Book Title: Dhyan Darpan
Author(s): Vijaya Gosavi
Publisher: Sumeru Prakashan Mumbai
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003602/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ &y'aan taa DaoN. zrImatI vijayA gosAvI wale Educatiu pelos se only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. vijayA kRSNarAva gosAvI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna darpaNa lekhikA DaoN. zrImatI vijayA gosAvI aizvarya hAUsiMga sosA., epha-6/11/sekTara-7 sAnapAr3A, navIna mumbaI-400705 phona : 022/27680390 mobAila : 98198-73029 prakAzaka sumeru prakAzana, DoMbivalI prAptI sthala prAcya vidyApITha, dupAr3A ror3a, zAjApura (ma.pra.) phona : 07364-222218 kImata 25/- rupae (paccIsa rupae mAtra) mudraka AkRti oNphaseTa 5, naIpeTha, ujjaina (ma.pra.) mo. 98272-42489, 98276-77780 2/dhyAna darpaNa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvAda darpaNa dhyAna kA pratIka hai / yadi citta darpaNa jaisA bana jAtA hai, to usameM koI pratibimba svataH nahIM ubharatA, kyoMki darpaNa taTastha hai / jo bhI sAmane AtA hai, use pratibimbita karatA hai / jaba jIva rAga-dveSa se jJeya ko dekhatA hai, to vaha jJAna dhuMdha lA yA dUSita ho jAtA hai, isalie kevala dekhanA sIkheM, kevala sunanA sIkheM, taba vaha nirmala dhyAna bana jAtA hai / 'calaM cittaM nANaM, thiraM cittaM jhANaM / dhyAna darpaNa meM DaoN. zrImatI vijayA gosAvI ne saralatA se isI saccAI ko vyakta kiyA hai, isalie vaha dhanyatA kI pAtra hai| hamAre pUre saMgha kA AzIrvAda unake sAtha hai| dinAMka : 03.11.2008 muni kizanalAla prajJA zikhara lADanU~ (rAja.) dhyAna darpaNa / 3 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana dhyAna-sAdhanA bhAratIya sAdhanA-paddhati meM eka pramukha tattva hai| ise mokSa-prApti kA anyatama kAraNa mAnA gyaa| pataMjali ne aSTAGgika yoga kI carcA karate hue sAtaveM krama para dhyAna aura AThaveM krama para samAdhi kI carcA kI hai| jaina dharma kI paramparA ke anusAra sAdhaka ko mokSa kI prApti ke pUrva kramazaH dharmadhyAna aura zukladhyAna meM praveza karanA hotA hai| zukladhyAna ke jo cAra caraNa batAe gae haiM, usameM jo sAdhaka antima do caraNoM kI sAdhanA ko siddha kara letA hai, vaha niyama se mokSa ko prApta kara letA hai| DaoN. vijayA gosAvI ne prastuta pustikA meM isI bAta ko siddha karate hue yaha batAne kA prayatna kiyA hai ki dhyAna hI mokSa kA dvAra hai| vastutaH, dhyAna nirvikalpa cetanA kI upalabdhi hai aura yaha nirvikalpa cetanA hI mokSa kA dvAra hai| citta ko nirvikalpa aura tanAvarahita banAne kA ekamAtra sAdhana dhyAna hai| Aja manuSya tanAva meM jI rahA hai| tanAva se jise mukti prApta karanA hai, use dhyAna kI sAdhanA karanA hogI, kyoMki dhyAna mana ko nirvikalpa tathA zAnta banAtA hai| mana kI vikalparahita do zAnta avasthAe~ haiN| dUsare zabdoM meM, jaba mana 'amana ho jAtA hai, to vyakti mukta ho jAtA hai| hama vizvAsa karate haiM ki 'dhyAna darpaNa' nAmaka yaha laghu pustikA tanAvagrasta mAnava ko AtmazAnti kA mArga prastuta kregii| isa kRti kI racanA ke lie DaoN. vijayA gosAvI dhanyavAda kI pAtra haiM aura hama apekSA karate haiM ki ve aisI choTI pustakoM ke mAdhyama se jana-cetanA ko tanAvamukta karane meM sahAyaka bneNgii| vikrama saMvat 2065 tithi vijayAdazamI dinAMka : 09.10.2008 DaoN. sAgaramala jaina prAcya vidyApITha dupAr3A roDa, zAjApura (ma.pra.) 4/dhyAna darpaNa m eenasammesmarne Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manogata saMsAra meM sabhI prANI sukha aura zAnti kI kAmanA karate haiM, AtmAnubhUti kI abhIpsA rakhate haiM, lekina Aja kA Adhunika samAja bhISaNa bhautikavAda ke tale dabakara duHkha kI hI anubhUti kara rahA hai| sarvatra AtaMka, bhaya, bhraSTAcAra evaM uttejanA kA vAtAvaraNa vidyamAna hai| hama ananta sukha ke svAmI hokara bhI duHkha tathA tanAva ke mahAsAgara meM DUbate jA rahe haiN| ina samasyAoM kA samAdhAna bAhya tathA bhautika sAdhanoM meM saMbhava nahIM hai| hama kauna haiM ? hamArA svarUpa kyA hai ? Adi praznoM ke uttara kI khoja meM jaba hama apanI prAcIna samRddha paramparA kI ora jhA~kate haiM, to vahA~ hameM eka sudRr3ha paramparA milatI hai, eka sazakta mArga milatA hai - duHkha-vimukti kA, svayaM ko pahacAnane kaa| vaha mArga hai- dhyAna kA maarg| AdhyAtmika-sAdhaka satya kA anveSI hotA hai| vaha apane cAroM ora vikIrNa sUkSma satyoM ko jAnane ke lie cetanA ke sUkSmatama staroM se gujaratA hai| satya ko pAne se pahale vaha apanI hI khoja ke lie samarpita hotA hai| antazcetanA kI anveSaNA meM vaha apaneApako miTA detA hai| isase usakI cetanA ke keMdra meM eka vyApaka visphoTa hotA hai aura vaha Atma-sAkSAtkAra ke anirvacanIya Ananda meM DUba jAtA hai| unakI samasta prajJA jAgrata ho jAtI hai| mujhe bacapana se hI yahI lagatA thA ki satya kucha aura hai| isI kAraNa hara kisI ko pUchatI thI ki bhagavAna kahA~ hai ? kaisA hai ? para mujhe koI bhI batA na skaa| samaya ke sAtha umra bar3hatI gaI aura prazna vaise hI mana meM dabe rhe| merI mA~ bahuta dhArmika thii| isa kAraNa bacapana se hI maiMne aneka vrata, upavAsa, mauna-sAdhanA Adi kie, para unakA artha nahIM jAnatI thI aura unake sambandha meM kucha pUchane kI himmata bhI nahIM hotii| zraddhA bahuta thI, para rAha na milii| dhyAna darpaNa/5 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha samaya pazcAta merI zAdI bhI huI aura maiM amerikA calI gaI / jiMdagI meM mujhe jitanA sukha aura caina milA, utanA hI duHkha bhI / usa duHkha ne phira se dabe hue praznoM ko jgaayaa| phira se merI talAza zurU huii| maiMne prathama yoga kI sAdhanA kI, bAda meM dhyAna kA abhyAsa kiyaa| sabhI zAstroM meM, dharmoM meM talAza jArI rhii| usI uddezya se aneka parIkSAeM, aneka Azrama dharmaguru, pravacana, kitAba, paMDita mere abhyAsa ke srota bane / manana, ciMtana aura prayoga hI mere lakSya bane / jisa prakAra makkhana se ghI nikAlA jAtA hai, usI prakAra yaha sAdhanA aneka varSoM taka calatI rahI / jaba satya ko maiMne jAnA, to pravacana ke rUpa meM bA~TanA prArambha kara diyaa| isI satya ko bAhya rUpa se mohara milI pIeca. DI. kI padavI se / jaba maiMne jaina-darzana meM ema.e. kiyA thA, taba socA ki dhyAna ke alAvA mere zodhakArya kA koI viSaya ho hI nahIM sktaa| mere jIvana meM yoga eka varadAna ke rUpa meM AyA, yaha maiM kadApi bhUla nahIM sakatI / AdhyAtmika jagat kI jijJAsA aura saMsAra ke prati vairAgya mujhe isa dhyAna ke viSaya kI tarapha khIMca laayaa| isa viSaya ke adhyayana se merI AtmA kI jo nirmalatA huI, vaha anamola hai| eka aisA anamola khajAnA maiMne pAyA, jo kabhI bhI lUTA nahIM jA sakatA / isa zodhakArya ke hetu aneka ziviroM meM tathA AzramoM meM rahane kA saubhAgya mujhe prApta huA / aneka saMtoM ke bIca rahane kA tathA aneka AcAryoM se, sAdhuoM se vicAra- parAmarza karane kA suavasara bhI prApta huaa| pichale aneka varSoM se aneka vidyAlaya, aneka mahAvidyAlaya, aneka graMthAlaya, aneka tIrthakSetra, aneka Azrama mere Thaharane ke sthala bane / AcArya mahAprajJajI, AcArya AryanaMdIjI mahArAja, AcArya vidyAnaMdajI mahArAja, ramaNamaharSi, vivekAnaMda, araviMda ghoSa, maheza yogI, zrImad rAmacaMdra, jJAnezvara maTha, prekSAdhyAna keMdra, 6 / dhyAna darpaNa Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSNamUrti, nikama gurujI, kaivalyadhAma, yoganiketana merI lekhanI ke preraNA-srota bne| paramezvara tathA aneka pavitra AtmAoM kA varadAna mere sAtha thaa| ____yoga aura dhyAna ne mere jIvana ko sNvaaraa| isa kAraNa, isI viSaya ko lekara maiMne pIeca.DI. kii| yoga eka vijJAna hai| yoga yathArtha satya aura anubhava para AdhArita hai| yaha vijJAna kI kasauTI para kharA utaratA hai| jaba taka tuma usa tattva ko nahIM samajha lete, jo ki svadharma hai, svabhAva hai, jo nikaTa se bhI nikaTatama hai, taba taka tuma kaise dUsare viSayoM ko samajha sakate ho? agara vyakti svayaM ko nahIM jAnatA hai, to anya sabhI bAteM bhrAMtipUrNa hI hoNgii| vyakti ko svayaM ke bhItara jAnA hotA hai aura dhyAna kI pUrI prakriyA eka tIrthayAtrA hai, antaryAtrA hai| jo zarIra aura mana ke pAra hai, vahI hamArA svabhAva hai aura vahI astitva kA keMdra bhI hai| bIja tumhAre bhItara vidyamAna hai| bIja ko kevala samyak bhUmi, miTTI aura khAda-pAnI kI AvazyakatA hai| bIja ko tumhAre dhyAna kI, sAdhanA kI AvazyakatA hai, jo ki eka suMdara sumana kI nirmiti karatA hai| yoga aura dhyAna eka naukA hai, usa kinAre taka le jAne ke lie, jahA~ hamArA citta nirmala hokara AtmA meM lIna ho jaae| vyakti jaba samasyAoM se ghira jAtA hai, taba usake lie socanA Avazyaka ho jAtA hai ki vaha apane citta ko kisa prakAra zAnta rakhe aura samasyA kA hala nikaale| citta-pravAha ko kisI eka pavitra dhyeya ke sAtha jor3anA tathA viSayajagat kI ora dhAvamAn indriya-samUha ko eka dizAgAmI banAnA dhyAna kA mUlabhUta uddezya hai| dhyAna kA pramukha viSaya AtmA aura usakA nikaTatama sahayogI mana hai| isa antaryAtrA kA prathama caraNa mAnasika hai aura antima Atmadarzana / AtmA, yAnI svasvarUpa tathA anAtma, yAnI paravastu / vAstavika rUpa meM ye donoM paraspara bhinna V dhyAna darpaNa/7 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM, phira