ કરવો. બે જણ વહેલા નીકળે અને છે એ પછી નીકળે એવું પ્રાયઃ પૂર્વકાળમાં ન બનતું. એમાં જે વડીલ હોય તેને જ આગળ રાખવામાં આવે. બાકીના 8 સાધુઓ પાછળ ચાલે. હવે આ રીતે પાંચ સાધુઓ ઉપાશ્રયમાંથી બહાર નીકળ્યા અને ત્યાં જ સામેથી વિધવા છે સ્ત્રીને આવતી જોઈ. અપશુકન થયેલા જાણી બધા સાધુઓ પાછા ફરે. મંગલ માટે એક નવકારનો કાયોત્સર્ગ
કરી પાછા નીકળે. ત્યાં વળી કાગડાઓના કા-કા કરતાં દુઃસ્વરો સંભળાય. તો બીજીવાર અપશુકન ૧ જ ફરે. પાછા બે નવકારનો કાયોત્સર્ગ કરી અને ત્રીજીવાર નીકળે. ત્રીજીવાર પણ ગધેડો સામે મળવા વગેરે રૂપ
અપશુકનો થાય તો પછી પાછા ફરે. અને વડીલ સાધુને પાછળ કરી નાના સાધુને આગળ કરે. કદાચ એના 8 પુણ્યથી અપશુકનાદિ દૂર થાય. પરંતુ ચોથીવાર પણ અપશુકન થાય તો પાછા ફરી ગુરુ પાસે જઈને પ્રતિપૃચ્છા 8 કરે કે, “આપે ત્યાં વિહાર કરીને જવાની વાત કરી છે. પણ આ રીતે ચારવાર અપશુકન થયા છે. હવે અમારે છે હું શું કરવું ?”
- હવે જો ગુરુ અવધિજ્ઞાનાદિ વિશેષજ્ઞાનવાળા હોય અને એમને એમના જ્ઞાનમાં એમ દેખાય કે આ છે છે સાધુઓને વિહાર કરવા છતાં કોઈ નુકશાન નથી થવાનું. તો આદેશ કરે કે, “ભલે, અપશુકન થાય તો પણ છે
તમે નીકળો.” જ જો ગુરુ પાસે એવું વિશિષ્ટ જ્ઞાન ન હોય અને કામ અતિ અગત્યનું હોય તો પછી એમ કહે, “તમે પાછા છે છે શકુનાદિ જોઈને સારું શુકન થાય એટલે નીકળો.” નહિ તો છેવટે ગુરુ એ કામ બંધ રખાવે. વિહાર કરવાની છે શું જ ના પાડી દે. { આ તો એક વિહાર કરવા રૂપ કાર્યની વાત કરી. એમ આગાઢ જોગ શરૂ કરવાના હોય. કોઈકને દીક્ષા છે ભ આપવાની હોય, કોઈકને હોસ્પીટલમાં ઓપરેશન માટે દાખલ કરવા લઈ જવાનો હોય વગેરે અનેક પ્રસંગોમાં
વારંવાર અપશુકન થાય, મંગલો કરવા છતાં પણ અપશુકન થાય, શુકન ન મળે તો શિષ્યોએ ગુરુ પાસે જઈને આ બધી વાત કરવી જોઈએ. પછી તો એ ગીતાર્થ ગુરુ જે પ્રમાણે કહે એ પ્રમાણે જ કરવું.
શકન ન મળે તો હજી ચાલે. પણ અપશુકન તો ન જ થવા જોઈએ. વિધવા કે ઘરડી સ્ત્રી સામેથી આવતી 8 આ હોય, લોકો રડતા રડતા ઠાઠડીને લઈ જતા સામે મળે, કાગડા-શિયાળના દુઃસ્વરો ખૂબ સંભળાય, બિલાડી આડી હું ઊતરે, પુરુષોની ડાબી અને બહેનોની જમણી આંખ ફરકે વગેરે અનેક પ્રકારના અપશુકનો શુકનશાસ્ત્રોમાં
બતાવેલા છે. વિશિષ્ટ સંયમીઓએ આનું જ્ઞાન મેળવી લેવું જરૂરી ખરું. # શિષ્ય : આ શુકન અને અપશુકન શું છે? એને કોણ લાવે ? એ શું કામ કરે ? મેં તો આવું સાંભળ્યું છે છે કે પુણ્યાત્માઓને શુકન થાય અને પાપીઓને અપશુકન થાય. અપશુકન એ ભયંકર મુશ્કેલીઓને ઉભી 8 કરનારા હોય છે. ૨ ગુરુઃ “પુણ્યાત્માઓને શુકન થાય” એ તારી વાત સાચી. પણ બાકીની બે ય વાત તદ્દન ખોટી છે. હું આ છે તને બે ય વાતના ઉત્તરો આપીશ. છે (૧) “અપશુકનો ભયંકર મુશ્કેલીઓને ઊભી કરનારા હોય છે” એ તારી ભ્રમણા છે. અપશુકનો જ મુશ્કેલીઓને ઉભી નથી કરતા. પરંતુ પાપકર્મોના ઉદય દ્વારા જે મુશ્કેલીઓ ઉભી થવાની હોય છે એને છે
222222222
555555555353333333322222
સંયમ રંગ લાગ્યો • પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી ૦ ૨૨૦ Rainaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaagal

Page #233

હર
પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી દt R જણાવવાનું જ કામ આ અપશુકનો કરે છે.
આ વાત જરાક વિસ્તારથી સમજાવું.
મોટી ચાંદી-સોનાની દુકાનોમાં ધનની રક્ષા માટે ચાર-પાંચ શસ્ત્રધારી ગુરખાઓ ગોઠવવામાં આવે છે તો 8 ક્યાંક વળી એવી સાયરન (ઘંટડી) ગોઠવવામાં આવે છે કે દુકાનનો કે તિજોરીનો દરવાજો જો તુટે, તો તુટતાની સાથે જ ભયંકર મોટા અવાજ સાથે એ સાયરન વાગે. બધાને ખબર પડી જાય કે “ચોરો ચોરી કરવા આવ્યા
છે” એટલે બધા સાવચેત બની ધનને ચોરાતું બચાવી લે. છે આમાં શસ્ત્રધારી સૈનિકો તો ચોરોને પકડીને જેલમાં નાંખવાનું કે મારી નાંખવાનું જ કામ કરે. એમ
વિશિષ્ટતમ પુણ્યોદય એ શસ્ત્રધારી સૈનિકો જેવો છે. એ સાધુના કો'ક પાપોદયથી રસ્તામાં અકસ્માત કે ગંભીર R માંદગી વગેરે થવાની શક્યતા હોય. તો પણ એ પેલો પ્રચંડ પુણ્યોદય પેલા પાપોદયને દૂર હટાવી, ખતમ કરીને શું સાધુને કોઈપણ મુશ્કેલી આવવા જ ન દે. છે પરંતુ સાયરનનું કામ ચોરોને મારવાનું કે પકડવાનું નથી. એનું કામ તો માલિકને સાવધ કરવાનું જ છે કે હ્યું કે, “ચોરી ચોરી કરવા આવ્યા છે. તમે સાવધ થશો, યોગ્ય પગલા ભરશો, તો તમારું ધન બચશે. નહિ તો છે
નહિ બચે. મારું કામ ચોરોને પકડવાનું નથી.” છે એમ જે સંયમીઓનો પુણ્યોદય સાધુના ઉદયમાં આવનારા પાપકર્મોને રોકવા કે તોડવા સમર્થ ન હોય છે
તે પુણ્યોદય સાયરનનું કામ કરે. એ પુણ્યોદય જ અપશુકનો ઉભા કરી દે અને સાધુઓને ચેતવે કે “તમે R વિહારાદિ કરતા અટકો. નહિ તો તમારા ઉપર મોટી મુશ્કેલીઓ આવશે. એને દૂર કરવાની તાકાત મારી નથી. શું તમે જો પાછા ફરશો, સાવધ થશો તો એ મુશ્કેલીઓ નહિ આવે, કેમકે એ કુકર્મો પણ ચોક્કસ નિમિત્તો વિના છે
તો ઉદયમાં આવતા જ નથી.” છે જે માલિક સાયરન સાંભળી સાવધ બની યોગ્ય નિર્ણય લે, તે નુકશાનથી બચી શકે. એમ જે સંયમી છે 8 અપશુકન જોઈ સાવધ બની યોગ્ય નિર્ણય લે તો એ અવશ્ય મોટા નુકશાનથી બચી જાય. 8 અહીં “સાયરન ચોરોને ચોરી કરવા બોલાવે છે એમ ન કહેવાય તેમ ‘અપશુકન પાપકર્મોને ઉદયમાં છે શું લાવીને મુશ્કેલીઓ ઉભી કરે છે” એમ પણ ન બોલાય. સાયરન તો આવેલા ચોરોને જણાવવાનું જ કામ કરે છે
તેમ અપશુકન આવી રહેલા નુકશાનોને, પાપોદયોને જણાવવાનું જ કામ કરે છે. - આ તારી એક શંકાનું સમાધાન મેં આપ્યું.
(૨) “પાપીઓને અપશુકન થાય” આ તારી બીજી ભ્રમણા આ દૃષ્ટાન્ત ઉપરથી જ ખોટી સાબિત થઈ છે જાય છે. શું સાયરન વાગે એ માલિકનો પાપોદય ગણાય? કે પુણ્યોદય? કહેવું જ પડશે કે એ પુણ્યોદય જ છે કહેવાય. ઉન્હેં જો એ જ વખતે સાયરન બગડી જાય અને ન વાગે, તો એ જ મોટો પાપોદય ગણાય, કેમકે 8 સાયરન ન વાગવાથી ચોરો બધું લૂંટી જ જવાના.
એમ અહીં જો અપશુકન ન થાય તો સંયમીઓ વિહારાદિ કરે અને પછી અકસ્માત વગેરેનો ભોગ બને. # એટલે અપશુકન થવા એ પુણ્યોદય છે. પાપોદય નથી. આ પદાર્થની સાક્ષીરૂપે મહોપાધ્યાયજીની જ એક નાનકડી પંક્તિ તને બતાવું :
दुनिमित्तोपनिपातस्तु तज्ज्ञापको (विघ्न-ज्ञापकः) अदृष्टवशादेवोपतिष्ठते । पुण्यवत एव अनिष्टज्ञानेनानिष्टप्रवृत्तिप्रतिरोधसंभवात् ।
HEHEEEEEEE
Giring
સંચમ રંગ લાગ્યો - પ્રતિકૃચ્છા સામાચારી - ૨૨૮ ; Rationalisoningmentagonistianworians

Page #234

U
sssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssss પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી
અર્થ : અપશુકનનું આગમન એ આવનારી મુશ્કેલીઓને જણાવનારું છે અને તે પુણ્યકર્મના વશથી જ આ આવી પડે છે. કેમકે પર્યાવાળાઓને જ (આવા અપશુકનો દ્વારા) ભાવિ અનિષ્ટોનું જ્ઞાન થાય અને એ જ્ઞાન છે 8 દ્વારા એ અનિષ્ટમાં થનારી પ્રવૃત્તિનો પ્રતિબંધ સંભવે છે.
શિષ્ય : ગુરુદેવ ! આપે તો કમાલ કરી. સાયરન અને ગુરખાના દૃષ્ટાન્ત દ્વારા અપશુકનનો પદાર્થ કેવો છે 8 સુંદર સમજાવ્યો !
- આ બધું તો સમજાઈ ગયું. પણ આપે છે એ વાત કરી ને ? કે પહેલીવાર અપશુકન થાય તો સંયમીઓ # પાછા ફરી એક નવકારનો કાયોત્સર્ગ કરીને પાછા નીકળે. બીજીવાર પણ અપશુકન થાય તો પાછા ફરી બે 8 નવકારનો કાયોત્સર્ગ કરીને નીકળે...” આમાં મને આશ્ચર્ય એ થાય છે કે નમસ્કારમહામંત્ર તો પરમ મંગલ છે જ છે. એ કર્યા પછી પણ અપશુકનો આવે ? ત્રણ-ત્રણ, ચાર-ચાર વાર અપશુકનો આવે ? શું મહામંત્રની કોઈ છે # શક્તિ જ નથી? વિદ્ગોને ખતમ કરવા માટેની આ આખી શાસ્ત્રીય વિધિ કરવા છતાં પણ જો વિનો દૂર ન જ 8 થાય. અપશુકનો થયા જ કરે. તો પછી અમારે શું માનવું ? 8 ગુરુ: મોટી ટ્રકમાં સેંકડો કીલો અનાજને ભરીને લઈ જવાની શક્તિ છે. આમ છતાં એ ટ્રક ઉપર હાથી છે છે ચડે તો ટ્રક કદાચ તુટી પણ જાય. હાથીને એ વહન ન કરી શકે. આ હકીકત જોઈને એમ તો ન જ કહેવાય છે છે ને ? કે “ટ્રક હાથીને વહન કરી શકતું ન હોવાથી સેંકડો કીલો અનાજને પણ વહન કરવાની એની શક્તિ છે
TTTTTTTTEXTZEEZEGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGk
બે હજારની સભામાં બે કલાક અસ્મલિતધારાએ બોલી શકવા સમર્થ વક્તા દશહજારની સભામાં અડધો કલાક પણ માંડ બોલી શકે એટલે કંઈ એમ ન કહેવાય કે એની બે હજારની સભામાં પણ બે કલાક બોલવાની શક્તિ નથી. હું એમ નમસ્કાર મહામંત્ર વગેરેની પણ અમુક ચોક્કસ પ્રકારની શક્તિ તો છે જ. અમુક પ્રકારના વિદ્ગોને 8 છે તો એ ખતમ કરી જ શકે. પણ જ્યારે નિકાચિતપ્રાયઃ કર્મોના ઉદયો સામે હોય ત્યારે તો આ મહામંત્રાદિ પણ
એને ખતમ ન કરી શકે. અને એટલે ત્યાં મહામંત્ર બોલવાદિ વિધિ કરવા છતાં પણ વારંવાર અપશુકન થાય A એ શક્ય છે. એટલા માત્રથી કંઈ “એ મહામંત્રની કે શાસ્ત્રીય વિધિની કોઈ શક્તિ જ નથી. એ નકામા છે.” & જ એવું તો ન જ માની લેવાય. 8. વળી મહામંત્ર બોલનાર. શાસ્ત્રીય વિધિ કરનાર વ્યક્તિની દઢ શ્રદ્ધા. શભભાવ વગેરેને અનુસરે છે
મહામંત્રાદિની શક્તિ કામ કરતી હોય છે. વ્યક્તિ શ્રદ્ધાદિ વિનાનો હોય, ઉપયોગ વિના ગમે તેમ વિધિ કરતો # હોય તો એની અસર શી રીતે થાય ?
એટલે શ્રદ્ધા, ભક્તિ, ઉપયોગપૂર્વક આ મહામંત્રાદિની વિધિ કરવામાં આવે અને સામે વિદનો, વિનો છે શું લાવનારા કર્મો અતિભયંકર, નિકાચિત જેવા ન હોય તો જ આ વિધિ દ્વારા એ વિષ્નાદિ દૂર થાય. એ સિવાય છે જ ન થાય.
શિષ્ય : તમે પહેલા એમ કહેલું કે, “ગુરુએ જે કામની ના પાડી હોય એ કામ કરવાની પરિસ્થિતિ ઉભી છે શું થાય ત્યારે ગુરુને પૂછવું.”
હવે ગુરુએ પાંચતિથિ નવકારશી કરવા વગેરેની ના પાડી છે એનો અર્થ એ કે એ પાંચતિથિ નવકારશી છે જ કરવી એ પાપ છે. કેમકે ગુરુ પાપ કાર્યની, અહિતકારી કાર્યની જ ના પાડે ને ? તો હવે જ્યારે ગ્લાનાદિ સાધુ છે 8 નવકારશીની રજા માગશે, ત્યારે જો ગુરુ “હા' પાડે તો એ તો પાપકાર્યની રજા આપી ગણાય. એ તો યોગ્ય છે
Geet
รรรรรร
સંચમ રંગ લાગ્યો - પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી ૦ ૨૨૯

Page #235

gggggggggggggggggggggggggggggggggggggggggggggggggg પ્રવિપૃચ્છા સામાચારી જન જ ગણાય ને? 8 ગુરુ : કોઈપણ વસ્તુ એકાંતે પાપ કે પુણ્ય ન બને. વ્યવહારનયની વ્યાખ્યા ગમે તે હોય પણ નિશ્ચયનય જ પ્રમાણે તો એ જ વ્યાખ્યા છે કે જે કરવાથી રાગદ્વેષની પરિણતિઓ ઘટે. જે કરવાથી મોક્ષ નજીક આવે તે
પુણ્યકાર્ય ગણાય. જે કરવાથી મોક્ષ દૂર થાય તે પાપકાર્ય ગણાય. ગ્લાનસાધુ તિથિના દિવસે એકાસણાદિ છે જ કરવાથી ભયંકર અસમાધિ વગેરે દ્વારા મોક્ષમાર્ગથી દૂર ફેંકાતો હોય તો એના માટે એ એકાસણાદિ ત્યારે કર્તવ્ય છે છે ન બને. પરંતુ ત્યારે નવકારશી કરી, દવા લઈ, સાજો થઈ પાછો સંયમ આરાધનામાં ઉછળતો થઈ જાય તો ?
એના માટે એ નવકારશી પર્યકર્મ જ બને. - ટૂંકમાં ઉત્સર્ગમાર્ગે જેનો નિષેધ હોય, એની જ અપવાદ માર્ગે અનુમતિ હોઈ શકે છે. હા, આમાં માયા- છે છે કપટ બિલકુલ ન જોઈએ. જે સાધુ પોતાની શક્તિ હોવા છતાં, નાની માંદગી હોવા છતાં માયાદિ કરીને તે 8 નવકારશી કરવા લાગે એ તો ઉન્માર્ગગામી બની જાય. # શિષ્ય : તમે મને પહેલા કહેલું કે “હું ઉત્સર્ગ અને અપવાદની ઘણી બધી વાતો પછી કરીશ” આપને # યોગ્ય લાગે તો મને એ સમજાવો ને ? છે ગુરુ : તારી ઈચ્છા જ છે તો તને સરળભાષામાં એ પદાર્થો સમજાવવાનો પ્રયત્ન કરીશ. તું ધ્યાન દઈને હું છે એક એક શબ્દો સાંભળજે. છે જિનશાસનનું એક માત્ર લક્ષ્ય છે મોક્ષ. અનંતા તીર્થકરોએ શાસનની સ્થાપના માત્ર જીવોને મોક્ષને માટે છે જ કરી છે. મોક્ષનો અર્થ છે “રાગ-દ્વેષ નામના બે મુખ્યદોષોનો સંપૂર્ણ વિનાશ અને એ દ્વારા આત્માના ગુણોની છે પ્રાપ્તિ.” રાગદ્વેષનો સંપૂર્ણ વિનાશ એક ધડાકે થઈ જવો શક્ય ન હોવાથી જેમ જેમ એ રાગ-દ્વેષ નબળા પડે છે છે એ માટેનો સતત પ્રયત્ન કરતા રહેવાની જ જિનેશ્વરોની એકમાત્ર આજ્ઞા છે. છે રાગ અને દ્વેષ નબળા શી રીતે પડે? એના ઉપાયો કયા? અને રાગદ્વેષને વધારનારા તત્ત્વો કયા? એ છે છે જાણી લઈ રાગાદિને નબળા પાડનારા ઉપાયોને અજમાવવા જોઈએ અને રાગદ્વેષને વધારનારા તત્ત્વોને છોડી છે જ દેવા જોઈએ.
સર્વજ્ઞોએ પોતાના જ્ઞાનમાં જોયું કે “જે માણવા તે સિવી, ને પરસવા તે માસવા” જે કર્મબંધના સ્થાનો છે. એ જ કર્મક્ષયના કારણો છે. જે કર્મક્ષયના કારણો છે એ જ કર્મબંધના કારણો છે. અર્થાત્ જે જે છે 8 વસ્તુઓ રાગ-દ્વેષને વધારનારી છે એ એ જ વસ્તુઓ રાગદ્વેષને ખતમ કરનારી પણ બની છે. અને જે જે વસ્તુઓ 8 આ રાગદ્વેષને ખતમ કરનારી બની છે. તે તે વસ્તુઓ રાગદ્વેષને વધારનારી પણ બની જ છે.
જિનપ્રતિમા, સદ્ગુરુ, શાસ્ત્રો, રજોહરણ, તીર્થકરો, ચતુર્વિધ સંઘ વગેરે પદાર્થો અનેક આત્માઓના છે રાગદ્વેષનો વિનાશ કરવામાં નિમિત્ત બન્યા છે. તો એ જ પદાર્થો કેટલાંકોના રાગ-દ્વેષને વધારવામાં નિમિત્ત છે જ બન્યા છે. મુસલમાનો જિનપ્રતિમાઓનું નિમિત્ત પામી એને કાપી નાંખવા દ્વારા પુષ્કળ ભારેકર્મી બન્યા. છે 8 કુલવાલક સદ્ગુરુનું નિમિત્ત લઈ પતન પામ્યો. સુકુમાલિકા સાધ્વી આતાપનાનું વર્ણન કરનારા શાસ્ત્ર દ્વારા ઉન્માર્ગગામી બની. વિનય રત્ન રજોહરણને હથિયાર છુપાવવાનું સાધન બનાવી ભયંકર પાપી બન્યો. ગોશાળો તીર્થકરની આશાતના કરી અનંતસંસારી બન્યો. ચતુર્વિધસંઘની નિંદાદિ કરનારા અનંત આત્માઓ અનંત 8 સંસારને પામ્યા જ છે. આ બધામાં આ દરેક પદાર્થો નિમિત્ત બનેલા કહેવાય જ છે. છે તો બીજીબાજુ સ્ત્રી સાથે હસ્તમેળાપ, વીંટી વગેરે આભૂષણો, લાડુ વગેરે ખાદ્યપદાર્થો આવી અનેક વસ્તુઓ રાગદ્વેષની વૃદ્ધિ કરવામાં નિમિત્ત બની છે. તો ગુણસાગર હસ્તમેળાપની ક્રિયાથી, ભરતચક્રી વીંટી 8
2
9,
EEEEEEEEEEEEEEE
સંચમ રંગ લાગ્યો - પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી - ૨૩૦

Page #236

(
Bapa
EEEEEEEEECE
EEEEEEEEEEEEEEEEE
666666666
ssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssપ્રતિપૃચ્છા સામાચારી ) ન વગેરે આભૂષણોથી, સુવ્રત સાધુ સિંહ કેસરિયા લાડુના નિમિત્તથી કેવલજ્ઞાન પામ્યા છે.
ટલે જ્યારે બધી જ વસ્તુઓ રાગદ્વેષનો વિનાશ અને વિકાસ કરનારી બની જ છે. તો પછી શું બધી R જ વસ્તુઓનું સેવન કરવાનો ઉપદેશ આપવો ? કે બધી જ વસ્તુઓનો ત્યાગ કરવાનો ઉપદેશ આપવો ? બે છે યમાં મુશ્કેલી છે. | સર્વજ્ઞોએ જોયું કે જેઓ અચરમાવર્તી છે. તેઓને કોઈપણ વસ્તુ સંસાર વધારનારી જ બને છે. તેઓ છે ઉપદેશને માટે અપાત્ર જ હોવાથી એમને ઉપદેશ દેવાનો જ નથી. ચરમાવર્તમાં પણ અપુનબંધક દશાને પામેલા 8
જીવોથી પ્રાયઃ ઉપદેશની પાત્રતા શરૂ થાય. એટલે જે ઉપદેશ આપવાનો છે એ આ અપુનબંધકાદિ જીવોને નજર છે સામે રાખીને આપવાનો છે. બાકીના જીવોને એ ઉપદેશથી લાભ થાય? કે નુકશાન ? એની વિચારણા જ છે જ કરવાની નથી.
- હવે અપુનબંધકાદિમાં તો સદ્ગર, શાસ્ત્ર વગેરે સારા પદાર્થો મોટા ભાગે રાગદ્વેષની હાનિ કરનારા જ છે જ બને છે. અને સ્ત્રી વગેરે ખરાબ પદાર્થો મોટા ભાગે રાગદ્વેષની વૃદ્ધિ કરનારા જ બને છે. દર ૧૦૦ જીવોમાં ૧ જીવ એવો નીકળે કે જેને શાસ્ત્રાદિ પદાર્થો રાગદ્વેષની વૃદ્ધિ કરાવનારા અને સ્ત્રી વગેરે પદાર્થો રાગદ્વેષની છે હાનિ કરાવવામાં નિમિત્ત બનતા હોય. તો હવે સ્વાભાવિક જ છે કે જે વસ્તુઓ પ્રાય: કરીને રાગદ્વેષની હાનિ કરાવનારી અને ક્યારેક જ રાગાદિની વૃદ્ધિ કરાવનારી બનતી હોય ત્યાં એ વસ્તુઓ સારી, આદરવા યોગ્ય તરીકે જ નિરૂપણ કરાય. અને જે વસ્તુઓ પ્રાય: કરીને રાગદ્વેષની વૃદ્ધિ કરાવનારી અને ક્યારેક જ રાગાદિની હાનિ કરાવનારી બનતી હોય ત્યાં એ વસ્તુઓ ખરાબ, ત્યાગ કરવા યોગ્ય તરીકે જ નિરૂપણ કરાય.
ગુંદરની ઘેસ ખાવાથી શરીર સશક્ત બને છે તો તદ્દન નબળી હોજરીવાળાઓ એનાથી મરી પણ જાય છે. પણ શરીર સશક્ત બનવાની ક્રિયા મોટા પ્રમાણમાં છે. ગુંદરઘસથી મરી જવાની ક્રિયા ઓછા પ્રમાણમાં છે છે. એટલે ગુંદરઘસ ઉપકારી, સારી છે એમ જ કહેવાય છે. “ગુંદરઘસ મારનારી છે, છોડી દેવા યોગ્ય છે” છે છે એવું નથી કહેવાતું.
ઓપરેશન કરાવવાથી જીવનારા ઘણા છે, મરનારા ઘણા ઓછા છે. માટે ઓપરેશન સારું-કર્તવ્ય ગણાય. ૪ ઓપરેશન મારનારું, કોઈ પણ હિસાબે હેય તરીકે ગણવાનો વ્યવહાર થતો નથી.
અકસ્માતથી સ્મરણ શક્તિ ગુમાવી ચૂકેલો માણસ ક્યારેક નવા અકસ્માતથી સ્મરણશક્તિ પાછી મેળવી ખૂબ જ આનંદમાં આવી જાય છે. તેમ છતાં અકસ્માત મોટા ભાગે નુકશાનકારક જ બન્યો હોવાથી એ ખરાબ આ જ ગણાય એને સારો ન કહેવાય. છે આમ જે વસ્તુઓ પ્રાયઃ હિતકારી જ બનતી હોય તે વસ્તુઓ સારી અને જે વસ્તુનો પ્રાયઃ અહિતકારી 8 જ બનતી હોય તે વસ્તુઓ ખરાબ” આ સર્વસામાન્ય વ્યવહાર છે.
શાસ્ત્રકારોએ પણ આપનુબંધકાદિને પ્રાયઃ હિતકારી જ બનનારા શાસ્ત્ર વગેરે પદાર્થો સારા, આદરણીય છે જ તરીકે બતાવ્યા. અને અપુનબંધકાદિને પ્રાયઃ અહિતકારી જ બનનારા સ્ત્રી વગેરે પદાર્થો ખરાબ, અનાદરણીય છે તરીકે બતાવ્યા.
આમ આવી રીતે સારા પદાર્થોની આદરણીયતા અને ખરાબ પદાર્થોની હેયતાનું જે વર્ણન થયું એ હું R ઉત્સર્ગમાર્ગ કહેવાય.
પ્રાયઃ કરીને હિતકારી જ બનનારા પદાર્થો જે વ્યક્તિઓને અહિતકારી બનનારા હોય, તે વ્યક્તિઓને છે તે પદાર્થોનો નિષેધ કરવો એ અપવાદ માર્ગ બને.
EEEEEEEEEEEEEEEEEEET
સંચમ રંગ લાગ્યો • પ્રતિyછા સામાચારી ૦ ૨૩૧ Sewwwwwwwwwwwwwwwwwwww
w

Page #237

eeee પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી પ્રાયઃ કરીને અહિતકારી જ બનનારા પદાર્થો જે વ્યક્તિઓને હિતકારી બનનારા હોય, તે વ્યક્તિઓને તે પદાર્થોની મંજુરી-અનુમતિ એ પણ અપવાદ માર્ગ બને.
પ્રાયઃ હિતકારી એવા આંબિલ, કોઈક વિચિત્ર શરીરવાળાને વાયુનો પ્રકોપ કરાવવા દ્વારા અત્યંત નુકશાનકારક બને તો એને આંબિલ ક૨વાની ના પાડવી એ અપવાદમાર્ગ છે.
પ્રાયઃ હિતકારી એવો ગચ્છવાસ અત્યંત ઝઘડાખોર, ક્રોધી સ્વભાવવાળા, ચંડરુદ્રાચાર્ય જેવા સાધુઓને નુકશાનકારી બનતો હોવાથી એમના માટે ગચ્છાવાસત્યાગ એ અપવાદમાર્ગ બને.
પ્રાયઃ અહિતકારી એવું વિગઈસેવન અત્યંત અશક્ત બની ગયેલા ઘોરતપસ્વી વગેરેને ધર્મકાય=શરીરની રક્ષા માટે અત્યંત ઉપયોગી બનતું હોવાથી એના માટે વિગઈસેવન એ અપવાદ બને.
આ રીતે મેં તને એકદમ સ્થૂલ ભાષામાં ઉત્સર્ગ અને અપવાદનો ભેદ સમજાવ્યો. એને બરાબર ધ્યાનથી વાંચીશ તો તને બધું બરાબર સમજાઈ જશે.
ખરેખર જોવા જઈએ તો શાસ્ત્રો ભણવાની જરૂર નથી. “પરમાત્માની અનુમતિ ક્યાં છે ? અને નિષેધ ક્યાં છે ?' એ જાણવાનો એક જ ઉપાય છે. “રાગદ્વેષનો ઘટાડો ક્યાં થાય છે ? વધારો ક્યાં થાય છે ?' જ્યાં રાગદ્વેષનો ઘટાડો થતો હોય એમાં પ્રભુની અનુમતિ જ હોય. જ્યાં રાગદ્વેષનો વધારો થતો હોય એમાં પ્રભુનો નિષેધ જ હોય. એટલે પ્રભુની આજ્ઞા પાળવાની ઈચ્છાવાળાએ “પ્રભુએ શું કીધું છે ?” એ જાણવાની જરૂર જ નથી. પણ રાગદ્વેષના વધારા-ઘટાડાના ગણિત પ્રમાણે એ આત્મા પ્રવૃત્તિ કરે એટલે એ પ્રભુની આજ્ઞાનો પાલક બની જ જાય.
પરંતુ રાગદ્વેષના વધારા-ઘટાડાનું ગણિત કંઈ સહેલું નથી. ભલભલા મહારથીઓ પણ આમાં થાપ ખાઈ જાય. રાગદ્વેષને વધારનારી પ્રવૃત્તિને ઘટાડનારી માનીને એ પ્રવૃત્તિ ક૨વા મંડી પડે અને ભયંકર નુકશાન પામે, એના ગણિત ખૂબ-ખૂબ સૂક્ષ્મ છે. એટલે એ સૂક્ષ્મગણિતને પકડવા માટે જ જિનાગમોનું જ્ઞાન, ચિંતન અત્યંત આવશ્યક છે.
દા.ત. જિનાગમો ન ભણેલો સારો આત્મા વિચારે કે “પાપોની આલોચના એ તો રાગાદિનો નાશ કરનાર છે” અને એટલે એ ગમે તેની પાસે આલોચના કરી બેસે તો એને એવો તો ફડકો પડે કે કાયમ માટે આલોચના કરતો બંધ થઈ જાય. ભયંકર રાગદ્વેષની વૃદ્ધિને પામે. કદાચ આલોચના કરવાના લીધે જ અનંતસંસારી પણ બની જાય. પણ જિનાગમોનો સમ્યગ્ બોધ હોય. તો એ ગીતાર્થ-સંવિગ્ન પાસે જ આલોચના કરે. સાચા અર્થમાં રાગદ્વેષની હાનિ પામે. જો સુયોગ્ય ગુરુ ન મળે તો એ આત્મા આલોચના ન જ કરે અને તેમ છતાં સુયોગ્ય ગુરુ પાસે આલોચના કરવાના નિર્મળતમ પરિણામ હોવાથી એ આલોચનાદ કર્યા વિના મરે તો પણ આત્મકલ્યાણને સાધનારો જ બને.
એટલે ‘જિનાજ્ઞા શું ?' એ જાણવાનો સીધો ઉપાય સરળ છે કે “રાગદ્વેષનો ઘટાડો ક્યાં ?’ પણ એ ઘટાડાવધારાનું અતિ ગુંચવાડા ભરેલું ગણિત ઉકેલવા માટે શાસ્ત્રોનો તલસ્પર્શી અભ્યાસ કરવો અત્યંત આવશ્યક છે. માટે જ શાસ્ત્રો ભણેલો સંયમી જ ઉત્સર્ગ-અપવાદનો જ્ઞાતા કહેવાય. શાસ્ત્રો ન ભણેલા સારા આત્માઓ પણ આવા ઊંડા ગણિતના અજ્ઞાની હોવાથી ઉત્સર્ગ-અપવાદના જ્ઞાતા કહેવાતા નથી.
શિષ્ય ! મારે તો હજી ઘણું ય કહેવું છે. ખૂબ ઊંડાણપૂર્વક, અનેક દૃષ્ટાન્તોપૂર્વક સમજાવવું છે. પણ એમાં વિષય બદલાઈ જાય છે. એટલે અત્યારે આટલું પૂરતું છે.
શિષ્ય : મારો આ છેલ્લો પ્રશ્ન છે કે પહેલા દિવસે કાપ કાઢવાની રજા માંગ્યા બાદ એ દિવસે કારણસર
સંયમ રંગ લાગ્યો - પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી ૭૦ ૨૩૨