bhI vyakti AtmA ko svIkAra na karate hue para meM mamatva kA yA mohabuddhi kA AropaNa kara duHkhI hotA hai| anitya, azuci, duHkhamaya padArtha ko nitya mAnanA aura sukhamaya mAnanA, yahI avidyA kA lakSaNa hai| dhyAna kA artha hai- caMcalatA kA nirodha karanA, caMcalatA ko kama krnaa| hamArI indriyA~ jaba-jaba bAhara jAtI haiM, dRzya ko dekhatI haiM yA apane viSaya ke sAtha saMparka sthApita karatI haiM aura caMcala ho jAtI haiN| mana indriyoM ke sAtha kAma karatA hai| mana kI caMcalatA indriyoM kI caMcalatA para nirbhara hai| dhyAna kA aMtima lakSya AtmA kA darzana hai| hama zvAsa ko dekheM, zarIra ko dekheM, mUrti ko dekheM, para ve sAre bAhya sAdhana haiN| hameM pahu~canA hai, AtmA tk| hameM sthUla vastu se sUkSma vastu para pahu~canA hai| zAnti kI abhIpsA hara vyakti meM hotI hai| vaha zAnti ke lie prayatna karatA hai, paraMtu mArga aspaSTa hone ke kAraNa vaha use prApta nahIM kara sakatA hai| zAstroM meM kahA gayA hai- 'manaiva manuSyANAM kAraNaM bandhamokSayoH / mana hI manuSyoM ke baMdhana aura mokSa kA kAraNa hai| sau-sau tIrthoM kI yAtrA karane ke bAvajUda bhI jisane eka antaryAtrA kara lI, usakI bAta bnii| apanI antara kI eka tIrthayAtrA sau tIrthoM kI yAtrAoM se zreSTha hai| dhyAna mana ko zAnta karegA, sAtha hI bauddhika-pratibhA aura medhA ko bhI ujAgara kregaa| dhyAna karane vAlA vyakti apanI kAryakSamatA ko, utpAdana kSamatA ko bar3hatA huA mahasUsa karatA hai| dhyAna darpaNa'- yaha kitAba AtmArthI ke hAtha meM dete hue mujhe bahuta AnaMda ho rahA hai, kyoMki yaha sulabha bhASA meM likhI gaI hai| isa kitAba se dhyAna kA Arambha to kara hI sakate haiN| maiM lekhikA nahIM hU~, isa kAraNa jo bhI truTiyA~ hoMgI, ve merI kamI ke kAraNa hoNgii| Apa sabhI kitAba likhane kA merA uddezya dhyAna meM rakhate hue mujhe kSamA kreN| 8/dhyAna darpaNa Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha jIva anaMta janmoM se rAga dveSa Adi karmoM rUpI AvaraNoM se AcchAdita ho jAne se cAroM gatiyoM meM bhramaNa kara rahA hai| jaisejaise yaha jIva dhyAna kI gaharAiyoM meM utaratA calA jAtA hai, vaisevaise karmarUpI AvaraNa svayameva haTate cale jAte haiM aura parama jyotirmaya prakAzamAna puMja prakaTa hotA hai| yahI jIva kA nijI svabhAva hai| yahI dhyAna hai, yahI Atma-jAgaraNa hai| zuddho'haM....zuddho'ha.....zuddho'haM.... eka AtmArthI DaoN. vijayA gosAvI dhyAna darpaNa/9 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mananmanas anukramaNikA dhyAna kI mahimA dhyAna aura jJAna dhyAna kyA hai ? dhyAna ke mUlasUtra dhyAna-paddhati kA vilopa tanAva mana kI avasthAe~ AtmA AtmAviSayaka vibhinna mata dhyAna kI paramparA dhyAna-viSayaka jaina sAhitya jaina dharma meM dhyAna-sAdhanA kA itihAsa vividha sAdhanA-paddhati dhyAna ke sahAyaka aMga dhyAna-mudrAe~ dhyAna ke prakAra prekSAdhyAna : svarUpa prekSAdhyAna ke aMga prekSAdhyAna : prayoga dhyAna kA phala 20. 10/dhyAna darpaNa Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kI mahimA AdhyAtmika-jagat meM praveza karanA ho, to dhyAna eka sazakta prabhAvazAlI mAdhyama bana sakatA hai| jaba taka sva kA zodhana aura saMzodhana nahIM hogA, taba taka AtmA aura paramAtmA kI upalabdhi bhI nahIM ho skegii| dhyAna se AtmA kI zuddhi, kaSAya kI maMdatA, ekAgratA, tanAva se bacAva tathA Atmadarzana saMbhava hai| dhyAna ke sAtha vairAgya aura jJAna kI nitAnta AvazyakatA hai| agara sirpha dhyAna kA prayoga karoge, to saphalatA saMbhava nahIM, parantu AtmajJAna ho aura tIvra vairAgya bhI usake sAtha ho, to sAdhya taka pahu~ca jaaoge| jisa taraha akelA jJAna saphalatA prApta karane meM sakSama nahI hai, usI taraha akelA dhyAna bhI sakSama nahIM hai| hamAre sAmane dhyAna kA svarUpa aura dhyAna kA prayojana spaSTa honA caahie| svarUpa aura prayojana kI spaSTatA se dhyAna kI abhiruci utpanna hotI hai, dhyAna kI dizA meM gati karane kA saMkalpa jagatA hai| dhyAna kA vikAsa puruSArtha ke bala se hotA hai| jaba-jaba dhyAna kA prayoga cale, taba-taba ApakA citta ekAgra rahe, aisA sampUrNa abhyAsakAla meM calatA rhe| itanI tanmayatA aura lagana ho jAe ki lakSya taka pahu~cA jAe, to atIndriya cetanA ke jAgaraNa kI anubhUti ho sakatI hai| eka bAra anubhUti ho jAe, to phira kisI upadeza kI jarUrata nahIM hotI hai| eka zAMta samudra aura eka tUphAnI samudra hai| tUphAnI samudra meM koI vyakti apanA muMha dekhanA cAhe, to bhI dikhAI nahIM degaa| jaba tUphAna nahIM, taraMgeM nahIM, UrmiyAM nahIM, kallola nahIM, dhyAna darpaNa/11 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jala zAnta ho gayA, AdamI apanA muMha dekha sakatA hai| AtmA ko hama samudra mAna leN| usake bhItara yaha rAga aura dveSa kA itanA bar3A bavaMDara hai ki koI bhI vyakti apane bhItara dekha nahIM sktaa| jaba yaha tUphAna, kallola zAMta ho jAtA hai, usa samaya hI vyakti AtmA ko dekha sakatA hai| rAgadveSa ke kallola vAlA AdamI use kabhI nahIM dekha sakatA hai, jaisA AcArya pUjyapAda kahate haiM - rAgadveSAdi kallolairalolaM yanmanojalam / sa pazyatAtmanastatvaktatvaM netaro jnH|| agara AtmA kA sAkSAtkAra karanA hai, AtmapradezoM taka pahuMcanA hai, AtmA kA jo astitva hai, usake jo caitanyamaya pradeza haiM, vahAM taka pahuMcanA hai, to vistAra ko dhIre-dhIre kama karanA hogaa| yaha ajJAnI prANI saMsAra se DaratA hai, kintu usase use chuTakArA nahIM milatA hai aura niraMtara mokSasukha ko cAhatA hai, kintu cAhane mAtra se mukti kI prApti nahIM hotii| phira bhI, bhaya aura kAma se vazIbhUta hokara vaha vyartha hI saMsAra ke kaSTa ko pAtA hai, parantu jo jAna jAtA hai, vaha saMsAra se pAra ho jAtA hai| zarIra hamArA dvAra hai, eka dRSTi se bahuta mahatvapUrNa hai| eka ghar3A hai aura ghar3e meM pAnI hai| prazna hai ki ghar3e kA mahatva hai yA usake andara ke pAnI kA? pAnI to mahatvapUrNa hai hI, kintu ghar3A nahIM ho, to pAnI kahA~ se? hama AdhAra ko, sAdhana ko gauNa nahIM kara skte| Adheya kA apanA mUlya hai aura AdhAra kA apanA mUlya hai| AtmA hai- Adheya, zarIra hai- aadhaar| hameM zarIra ko dekhanA hai aura isalie dekhanA hai ki use dekhe binA AtmA kA darzana nahIM ho sktaa| jo vyakti dekhanA jAnatA 12/dhyAna darpaNa Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, vaha nirmamatva yA nirliptatA kA abhyAsa kara sakatA hai| uttarAdhyayanasUtra meM bar3A mahatvapUrNa nirdeza milatA hai| usameM pUchA gayA- bhAvavizuddhi se jIva kyA prApta karatA hai ? uttara diyA gayA- bhAvavizuddhi se jIva nirbhaya banatA hai| eka vyakti jaba jAgarUkatA kA saMkalpa karatA hai, to phira bhAvoM kI zuddhi apane-Apa ho jAtI hai| ___ hamAre sthUla zarIra kA saMcAlana kauna kara rahA hai ? isa zarIra kA saMcAlana kara rahA hai- taijs-shriir| taijasa-zarIra ke jo spaMdana haiM, ve hamArI prANa-UrjA (Vital Force) haiN| jaina tattva- vidyA meM dasa prANa batalAe gae haiM- zrotrendriya-prANa, cakSurindriya-prANa, ghrANendriya-prANa, rasanendriya-prANa, sparzanindriya-prANa, zarIra-prANa, bhASA-prANa, mana-prANa, zvAsocchvAsa-prANa tathA aayussy-praann| Ayurveda aura haThayoga meM pAMca prANa batalAe haiM- prANa, apAna, samAna, vyAna aura udaan| hamAre zarIra kA saMcAlana vidyut dvArA ho rahA hai| sArI pravRtti vidyut dvArA ho rahI hai| zarIra-zAstra ke anusAra hamAre mastiSka ko 20 vaoNTa vidyut kI jarUrata hotI hai| sabase jyAdA jarUrata mastiSka ko hotI hai, apanA kAma calAne ke lie| vidyut kA utpAdana kendra hai- hamArA taijs-shriir| taijasa-zarIra acchA rahegA, to svAsthya acchA hogaa| taijasa-zarIra kamajora, to svAsthya bhI kamajora hogaa| __AcArAMgasUtra kA eka prasiddha vAkya hai- 'karma-zarIra ko prakaMpita kr|' jaba taka karma-zarIra prakaMpita nahIM hogA, taba taka yaha sthUla zarIra prakaMpita nahIM hogaa| hameM dhyAna meM pahuMcanA hai, sthUla se sUkSma zarIra tk| yaha hamArI prAyogika dhyAna darpaNa/13 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddhati ho gii| upavAsa sthUla zarIra karatA hai, kaSTa bhI sthUla zarIra ko hotA hai aura zodhana karma - zarIra meM hotA hai| donoM meM eka saMbaMdha hai| maiMne to aneka sAdhu, vidvAn aura paMDita isI dazA meM dekhe haiM, jinhoMne Agama kA sakhola abhyAsa kiyA hai| hara gAthA unheM yAda hai / jiMdagIbhara dUsaroM ko upadeza dete rahe, sikhAte rahe, parantu khuda usakA marma nahIM jAna pAe / kitanI khokhalI dazA hai ye ! jisake lie jIvana samarpita, usase hI anabhijJa / sukha aura duHkha- donoM apanI-apanI dRSTi AdhArita haiN| saMsAra meM jitane bhI jIva haiM, sabhI ko duHkha nahIM hotA hai| kucha jIva to atyanta bhoga-vilAsa meM jIte haiN| unheM to yaha bhI patA nahIM kI isa bAhya - jagat ke sivA bhI koI jagat hai / becAre aise hI jIvana jI lete haiM, para unheM usakI khinnatA nahIM hotii| koI batAe, isa adhyAtma - jagat ke bAre meM, to unheM zraddhA nahIM hotI hai / aise jIva sunA-anasunA kara phira se usI saMsAra ke cakra meM pha~sa jAte haiN| jela meM dekho, jo kaidI hai, jisane aparAdha kiyA hai, jo nyAyanIti se vimukha huA hai, vahI duHkha pAtA hai, kintu vahA~ rahane vAlA jelara isa duHkha se bekhabara hai| baMdhana aura duHkha kaidI ke lie haiM, jelara ke lie nahIM / isakA artha yahI huA ki sukha aura duHkha kA anubhava karane ke pazcAt vyakti ke bhAvoM kI bhUmikA banatI hai / samayasAra meM AcArya kuMdakuMda kahate haiM ki karmoM kA udayamAtra baMdha kA kAraNa nahIM hai, kintu apane aMdara vidyamAna rAga-dveSa ke bhAva haiN| vastu yA padArtha baMdha ke lie kAraNa nahIM, parantu hamArA lagAva yA moha hI baMdha kA kAraNa hai| saMsAra meM rahanA to pApa hai, aparAdha hai, parantu saMsAra meM lIna hokara rahanA mahA aparAdha hai| isase bacane ke aneka upAya haiN| 14/ dhyAna darpaNa Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agara hama dharma kA sahArA leMge, to pAvana hoNge| eka dina pitA aura putra ghUmane jA rahe the| pitA ko darzanazAstra kA abhyAsa thaa| apane putra se pitA kahate haiM "calatI cakkI dekhakara, diyA kabIrA roy| do pATana ke bIca meM, sAbuta bacA na koy||" isakA artha hai- do pATana ke bIca jo dAnA hai, vaha baca nahIM sakatA, vaha pisakara hI nikalatA hai| yaha bAta sunakara putra kahatA hai "calatI cakkI dekhakara, diyA kamAla tthitthoy| jo kIlI se laga rahe, mAra sake nahi koy|" yaha koI niyama nahIM ki saMsAra ke sAre prANI duHkha kA hI anubhava karate raheM, yA saMsAra ke sAre prANI janma-maraNa ke bIca pisate rheN| jisane bhI dharmarUpI kIla kA sahArA le liyA hai, jisakA jIvana hI dharma bana gayA hai, use saMsAra meM koI nahIM aTakA sakatA hai yA pisA sakatA hai| asaMyamI kA jIvana hamezA kaSTadAyaka hI rahatA hai, jaise garmI ke dinoM meM chAyA sukha detI hai, para chAyA na ho, to koI dharmavacana bhI acchA na lge| dhyAna rahe, asaMyamI ko devagati meM sukha ke sAgara meM bhI saMkleza sahana karanA par3atA hai| 'viSaya-cAha dAvAnala dahyo, marata vilApa karata duHkha shyo|' saMsAra meM jo sukha milA hai, vaha AtmA dvArA kie hue ujjvala aura zubha pariNAmoM dvArA hai aura jo duHkha milA hai, vaha azubha bhAvoM dvArA hai| sukamAla muni kI kathA prasiddha hai| jaba ve choTe the, taba unakI mA~ ne unheM kabhI kaSTa nahIM hone diyaa| unakA bistara ati mulAyama thaa| unake lie khAne meM kamala-patroM para rakhe hue cAvala pakAe jAte the| unakI aneka patniyA~ thiiN| dhyAna darpaNa/15 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ve saba unakA bahuta khyAla rakhatI thiiN| unheM ratnadIpaka kA prakAza milatA thA, kyoMki sUraja tathA dIpaka kI rozanI unakI A~khoM meM cubhatI thii| eka dina muni ke Agamana se unakA jIvana badala jAtA hai aura ve svayaM sukomala hote hue bhI muni bne| apane ghara se binA kucha kahe nikala pdd'e| saba kucha saMbhava hotA hai, jaba AtmA meM jJAna aura vairAgya kA dIpaka prajjvalita hotA hai| muni hone ke bAda pUrvabhava kI bhAbhI, jo siyArina bana gaI thI, vaha apane bacce sahita AI aura unhoMne munirAja kA zarIra khAnA prAraMbha kara diyaa| tIna dina taka akhaMDa upasarga claa| dhanya hai vaha jIva! jise sarasoM kA dAnA bhI cubhatA thA, vaha yaha saba sahatA rhaa| yaha AtmA ke bhAvoM kA hI pariNAma hai| yaha saba mAhAtmya AtmA kI bhItarI vizuddhi kA hai| AtmAnubhUti ke samaya bAhara bhale hI kucha hotA rahe, aMdara to AnaMda-hI-AnaMda barasatA hai| maiM eka hU~, darzanajJAnamaya hU~ aura arUpI hU~, anya parapadArthoM se merA koI saMbaMdha nhiiN| kaisI pariNAmoM kI nirmalatA hai! muni sukumAla ne savArthasiddhi kI prApti kii| alpakAla meM ve mokSa-sukha prApta kreNge| hama bhI aisA kara sakate haiN| ekAgratA tathA dhyAna ke dvArA kaSAyoM kI zuddhi kara zuddha AtmasvarUpa kI prApti saMbhava hai| AcArya kahate haiM - manamandira meM dhyAna lagAkara, kabhI na dekhA mana meN| antarmukha ho nija meM nija ko, svayaM dekha lo mana meN| tuma anAdi paripUrNa dravya ho, guNa ananta ke ho tuma svaamii| sarva siddhiyoM ke dhAraka tuma, cetana cidAnanda ziva graamii| ura antara ko zuddha banAkara, samatAbhAva hRdaya meM dhara lo| samyak jJAna jagAkara mana meM, nija meM nija kA darzana kara lo| 16/dhyAna darpaNa . Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loga zarIra ke rogoM ko miTAnA cAhate haiM, AtmA ke roga miTAne kI unheM cintA nahIM hai| zarIra to paudgalika hai, jar3a hai| bar3I bAta to AtmA meM lagA yaha karmamala kA roga hai, jisake kAraNa yaha jIva bAra-bAra janma-maraNa ke duHkha uThAtA hai| usakA eka bAra nAza ho jAe, to jaise bIja naSTa hone para vRkSa paidA nahIM hotA, usI prakAra vaha AtmA zarIra dhAraNa nahIM kregii| purANoM meM sanatkumAra cakravartI kI kathA AtI hai| gRhasthAvasthA meM ve ati suMdara, rUpavAn aura zaktizAlI the| indra bhI unakI stuti karate the, parantu jaba unheM kuSTha roga huA, to vaha suMdara kAyA kurUpa aura vedanAmaya bnii| eka deva ne unakI parIkSA lene kI tthaanii| ve eka vaidya kA rUpa lekara muni ke sAmane upasthita hue aura kahane lage- "maiM sabhI rogoM kA ilAja kara sakatA hU~, jisa roga kA ilAja karAnA ho, vaha karA leN|' sanatkumAra to AtmA ke roga kI davA mAMgane lage, taba deva ne apanA rUpa prakaTa kara kSamAyAcanA kii| ___ moha, rAga, dveSAdi vikArIbhAva hI asalI roga haiM, jinheM miTAne ke lie hama AdhyAtmika duniyA meM padArpaNa kreN| siddhoM ne bhI siddha-dazA prakaTa kI, to nijAtmA kA Azraya lekara, isalie unakI chavi yahI darzAne meM nimitta hai ki hameM bhI ekamAtra nija ArAdhanA dvArA svayaM meM vaha paramapavitra dazA prakaTa kara lenA caahie| bharata cakravartI ke pAsa eka bAra eka jijJAsu phuNcaa| use isa bAta meM saMdeha thA ki bharata cakravartI haiM, unakI 96 hajAra rAniyA~ haiM, phira bhI ve itane bar3e tattvajJa aura samyagdRSTi kaise haiM? vaha cakravartI ke pAsa pahu~cA aura usane kahA- "prabhu maiM Apake jIvana kA rahasya jAnanA cAhatA huuN| maiM eka patnI se parezAna huuN| Apa 96 hajAra ko kaise saMbhAlate haiM?'' bharata ne kahA, "kala ARMISmSHARA NASIREm - dhyAna darpaNa/17 dhyAna darpaNa/17 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ao, maiM tumheM isakA uttara kala duuNgaa|' dUsare dina rAjA ne usake hAtha meM dIpaka diyA aura kahA- "isa dIpaka ke prakAza meM tumheM pUre nagara kA cakkara lagAnA hai, para yAda rahe, ye cAroM talavAradhArI tumhAre cAroM ora haiN| rAste meM na dIpaka bujhe, na tela kI eka bUMda gire| yadi dIpaka bujhA, to tumhAre jIvana kA dIpaka bujhegA aura tela girA, to tumhArI gardana bhI nIce gira jaaegii|" bar3I sAvadhAnI se vaha vyakti cakkara lagAkara aayaa| rAjA ne pUchA- "kyA dekhA, nagara meM?'' usane kahA- "dIpaka aura talavAra ke sivA kucha bhI nahIM dekhaa|'' cakravartI ne kahA"yahI hai mere jIvana kA raaj| tumheM ye bhoga aura vilAsa dikhate haiM, lekina mujhe to apanI mauta kI talavAra dikhatI hai|'' AtmA jJAnaM svayaM jJAnaM jJAnAt anyat karoti kiN| parabhAvasya krtaa''tmaa| moho'yaM vyvhaarinnaam|| koI bhI kArya apane-Apa nahIM hotaa| soco, jaba baMdhana apane-Apa nahIM hotA, to mukti kaise apane-Apa ho jaaegii| cora jaba corI karatA hai, taba jela jAtA hai| isI prakAra, yaha AtmA jaba rAga-dveSa karatI hai, tabhI unase baMdhatI hai| jela ko banAnevAlA aura tor3anevAlA- donoM kaidI hI haiN| pratyeka prANI sukha cAhatA hai, svataMtra honA cAhatA hai, kintu svataMtratA ke mArga ko apanAnA nahIM caahtaa| baiThe-baiThe AjAdI prApta nahIM hogii| eka rASTra dUsare rASTra kI sattA se mukta honA cAhatA hai, to use puruSArtha karanA par3atA hai| hameM bhI svataMtratA ke lie puruSArtha karanA pdd'egaa| jaha NAma koMvi puriso paradavvamiNaM ti jANiduM cydi| taha savve parabhAve NAUNa vimucade nnaannii|| artha- jaise loka meM koI puruSa paravastu ko 'yaha para vastu hai' 18/dhyAna darpaNa Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aisA jAnakara usa vastu kA tyAga karatA hai, usI prakAra jJAnI puruSa samasta paradravyoM ke bhAvoM ko 'yaha parabhAva hai'- aisA jAnakara chor3a detA hai / jisa prakAra dUdha meM ghI avyakta hotA hai, zaktirUpa meM vidyamAna hai, usI prakAra AtmA meM zuddhi hone kI zakti vidyamAna hai / usa zakti ko puruSArtha ke bala para vyakta karanA hogA, tabhI hama sacce manuSya khlaaeNge| umAsvAti ne tattvArthasUtra ke dasaveM adhyAya meM mokSa ke svarUpa kA varNana kiyA hai| nauveM adhyAya meM mukta avasthA kaise prApta hogI, yaha batAyA hai| jo jIva parapadArthoM kA tyAga kara dete haiM aura rAga-dveSa ko haTAte haiM, ve saMsAra - sAgara se Upara uThakara apane svabhAva meM sthita hote haiM / dUdha meM jo ghI hai- zaktirUpa vidyamAna hai, vaha hAtha DAlakara nikAlA nahIM jA sktaa| dUdha kA maMthana kiyA jAtA hai aura maMthana ke uparAMta bhI navanIta kA golA prApta hotA hai, jo ki chAcha ke andara hI tairatA hai / usa navanIta ko tapAkara ghI banAyA jAtA hai, taba vaha tairatA hai, kyoMki aba vaha zuddha huA hai / jitanI mAtrA meM parigraha ko kama kareMge, zarIra ke prati moha ko kama kareMge, ApakA jIvana utanA hI nirmala hotA jAegA aura apane vAstavika svabhAva ko prApta karatA jAegA / hama logoM meM bhI kucha ghI jaise, to koI navanIta ke rUpa meM yA dUdha ke rUpa meM haiN| aba saMskAra hoMge, taba halke bneNge| AtmA kA svabhAva urdhvagamana hai / umAsvAti AcArya ne kahA hai- 'bahu- AraMbha aura bahu -- parigraha rakhanevAlA 'narakagati' kA pAtra hotA hai / bahuta puruSArtha se yaha jIva