Page #238

EEEEEEEEEEEEEEEEEE
TELEEEEEEECEECEECCLEFECCLELEGEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
હSSSSSSSSSજssssssssss પ્રતિકૃચ્છા સામાચારી દEશ્ન કાપ ન કાઢી શકે અને બીજા દિવસે પૂછ્યા વિના કાપ કાઢે તો એણે પ્રતિપૃચ્છા ન કરી હોવાથી પ્રતિકૃચ્છાનો છે લાભ ભલે ન મળે. પણ પહેલા દિવસે આપૃચ્છા કરેલી હોવાથી એની નિર્જરા તો પ્રાપ્ત થાય કે નહિ ? 8 ગુરુ : ના. હું તને બીજો પ્રશ્ન પૂછું કે જ્યારે દેરાસરમાં ચૈત્યવંદન કરવાનું હોય અને આખું ચૈત્યવંદન 6 છે જે કરે એ તો ચૈત્યવંદનનો લાભ મેળવે. પરંતુ જ્યારે પ્રતિક્રમણ કરવાનું હોય અને ત્યારે પ્રતિક્રમણના એક આ નાનકડા ભાગ રૂપ ચૈત્યવનંદન કરીને કોઈ વ્યક્તિ બાકીની વિધિ ન કરે તો એને પ્રતિક્રમણનો લાભ તો ન
જ મળે પરંતુ શું એમ કહેવું યોગ્ય ખરું કે “તે જે ચૈત્યવંદન કર્યું. એ ય ઘણું સારું કર્યું?” કે પછી એને એમજ છે છે કહેવું પડે કે “ભલા માણસ ! આ રીતે અડધી ક્રિયા કરીએ એ તો મોટી આશાતના ગણાય. આમ તે કઈ ક્રિયા કરાતી હશે?”
એમ માનું જઈને આવ્યા બાદ સંયમી ઇરિયાવહિ સૂત્ર બોલે પણ પછી તસ્સઉત્તરી, અન્નત્ય-લોગસ્સનો કાઉસગ્ગ વગેરે ન કરે. તો એને ક્રિયા અડધી છોડી દેવાને લીધે આશાતનાનું પાપ જ લાગે. “એણે જે છે & ઇરિયાવહિ સૂત્ર બોલ્યું એનું ફળ એને મળશે” એવું ન કહિ શકાય. 8 ટૂંકમાં ક્રિયાને ગમે તે રીતે અડધી છોડી દે, તો કરેલી અડધી ક્રિયાનું ફળ પણ ન મળે. એમ જ્યારે જ
પ્રતિપૃચ્છાનો અવસર છે, બીજી વાર પૂછીને કામ કરવાનો અવસર છે ત્યારે માત્ર એક જ વાર પૂછીને એ કામ કરે, બીજીવાર ન પૂછે તો એણે આજ્ઞાભંગ કરેલો હોવાથી પહેલીવાર કરેલી આપૃચ્છા પણ નિર્જરાને ઉત્પન્ન છે કરનારી ન બની શકે. છે હા, જ્યારે કાપ કાઢવાનું પૂછીને તરત જ કાપ કાઢી લે ત્યાં તો પ્રતિપૃચ્છાનો અવસર જ ન હોવાથી, # ત્યાં આપૃચ્છાનો જ અવસર હોવાથી આપૃચ્છાનું ફળ મળે. જેમ દેરાસરમાં માત્ર ચૈત્યવંદન જ કરવાનું હોવાથી છે. છે ત્યાં માત્ર ચૈત્યવંદન કરે તો એનું એને ફળ મળે છે. " છે આ પ્રમાણે પ્રતિપૃચ્છા અને આપૃચ્છા લગભગ સરખા હોવા છતાં એક જ કામ માટે બીજીવાર કરાતી છે # આપૃચ્છા એ પ્રતિપૃચ્છા બને છે એ સિદ્ધ થયું.
પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી સંપૂર્ણ
S
સંચમ રંગ લાગ્યો - પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી ૦ ૨૩૩
ES

Page #239

ECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
EEEEEEEEEEEEE
હessegeણરહeeggggggggggggggggggggreemergessઈ છંદના સામાચારી0
. (૮) ઇના જે ગોચરી-પાણી વહોરીને લાવ્યા હોઈએ, એ ગુરુને બતાવવા અને ગુરુને પૂછવું કે “આ લાવેલી છે વસ્તુઓથી સાધુઓની ભક્તિ, વૈયાવચ્ચ કરું ?” ગુરુ રજા આપે એટલે પછી બાલસાધુ, ગ્લાન, વૃદ્ધ વગેરે કે એ સંયમીઓને શાસ્ત્રીયક્રમ પ્રમાણે પ્રાર્થના કરવી કે “તમે કૃપા કરી મારી લાવેલી ગોચરીમાંથી આપને છે { પ્રાયોગ્ય=અનુકૂળ વસ્તુ સ્વીકારો.” આ પ્રાર્થના એ જ છંદના સામાચારી કહેવાય. છે આમાં મુખ્યત્વે ચાર બાબતો હોવી જોઈએ.
(૧) જે વસ્તુની સંયમીઓને વિનંતિ કરવાની છે એ વસ્તુ વહોરીને લાવેલી હોવી જોઈએ. એ વસ્તુ છે વહોરવા લેવા જવાનું હોય અને વિનંતિ કરીએ એ ન ચાલે. છે. (૨) સંયમીઓની ભક્તિ કરવાની ખરી. પણ એ માટે પહેલા ગુરુ કે વડીલની રજા લેવી પડે. એ રજા છે લીધા વિના ભક્તિ કરે તો ન ચાલે.
૩) સાધુઓને જે વિનંતિ કરવાની છે એમાં શાસ્ત્રમાં બતાવેલા ક્રમ પ્રમાણે વિનંતિ કરવી. ક્રમનું ઉલ્લંઘન ન થવું જોઈએ. દા.ત. ગ્લાનાદિને વિનંતિ કર્યા વિના પોતાના મિત્રાદિ સાધુને પ્રાર્થના કરે તો એ ક્રમનો ભંગ કરેલો ગણાય. એ ન ચાલે. 8 (૪) સંયમીઓને હૃદયના ભક્તિભાવપૂર્વક પ્રાર્થના કરવી. પ્રાર્થનાદિ ન કરે અને એમને એમ જ પોતાની કે 8 લાવેલી વસ્તુ તેઓને વપરાવે તો ભક્તિ કરી હોવા છતાં છંદના સામાચારી પાળેલી ન કહેવાય.
શિષ્ય : આ સામાચારી તમામ સાધુઓ પાળી શકે ? કે અમુક જ સાધુઓ છંદના કરી શકે ? 8 ગુરુઃ આ સામાચારીનું પાલન કરવાની છૂટ બે પ્રકારના સાધુઓને છે. બધાએ આ છંદના સામાચારી છે શ કરવાની નથી (૧) આત્મલબ્ધિસંપન્ન (૨) વિશિષ્ટ તપસ્વી. છે એમાં જે સંયમી પાસે લાભાન્તરાયકર્મનો ક્ષયોપશમ વિશિષ્ટ પ્રકારનો હોય અને એથી એને સારી, ગચ્છને
અનુકૂળ એવી વસ્તુઓનો લાભ સહજ રીતે થતો હોય તો એવો સંયમી આ છંદના સામાચારી કરવાનો અધિકારી જ છે. આનું કારણ એ જ છે કે ગચ્છમાં અનેક પ્રકારના સાધુઓ હોય. બાલ સાધુઓ હોય. કોઈક માંદગીવાળા
હોય, કોઈ વૃદ્ધો હોય, કોઈક શ્રીમંતાદિના ઘેરથી દીક્ષા લીધેલી હોવાથી અમુક પ્રકારની જ અનુકૂળ વસ્તુઓ છે વાપરવા ટેવાયેલા હોય. કોઈકનો પાપોદય જ એવો હોય કે એને ગોચરી મળતી જ ન હોય અથવા તો સાવ
સામાન્ય કક્ષાની ગોચરી જ મળતી હોય. વિશેષ પ્રકારની ન મળતી હોય. તો આ બધા સાધુઓ પોત-પોતાને 8 અનુકૂળ વસ્તુઓ ન મળવાથી સંક્લેશ અશાતા, અસમાધિને પામે. ભલે તે સાધુઓમાં એવો પ્રચંડ વૈરાગ્ય નથી છે કે ગમે તે વાપરીને પણ ચલાવી લે. એટલા માત્રથી તેઓ સંયમી તરીકે મટી નથી જતા તેઓ પાસે પાંચ | મહાવ્રતો છે. નિર્દોષગોચરી વગેરે ઉત્તરગુણો પણ છે. | બાકી એક વાત તો નક્કી કે વીતરાગતા વિનાના કોઈપણ વ્યક્તિમાં કોઈકને કોઈક દોષો તો હોવાના છે જ. એટલા માત્રથી તેઓ તિરસ્કારને પાત્ર ન બને. - જો આ બાલ, વૃદ્ધાદિ સાધુઓ સદાય, સંયમનો ઉલ્લાસ ગુમાવી બેસે તો જિન શાસનને કેટલું નુકશાન 8 થાય ? તેઓનું પણ કેટલું બધું અહિત થાય ?
આ બધાની વૈયાવચ્ચ, ભક્તિ કરવા માટે જ લબ્ધિધારી સાધુને આ છંદના સામાચારી સોંપવામાં આવી જ છે. એ લબ્ધિધારી હોવાથી ઘણા બધા માટે અનુકુળ વસ્તુઓ લાવી શકે અને બધાને ભક્તિથી વપરાવી સાધર્મિક
ભક્તિ, સ્થિરીકરણ, જિનશાસનની પરંપરાનો અવિચ્છેદ વગેરે અનેક લાભોને એ પામી શકે. Rasoisoથાય.
સંયમ રંગ લાગ્યો - ઇચ્છા સામાચારી - ૨૩૪ Problem CASCLETECHISESSELTELIAISOCRATECHISCHERCHE
BB%
EEEEEE

Page #240

હss
s
sssss છંદના સામાચારી ) બાલસાધુને મિષ્ટાદિ જોઈએ, વૃદ્ધોને પોચી-ચાવવી ન પડે એવી વસ્તુઓ જોઈએ, શ્રીમંતોને અમુક અમુક આ ચોક્કસ પ્રકારની વસ્તુઓ જોઈએ, ગ્લાનને પણ દવા-પરેજી પ્રમાણેની વસ્તુઓ જોઈએ. લબ્ધિધારી સાધુ આ છે હું બધું જ લાવી આપે, બધા વાપરી પ્રસન્ન બને. ઉત્સાહપૂર્વક બાકીનો આખો દિવસ સંયમયોગોમાં કાઢે. આ એ બધાનો લાભ લબ્ધિધારી સાધુને મળે. માટે જે સયંમી લબ્ધિધારી હોય તેણે અવશ્ય આ પ્રમાણે બધાની ભક્તિ છે R કરવી.
શિષ્ય : પણ “યો સંયમી લબ્ધિધારી છે ?” એ શી રીતે ખબર પડે ?
ગુરુઃ જે સંયમી જ્યારે ગોચરી લેવા જાય, ત્યારે એને લગભગ કંઈને કંઈ સારી સારી વસ્તુઓ મળતી # છે જ હોય અને પાત્રાઓ ભરાઈ જતા હોય એ સંયમી લબ્ધિધારી કહી શકાય. દરેક ગ્રુપોમાં લગભગ આવા છે 8 સંયમીઓ હોય છે કે જેઓ એ ગ્રુપમાં લબ્ધિધારી તરીકે પ્રસિદ્ધિને પામેલા હોય છે. એટલે એ તો તરત ખબર છે જ પડી જાય.
શિષ્ય : કોઈ સંયમી ભક્તના ઘરે જઈ એને આદેશ આપી દે કે “શીરો વગેરે બનાવજો' અને પછી એ 8 પુષ્કળ શીરો વહોરીને લાવે તો એ લબ્ધિધારી કહેવાય કે નહિ? મહાત્માઓની ભક્તિ કરવા માટે તો આવી છે આ રીતે આધાકર્મી પણ કરાવી શકાય ને ? 8 એમ કોઈક સંયમી ગૃહસ્થના ઘરે જઈ નવું બનાવવાનું ન કહે પણ જે એમના ઘરે બનેલું નિર્દોષ હોય છે છે એની માંગણી કરે કે “તમારા ઘરે છુંદો-મુરબ્બો તો છે ને? એ વહોરાવો. તમારા ઘરે સંઘની મીઠાઈ આવી જ આ છે એ વહોરાવો. જુઓ, તમે કેરીનો રસ વહોરાવવાનો ભૂલી ગયા છો. એ વહોરાવો.”
અથવા તો કોઈ સંયમી સ્પેશ્યલ ન બનાવડાવે. માંગણી પણ ન કરે. પણ શ્રાવક જે વહોરાવે એ વધુ છે & પ્રમાણમાં વહોરી લે. દા.ત. સુખડીના દશ ટુકડા હોય એમાંથી આઠ ટુકડા વહોરી લે. એક જ ઘરેથી ટોકસી 3
કે ચેતનો ભરીને મુરબ્બો વહોરી લે. એક જ ઘરેથી પાંચ માણસનું નાનકડું કુટુંબ હોવા છતાં દશ-વીસ છે & રોટલીમાંથી અડધો-પોણા ભાગની રોટલી વહોરી લે.
આવા સાધુઓ પણ અત્યારે લબ્ધિધારી તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામેલા મને દેખાયો છે. તો શું ખરેખર એમને છે લબ્ધિધારી માનવા કે નહિ ?
ગુરુઃ આ તો ઘણી ભયંકર વાતો તે કરી, જિનાજ્ઞાઓનો ભુક્કો બોલાવીને કંઈ સાધુઓની ભક્તિ થતી $ હશે ? રે ! અપવાદ માર્ગે ગાઢ માંદગી વગેરેમાં આધાકર્માદિ સેવવા પડે એ હજી જુદી વાત. પણ ભક્તિ માટે છે { આવા દોષો બિલકુલ ન સેવાય. |
કેટલાંક સંયમીઓમાં એવું અજ્ઞાન છે કે “સાધુઓની ભક્તિ માટે દોષિત પણ વપરાવાય. પણ આ વાત છે 8 મને તો બિલકુલ ઉચિત લાગતી નથી.
તો કેટલાંક સંયમીઓ માત્ર પોતાની લબ્ધિધારી તરીકેની ખ્યાતિ પામવા માટે પ્રશંસાના લોભથી આવા છે # વિચિત્ર દોષો (માંગણી કરવી, વધારે વહોરી લેવું) સેવતા હોય છે. આ તો અત્યંત અનુચિત છે.
આવા લબ્ધિધારીઓને સાચા લબ્ધિધારી ન કહેવાય. સુસંયમીઓ આવા પ્રકારના લબ્ધિધારીઓએ લાવેલી છે ગોચરી વાપરવાની કે એ લબ્ધિધારીની અનુમોદના-પ્રશંસા કરવાની ભુલ કદિ ન કરે, કેમકે એની ગોચરી વાપરવી કે એની પ્રશંસા કરવી એ તો એને ઉન્માર્ગ તરફ વધુ ધકેલવાનું કામ કરે છે.
મહોપાધ્યાયજીએ સાડાત્રણસો ગાથાના સ્તવનમાં છેલ્લી ઢાળમાં કહેલા આ શબ્દો બરાબર ધ્યાનમાં રાખો : “એક તુજ આણ શું, જેહ રાતા રહે, તેહને તેહ નિજ મિત્ર દેખે.” જેઓ જિનેશ્વરદેવની આજ્ઞાના અત્યંત
HEEGELECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEECEEEEEEEEEEEE
HEEGEHEEEEEEE
FEEEEEE
SEEEEE60EEEEEC
સંચમ રંગ લાગ્યો - છંદના સામાચારી ૦ ૨૩૫ Registration wiring and in stigatingginger

Page #241

હssessessages
Sજક છંદના સામાચારી અનુરાગી છે. એ જ મારા મિત્ર છે. આજ્ઞા પ્રત્યે ઉપેક્ષાદિ કરનારાઓ સાથે મારો લેશ પણ ભાવસંબંધ હોઈ છે જ ન શકે. છે સાચો લબ્ધિધારી તો એને કહેવાય કે જેને પોતાની પ્રશંસા વગેરેની લેશ પણ ભુખ ન હોય. જેના મનમાં છે જિનાજ્ઞાનો જ રણકાર ચાલતો હોય. “હું જો ગચ્છના સાધુઓ માટે વિશિષ્ટ વસ્તુઓ નહિ લઈ જાઉં, તો તેઓમાં મારી લબ્ધિધારીની છાપ ખલાસ થઈ જશે.” આવા પ્રકારનો કોઈપણ ભય જેને ન હોય. અને જિનાજ્ઞા પ્રમાણે ગોચરી વહોરતો હોય છતાં એને સહજ રીતે જ સારી સારી વસ્તુઓ મળતી હોય. છેયોગશતકમાં તો કહ્યું છે કે
સુસંયમીઓનું પુણ્ય એવું પ્રચંડ હોય છે કે દેવો પણ એમના ચરણો ચૂમતા હોય છે. તો પછી ઘેબર વગેરે છે. 8 જડવસ્તુઓ એમને સહજ રીતે મળે એમાં શું નવાઈ? સુસંયમીઓ જ્યારે જે વસ્તુની અપેક્ષા કરે ત્યારે તે વસ્તુ છે. હું એકદમ સ્વાભાવિક રીતે એમને મળી જ જાય.
અત્યારે એવા અતિ ઉંચી કોટિના પુણ્યશાળી સંયમીઓ ભલે ન મળે. તો પણ મધ્યમ-જઘન્ય કોટિના છે પુણ્યવાનું સાચા લબ્ધિધારી સંયમીઓ તો આજે પણ છે જ.
આવા સંયમીઓએ એવો વિચાર ન કરવો કે, “મારે જ બધાની સેવા કરવાની ?” રે ! આ તો છે સર્વવિરતિધરોની ભક્તિ કરવાનો ઉત્કૃષ્ટ લાભ છે. ઓઘ નિર્યુક્તિમાં કહ્યું છે કે “જે મહાત્મા ગ્લાનાદિ સાધુઓને છે. અનુકૂળ વસ્તુઓ આપવા દ્વારા સમાધિ આપે છે. તે સ્વયં સર્વસમાધિને પામે છે. મનની પ્રસન્નતા, કાયાની નિરોગિતા અને વાણીની મધુરતા એ મહાત્માને પ્રાપ્ત થાય.” છે આ ઉપરાંત જે વિશિષ્ટ તપસ્વી હોય, છટ્ટ-અટ્ટમાદિ તપ કરતો હોય એ પારણાના દિવસે બે-ત્રણ ચાર 8 R વાર વાપરે એ શક્ય છે. એટલે બપોરે એક જ વાર ગોચરી માંડલીમાં વાપરવાનો ઉત્સર્ગનિયમ એના માટે છે. હું ન હોય. એ તપસ્વી સવારે પોતાના માટે ગોચરી લાવે અને એમાં વધી જાય એ શક્ય છે જ. એટલે વધેલી છે જ વસ્તુ એ તપસ્વી ગુરુની રજા લઈ બાકીના સાધુઓને પ્રાર્થના કરવાપૂર્વક આપે.
આમ આ બે પ્રકારના સંયમીઓ છંદના કરવાના અધિકારી છે.
આ બે ય સંયમીઓએ ખાસ ખ્યાલ રાખવો કે બીજા સાધુઓને ઉચિત વસ્તુઓ વપરાવવા દ્વારા “અમે છે છે એ સાધુઓ ઉપર ઉપકાર કરી રહ્યા છીએ.” એવું બિલકુલ ન વિચારવું. પરંતુ “એ ગ્લાન વગેરે સાધુઓ મારી છે પ્રાર્થના સ્વીકારી મારા ઉપર મોટો ઉપકાર કરી રહ્યા છે.” એમ એમને ઉપકારી માનવા. જો આ લબ્ધિધારીઓ પોતાને ગ્લાનાદિ ઉપર ઉપકાર કરનારા માનશે, તો અહંકારાદિભાવોને પામશે. અને જો તેઓ ગ્લાનાદિને છે પોતાના ઉપકારી માનશે તો નમ્રતાદિ વિશિષ્ટગુણોને પામશે.
તથા છંદના કરતી વખતે ખૂબ જ મીઠી નમ્રભાષા વાપરવી. “મહાત્મન્ ! હું મુરબ્બો વગેરે લાવ્યો છું. જ તમારે આ દ્રવ્યો ખૂબ જ અનુકૂળ રહેશે. મારા પર કૃપા કરી આ વસ્તુઓ વાપરો.” આવી ભાષા જ છંદના
ગણાય. પણ, “તમારે ચાલતું હોય તો લો. ન ચાલે તો બીજા ઘણા લેનારા છે. મારે કંઈ વધવાનું નથી. જલ્દી : શું બોલો. મારે મોડું થાય છે.” આ રીતની ભાષા છંદના તો ન જ કહેવાય પણ ભાષાસમિતિ પણ ન ગણાય. 8 આ બધી ઝીણી ઝીણી બાબતો ખૂબ જ ધ્યાનમાં લેવા જેવી છે. છેટૂંકમાં આજુબાજુના ઉત્તરગુણોના દોષવાળા, સ્વાર્થી, ખાવામાં આસક્ત, ક્રોધી, હસાહસી કરનારા,
પ્રમાદી એવા પણ પંચમહાવ્રતનું પાલન કરનારા સંયમીઓ પ્રત્યે જેને ભારોભાર બહુમાનભાવ હોય. સાધર્મિક 8 વાત્સલ્યના મોજા હૃદયમાં ઉછળતા હોય. એ જ લબ્ધિધારી સાચા અર્થમાં આ છંદના પાળી શકશે.
3333
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
સંયમ રંગ લાગ્યો - છંદના સામાચારી - ૨૩૬

Page #242

છંદના સામાચારી
શિષ્ય : મારો એવો ખ્યાલ છે કે આજના કાળમાં ૧૦ સાધુના ગ્રુપમાં બે કે ત્રણ જણ બધાની ગોચરી લાવતા હોય છે પરંતુ ભૂતકાળમાં તો લગભગ બધા જ પોતપોતાની ગોચરી જાતે લાવનારા હતા. ગુરુ, ગ્લાન, બાલાદિ કેટલાંક સંયમીઓ સિવાય તમામ સંયમીઓ બે-બેની ટુકડીમાં વહોરવા નીકળતા અને પોતાના પુરતી જ ગોચરી લાવતા કોઈ વધારે ગોચરી ન લાવે. કેમકે એણે લાવેલી વધા૨ે ગોચરી બીજા કોણ વાપરે ? બધા પોત-પોતાની પુરતી ગોચરી લઈને જ આવ્યા છે.
હવે જ્યારે કોઈપણ સાધુને વધારે ગોચરી લાવવાની છૂટ જ નથી. તો લબ્ધિધારી સાધુ પણ વધારે ગોચરી નજ લાવે ને ? તો પછી એ છંદના શી રીતે કરે ? છંદના કરીને બીજાને આપે તો પોતાને ભૂખ્યા રહેવાનો વખત આવે, કેમકે એ પોતાના પુરતી જ માપસર ગોચરી લાવેલો હતો.
ગુરુ : તારી બધી વાત સાચી. પણ મેં તને પહેલા જ વાત કરી કે ગ્લાનાદિના માટે આ લબ્ધિધારી અને તપસ્વીને વધારે લાવવાની છૂટ આપવામાં આવી છે, કેમકે એમાં તેઓને પુષ્કળ નિર્જરાની પ્રાપ્તિ થાય છે. બીજા સાધુઓને નિમંત્રણાની રજા નથી જ.
શિષ્ય : લબ્ધિધા૨ી સંયમી ગ્લાન, બાલ, ગુરુ વગેરે માટે અનુકૂળ દ્રવ્યો લાવે અને પછી ગુરુની રજા લઈ બધાને વિનંતિ કરે. બધા જ એ દ્રવ્યો લેવાની ના પાડી દે તો ? ગ્લાનાદિને વા૫૨વાની ઈચ્છા ન હોય અથવા બીજા કોઈ સંયમીએ લાવેલા દ્રવ્યો વાપરી લીધા હોય તો તેઓ આ લબ્ધિધારીએ લાવેલી વસ્તુઓ ન પણ લે. તો અહીં તો ભક્તિ કરવાનો લાભ ન મળવાથી કરેલી છંદના તો નકામી જ ગઈને ? આજે ય એવું જોવા મળે છે કે ભક્તિભાવવાળા સંયમીઓ ગુર્વાદિ માટે ઘણી વસ્તુ લાવે છતાં ગુર્વાદ એ ન પણ લે તો એ વખતે કરેલી છંદનાનું ફળ તો ન જ મળે ને ?
ગુરુ ઃ કર્મનો ક્ષય કે કર્મનો બંધ મુખ્યત્વે આત્માના પરિણામને આધીન છે. જો લબ્ધિધારીના ભાવ નિર્મળ હોય તો ગ્લાનાદિ ભલેને એની વસ્તુ ન લે તો પણ લબ્ધિધારીને પુષ્કળ કર્મક્ષય થાય જ. ગ્લાન એ વસ્તુઓ લે અને લબ્ધિધારી આપે.... આ બધી બાહ્યક્રિયાઓ તો ગૌણ છે. મુખ્યત્વે તો સાધુનો પરિણામ જ છે.
અરે, કદાચ એવું બને કે લબ્ધિધારીની વિનંતિ સ્વીકારી બાલ વગેરે સંયમીઓ એ લાવેલ મિષ્ટાદિ લે તો કદાચ લબ્ધિધારીનો અધ્યવસાય બદલાઈ પણ જાય. “મારે મિષ્ટ ખાવું હતું. પણ આણે મિષ્ટ લઈ લીધું. મેં ભુલ કરી. વિનંતિ જ ન કરી હોત તો સારું થાત.” આવા વિચારો આવે તો તો અહીં ભક્તિ થઈ હોવા છતાં લબ્ધિધારીને તો આવા અશુભપરિણામને લીધે કર્મબંધ જ થાય.
એટલે સામેવાળો સાધુ તમારી ભક્તિ સ્વીકારે કે ન સ્વીકારે. એની ચિંતા કરવાને બદલે સંયમીએ પોતાના પરિણામો સતત શુભ જ રહે એની કાળજી વધારે કરવાની છે.
શિષ્ય : છતાં એક વાત તો અનુભવાય છે કે સંયમી ગુર્વાદિને માટે અનુકૂળ વસ્તુઓ લાવે અને જો ગુર્વાદિ એ અનુકૂળ વસ્તુઓને વાપરે તો સંયમીને ખૂબ જ હર્ષ થાય. “અહો ! આજે મને ખૂબ લાભ મળ્યો. મારું લાવેલું દ્રવ્ય ગુરુ / ગ્લાનાદિએ વાપર્યું. ખરેખર મારું આ શરીર અસાર જ છે. આ શરીરની શક્તિનું ફળ માત્ર એટલું જ છે કે આ મહાત્માઓની હું વૈયાવચ્ચ કરું. બાકી આ શરીર કંઈ જ કામનું નથી.” આવા પોતાના જ સુકૃતની અનુમોદના રૂપ ભાવો સંયમીને ઊછળે છે.
પણ જ્યારે ઘણું ફરીને કોઈ દ્રવ્ય મેળવ્યું હોય અને ઉપાશ્રયમાં આવી ગુરુ વગેરેને વિનંતિ કરે અને છતાં જો તેઓ ન લે તો સંયમીને અફસોસ થાય છે કે “અરેરે ! આ દ્રવ્ય માટે કેટલા ઘરોમાં ફર્યો ! થાકી ગયો. પણ ગુરુએ તો એ દ્રવ્ય વાપર્યું જ નહિ. મારું ભ્રમણ નિષ્ફળ ગયું.”
સંયમ રંગ લાગ્યો - છંદના સામાચારી ૭ ૨૩૦

Page #243

CEECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
હsssssssssssssssssssssssssssssssssssssssss છંદના સામાચારી જી
આમ ગુર, ગ્લાન વગેરે ભક્તિ સ્વીકારે તો જ લબ્ધિધારી સંયમીના ભાવ વધે છે.
વળી એ ગુરુ વગેરે પણ જ્યારે ભક્તિ સ્વીકારે ત્યારે પેલા સંયમીની મનોમન કે વાણીથી પણ અનુમોદના 8 કરે છે કે “ખરેખર તે આજે સારી ભક્તિ કરી. મારે જે દ્રવ્ય જોઈતું હતું. એ જ તું લઈ આવ્યો. મારી પ્રસન્નતા # વધી ગઈ. તારો ભક્તિભાવ પ્રશંસનીય છે.”
ગુર વગેરે જ્યારે કોઈપણ દ્રવ્ય વાપરવા ન લે ત્યારે તેઓ પણ આવા પ્રકારની કોઈ અનુમોદના છે 8 કરતા નથી. છે એટલે ગુરુ-ગ્લાનાદિ ભક્તિ સ્વીકારે તો બે ય પક્ષે ભાવવૃદ્ધિ છે અને એ સિવાય ભાવહાનિ છે. માટે જ 8 ગુરુ વગેરે લે તો જ બે ય પક્ષે નિર્જરા થાય. 8 ગુરુઃ તે જે વાત કરી એ અવિવેકી સંયમીઓમાં એકદમ સાચી ઠરે છે. વિવેક વિનાના જડ સંયમીઓ
આવી રીતે ખેદ કરે, અનુમોદના ન કરે એ સંભવે છે. પણ જેઓ વિવેકી છે, સમજુ છે. તેઓ તો એમ જ છે 8 વિચારે કે “ભલે ને ગુરુદેવે મારી વસ્તુ ન લીધી. પણ મેં ગુરુ પ્રત્યેના બહુમાનથી એ વસ્તુ લાવી છે. એ માટે
સખત પ્રયત્ન કર્યો છે. એટલે મને તો એમાં પુષ્કળ કર્મક્ષય થવાનો જ છે. કેમકે જિનશાસન ભાવપ્રધાન છે.” છે છે એમ ગુરુ વગેરે પણ જો વિવેકી હોય તો સંયમીએ લાવેલી વસ્તુ ન લેવા છતાં મનમાં તો એના સુકૃતની 8 હું અનુમોદના કરવાના જ કે “આ સંયમીઓ ભક્તિભાવ ખરેખર પ્રશંસનીય છે. મારી અનુકૂળ વસ્તુ લાવવા એ છે છે કેટલું ફર્યો ? એનું નક્કી કલ્યાણ થઈ જવાનું.” છે અરે, જે સંયમી વિવેકી હોય તેઓનું તો વર્તન જ અનોખું હોય. દા.ત. એક સંયમી ગુરુ માટે સારું છે { વ્યંજન જુદું ટોક્સીમાં લાવ્યો. ત્યારે બીજો સંયમી એના કરતા વધુ સારું વ્યંજન લાવ્યો. તો પહેલો વિવેકી સંયમી છે. મેં તરત વિચારે કે “મારા વ્યંજન કરતા આ બીજા સંયમીએ લાવેલું વ્યંજન ગુરુ માટે વધુ અનુકૂળ છે.” અને એટલે 8 છે એ જ જો ગુરુને ગોચરી આપતો હોય તો પહેલા પોતાનું વ્યંજન આપવાને બદલે બીજાનું લાવેલું વ્યંજન આપે. છે પણ જો એ સંયમી અવિવેકી હોય તો બીજાએ લાવેલ વ્યંજનને છુપાડી દઈ પોતાનું ઓછું સારું વ્યંજન જ ગુરુને દેખાડે. ગુરુ એ લઈ લે એટલે આ સાધુ આનંદ પામે કે “મને ગુરુનો લાભ મળ્યો.” આ કેવો ભયંકર
અવિવેક ! પોતાની જડતાના કારણે આવા સંયમીઓ ગુરુને નુકશાન કરનારા બની રહે છે. છે એટલે એવા અવિવેકીઓ તો “ગુર્વાદિઓ ભક્તિ સ્વીકારે કે ન સ્વીકારે', સર્વત્ર કર્મબંધ કરનારા બને. # જ્યારે વિવેકીઓ બંને ય પરિસ્થિતિમાં શુભભાવ દ્વારા પુષ્કળ કર્મક્ષય મેળવનારા બને.
ભક્તિ કરનારા સંયમીએ મનમાં એક જ અધ્યવસાય રાખવો કે “આ ભક્તિ કરવાથી મારા જ્ઞાન-દર્શનરિત્ર વૃદ્ધિ પામો. મારા દોષોનો ક્ષય થાઓ. અને આ ગ્લાનાદિના પણ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રની વૃદ્ધિ થાઓ.” R | જો સંયમી એવો વિચાર કરે કે, “અત્યારે હું આ ગ્લાન વગેરેની બરાબર સેવા-ભક્તિ કરીશ તો ભવિષ્યમાં છે તે પણ મારી બરાબર સેવાભક્તિ કરશે. અથવા આની બરાબર ભક્તિ કરીશ તો મારી સાથે રહેવા માટે, છે ચોમાસું કરવા માટે આવશે. અથવા આ સેવા-ભક્તિ કરીશ તો મારી ખૂબ પ્રશંસાદિ થશે. સાધુઓમાં મારી ? 8 સંયમી તરીકેની છાપ પડશે અથવા આની બરાબર સેવા કરીશ તો એ મારા જે અમુક દોષો જાણી ગયો છે કે છે એ હવે ગુરુને નહિ કહે. નહિ તો જો ગુરુને કહેશે તો મારે ઘણું સાંભળવું પડશે.... તો એ ભક્તિ કરનારો કે મેં સંયમી ભક્તિનો કોઈ લાભ પામી ન શકે. છંદનાથી થનારી નિર્જરાને ન પામે. શિષ્ય ! કેટલાંક સંયમીઓમાં ઉડે ઉડે આવા મલિન વિચારો હોય છે. એ તો તેઓ ખૂબ જ સૂક્ષ્મબુદ્ધિથી
તે તો જ એમને એ દોષોનો ખ્યાલ આવે. દા.ત. એક દિવસ દોઢ કલાક ગોચરી ફરી ખૂબ
LETE
સંચમ રંગ લાગ્યો - છંદના સામાચારી ૦ ૨૩૮ RegistratiGangasatisgadhBarotaggggggggggggggBBERagggggggggggggga73gp