manuSya-jIvana pAtA hai, lekina punaH parapadArthoM meM mUrcchA, rAgadveSAdi karake narakagati kI ora calA jAtA hai| puruSa kA puruSArtha use naraka kI ora bhI le jA sakatA hai aura yadi vaha cAhe, to mokSa - puruSArtha ke mAdhyama se loka ke agrabhAga taka dhyAna darpaNa / 19 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAne kI kSamatA prApta kara sakatA hai| AtmA-paramAtmA iMdriyAtIta tattva haiN| hAlAMki tarka evaM buddhi se usakA astitva siddha hai, phira bhI vaha indriyoM se pratyakSa meM anubhava na kiyA jAe, aisA tattva hai| isakA anubhava karane ke lie indriyAtIta zakti aura sAmarthya kA honA Avazyaka hai| isakA sAkSAtkAra hone ke bAda mAnava apane-Apa ko du:khI, pIr3ita aura azAnta nahIM smjhtaa| kaSTa, azAMti aura pIr3A use sparza taka nahIM krtiiN| atIndriya padArthoM kA nirNaya karane meM Aja taka diggaja paMDita aura buddhimAn saphala nahIM hue haiN| zAstra aura vidvAn to mAtra dIpa-stambha haiM, ata: sirpha unase jur3e rahane se kArya siddha nahIM hotaa| unake mArgadarzana meM hameM apanA mArga khojanA hai| keSAM na kalpanAdevI shaastrkssiiraanngaahinii| viralAstadrasAsvAdavido 'anubhvjivhaayaaH|| artha- kisI kI kalpanA zAstrarUpI khIra meM praveza nahIM kara sakatI, lekina anubhavarUpI jIbha se zAstrasvAda ko jAnane vAle virale hI hote haiN| upAdhyAya yazovijayajI jJAnasAgara meM kahate haiM- "tArkika buddhi se zAstroM ko ulaTate-pulaTate rahoge, usase koI zAstrajJAna kA rasAsvAda anubhava nahIM kara skoge| itanA hI nahIM, balki zAstroM kI tArkikatA ke palar3e meM tolane meM hI jIvana pUrNa ho gayA, to aMtima samaya meM kheda hogA ki sacamuca maiM durbhAgI abhAgA hU~ ki kabhI mehanata kara khIra pakAyI, lekina usakA svAda lUTane kA maukA hI na milaa|'' jisa taraha samasta vizva indriyAtIta nahIM hai, ThIka usI taraha sakala vizva indriyoM dvArA nahIM jAnA jA sktaa| vizva se 20/dhyAna darpaNa Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambandhita aisI kaI bAteM haiM, jinakA sAkSAtkAra hamArI kisI bhI indriya ke dvArA nahIM ho sktaa| aise hI tattvoM aura padArthoM ko 'atIndriya' kahA gayA hai| aise atIndriya padArthoM ke vAstavika svarUpa kA nirNaya mAnava kisa taraha kara sakatA hai ? bhale hI vaha vidvAn ho yA atyaMta buddhimaan| vidvAn athavA buddhimAn atIndriya padArthoM kA darzana nahIM kara sktaa| Aja ke yuga meM kisI bhI bAta athavA tattva ko tarka yA buddhi ke mAdhyama se samajhAne kA Agraha bar3hatA jA rahA hai| buddhi aura tarka se samajhA jAe aura indriyoM se jisakA anubhava kiyA jA sake, use hI svIkAra karane kI vRtti prabala hotI jA rahI hai| buddhi apane-Apa meM kabhI paripUrNa nahIM hotI, vaha apUrNa hI hotI hai, ataH pUrNa caitanya ke sAkSAtkAra ke binA, athavA usa para zraddhA prasthApita kie binA kisI samasyA kA hala asaMbhava hai| atIndriyaM paraM brahma vizuddhAnubhavaM binaa| zAstrayuktizanenApi na gamyaM yad bdhaajguH|| artha- paMDitoM kA kahanA hai ki indriyoM se agocara paramAtmA kA svarUpa vizuddha anubhava ke binA samajhanA asaMbhava hai, phira bhale hI use samajhane ke lie tuma zAstra kI saikar3oM yuktiyoM kA prayoga kro| indriyoM kI itanI zakti nahIM hai ki ve zuddha brahma ko samajha skeN| kisI bhI prakAra ke AvaraNoM se rahita vizuddha AtmA kA anubhava karane kI kSamatA becArI indriyoM meM kahAM saMbhava hai? arthAt kAna zuddha brahma kI dhvani suna na sakeM, A~kheM usake divya rUpa ko dekha na sakeM, nAka usako sUMgha na sake, jihvA usakA svAda na le sake aura camar3I usakA sparza kara na ske| dhyAna darpaNa/21 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstroM kI yukti-prayuktiyA~ aura tarka bhale hI AtmA kA astitva siddha kareM, bauddhika-kuzAgratA bhale hI nAstika hRdaya meM AtmA kI siddhi prasthApita kara de, lekina yaha nirvivAda satya hai ki AtmA ko jAnanA zAstra ke basa kI bAta nahIM hai| AtmA ko samajhA jA sakatA hai, vizuddha anubhava se| AtmA kA anubhava kiyA jA sakatA hai, indriyoM ke unmAda se mukta hokr| AtmA ko prApta kiyA jA sakatA hai, zAstra aura tarka se Upara utthkr| NAhaM homi paresiM, Na me pare saMti nnaannmhmekko| idi jo jhAyadi jhANe, so appANaM havadiM jhaadaa|| artha- vahI zramaNa AtmA kA dhyAtA hai, jo dhyAna meM cintana karatA hai ki 'maiM' na 'para' kA hU~, na 'para' padArtha yA bhAva mere haiM, maiM to eka jJAnamaya huuN| jisane AtmA ko jAnane-samajhane aura pAne kA mana-hI-mana dRr3ha saMkalpa kiyA hai, use indriyoM ke karNabhedI kolAhala ko zAMta-prazAMta karanA cAhie, zabda, rUpa, rasa, gaMdha aura sparza kI duniyA se mana ko dUra-dUra anajAne pradeza meM le jAnA cAhie, tabhI vizuddha anubhava kI bhUmikA prApta hogii| hameM AtmA ke alAvA dUsare ko pahacAnane kI jijJAsA nahIM honA caahie| AtmA-prApti ke sivAya anya koI prApti kI tamannA nahIM honA cAhie, anyathA AtmAnubhava kA pAvana kSaNa prakaTa honA durlabha hai| dhyAnAt aatmaanubhuutishc| dhyAnAt smyktvaamishyte|| dhyAnAm vijJAna cAritraM / dhyAnaM mokSasya kaarnnN|| 22/dhyAna darpaNa Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna aura jJAna dhyAna jJAna kI hI eka avasthA hai| "vyagra cittaM jJAnaM ekAgracittaM dhyAnaM / " mana kI jo caMcala vRtti hai, vaha jJAna hai aura sthira vRtti dhyAna hai| dhyAnazataka meM isa Azaya ko spaSTa kiyA gayA hai| "jaM thiramajjhavasANaM jhANaM taM calaM - tayaM cittaM / " jo sthira caitanya hai, vaha dhyAna hai aura jo cala caitanya hai, vaha citta hai| barpha ko jala se bhinna nahIM kahA jAtA hai| jaba pAnI tarala avasthA meM hotA hai, taba jala kahalAtA hai| vahI ghanIbhUta hokara barpha kahalAtA hai| jJAna aura dhyAna kI yahI sthiti hai| svAdhyAya dhyAna kA mUla hai| isase dhyAna ke viSaya meM sahAyatA milatI hai| jisakA AtmavicAra spaSTa nahIM hai, jise AtmA kA svarUpa patA nahIM hai aura jise AtmA aura zarIra ke bheda - jJAna kA bodha nahIM hai, vaha dhyAna kI utkRSTa bhUmikAoM meM kaise praveza kara sakegA ? isalie dhyAna ke mUla ke rUpa meM svAdhyAya kA mahatva hai| dIpaka havA meM rakhA hai, usa samaya usakI lau bahuta caMcala hotI hai| use kamare ke bhItara nirvAta- pradeza meM rakha dene para usakI lau sthira, zAMta ho jAtI hai| tela yA ghI ke samApta hone para dIpaka bujha jAtA hai, lau samApta ho jAtI hai| dIpaka kI pahalI avasthA caMcala hai, dUsarI sthira aura tIsarI avasthA niruddha hai| isI taraha jJAna kI tulanA havA meM rakhe hue dIpaka se kI jA sakatI hai| pataMjali ne dhyAna kA lakSaNa batAte hue likhA hai- jahA~ citta ko lagAyA jAe, usI meM caittasika vRtti kI ekAgratA, dhyAna darpaNa / 23 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avicchina rUpa meM sthitizIlatA dhyAna hai, yA dhyeya vastu meM citta kA ekatAna honA dhyAna hai| sIdhI bhASA meM mana kA eka viSaya para sthira ho jAnA dhyAna hai| pataMjali dhyAna kA artha karate hue kahate haiM ki "yogazcittavRtti nirodha", arthAt citta kI vRttiyoM kA nirodha ho jAnA dhyAna - yoga hai| isakA artha mana ko zUnya banA denA, mana ko gatihIna banA denA hai| dhyAna meM dhyeya ke sAtha avicchinna saMbaMdha ho jAtA hai / saMskRta kI eka dhAtu hai - 'dhyai cintAyAm / ' dhyAna zabda isase utpanna huA hai aura isa dhAtu ke anusAra dhyAna zabda kA artha hotA hai-- cintana / cintana kA eka pravAha caMcalatA kI ora jAtA hai, jabaki dhyAna kA pravAha sthiratA kI ora jAtA hai| isI AdhAra para tattvArthasUtra meM umAsvAti ne kahA- " ekAgra cintA nirodha dhyAnam", arthAt eka Alambana para ciMtana ko roke rakhanA dhyAna hai / saMsAra kI aneka vastue~ manuSya ke sAmane hotI haiM, kintu vaha una sabakA nirIkSaNa nahIM kara pAtA hai, vaha eka samaya meM eka hI vastu kA nirIkSaNa kara sakatA hai| vijJAna meM dhyAna (Attention) ko avadhAna kahA hai| mastiSka ke aMdara eka zakti hai, jo kisI bhI vastu kA nirIkSaNa kara usa para vicArazakti ko keMdrita kara detI hai| yaha sthira prakriyA dhyAna-kendra meM hotI hai| isa sthairya kA nAma dhyAna hai| mana, vacana, kAya kI ekAgratA yoga hai| AtmA meM ekAgratA dhyAna hai| Atmatattva kI prApti na ho, to adhyayana cAhe kitanA bhI ho, saba vyartha hai| jaba taka vikalpoM se mukta hokara dhyAnamagna nahIM hoM, taba taka karma-baMdha hI hotA hai / padmapurANa meM likhA hai ki kevala A~kheM baMda kara, mauna 24/ dhyAna darpaNa Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahakara baiThe aura aMtaraMga meM saMkalpa-vikalpoM kA jAla bichA ho, to vaha dhyAna nahIM hai, yoga bhI nahIM hai| jaise eka choTI suI hai, dhAgA kucha moTA hai| usa dhAge ko suI meM pironA hai| yadi hAtha hila jAe, to dhAgA piroyA nahIM jA sktaa| bahIkhAtA likhane vAlA thor3I caMcalatA se hisAba meM galatI kara sakatA hai| dhyAna ke binA roTI jalatI hai| mana se sthira hokara suI ke chidra kI ora ekAgra ho jAeMge, tabhI dhAgA piroyA jA sakegA, lakSya kI prApti ho skegii| isI prakAra, dhyAna karate samaya 'merI AtmA caitanya-svarUpa hai, yaha zeSa rahe aura bAkI saba chUTa jAe, aisI bhAvanA ho', tabhI lakSya kI ora agrasara hoNge| jhANachio hu joI, jaiNo saMveya nniyyappaannN| to Na lahai taM suddhaM, bhaggavihINo jahA rynnaaN|| artha- dhyAna meM sthita yogI yadi apanI