Page #244

હ
CEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
g
છંદના સામાચારી છે જ સારી વસ્તુઓ લાવી સંયમી આવ્યો. અને ગ્લાનાદિએ વાપરી. પણ કોઈએ એ સંયમીની એક અક્ષર પણ આ અનુમોદના ન કરી. હવે આ વખતે જો એ સંયમીને દુઃખ થાય, ઓછું-ઓછું લાગે તો નક્કી માનવું કે એના હું મનમાં યશકીર્તિની ભુખ હતી. છે એમ જે માંદો સંયમી એમ બોલે કે “પેલો સંયમી માંદો હતો ત્યારે મેં એની પુષ્કળ સેવા-ભક્તિ જ આજે હું માંદો છું તો એ મારી સેવા નથી કરતો. તદ્દન સ્વાર્થી છે. કૃતઘ્ન છે.” આમ એ સંયમી પ્રત્યે છે જ અસદૂભાવને ધારણ કરે તો સમજી લેવું કે પહેલા માંદાની સેવા કરતી વખતે આ સાધુના મનમાં ઊંડે ઊંડે જ પોતાની માંદગી વખતે પેલો મારી સેવા કરશે.” એવી ઈચ્છા હતી જ. જો આવું ન હોત તો અત્યારે એ માંદો છે સંયમી સંક્લેશ ન પામત, ક્રોધ ન કરત. સંપૂર્ણ સમાધિમાં રહેત. એટલું જ નહિ દશ દિવસ બાદ પાછો પેલો છે
સામેવાળો સંયમી માંદો પડે. તો આ હમણાનો માંદો સંયમી ત્યારે સાજો હોય તો પહેલાની જેમ એટલા જ છે હું ઉમળકાથી પાછી સેવા-ભક્તિ કરે જ. છે પણ આવા સંયમી ખૂબ ઓછા જોવા મળે છે. એટલે જ માનવું પડે કે સાચી આત્મકલ્યાણની ભાવના 8 જાગવી એ ખૂબ ખૂબ ખૂબ જ દુર્લભ છે.
એમ એક સંયમી બીજા ગ્લાનાદિની ભક્તિ કરે અને એ પછી ગ્લાનાદિ આ સંયમી અંગે ગુરુને કોઈક ફરિયાદ કરે. દા.ત. “એ ખૂબ સ્વાર્થી છે. અથવા પ્રમાદી છે અથવા નિષ્ઠુર છે.” અને એ વાતની પેલા ભક્તિ જ કરનારા સંયમીને ખબર પડે અને પછી જો એને મનમાં એમ થાય કે “મેં આટલી બધી ભક્તિ કરી છતાં એ છે
મારા વિશે ગુરને ફરિયાદ કરી આવ્યો. આટલી બધી કૃતજ્ઞતા ! આવાઓની તો હવે સેવા જ ન કરવી.” છે તો માનવું જ પડે કે આ સંયમીને ભક્તિ કરતી વખતે ઉડે ઉડે આવા મલિન વિચારો હતા જ કે “મારી ભક્તિ છે શ પામીને પેલો સાધુ મારી ફરિયાદ વગેરે કરતો બંધ થાય.”
ઓ મોહરાજ ! તારી આ બધી કુટિલ નીતિઓને તો કોણ સમજી શકે ? શિષ્ય : ભક્તિ-છંદના કરનારે કેવા ભાવ રાખવા અને કેવા ન રાખવા એ વાત તો આપે જણાવી દીધી. પણ જે બક્તિ લેનારો છે એને તો દોષ જ લાગે ને ? એ શા માટે પોતાની ગોચરી જાતે નથી લાવતો ? બીજાની છે
ભક્તિ સ્વીકારનારો સંયમી પોતાનું વીર્ય છતી શક્તિએ ફોરવતો ન હોવાથી વીતરાય કર્મ બાંધશે. ભક્તિ 8 કરનાર તરશે પણ ભક્તિ લેનાર તો ડુબશે જ ને? જિનશાસનમાં શું આવી વસ્તુની રજા હોઈ શકે કે જેમાં
એકનું હિત અને બીજાનું અહિત થતું હોય? 8 ગુરુઃ ભક્તિ લેનારો પણ નીચે પ્રમાણેના શુભભાવો પૂર્વક ભક્તિ સ્વીકારે તો તો એને પણ પુષ્કળ કર્મક્ષય છે જ થાય.
(૧) ગુરુ-વડીલ-રત્નાધિક સાધુ પોતાની ગોચરી વગેરે લાવવા સમર્થ હોય છતાં એ જુએ કે “સાથેના છે સાધુઓનો, વડીલોની=અમારી ભક્તિ કરવાનો તીવ્ર ઉલ્લાસ છે. એ ઉલ્લાસથી એના આત્માને પુષ્કળ છે નિર્જરાની પ્રાપ્તિ થશે.” તો તેઓ એને ભક્તિ કરવા જ દે. એની ભક્તિ સ્વીકારે. આમાં શેઠાઈ ભોગવવાનો, જ જલસા કરવાનો, શિષ્યાદિને નોકરની જેમ કામ કરાવવાનો લેશ પણ ભાવ ન હોય, એકાંતે એમના હિતની છે T બુદ્ધિ હોય તો એ ગુવદિને ભક્તિનો સ્વીકાર કરવામાં કોઈ દોષ નથી. 8 અરે ! સામાન્ય સંયમીઓ પણ આવી જ ભાવનાથી બીજા સંયમીની ભક્તિનો સ્વીકાર કરી શકે છે. દા.ત.
સંઘમાં સ્વામિવત્સલ્ય હોય એ જ દિવસે કોઈક સંયમીનો દીક્ષાદિવસ આવે તો એને આખા ગચ્છની ભક્તિ 8 શું કરવાનું મન થાય. ખૂબ-ખૂબ ઉલ્લાસ સાથે બધાની ગોચરી પોતે લાવે. તો આવા વખતે ગચ્છના સાધુઓ “અમે છે તમારી ગોચરી નહિ વાપરીએ. અમને વિયતરાય બંધાય” આવું બોલે એ ઉચિત ન જ ગણાય. તેઓ
Bapa Sapna Bapa Sannyp553533355555555555555555555555tt
Estistic tttttttttttt.
55555555555555
સંચમ રંગ લાગ્યો - છંદના સામાચારી , ૨૩૯

Page #245

છંદના સામાચારી
સામેવાળાના તીવ્રતમ ભક્તિભાવને જોઈ માત્ર એને વિશિષ્ટ નિર્જરા મળે, એનો ભાવોલ્લાસ વધે તે માટે ભક્તિ સ્વીકારે.
પણ સામાન્ય સંયમીઓ અપરિપક્વ હોય તો ધીરે ધીરે તેઓમાં આળસ, બીજાની ભક્તિ લેવાની વૃત્તિ ઘુસી જવાની પાકી શક્યતા છે. એટલે વિશિષ્ટસંયોગો વિના તેઓએ બીજાની ભક્તિ સ્વીકારવાની ઉદારતા બતાવવી યોગ્ય નથી. દા.ત. બે વર્ષનો દીક્ષાપર્યાયવાળો સાધુ ત્રણ વર્ષના પર્યાયવાળાને કહે કે, “સાહેબ ! માત્રાનો લાભ આપો.' ખૂબ વિનંતિ કરે તો ય, જો એ મોટો સાધુ તે વખતે સાચા ભાવથી માત્રાનો પ્યાલો પરઠવવા આપે તો ય એનો પર્યાય ઘણો નાનો હોવાથી, પરિપક્વતા-પરિણતિ ન ઘડાઈ હોવાથી આળસનાપ્યાલો પરઠવવા નહિ જવાના સંસ્કાર ગાઢ બનતા જશે. આમાં ઘણાં નુકસાનો છે જ. એટલે “સામેવાળાને નિર્જરા થાય” એવા શુભભાવથી સામેવાળાની ભક્તિ સ્વીકારવાનો અધિકાર મુખ્યત્વે પરિપક્વ-પરિણત આત્માઓને જ છે.
(૨) જે ગ્લાન, બાળસાધુ વગેરે છે તેઓ પોતાની ગોચરી લાવવા સમર્થ નથી. તો બીજાએ લાવેલી ગોચરીમાંથી જો તેઓ ન વાપરે તો એમનુ શરીર શી રીતે ટકે ? વાપર્યા વિના સ્વાધ્યાયાદિ યોગો શી રીતે સચવાય ? એટલે પોતાના સંયમયોગોની સાચવણી માટે આવા સાધુઓ બીજાની ભક્તિ સ્વીકારે તો એમાં કોઈ દોષ તો નથી જ, ઉલટું સંયમની રક્ષા કરવાનો નિર્ણળ પરિણામ હોવાથી પુષ્કળ કર્મક્ષય જ થાય. પિત્તવાળો સંયમી બીજાએ લાવેલ આમળા પિત્ત શાંત કરી સ્વાધ્યાયાદિ કરવા માટે જ વાપરે છે. શર્દીવાળો સંયમી બીજાએ લાવેલી સૂંઠની ગોળીઓ કાદિને શાંત કરી સંયમપાલન કરવા માટે જ વાપરે છે.
હા ! જે સંયમીઓ આળસુ, પ્રમાદી હોવાના લીધે બીજાઓની ભક્તિ સ્વીકારે, આસક્તિ પોષવા માટે બીજાઓની ભક્તિ સ્વીકારે, “તમે અત્યારે મારી ભક્તિ કરશો તો હું પણ તમારી ભક્તિ કરીશ.” એવા પ્રલોભનો આપીને બીજાની ભક્તિ સ્વીકારે, બીજા વડે દોષિત વસ્તુઓ દ્વારા કરાતી ભક્તિ પણ જાણકારી હોવા છતાં સ્વીકારે તેઓ તો બધા કર્મબંધના ભાગીદાર બને છે. એમના સંયમપરિણામો તુટવા મંડે છે.
નિષ્કર્ષ એ છે કે
સંયમીઓને સતત મોક્ષની ઈચ્છા હોય અને માટે જ મોક્ષના ઉપાયભૂત એવા જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રની ઈચ્છા પણ હોય જ. એટલે ભક્તિ લેનારો કે ભક્તિ ક૨ના૨ો સાધુ જ્ઞાનાદિની વૃદ્ધિની ઈચ્છાથી જ ભક્તિ લે છે, આપે છે. પણ જેઓ ખાવા-પીવાની આસક્તિ પોષવા ભક્તિ સ્વીકારે, જેઓ કીર્તિ વગેરેની લાલસાથી ભક્તિ કરે તેઓ મોહનીયકર્મને બાંધે.
શિષ્ય : મોક્ષની ઈચ્છા પણ છેવટે તો રાગ જ છે ને ? તો એ કર્મબંધ ન કરાવે ?
ગુરુ ઃ જેમ અગ્નિ પહેલા લાકડા વગેરે ઈંધનને ખાઈ જાય. ત્યાં સુધી એ અગ્નિ બળતો જ રહે. લાકડું ખલાસ થઈ ગયા પછી એની મેળે અગ્નિ ઓલવાઈ જાય. એમ મોક્ષની ઈચ્છા એ પણ આ અગ્નિ જેવી જ છે. એ પહેલા તો બધા પાપકર્મોને ખલાસ કરે. જ્યાં સુધી કર્મો ઉભા હોય, ત્યાં સુધી મોક્ષેચ્છા એમને ખતમ કરતી જાય. પાપકર્મો ખતમ થઈ જાય એટલે પછી એ મોક્ષેચ્છા પણ એની મેળે ખલાસ થાય. એટલે મોક્ષેચ્છા રાગ રૂપ હોવા છતાં એ નુકશાનકારી નથી બનતી.
શિષ્ય : સંયમીમાં આ સામાચારી પાળવા માટે મુખ્યત્વે કયા ગુણો હોવા જરૂરી છે ? કે જે ગુણો વિના આ સામાચારી ભાંગી પડે ?
ગુરુ : છંદના કરનાર અને એની ભક્તિ લેનાર એ બે ય માં ગંભીરતા, ધીરતા એ બે ગુણો હોવા જ જોઈએ.
સંચમ રંગ લાગ્યો - છંદના સામાચારી ૦ ૨૪૦

Page #246

દદ
gsssssss sssssssssssssss છંદના સામાચારી તો જ આ સામાચારી બરાબર પાળી શકાય.
મહોપાધ્યાયજીએ આ બે ય શબ્દોની ખૂબ જ સુંદર વ્યાખ્યા કરી છે. गंभीर: अलब्धचिताभिप्रायः, धीरः= कार्यनान्तरीयकस्वगतपरिभवसहिष्णुः।
જેના મનમાં શું વિચારો રમી રહ્યા છે એ સામેવાળાને ખબર જ ન પડે એ ગંભીર કહેવાય. તો કોઈપણ છે શું કામ કરવામાં પોતાનો જે તિરસ્કાર, નિંદા અપમાનાદિ થવાના હોય તેને જે સહન કરી શકે એ પરાભવથી છે કામને છોડી ન દે એ ધીર કહેવાય.
સૌ પ્રથમ ભક્તિ કરનાર છંદકમાં આ બે ગુણોની વિચારણા કરીએ.
ઘણીવાર એવું બને છે કે જે ગ્લાનાદિની ભક્તિ કરવાની હોય એ ગ્લાનાદિએ આ ભક્તિ કરનારા સાધુ છે આ માટે પહેલા ઘણી નિંદા કરી હોય અથવા એને પરેશાન કરવાના પ્રયત્નો કર્યા હોય અથવા એની સાચી છે
-ખોટી ફરિયાદો ગુરને કરી હોય અને આ બધી બાબતની જાણકારી એ ભક્તિ કરનારાને પડી ગઈ હોય. પેલો છે 8 ગ્લાનાદિ તો એમ જ સમજતો હોય કે આ બધી એને ખબર નથી. હવે જ્યારે એ ગ્લાન થયો ત્યારે તો ઢીલો છે & ઘેસ થઈ ગયો હોય અને આ જ સંયમીને બધી ભક્તિ કરવાની જવાબદારી આવી. એ વખતે ભક્તિ કરતાં 8 કરતાં પણ એ જો બોલે કે “હવે ભાન આવ્યું? મારી નિંદા-ટીકા કરતા હતા, અને આજે મારી જ જરૂર પડીને છે ? હવે આવા ધંધા બંધ કરી દેજો.” તો આ એની ગંભીરતા કહેવાય. આમાં પેલા ગ્લાન સાધુને આઘાત & લાગે. ભલે એણે પહેલા ખોટું કરેલું. પણ એટલા માત્રથી એ કંઈ સાવ સાધુ તરીકે મટી નથી ગયો. અરે ! છે
આવા વચનો બોલવાથી તો ઉલ્ટો એ કદાચ વધારે ખરાબ પણ બને. આ ભક્તિ કરનારા પ્રત્યે જે સદૂભાવ જાગતો હોય એ પણ ઓગળી જાય. કદાચ એ વીફરે તો કહી દે કે “હું મરી જઈશ. પણ તમારી સેવા નહિ 8 શું લઉં.” આમાં સંક્લેશો, વૈરવૃત્તિ, અપ્રસન્નતા ઘણી વધે. છે પણ વૈયાવચ્ચી જો કોઈપણ શબ્દો ન સંભળાવે. કટાક્ષમાં પણ એને કંઈ જ ન કહે. એક સરખી ભક્તિ છે શું કર્યું જ રાખે. તો એની ગંભીરતા પેલાના દોષોને ઓગાળી નાંખે. એક દિવસ એવો આવે કે એ ગ્લાન સાધુ છે છે આના પગમાં પડી, ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડીને માફી માંગે. એ સામેથી પોતાની ભુલો સ્વીકારે. પરમમિત્ર બની જાય. જે
ક્યારેક ગ્લાનાદિ સાધુઓ એવા વિચિત્ર સ્વભાવના થઈ જાય કે રોગ ઉતરી ગયો હોવા છતાં તેઓ ભયને ? 8 લીધે, રોગ વધી જવાની બીકને લીધે જલ્દી રોજીંદા કાર્યોમાં ન જોડાય. દા.ત. મેલેરિયા ઉતરી ગયાને બે દિવસ છે
થઈ ગયા હોય પણ પેલાને ગભરાટ હોય કે “ગોચરી લેવા જઈશ તો પાછી લુ લાગી જશે તો ?” એટલે એ રે કોઈ કામ ન કરે. હવે મનની માંદગી તો દૂર કરવી ભારે જ છે. એ વખતે વૈયાવચ્ચી ઉતાવળો બનીને કહી છે જ દે કે “હવે તો તમે સાજા થઈ ગયા છો. ગોચરી-પાણી લેવા જાઓ...” તો પેલાને આઘાત લાગે. ઘણા 8 દિવસોની વૈયાવચ્ચ લેવાથી વૈયાવચ્ચીઓ પ્રત્યે ઉભો થયેલો સદ્ભાવ ક્ષણવારમાં નાશ પામે. આવા વખતે
વૈયાવચ્ચીએ ખૂબ ગંભીર બનવું પડે. બે-ચાર દિવસ વૈયાવચ્ચ વધારે કરી લેવી પડે. એની માનસિક બિમારી છે છે દૂર કરવા માટે ખૂબ જ ચાલાકી અપનાવવી પડે. હા ! પેલો જાણી જોઈને, કપટ કરીને ભક્તિ સ્વીકારતો હોય 8 છે તો તો ગીતાર્થતાનો ઉપયોગ કર્યા વિના છૂટકો નથી. પણ જ્યાં એની માનસિક બિમારી છે. ત્યાં તો અત્યંત જ ગંભીર બન્યા વિના છૂટકો જ નથી. આપણે એને માનસિક બિમારીવાળો માનીએ છીએ એવી એ ગ્લાનને ખબર જ ન જ પડવી જોઈએ. એક વડીલે તાવમાંથી ઉભા થયેલા સાધુને કહ્યું કે, “તમે બિલકુલ ચિંતા ન કરશો. જ્યાં
સુધી તમે મને સામેથી નહિ કહો કે “આ કામ હવે હું કરીશ.” ત્યાં સુધી તમને એકપણ કામ હું નહિ સોપું.” મેં આ પેલા સાધુએ સામેથી જ કહ્યું કે આવતીકાલથી હું કામ કરવા લાગીશ.” છે ગ્લાનાદિ સાધુઓને પરેજીની બાબતમાં વધુ પડતી શંકા-કુશંકાઓ હોય એ સંભવે છે. વૈદ્ય તીખી-તળેલી રાજાશા
સંયમ રંગ લાગ્યો - છંદબા સામાચારી૨૪૧
EEEEEEEEEEEEE
૬૬૬
CEEEEEEEEEEEEEEEEE

Page #247

છંદના સામાચારી
વસ્તુની ના પાડી હોય અને એટલે જરાક તેલ-મરચાવાળું શાક આવે એટલે એ ગ્લાનાદિ ના પાડી દે. દૂધ અને તેલ ભેગા વાપરવાની ના પાડી હોય એટલે શાક ખાઈ ચૂકેલો ગ્લાન દૂધના બે પાંચ ટીપાવાળી તરપણી ધોવાની પણ ના પાડી દે. શરીર વધારે બગડી જવાના ભયથી અડધી રોટલી પણ ખપાવવા માટે ન લે. આવી બધી પરિસ્થિતિમાં જો વૈયાવચ્ચી બોલી દે કે, “આટલામાં શું વાંધો આવે ? તમે ખોટી શંકા કર્યા કરો છો ? હું કહું છું કે કંઈ તબિયત નહિ બગડે. બગડશે તો સેવા કરનારો હું બેઠો છું.” તો ગ્લાનને આ બિલકુલ ન ગમે. આ વખતે મુખ ઉપરની રેખા પણ બદલ્યા વિના, સહેજ પણ અરુચિભાવ દેખાડ્યા વિના એને અનુકૂળ થવું એ મોટી ગંભીરતા છે. અવસરે શાંતિથી બધું સમજાવી શકાય.
હવે “વૈયાવચ્ચીએ ધીરતા ગુણ કેળવવો જોઈએ.” એ વાત વિચારીએ. સામાન્યથી એ કહેવત છે કે “કામ કરે એનાથી ભુલો થાય જ. જે ચાલે એને ઠોકર વાગવાની શક્યતા છે જ.” એમાં ય ગોચરીની ભક્તિ ક૨વાનું કામ તો એવું છે કે એમાં ભાગ્યે જ કોઈક દિવસ ભુલ વિનાનો જતો હોય. આવા વખતે બાકીનાઓ તો એ વૈયાવચ્ચીને જેમ તેમ બોલે એ શક્ય છે. તે વખતે વૈયાવચ્ચીએ બરાબર સહન કરવું જોઈએ.
પાલિતાણા ચાતુર્માસમાં એક વૃદ્ધ સાધુએ ૪૫ ઉપવાસ કર્યા. ચાલીસ સાધુઓમાંથી મુખ્ય એક સાધુને એમની વૈયાવચ્ચની જવાબદારી સોંપાયેલી. ૪૫ દિવસ ખૂબ જ ભક્તિભાવથી એમણે સેવા કરી. જરાક પણ ઓછું ન આવવા દીધું. સંયમીઓ પણ એમના વૈયાવચ્ચની મુક્ત કંઠે પ્રશંસા કરે. પણ પારણાના દિવસે એ વૃદ્ધ સાધુ એકલા દર્શન કરવા નીકળ્યા. વૈયાવચ્ચી સંયમી કંઈક અગત્યના કામને લીધે બે મિનિટ મોડા પડ્યા. હવે એ તપસ્વીને રસ્તા ઉપરથી એકલા પસાર થતા ગુરુએ જોયા. એમણે તરત વૈયાવચ્ચીને બોલાવ્યો. “અલા ! તને કંઈ ભાન છે ? આ સાધુ ૪૬માં દિવસે એકલો જાય એમાં આપણી ઈજ્જત શું ? અને રસ્તામાં ચક્કર આવી જાય તો ? તને કંઈ તપસ્વીની પડી જ નથી ?”
એક અક્ષર પણ પ્રતીકાર કર્યા વિના એ મુનિરાજે ઠપકો સ્વીકારી લીધો.
આનું નામ ધીરતા ! એ મુનિ ધારત તો સામે કહી શકત કે “૪૫ દિવસ મેં ખડે પગે સેવા કરી એનું કંઈ જ નહિ ? અને આજે મારી એક નાનકડી ભુલ થઈ, એનો આટલો બધો ઠપકો ! બાકીના સાધુઓએ સેવા ય નથી કરી. છતાં એમને એક અક્ષર પણ કહેવાનો નહિ. આ કઈ જાતનો ન્યાય છે ?’પણ જો આવું તે કરત તો તે વૈયાવચ્ચગુણને ગુમાવી બેસત. એમ પણ આવા વખતે વૈયાવચ્ચીને આ વિચાર આવી જ જાય કે “એક તો તન તોડીને વૈયાવચ્ચ કરવાની અને ઉપરથી ગાળો ખાવાની. એના કરતા હવે વૈયાવચ્ચ જ કરવી નથી.” આવો વિચાર કરે એ અધીર ગણાય. સંયમીએ ધીર જ બનવું પડે.
આવું તો ઘણું બને. વૈયાવચ્ચી સાધુથી કોઈકવાર વધારે ગોચરી આવી જાય, કોઈકવાર ગોચરી લાવવામાં મોડું થઈ જાય. ક્યારેક અનુકૂળ ગોચરી ન મળે. એમાં પણ જે વૈયાવચ્ચીનું પુણ્ય ઓછું હોય એ તો ગચ્છ માટે ઘસાઈ જાય તો ય સર્વત્ર નિંદા-તિરસ્કારને પાત્ર પણ બને. આ ઘણી બધી વિચિત્રતાઓમાં લેશ પણ સહનશીલતા ન ગુમાવવી. “મારે મોક્ષ મેળવવો છે. અને એ કંઈ સહેલો નથી. એ માટે આ બધું સહન કરવું જ પડશે' એવો દૃઢ સંકલ્પ કરી વૈયાવચ્ચ કરતા જ રહેવી. પોતાની ભુલો સુધારવાનો પ્રયત્ન પણ કરતાં જ રહેવો.
આમ વૈયાવચ્ચીમાં ગંભીરતા અને ધીરતા જોઈએ એ વાત આપણે વિચારી.
એમ ગ્લાન, બાલાદિ જે વૈયાવચ્ચ લેનારાઓ છે. તેઓમાં પણ આ જ બે ગુણો જોઈશે. વૈયાવચ્ચી ક્યારેક મોડી ગોચરી લાવે, એ વખતે ગ્લાન વગેરેને થોડીક તકલીફ પડી પણ હોય. પણ જો તેઓ મોઢા ઉપર ખેદ બતાડે, “તમે બહુ મોડું કરો છો ? અમારો જરાક વિચાર કરો.” એમ બોલી દે તો
સંચમ રંગ લાગ્યો - છંદના સામાચારી ૭ ૨૪૨

Page #248

B8CC66666666ÉÉÉÉ666666666666666666666666666666666666 666666666666YEE
gggggggggggggggg છંદના સામાચારી ધોઇ જ વૈયાવચ્ચીને દુઃખ થાય. એમ વૈયાવચ્ચી ક્યારેક કોઈક વસ્તુ વધારે લાવી દે, હવે એ વખતે વૈયાવચ્ચીને ગ્લાન છે આ ખખડાવે કે “તમને લાવવાનું ભાન નથી. હવે તમે જ ખપાવો. આ તમે શું ઉંચકી લાવ્યા ?” તો પણ વૈયાવચ્ચીને ત્રાસ થાય. એ વખતે ભલે પોતે ન વાપરી શકે તો પણ વૈયાવચ્ચી પ્રત્યે અરૂચિભાવ તો પ્રગટ ન જ થવા દે. “આમ તો વાપરી જાત. પણ હવે રૂચિ નથી.” ઇત્યાદિ કહીને વાળી લે. જરૂર લાગે તો એકદમ & શાંતિથી પછી બધું સમજાવે.
ટૂંકમાં વૈયાવચ્ચીની વૈયાવચ્ચની અમુક અમુક પદ્ધતિઓ ન ગમે તો પણ ગ્લાનાદિએ ગંભીર બની એ પચાવી લેવી જોઈએ. યોગ્ય અવસરે ખૂબ જ શાંતિથી વૈયાવચ્ચીને શિખામણ આપવી. જો ગ્લાનાદિ ગમે તેમ છે વર્તન કરે, જરાક પ્રતિકુળતા પડે અને ક્રોધે ભરાઈ જેમ તેમ બોલી નાંખે, બીજાની આગળ વૈયાવચ્ચીની જ R નિંદા કરે તો એની આ અગંભીરતા વૈયાવચ્ચીના ભાવોને તોડી નાંખે. છે એમ ગ્લાનાદિએ ધીરતા પણ ઘણી જાળવવી પડે. લાંબા કાળ સુધી ગ્લાનાદિની સેવા કરીને કંટાળેલા છે છે અથવા ઓછાકાળમાં પણ વૈયાવચ્ચ કરવાથી કંટાળેલા સંયમીઓ એ ગ્લાનને તતડાવે, યોગ્ય કાળજી ન કરે. છે તો એ વખતે ગ્લાન, બાલાદિએ સહન કરવું જ રહ્યું. હા ! એમાં પોતાનું શરીર સાવ જ બગડી જતું હોય છે આ તો હજી જુદી વાત. બાકી આવી વૈયાવચચ્ચીઓ તરફથી નાની મોટી ઉપેક્ષા, તિરસ્કાર, કટુ શબ્દોને સહન 8 8 કર્યા વિના છૂટકો નથી. આમ કરવાથી જ વૈયાવચ્ચીઓને પોતાની ભુલોનું ભાન થશે.
આમ છત્ત્વક અને છત્વે ધીરતા અને ગંભીરતાને કેળવીને આ સામાચારી સારી રીતે પાળવી જોઈએ.
વર્તમાનકાળમાં તો લગભગ અમુક જ સંયમીઓ ગોચરી જતા હોય છે. પરંતુ ગોચરી આવ્યા બાદ સંયમીને ૪ પોતાના પાત્રામાં જે મળે તે પોતાની માલિકીનું બની જાય છે. એટલે પછી એ વસ્તુ બીજા સંયમીઓને ૨
ભક્તિભાવપૂર્વક આપી શકે છે. અપેક્ષાએ એના માટે એ પણ છંદના કહી શકાય. પણ એ વખતે પણ ગુરુની છે રજા લઈને છંદનાદિ કરવા વધુ ઉચિત છે. કેટલીકવાર ગીતાર્થ ગુરુ જાણતા હોય કે “આ ગ્લાનાદિને ખાવાનું છે | ભાન ઓછું છે. અને આ સાધુ જે વસ્તુની ભક્તિ કરવા ઈચ્છે છે. એ પેલા ગ્લાનાદિને માટે યોગ્ય નથી.” તો છે
ગુરુ ના પણ પાડી દે કે આ વસ્તુની ભક્તિ આ સાધુને ન કરવી. એમ બીજા પણ અનેક કારણોસર ગુરુ છે 8 છંદનાદિને અટકાવી દે.
પરંતુ જે ગુરુને પૂછયા વિના જ છંદનાદિ કરવામાં આવે તો તો નુકશાન ન થાય. દા.ત. એક સંયમીએ R ગુરુને પૂછ્યા વિના જ મિષ્ટાન્નાદિ વસ્તુઓ સાધુઓને આપી દીધી. એ પછી ગુરુદેવ અને એમની સાથે બાલ
મુનિ પધાર્યા. ગુરુએ જોયું કે બાલમુનિ માટે મિષ્ટાન્નાદિ કંઈ જ નથી. તરત ઠપકો આપ્યો કે “બાલમુનિ માટે છે તો કંઈક રાખવું જોઈએ? તમને એટલું પણ ભાન નથી?” એમ, માસક્ષપણના તપસ્વીને કોઈક વૈયાવચ્ચીએ પારણાના પહેલા જ દિવસે ગુરુને પૂછ્યા વિના ઢીલા મગ વપરાવ્યા. ત્યારે પણ ગુરુને ખબર પડતા સખત ઠપકો આપ્યો. “પહેલા જ દિવસે મગ ખાઈને સાધુ મરી જશે. પ-૭ દિવસ તો માત્ર પ્રવાહી જ આપવાનું | હોય” એટલે ગુરુને પુછીને જ છંદનાદિ કરવા.
છંદના સામાચારી સંપૂર્ણ
વડાપડી
કાકા
સંચમ રંગ લાગ્યો - છંદના સામાચારી ૦ ૨૪૩ accidentificate G6GGGGGGGGGGGGGan