AtmA kA saMvadena nahIM karatA, to vaha zuddha AtmA ko prApta nahIM kara sakatA; jaise ki bhAgyahIna vyakti ratna prApta nahIM kara sktaa| vahI zramaNa AtmA kA dhyAtA hai, jo dhyAna meM cintana karatA hai ki maiM na 'para' kA hU~, na 'para' padArtha yA bhAva mere haiM, maiM to eka zuddha-buddha jJAnamaya caitanya huuN| dhyAna karanevAlA sAdhaka piMDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtita- ina cAroM avasthAoM kI bhAvanA kre| piMDastha-dhyAna kA viSaya hai- kevalitva, arthAt kaivalya-svarUpa kA anuciNtn| rUpAtita dhyAna kA viSaya haizuddha aatmaa| he bhavya! tujhe anya vyartha hI kolAhala karane se kyA lAbha hai ? tU isa kolAhAla se virakta ho aura eka caitanyamAtra vastu ko svayaM nizcala, lIna hokara dekh| aisA chaha mAsa abhyAsa dhyAna darpaNa/25 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara aura dekha ki aisA karane se apane hRdaya-sarovara meM jisakA teja-pratApa prakAza-pudgala se bhinna hai- aisI usa AtmA kI prApti hotI hai yA nahIM ? ____ yadi apane svarUpa kA abhyAsa kareM, to usakI prApti avazya hotI hai, yadi paravastu ho, to usakI prApti to nahIM hotii| apanA svarUpa to vidyamAna hai, kintu vaha pahacAnA nahIM jA rahA hai, yadi sAvadhAna hokara dekheM, to vaha apane nikaTa hI hai| yahA~ chaha mAsa ke abhyAsa kI bAta kahI gaI hai, isakA artha yaha nahIM samajhanA cAhie ki itanA hI samaya lgegaa| usakI prApti to aMtarmuhUrta mAtra meM hI ho sakatI hai, parantu yadi ziSya ko bahuta kaThina mAlUma hotA ho, to usakA niSedha kiyA gayA hai| yadi samajhane meM adhika kAla lage, to chaha mAsa se adhika nahIM lagegA, isalie yahA~ yaha upadeza diyA gayA hai ki anya niSprayojana kolAhala kA tyAga karake isameM laga jAne se zIghra hI svarUpa kI prApti ho jaaegii| ___ jaise kAlimA se bhinna svarNa hai, dahI se bhinna zakara hai, palaMga se bhinna usa para sone vAlA vyakti hai, usI prakAra mohAdi samasta saMyoga se tathA karmAdi samasta vibhAvoM se bhinna jJAyaka svabhAvI AtmA kA saba prakAra ke kolAhala ko chor3akara anubhava karane kA chaha mAsa abhyAsa karane vAle ko AtmA ke svarUpa kI avazya prApti hogii| apanA AtmasvarUpa to sadA vidyamAna hai| usakI prApti to aMtarmuhUrta meM hI ho sakatI hai| prathama to zrutajJAna ke avalaMbana se apane jJAna svabhAva ke astitva kA nizcaya kreN| phira, AtmA kI pratyakSa prakaTarUpa prApti ke lie aisI sarva indriyoM tathA mana ke mAdhyama se pravarttamAna buddhiyoM ko sameTakara matijJAna ko AtmA ke sammukha kareM tathA aneka prakAra ke naya pakSoM ke avalaMbana se hone vAlI 26/dhyAna darpaNa - Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkulatA ko utpanna karane vAlI zrutajJAna kI buddhiyoM ko sameTakara zrutajJAna ko bhI AtmA ke sammukha kareM, taba atyanta vikalpazUnya hokara, usI samaya apane nijarasa se hI vyakta hokara, Adi - aMta se rahita hokara, anAkula kevala eka saMpUrNa vizva ke Upara tairane vAle- aise akhaNDa vItarAga vijJAnamaya paramAtmasvarUpa samayasAra (nijAtmA) kA jaba anubhava kiyA jAtA hai, taba AtmA kA astitva samyak prakAra se dekhA jA sakatA hai| pahale AtmA ke AgamarUpa matijJAna ko jJAnamAtrA meM milAkara tathA zrutajJAnarUpI nayoM ke vikalpoM ko miTAkara, zrutajJAna ko bhI nirvikAra karake eka akhaNDa pratimAsa kA anubhava karanA hI 'samyagdarzana' aura 'samyagjJAna' ke nAma ko prApta karatA hai| samayasAra kI gAthA meM likhA hai ki jisa prakAra pAnI vastra para lage maila kA zodhana karatA hai, agni lauha para lage hue kITa kA apanayana karatI hai aura sUrya dharatI para par3e kIcar3a kA zoSaNa karatA hai, vaise hI jIvarUpI vastra, loha aura dharatI para lage karmamala, kalaMka aura paMka kA zodhana, zoSaNa karane meM dhyAnarUpa jala, anala aura sUrya samartha haiN| jaise roga kA nidAna cikitsA se hotA hai, vaise hI karmarUpI roga kA zamana bhI dhyAna, anazana Adi yogoM se kiyA jAtA hai| jisa prakAra pavana se prerita agni IMdhana ko jalAtI hai, vaise hI dhyAna pavana se kaMpita karmarUpI bAdala antardhyAna ho jAtA I AcArya rAmasena likhate haiM svAdhyAyAt dhyAnamadhyAstAM dhyAnAt svAdhyAyamAmanet / dhyAnaM svAdhyAyasampatyA, paramAtmA prakAzate / / dhyAna darpaNa / 27 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya ke pazcAt dhyAna aura dhyAna ke pazcAt svAdhyAya, isa prakAra svAdhyAya aura dhyAna kI punarAvRtti se paramAtmasvarUpa upalabdha hotA hai| yaha paraMparA bahuta purAnI hai / mahAvIra bhagavAn utkaTa Adi AsanoM meM sthita aura sthira hokara dhyAna karate the / ve U~ce-nIce aura tirache loka meM hone vAle padArthoM ko dhyeya banAte the| unakI dRSTi AtmasamAdhi para TikI huI thii| ve saMkalpa - mukta the / he dhyAtA ! tU na to zarIra se koI ceSTA kara, na vANI se kucha bola aura na mana se kucha cintana kara, isa prakAra triyoga kA nirodha karane se tU sthira ho jAegA, terI AtmA Atmarata ho jAegI, yahI paramadhyAna hai / jisakA citta isa prakAra ke dhyAna meM lIna hai, vaha AtmadhyAnI puruSa kaSAya se utpanna IrSyA, viSAda, zoka Adi mAnasika duHkhoM se bAdhita nahIM hotA / dhyAna kI choTI-sI cinagArI asaMkhyAta karmoM ko jalAne meM samartha hai| dhyAna ke sAtha-sAtha parama jJAna Avazyaka hai| vikalpoM ko sahaja bhAva se rokanA dhyAna hai| hama jIvana kI kina sImAoM meM jI rahe haiM, jIvana ko kisa saMkIrNa jharokhe se jhAMkakara dekha rahe haiM, zAyada hameM patA nahIM / patA bhI ho, to asahAya haiM / usa mukti kI ora jAne ke lie jarUrI hai, usa mahAvIra bhagavAn ke die hue saMketa kA pAlana karanA / unake isa prayogAtmaka, sAdhanAmaya jIvana kA kendrabindu, unakI sAdhanA kA mUla AdhAra thA - 'dhyAna' / dhyAna evaM kAyotsarga ke saMgama ne unake vyaktitva ko nikhaaraa| aMtara ko pakhArA, vItarAgatA kI parama U~cAiyoM kA unhoMne sparza kiyaa| unakI dhyAna-sAdhanA sAvalamba aura nirAvalamba- donoM prakAra kI rahIM / 28/ dhyAna darpaNa Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAsAgranyastanayana: pralambita bhujadvayaH / prabhuH pratimayA tatra tasthau sthANuriva sthiraH / / arthAt, nAsikA ke agrabhAga para dRSTi ko sthira kara, donoM hAthoM ko lambe kie hue bhagavAn sthANu kI taraha dhyAna meM avasthita hue| dhyAna, yaha jAgaraNa aura nidrA- donoM se alaga tIsarI avasthA hai| vaha nidrA ke samAna zithila hai, to jAgaraNa ke samAna cetana, arthAt nidrA ke samaya jo zithilatA hotI hai, vaisI hI zithilatA dhyAna ke samaya honA cAhie tathA jAgaraNa ke samaya jo cetanatA hotI hai, vaisI hI cetanatA dhyAna ke samaya bhI honA cAhie / isa taraha dhyAna meM nIMda kI zithilatA va jAgaraNa kI cetanatA kA sahaja samanvaya hai aura isa samanvaya hetu ati upayogI hai- nAsAgradRSTi / sambhavataH, isI tathya ko lekara mahAvIra ne nAsAgradRSTi kA abhyAsa kiyA, sAtha hI dhyAna ke samaya ve apane zarIra ko zithila rakhate the| donoM lambe kie hue hAtha, saTe hue pA~va aura thor3A Age kI ora jhukA huA mastiSka / puvvAbhimuho uttaramuho va houNa sui- samAyAro / jhAyA samAhijutto, sahAsaNatyo suisariro / / artha- pUrva yA uttara dizAbhimukha hokara baiThane vAlA, zuddha AcAra tathA pavitra zarIra vAlA dhyAtA sukhAsana meM sthita ho samAdhi meM lIna hotA hai| zarIra kA zithilikaraNa tanAvamukta mana kI nihita AvazyakatA hai| dhyAna ke samaya zarIra aise zithila honA cAhie, jaise khUMTI para TaMgA huA kurtA / khUMTI para kurtA TaMgane para madhya meM vaha bilkula sIdhA rahatA hai tathA Asa-pAsa se pUrA jhuka jAtA hai, vaise hI dhyAna - sAdhanA meM madhya ke rajju ko sIdhA rakhanA dhyAna darpaNa / 29 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAhie; kamara, pITha, grIvA aura mastiSka eka sIdhI rekhA meM hoM, donoM kaMdhe aura hAtha jhuke hue tathA samagra avayava zithila hoM / isa prakAra zithilikaraNa zarIra ko tanAvamukta kara mana ke ekIkaraNa hetu prAraMbhika bhUmikA taiyAra karatA hai, jisase mana ke sva- samAhita hone meM sahayoga milatA hai, ataH zarIra kI aura se dhyAna ko pUrNataH haTAne hetu zarIra kA tanAvarahita, pIr3Arahita honA Avazyaka hai| isI uddezya ko lekara dhyAna ke pUrva zarIra ko pUrNataH zithila kara diyA jAtA hai, jaise bhagavAn mahAvIra karate the| AcArya hemacandra bhI yahI kahate haiM ki AsAnI se baiTha sakeM, vaise hI Asana kA cunAva kreN| sAr3he bAraha varSa ke sAdhanAkAla meM 4515 dinoM meM unhoMne kevala 341 dina hI AhAra liyaa| mahAvIra Atma- dhyAna meM itane lIna ho gae ki zarIra kI anubhUti aura bhUkha-pyAsa hI nahIM rhii| eka bAra to ve nirantara chaha mahIne taka binA AhAra va pAnI ke rhe| AhAra ke sambandha meM mahAvIra ne aneka prayoga kie, unameM se eka prayoga thA, ATha mahIne taka rUkSa AhAra grahaNa karane kA / usa samaya unhoMne pAnI bhI alpamAtrA meM liyaa| rUkSa AhAra va alpamAtrA meM pAnI lene se tathA AtApanA grahaNa se tejas - zarIra kA vikAsa hotA hai, sAtha hI vIrya bhI sUkhakara ojarUpa meM pariNata hotA hai / jitanA hama rasayukta bhojana karate haiM, jala kA adhika upayoga karate haiM, deha meM utanI hI ArdratA AtI hai| jitanA AhAra alpa va rUkSa hogA, nidrA bhI utanI hI kama hogii| AcArAMga meM likhA hai- bhagavAn bahuta alpa nimeSa - unmeSamAtra nidrA lekara phira