Page #249

ઉકલરફાર કરવાહessessages નિમંત્રણા સામાચારી
| (૯) નિમંત્રણા સામાચારી ગોચરી વહોરવા જતી વખતે સંયમી પહેલા ગુરુની રજા લે અને પછી ગુરુ રજા આપે એટલે ઉચિત ક્રમ માણે ગ્લાન, બાલાદિને પૂછે કે “બોલો ! હું ગોચરી લેવા જાઉં છું. તમારા માટે શું લાવું ? કેટલું લાવું ?” છે - ભક્તિભાવપૂર્વક બોલાતા આવા શબ્દો એ નિમંત્રણા સામાચારી કહેવાય. શું નિમંત્રણા અને છંદનામાં માત્ર એટલો જ ફર્ક છે કે ગોચરી વહોરી લાવ્યા બાદ એ વસ્તુની સાધુઓને જ 8 વિનંતિ કરવી એ છંદના ગણાય અને ગોચરી વહોરવા જતી વખતે સાધુઓને “શું લાવું?” ઇત્યાદિ પૃચ્છા કે જ કરવી એ નિમંત્રણા કહેવાય. બાકી છંદના અને નિમંત્રણા વચ્ચે કોઈ જ ભેદ નથી.
સંયમી સવારે એક પ્રહર =૨/૩ કલાક સૂત્રપોરિસી કરે, એ પછી ત્રણ કલાક અર્થપોરસી કરે. આમ સખત B છે સ્વાધ્યાય-ધ્યાન-વૈયાવચ્ચાદિ કર્યા બાદ જ્યારે બપોરે ગોચરી વહોરવા જવાનો સમય થાય ત્યારે “હું ગોચરી 8 B વહોરવા જાઉં?” એમ ગુરુને પૂછે. ગુરુ રજા આપે પછી ગુરુને જ નિમંત્રણા કરે કે “આપના માટે શું લાવું? છે હું મને લાભ આપો ને?” એ પછી બીજા સાધુઓને નિમંત્રણા કરવાની અનુમતિ લઈ ગ્લાન, બાલ વગેરે જેઓ છે 8 ગોચરી ન જતા હોય, સામાન્યથી તેઓને પૂછે “શું લાવું? મુનિવર ! મને લાભ આપો. તમારી ભક્તિનો છે 8 લાભ મને ક્યારે મળે?” અને પછી એમના કહ્યા પ્રમાણે વસ્તુઓ લાવી આપે. છે (વર્તમાનકાળમાં તો ગ્રુપનો એક સાધુ આખા ગ્રુપની ગોચરી નોંધતો હોય છે. તો એણે બધા સંયમીઓને છે આ ખૂબ ભક્તિભાવથી “શું શું લાવું?” ઈત્યાદિ પૂછવું જોઈએ. ઉપરાંત ક્યારેક સંયમીઓ ગોચરી જનારાઓને છે આ જ સીધું કહેતા હોય છે કે “મારા માટે સુંઠ, મરી, ગોળ, ઘી ઈત્યાદિ લાવશો?”એ વખતે ગોચરી જનારાઓએ છે સદ્દભાવ સાથે એમની વાત સ્વીકારી, વસ્તુ લાવી આપવી જોઈએ. પણ એમનો તિરસ્કારાદિ ન કરવા જોઈએ. છે
મારી પાસે તમારી વસ્તુ લાવવા માટેનું સાધન નથી અથવા તમે આ બધું વ્યવસ્થાપકને કહો, આ કંઈ મારી છે હું જવાબદારી નથી. વ્યવસ્થાપક કહેશે તો લાવીશ.” આવા શબ્દો સુસંયમીના મુખે શોભતા નથી. પોતાને વસ્તુ 8 લાવવામાં ખરેખર મુશ્કેલી પડતી હોય તો પણ આદરથી, મધુર શબ્દોથી “ના” પણ પાડી શકાય. સમજાવી છે શકાય. પણ લાવવાની અનુકૂળતા થઈ શકે એમ હોવા છતાં એ સંયમી પ્રત્યેના સદ્ભાવનો અભાવ હોવાથી છે છે ઉપેક્ષા કરવી એ તો ઉચિત નથી જ.
ઘણીવાર એવું જોવા મળે છે કે એક સંયમીને બીજો મિત્ર સંયમી કે વિશિષ્ટ સાધુ જે વસ્તુ લાવવાનું કહે છે તે વસ્તુ માટે એ સયંમી ખૂબ ઉમળકાભેર “હા' પાડે. અને એવી પરિસ્થિતિમાં કોઈક સામાન્યસંયમી એ જ છે વસ્તુ લાવવાનું કહે તો મોઢું મચકોડીને ના પાડી દે. આમાં સ્પષ્ટ દેખાય છે કે “સાધુતાનો રાગ નથી. વ્યક્તિનો છે | રાગ છે.” સંયમી નાનો છે, ગાઢ મિત્ર નથી એટલે એણે મંગાવેલી વસ્તુ ઉપર વિશેષ લક્ષ્ય ન આપવું અને છે 8 ગાઢમિત્રની મંગાવેલી વસ્તુ ગમે તે રીતે શોધી લાવવી એ બધું તો શાસનરાગ, સંયમરાગનું દેવાળું કહેવાય. ૬ છે શિષ્યઃ જે સંયમી સતત સ્વાધ્યાય કરતો હોય, ગુર્નાદિનો કાપ કાઢી આપવા વગેરે રૂપ પ્રવૃત્તિ પણ કરતો જ
હોય. આવો ખૂબ પરિશ્રમ કરી ચૂકેલ જે સાધુ છે, એણે પછી બીજાઓની ભક્તિ કરવા માટે નિમંત્રણા કરવી છે કંઈ જરૂરી નથી લાગતી. વળી આટલા બધા સુંદર યોગો સેવી લીધા બાદ આમ પણ હવે એ કૃતકૃત્ય થઈ જાય. 8
છી એને આ નિમંત્રણાદિ કરવાની ઈચ્છા શી રીતે થાય ? આ તો જે અભણ, પ્રમાદીઓ હોય. વિશેષ કોઈ છે સંયમયોગો ન સેવતા હોય તેઓ આ નિમંત્રણાદિ કરે એ બરોબર. સ્વાધ્યાયી વગેરે તો એનાથી જ સંતુષ્ટ બની 8 ગયેલા હોય. એટલે તેઓ આ નિમંત્રણાદિ કરવામાં ઉત્સાહી બને એ અમને તો શક્ય નથી લાગતું.
ગુરુ : આ વાત તારે વિસ્તારથી સમજવી હોય તો થોડીક ધીરજ રાખવી પડશે.
CEEEEEEEE
FEEEEEEEEEEEEEEEEEE
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
સંચમ રંગ લાગ્યો - નિમંત્રણા સામાચારી - ૨૪૪

Page #250

હાઉસફાફકgggggggggggggggggggggggggggggggg s નિમંત્રણા સામાચારી
(૧) સવારથી માંડી બપોર સુધી પુષ્કળ સ્વાધ્યાય, વૈયાવચ્ચાદિ કરવા છતાં, બપોરે પછી સંયમીને પોતાના આ સહવર્તિઓની ભક્તિ કરવાનો, તે માટે નિમંત્રણાદિ કરવાનો, ગોચરી વહોરી લાવવાનો ભાવ થાય જ. આનું છે મુખ્ય કારણ એક જ છે કે સંયમીના મનમાં સેકંડે એકડે એક જ નાદ ચાલતો હોય કે “મારા જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર છે વૃદ્ધિ પામે અને સતત એની ઈચ્છા હોવાથી જ એ જ્ઞાનાદિને લાવી આપનારા યોગોમાં પણ સતત ઈચ્છા થાય છે જ એ શક્ય જ છે. જેમ આજે પિક્સર જોવાના અત્યંત શોખીન માણસો ત્રણ-ચાર કલાક એકધાર્યું એક પિક્સર 8 જોયા પછી પણ બીજા પિશ્ચર જોવાનું ચૂકતા નથી. નવ-નવ કલાક સુધી પિક્સરો જોનારાઓ પણ છે. એમ છે જ્ઞાનાદિના અત્યંત અભિલાષી સંયમીને પણ સવારથી માંડી બપોર સુધી સતત સ્વાધ્યાયાદિમાં પ્રવૃત્તિ કરવા છે છતાં પણ, તે પછી મહાત્માઓની ભક્તિ કરવા માટે અત્યંત ઉત્સાહી થાય જ, કેમકે મહાત્માઓની ભક્તિ 8 જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રને વધારી આપે છે. છે શિષ્ય : પણ સેકંડે સેકંડે “મારા જ્ઞાનાદિની વૃદ્ધિ થાઓ” એવી ભાવના શી રીતે સંભવે ?
ગુરુ : આનું કારણ એ છે કે :
(૨) તે મહાત્માઓને સતત મોક્ષની ઈચ્છા ચાલુ જ હોય. “મારો મોક્ષ ક્યારે થશે ?” એ રણકાર એમનો છે ચાલ્યા જ કરતો હોય. ભલે ઉપયોગરૂપે એ ન અનુભવાય. પણ સુસંયમીને ક્યારેય પણ એ પ્રશ્ન પુછવામાં આવે કે “તને સૌથી વધુ ચિંતા શેની ?” તો એ સાડાત્રણ કરોડ રૂંવાડેથી આ જ જવાબ આપશે “મારો મોક્ષ ક્યારે થશે ?”
મોક્ષની ઈચ્છા સતત ચાલે, એટલે એને લાવી આપનારા જ્ઞાનાદિની ઈચ્છા પણ સતત ચાલે એ સ્વાભાવિક
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
8 શિષ્ય : ગુરુદેવ ! આવી તીવ્રતમ મોક્ષેચ્છા સંભવી શકે? અમને તો એવો કોઈ મોક્ષનો વિચાર પણ છે { આવતો નથી.
ગુરુ : “તેઓને સતત મોક્ષની તમન્ના હોય છે એનું કારણ એ છે કે : 8 ૩) તેઓને સંસારના સુખોની કોઈપણ પ્રકારની ઈચ્છા હોતી નથી. પાંચ વિષયસુખોમાં તેઓને બિલકુલ છે R રસ હોતો નથી. મહાવૈરાગી એ મહાત્માઓને યશ-કીર્તિ પણ ભૂંડા લાગતા હોય છે. જેઓને સંસારની ઈચ્છા છે
હોય તેઓને મોક્ષની ઈચ્છા ન ટકે એ સાચી વાત છે. ગરમીની ઈચ્છાવાળાને ઠંડીની ઈચ્છા ન હોય. ભોજનની # છે ઈચ્છાવાળાને ભુખ્યા રહેવાની ઈચ્છા ન જ હોય. પરંતુ આ સંયમીઓ સંસારના સુખો પ્રત્યે તદ્દન નિઃસ્પૃહ છે હોવાથી એમને સતત મોક્ષની ઈચ્છા ચાલ્યા જ કરે.
સુસંયમીઓને ખાવાની વસ્તુઓના વિચારો જ ન આવે. રૂપાદિ જોવાનું કુતૂહલ એમને ન થાય. કોમળ છે જ વસ્તુઓ તરફ એમનું મન કદિ ન લલચાય.
બીજી વાત એ છે કે તેઓ સતત અપ્રમત્ત હોય છે. વિષયો-કષાયો-ગપ્પા-સપ્પા મારવા-ઉંધ્યા જ કરવું છે આ બધા પ્રમાદો એવા છે કે એ મોક્ષની ઈચ્છાને ખતમ કરી બીજી જ દિશામાં જીવને ઢસડી જાય.
પણ આ મુનિઓ અપ્રમત્ત હોવાથી એમને સતત મોક્ષની ઈચ્છા ટકે. એનો વિચ્છેદ ન થાય.
શિષ્યઃ પણ સંસારના કોઈપણ સુખો પ્રત્યે બિલકુલ ઈચ્છા ન થવી અને સતત અપ્રમાદ હોવો એ જ મને જે છે તો ધોળા દિવસે આકાશમાંથી તારા તોડી લાવવા જેવું લાગે છે. આ શી રીતે શક્ય બને ?
ગુરુ : “સંસાર સુખોની ઈચ્છાનો અભાવ અને અપ્રમાદ સતત ટકે એનું કારણ એ છે કે : (૪) તેઓ પાસે વિવેકબુદ્ધિ છે. “શું સારું. હિતકારી અને શું ખરાબ, અહિતકારી' વગેરે બાબતોને આ
સંચમ રંગ લાગ્યો - નિમંત્રણા સામાચારી ૦ ૨૪૫

Page #251

Etts 66666666666
૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪ss નિમંત્રણા સામાચારી જે સંયમીઓ ખૂબ સારી રીતે જાણે છે. સંસારના સુખો અનંતદુઃખોની ભેટ આપનારા જાણ્યા બાદ એમાં ઈચ્છા # શી રીતે થાય ? પ્રમાદભાવ અનંતસંસારનું કારણ જાણ્યા બાદ પ્રમાદ સેવાય જ શી રીતે ?
શિષ્ય : ગુરદેવ ! તો આપ મને આ વિવેકબુદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવાનો ઉપાય બતાવો ને ? હું પણ એ પામી છે મારું આત્મકલ્યાણ સાધું. 8 ગુરુ : વિવેક બુદ્ધિ જોઈતી હોય તો :
(૫) સતત જિનેશ્વરના વચનોનું શ્રવણ, વાંચન, મનન પરિશીલન, ચિંતન કરવું પડે. જિનવચન જેવી છે છે આ જગતની સર્વોત્કૃષ્ટ કોઈ વસ્તુ નથી. દ્વાદશાંગી=શાસ્ત્રોકજિનવચનને આધારે જ અનંત આત્માઓ પરમપદ છે
પામ્યા છે. # વળી આ જિનવચનનું પરિશીલન સતત કરવાથી જ વિવેક બુદ્ધિ પ્રગટે. બે કલાક શાસ્ત્ર વાંચે અને અડધો 8 કલાક છાપાં-મેગેઝીન વગેરે વાંચે. સ્વાધ્યાય કરતાં કરતાં વાતચીતો-વિકથા કરે, ચાલુ સ્વાધ્યાયમાં બીજા-ત્રીજા જ વિચારો કર્યા કરે તો એ જિનવચનનું પરિશીલન નિરંતર નથી બનતું. વચ્ચે અશુભયોગોના આંતરાવાળું બને છે છે છે. અને એવા પરિશીલનથી વિવેક બુદ્ધિ વગેરે પ્રાપ્ત ન થાય. છે એટલે સંયમયોગોમાં સતત ઉત્સાહ રહે એ માટે જ્ઞાનાદિની વૃદ્ધિની ઈચ્છા સતત રહેવી જરૂરી છે. એ 8 છે માટે મોક્ષની ઈચ્છા સતત રહેવી જરૂરી છે. એ માટે ખોટી ખોટી ઈચ્છાઓનો અભાવ અને અપ્રમાદભાવ જરૂરી છે જ છે. એ માટે વિવેક બુદ્ધિની જરૂર છે અને એ માટે સતત જિનવચનનું પરિશીલન સ્વાધ્યાય જરૂરી છે. 8 માટે શિષ્ય ! અત્યારે તું બાકી બધી વિચારણા છોડી, સદ્ગુરુના ચરણો પકડી એમને સંપૂર્ણ પરતંત્ર રહી છે # સતત સ્વાધ્યાયમાં લાગી જા. આપમેળે તને આ બધી જ વસ્તુઓ મળી જશે. # શિષ્ય : પણ ગુરુદેવ ! સતત જિનવચનોનું પરિશીલન શી રીતે પ્રાપ્ત થાય? કોને પ્રાપ્ત થાય ? એવા છે 8 સદૂગર શી રીતે મળે ? એ મળે તો ય અમારો એ માટેનો ઉત્સાહ શી રીતે કેળવાય ? આજે મને તો ઘણા છે | બધા સંયમીઓ એવા જોવા મળે છે કે જેઓને વિશિષ્ટ ગીતાર્થ-સંવિગ્ન ગુર્નાદિનો યોગ ન હોવાથી તેઓ છે
સ્વાધ્યાયાદિ કરી શકતા જ નથી. સતત સ્વાધ્યાય કરવા માટે તલપાપડ હોવા છતાં, સ્વાધ્યાય કરવાની પુષ્કળ 8 શક્તિ હોવા છતાં તેઓ ભણી શકતા નથી. ઉત્તમ શાસ્ત્રોના રહસ્યો પામી શકતા નથી. ગુરુદેવ ! આ સતત છે સ્વાધ્યાયઃ જિનવચનપરિશીલનને પ્રાપ્ત કરવાનો કોઈ ઉપાય બતાવો ને ?
ગુર : શિષ્ય ! (૬) જેનો સંસાર સાગર ખાબોચિયું બની ચૂક્યો હોય. નજીકના જ કાળમાં જેને મોક્ષની છે પ્રાપ્તિ થવાની હોય તેવા કોઈક વિરલ વ્યક્તિઓને જ નિરંતર જિનવચનપરિશીલનની સ્વાધ્યાયની પ્રાપ્તિ થાય છે # છે. નજીકમાં જ જેનો મોક્ષ હોય એનો જ્ઞાનાવરણીયનો ક્ષયોપશમ કદાચ તીવ્ર ન પણ હોય. તો પણ છે 8 મોહનીયાદિનો ક્ષયોપશમ એની પાસે એટલો તો અવશ્ય હોય કે એ સતત સ્વાધ્યાય કરી શકે.
એનો પુણ્યોદય પણ એવો હોય કે એને બધી રીતની અનુકૂળતાઓ મળી જાય. વિશિષ્ટગીતાર્થ-સંવિગ્ન છે એને સામેથી મળે. તેમના આધારે એનો સતત સ્વાધ્યાય પૂરવેગે ચાલે. અને પછી ઉપર બતાવ્યા પ્રમાણે
તે સંયમયોગોમાં ઉત્સાહ ઉભરાય. છ-આઠ કલાક સ્વાધ્યાય-વૈયાવચ્ચાદિ કર્યા પછી પણ સંયમીઓની ભક્તિ શ કરવાનો ઉલ્લાસ, ઉત્સાહ એ આ સ્વાધ્યાયાદિની પરંપરાને જ આધીન છે.
વર્તમાનમાં આવા સંયમીઓના દર્શન કરવા મળે તો એમના ચરણોમાં ઝકી ઝુકીને વંદન કરજે. કેમ છે વિરાટ વ્યક્તિત્વ, આવી વિરાટ ભાવનાઓ આ હલાહલ કળિયુગમાં ખૂબ ખૂબ દુર્લભ છે.
મહામહોપાધ્યાયજી આપણી મોક્ષની ઈચ્છા સતત ટકી રહે એ માટે ઉપદેશ આપે છે કે, “પુષ્કળ પુણ્યોદય 8
EEEEEEEEEEEEEEEE
6666
૭.
સંચમ રંગ લાગ્યો - નિમંત્રણા સામાચારી ૨૪૬ ReadBaaiiiii333333333333333333gig&@diegoing affagaigaoihannahital

Page #252

S જ
નિમંત્રણા સામાચારી થાય ત્યારે સૂક્ષ્મજીવમાંથી બહાર નીકળી બાદરપણાની પ્રાપ્તિ થાય. એ પછી પાછો પુષ્કળ પુણ્યોદય થાય ત્યારે આ આ ક્રમશઃ ત્રસપણ, પંચેન્દ્રિયપણું પ્રાપ્ત થાય. એ પછી માંડ માંડ માનવભવ મળે. આવા માનવભવને પામીને છે આ એકદમ અપ્રમત્ત બનવું જોઈએ.” એમ ત્રણ દિવસના ભુખ્યા માણસને સતત ભોજનની ઈચ્છા થયા કરે. એમ 8 સંયમીને સતત મોક્ષની, જ્ઞાનાદિની તમન્ના હોય.
શિષ્ય : મીઠાઈ ખાધા પછી ફરસાણની ઈચ્છા થાય એ તો હજી સમજ્યા. પણ એક જ મીઠાઈ પુરતી ખાઈ જ લીધા પછી પાછી એ જ મીઠાઈ ખાવાની ઈચ્છા ન થાય. એમાં તો તૃપ્તિ જ અનુભવાય. એમ સ્વાધ્યાય કરીને 8 પછી વૈયાવચ્ચ કરવાની, ભક્તિ કરવાની ઈચ્છા થાય એ તો હજી ય બરાબર. પરંતુ જેણે હમણાં જ ગુરુનો B
કાપ કાઢવા વગેરે રૂપ વૈયાવચ્ચ કરી હોય એને પાછી વૈયાવચ્ચમાં ઈચ્છા શી રીતે થાય ? 8 ગુરુઃ કેમ ? એક મીઠાઈ ઘણી ખાધા પછી પણ બીજી સારી-ભાવતી મીઠાઈ મળે તો લોકો ખાય તો છે કે છે જ. એમ વૈયાવચ્ચ કર્યા છતાં બીજી વૈયાવચ્ચ મળે તો સંયમી પોતાની શક્તિ હોય તો અવશ્ય વૈયાવચ્ચ કરે છું
55555555
RZGGEઉંઉંઉંઉંઉંઉંઉંઉંઉંffffffffdfcGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG6666666666666666666666666666666666
- લલિત વિસ્તારમાં “નમોલ્વ ઇ રિહંતાઈi” એ શબ્દનો અર્થ કર્યો છે કે મને અરિહંત ભગવંતોનો 8 નમસ્કાર પ્રાપ્ત થાઓ.” અહીં ભક્ત ભગવાન પાસે ભાવ નમસ્કારની પ્રાપ્તિની માંગણીયાચના કરે છે. છે ત્યાં એક જણે પ્રશ્ન કર્યો છે કે પહેલા ગુણસ્થાને રહેલા મિથ્યાત્વીઓ ભાવનમસ્કાર વિનાના હોવાથી છે છે તેઓ ભગવાન પાસે આ માગણી કરે એ તો હજી બરાબર. પણ જે સુસંયમીઓ છે, ભાવનમસ્કારને પામી જ ચૂક્યા છે. તેઓ પછી આવી પ્રાર્થના કરે એ તો મૃષાવાદ જ ગણાય ને ? જે વસ્તુ મળી જ ગઈ છે, એની છે માંગણી શી રીતે કરી શકાય ?
ત્યાં ગ્રંથકારે ઉત્તર આપ્યો છે કે “એ સંયમીઓને જે ભાવનમસ્કાર મળી ચૂક્યો છે એના કરતા ઘણી ઊંચી # કોટિના ભાવ નમસ્કાર પ્રાપ્ત કરવાના તો હજી બાકી જ છે ને ? તો એ ભાવનમસ્કારોની પ્રાર્થના કરવામાં 8 શું વાંધો ?”
આ જ વાત અહીં લાગુ પડે છે. સંયમી ભલે અમુક વૈયાવચ્ચને પામી ચૂક્યો છે, સાધી ચૂક્યો છે. પરંતુ B 8 હજી વધુ સારી, વધુ સુંદર વૈયાવચ્ચની ઈચ્છા એને થાય જ. અને એ માટે એ વારંવાર પ્રવૃત્તિ કરવા તલસે છે છે એમાં કોઈ જ શંકા નથી. & શિષ્ય: શું આચાર્ય વગેરે પણ આ રીતે છ કલાક સખત પરિશ્રમ કર્યા બાદ પણ, સંયમીઓની વૈયાવચ્ચ 8 છે કરવામાં ઉત્સાહી બને ? ખરેખર આચાર્યની આ વિશિષ્ટતા કહેવાય ?
: ના, શિષ્ય ! આવી ભ્રમણામાં ન પડીશ. અમે ઉપર જે વાત કરી કે “સખત સ્વાધ્યાય કરનારા, મેં વૈયાવચ્ચાદિ કરનારા પણ આ રીતે સંયમીઓની ભક્તિમાં તત્પર બને.” એ બધું સામાન્યસાધુઓની અપેક્ષાએ 8
સમજવું. બાકી તો જે વ્યક્તિ જે યોગમાં હોંશિયાર હોય એણે એમાં પ્રવૃત્તિ કરવાની. 8 આચાર્યનું=ગુરુનું મુખ્ય કામ ભણવા-ભણાવવાનું છે. એ સતત શાસ્ત્રીય પદાર્થોનું ચિંતનાદિ કર્યા કરે. અને ૨
સંયમીઓને બરાબર ભણાવે. શાસનના કામો કરે. વૈયાવચ્ચ કરવી એ આચાર્યનું કામ નથી. એટલે એમણે કે જ એ માટે ઉત્સાહી બનવાનું જ નથી.
એમ જે વૈયાવચ્ચી હોય, ક્ષયોપશમાદિ ઓછા હોવાથી સાધુઓની ભક્તિ વગેરેને જ મુખ્યતયા કરતો હોય. છે એ એવી ઈચ્છા કરે કે, “હું પણ હવે રોજ ૧૦-૧૨ કલાક ભણું, બીજા સાધુઓને ભણાવું” તો આ ઈચ્છા એના R માટે ઉચિત નથી.
સંચમ રંગ લાગ્યો - નિમંત્રણા સામાચારી ૨૪૦ KrigiE gitagggggggggggggggggggggggggggggggggggggggggggggggggle

Page #253

હSSSSSSSSSSSSS નિમંત્રણા સામાચારી :
ધો છે, બીજો રસ્તો લાંબો, વાંકોચૂંકો, ખાડા-ટેકરાવાળો છે છે છે. હવે શહેરમાં જવા માટે જે વાંકો માર્ગ પકડશે એ ઘણો હેરાન થશે, શહેરમાં પહોંચશે તો ય મહામુશ્કેલીએ 8 પહોંચશે.
એમ મોક્ષમાં જવા માટે પણ બે પ્રકારના માર્ગો હોય છે. આચાર્યને માટે અધ્યયન અધ્યાપન એ સીધો માર્ગ છે જ છે અને વૈયાવચ્ચાદિ એ વાંકો માર્ગ છે. જ્યારે વૈયાવચ્ચી માટે વૈયાવચ્ચ એ સીધો માર્ગ છે અને અધ્યયનાદિ છે છે એ વાંકો માર્ગ છે. જે પોતાના માટે વાંકા ગણાતા માર્ગથી જશે, તે ઘણો જ પરેશાન થશે. અને જે પોતાને જે છે માટે સરળ માર્ગથી જશે, તે ઝડપથી મોક્ષે પહોંચશે. છે દા.ત. આચાર્ય કે ગુરુને એવી ઈચ્છા થાય કે “હું સાધુઓના કાપનો લાભ લઉં?” તો (૧) એમણે ઘણા છે વખતથી કાપ કાઢ્યો ન હોવાથી એમને પરિશ્રમ સખત પડે, (૨) માટે જ એ કાપનું કામ બગડે, બરાબર ન શ થાય (૩) થાકાદિને લીધે એ પછી સ્વાધ્યાયાદિ પણ ન કરી શકે. એમાં આખા ગચ્છને નુકશાન થાય (૪) કદાચ
કાયમ માટે તબિયત બગડે. છે એમ વૈયાવચ્ચી સાધુ જો વૈયાવચ્ચ ગૌણ કરી ભણવાદિમાં લાગી જાય તો (૧) ક્ષયોપશમ ન હોવાથી જલ્દી છે
ભણી ન શકે. પદાર્થો ન સમજાવાથી કંટાળો આવે, ઉંઘ પણ આવે. (૨) એની વૈયાવચ્ચથી જે સંયમીઓ સમાધિ છે આ પામતા હતા એ સમાધિ જોખમાઈ જાય. એક મુનિરાજ પોતાના ગુરુની ખડે પગે સેવા કરનારા હતા. પણ પછી તે છે એમને ભણવાનો ખૂબ જ ઉલ્લાસ જાગ્યો, જેટલા પાઠ ચાલે એ બધામાં બેસે. આમાં ગુરુની વૈયાવચ્ચમાં વેઠ 8 ઉતરવા લાગી. ગુરુએ ઘણું પરેશાન થવું પડ્યું. ગુરુ પરેશાન થાય એટલે એના નુકશાન આખા ગચ્છ અને ૪ છેવટે સંઘ-શાસનને પણ થાય.
મહોપાધ્યાયજી લખે છે કે યત્ર વસ્ય ધારપાદવમ, તત્ર તીરૂચ્છા વિસ્વિસિદ્ધક્ષમતા શ્રેયસી, નાથા જે સંયમીની જે યોગમાં હોંશિયારી, આવડત, ઉત્સાહ હોય. તે સંયમીની તે જ યોગમાં 8 ઈચ્છા-ઉત્સાહ-પ્રવૃત્તિ એ એને ઝડપથી સફળતા મેળવી આપનાર હોવાથી કલ્યાણકારી બને છે. એ સિવાય કલ્યાણકારી ન બને.
દા.ત. એક શાસનપ્રભાવક એવા છે કે જેમના વ્યાખ્યાનમાં હજારો માણસો ઉમટે, પુષ્કળ, ધર્મ પામે. # શાસન દીપી ઉઠે. તો આ સાધુની વ્યાખ્યાનયોગમાં ખૂબ જ હોંશિયારી છે એ નક્કી થાય. હવે એ સાધુ જ
નવકારશીથી વધુ પચ્ચ. પણ કરી શકતા નથી. જ્યારે કરવા જાય ત્યારે શરીર બગડે, વ્યાખ્યાનાદિ બધું બગડે. # હવે આ સંયમી “મારે તપસ્વી બનવું છે. કમસેકમ એકાસણા તો કરું.” એવી ભાવનામાં રમ્યા કરે અને એ છે માટે પ્રયત્નો કરે. તો એમાં એને સફળતા ઓછી જ મળવાની. એ એકાસણાદિ કરવામાં એની પોતાની સમાધિ છે પણ નહિ ટકે, એટલે કરવા છતાં એવો આનંદ-ઉત્સાહ એનો આત્મા નહિ અનુભવી શકે. પરિણામે એમાં કંઈ છે વિશેષ ફળ નહિ મળે.
તો બીજી બાજુ આ બધું કરવા જતાં વ્યાખ્યાનાદિ ગુમાવ્યા એટલે એમાં જે પરોપકાર, ઉત્સાહવૃદ્ધિ, હું શાસનપ્રભાવના જોઈ અતિશય આનંદ વગેરે લાભો થતા હતા. એ બધા જ ખલાસ થઈ જાય. છે તો એક સાધુ એવો છે કે એ ખૂબ જ ભણેલો છે. સંસ્કૃત-પ્રાકૃતિમાં નવા ગ્રંથો રચવા, જુના-અઘરામહત્વના ગ્રંથોનું ભાષાંતરાદિ કરવું એ બધા કાર્યોમાં એની પ્રચંડ શક્તિ છે. બીજી બાજુ બાહ્યપુણ્ય ઓછું હોવાથી એની પાસે વ્યાખ્યાનલબ્ધિ નથી. માંડ ૫૦ માણસને ભેગા કરી શકે છે. કોઈ વિશિષ્ટ શાસનપ્રભાવના છે હ કરી શકતો નથી.
ELEVEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEHEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
222222222222
EEEEEEEE
23
સંચમ રંગ લાગ્યો - નિમંત્રણા સામાચારી - ૨૪૮ Ratansinaaaaaaaaaii3600iGcGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGER

Page #254

B
EECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEECECECCELLECTUELLEMETLEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
SER
ggggggggggggggggggggggggggggggggggggggggg g નિમંત્રણા સામાચારી કે હવે આ સયંમી “મારે વ્યાખ્યાનકાર બનવું છે.” એમ ઈચ્છા કરે. તો એના વ્યાખ્યાનમાં માણસો ઓછા . જ આવવાથી, ચાલુ વ્યાખ્યાને ઉંઘનારા કે ઉભા થઈને જતા રહેનારા હોવાથી આ સંયમીને એમાં વિશેષ આનંદ છે જ નથી જ થવાનો. નુકશાન જ થવાનું. ઉદું વ્યાખ્યાનમાં પડવાને કારણે નૂતનગ્રંથોનું નિર્માણ વગેરે કાર્યો અટકી છે આ જવાથી એ નુકશાન મોટું થાય. જો સાધુ ગ્રંથનિર્મણાદિમાં જ પરોવાયેલા રહેત તો સેંકડો ગ્રંથો બનાવી, હજારો જ સંયમીઓ ઉપર ઉપકાર કરનારા બનત. સેંકડો-હજારો વર્ષો સુધી સંઘ ઉપર એમનો ઉપકાર ચાલુ રહેત. છે એમ સ્વાધ્યાયી સાધુ જપ માટે પ્રયત્ન કરે. જપવાળો સાધુ સ્વાધ્યાયમાં જવા જાય. સ્વાધ્યાયી વૈયાવચ્ચમાં, * વ્યાખ્યાનાદિમાં ઉત્સાહી બને. અને વૈયાવચ્ચી સ્વાધ્યાયાદિમાં ઉત્સાહી બને... આ ઘણી બધી વિટંબણાઓ # સ્વપરને નુકશાન કરનારી બની શકે છે.
સાવધાન ! આનો અર્થ એવો ન કરતા કે સ્વાધ્યાયીએ વૈયાવચ્ચ ન કરવી. વૈયાવચ્ચીએ સ્વાધ્યાય ન 8 કરવો. જપ કરનારાએ સ્વાધ્યાયાદિ ન જ કરવા કે સ્વાધ્યાયીએ જપાદિ ન જ કરવા. આવો એકાંત પકડવાની 8 ભુલ કદિ ન કરવી. શું આપણા રોજીંદા જીવનમાં જે જે સંયમાદિ યોગો આવે છે એને સામાન્યથી બે વિભાગમાં વહેંચી શકાય. 8 પ્રધાનયોગ અને ગૌણયોગ. એમાં જે સાધુ જે યોગમાં હોંશિયાર અને ઉત્સાહી હોય એને માટે એ યોગ 8 પ્રધાનયોગ બને. એ સિવાયના યોગો ગૌણ યોગો બને. ગૌણ યોગોને પ્રધાન ભલે ન બનાવીએ પણ ગૌણયોગોનો છે આ સર્વથ ત્યાગ પણ ન જ ચાલે. ગૌણયોગો ઔચિત્ય પ્રમાણે આદરવા જ પડે. જે યોગો ન સેવવાથી અનુચિત જ વર્તન કરેલું ગણાય એ યોગો ગૌણયોગો તરીકે પણ અવશ્ય આદરવા જ પડે. છે. દા.ત. એક સાધુને સ્વાધ્યાયમાં ખૂબ જ રસ છે. જપમાં બિલકુલ રસ નથી. તો એના માટે સ્વાધ્યાય એ
પ્રધાનયોગ ભલે બને. ભલે એ સાધુ આખો દિન સ્વાધ્યાય કરે. પણ ધારો કે શાસ્ત્રની કે ગુરુની એવી આજ્ઞા જ હોય કે ઓછામાં ઓછી એક બાંધી નવકારવાળી સાધુએ ગણવી જ પડે. તો હવે એ ન ગણવામાં શાસ્ત્રજ્ઞાનો, 8 ગુર્વાજ્ઞાનો ભંગ કરેલો ગણાય. અનુચિતપ્રવૃત્તિ ગણાય. તો આ સાધુ ભલે બે-ત્રણ કલાકનો જપ ન કરે પરંતુ દર એ રોજ એણે એક બાંધી નવકારવાળી તો ગણવી જ પડે. જો એ પણ ન કરે તો એણે ઉચિત પ્રવૃત્તિનો ત્યાગ કરેલો છે R ગણાય. અને અનુચિતપ્રવૃત્તિપૂર્વકનો સારો પણ સ્વાધ્યાયાદિ યોગ અને હિતકારી ન જ બને. 8 એમ જપમાં ખૂબ રૂચિવાળો સંયમી જપયોગને પ્રધાન બનાવી રોજ ચાર-પાંચ કલાકનો જપ કરે તો એ
યોગ્ય છે. પરંતુ ગુરુએ કહ્યું હોય કે “બધા સંયમીઓએ કમસેકમ એક કલાક તો શાસ્ત્રવાંચન કરવું જ.” અને ૨ છે એ સાધુ એ પણ ન કરે તો એણે ગુર્વાજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરેલું હોવાથી એનો ઉપયોગ સફળ ન બને. ૨
એમ પુષ્કળ સ્વાધ્યાયાદિ કરનારા માટે વૈયાવચ્ચ એ ભલે ગૌણ યોગ હોય. પણ એમાં બે ટાઈમ ગુરુના છે છે વસ્ત્રનું પ્રતિલેખન કરવું, ગ્લાનાદિ વસ્ત્રોના પ્રતિલેખનમાં જવું, એને શાતા પુછવી, ગ્લાનાદિને કોઈક વસ્તુની # 8 જરૂર પડે અને કોઈ બીજું હાજર ન હોય તો પોતે જાતે લાવી આપવું આ બધા ઉચિત યોગો એણે સેવવા જ 8 પડે. હા, ગ્લાનાદિનો ચોવીસકલાકનો વૈયાવચ્ચી ન બને, ગુરના મોટા વૈયાવચ્ચાદિ કામો ન પણ કરે, માંડલીની 8 ભક્તિ ન પણ કરે (આખી માંડલીનું પાણી લાવવું વગેરે) તો પણ એ અનુચિત ન હોવાથી એના પ્રધાનયોગોને ૨ વાંધો ન આવે.
અઠ્ઠમ વગેરે કરનાર તપસ્વી સંયમી ગુરુના કાપાદિમાં ભલે ન બેસે, ગોચરી-પાણી લેવા ભલે ન જાય, બપોરે પા-અડધો કલાક ભલે આરામ લે આ બધું હજી એની અનુચિત પ્રવૃત્તિમાં ન ગણાય. પરંતુ આખો દિવસ 8 ગપ્પા મારે, મેગેઝીન વાંચે, નિંદા-વિકથા કરે તો આ બધું અનુચિતપ્રવૃત્તિઓ રૂપ હોવાથી એનો તપયોગ જ
S5333333333
E EEEEEEEEEE
332
સંચમ રંગ લાગ્યો - નિમંત્રણા સમાચારી ૦ ૨૪૯

Page #255

ફળ આપવા માટે સક્ષમ ન બને.
આવી તો સેંકડો બાબતો છે.
નિયંત્રણા સામાચારી
બધાનો સાર એટલો જ કે પોતાના ઉત્સાહ અને શક્તિ પ્રમાણે એકાદ-બે શુભયોગને પ્રધાન બનાવી, બાકીના યોગોમાંથી ઉચિતયોગોને અવશ્ય સેવનારો મુનિ સાચા અર્થમાં મોક્ષમાર્ગનો આરાધક બની શકે છે. જે યોગ ન સેવવાથી ગીતાર્થો એમ કહે કે,“આ સાધુએ ઉચિત ન કર્યું.” એ યોગ એ સાધુ માટે ચિત યોગ કહેવાય. એણે એ સેવવો જ પડે.
સુદપાંચમના દિવસે ૬ સાધુમાંથી ૪ સાધુને ઉપવાસ હોય તો છઠ્ઠના દિવસે બાકીના બે સાધુઓ જો સવારે ગોચરી-પાણી ન લાવે અને સ્વાધ્યાય, જપ કે પ્રભુ ભક્તિમાં લાગી પડે તો ગીતાર્થો કહેશે જ કે “આ સ્વાધ્યાયી, ભગવાનના ભક્તે કે જપ કરનારાએ ઉચિત નથી કર્યું.” એટલે એનો અર્થ એ જ કે એ વખતે એ સ્વાધ્યાયીએ કે જપ કરનારાએ ગોચરી-પાણી લાવવા જ જોઈએ. તો જ એમનો સ્વાધ્યાય કે જપનો યોગ સાચો યોગ બને.
સંયમીઓ શાંત ચિત્તે આત્મસંપ્રેક્ષણ કરશે તો તેઓને પોતાની મેળે જ ખ્યાલ આવી જશે કે “અમારો પ્રધાનયોગ ઉચિતપ્રવૃત્તિઓથી ભરેલો છે કે અનુચિત પ્રવૃત્તિઓથી ભરેલો છે ?” છતાં ખ્યાલ ન આવે, તો આજુબાજુના સારા સંયમીઓ પાસે જઈ ખાનગીમાં ખૂબભારપૂર્વક, વિનયપૂર્વક પૂછજો કે, “મારા જીવનમાં શું શું અનુચિત છે ? એ મને જણાવવા કૃપા કરો. મને બિલકુલ ખોટું લાગવાનું નથી. આપ નિઃસંકોચ મારી ભૂલો મને જણાવો.” મને લાગે છે કે જો ભૂલો સ્વીકારવાની તૈયારી હશે, સુધારવાની તૈયારી હશે તો ખૂબ જ ઝડપથી એ ભૂલો નીકળી જશે.
આમ તો વ્યક્તિએ-વ્યક્તિએ ઉચિતપ્રવૃત્તિઓ-અનુચિતપ્રવૃત્તિઓ બદલાતી રહેતી હોય છે. એટલે કોઈપણ યોગ કાયમ માટે, બધા માટે ઉચિત કે અનુચિત એકાંતે હોઈ શકતો નથી. છતાં સામાન્યથી જે યોગો ઉચિતયોગો તરીકે પ્રસિદ્ધ છે એવા કેટલાંક યોગો જણાવું.
(૧) બે ટાઈમના પ્રતિક્રમણ વિધિસર કરવા. કમસે કમ ઉભા-ઉભા કરવા. માંદગી વગેરેને લીધે બેઠાબેઠા કરવા પડે તો ય મસ્તક નમાવવાદિ રૂપ સાપેક્ષભાવ જાળવવો. માંડલીમાં જ પ્રતિક્રમણ કરવું.
(૨) સાવ અંધારામાં પ્રતિલેખન ન કરવું. સ્વાધ્યાયાદિ માટે અંધારાદિના પ્રતિલેખન એ અનુચિત પ્રવૃત્તિ
ગણાય.
(૩) ગુરુના બે ટાઈમના પ્રતિલેખનમાં અવશ્ય હાજર રહેવું. ગ્લાનના પ્રતિલેખનમાં પણ કાળજી કરવી. (૪) માંડલીના વ્યવસ્થાપક કામ સોંપે, તે બરાબર કરવું, શરીરની પ્રતિકૂળતાદિને લીધે એમણે સોંપેલું કામ ન ફાવે તો પણ વિનંતિ કરી બીજું કોઈ પણ એકાદ કામ તો કરવું જ.
(૫) છાપા-છુપી, મેગેઝીનો, વિકથાઓ એ પ્રાયઃ કોઈપણ સંયમી માટે ઉચિતપ્રવૃત્તિ બની શકતી નથી એ ખાસ ધ્યાનમાં લેવું.
(૬) સંયમીઓને જ્યારે આપણી સહાય, મદદ વિના મુશ્કેલી પડવાની હોય, ત્યારે બધુ પડતું મૂકીને સહાય, મદદ કરવા દોડી જવું.
(૭) દિવસ દરમ્યાન ઓછામાં ઓછા ત્રણ કલાક તો સ્વાધ્યાય હોવો જ જોઈએ. વ્યાખ્યાન પણ સ્વાધ્યાય જ ગણાય. એમાં સંસ્કૃત ભણેલાઓએ સંસ્કૃતવાંચન રૂપ સ્વાધ્યાય કરવો. અને રાત્રિ દરમ્યાન ઓછામાં ઓછો અડધો-એક કલાક જપ વગેરે રૂપ અંતર્મુખતાનો યોગ હોવો જોઈએ.
આ સિવાય અનેક ઉચિત-અનુચિત પ્રવૃત્તિઓનું જ્ઞાન દરેકે પોતાના સુસંયમી સદ્ગુરુઓ પાસેથી જ
સંચમ રંગ લાગ્યો - નિમંત્રણા સામાચારી ૦ ૨૫૦

Page #256

દદદ
WEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEECOOL COLLEGESEHE
m
essages નિમંત્રણા સામાચારી છે ન મેળવવું રહ્યું. છે આ બધાનો સાર એટલો જ કે જે યોગોનું સેવન ન કરવામાં આવે તો અનુચિત પ્રવૃત્તિ ગણાય, એ તમામ R યોગો સેવવા પૂર્વક આપણા ઉત્સાહ અને શક્તિને અનુસાર કોઈપણ એક યોગને પ્રધાન બનાવવો એ જ મોક્ષનો છે સીધેસીધો માર્ગ છે. છે. યોગસારની આ ગાથાઓ તું બરાબર ધ્યાનમાં લેજે. (१) औचित्यं ये विजानन्ति, सर्वकार्येषु सिद्धिदम् । सर्वप्रियङ्करा ये च, ते नरा विरला जने। (२) औचित्यं परमो बन्धुः, औचित्यं परमं सुखं, धर्मादिमूलमौचित्यं, औचित्यं जनमान्यता । 8 અર્થ : તમામ કાર્યોમાં સફળતાને આપનારા ઔચિત્યને જેઓ જાણે છે અને ઔચિત્ય દ્વારા જેઓ છે સર્વલોકોનું પ્રિય કરનારા છે. તેવા માણસો તો આ લોકમાં ઘણા જ ઓછા હોય છે. R ઔચિત્ય એ તો આપણો પરમબંધુ છે. ઔચિત્ય એ પરમ સુખ છે. ધર્મ વગેરેનું મૂલ પણ ઔચિત્ય છે, જ લોકપ્રિયતા ઔચિત્યથી જ આવે છે. # શિષ્યઃ સાધુઓને નિમંત્રણા કરતા પહેલા ગુરુની રજા લેવા સંયમી જાય અને ગુરુ કહી દે કે “ના, તારે 8 સંયમીઓને નિમંત્રણા કરવાની નથી.” (ના પાડવાના ઘણા કારણો હોય. આ સંયમી વધારે પડતી ગોચરી લેવી દેતો હોય. અથવા જેમને નિમંત્રણા કરવાની છે તેઓ બીજાની વૈયાવચ્ચ લેવા દ્વારા આળસુ બની જવાની શક્યતા ગુરુને દેખાતી હોય...) તો ત્યાં તો એ સંયમીને નિમંત્રણા કરવાનો અવસર જ ન મળવાથી એને આ
સામાચારીનું ફળ તો નહિ જ મળે ને? છે ગુરુઃ એનો ભાવ નિમંત્રણા કરવાનો છે માટે એને એનું ફળ મળી રહે છે. “જિનશાસન ભાવપ્રધાન છે છે એ વાત તું કદિ ન ભુલીશ.
નિમંત્રણા સામાચારી સંપૂર્ણ
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
E EEEEEEEE
EE
સંયમ રંગ લાગ્યો - નિમંત્રણા સામાચારી , રપ૧

Page #257

s
ઉપસંપદ્ સામાચારી )ષ્ઠ (૧૦) ઉપસંહદ્ સામાચારી જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રને માટે પોતાના ગુરની રજા લઈ બીજા આચાર્યાદિ પાસે જઈ એમની નિશ્રા સ્વીકારવી “હું આપની નિશ્રા સ્વીકારું છું.” એવા શબ્દો બોલવા એ ઉપસંપદ્ સામાચારી કહેવાય છે.
આ પરનિશ્રા ત્રણ કારણસર સ્વીકારાય છે.
(૧) જ્ઞાનોપસંપ : પોતાના ગુરુ પાસે જે શાસ્ત્રજ્ઞાન હતું. એ શિષ્ય મેળવી લીધું. હજી વધારે શાસ્ત્રજ્ઞાન 8 મેળવવું છે. પણ ગુરુ પાસે એ શાસ્ત્રજ્ઞાન નથી. અથવા એ ભણાવવાની શક્તિ નથી. ઘડપણને કારણે, કે શાસનના કાર્યોની વ્યાકુળતાને કારણે ગુર એ શિષ્યને ભણાવી શકે એમ નથી. તો શિષ્ય એ વિશિષ્ટ ગ્રંથો
ભણવા માટે બીજાની નિશ્રામાં જાય . એ માટે પહેલા પોતાના ગુરુની રજા લઈ લે. આ રીતે જ્ઞાનપ્રાપ્તિ માટે છે. છે બીજાની નિશ્રા સ્વીકારવી એ જ્ઞાનોસંપદ્ સામાચારી કહેવાય.
આના કુલ નવભેદ છે. આપણે દૃષ્ટાન્ત સાથે આ વાતને વિચારીશું.
પૂર્વના કાળમાં ગ્રંથો ન હતા. એક અક્ષર પણ લખવો એ પાપ ગણાતું. પુસ્તકો અસંયમના સાધન ગણાતા. આ સાધુઓ પોતાના ગુરુ પાસેથી મોઢે-મોઢે જ પાઠ લેતા. અને તે વખતે બુદ્ધિ ખૂબ જ જોરદાર હોવાથી બધા એ છે 8 રીતે જ યાદ કરી લેતા. એટલે જ્યારે પણ તેઓને પોતે ગોખેલા સૂત્રો વગેરેમાં શંકા પડતી ત્યારે ગુરુને જ છે પૂછવા જવું પડતું. ત્યાં પુસ્તકો ખોલી, પુસ્તકમાંથી જોઈને ભૂલ સુધારી લેવાની પદ્ધતિ જ ન હતી. &
અપેક્ષાએ આ પદ્ધતિ ઘણી સારી હતી. પુસ્તકો ન હોવાથી સંયમીઓ સૂત્રો લેતી વખતે એકદમ એકાગ્ર 8 & બને, કેમકે એમને ભય હોય જ કે “જો એકાગ્રતા નહિ રાખીએ, તો સૂત્ર આવડશે નહિ. પાછળથી પુસ્તકમાં છે
જોઈ-જોઈને મોઢે કરવાની તો વાત જ નથી. અને આખા સૂત્રમાં નાનકડી પણ ભૂલ પડે તો તો પાછા ગુરુને છે છે પૂછવા જવું પડે” એટલે સહજ રીતે તેઓ અત્યંત એકાગ્ર બનીને ભણે.
• વળી આમાં ગુરુ પ્રત્યે બહુમાનભાવ, ગુરુપારતન્ય, વિનયાદિ ગુણો ખૂબ જ વિકસે, કેમકે અહીં તો ગુરુ છે. વિના એક ડગલું પણ આગળ ન વધી શકાય. આજે તો ગુરુ ન હોય તો પુસ્તકમાંથી જાતે ગાથા ગોખી લે,
ભાષાંતરના પુસ્તકોની સહાયથી જાતે ભણતો થઈ જાય. ગુરુને તુચ્છ ગણવા લાગે. જ્યારે એ વખતે તો પુસ્તકાદિ 8 જ ન હોવાથી બધું ગુરુને પૂછી-પૂછીને જ ભણી શકાતું. આથી બધા શિષ્યો ગુરુને સ્વાભાવિક રીતે પરતંત્ર જ રહેતા.
પણ વિષમકાળે આ બધી વ્યવસ્થાઓને ભાંગી નાખી.
આ પ્રાચીનકાળની પદ્ધતિ એટલા માટે જણાવી કે અહીં “આગળ જે વાત કહેવાની છે” એ પ્રાચીનકાળની હૈ પદ્ધતિનો બોધ હશે તો જ સમજી શકાય એવી છે.
હવે આપણે નવભેદની વિચારણા કરીએ. એમાં સૂત્રના ત્રણ ભેદ (૧) ગ્રહણ (૨) વર્તન (૩) સંધન. ' અર્થના ત્રણ ભેદ (૧) ગ્રહણ (૨) વર્તન (૩) સંધન. સૂત્ર+અર્થ=તદુભયના ત્રણ ભેદ (૧) ગ્રહણ (૨) વર્તન (૩) સંધન.
(અ) એક ગુરુએ શિષ્યને આચારાંગ સૂત્ર આખું આપી દીધું. પછી શિષ્ય કહે કે હવે મને કલ્પસૂત્ર આખું આપો. ગુરુ કહે કે “એ મને ઉપસ્થિત નથી. પણ અમુક આચાર્યને એ ઉપસ્થિત છે. તું એની પાસે ભણવા જા.” શિષ્ય બીજા આચાર્ય પાસે કલ્પસૂત્રના મૂળસૂત્રો પામવા માટે નિશ્રા સ્વીકારે તો આ સૂત્રગ્રહણ-ઉપસંપદ્
WIELEEEEEEEEEE
સંચમ રંગ લાગ્યો - ઉપસંપદ્ સામાચારી - ૨૫૨ Retirindianawazaniajamatma Gandhinagar Gingn
itarianela

Page #258

EVEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE WECCOEGEWHEE
gsssssss ssssssssssssssss ઉપસંપદ્ સામાચારી # શું કહેવાય.
(બ) એક શિષ્ય ગુરુ પાસે આચારાંગ ભણી લીધું. આમ તો મોઢે આવડે છે. પણ નવકારની જેમ એકદમ છે | કડકડાટ નથી થયું. એ તો સેંકડો વાર એનો પાઠ કરીએ ત્યારે એકદમ રૂઢ થાય. હવે પોતાના ગચ્છમાં આ 8 પાઠ કરવામાં સહાયક કોઈ ન હોય અને બીજા ગચ્છના આચાર્ય એ સૂત્રને કડકડાટ કરાવવામાં સહાયક બને છે જ એવા હોય તો આ શિષ્ય ગુરુની રજા લઈ, ભણેલું સૂત્ર સ્થિર=દઢ કરવા માટે બીજાની નિશ્રા સ્વીકારે તો એ છે સૂત્રવર્તન-ઉપસંહદ્ કહેવાય.
(ક) આચારાંગાદિ ભણી ચૂકેલો સાધુ મહીનાઓ-વર્ષો સુધી ચાલનારી લાંબી બિમારીમાં પટકાયો. સૂત્રોનો છે પાઠ ન થવાથી સૂત્રોમાં ભુલો પડવા માંડી. એકધારા તૂટી ગઈ. હવે ગચ્છમાં એ તૂટેલા સૂત્રોને જોડી આપનાર | કોઈ ન હોય તો એ સૂત્રોને જોડવા માટે આ શિષ્ય બીજા આચાર્યની નિશ્રા સ્વીકારે તો એ સૂત્રસંધન-ઉપસં૫ર્દૂ કે 8 ગણવી.
જેમ સૂત્રમાં ત્રણ ભેદ જોયા. એમ કોઈ કલ્પસૂત્રના અર્થો તદ્દન પહેલીવાર ભણવા માટે, ભ છે કડકડાટ કરવા માટે અને કાચા-પાકા થઈ ગયેલા અર્થો પાછા સંધિ કરવા માટે આચાર્યની નિશ્રા સ્વીકારે, તો હું 8 અર્થને આશ્રયીને ત્રણભેદ થાય.
- એમ કોઈ સંયમી સૂત્ર અને અર્થ બે યના નવા અભ્યાસ, સ્થિરીકરણ કે ભુલેલાની સંધિને માટે બીજા છે આચાર્યાદિની નિશ્રા સ્વીકારે તો એ તદુભયને આશ્રયીને ત્રણ ભેદ પડે.
આમ જ્ઞાનને આશ્રયીને નવ ભેદ થયા.
(૨) દર્શનો પસંપદ્ ઃ સમ્યગ્દર્શનની શુદ્ધિ કરનારા જે સન્મતિતર્ક, સૂયગડાંગ, ગણધરવાદ વગેરે ગ્રન્થો હોય છે છે તેના સૂત્ર, અર્થ અને તદુભયને આશ્રયીને ઉપર પ્રમાણે જ બીજા આચાર્યની નિશ્રા સ્વીકારવામાં આવે તે છે છે દર્શનો પસંપદું કહેવાય.
આમાં બધું જ જ્ઞાનોપચંપદુ પ્રમાણે જ જાણવું. ફર્ક માત્ર એટલો જ છે કે આમાં સમ્યગ્દર્શનની શુદ્ધિ કરનારા 8 ગ્રંથોને માટે લેવાતી નિશ્રાની વાત છે. જ્ઞાનોપસંપદ્દમાં એ સિવાયના શાસ્ત્રોને માટે લેવાતી નિશ્રાની વિવક્ષા છે છે છે. એ સિવાય એ બેમાં કોઈ જ ફર્ક નથી. 8 (૩) ચારિત્રોપ સંપદ્ ઃ (અ) બીજા આચાર્ય વગેરેની વૈયાવચ્ચ કરવાની ભાવનાથી એમની નિશ્રા છે
સ્વીકારવામાં આવે, (બ) પોતાના ગચ્છમાં તપસ્વીની સેવા કરનાર કોઈ ન હોવાથી વિશેષ તપ કરવા માટે બીજા ગચ્છની નિશ્રા સ્વીકારવામાં આવે તો આ બે રીતે ચારિત્રોસંપદૂ સંભવે છે. આનું વિસ્તારથી વર્ણન એ પછી જોઈશું. સૌ પ્રથમ તો જ્ઞાન-દર્શન-ઉપસંપનું જ વર્ણન કરીશું.
એમાં જ્ઞાન-દર્શનને માટે બીજા આચાર્યાદિની નિશ્રાનો સ્વીકાર ચાર રીતે સંભવી શકે છે. આ ચાર પ્રકાર છે 8 કાલ્પનિક દૃષ્ટાન્ત દ્વારા સમજાવીશ.
(અ) ગુણસેન નામના આચાર્યે પોતાના ક્ષમાવિજય નામના શિષ્યને કહ્યું કે, “તારે હવે છેદગ્રંથો ભણી લેવા છે હું જોઈએ. પણ મારી શારીરિક અનુકૂળતા ન હોવાથી હું તો ન ભણાવી શકું. તું એક કામ કર. બાજુના જ ગામમાં છે
વીરસેન આચાર્ય ચોમાસું રહેવાના છે. તેઓ છેદગ્રંથો ખૂબ જ સારી રીતે ભણાવી શકે છે. તું એમની પાસે હું એ જઈને છેદગ્રંથો ભણ.” ક્ષમાવિજયે એ જ પ્રમાણે કર્યું. અહીં ગુરુએ શિષ્યને જેની પાસે ભણવાની રજા આપી શું છે તે જ શિષ્ય તેની જ પાસે ભણે છે. એ પહેલો પ્રકાર થયો.
(બ) ગુણસેન આચાર્યે પોતાના બીજા શિષ્ય તિલક વિજયને કહ્યું કે, “તારે કમ્મપયડનો સૂક્ષ્મતમ અભ્યાસ ઝિ
222333233
CHECOLECECECHERCHE
સંયમ રંગ લાગ્યો - ઉપસંપદ્ સામાચારી - ૨૫૩

Page #259

WEEEEEEEEEEEEEEEEEE
EEEEEE
FEEE.
vssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssss ઉપસંપદ્ સામાચારી કરવો જોઈએ. પણ વીરસેન આચાર્ય કમ્મપડિમાં હોંશિયાર નથી. ઘણી ભુલો કરે છે. એટલે એમની પાસે નહિ ભણતો, પરંતુ કૃષ્ણવિજય આચાર્ય બાજુના ગામમાં આવે છે એમની પાસે ભણજે.” હવે શિષ્યને થયું છે કે “મારા ગુરુભાઈ છેદગ્રંથ ભણવા વીરસેન પાસે જ જાય છે. એ સાથે હોય તો મજા આવે. અહીં હું એકલો
પડી જઉં. ભણવાનું થોડું ઓછું થશે. બાકી વીરેસનઆચાર્ય કંઈ ઓછા વિદ્વાનું નથી.” આમ વિચારી ગુરુની 8 R ના હોવા છતાં વીરસેન આચાર્ય પાસે જઈને ભણવા લાગ્યો.
અહીં ગુરુએ જે શિષ્યને કમ્મપયડિ જેની પાસે ભણવાની રજા આપી છે. તેની પાસે એ શિષ્ય નથી ભણતો છે પરંતુ જેની ના પાડી છે, એની પાસે ભણે છે. માટે આ પ્રકાર અડધો ખોટો કહેવાય.
(ક) ક્ષમાવિજયને છેદગ્રંથ ભણવા જતા જોઈ પ્રશમવિજયે ગુરુને વિનંતિ કરી કે ગુરુદેવ ! હું પણ એમની Sિ સાથે વીરસેન આચાર્ય પાસે છેદગ્રંથ ભણી લઉં?” ગુરુએ કહ્યું, “ના. હજી તારે આવ.નિયુક્તિ વગેરે ગ્રંથોનો
. પાયાના ગ્રંથો વિના છેદગ્રંથો ન ભણાય. બે-ચાર વર્ષ પછી તું એ આચાર્ય પાસે ભણજે. ! આચાર્ય તો સારા છે. પણ અત્યારે તું ભણવાને લાયક નથી.” આમ કહેવા છતાં પ્રશમવિજય જીદ કરી, ગુરુની { ઉપરવટ થઈ આચાર્ય પાસે જઈને ભણે, તો અહીં ગુરુએ જેની પાસે છેદગ્રંથની રજા આપી છે એની પાસે જ # ભણે છે, પણ આ શિષ્યને અત્યારે તો ના જ પાડી છે એટલે અત્યારે એ આચાર્ય પાસે ભણનારો શિષ્ય અડધી ! 8 ગુર્વાજ્ઞાને ભાંગે છે. આ ત્રીજો પ્રકાર છે.
| (ડ) સંભવવિજયે ગુરુને કહ્યું કે, “તિલકવિજય તો વીરસેનાચાર્ય પાસે કમ્મપડિ ભણવા ગયા છે. તો હું કે પણ ભણવા જાઉં.” ગુરુએ કહ્યું કે, “મેં એને કમ્મપયડિની રજા આપી છે. પણ વીરસેન પાસે રજા નથી આપી. 8 તને તો કમ્મપયડિની પણ રજા નથી આપતો, કેમકે અત્યારે તારે વૈયાવચ્ચ કરવાની છે અને એમાંય વીરસેન છે # પાસે તો રજા ન જ અપાય.” આમ છતાં સંભવવિજય વીરસેન પાસે જઈ કમ્મપડિ ભણવા લાગ્યા. અહીં
ગુરએ જે શિષ્યને ના પાડી છે. જેની પાસે ભણવાની ના પાડી છે. એ જ શિષ્ય એની જ પાસે ભણે છે. એટલે છે બે ય રીતે આજ્ઞાનો ભંગ કરેલો હોવાથી આ ચોથો પ્રકાર સંપૂર્ણ ખોટો છે.
ટૂંકમાં, (૧) ગુરુ વડે રજા અપાયેલો સાધુ ગુરુ વડે રજા અપાયેલા આચાર્ય પાસે ભણે. (૨) ગુરુ વડે રજા અપાયેલો સાધુ ગુરુ વડે રજા નહિ અપાયેલા આચાર્ય પાસે ભણે. (૩) ગુરુ વડે રજા નહિ અપાયેલો સાધુ ગુરુ વડે રજા અપાયેલા આચાર્ય પાસે ભણે. (૪) ગુરુ વડે રજા નહિ અપાયેલો સાધુ ગુરુ વડે રજા નહિ અપાયેલા આચાર્ય પાસે ભણે.
આમાં પહેલો પ્રકાર શુદ્ધ છે, કેમકે એમાં ગુરુની આજ્ઞાનું સંપૂર્ણ પાલન થાય છે. બીજા અને ત્રીજા પ્રકારમાં કે 8 ગુરુની અડધી આજ્ઞાનો ભંગ થાય છે. ચોથામાં ગુરુની આખી આજ્ઞાનો ભંગ થાય છે. માટે છેલ્લા ત્રણ પ્રકારો R અશુદ્ધ છે. જિનાજ્ઞા વિરુદ્ધ છે.
આ ઉત્સર્ગમાર્ગ છે. - જે જિનશાસનમાં ગુરુપારતન્યને સંયમજીવનનું સૌથી ઉંચું તત્ત્વ ગણેલ છે એ જ જિનશાસનમાં એમાં ય ? 8 અપવાદમાર્ગો બતાવવામાં આવ્યા છે. અલબત્ત, આ અપવાદોનું સેવન પરિપક્વ ગંભીર સાધુઓ જ કરી શકે. તે
એક હોંશિયાર શિષ્યને ખ્યાલ આવ્યો કે, “અમુક આચાર્ય પાસે છેદગ્રંથો વગેરેનું ખૂબ જ ઉંડુ જ્ઞાન છે. | અણમોલ રહસ્યો એમની પાસે પડેલા છે. વળી સુપાત્રને ભણાવવામાં એ ખૂબ જ ઉત્કંઠાવાળા છે. ઉંમર એમની કે ઘણી છે. એમની પાસે જો ભણવા મળે તો મારો ભવ સુધરી જાય. મારા ગુરુ એ જ્ઞાન આપી શક્વા સમર્થ a નથી.”
દાદા:
Ektick
CEEEEEE
BEGEECEEEEEEEEEEEEEEE
સંચમ રંગ લાગ્યો - ઉપસંપ સામાચારી : ૨૫૪

Page #260

322332 33333333
VEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
હeggggggggggggggggggggggggggggssssssssssssssss ઉપસંપદ્ સામાચારી & ' તો એ શિષ્ય ગુરુ પાસે રજા માંગે. પણ ગુરુ “મારો શિષ્ય પારકાના ગચ્છમાં ન જવો જોઈએ. એ કદાચ એ તરફ ખેંચાઈ જાય તો ?” અથવા “એ ગચ્છનો સુંદર આચાર જોઈ મારી શિથિલતાઓને લીધે મારા તરફ ઉપેક્ષાવાળો બને તો ?” અથવા “આ શિષ્ય મારી ખૂબ જ સેવા કરે છે. બીજા પણ સેવા કરનારા છે. પણ છે એ આની સેવા તો જબરદસ્ત છે. એ સેવા ગુમાવી, કષ્ટ વેઠવું મને શી રીતે પાલવે ?” આવા અયોગ્ય કારણોસર 8 કોઈપણ બહાના કાઢી શિષ્યને ત્યાં ભણવા ન પણ જવા દે.
આવા વખતે એ પરિપક્વ શિષ્યને લાગે કે “ત્યાં જઈને ભણવામાં પુષ્કળ લાભ થશે. એ અણમોલ રહસ્યો મળવાથી અનેકને એનાથી આત્મિક કલ્યાણમાં પોષણ મળશે.” તો ગુરુ પ્રત્યેના સહેજ પણ અસદૂભાવ વિના છે માત્ર આત્મહિત માટે, શાસનના માટે ગુરુની આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘીને શિષ્ય એ પીઢ આચાર્ય પાસે ભણવા જાય, જ ભણે. તો એમાં એને કોઈપણ દોષ ન લાગે. - (એમ ગુરુ ઘણા જ શિથિલ હોય, એમની પાસે રહેવામાં સંયમજીવનને પુષ્કળ દોષો લાગવાની શક્યતા છે
હોય. અસમાધિ રહેતી હોય તો ગુર ના પાડે છતાં પોતાની સમાધિ, સંયમની રક્ષા માટે બીજાની નિશ્રા 8 સ્વીકારવામાં દોષ નથી. પણ એ શિષ્યની ફરજ બની રહે છે કે “પોતાના ગુરુની નિંદા વગેરે ન કરવા.' જે # મળે એની આગળ “મારા ગુરુ શિથિલ છે, વિચિત્ર છે...” આ બધું બોલવું ન જોઈએ. શિષ્યને લક્ષ્ય સંયમરક્ષા છે R જ હતું. અને એ તો એણે સાધી જ લીધું છે. પછી આ બધી નિંદા કરવાનો શું લાભ ?)
(ખરેખર તો ગુરુઓએ ઉદાર બનીને પોતાના શિષ્યને સમાધિ રહે, એનું સંયમ વધે એ માટેના સખત છે પ્રયત્નો કરવા જોઈએ. એ માટે એને બીજા ગ્રુપમાં જવાની ઈચ્છા થાય તો બિલકુલ રોકવો ન જોઈએ. સામે છે | ચાલીને ઉચિત વ્યવસ્થા કરી આપવી જોઈએ.).
અહીં શાસ્ત્રાભ્યાસ માટે નિશ્રા સ્વીકારવાની વાત ઉભી થઈ છે. એટલે ગુરુ પાસેથી વાચના=પાઠ લેવાની છે આ વિધિ શું છે? એ બતાવે છે.
(૧) એક ખ્યાલ રાખવો કે પાઠ લેવા-આપવાનું સ્થાન જૂદું હોય એ વધુ યોગ્ય છે. જ્યાં બધા સંયમીઓ છે. છે બેસતા હોય, શ્રાવકોની અવરજવર હોય, આજુબાજુ વાતચીતો થતી હોય તે જગ્યાએ પાઠ લેવો કે સ્વાધ્યાય છે કરવો ઉચિત નથી, કેમકે એમાં પાઠ લેનારાઓનું ચિત્ત એકાગ્ર ન બને. આજુબાજુ નજર કર્યા કરે. આજુબાજુની છે વાતો સાંભળ્યા કરે. ઘોંઘાટને લીધે ભણાવનારને પણ પરિશ્રમ પડે. વળી પાઠના કારણે બાકીના સાધુઓને પણ મુશ્કેલી થાય. એટલે એક સ્થાન એવું રાખવું કે જ્યાં માત્ર સ્વાધ્યાય કરવા, પાઠ લેવા-આપવા માટે જ બેસવાનું 8 જ હોય.
હવે જે સ્થાનમાં પાઠ લેવાનો હોય તે સ્થાને દંડાસનથી કાજો લેવો જોઈએ. એ પછી જ એ સ્થાને પાઠ 8 ઉં લઈ શકાય. કાજો લીધા વિનાના સ્થાને સ્વાધ્યાય-પાઠ વગેરે કાર્યો ન કરી શકાય.
મહોપાધ્યાયજી લખે છે કે – જ્ઞાનાવાર હિરારિત્રિપ રાત્રિાવ વિરોનૈવ મૈયાન, અન્યથા છે પુનરાવર વ ચારિત્રાચારને વિરોધ ન આવે એ રીતે જ્ઞાનાચારનું સેવન જ આત્માને હિતકારી બને. ચારિત્રાચારને ઉલ્લંઘીને જ્ઞાનાચારનું સેવન એ અનાચાર બને. કાજો લેવો એ ચારિત્રાચાર છે. એ પાળ્યા વિના છે ત્યાં પાઠ લેવો એ જ્ઞાનાચાર અનાચાર બને. એમ વહેલી સવારે પાઠ લેવા માટે અંધારામાં પ્રતિલેખન કરવામાં આવે તો એ ચારિત્રાચારના ઉલ્લંઘનવાળો જ્ઞાનાચાર અનાચાર બને. નિર્દોષ સ્થડિલ ભૂમિ જવાને બદલે, સ્વાધ્યાયાદિ માટે સમય બચાવવા વાડાનો ઉપયોગ કરીને વધુ સ્વાધ્યાયાદિ કરવો એ પણ અનાચાર છે. એમ નિર્દોષગોચરી છોડી સમય બચાવવા દોષિત વસ્તુઓ ઝડપથી લાવીને પુષ્કળ સ્વાધ્યાયાદિ કરવા એ પણ
EEEEEEEEE
ttttCECECECEC
સંયમ રંગ લાગ્યો : ઉપપ સામાચારી ૦ ૨૫૫

Page #261

EEEEEEEEEEEEEEEEEEE
s ઉપસપ સામાચારી હું અનાચાર છે.
એટલે અહીં પણ જ્યાં પાઠ લેવાનો હોય ત્યાં કાજો બરાબર લેવો જોઈએ.
(૨) કાજો લીધા બાદ સંયમીઓએ વિદ્યાગુરુનું અને સ્થાપનાચાર્યનું એમ બે આસન તૈયાર કરવા જોઈએ. વિદ્યાગુર આસન લઈને આવે અને તે જાતે પાથરે એ તો સુસંયમી વિદ્યાર્થીઓ માટે કલંક કહેવાય. છે સ્વયં વિદ્યાગુરુનું આસન પાથરી લે.
એમ ઉંચા સ્થાને સ્થાપનાચાર્યજી પણ યોગ્ય રીતે મૂકે, શિષ્ય : સ્થાપનાચાર્ય વિના વાચના ન અપાય ?
ગુરુઃ ના. સ્થાપનાજી વિના વાચના આપનાર ગુરુ દોષના ભાગીદાર બને છે. પાઠ-વાચના વગેરે વખતે છે સ્થાપનાજીની હાજરી હોવી જોઈએ.
(૩) વિદ્યાર્થી સંયમીઓએ ગુરના આસનની પાસે જ બે પ્યાલા રાખી મુકવા. એકમાં રાખ ભરેલી હોય છે છે જેથી ગુરુ એમાં કફ વગેરે કાઢી શકે. અને બીજો પ્યાલો ખાલી હોય. ગુરુને માત્રુ લાગે તો તરત એમાં માત્ર 8
કરી તરત પાછો પાઠ ચાલુ રાખી શકે. # શિષ્ય : આ રીતે નજીકમાં પ્યાલા મુકવાની શી જરૂર ? ગુરને કફ નીકળશે તો ઉભા થઈને જ્યાં રાખે છે
પડી હશે ત્યાં જઈ કફ કાઢી, પાછા આવીને પાછી વાચના આપી શકે છે. એમ માત્ર લાગે તો ય ઉભા થઈ છે છે માત્ર કરી આવે. અને ફરી પાછી વાચના આપે. જ ગુરુઃ રે ! આમાં તો ઘણો સમય બગડે. ઉભા થવું, પ્યાલાના સ્થાન સુધી જવું, થુંકવું કે માત્ર કરવું... છે એમાં સમય ઘણો જાય. બે ય પ્યાલા નજીકમાં જ હોય તો તો આ સમય ન બગડે. પાઠ વધારે થાય.
શિષ્યઃ એમાં વળી સમય શું બગડે? પ્યાલા કંઈ કીલોમીટર દૂર નથી પડ્યા. ૧૫-૨૦ ડગલા ચાલવા 8 પડે. વધુમાં વધુ એક કે બે મિનિટ થાય. એમાં વળી શું આસમાન તુટી પડવાનું છે?
ગુરુ શિષ્ય ! આ શ્રુતજ્ઞાનની કિંમત તને ખબર નથી માટે આમ બોલે છે. એની તો સેકંડ સેકંડ અત્યંત છે અણમોલ ગણાય. તું ૬૦-૬૦ સેકંડો બગાડવા તૈયાર થાય એ મને તો યોગ્ય નથી લાગતું. મને તો શ્રતજ્ઞાનની એટલી બધી ધગશ છે કે એક સેકંડ પણ ન બગડે એની મને ચિંતા હોય છે. મને શું? કોઈપણ સુસંયમી, હળુકર્મી # આત્મા શ્રતજ્ઞાનપ્રાપ્તિની એક પણ ક્ષણ નકામી ન જ જવા દે.
શિષ્ય : પણ, ગુરુને કફ ન નીકળતો હોય તો ય કફનો પ્યાલો મુકવાનો? વળી સામાન્યથી એવો નિયમ છે છે છે કે પાઠાદિ આપતા પહેલા જ ગુરુ માત્રુ કરી લે. પછી જ પાઠ આપે. હવે પાઠ તો લગભગ એક કલાકનો હોય. એક કલાકમાં ગુરુને પાછું માત્રુ લાગી જાય ? એ શક્ય જ નથી. તો પછી માત્રાનો પ્યાલો મુકવાની છે પણ શી જરૂર?
ગુરુઃ જ્યાં શિષ્યોને એવો પાકો વિશ્વાસ હોય કે “પાઠ દરમ્યાન ગુરુને કફ નીકળવાનો જ નથી. માત્રાની | શંકા થવાની જ નથી.” ત્યાં તેઓ પ્યાલો ન મુકે તો ચાલે. પણ જ્યાં કફ કે માત્રુ થવાની શક્યતા ઉભી હોય હું ત્યાં તો બે ય પ્યાલા મુકવા જ પડે.
બાકી શિયાળામાં અડધો-અડધો કલાકે પણ માત્રાની શંકા થાય. ઉનાળામાં પણ એક સાથે ખાલી પેટે ઘણું છે પાણી પીધું હોય તો ય વારંવાર માત્રાની શંકા થાય અને ગુરુને એવો કોઈ વિચિત્ર રોગ જ હોય કે વારંવાર
જવું પડે ત્યાં તો છુટકો જ નથી. આમ “તરત માત્રાની શંકા ન જ થાય” એવો કોઈ નિયમ નથી. વળી છે 8 વાચના પહેલા માત્રુ જવાનો ઉપયોગ ન રહે તો માત્રુ ન પણ જાય. અને તો પછી ચાલુ વાચનામાં પણ માત્રાની
SEEEEEE
CEEE
સંચમ રંગ લાગ્યો - ઉપસંપ સામાચારી ૦ ૨૫૬
-

Page #262

ઉપસંપર્ સામાચારી
શંકા થઈ શકે છે. એટલે આ બધા કારણોસર માત્રાનો પ્યાલો મુકવો જરૂરી છે.
એમ કફના દર્દી ગુરુને દર પાંચ-દશ મિનિટે કફ-શર્દી નીકળ્યા જ કરે એવું પણ જોવા મળે છે. એટલે એવા ગુરુ માટે કફનો પ્યાલો, શર્દીનો પ્યાલો જરૂર મુકવો પડે.
શિષ્ય : પણ ‘જેને વારંવાર માત્રુ જવું પડે' એવો વિચિત્ર રોગ હોય. જેને ઘણો કફ થઈ ગયેલો હોય એ ગુરુએ વાચના આપવાની જ શી જરૂર છે ? શાંતિથી બીજી આરાધના કર્યા કરે તો શું વાંધો ?
ગુરુ : શાસ્ત્રકારો આ જ સૂચવવા માંગે છે કે “અમે ગુરુ માટે બે પ્યાલા મુકવાનું કહ્યું છે. એનાથી હે ગુરુઓ ! તમે સમજજો કે આવી રોગિષ્ઠ અવસ્થામાં પણ વાચના આપવા રૂપ તમારું કર્તવ્ય તમારે બજાવવાનું છે. રોગ થયો હોવાના સાચા બહાના હેઠળ પણ વાચના બંધ કરવાની નથી. શિષ્યોને જે માટે દીક્ષા આપી છે. એ એમનું આત્મહિત વાચના વિના શક્ય નથી. એમને ગોચરી વપરાવવી, મીઠાં શબ્દોથી બોલાવવા એ બધું તો સંસારના માતાપિતાઓ પણ કરતા હતા. એનાથી આત્મકલ્યાણ નથી થતું. એ માટે તો એમને રીતસર શાસ્ત્રીય પદાર્થોની વાચના જ આપવી પડે. એ વિના એમનું આત્મહિત ન થાય.
હા ! ગુરુ બોલી જ ન શકે એવી પરિસ્થિતિમાં હોય. ૧૦૩-૧૦૪ ડીગ્રી તાવ હોય. જીભને લકવો થઈ ગયો હોય તો તો એ વાચના ન આપે એ બરાબર. પણ જ્યાં સુધી બીજી બધી મુશ્કેલીઓ વચ્ચે પણ બોલવા જેટલી શક્તિ બચી હોય તો ત્યાં એમણે એ શક્તિ ફો૨વવી જ જોઈએ.
બાકી જો આટલી શક્તિ પણ નહિ ફોરવે અને વાચના નહિ આપે. તો એટલો એમણે શક્તિનો સદુપયોગ બંધ કરેલો ગણાશે. એમાં નુકશાન એ ગુરુને જ છે. એટલે “શિષ્યોના હિત માટે વાચના આપવી” એ વાત બાજુ પર રાખો તો ય ગુરુ જો વાચનાશક્તિ હોવા છતાં વાચના ન આપે તો શક્તિનિગ્રહન કરનારા બને અને પોતાનું જ અહિત કરનારા બને. એટલે ગુરુએ પોતાના હિત માટે પણ જેટલી શક્તિ હોય એ શક્તિને છૂપાવ્યા વિના વાચના આપવી જ જોઈએ.
શિષ્ય : શક્તિનિગૂહન કરે તો ય શું વાંધો ? એમાં ખરાબ કામ ક્યાં કર્યું છે ?
ગુરુ : શક્તિનિગૃહન એ જ મોટું ખરાબ કામ છે. મહોપાધ્યાયજી લખે છે કે શક્તિનિગૃહનં વિના યતમાનઃ એવ યતિઃ ઉચ્યતે । શક્તિનિગૃહન વિના પ્રયત્ન કરનાર સાધુ એ જ સાચો સાધુ કહેવાય. નહિ તો એ સાચો સાધુ ન કહેવાય. જેમ જેમ શક્તિનિગ્રહન વધે તેમ તેમ આત્મા સંયમધર્મથી= સંયમપરિણામથી વધુ ને વધુ દૂર થતો જાય.
ઉપાધ્યાયજી મહારાજે આ પંક્તિ લખવા દ્વારા ઘણા બધા રહસ્યો આપણી સામે પ્રગટ કર્યા છે. અત્યંત આશ્વાસનદાયક આ પંક્તિ છે.
શિષ્ય : મને તો આમાં રહસ્યો કે આશ્વાસન જેવું કંઈ દેખાતું નથી.
ગુરુ : સાંભળ. ઘણા સંયમીઓને એવા વિચારો આવતા હોય છે કે, “પૂર્વના કાળના સાધુઓ તો ઘોર તપ કરતા, આપણે તો રોજ વાપરીએ છીએ. રે ! નવકારશી કરીએ છીએ. આપણે શી રીતે સાધુ કહેવાઈએ ?
પૂર્વના કાળના સંયમીઓ ૧૦૨૪ ભાંગાઓથી શુદ્ધ, નિર્દોષ સ્થંડિલભૂમિમાં ઠલ્લે જતા. આપણે તો પુષ્કળ વિરાધનાઓવાળી ભૂમિમાં જઈએ છીએ. રે ! ક્યારેક તો વાડાનો જ ઉપયોગ કરવો પડે છે. આપણે શી રીતે સાધુ કહેવાઈએ ?''
“પૂર્વના કાળના સંયમીઓ વર્ષે એકવાર કાપ કાઢતા. આપણે તો મહિને, પંદર દિવસે કાપ કાઢીએ છીએ. આપણે શી રીતે સંયમી ?”
સંયમ રંગ લાગ્યો - ઉપસંપર્ સામાચારી ૦ ૨૫૭

Page #263

FEE
33333333333332
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
હgggggssssssssssssssssssssssss sssss ઉપસંપદ્ સામાચારી શ્રી
પૂર્વના કાળના સંયમીઓ વિગઈ બિલકુલ ન વાપરતા. કદાચ માંડ મહિને એકાદવાર વાપરતા હશે. છેઆપણને તો રોજ જ દૂધ જોઈએ છે. ઘીની ચોપડેલી રોટલી વાપરીએ છીએ. આપણે શી રીતે સંયમી ?”
પૂર્વના કાળના સાધુઓનું પ્રતિલેખન પણ અજવાળામાં અને વિહાર પણ અજવાળામાં થતા. આણામાં છે છે પ્રતિલેખન અને વિહાર પણ અંધારામાં થવા લાગ્યા.”
પ્રાચીન સંયમીઓ શિયાળામાં ઠંડી સહન કરતા, આપણે ધાબડા-કામળીઓ વાપરીએ.
પ્રાચીન શ્રમણો એક મુહપત્તી પણ વધારાની ન રાખતા. આપણી પાસે પુસ્તકાદિ કેટલી બધી વસ્તુઓનો જ પરિગ્રહ છે? અત્યારના કાળમાં આપણી પાસે સાચી સાધુતા નથી.”
આવા સેંકડો વિચારો અનેક સંયમીઓને આવતા હોય છે. પોતાની શિથિલતા બદલ પશ્ચાત્તાપ થાય એમાં છે કંઈ ખોટું નથી. પણ “અમે આવા-આવા હોવાથી સંયમી નથી” એવી રીતનો નબળો-ખોટો વિચાર ઉભો કરવો છે છે કે ફેલાવવો એ ઘણું ખોટું છે.
એ ખોટું એટલા માટે કે (૧) આ વિચારથી સંયમનો ઉત્સાહ ખલાસ થઈ જાય. સતત નબળા વિચારો છે આવે. (૨) પાપત્યાગનો પ્રયત્ન નબળો પડી જાય. દા.ત. જે બિલકુલ દોષિત ન વાપરતો હોય. એને ગોચરી છે
જરાક પણ દોષિત લાગશે, તો “મને દોષ લાગશે' એમ ગભરાઈને એ દોષથી પાછો ફરશે. પણ જે દોષિત 8 વાપરતો હશે એને તો એમ જ થશે કે “આમે ય દોષિત જ વાપરું છું ને ? એમાં આ દોષિત લેવામાં કે ન 8
લેવામાં ઝાઝો શું ફેર પડવાનો ?” છે એમ હું સાધુ જ નથી” એ વિચારથી એ સંયમીઓ હવે કોઈપણ દોષત્યાગની વાત આવશે ત્યારે કહેશે
કે “આપણે આમે ય ક્યાં સાધુ છીએ ? વેષધારી જ છીએ ને ? એમાં હવે આ ગોચરી વગેરે દોષોનો ત્યાગ છે શું કરીએ કે ન કરીએ એમાં શો ફેર પડવાનો ?”
છે કે સતી સ્ત્રી પોતાના શીલમાં નાનકડો પણ દોષ ન લાગવા દેવા એકદમ સાવધ હશે. પણ છે છે જે એકવાર ભ્રષ્ટ થાય. એ પછી “આમ પણ હવે હું ભ્રષ્ટ જ છે ને ?” એ વિચારથી વારંવાર ભ્રષ્ટ થવા લાગે. 8 આ અતિભયંકર દોષ છે.
(૩) ગુરુતત્ત્વ વિનિશ્ચય વગેરે ગ્રંથોમાં કહ્યું છે કે “જેઓ એમ બોલે કે આ કાળમાં સાધુપણું છે જ નહિ. કોઈ સાચી સાધુતાને ધરાવતું નથી. તો એવું બોલનારને ચતુર્વિધ સંઘમાંથી બહાર કાઢી મૂક્યો. એ શાસનનો છે શત્રુ છે. છે એટલે આપણા દોષોને જોઈને પશ્ચાત્તાપ-પ્રાયશ્ચિત અવશ્ય કરવા. પણ શાસ્ત્રકારોએ જે સાધુતાની વ્યાખ્યા છે બતાવી છે. એ બરાબર વિચારી એ પ્રમાણે જો જીવનમાં કંઈપણ હોય તો સમજવું કે “ગમે તેવા જઘન્યકક્ષાના પણ સાચા સાધુ અમે હોઈ શકીએ. અમે કદાચ નહિ હોઈએ તો બીજા અનેક સંયમીઓ આ હળાહળ કળિયુગમાં જ પણ છઠ્ઠી ગુણસ્થાનના માલિકો છે જ.”
શિષ્ય : તમે મને એ સાધુતાની વ્યાખ્યા બતાવશો ? ગુરુ : અવશ્ય. શુભભાવપૂર્વક, પોતાની શક્તિ પ્રમાણે જિનાજ્ઞાનું પાલન કરનારો આત્મા સુસાધુ કહેવાય.
અભવ્યો વગેરે સંપૂર્ણપણે જિનાજ્ઞાનું પાલન કરનારા હોવા છતાં પણ શુભભાવ=મોક્ષની ઈચ્છા, જ દોષક્ષયની ભાવના ન હોવાથી તેઓ સુસંયમી ન બને. હું તો સમ્યગ્દષ્ટિઓ, સંવિગ્નપાલિકો શુભ ભાવપૂર્વક કેટલીક જિનાજ્ઞાઓ પાળતા હોવા છતાં શક્તિ પ્રમાણે 8 પાળતા ન હોવાથી તેઓ પણ સુસાધુ ન કહેવાય.
SEEEEEEE
ELECT
CECECECECECECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
દદદદદ
EESEEEEE
સંચમ રંગ લાગ્યો - ઉપપદ સામાચારી ૦ ૨૫૮

Page #264

જ
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
wowowowowowa
ણ
જી ઉપસંપદ્ સામાચારી | Rઆ વ્યાખ્યાનું નિરૂપણ કરનાર ઉપદેશમાલાની આ રહી એ અણમોલ ગાથાઓ :
जो हुज्ज उ असमत्थो, रोगेण व फुरिओ जरिअदेहो, सव्वमवि जहाभणिअं कयाइ न तरिज्ज काउं जे । सो वि य निपयपरक्कमववसायधिइबलं अगृहंतो, मुत्तूण कूडचरिअं जइ जयंतो अवस्स जई ॥
- ૩૮૩/૩૮૪ છે છે જે સંયમી શરીરથી નબળો હોય, રોગોથી ઘેરાયેલો હોય, ઘરડો થઈ ગયો હોય અને માટે પ્રભુએ જેટલી છે 8 આજ્ઞાઓ પાળવાની કહી છે. એ આજ્ઞાઓ એ જ પ્રમાણે પાળવા જે સમર્થ ન હોય, તો પણ જો એ પોતાની
શારીરિકશક્તિ અને માનસિક બળને છુપાવ્યા વિના કુડ-કપટને દૂર કરીને શક્તિ પ્રમાણે જિનાજ્ઞાઓના 8 પાલનમાં યત્ન કરે તો તે અવશ્ય સુસાધુ જ જાણાવો.
ધારો કે એક સંયમીનો ખોરાક ૧૬ રોટલી છે. બીજા કોઈક સંયમીનો ખોરાક ૧૦ જ રોટલી છે. તો ૧૬ 8 રોટલી ખોરાકવાળો સંયમી ૧૬ રોટલી ખાઈને વિહારાદિ બધા કાર્યો સુખેથી કરી શકશે. અને ૧૦ રોટલી * ખોરાકવાળો સંયમી પણ ૧૦ રોટલી ખાઈને પહેલા સંયમીની જેમ જ વિહારાદિ બધા કાર્યો સુખેથી કરી શકશે. # ૧૬ રોટલી ખાનારો વધુ કામ કરે અને ૧૦ રોટલી ખાનારો ઓછું કામ કરે એવો કોઈ નિયમ નથી. જેનું શરીર 8 જેટલી રોટલી પચાવવાની શક્તિ ધરાવે, એ એટલી રોટલી ખાઈ રોજીંદા કામો કરી શકે.
એમ જે આંબિલ કરવાની શક્તિવાળો હોય એ આંબિલ કરીને મોક્ષમાર્ગમાં આગળ વધે. પણ જેની # શ આંબિલ કરવાની શક્તિ બિલકુલ ન હોય, તો એ એકાસણા કરે તો ય આંબિલ કરનારાની માફક જ એટલો છે એ જ મોક્ષમાર્ગમાં આગળ વધી શકે. જી રે ! જેની શક્તિ માત્ર નવકારશી જ કરવાની હોય. પોરિસી કરવાની પણ જેની શક્તિ ન હોય. તો એવો 8 સંયમી નવકારશી માત્ર કરે તો પણ એ આંબિલ કરનારાની માફક જ મોક્ષમાર્ગમાં આગળ ધપે. છે પણ ૧૬ રોટલીના ખોરાકવાળાને ૧૦ જ રોટલી ખાવા મળે, તો એનું શરીર નબળું પડે. એ વિહારાદિ કાર્યોમાં ઢીલો પડી જાય. હવે આ ૧૬ રોટલીવાળો પણ ૧૦ રોટલી ખાય છે. અને ૧૦ રોટલીવાળો પણ ૧૦ છે રોટલી ખાય છે. એટલે એ રીતે બે ય એકસરખા ખોરાકવાળા છે. પરંતુ ૧૬ રોટલીવાળો ૧૦ ખાઈને નબળો શ પડે. જ્યારે ૧૦ વાળો ૧૦ ખાઈને નબળો ન પડે. 8 એમ જેની એકાસણું જ કરવાની શક્તિ છે. તે એકાસણું કરે તો એનો આત્મા મોક્ષમાર્ગમાં આગળ ધપે. છે પણ જેની શક્તિ ઉપવાસના પારણે ઉપવાસ કરવાની કે રોજ આંબિલ કરવાની છે એ પણ રોજ એકાસણું કરે 8 તો રોજ એકાસણા કરતો હોવા છતાં એણે શક્તિને ગોપવી હોવાથી એ દોષનો ભાગીદાર બને. એના આ સંયમપરિણામ હાનિ પામે. 8 આશ્ચર્ય તો એ છે કે ૧૬ રોટલીની શક્તિવાળો ૧૨ રોટલી વાપરે તો ૧૦ રોટલીવાળા કરતા ૨ રોટલ # વધારે ખાધી હોવા છતાં ૧૦ વાળો નબળો નહિ પડે. પણ આ ૧૨ રોટલીવાળો નબળો પડશે.
એમ અમના પારણે અઠ્ઠમ સાવ સહેલાઈથી કરી શકે એવા અત્યંત સક્ષમ દેહવાળો સંયમી આંબિલો છે 8 જ કરતો હોય તો એકાસણા કરનારા કરતા વધુ ઊંચો તપ હોવા છતાં શક્તિને નિગૃહન કરનારો બનવાથી જ ચારિત્રપરિણામની શુદ્ધિને પામી શકતો નથી.
આ માત્ર યુક્તિથી પદાર્થને બેસાડી દેવાની વાત નથી. આપણે જ આપણા જીવનમાં આવા અનુભવો છે
EEEEEEE
CCEEGOOOOOTEEEEEEEEECCECECECECERCORECCEEG
EEEEEEE
સંચમ રંગ લાગ્યો - ઉપસંપ સામાચારી - ૨૫૯ Singers across G EEG Egggggggggggggggggle

Page #265

EEEEEEE
હssessage
s
ઉપસંપદ્ સામાચારી ન કરીએ છીએ. ૯૦ વર્ષનો વૃદ્ધ સાધુ વાડામાં ઠલ્લે જાય તો ય કોઈ એને ઠપકો નહિ જ આપે. પણ ૨૪ વર્ષનો છે. યુવાન સાધુ એક કીલોમીટર દૂર નિર્દોષ અંડિલભૂમિ હોવા છતાં પ્યાલામાં જઈને ઘાસ વગેરે ઉપર કે શુદ્ધ છે
જમીનમાં પરઠવશે તો ય સાધુઓ કહેશે કે “અલા ! નજીકમાં જગ્યા મળે જ છે ને? આમ પરઠવે છે શા માટે? A છે આ ખોટા સંસ્કાર કહેવાય.” આ ૧૦૪ ડીગ્રી તાવવાળો સંયમી ચોમાસી ચૌદશના દિવસે બેસણાનું પચ્ચખ્ખાણ માંગે તો પણ ગુરુ એને છુટ્ટી 8 નવકારશી કરાવે. અને એ જ વખતે રોજ એકાસણા કરનારો સાધુ ત્યારે પણ એકાસણાનું પચ્ચખાણ માંગે છે તો ગુરુ કહેશે જ કે “આવડા મોટા દિવસે પણ એક આંબિલ કરવાની ભાવના નથી થતી ? આ કેવી તમારી & શિથિલતા?” # હરણિયાનું ઓપરેશન કરાવી ચૂકેલો સંયમી એક ઘડો પાણી લેવા જતો હોય તો પણ ગુર અટકાવે કે “તને છે
દુઃખાવો થશે. ન જઈશ” અને સક્ષમ સાધુને ઘડા લાવવાનું કામ સોંપવામાં આવે અને એ ના પાડે, તો ગુર છે જ ખખડાવી પણ દે કે “કામચોર છો, તમે ? સાધુઓની ભક્તિ નથી કરવી ? પાણીના ઘડા લાવવામાં શરમ આવે આ છે ?”
આ દરેક પ્રસંગમાં ચોખુ જોવા મળે છે કે શક્તિને ગોપાવનારો સંયમી નિંદનીય બને છે. જ્યારે શક્તિ છે જ ન હોવાને લીધે ઓછું સંયમ પાળનારો સંયમી નિંદનીય નથી બનતો. અરે ! એ વૃદ્ધ સાધુ જાતે નીચે વાડામાં છે
પ્યાલો મુકવા જતા હશે તો સાધુઓ એના સ્વાવલંબનની પ્રશંસા કરશે. ૧૦૪ ડીગ્રીવાળાને બેસણાનું પચ્ચ. માંગતો જોઈ સાધુઓ એની અનુમોદના કરશે. હરણિયાવાળા સાધુને એક ઘડો પાણી લાવવા પણ તૈયાર થતો છે જોઈ સંયમીઓ એની સરાહના કરશે. R. આ ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે “કોણ કેટલા આચારો પાળે છે ?” એ મહત્વનું નથી. પરંતુ “કોણ શક્તિ ફોરવે છે? શક્તિનું નિગૂહન નથી કરતો?” એ અત્યંત મહત્વનું છે.
એટલે હવે સંયમીઓએ પોતાના જીવનમાં પણ એ નથી જોવાનું કે, “હું કેટલા આચારો પાળું છું? હું છે આંબિલાદિ કરું છું કે નહિ ?” એ જુઓ તો ય મુખ્ય તો એ જ જોવાનું છે કે “એવા ક્યા સંયમયોગો છે ? A છે જે મારી શક્તિ હોવા છતાં હું નથી આચરતો ? “જિં સદા ન સમાયોનિ” { દા.ત. “હું આંબિલ કરું તો મને વાયુ થાય છે, જડતા આવે છે. તો ભલે હું આંબિલ ન કરું. પણ
એકાસણામાં રોટલી-શાક-દાળ-ભાત અને વધુમાં વધુ દૂધ વાપરું તો તો મારું શરીર ચાલે જ છે ને? તો પછી છે મારે મીઠાઈઓ, ફરસાણો, ફળો વગેરે તો છોડી જ દેવું જોઈએ. આંબિલ ન કરું એ મારી શક્તિ ન હોવાને 8 લીધે ચાલશે. પણ મીઠાઈ વગેરેનો ત્યાગ ન કરું તો મારી શક્તિ હોવાને લીધે ન ચાલે. કમસેકમ મહીનામાં # ૩ કે ૫ દિવસથી વધારે દિવસ ન વાપરવાની પ્રતિજ્ઞા મારે લેવી જોઈએ.”
એમ “સ્થડિલભૂમિ બે કી.મી. દૂર હોય તો મારી શક્તિ ન હોવાથી, તડકો અને થાક પુષ્કળ લાગતા છે જ હોવાથી ભલે ત્યાં ન જાઉં. પણ એટલે કાયમ માટે વાડામાં જ જવું એ પણ યોગ્ય નથી. મારે નિયમ લેવો શું જોઈએ કે પોણો કિ.મી. સુધીમાં જ્યાં અંડિલભૂમિ મળે ત્યાં મારે બહાર જ જવું. આટલી તો મારી શક્તિ
EEEEEEEEEEE
ECECECCHEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
હું રાત્રે ૧૨ વાગ્યા સુધી સ્વાધ્યાય કરું અને સવારે પાંચ વાગે ઉઠી જાઉં, તો તો મારું માથું દુઃખવા છે જ લાગે. તાવ આવી જાય. મારે ૬ થી ૭ કલાકની ઉંઘ વિના શરીર ટકતું નથી. તો ભલે ૧૨ વાગ્યા સુધી પાઠ ન કરું. પણ ૧૦.૩૦ કે ૧૧ વાગ્યા સુધી પાઠ કરું તો મને ૬-૭ કલાકની ઉંઘ મળી જ રહે છે. એટલે ૧૨
સુધી સ્વાધ્યાય ન કરે એ ચાલશે. પણ ૧૦-૧૧ વાગ્યા સુધી પણ સ્વાધ્યાય ન કરે એ તો ન જ ચાલે. આ લડાઈ
. . .
:- - સંચમ રંગ લાગ્યો - ઉપસંપદ સામાચારી ૦ ૨૬૦
TECHTECO