jAgrata ho jAte the / bhagavAn prAyaH mauna hI rahate the| kisI ke pUchane para na pUchane para bhI ve nahIM bolate the| mauna jIvana kI bahuta bar3I zakti hotI hai / bhagavAn ne ekAnta sthAna para sAdhanA kI, jaise- 1. khaNDahara 2. sabhA 3 pyAU 4. I 30 / dhyAna darpaNa Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dukAna 5. kArakhAne 6. maMca 7. yAtrIgRha 8. ArAmagRha 9. gAMva aura nagara 10. zmazAna 11. zUnyagRha 12. vRkSa ke niice| bhagavAn ne adhikAMza samaya khar3e rahakara hI dhyAna kiyaa| ve kAyotsarga meM zarIra ko zithila kara khar3e ho jaate| isake alAvA unhoMne vIrAsana, goduhikAsana, utkuTAsana meM bhI sAdhanA kii| siddhakSetre mahAtIrtha purANa puruunnaashrite| kalyANa kalite puNye dhyAna siddhiH prjaayte| __ dhyAna ke lie siddhakSetra, nirvANa-bhUmi, tIrthaMkara kalyANa-bhUmi yogya hai| kucha sAdhaka to zUnyagRha, zmazAnabhUmi, nadI kA saMgamasthala, siddhakUTa, nadI kA kinArA, kilA, vRkSa ke nIce bhI dhyAna karanA pasaMda karate haiN| dhyAna darpaNa/31 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kyA hai ? varttamAna paryAya ke prati anAsakta hokara jo jIvana kA sukhada anubhava hotA hai, usakA nAma dhyAna hai / je aNaNNadaMsI, se aNaNNArAme, je aNaNNArAme se aNaNNadaMsI / > jo anya nahIM hai-- aisA nija astitva hI sacamuca meM ananya AtmA kA sadbhAva hai / use jo dekhatA hai, vahI paramArtha se usa ananya AtmA ke astitva meM ramaNa karatA hai / jo ananya meM ramaNa karatA hai, vaha ananya ko dekhatA hai| prathama AtmA ko dekhanA hI samyakdarzana hai, use jAnanA hI samyakjJAna hai, usameM ramaNa karanA hI samyakcAritra hai / saMpikkhae appagamappaeNaM AtmA se AtmA ko dekho| prekSAdhyAna kA yaha mukhya vAkya hai / vizva kA pratyeka vyakti eka-dUsare ke prati kisI-na-1 - kisI rUpa meM Asakti ke pariNAma vAlA pAyA jAtA hai| vaha Asakti hI usake duHkha kA hetu hai / jaba vaha AsaktirUpa vibhAva-pariNAma aura anAsaktirUpa jJAna- pariNAma- ina donoM ko bhinna-bhinna rUpa se jAna letA hai, dekha letA hai, taba se Asakti kA vibhAva- pariNAma visarjita hone lagatA hai| aba use Asakti karma-rUpa nahIM rahI, jJeyarUpa ho gaI hai, isalie jaise-jaise dekhanA aura jAnanA balavAn hotA hai, vaise-vaise sAre karma-saMskAra kSINa hote jAte haiM, unake kSINa hone se AtmA sadA hI sabako eka sAtha dekhane-jAnane kI kSamatA rakhatI hai| isa hetu se tIrthaMkara mahAvIra kI sAdhanA-paddhati meM dekhanA- jAnanA sarvazreSTha 32/ dhyAna darpaNa Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / isa dekhane-jAnane ke svabhAva ko, svaccha aura svastha paddhati ko hI 'dhyAna' kahate haiM / purisA ! antANameva abhiNigijjha, evaM dukkhA pamokkhasi / AtmA zabda kA prayoga caitanya piNDa ke artha meM hotA hai| abhinigraha kA artha hai- samIpa jAkara pakar3anA / jo vyakti mana ke samIpa jAkara use pakar3a letA hai, use jAna letA hai, vaha saba duHkhoM se mukta hotA hai| nikaTatA se jAna lenA hI vAstava meM pakar3anA hai / niyaMtraNa karane se pratikriyA paidA hotI hai| dhyAna darpaNa / 33 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna ke mUla sUtra dehaviktiM pecchai, appANaM taha ya svvsNjoge| dehovahivosaggaM nissaMgo savvahA, kuNai / / - samaNasuttaM, 12 artha- dhyAna-yogI apanI AtmA ko zarIra tathA samasta bAhya-saMyogoM se bhinna dekhatA hai, arthAt deha tathA upadhi kA sarvathA tyAga karake ni:saMga hotA hai| NAhaM homi paresiM, Na me pare saMti nnaannmhmekko| idi jo jhAyadi jhANe, se appaNaM havadi jhaadaa| __- samaNasuttaM, 13 artha- vahI zramaNa AtmA kA dhyAtA hai, jo dhyAna meM yaha cintana karatA hai ki 'maiM' na 'para' kA hU~, na 'para' padArtha yA bhAva mere haiM, maiM to eka jJAnamaya huuN| avi jhAi se mahAvIre, AsaNatthe akukkue jhaannN| uDDhamahe tiriyaM ca pehamANe smaahimpddinnnne|| - samaNasuttaM, 6 artha- bhagavAn utkuTAsana Adi AsanoM meM sthita aura sthira hokara dhyAna karate the| ve U~ce-nIce aura tirache loka meM hone vAle padArthoM ko dhyeya banAte the| unakI dRSTi AtmA-samAdhi para TikI huI thii| ve saMkalpa-mukta the| mA ciThThaha mA jaMpaha, mA cintaha kiM pi jeNa hoI thiro| appA appAmmi rao, iNameva paraM have jhaannN|| - samaNasuttaM, 18 34/dhyAna darpaNa Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha- he dhyAtA! tU na to zarIra se koI ceSTA kara, na vANI se kucha bola aura na mana se kucha cintana kara / isa prakAra yoga kA nirodha karane se tU sthira ho jAegA, terI AtmA Atmarata ho jaaegii| yaha parama dhyAna hai| annaM imaM zarIraM, anno'haM baMdhavAvi me anne / evaM nAUNa khamaM, kusalassa na taM khamaM kAUM ? samaNasuttaM, 15 gA. 519 artha- yaha zarIra anya hai, mai anya hU~, bandhu-bAMdhava bhI mujhase anya haiM, aisA jAnakara kuzala vyakti unameM Asakta na ho| -- mA ciThThaha mA jaMpaha mA cintaha kiMvi jena hoi thiro / appA appamma rao iNameva paraM have jjhANaM / dravyasaMgraha, 56 artha- he bhavyoM ! kucha bhI ceSTA mata karo, kucha bhI mata bolo, kucha bhI ciMtana mata karo, jisase AtmA nijAtmA meM tallIna rUpa se sthira ho jAe / yaha AtmA meM lInatA hI paramadhyAna hai| jaha jANa kovi puriso paradavvamiNaM ti jANiduM cayadi / taha savve parabhAve NAUNa vimuJcade NANi / samayasAra, gAthA 35 artha- jaise loka meM koI puruSa paravastu ko yaha 'paravastu hai - aisA jAnakara paravastu kA tyAga karatA hai, usI prakAra jJAnI puruSa samasta paradravyoM ke bhAvoM ko 'yaha parabhAva hai' aisA jAnakara chor3a detA hai / dhyAna darpaNa / 35 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhinna mata praNAlI bhAratavarSa kA gagana aneka RSi-muniyoM se Alokita hai, jisameM eka camacamAtA huA, tejomaya sitArA hai- "maharSi ramaNa' jinhoMne prakaTamAn satyoM meM, apane mAne hue astitva ko, vAstavika 'maiM' ko pahacAna liyaa| __ vyakti haradama svayaM ko zarIra mAnakara hI apanI Ayu evaM anya vyaktiyoM ke sAtha sthApita pitA-putra, pati-patnI, bhAI bahana ityAdi sambandha ke rUpa meM svayaM kA paricaya detA hai| zarIra meM vyAdhi utpanna hone para svayaM ko rogI, zarIra meM pIr3A hone para pIr3ita, A~khoM se dikhAI nahIM dene para aMdhA, bhUkha lagane para bhUkhA kahatA hai| yaha sabhI tat vastuoM ke sAtha jur3e hue svayaM ke tAdAtmya ko darzAtA hai aura isI tAdAtmya ke kAraNa apane astitva ko bhUlakara vaha tat vastuoM meM apanA vAstavika, paramArthika astitva mAnatA hai, para isa zarIra aura anya vastuoM kA jJAna rakhane vAlA 'maiM' isa zarIra se bhinna hai| maharSi ramaNa ke anusAra upadhiyoM kA tyAga kara dene vAle puruSa ko Atma-darzana hotA hai aura yaha Atma-darzana hI Izvara-darzana hai| aham-buddhi kA tyAga kara 'maiM saccitsvarUpa hU~'- isa jJAna dvArA svarUpa meM sthita ho jAnA hI Atmadarzana hai, kyoMki ye do AtmAe~ nahIM haiM, jo eka-dUsare ko dekheNgii|aatmaa buddhi ke jJAna kA viSaya nahIM bana sakatI aura jo svayaM jJAna-svarUpa hai, use jAnane ke lie anya pramANa kI AvazyakatA bhI nahIM hai aura na hI aisA pramANa upalabdha hI hai| ataH, AtmajJAna kA artha hai- "maiM svayaM caitanyamaya hU~, svayaM prakAzasvarUpa huuN|'' isa prakAra, svarUpa meM sthita ho jAnA hI AtmajJAna hai| 36/dhyAna darpaNa HORESTLERAREXI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi kahate haiM- "merA svarUpa kyA hai?'' aisA vicAra karane para dhIre-dhIre vyakti sadsvarUpa kI ora pragatimAn hotA hai aura Atma-darzana pAtA hai, taba use yaha jJAta hotA hai ki 'maiM avyaya, abhaya, ApUrNacitsukhasvarUpa huuN|' ramaNa maharSi svAnubhava ke AdhAra para kahate haiM ki ahaMkAra-rahita svaprakAzarUpa caitanya hI mahAtapa hai aura usakI prApti ke lie vaha tapa karanA cAhie, jisase ahaMkAra naSTa ho jAe aura AtmasvarUpa prakaTa ho| mahAn dArzanika aravinda ne pUrNa mAnava para, mAnava ke sAtha prakRti para aura mAnava-jagat tathA Izvara meM samAna rUpa se abhivyakta AtmA para gaharA vizleSaNa kiyaa| aravinda ne sarvaprathama AtmA ke sAkSAtkAra ke lie yoga-dhyAna aparihArya maanaa| yogIrAja aravinda ke anusAra dhyAna-sAdhanA kI prathama sIr3hI hai- acacaMla mn| yadi mana caMcala hai, to nIMva DAlanA kadApi sambhava nhiiN| dUsarI sIr3hI hai- nizcala niirvtaa| mana ko acaMcala karate-karate zAnta sthiti A jAtI hai| vicAra usake bhItara se usI taraha se gujara jAte haiM, jaise koI vyakti nadI ke taTa para khar3e hokara kevala nadI ke pravAha ko dekhatA hai| usameM lahareM uThatI haiM, phira vilIna ho jAtI haiN| zrI aravinda tIna prakAra ke dhyAna kI carcA karate haiN| prathama- 'meDiTezana', yaha mAnava-mana ke lie sabase adhika sugama hai, isake pariNAma bhI sImita haiN| dUsare prakAra kA dhyAna 'kaNTempalezana' (Contemplation) adhika kaThina hai, para pahale se adhika zaktizAlI hai| tIsarA dhyAna- 'Atma-nirIkSaNa kI paddhati' tathA 'vicAra-zRMkhalA se mukti'- ye donoM sabase adhika kaThina haiM, pariNAma kI dRSTi se vizAla aura mahAn haiN| aravinda dhyAna darpaNa/37 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvottama dhyAna use kahate haiM, jo sahaja-svAbhAvika rUpa se ho| yogIrAja aravinda ke anusAra dhyAna kA sabase uttama viSaya hai'brhm'| brahma kI bhAvanA uccatama hai| sarvaprathama