Page #266

EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
RSSSSSSSSSSSSSSSSSS ઉપસપ સામાચારી. આ કેમકે મારી શક્તિ છે. છે “શિયાળામાં ઠંડી વગેરેને કારણે વિહારમાં ત્રણ કામળીઓ કે ધાબડા રાખવા પડે છે. આટલું બધું ઉંચકીને 8 ચાલવાની શક્તિ નથી. એટલે સાઇકલવાળો કે લારીવાળો માણસ સાથે રાખ્યો છે. વૃદ્ધ ગુરુ વગેરેની ઘણી
બધી ઉપાધિ અમારાથી ઉંચકી જ શકાતી ન હોવાથી એ માણસ રાખ્યો તો એ હજી ય બરાબર. પણ મારી ઝોળી, આ સંથારો વગેરે ઉપધિ, દાંડામાં પ્યાલો, અમુક પુસ્તકો ઉંચકવાની શક્તિ તો મારી છે જ. માણસ રાખ્યો એટલે હું બધું જ એને સોંપી ન દેવાય. ગુરુ મહારાજની પુષ્કળ ઉપધિ કે મારી વધારાની કામળી | ધાબડો ભલે
સાયકલવાળાને આપું. પણ બાકી તો મારી જેટલી શક્તિ હશે એટલી ઉપધિ જાતે જ ઉચકીશ.” છે શિષ્ય ! આવા તો સેંકડો દષ્ટાન્તો છે. જેમાં સંયમીઓ તે તે યોગોમાં સંપૂર્ણ શક્તિમાનું ન હોવા છતાં છે છે આંશિક શક્તિવાળા તો છે જ. છતાં તેઓ એ આંશિક શક્તિ પણ ન ફોરવે તો તેઓ સાધુપરિણામ ગુમાવે. છે જ્યારે ૧૦ થી ૫ વાગ્યા સુધી ઉંઘવા છતાં ૧૦ વાગ્યા સુધી રીતસર સ્વાધ્યાય કરે, સાયકલવાળો માણસ રાખવા છે 8 છતાં પોતાની શક્ય એટલી ઉપધિ તો જાતે જ ઉપાડે. શક્તિ ન હોવાને લીધે આંબિલો ન કરવા છતાં છે 8 +નવકારશી કરવા છતાં મીઠાઈ વગેરેનો ત્યાગ કરી દે. તો એ અવશ્ય આ કાળનો સુસંયમી ગણાય. # શિષ્ય ! જો તું બાહ્ય આચારને સંયમ માનવાની ભૂલ કરીશ. તો ઘણાને અન્યાય કરી બેસીશ. પણ આંતર આ પરિણતિને સંયમ માનીશ. તો દરેક સ્થળે સાચો ન્યાય કરી શકીશ. છે જેમ ધન કમાવવાની ઈચ્છાવાળો સતત એ જ ઈચ્છા કરે કે “વધારે ધન શી રીતે કમાવાય ?” ભલે એ જ જે મૂડી પ્રમાણે ધંધો નાનો કરે. છે જેમ પરીક્ષા આપનારા વિદ્યાર્થીઓની ઈચ્છા તો એ જ હોય કે “મારો પ્રથમ નંબર આવે.” ભલે એ 8 મંદબુદ્ધિના કારણે ઓછા ગુણાંક લાવે. છે તેમ સુસંયમીની ભાવના એક જ હોય કે, “હું વધુને વધુ સારી રીતે વધુ ને વધુ જિનાજ્ઞા પાળું?” ભલે છે એ અશક્તિના કારણે ઓછી જિનાજ્ઞા પાળે. અવિધિવાળી જિનાજ્ઞા પાળે. # બસ, આવો વધુ ને વધુ સારી રીતે, વધુ ને વધુ જિનાજ્ઞા પાળવાનો ટળવળાટ જ્યાં દેખાય ત્યાં એને છે 8 સુસંયમી માની હૃદયથી નમી પડજે. ભલે એનો આચાર ઘણો ઓછો હોય. શું પણ જ્યાં આવો ટળવટળાટ ન દેખાય ત્યાં જિનાજ્ઞાપાલન હોય તો પણ ત્યાં સંયમપરિણામની હાજરી 8 માની શકાતી નથી.
સાવધાન ! આ બધું સાંભળી કોઈ પોતાની જાત સાથે છેતરપીંડી ન કરે. “મારી શક્તિ નથી. માટે હું છે નથી કરતો, બાકી મારી ભાવના તો છે જ.” એવા વિચારોથી જાતને છેતરશો નહિ. આ ભયંકર બાબત છે. ૪ - તમારી સામે ત્રણ વસ્તુ રજૂ કરે છે : (૧) શક્તિગોપન (૨) શક્તિ-ઉલ્લંઘન (૩) શક્તિ વધેન. 8 એમાં પોતાની શક્તિ છપાવવી, શક્તિ હોવા છતાં જિનાજ્ઞાઓ ન પાળવી એ શક્તિગોપન તો ખરાબ
છે જ. એમ જેટલી શક્તિ હોય એના કરતા ઘણું વધારે કરવાનો પ્રયત્ન કરવો એ શક્તિ-ઉલ્લંઘન પણ 8 નુકશાનકારી છે. 8 દશ રોટલી ખાવાની શક્તિવાળો સંયમી એક સાથે સોળ રોટલી ખાય તો એણે શક્તિનું ઉલ્લંઘન કર્યું છે આ કહેવાય. એ માંદો પડે, અપચો થાય એ નક્કી છે.
એમ જેનાથી નવકારશી પણ માંડ થતી હોય, તે ઉલ્લાસમાં આવી આંબિલની ઓળીઓ ઉપાડી લે તો છે 8 ખેંચી-ખેંચીને ઓળી કરી લે તો ય પછી માંદગી વગેરેમાં પટકાય એવી શક્યતાઓ ઘણી જ છે.
CEEEEEEEEEEEEEEEE CEEEEEEEEEEEEEEE
ತುತುತ
સંયમ રંગ લાગ્યો - ઉપસપ સામાચારી ૦ ૨૧

Page #267

gssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssss ssss ઉપસંપદ્ સામાચારી &
ગૌતમપૃચ્છા જેવા સામાન્ય ગ્રંથ પણ વાંચવાની શક્તિ વિનાનો સંયમી સીધો જ સાદુવાદ રહસ્ય વગેરે છે અતિકઠિન ન્યાયગ્રંથોનો અભ્યાસ કરવા બેસી જાય તો સર્વોત્કૃષ્ટ પાઠક હોય તો ય પેલો પરેશાન જ થવાનો છે
ચાર ઘડા પાણી લાવતા પણ જેને શ્વાસ ચડી જતો હોય એ દીક્ષાદિવસે ઉલ્લાસમાં આવી માંડલીના ૪૦ છે | ઘટા પાણી લાવવાની ભક્તિનો લાભ લે તો છેવટે શું થાય ? બીજા દિવસથી આખી માંડલીએ એની દિવસો છે
સુધી ભક્તિ-સેવા કરવાનો વારો આવે. | Sleep-dishના રોગવાળો સયંમી સ્વામિવાત્સલ્યના સ્થાને એક સાથે પંદર-વીસ સાધુઓની ગોચરી 8 હું એકલો લઈ આવવાનો લાભ લે તો શું થાય? કદાચ આખી જિંદગી માટે સામાન્યગોચરી લાવવાની પણ શક્તિ છે 8 ગુમાવી બેસે. છે મહોપાધ્યાયજીએ સાડા ત્રણસો ગાથાના સ્તવનમાં આ વાત કરી જ છે કે : “ઉચિતક્રિયા નિજ શક્તિ છાંડી, 8 છે જે અતિવેગે ચડંતો. તે ભવસ્થિતિ-પરિપાક થયા વિણ જગમાં દીશે પડતો.” પોતાની શક્તિને અનુસારે જ કાર્યો છે શું કરવા ઉચિત છે. એ કરવાને બદલે શક્તિને ઓળંગીને જે ખૂબ ઝડપથી આગળ વધવા જાય છે તે બિચારો એનો છે કાળ પાક્યો ન હોવાથી પાછો પતન પામ્યા વિના રહેતો નથી.
લોકમાં પણ માટે જ કહેવત છે કે “મૂડી પ્રમાણે ધંધો કરવો. વ્યાજના પૈસે ધંધો કરનારાઓ જોખમમાં છે
EEEEEEEEEE
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEECECECECEEEEEEEEEEECEECCCCCCCEECEEEEEEEEEEEELCG
એટલે શક્તિ-ઉલ્લંઘન પણ ખોટું છે. મારે જે અગત્યની વાત કરવી છે, તે છે “શક્તિવર્ધન”
એકવાર આંબિલ કરવાથી નબળાઈ, અશક્તિ આવી જવાથી કાયમ માટે આંબિલ છોડી ન દેવાય. ગાથા છે. આ ગોખવાનો પ્રયત્ન કરવા છતાં ન ગોખાય, ભુલાઈ જવાય એટલે કાયમ માટે ગાથા ગોખવાની જ છોડી ન દેવાય.
પણ જેમ ઓછી મૂડીવાળાઓ શરૂઆતમાં ઓછી મૂડી પ્રમાણે ધંધો કરે. ધીમે ધીમે મૂડી વધારતા જાય. ૪ 8 જેમ જેમ મૂડી વધે એમ એમ ધંધો પણ વધારતા જાય. ૧૦૦ . ની મૂડીવાળો એક જ ધડાકે કરોડ રૂ.નો છે 8 ધંધો ભલે ન કરે. પણ વધતો વધતો પાંચ-દશ વર્ષે કરોડ રૂા.નો ધંધો કરતો થઈ પણ જાય.
૧૦ જ રોટલી ખાનારો એક જ દિવસમાં ૧૬ રોટલી ખાતો ભલે ન થાય. પણ ચાર-ચાર દિવસે અડધી- 8 8 અડધી રોટલી વધારતો જાય તો શક્ય છે કે મહીના બાદ ૧૬ રોટલી પચાવતો થઈ જાય.
એમ નવકારશી કરનારો સંયમી અચાનક આંબિલ પર ચડે, તો પાછો પડે એ શક્ય જ છે. પણ ત્રણ ટાઈમ વાપરવાને બદલે, બેસણા શરૂ કરે પછી ધીરે ધીરે સવારે માત્ર ખાખરા-દૂધ જ વાપરતો થાય. ધીરે ધીરે માત્ર 8 8 દૂધ જ વાપરતો થાય. પછી નવકારશીમાંથી પોરિસી પચ્ચ. કરે. એમ કરતાં બે-ચાર મહિને એ એકાસણા કરતો કે & થઈ શકે છે.
અત્યાર સુધી વિહારમાં એકપણ વસ્તુ ન ઉંચકનાર સંયમીને હવે સ્વાવલંબી બનવાની ઈચ્છા થાય તો પહેલા જ દિવસથી, ઝોળી-તરપણી, પુસ્તકોનો થેલો, ઉપધિનો વીંટીયો, પ્યાલો વગેરે બધું એ સંયમી ભલે છે ન ઉંચકે પણ શરૂઆતમાં નાની ત્રણ-ચાર પાત્રીઓ ઉંચકતો થાય. પછી તરપણી ઉંચકે. વીંટીયો બાંધતો થાય છે એમ કરતાં બે મહીને એ સહેલાઈથી પોતાની બધી જ ઉપધિ જાતે ઉપાડતો થઈ જાય.
આવું તો પાણી લાવવું, ગોચરી લાવવી, મોટા કાપ કાઢવા, વગેરે તમામ બાબતોમાં સમજી લેવું. એટલે જે સંયમીઓ એમ કહેતા હોય કે, “અમારી શક્તિ નથી, માટે અને તે તે સંયમયોગો પોળી શકતા ?
સંચમ રંગ લાગ્યો - ઉપસંપ સામાચારી ૦ ૨૨

Page #268

EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEECEEEEEEEEEEEEEEECECECECECECECECECCHIWWECOMMEEEEEEEEEEEEE
gggggggggggggggg ઉપસંપદ્ સામાચારી ) નથી.તેઓ ભલે આ વાતમાં સાચા હોય. પણ એમની ફરજ આ જ છે કે તેઓ શક્તિને વધારવાનો પ્રયત્ન E 8 કરે. પ્રાય: કોઈપણ બાબત એવી નથી કે જેમાં ધીરે-ધીરે શક્તિ વધારવામાં આવે તો એમાં સફળતા ન મળે.” છે
જેઓ અશક્તિ હોવાનું બહાનું કાઢે છે અને શક્તિ વધારવાનો પ્રયત્ન કરતા નથી. તેઓ સાચા આ બહાનાવાળા હોય તો પણ સંયમપરિણામની શુદ્ધિને પામી શકતા નથી. છે આ બધાનો સાર એટલો જ કે સંયમીના જીવનમાં આચારપાલન ઓછું-વતુ હોય એ મહત્વનું નથી. પરંતુ B શક્તિગોપન અને શક્તિ-ઉલ્લંઘન ન જ હોવા જોઈએ.
આ બે ન હોય એટલાથી પણ નહિ ચાલે પણ સાથે શક્તિવર્ધન હોવું જોઈએ. મેં ઘણા જ વિસ્તારથી આ શક્તિ અંગેની બાબત તને સમજાવી છતાં હજી એમાં ઘણું ઘણું કહેવાનું બાકી જ છે. પણ એ કહેતો નથી.
આપણે મૂળ વાત ઉપર આવીએ.
આચાર્યની વાચના આપવાની શક્તિ હોવા છતાં જો એ ન આપે તો શક્તિનિગૂહન કરનારા હોવાથી છે 8 સુસંયમી ન ગણાય. R શિષ્ય : ગુરુ વાચના ન આપે એટલે કંઈ ઉંઘી નથી જવાના. વાતચીતોમાં સમય પસાર નથી કરવાના. છે પરંતુ તેઓ જાપ-સ્વાધ્યાય-ચિંતનાદિ જ કરવાના છે. એટલે એમણે પોતાની શક્તિ વાચનામાં ભલે ન વાપરી છે
પણ બાકીના શુભકાર્યોમાં તો વાપરી જ. માટે એમને શક્તિ-નિગૂહનનો દોષ લાગતો જ નથી. છેગુરુ : હસવું આવે એવી તારી વાત છે. જે ગુરુ વાચનાની શક્તિ હોવા છતાં, એ શક્તિનો ઉપયોગ બીજા છે બધા શુભ એવા પણ કાર્યોમાં કરે એ ગુરુ મુર્ખ=અવિવેકી ગણાય. વાચના=વ્યાખ્યાન એ તો રત્નોનો વેપાર છે
છે. એ સિવાયના બાકીના કાર્યો ગુરુ માટે ચણા-મમરાના ધંધા જેવા છે. રત્નોનો વેપાર શક્તિ હોવા છતાં ન 8 કરે એ તો મૂર્ખ જ ગણાય ને ? ગુર પાઠ-વ્યાખ્યાન-વાચના આપવામાં જેટલા હોંશિયાર અને ઉત્સાહી હોય છે જ એના કરતા સોમાં ભાગ જેટલી હોંશિયારી કે ઉત્સાહ એમનો બીજા કાર્યમાં ન હોય. એટલે બીજા કાર્યોમાં છે આવડત ન હોવાથી અને ઉત્સાહ પણ એવો ન જાગવાથી ત્યાં આમ પણ વિશેષ લાભ નથી થવાનો.
કદાચ આવડત ઉત્સાહ હોય તો પણ ચણા-મમરાના ધીકતા ધંધાની કમાણી કેટલી ? અને રત્નોના વેપારની કમાણી કેટલી ? છે એટલે વાચના આપવાની શક્તિ જે ગુરુ પાસે હોય એણે વાચના આપવી જ. એને છોડીને બીજા યોગો છે સાધવાનો વિચાર ન કરવો.
વ્યાખ્યાન લેવાની વિધિના વર્ણનમાં આપણે જોઈ ગયા કે સંયમીઓ ગુરુ માટે બે પ્યાલા મૂકે. (૪) ત્યારબાદ વ્યાખ્યાન સાંભળનારા નાના-મોટા તમામ સંયમીઓ વાચનાદાતાને=વિદ્યાગુરુને વંદન કરે છે એ વંદન પણ સામાન્યવંદન નહિ, પણ વાંદણાસૂત્ર દ્વારા વંદન કરે. (અત્યારે આ વિધિ નથી દેખાતી. પાઠ 8 આપનાર જો નાનો હોય તો પાઠ લેનારા વડીલો એને વંદન ન કરે પણ સ્થાપનાચાર્યને વંદન કરી લે” એ 8 પ્રમાણે અમારી સામાચારી છે. આ બાબતમાં દરેક સંયમી પોતાના ગુરુની સૂચના પ્રમાણે જ કરે.) *
(૫) ત્યારપછી વિદ્ગોના નાશને માટે બધા કાયોત્સર્ગ કરે. વિદ્યાગુર થાકી જાય, પાઠ લેનારાઓને જ ઉંઘ આવે, અસક્ઝાય થઈ જાય... વગેરે ઘણા વિનો છે. આવા કોઈપણ વિઘ્નો દ્વારા પાઠ બંધ ન થાય. વ્યાખ્યાન ખૂબ જ સારું ચાલે એ માટે બધા કાયોત્સર્ગ કરે. (અત્યારે આ વિધિ દેખાતી નથી. વિદ્યાગુર કે જે વડીલ હોય છે તે નવકાર બોલી મંગલ કરે છે.)
શિષ્યઃ વ્યાખ્યાન પોતે જ મહામંગલ છે. એના માટે વળી આ બીજું મંગલ કરવાનું શું કામ છે ?
સંયમ રંગ લાગ્યો - ઉપસંપ સામાચારી ૦ ૨૬૩

Page #269

FERECEEEEEEEEEEEEEEEEECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
gssssssssssssssss
s s ઉપસંપદ્ સામાચારી દp 8 ગુરુ : મંગલની હાજરી માત્રથી કામ ન થાય. પણ મંગલની હાજરી ઉપરાંત મંગલનું જ્ઞાન હોય તો જ આ આ મંગલ દ્વારા વિનોનો વિનાશ થાય. વ્યાખ્યાન પોતે મંગલ રૂપે હાજર હોવા છતાં શ્રોતાઓને તો “આ મંગલ છે # છે” એવું જ્ઞાન નથી. એટલે મંગલ હાજર હોવા છતાં શ્રોતાઓના વિનોનો ક્ષય ન થાય. પણ મંગલ સ્વતંત્ર રીતે કરવામાં આવે તો “અમે મંગલ કર્યું” એવો શિષ્યોને બોધ થાય. અને એટલે પછી વિનોનો ક્ષય થાય.
મંગલને જો કોઈ અમંગલરૂપે માને, તો એને અમંગલનું જ ફળ મળે. દા.ત. સામેથી સુસયંમી આવતા છે જ હોય તો એ મહામંગળ કહેવાય. પણ ગાડીમાં જનારો નાસ્તિક વિચારે કે “મુંડીયાને જોયો છે એટલે નક્કી કંઈક આ ખરાબ થશે” તો ખરેખર એનો અકસ્માતુ વગેરે કોઈ અમંગળ થાય પણ ખરું. એટલે સાચા મંગલની હાજરી છે તો જોઈએ જ પણ એ ઉપરાંત “આ મંગલ છે” એવા પ્રકારની બુદ્ધિ પણ જો ઈએ. અને એ માટે જ કાયોત્સર્ગાદિ R રૂપ સ્વતંત્ર મંગલ કરવામાં આવે છે. છે (૫) કાયોત્સર્ગ બાદ વિદ્યાગુરુને પાછા વંદન કરીને એમની વધારે નજીકના કે વધારે દૂરના સ્થાને બેસવાનું જ છોડીને ઉચિત સ્થાને બેસે.
શિષ્ય ઃ વધુ નજીક કે વધુ દૂર કેમ ન બેસવું? છે ગુરુ એના કારણ હું તને બતાવીશ. પણ એની સાથે જ “શિષ્યોએ પાઠ લેતી વખતે કયા કયા વિનયો સાચવવા જોઈએ ?” એ પણ તને બતાવીશ.
(અ) ગુરુની ઘણી નજીકમાં બેસે તો ગુરુને પ્રશ્નાદિ પૂછતી વખતે ગુરુ ઉપર ઘૂંક ઉડે, ઉવાસાદિ પણ છે & લાગે. શિષ્યના પગ ગુરુને લાગી જાય. ગુરુના આસન-ઉપાધિ વગેરેને શિષ્યનો પગ લાગે, શિષ્યના મેલા વસ્ત્રો છે 8 ગુરુના શરીર, ઉપધિ વગેરેને લાગે. આ બધા ઘણા દોષો લાગવાની શક્યતા હોવાથી ગુરની અત્યંત નજીક છે R ન બેસવું. છે (બ) ગુરુથી બહુ દૂર બેસે તો ગુરુના શબ્દો સ્પષ્ટ ન સંભળાય અથવા ગુરુએ વધારે મોટેથી બોલવું પડે છે છે એમાં ગુરુને પરિશ્રમ પડે. છે (ક) વાચનામાં-પાઠમાં આડી-અવળી નજર ન નાંખવી, એક ધાર્યું ગુરુના શબ્દોમાં ધ્યાન આપવું. “કોણ 6 # આવ્યું-ગયું?” વગેરે તરફ લક્ષ્ય ન આપવું.
(ડ) પાઠમાં સંયમીઓએ પરસ્પર વાતચીત ન કરવી. ચાલુ પાઠે બીજા પુસ્તકો-ટપાલો વગેરેમાં નજર ન છે & કરવી. | (ઈ) ગુરુ આવે એ પહેલા જ શિષ્ય હાજર થઈ જવું.
આ બધા વિનયો શિષ્યોએ સાચવવા જોઈએ.
નીતિવાક્ય છે કે “રાજા, અગ્નિ, ગુરુ અને સ્ત્રી એનો ગાઢ સંપર્ક કરો તો એ આપણા જ નાશને માટે થાય. એનાથી ઘણા દૂર રહો તો એનાથી થનારા લાભો ન થાય. એટલે એમની ખૂબ નજીકમાં રહેવું કે ઘણા & દૂર રહેવું એ બે ય ખરાબ છે.” શું આવશ્યક નિર્યુક્તિ કહે છે કે સંયમીઓએ ગુરુની વાચના સાંભળતી વખતે ઉંઘ, વિકથા છોડી દેવી. હાથ રે છે જોડીને વાચના સાંભળવી. હૃદયમાં પુષ્કળ બહુમાનભાવ ધારણ કરવો. મુખ ઉપર હર્ષોલ્લાસ, ઉત્કંઠા પ્રગટ છે જ કરવા અને એના દ્વારા ગુરુને પણ હર્ષિત કરવા. છે જે શિષ્યો ગુરુ પ્રત્યે ટોચકક્ષાના વિનય અને ભક્તિને ધારણ કરે છે તેઓ ગુરુને આનંદ પહોંચાડે છે અને છે છે તે શિષ્યો ખૂબ જ ઝડપથી પુષ્કળ શાસ્ત્રજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરનારા બને છે.
સંયમ રંગ લાગ્યો - ઉપસંપદ સામાચારી ૦ ૨૪

Page #270

IIIIII Bee ઉપસંપર્ સામાચારી (૬) વાચના પૂરી થાય એ પછી સાધુઓ માત્રુ જઈ આવે અને પછી પાછા એ જ સ્થાને ભેગા થાય અને અનુભાષકને બધા જ વંદન કરે.
શિષ્ય : અનુભાષક એટલે શું ?
ગુરુ : પૂર્વના કાળમાં એવી વ્યવસ્થા હતી કે આચાર્ય પાઠ આપે, એ પછી તરત જ બધા સંયમીઓ ત્યાં જ એનું પુનરાવર્તન કરે. એમાં એક સૌથી વધુ હોંશિયાર સંયમી બધાને ગુરુના કહેલા પદાર્થો સ્પષ્ટ કરી આપે. જેને જે શંકા હોય તે દૂર કરી આપે. ગુરુની વાચના બાદ એ જ પદાર્થોનો પુનઃ પાઠ કરાવનાર સાધુ એ અનુભાષક કહેવાય.
આ વ્યવસ્થાથી ઘણો જ લાભ થતો. ગુરુ પાસે લગભગ બધા પદાર્થો સ્પષ્ટ થઈ જ ચૂક્યા હોય. અને તરત બીજીવાર એ પદાર્થોનો પાઠ થઈ જાય એટલે તે પદાર્થો દઢ બને. વળી ગુરુની સામે પ્રશ્નો ક૨વામાં ક્ષોભ અનુભવતાં સંયમીઓ અનુભાષકને બધા પ્રશ્નો પૂછી લઈ શંકાઓ દૂર કરે.
આ રીતે અનુભાષક એ ગુરુના સ્થાને આવે છે. એટલે બધા જ પાઠ લેનારા સંયમીઓ અનુભાષકને વંદન
કરે.
અનુભાષક એ જ બની શકે કે જે હોશિયાર હોય. બધા પદાર્થો સમજાવવા માટે સમર્થ હોય. એ નાનો હોય તો ય બાકીના વડીલો એને ત્યારે વંદન કરે. (આ પ્રાચીન વિધિ હતી.)
::
શિષ્ય : જિનેશ્વરદેવની આજ્ઞા એ છે કે “જ્યેષ્ઠને=મોટાને નાના સંયમીએ વંદન કરવું.' અહીં મોટો ત્રણ રીતે ગણી શકાય. (૧) દીક્ષાપર્યાયથી (૨) ઉંમરથી (૩) જ્ઞાનથી.
તમે અહીં “જ્ઞાનગુણવાળા નાના સાધુને દીક્ષાપર્યાયથી મોટો સાધુ પણ વંદન કરે” એમ વાત કરી. એ ઉચિત નથી, કેમકે વડીલ મુનિના વંદન નાનો લે, તો નાનાને તો દોષ જ લાગે ને ? એને વડીલની આશાતના કર્યાનો, અહંકારવૃદ્ધિનો દોષ લાગવાનો જ.
ગુરુ : અધિકગુણવાળો સંયમી અલ્પગુણવાળાના વંદનને સ્વીકારી શકે. અહીં નાનો સાધુ પર્યાયથી ભલે નાનો હોય, પણ જ્ઞાનગુણની દૃષ્ટિએ વિચારીએ તો એ પેલા વડીલો કરતા પણ અધિકગુણવાળો જ છે. વડીલો જ્ઞાનગુણથી તો હીન જ છે. એટલે આ અવસરે નાનો સાધુ વડીલોના વંદન સ્વીકારે તો કોઈ દોષ નથી.
એ વંદન સ્વીકારે છે એમાં એને અહંકાર ન જ હોવો જોઈએ. એ વાત સાચી. એ એમ જ વિચારે કે “આ વડીલો જ્ઞાનનો વિનય કરવા મને વંદન કરે છે. એટલે આમાં મારી કોઈ વિશેષતા નથી, જ્ઞાનગુણથી જ વિશેષતા છે.’'
વળી આ રીતે વડીલો પણ જ્ઞાનગુણાધિકને વંદન કરે એવી શાસ્ત્રાજ્ઞા છે. અને શાસ્ત્રાજ્ઞા પાળવીપળાવવી એ બે ય હિતકર જ છે. એટલે નાનો સાધુ વડીલો પાસે આ શાસ્ત્રાજ્ઞા પળાવે તો એના આત્માનું હિત જ થાય. અહિત ન થાય.
શિષ્ય : અધિકગુણવાળો અલ્પગુણવાળાના વંદન લે. એ તમારી વાત બરાબર છે. પણ અહીં તો આ નાનો સાધુ અધિક ગુણવાળો બનતો જ નથી. એની પાસે જ્ઞાનગુણ વધારે છે. તો વડીલો પાસે દીક્ષાપર્યાય મોટો હોવાથી ચારિત્રગુણ વધારે છે. એટલે ય પાસે એક એક ગુણ વધારે હોવાથી બે ય જણ સમાનગુણવાળા કહેવાય. તો સમાનગુણવાળો શી રીતે સમાન ગુણવાળાના વંદન સ્વીકારી શકે ?
ગુરુ : આવું માનીશ તો તને જ મુશ્કેલી થશે. શ્રેણિક રાજા ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વી હતા અને એમણે ક્ષાયોપશમિક સમ્યક્ત્વવાળા ધન્ના અણગાર વગેરે અનેક સાધુઓને વંદન કર્યા જ છે. હવે એ સાધુઓ
સંચમ રંગ લાગ્યો - ઉપસંપદ્ સામાચારી ૦૨૬૫

Page #271

ઉપસંપર્ સામાચારી ચારિત્રગુણથી મોટા છે તો શ્રેણિક દર્શનગુણથી મોટો છે. એટલે બે ય જણ એક-એક ગુણથી મોટા હોવાથી અપેક્ષાએ બે ય સમાનગુણવાળા બની ગયા. અને તો પછી શ્રેણિકના વંદન લેનારા પ્રભુવીરના સાધુઓને દોષ લાગવાની આપત્તિ આવશે. આ વાત બરાબર નથી.
હકીકત એ છે કે જેના માટે જે ગુણ આરાધનીય હોય=મેળવવા યોગ્ય હોય=પૂજવા-સત્કારવા યોગ્ય હોય. એના માટે એ ગુણવાળો વ્યક્તિ વંદનીય બને.
શ્રેણિક પાસે ચારિત્ર ન હતું. એટલે એના માટે ચારિત્ર આરાધનીય ગુણ હતો. એટલે એ ગુણવાળા સાધુઓ ક્ષાયિક સમકિતી શ્રેણિકને માટે વંદનીય બને.
વાચના બાદ પાઠ લેતી વખતે વડીલો પાસે વ્યાખ્યાનશક્તિ નામનો ગુણ ઓછો છે કે સર્વથા નથી, એટલે એ ગુણ એમના માટે ત્યારે આરાધનીય છે. એટલે એ ગુણવાળો, નાનો પણ સાધુ એ વડીલો માટે વંદનીય બનશે.
હા ! જે સાધુ શિથિલાચારી, કોઈપણ ગુણ વિનાનો હોય, અને છતાં મુગ્ધ લોકોને વંદન કરતા ન અટકાવે એમના વંદન સ્વીકારે એ ભંયકર મોહનીય કર્મ બાંધે.
બિચારા મુગ્ધજીવો તો એ સાધુનો વેશ અને સ્થૂલ આચાર જોઈને નમી પડે છે. પણ એની પાસે સાચી સાધુતા નથી. ઘણી બધી પરિણતિની ગરબડો છે. આમ છતાં એ લોકોને વંદન કરવાની ના નથી પાડતો. પેલાઓ આના ઉપર વિશ્વાસ મૂકે છે કે “આ ગુણવાન્ સાધુ અમને તારશે.” અને આ સંયમી એમના વિશ્વાસનો ઘાત જ કરે છે, કેમકે એ સાચી હકીકત જણાવતો જ નથી. બધાની સામે પોતાને સારા સાધુ તરીકે ઓળખાવે છે. એટલે એ ભયંકર મોહનીય કર્મ બાંધે.
પણ અહીં જે અનુભાષક સાધુ છે. એ કંઈ ખરાબ નથી. એ તો ચારિત્રસંપન્ન છે. ઉપરાંત જ્ઞાનગુણથી મોટો છે. એટલે એ વંદન લે તો એમાં કોઈ જ દોષ નથી.
આ વંદન બાબતમાં શાસ્ત્રકારોએ ચાર ભાંગાઓ બતાવ્યા છે.
(૧) સાધુવેષ છે + સર્વવિરતિપરિણામ છે. દા.ત. ગૌતમસ્વામી
(૨) સાધુવેષ છે + સર્વવિરતિપરિણામ નથી. દા.ત. અંગારમઇંક આચાર્ય
(૩) સાધુવેષ નથી + સર્વવિરતિપરિણામ છે. દા.ત. વલ્કલચીરી, ભરતચક્રી
(૪) સાધુવેષ નથી + સર્વવિરતિપરિણામ નથી. દા.ત. કાલસૌકરિક કસાઈ
જુના જમાનામાં સોનાની ધાતુનો સિક્કો બનાવાતો. અને એના ઉપર રાજ મુદ્રા લગાડાતી. એ રાજમુદ્રાવાળો સુવર્ણ સિક્કો ખરીદ-વેચાણ વગેરેમાં વપરાતો અર્થાત્ એ ચલણ તરીકે કામ લાગતો. હવે
(૧) મુદ્રા=ચિહ્ન છે + સુવર્ણનો સિક્કો છે → ચલણ તરીકે વપરાય. (૨) મુદ્રા=ચિહ્ન છે + ખોટો સિક્કો છે → ચલણ તરીકે ન વપરાય. (૩) ચિહ્ન નથી + સુવર્ણ સિક્કો છે → ચલણ તરીકે ન વપરાય. (૪) ચિહ્ન નથી + ખોટો સિક્કો છે → ચલણ તરીકે ન વપરાય.
શુદ્ધ વ્યવહારનય એમ માને છે કે જેમ માત્ર સાધુવેષ વંદનીય ન બને, તેમ સાધુવેષ વિનાનો સર્વવિરતિપરિણામવાળો પણ વંદનીય ન બને. સાધુવેષ અને સર્વવિરતિપરિણામ બે ય હોય તો જ એને વંદન
કરાય.
માટે જ ભરતચક્રીને કેવલજ્ઞાન થઈ ગયું હોવા છતાં, ક્ષાયિક ચારિત્રપરિણામ હોવા છતાં પણ જ્યાં સુધી એમણે સાધુવેષ પહેર્યો ન હતો ત્યાં સુધી ઇન્દ્રે એમને વંદન ન કર્યું. સાધુવેષ પહેર્યા પછી જ વંદન કર્યું. એટલે
સંયમ રંગ લાગ્યો - ઉપસંપર્ સામાચારી ૦ ૨૬૬