mana ko donoM bhauMhoM ke bIca ekAgra karanA, yaha sthAna antarmana, saMkalpa kA kendra hai| dUsarI paddhati hai-mastaka meM, manomaya kendra meM apanI sArI cetanA ko le jAkara ekAgra krnaa| tIsarI paddhati hai- hRdaya-kendra para dhyAna krnaa| hRdayacakra para ekAgratApUrNa dhyAna karane se hRdaya caitya-puruSa ke lie khulatA hai| yogI aravinda ke anusAra nirvikalpa samAdhi kA ThIka-ThIka artha hai- pUrNa samAdhi, jisameM koI vicAra nahIM hotA, cetanA kI koI gati nahIM hotI, athavA na hI bhItarI vastuoM kA koI jJAna rahatA hai, saba kucha khIMca kara vizvAtIta parAtpara meM calA jAtA hai| isakA artha hai- mana se pare cetanA meM smaadhi| bhagavAn se samparka prApta karane ke lie samAdhi meM rahanA Avazyaka nahIM hai| AvazyakatA hai, adhikAdhika sacetana banAne kii| AcArya yogIndudeva ne yogasAra meM kahA hai- jo AtmA ke zuddha svarUpa ko jAnatA hai, vaha para ke Upara rahI huI mamatva-buddhi kA tyAga karatA hai; vaha paMDita AtmA yA antarAtmA hai| AtmA-anAtmA kA viveka hI pramukha tattva hai| ___ bahuta purAnI kahAvata hai- 'diyA tale aNdheraa|' jagat ke lie yaha kahAvata cAhe kitanI hI prAcIna ho, parantu arvAcIna mAnava ke lie vaha Aja bhI utanI hI satya hai, usake aMtarjagat kI sAkSya hai| mAnava pahu~cA hai- cA~da-tAroM para, grahoM-upagrahoM taka, para nahIM pahuMca pAyA, apane aMtaratama svarUpa tk| jAna liyA saba kucha- paudhe, per3a, parvata, samuMdara, havAIjahAja, zarIra ke aMga-pratyaMga, deza-videza, para anajAna raha gayA apane Apa se| 38/dhyAna darpaNa Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ > dhyAna AdhyAtmikatA kA parama zikhara hai / dhyAna sAdhanA kA prathama caraNa va aMtima sopAna bhI hai| zuruAta hotI hai, bAhara kI A~kheM banda karane para aura antataH ughar3ate haiM- nayana, jinheM hama prajJAcakSu kahate haiN| jIvana kI kina sImAoM meM jI rahe haiM hama ? jIvana ko kisa abhiniveza meM dekha rahe haiM hama? zAyada hameM patA nahIM / patA bhI ho, to asahAya haiM / usa saMkIrNatA se mukti kI ora jAne ke lie jarUrI hai ki usa asIma se koI hameM bulAe, usa ananta se koI hameM pukAre, usa ajJAta se hameM koI saMketa mile| aise hI eka bulAve aura pukAra ko sunakara antastha satya kI ora gamana hai-- dhyAna, barhigamana hai- saMsAra, antargamana haimokSadvAra / jainAcAryoM ne dhyAna ko 'cittanirodha' kahA hai / citta kA nirodha ho jAnA hI dhyAna hai| dUsare zabdoM meM, yaha mana kI caMcalatA kama karane kA abhyAsa hai| gItA meM mana kI caMcalatA ke nirodha ko vAyu ko rokane ke samAna ati kaThina mAnA gayA hai| usameM usake nirodha ke do upAya batAe gae haiM - 1. abhyAsa 2. vairAgya | dhyAna meM sarvaprathama mana ko vAsanArUpI vikalpoM se mor3akara dharma-cintana meM lagAyA jAtA hai, phira kramaza: isa cintana kI prakriyA ko zithila banAyA jAtA hai / anta meM, eka aisI sthiti A jAtI hai, jaba mana pUrNataH niSkriya ho jAtA hai, usakI bhAgadaur3a samApta ho jAtI hai| aisA mana, mana na rahakara 'amana' ho jAtA hai| mana ko 'amana' banA denA hI dhyAna hai / jisa prakAra bAMdha pAnI ko ekatrita kara use sabala aura suniyojita karatA hai, usI prakAra dhyAna dvArA suniyojita cetanazakti kA samyak upayoga sambhava hai| manuSya ke lie, jo kucha bhI zreSThatama aura kalyANakArI dhyAna darpaNa / 39 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, vaha svayaM apane ko jAnanA aura apane meM jInA hai| Atmabodha se mahatvapUrNa evaM zreSThatama anya koI bodha hai hI nhiiN| Atma-sAkSAtkAra yA AtmajJAna hI sAdhanA kA sAratattva hai| sAdhanA kA artha hai- apane-Apa ke prati jaagnaa| vaha ko'haM se so'haM taka kI yAtrA hai| sAdhanA kI isa yAtrA meM apane-Apa ke prati jAganA hotA hai, dhyAna ke dvaaraa| dhyAna me AtmA, AtmA ke dvArA AtmA ko jAnatA hai| yaha apane Apa ke sammukha hotA hai| dhyAna meM jJAtA apanI hI vRttiyoM, bhAvanAoM, AvegoM aura vAsanAoM ko jJeya banAkara vastutaH apanA hI darzana karatA hai| yadyapi yaha darzana tabhI saMbhava hotA hai, jaba hama inakA atikramaNa kara jAte haiM, arthAt inake prati karttAbhAva se mukta hokara sAkSI-bhAva jagAte haiN| ataH, dhyAna AtmA ke darzana kI kalA hai| dhyAna hI vaha vidhi hai, jisake dvArA hama sIdhe apane hI sammukha hote haiN| ise hI Atma-sAkSAtkAra kahate haiN| dhyAna, jIva meM AtmA se paramAtmA kA darzana karAtA hai| dhyAna meM zarIra ko sthira rakhakara AMkheM banda karanA hotI haiN| jaise hI AMkheM baMda hotI haiM, vyakti kA sambandha bAhya-jagat se TUTakara antarjagat se jur3atA hai| jaba vyakti saMkalpa-vikalpoM kA draSTA banatA hai, use eka ora inakI para-nimittatA kA bodha hotA hai tathA dUsarI ora apane sAkSI-svarUpa kA bodha hotA hai| mana kI bhAga-daur3a samApta ho jAtI hai| jainadharma meM dhyAna ko mukti kA anyatama kAraNa mAnA jA sakatA hai| jaina-dArzanikoM ne AdhyAtmika vikAsa ke jina 14 guNasthAnoM (sIr3hiyoM) kA ullekha kiyA hai, unameM antima guNasthAna ayogI-kevalI kA hai| ayogI-kevalI guNasthAna kI vaha avasthA hai, jisameM vItarAga-AtmA apane kAyayoga, vacanayoga, manoyoga kA avalaMbana lekara mukti prApta kara letI hai| yaha 40/dhyAna darpaNa - MEVERESTING Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyA sambhava hai, zukladhyAna ke caturtha caraNa vyuparata kriyA-nivRtti ke dvArA, ataH dhyAna mokSa kA anyatama kAraNa hai| jJAnArNava-zAstra meM kahA gayA hai- merI AtmA paramAtmA, paramAtma jyotisvarUpa hai| jagat meM zreSTha hai, mahAn hai, to bhI maiM vartamAna dekhane mAtra ramaNIka aura aMta meM nIrasa- aise indriyoM ke viSayoM se ThagAyA gayA huuN| jaina-paramparA meM dhyAna Antarika tapa kA eka prakAra hai| isa Antarika-tapa ko Atma-vizuddhi kA kAraNa mAnA gayA hai| yogadarzana meM dhyAna ko samAdhi kA pUrva caraNa mAnA gayA hai| dhyAna jaba apanI pUrNatA para pahuMcatA hai, taba vahI samAdhi bana jAtA hai| dhyAna kI isa nirvikalpa dazA ko na kevala jaina-darzana meM, apitu saMpUrNa zramaNa-paramparA meM aura na kevala sampUrNa zramaNa-paramparA meM, apitu sabhI dharmoM kI sAdhanA-vidhiyoM meM mukti kA aMtima upAya mAnA gayA hai| tyAgI cAhe cittavRttiyoM ke nirodha-rUpa meM nirvikalpa samAdhi ho, yA AtmA ko paramAtmA se jor3ane kI kalA ho, vaha dhyAna hI hai| dhyAna vastuta: citta kI vaha niSprakampa avasthA hai, jisameM AtmA apane zuddha svarUpa kI sAkSI hotI hai| citta kI caMcalatA athavA mana kI bhAgadaur3a ko samApta karanA hI jaina-sAdhanA aura yoga-sAdhanA- donoM kA lakSya hai| dhyAna aura yoga paryAyavAcI zabda bana jAte haiN| vastutaH, jaba citta-vRttiyoM kI caMcalatA samApta ho jAtI hai, citta niSprakampa ho jAtA hai, to vahI dhyAna hotA hai aura vahI samAdhi hotI hai aura yoga use hI kahA jAtA hai, parantu jaba kArya-kAraNa bhAva se vicAra karate haiM, to dhyAna sAdhana (kAraNa) hotA hai aura samAdhi sAdhya (kArya) hotI hai| TRENESHREE dhyAna darpaNa/41 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna-paddhati kA vilopa bhagavAn mahAvIra ke samaya meM hajAroM-hajAra muni ekAMtavAsa meM, pahAr3oM meM, guphAoM meM, zUnyagRhoM meM, udyAnoM meM, dhyAna meM lIna rahate the| usake bAda bhI dUsarI zatAbdI ke pUrvArddha taka yaha sthiti calatI rhii| usake uttarArddha meM kucha parivartana aayaa| usa parivartana ke nimna kucha kAraNa bane 1. prAkRtika - prakopa 2. rAjanItika uthala-puthala 3. saMgha - surakSA va lokasaMgraha kA AkarSaNa / vIra - nirvANa ke do sau varSa bAda dvAdazavarSIya bhayaMkara akAla pdd'aa| usa samaya magadha Adi janapadoM meM jaTila sthiti bnii| Aja yAtAyAta ke pracura sAdhana haiM, phira bhI akAla kA yA bhUkaMpa kA sAmanA karanA kaThina hotA hai| isakA udAharaNa kaccha aura gujarAta kA bhUkaMpa hai, jo kucha samaya pUrva AyA thaa| dUsarA kAraNa rAjanItika uthala-puthala rahA hai| nadavaMza aura mauryavaMzI samrATa candragupta ke zAsanakAla meM pATaliputra tathA magadha meM jaina - saMgha ke lie jo anukUlatA thI, vaha bAda meM nahIM rahI / tIsarA kAraNa banA- saMgha-rakSA kA prazna | duSkAla meM jJAnI muniyoM kA svargavAsa saMgha ke lie bahuta bar3I cunautI banA / zruta kA viccheda na ho, isa kAraNa svAdhyAya ko adhika mahatva milA aura dhyAna ko dUsarA sthAna milaa| ina tInoM kAraNoM kA dIrgha - kAlIna pariNAma yaha huA ki jaina - saMgha, jo dhyAna - pradhAna thA, vaha svAdhyAya- pradhAna banA / vIra- nirvANa kI cauthI - pAMcavIM zatAbdI meM maharSi gautama kA nyAya - darzana aura maharSi kaNAda kA 42/ dhyAna darpaNa Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika-darzana sthApita huaa| eka ora, bhadrabAhu ke sAtha jAne vAle hajAroM-hajAra muni pUrvI samudra ke taTa para phaila ge| unhoMne tamilanADu, kerala aura Andhrapradeza meM jaina dharma kA prasAra prAraMbha kiyaa| madhyakAlIna ghaTanAoM se patA calatA hai ki dhyAna kA sthAna zAstrIya-jJAna, vidyA aura maMtroM ne liyaa| zakti aura camatkAroM kA prabhAva par3ane lgaa| pAdaliptasUri kA eka prasaMga hai- mathurA kA rAjA muraMda thaa| usake sira meM bhayaMkara darda ho gyaa| vaha darda auSadhiyoM se zAnta nahIM ho rahA thaa| rAjA ne kahA-"mahArAja! Apa jJAnI haiM, vidyAdhara haiN| mere sira meM asahya darda ho rahA hai| kR pA