Page #272

BEECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEBECCECECECECECECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
હssssssssssssssssss ઉપપદ્ સામાચારી
જેમ અંગારમર્દક કે કસાઈને વંદન ન કરાય એમ સાધુવેષ વિનાના સાચા વિરતિધરોને પણ વંદન ન જ કરાય. આ આ નિશ્ચયનય કહે છે કે સાધુવેષ હોય કે ન હોય હું તો આંતરપરિણામને જ વંદનીય માનું છું. એટલે ભરતચક્રી છે આ પણ વંદનીય બને.
આ તો સામાન્યથી વંદનીય કોણ બને ? એ વાત કરી. હવે સુસાધુઓમાં પણ પરસ્પર કોણ કોને વંદન કરે ? એ વિચારીએ. (૧) વધારે દીક્ષા પર્યાય + ચારિત્ર પરિણામ છે. (૨) વધારે દીક્ષા પર્યાય + ચારિત્ર પરિણામ નથી. (૩) ઓછો દીક્ષાપર્યાય + ચારિત્ર પરિણામ છે. (૪) ઓછો દીક્ષા પર્યાય + ચારિત્ર પરિણામ નથી.
વ્યવહારનય કહે છે કે જે વધારે દીક્ષાપર્યાયવાળો હોય અને ચારિત્રપરિણામવાળો હોય તો એ છે બાકીનાઓને વંદનીય બને. પરંતુ એ સિવાયના ત્રણેય પ્રકારના સાધુઓ અવંદનીય છે. છે નિશ્ચયનય કહે છે કે દીક્ષા પર્યાય નાનો કે મોટો હોય એની સાથે કોઈ નિસ્બત નથી. ચારિત્રપરિણામ હોવો ?
જોઈએ. અને એમાં ય જેમાં જે ગુણ વધારે એ વ્યક્તિ એ ગુણને લઈને વંદનીય બને. એટલે જ્ઞાનગુણથી અધિક 8 8 એવો અનુભાષક પણ વંદનીય બને. # શિષ્ય : આ બધી નયોની બાબતમાં અમને ઓછી સમજ પડે છે. તમે સ્પષ્ટ કહો કે અમારે શું કરવું? 8
ગુરુ સામાન્યથી તો તમારે વ્યવહારનય પ્રમાણે જ વર્તવુ. ઉત્સર્ગમાર્ગ પણ એ જ છે કે સાધુવેષધારી, # ચારિત્રપરિણામવાળા અધિક દીક્ષાપર્યાયવાળાને વંદન કરવું. છે પણ જ્યારે નાનો સાધુ વડીલોને પુનરાવર્તન કરાવે ત્યારે તે વખતે નાનો સાધુ જ્ઞાનગુણથી અધિક છે. 8 છે ત્યાં એ દીક્ષાપર્યાયથી નાનો હોવા છતાં વડીલોને વંદનીય બને. અહીં નિશ્ચયનય મુખ્ય ભાગ ભજવે છે. છે વ્યવહારનય પ્રમાણે તો આ નાનો સાધુ અવંદનીય છે. પણ નિશ્ચયનયની દષ્ટિએ ત્યાં એને વંદન કરવું ( અત્યારે આ વિધિ નથી એ અમે આગળ કહી ગયા છીએ.)
હવે જ્યારે કોઈ સાધુને વધારે દીક્ષાપર્યાયવાળા તરીકે આપણે જાણ્યો. પણ એનામાં “સાચી સાધુતા છે કે નહિ?” એનો કોઈ નિર્ણય થયો નથી, કેમકે પહેલીવાર જ મળેલા હોવાથી એવા ચિહ્નો જોવાનો જ અવસર છે # નથી આવ્યો. તો ત્યાં “ચારિત્રપરિણામ છે' એવો નિશ્ચય ન હોવા છતાં માત્ર અધિકપર્યાયને નજર સામે રાખીને રે
વંદન કરવા એ વ્યવહારનયની પ્રધાનતા છે. પણ પછી એ સાધુ “ચારિત્રપરિણામ વિનાનો છે” એમ ખબર પડે કે આ તો એને વંદન ન કરવા. (આ બધી પ્રાચીન મર્યાદાઓ આજે કેટલા અંશમાં પાળવી? એ મોટો પ્રશ્ન છે. છતાં છે 2 “ચોથા-પાંચમા વ્રતમાં મોટી ગરબડો વાળાને વંદન ન કરવા એવો આજે વ્યવહાર જોવા મળે છે. આ બાબતમાં દરેકે પોત-પોતાના ગીતાર્થ-સંવિગ્ન ગુરુના કહ્યા પ્રમાણે કરવું.).
શિષ્યઃ નિશ્ચયનયે જો જ્ઞાનગુણાધિક એવો નાનો સાધુ વડીલોને વંદનીય બને તો સમ્યગ્દર્શનથી મોટો એવો છે R શ્રેણિક કે કૃષ્ણ શા માટે બાકીના સાધુઓને વંદનીય ન બને? ન્યાય સરખો છે. હું ગુરુઃ ના, એ રીતે બધે એક સરખો ન્યાય ન લાગે. શ્રાવક ભલે સમ્યક્ત્વગુણથી મોટો હોય તો પણ એ છે 8 સાધુઓ માટે વંદનીય ન જ બને એવો વ્યવહારમાર્ગ છે. ? કેવલીઓ જ્યાં સુધી કેવલી તરીકે જગતમાં પ્રસિદ્ધ ન થાય ત્યાં સુધી તેઓ પોતાના છદ્મસ્થ એવા ગુરુને આ પણ વંદન કરે. આ જ બતાવે છે કે જેમ નિશ્ચયનય બળવાન છે એમ વ્યવહાર પણ બળવાન છે.
સંચમ રંગ લાગ્યો - ઉપસંપ સામાચારી ૦ ૨૦૦ Recodinaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaiiiiiiiiiiians

Page #273

222222
૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪sssssssss ઉપસંહદ્ સામાચારી ) છે અહીં એક અપવાદમાર્ગ એ છે કે કોઈક સાધુ અત્યંત શિથિલ હોય તો પણ જો એની પાસે જ વિશિષ્ટ Sિ આ ગ્રંથો ભણી શકાય એમ હોય. બીજા કોઈ સંવિગ્ન સાધુ ભણાવનાર ન હોય તો એવા શિથિલતે-ચારિત્રહીનને ૨ જે પણ વંદન કરીને પાઠ લેવાની રજા છે. એમાં એની પાસે રહેલા જ્ઞાનને મેળવવાની જ એકમાત્ર ઈચ્છાથી વંદન છે કરાતી હોવાથી એનામાં રહેલા દોષોની અનુમોદના લાગી જવાનો ભય નથી.
આ રીતે વિસ્તારથી જ્ઞાનોપચંપદ્ અને દર્શનો પસંપદ્ જોઈ. હવે ચારિત્રો પસંપદું જોઈએ. એના બે ભેદ છે.
(૧) એક સાધુને વૈયાવચ્ચ કરવાની ખૂબ ભાવના છે. પણ પોતાના ગચ્છમાં બધા સાધુઓ સક્ષમ હોવાથી છે ત્યાં વૈયાવચ્ચનો લાભ મળતો નથી. અથવા ગ્લાનાદિ છે ખરા પણ પોતાના ગચ્છમાં સામાચારીઓનું પાલન જ
બરાબર ન થતું હોવાથી વૈયાવચ્ચી સાધુને ત્યાં રહીને વૈયાવચ્ચ કરવાની ઈચ્છા નથી. તો આ કારણસર એ છે સાધુ બીજા ગચ્છમાં આચાર્ય વિગેરેની સેવા કરવા માટે જાય, એમની નિશ્રા સ્વીકારે તો એ ચારિત્રો પસંદુ છે વૈયાવચ્ચ માટે કરેલી કહેવાય.
આમાં ઘણી લાંબી વિચારણા કરવાની છે.
જે આચાર્યની સેવા કરવા માટે આ સાધુ ગયો છે. એ આચાર્ય પાસે પહેલેથી જ વૈયાવચ્ચ કરનારો જે છે સાધુ હોય તે જુનો સાધુ ગણવો. અને આ વૈયાવચ્ચ માટે આવેલો સાધુ એ નવો સાધુ ગણવો. તથા જે વૈયાવચ્ચી હું વૈયાવચ્ચ કરવામાં જોરદાર લબ્ધિવાળો હોય તે લબ્ધિધારી કહેવાય તથા જે વૈયાવચ્ચી આખી જિંદગી સુધી એ છે છે આચાર્યની સેવા કરવા માટે તૈયાર હોય એ “યાવત્રુથિક' ગણાય. જે સાધુ બે-ચાર વર્ષ માટે વૈયાવચ્ચ કરવાનો છું શું હોય તે “ઈવર કથિક' કહેવાય.
આ શબ્દોનો અર્થ ધ્યાનમાં રાખવો.
(અ) જો જુના અને નવા બે સાધુમાંથી એક સાધુ લબ્ધિધારી છે અને બીજો નથી. તો લબ્ધિધારીને જ છે આચાર્ય રાખે. બીજાને ઉપાધ્યાયાદિની સેવામાં મૂકી દે. હવે જો બે ય લબ્ધિધારી હોય તો આચાર્ય જુનાને રાખે છે નવાને ઉપાધ્યાયાદિની સેવામાં મૂકે, કેમકે જુનો સાધુ વર્ષોથી વૈયાવચ્ચ કરવામાં ટેવાયેલો છે અને આચાર્ય પણ છે એના સ્વભાવાદિના જાણકાર હોવાથી એ જ એમને વધારે ફાવે.
પણ નવો સાધુ જીદ કરે કે મારે “આચાર્યની સેવા કરવી છે તો પછી આચાર્ય જુનાને સમજાવે કે “તું B ઉપાધ્યાયાદિની સેવા કર” જુનો સાધુ પણ આચાર્યની સેવા કરવાની જીદમાં હોય. ઉપાધ્યાયાદિની સેવા કરવા જવા તૈયાર ન હોય તો પછી આચાર્ય જુનાને જ રાખે અને નવાને કહી દે કે “તારે ઉપાધ્યાયાદિની સેવા કરવી છે હોય તો કર. નહિ તો પાછો જતો રહે.”
હવે જો આચાર્ય પાસે કોઈ જુનો સાધુ (વૈયાવચ્ચી) હોય જ નહિ તો તો પછી ઉપરની કોઈ વિચારણા શ કરવાની રહેતી નથી. નવો જે આવે તેને આચાર્ય જ રાખી લે.
જ્યાં બે ય વૈયાવચ્ચી કાવત્રુથિક હોય ત્યાં આ ઉપરની વિધિ સમજવી. | (બ) હવે જે જનો સાધુ યાવત્રુથિક અને નવો ઈત્વરકથિક હોય તો બધું (અ) મુજબ જ સમજવું. ફર્ક માત્ર એટલો જ કે (અ)માં જુનો સાધુ ઉપાધ્યાયાદિ પાસે જવાની ના પાડે તો એની વાત સ્વીકારી લેવી પડતી છે હતી. જ્યારે અહીં જુનો જો ઉપાધ્યાયાદિ પાસે જવાની ના પાડે તો પછી ગુરુ એને પ્રેમથી સમજાવે કે “તારે છે ઉપાધ્યાયાદિની સેવામાં ન જવું હોય તો વાંધો નથી. તું થોડોક સમય આરામ કર. આ નવો સાધુ થોડાક સમય છે
222222
FttttttttttttttttttttE
EEEE
સંચમ રંગ લાગ્યો - ઉપસંપ સામાચારી ૦ ૨૬૮ Radhansabha gadhvi gadhada

Page #274

gifts fif[ffiÉÉÉGlÉ{É{ÉÉÉ3ÉÉÉGHTY&GGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGift
sssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssss ઉપસંપ સામાચારી ઠ માટે જ વૈયાવચ્ચ કરવા આવ્યો છે. એ કરીને જાય પછી તું પાછો વૈયાવચ્ચ કરજે.” હું પણ આવું કહેવા છતાં જુનો સાધુ આ રીતે થોડાક સમય માટે પણ વૈયાવચ્ચે છોડી આરામ કરવા તૈયાર R ન થાય. તો એ જુનાની વાત માની લઈ નવાને રજા આપી દેવી.
) જો જુનો ઈત્વરકથિક અને નવો યાવત્રુથિક હોય તો જુના સાધુને એનો જેટલો વૈયાવચ્ચ કરવાનો કાળ શું બાકી હોય એટલો કાળ ઉપાધ્યાયાદિની સેવામાં મુકી દેવો. બાકી બધું જ ઉપર (અ)માં કહ્યા પ્રમાણે સમજવું. છે (ડ) બે ય જો ઈત્વરકથિક હોય તો બેમાંથી કોઈપણ એકને ઉપાધ્યાયાદિની સેવામાં મૂકે અને એકને છે
પોતાની પાસે રાખે. બાકી બધું જ (અ) પ્રમાણે સમજવું. જ ટંકમાં જના સાધુની મુખ્યતા રહેશે. એની ઈચ્છા પ્રમાણે નિર્ણય કરવાનો રહેશે. (વર્તમાનમાં આવા પ્રકારની
ઉપસંપદ્ ઓછી જોવા મળે છે. હા ! એક જ ગુરુના અનેક શિષ્યોમાં ગુરુની વૈયાવચ્ચ કરવા અંગે આ બધા છે & વિકલ્પો સંભવી શકે છે.)
(૨) પોતાના ગચ્છમાં તપસ્વીની વૈયાવચ્ચ, સમાધિદાન કરનાર કોઈ ન હોવાથી તપસ્વી સાધુ તપ કરવા 8 માટે બીજા આચાર્યની નિશ્રા સ્વીકારે તો એ ઉપસંપદું તપ માટે કરેલી ગણાય.
તપસ્વી બે પ્રકારના હોય છે : (૧) ભવિષ્યમાં અનશન કરનાર. (૨) અનશન સિવાયના બીજા તપ કરનાર છે
એમાં બીજા પ્રકારના તપસ્વી બે પ્રકારના છે : (૧) અક્રમ વગેરે મોટા તપ કરનાર (૨) ઉપવાસ-છઠ્ઠનો # તપ કરનાર. - હવે જ્યારે ઉપવાસ-છઠ્ઠનો તપ કરનારો સાધુ આચાર્ય પાસે નિશ્રા લેવા આવે ત્યારે આચાર્યે એને છે કે “તું ઉપવાસ/છઠ્ઠના પારણે, ઉપવાસ/છઠ્ઠ વગેરે કરવાની ભાવના ધરાવે છે. પણ પારણાના દિવસે સવારે છે 8 તારી હાલત કેવી થાય ?” જો એ તપસ્વી કહે કે “પારણાના દિવસે હું માંદા માણસ જેવો ઢીલો થઈ જાઉં ૪
છું” તો આચાર્યે એને સ્પષ્ટ કહી દેવું કે “ઉપવાસ-છઠ્ઠના પારણે માંદા જેવા બની જનારા સાધુએ ઉપવાસાદિ શું કરવાની કોઈ જરૂર નથી. તું તપ બાજુ પર મૂક અને સ્વાધ્યાય-વૈયાવચ્ચાદિમાં લાગી જા.” છે જે અઠ્ઠમના પારણે અઠ્ઠમાદિ કરનારો હોય તે પણ જો એમ કહે કે, “પારણામાં હું માંદા જેવો બની જાઉં છું શ છું.” તો એને પણ તપની ના પાડી દેવી. છે કેટલાંકો વળી કહે છે કે અમાદિ તપ કરનારો સાધુ પારણાના દિવસે ગ્લાન જેવો થતો હોય તો પણ છે છે એને તપ કરવાની રજા આપવી. એનો સ્વીકાર કરવો.
- હવે જો માસક્ષપણાદિ મોટા તપ કરવા માટે કે અનશન માટે કોઈ સાધુ નિશ્રા સ્વીકારવા આવે તો એનો 8 સ્વીકાર કરી લેવો. છે પણ તપસ્વી સાધુનો સ્વીકાર કરતા પહેલા ગુરુની એક ફરજ છે કે ગચ્છને ભેગો કરી એને પૂછવું કે
“બોલો. તમે આ નવા આવનાર તપસ્વીની સેવા કરશો ?” જો ગચ્છ હા પાડે તો જ પેલાને સ્વીકારવો. ગચ્છ એ કહે કે “આપણે ત્યાં બીજાની વૈયાવચ્ચ કરવામાં અમે લાગેલા છીએ. એટલે નવાની કાળજી નહિ કરી શકીએ” છે છે તો પછી પેલા તપસ્વીને ના જ પાડી દેવી.
જો ગચ્છની રજા લીધા વિના આચાર્ય પેલા તપસ્વીને રાખી લે તો ગચ્છ સાધુઓ તો “અમે આની છે છે જવાબદારી લીધી નથી. આચાર્યશ્રી એની વૈયાવચ્ચની વ્યવસ્થા કરશે” એમ વિચારી એ તપસ્વીની સેવા ન ૨ કરે. કદાચ આચાર્ય કહે તો પણ ગચ્છના સાધુઓ ચોખ્ખી ના પણ પાડી દે કે, “તમે અમને પૂછ્યા વિના બધાને છે આ ભેગા કરો, એમાં અમને કેટલી તકલીફ પડે ? અમે સેવા નથી કરવાના.”
BEST
સંયમ રંગ લાગ્યો - ઉપસંપદ સામાચારી ૦ ૨૯ Reaningitianaging333333333333333333333333333333333333363ginagar

Page #275

E
g sssssssssssssss ઉપસંપદ્ સામાચારી
માટે ગચ્છને પૂછીને જ આચાર્યે નવા તપસ્વીને સ્વીકારવો. ગચ્છને પૂછયા બાદ ગચ્છની અનુમતિ મળ્યા છે બાદ, તપસ્વીનો સ્વીકાર કરી લીધા બાદ જો ગચ્છ તપસ્વીની વૈયાવચ્ચાદિમાં ઉપેક્ષાવાળો બને તો આચાર્ય છે શું ગચ્છને ઠપકો આપવાના અધિકારી છે કે “તમારી રજા મળ્યા પછી જ મેં આ તપસ્વીને રાખ્યો છે. એની કાળજી રે શું કરવાની જવાબદારી તમારે નિભાવવી જ પડે. પ્રમાદ-ઉપેક્ષા કરો એ ન ચાલે.”
એમ જે સાધુ જે તપ કરવા માટે કે વૈયાવચ્ચ કરવા માટે નિશ્રા સ્વીકારીને રહ્યો હોય તે સાધુ જો એ તપ- છે વૈયાવચ્ચાદિ ન કરે તો આચાર્ય એને કહે કે “તું મારી નિશ્રામાં તપાવૈયાવચ્ચ કરવા માટે આવ્યો છે. પણ એ છે છે તો તું કરતો નથી. આ શી રીતે ચાલે ?” આમ છતાં જો પેલો તપ-વૈયાવચ્ચાદિ ન કરે તો એને કાઢી મૂકે.
આ બધી વ્યવસ્થાઓ સર્વજ્ઞ ભગવંતોએ બતાવેલી છે. એટલે એનું એ પ્રમાણે પાલન કરવાની આપણા બધાયની ફરજ છે. છે જેમ સાધુ બીજા આચાર્યાદિની પાસે ઉપસંપ=નિશ્રા સ્વીકારે. એમ શ્રાવકની પણ નિશ્રા સ્વીકારે. સાધુ છે જ એક ક્ષણ માટે પણ બીજાએ નહિ આપેલી જગ્યાનો ભોગવટો ન કરી શકે. રસ્તામાં વરસાદ વગેરેને કારણે છે જે કોઈ ઘરની છત નીચે ઉભા રહેવું હોય તો પણ સાધુએ એ ઘરના માલિકની રજા લેવી પડે. ક્યાંક બેસવું હોય 8 તો પણ એ જમીનના માલિકની રજા લેવી પડે. જંગલ વગેરેમાં ઝાડની નીચે ઉભા રહેવું હોય તો ત્યાં જે 8
પહેલેથી કોઈ માણસ આવીને ઉભેલો હોય એની રજા લઈને ત્યાં સાધુ ઉભો રહી શકે. છે કોઈ જ ન હોય તો મUTનાદ, નમુદ્દો બોલી એ ક્ષેત્રના દેવની નિશ્રા સ્વીકારી સાધુ એ સ્થાનનો છે 8 ઉપયોગ કરે.
આ બધુ ગૃહસ્થોપ સંપદ્ તરીકે ઓળખાય છે. ઉપસંહાર :
આવશ્યકનિર્યુક્તિ, ઉત્તરાધ્યયન, પંચાશક વગેરે ગ્રંથોમાં આ દશ સામાચારી બતાવી છે. પણ એ ટુંકાણમાં છે 8 છે. અલ્પબુદ્ધિવાળાઓ એનો ગૂઢ અર્થ સમજવા સક્ષમ નથી. હું ૩૦૦ વર્ષ પૂર્વે થયેલા લઘુહરિભદ્રબિરૂદધારી, મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી મહારાજ સાહેબે આ સ્વતંત્ર 6 8 સામાચારી પ્રકરણ ગ્રંથ રચી એમાં પ્રત્યેક પદાર્થોની ખૂબ સુંદર છણાવટ કરીને ખરેખર કમાલ કરી છે. એમનો
ઉપકાર જેટલો માનીએ એટલો ઓછો છે. એમના ઉપકારનો અંશતઃ બદલો વાળવો હોય તો એ આ દશ આ સામાચારીના યથાશક્તિ પાલનથી જ વળી શકે.
તમામ સંયમીઓ દૃઢ નિશ્ચય કરે કે “આ દશ સામાચારીઓ પાળવી કંઈ અઘરી નથી. અમે અવશ્ય એને છે પાળશું.” અને એ પ્રમાણે પ્રતિજ્ઞાઓ-બાધાઓ લઈ લે તો મહોપાધ્યાયજીનો પ્રયત્ન સફળ થયેલો ગણાશે.
હવે મહોપાધ્યાયજીનો સૌથી છેલ્લો, સૌથી વધુ ઉત્કૃષ્ટ, જિનશાસનના રહસ્યથી ભરેલો શ્લોક વિચારી છે છે. આપણે સામાચારી ગ્રંથ પૂર્ણ કરશું. किं बहुणा जह जह रागदोषा लहुं विलिज्जंति । तह तह पयट्टिअव्वं एसा आणा जिणिदाणं ॥
તમને ૯૯ ગાથામાં ઘણું કહી દીધું છે. હજી ય ઘણું કહેવું છે. પણ હવે એ વધારે કહીને કંઈ કામ નથી. 8 તમને માત્ર સાર જ કહી દઉં છું કે જેમ જેમ તમારા રાગ અને દ્વેષ ઝડપથી નાશ પામતા જાય તેમ તેમ પ્રયત્ન છે શું કરવો જોઈએ. બસ જિનેશ્વરોની માત્ર આટલી જ આજ્ઞા છે.
કોઈપણ બાબતમાં પ્રભુનો એકાંતે આગ્રહ કે એકાંતે નિષેધ નથી. પણ “રાગદ્વેષની હાનિ થવી જોઈએ 8 એ પ્રભુની એકાંતે આજ્ઞા છે.
EEEEEE
2
EEEEEEEEEEFEFEE
mirroriginal
સંયમ રંગ લાગ્યો - ઉપસંપ સામાચારી , ૨૦૦ Roggergadgasaraggggggggggggggggggggggggggle

Page #276

તમારાં વહાલાં બાળકોને છેવટે ત્રણ વર્ષ માટે તો ‘તપોવન'માં મૂકો જ
' જૂન માસથી શરૂ થતું સત્ર
વારે બાજુ વિકૃતિના વાયરા વીંઝાઈ રહ્યા છે. ખૂબ જ નાની-દસથી ચૌદ વર્ષથી જ બાળકોમાં ખરાબ સંસ્કારો પડવા લાગ્યા છે. ‘ગંદુ' કહેવાય તે બધું તેમના જીવનમાં પેસવા લાગ્યું છે. સમાજ તરફ સૂક્ષ્મ નજર કરતાં આ અતિ કડવું દર્શન કોઈ પણ સંસ્કૃતિપ્રેમીને થશે અને તે તીખી ચીસ પાડી દેશે. સંસારી જીવોની વહાલામાં વહાલી ચીજ તેમના સંતાનો ગણાય. જો તેમનું જ જીવનગુલાબ ખીલ્યું ન ખીલ્યું ત્યાં જ કરમાવા લાગે; તેમાં દોષોના કીડા પડવા લાગે અને કરમાઈ જાય તો એ મા-બાપોએ ક્યાં જવું ? ક્યાં રોવું ? શું આપઘાત કરી નાખવો ?
પોતાના ઘરમાં કે ગમે તેવાં બોર્ડિંગ વગેરેમાં રાખીને બાળકોને શિક્ષણ આપી શકાશે, પરંતુ સંસ્કારો તો નહિ જ આપી શકાય. ઘરમાં મા-બાપો જ ટી.વી. વગેરેથી સમયની બરબાદી કરતાં ચક્કરોમાં જ જો ફસાયા હોય અને બોર્ડિંગોના સંચાલકોને જ બાળ-સંસ્કરણ માટેની કોઈ ગંભીરતા ન હોય તો સંસ્કાર ત્યાં શી રીતે મળશે ?
તપોવનમાં ધાર્મિક અને વ્યાવહારિક - બન્ને પ્રકારનું શિક્ષણ છે. એ શિક્ષણ પણ ઊંચી ગુણવત્તાવાળું છે; પરંતુ તેની સાથોસાથ અહીં બાળકોના જીવનબાગમાં સુસંસ્કારોના છોડોનું વાવેતર કરવાનું કાર્ય તેમજ શારીરિક, શૈક્ષણિક, સામાજિક વગેરે રીતે સુવ્યવસ્થિત કરવાની સાથે તેને માનસિક અને આધ્યાત્મિક રીતે અત્યન્ત સુંદર બનાવવાનું સૌથી પ્રધાન લક્ષ છે. તે વડીલોનો અને દેવગુરુનો ભક્ત બને; સહુનો મિત્ર બને, જાતનો પવિત્ર બને... અને એ બધું બનીને એ શૂરવીર બને; જેથી રાષ્ટ્રરક્ષા, સંસ્કૃતિરક્ષા અને ધર્મરક્ષાનો એ સબળ યોદ્ધો બને એ જ આ તપોવનનું એકમાત્ર લક્ષ છે. એનામાં ધાર્મિક્તા, માનવતા અને રાષ્ટ્રીયતા (રાષ્ટ્રદાઝ) જો લાવી ન શકાય તો તપોવનને નીચું જોવાનું થાય એવું તમામ કાર્યકરગણનું મંતવ્ય છે.
જો આ બધી વિચારણામાં અને એના આધારે ગોઠવાયેલા તપોવનના માળખામાં મા-બાપોને રસ પડતો હોય તો તેમનાં બાળકોને વિકૃતિઓનાં ઝંઝાવાતમાંથી ઉગારી લેવા માટે તપોવનમાં (ધોરણ ૫ થી ૧રની શાળા માટે) કમસે કમ ત્રણ વર્ષ માટે તો મૂકવાં જ જોઈએ. બાળક તો નાદાન છે. એના ભાવિના ઘડતરના આ કામમાં એને ક્યાંક અગવડતા પડે; એની ઘરેલું સ્વચ્છંદતાને અહીં પોષણ ન મળે તેથી તે તપોવનમાં દાખલ થવામાં અરુચિ બતાવે તો કઠણ કાળજાના બનીને પણ મા-બાપોએ બાળકોના સમગ્ર જીવનના હિતમાં તેને ઓછામાં ઓછું ત્રણ વર્ષનું સંસ્કરણ તપોવનમાં આપવાનો નિર્ણય કરવો જ જોઈએ.
( યાદ રાખો ) લાડમાં કે લાગણીમાં મા-બાપો તણાશે તો બાળકોના જીવનને આરંભમાં જ એવું મોટું નુકસાન થઈ જશે જે
જીવનભરમાં ભરપાઈ થશે નહિ; જેનાથી આખું કુટુંબ ત્રાહિમામ પોકારી જશે.
ના... હવે શા માટે ક્રિયાનિટીનો જ પ્રચાર કરવાની નેમવાળી કોન્વેન્ટ-સ્કૂલમાં આપણાં બાળકો જાય ?
ધો. ૪ સુધી કોન્વેન્ટમાં ભણનારા બાળકોને તપોવનમાં જરૂર મૂકી શકાશે. હવે તો માત્ર તપોવન એ જ આપણાં સંતાનોનો તરણોપાય.

Page #277

ઉચ્ચ સંસ્કાર સાથે ઉચ્ચ શિક્ષણના
સોપાન સર કરવાના લક્ષને વરેલા ( તપોવનમાં ભણતા બાળકો )
અતિથિઓને નમોનમઃ કરે છે. ...રોજ નવકારશી કરે છે. ...રોજ અષ્ટપ્રકારી જિનપૂજા કરે છે.
... રોજ રાત્રિભોજનનો ત્યાગ કરે છે.
...રોજ ગુરુવંદન કરે છે. ...રોજ નવી નવી વાર્તાઓ સાંભળે છે. ...રોજ કુમારપાળ રાજાની આરતિ ઉતારે છે.
.રોજ નવી નવી વંદનાઓ ગાય છે.
..રોજ નવા સ્તવનના રાગ શીખે છે. ...કોમ્યુટર શીખે છે ...કરાટે શીખે છે... ...સ્કેટીંગ શીખે છે ...યોગાસન શીખે છે...
...સંગીતકળા શીખે છે... નૃત્યકળા શીખે છે...
...લલીતકળા શીખે છે ...ચિત્રકળા શીખે છે... ...વકતૃત્વકળા શીખે છે ...અભિનયકળા શીખે છે.. ...અંગ્રેજીમાં speech આપતાં પણ શીખે છે...
માતાપિતાના સેવક બને છે. પ્રભુના ભક્ત બને છે. ગરીબોના બેલી બને છે.
પ્રાણીઓના મિત્ર બને છે. શક્તિમાન બનવા સાથે ગુણવાન બને છે.

Page #278
મુખપૃષ્ઠ ચિત્ર પરિચય આત્મસાધના કરવા નીકળેલા સંયમીના સંયમરથની સાથે જ્ઞાન અને 'ક્રિયારૂપી બે અશ્વો જોડાયેલા હોય ! સારથિ તરીકે ગીતાર્થ ગુરૂભગવંત બેઠા હોય ! અને દેશવિધચક્રવાલ સામાચારી પાલન 'રૂપી બે ચક્રો (પૈડા) જોડાયેલા હોય ! તેવા શિષ્યને પરંપરાએ સાક્ષાત્ 'પરમાત્મા અને પરમપદની પ્રાપ્તિ ઝાઝી દૂર ક્યાંથી હોય ?