kara use zAnta kara deN|" pAdaliptasUri ne apanI tarjanI aMgulI se tIna bAra apane ghuTane ko thpthpaayaa| idhara ghuTane para tarjanI aMgulI calI aura udhara rAjA kA siradarda dUra ho gyaa| isa prakAra camatkAroM kA mahatva bddh'aa| dhyAna darpaNa/43 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tanAva manuSya ke pAsa do zaktiyA~ haiM- jJAna kI zakti aura kriyA kI shkti| kucha logoM ne jJAna para adhika bhAra diyA aura kriyA ko nakAra diyaa| kucha logoM ne kriyA para adhika bhAra diyA aura jJAna ko nakAra diyaa| donoM hI ekAMgI dRSTikoNa haiN| jJAna aura kriyA- donoM milate haiM, tabhI koI pUrI bAta banatI hai| Aja tanAva kI samasyA jaTila ho gaI hai| zArIrika zrama kama aura mAnasika-pravRtti adhika ho gaI hai, jo bhAvanAtmaka pravRtti hai| bhAvanAoM kA prahAra bhayaMkara hotA hai, kyoMki isameM AdamI para sIdhA prahAra hotA hai, isalie samyak bhASA kA viveka jarUrI hai| yaha tanAva miTAne kA yogya tarIkA hai| sIsaM jahA sarIrassa, jahA mUlaM dumassa y| savvassa sAdhu dhammassaM, tahA jhANaM vidhiiyte|| jaise manuSya ke zarIra meM usakA sira mahatvapUrNa hai tathA vRkSa meM jar3a mukhya hai, vaise hI sAdhu ke samasta dharmoM kA mUla dhyAna hai| dhyAna kI sAdhanA ke uparAMta mana kevala AtmA yA paramAtmA kA hI nirantara cintana-manana karatA hai| isa sthiti meM pahuMcakara sAdhaka annamaya koza, prANamaya koza aura manomaya koza se Upara uThakara vijJAnamaya koza meM pahuMcane kI sAdhanA karatA hai| jaba dhyAnAvasthA meM aisI sthiti A jAe ki sAdhaka ke samakSa kevala dhyeya hI dhyeya raha jAe, citta kA svarUpa jaba zUnya ke samAna ho jAe, taba samAdhi samajhanA caahie| isa sthiti meM zarIra kA to kyA, apane pRthak astitva kA bhI bhAna nahIM rhtaa| yahA~ aham kA vilopa hokara, tat tvamasi', kevala tU hI tU raha jAtA hai| yahA~ sAdhya aura sAdhaka kA dvaitabhAva miTa 44/dhyAna darpaNa Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtA hai| bUMda bhI apane-Apako sAgara kA eka aMza hI nahIM, balki sAgara hI anubhava karatI hai| 'bindu meM sindhu samAnA'yaha avasthA samAdhi kI hI dena hai| isa sthiti meM pahu~cakara sAdhaka Anandamaya koza meM pahu~ca jAtA hai aura taba use sivAya Ananda ke aura kisI cIja kI anubhUti nahIM hotI / Ananda ghana kA yaha sAkSAtkAra hai| samAdhi kI upamA caitanya suSupti se dI jA sakatI hai| jisa prakAra khUba gaharI nIMda se sokara uThane ke uparAnta manuSya ko Ananda kI anubhUti hotI hai, citta prasanna hotA hai, zarIra halkA hotA hai, thakAvaTa dUra hotI hai, bahuta kucha vaisA hI anubhava samAdhi se uThane ke pazcAt sAdhaka ko hotA hai, lekina yaha sthiti kevala satata abhyAsa evaM vairAgya se hI prApta ho sakatI hai / 'nAyamAtmA pravacanena labhyaH na megha yA na bahunA zrutena' - yaha na to pravacana se prApta hotI hai, na meghA ke dvArA aura na par3hane-likhane se / isa sthiti meM cetanA, satya tathA anirvacanIya Ananda kI anubhUti mAtra hotI hai / vahA~ zAnti kI anubhUti hotI hai, jo medhA se pare hotI hai / mana usa avasthA kA varNana karane ke lie zabdoM ko DhUMDhane meM samartha nahIM hotA hai aura jihvA unheM uccArita karane meM asamartha hotI hai| anya anubhavoM se samAdhi ke anubhava kI tulanA karate hue saMta kahate haiM"neti ! neti!!" yaha avasthA ekamAtra gahana zAnti dvArA prakaTa kI jA sakatI hai| sAdhaka pArthiva - jagat se calA jAtA hai aura nidrA meM vilIna ho jAtA hai| usake hRdaya se eka vyakta AtmasaMgIta pravAhita hotA hai| jainAcAryoM ne dhyAna ko citta-nirodha kahA hai| kisI eka viSaya meM ekAgratA dhyAna hai| ekAgratA azubha vicAra meM bhI ho sakatI hai evaM zubha meM bhii| isI apekSA se dhyAna cAra prakAra kA batAyA gayA hai -- 1 . ArttadhyAna 2 raudradhyAna 3. dharmadhyAna 4. dhyAna darpaNa / 45 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shukldhyaan| Artta evaM raudradhyAna durdhyAna, prazasta aura azubha dhyAna haiN| ina donoM se karma-nirjarA nahIM, apitu karmabandhana hotA hai| moha kA kSaya mokSa hai| mokSa ke mukti, nirvANa, parinirvANa Adi paryAyavAcI haiN| mukti zabda 'muMca' dhAtu se banA hai| doSoM se vimukti hI vAstavika vimukti hai| asAvadhAna sAdhaka yadi zarIra aura indriyajanita sukhoM kI abhilASA se prerita hokara ziSya banatA hai, dIkSita hone ke bAda pazcAtApa karatA hai ki usane aise kaSToM ko kyoM apanAyA? to vaha duHkhoM ko hI Amantrita karatA hai| nAsAmbaratve, na sitAmbaratve, na tarkavAde na ca ttvvaade| na pakSajJasevAzrayeNa mukti, kaSAyamuktiH kila muktirev| na digaMbaratva se, na zvetAmbaratva se, na tarkavAda se, na tattvavAda se aura na kisI eka pakSa kI sevA se mukti hotI hai| vastutaH, kaSAya-mukti hI mukti hai| kaSAya bIja hai, karma kaa| karma hetu hai, saMsAra-bhramaNa kaa| uttarAdhyayana meM kaSAya ko agni kahA gayA hai| kaSAyAgni se dahakatI AtmA azAnta hotI hai| sukha aura duHkha- donoM apanI-apanI dRSTi AdhArita haiN| saMsAra meM jitane jIva haiM, sabhI ko duHkha nahIM hotaa| kucha jIva to mastI meM jIte haiN| unheM to yaha bhI patA nahIM ki isa jagat ke sivAya koI anya jagat bhI hai| becAre aisA hI jIvana jI lete haiM, para unheM usakI khinnatA nahIM hotii| 46/dhyAna darpaNa R ANDIT Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana kI avasthAe~ 2. jaina-darzana meM mana kI cAra avasthAe~ AcArya hemacandra ne batAI haiM1. vikSipta mana- yaha mana kI asthira avasthA hai, isameM mana caMcala hotA hai| yAtAyAta mana~ yAtAyAta mana kabhI bAhya-viSayoM kI ora jAtA hai, to kabhI apane meM sthita hone kA prayatna karatA hai| yaha yogAbhyAsa ke prAMrabha kI avasthA hai| kliSTa mana- yaha mana kI sthiratA kI avasthA hai| 4. sulIna mana- jisameM saMkalpa-vikalpa evaM mAnasika-vRttiyoM kA laya ho jAtA hai| yaha paramAnanda kI avasthA hai| 1. bauddha-darzana meM citta kI cAra avasthAe~ kAmAvacara citta- kAmanA, vAsanA prbl| 2. rUpAvacara citta- ekAgratA kA prayatna, para tarka-vitarka hote haiN| arUpAvacara citta- isa prakAra citta kI vRttiyoM meM sthiratA hotI hai, lekina usakI ekAgratA nirviSaya nahIM hotii| 4. lokottara citta- isameM citta vikArazUnya ho jAtA hai| isa avasthA ko prApti kara lene para nizcita rUpa se arhanta pada evaM nirvANa kI prApta ho jAtI hai| yogadarzana meM citta kI pAcaM avasthAe~1. kSipta mana- sthiratA nhiiN| mana, indriyoM para saMyama nhiiN| dhyAna darpaNa/47 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. mUr3ha citta- isa avasthA meM tama kI pradhAnatA rahatI hai aura isameM nidrA, Alasya kA prAdurbhAva hotA hai| vikSipta mana- mana thor3I dera ke lie eka viSaya para laga jAtA hai, parantu turanta hI anya viSaya kI ora daur3a jAtA 4. ekAgra citta- yaha vaha avasthA hai, jahAM citta dera taka eka viSaya para lagA rahatA hai| yaha kisI vastu para mAnasika kendra yA dhyAna kI avasthA hai| niruddha citta- isa avasthA meM citta kI sabhI vRttiyoM kA lopa ho jAtA hai aura citta apanI svAbhAvika sthira, zAMta avasthA meM A jAtA hai| jaina, bauddha aura yoga-darzana meM mana kI ina vibhinna avasthAoM ke nAmoM meM cAhe antara hoM, lekina unake mUlabhUta dRSTikoNa meM koI antara nahIM hai, jaisA ki nimna tAlikA se spaSTa haijaina-darzana vikSipta yAtAyAta kliSTa sulIna bauddha-darzana kAmAvacAra rUpAvacAra arUpAvacAra lokottara yoga-darzana kSipta vikSipta ekAgra niruddha jaina-darzana kA vikSipta mana, bauddhadarzana kA kAmAvacAra citta aura yogadarzana ke kSipta evaM mUr3ha citta samAnArthaka haiN| citta kI antima avasthA ko jainadarzana meM sulIna mana, bauddhadarzana meM lokottara citta aura yogadarzana meM niruddha citta kahA gayA hai| dhyAna ke sandarbha meM yaha prazna svAbhAvika rUpa se uThatA hai ki dhyAna kisakA kiyA jAe? dUsare zabdoM meM, dhyeya kA Alambana kyA hai? sarvaprathama yaha jAneM ki hamAre dhyAna kA prayojana kyA hai? jo vyakti apanI vAsanAoM kA poSaNa cAhatA 48/dhyAna darpaNa EN MARRIENTATION Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, vahI strI zarIra ke yA sundara vastu ke sauMdarya ko apane dhyAna kA Alambana banAtA hai aura usake mAdhyama se ArtadhyAna kA bhAgIdAra banatA hai, kintu jo bhoga ke sthAna para tyAga aura vairAgya ko apane jIvana kA lakSya banAnA cAhatA hai, jo samAdhi kA icchuka hai, vaha strI-zarIra kI vidrupatA aura nazvaratA kA vicAra karegA, ataH dhyAna ke prayojana ke AdhAra para dhyeya kA nirdhAraNa karanA hotA hai| punaH, dhyAna kI prazastatA aura aprazastatA bhI usake dhyeya yA Alambana para AdhArita hotI hai, ata: prazastadhyAna ke sAdhaka aprazasta viSayoM ko apane dhyeya kA Alambana yA dhyeya nahIM banAte haiN| jaina-dArzanikoM kI dRSTi meM prAthamika stara para dhyAna ke lie kisI dhyeya yA Alambana para hI citta kI vRttiyoM ko kendrita karanA sambhava nahIM hotA hai| prazasta Alambana hI vyakti ko prazastadhyAna kI dizA kI ora le jAtA hai| dhyAna ke Alambana ke prazasta viSayoM meM paramAtmA yA Izvara kA sthAna sarvopari mAnA gayA hai| jaina-dArzanikoM ne bhI dhyAna ke Alambana ke rUpa meM vItarAga paramAtmA ko dhyeya ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| cAhe dhyAna padastha ho yA piNDastha, rUpastha ho yA rUpAtita, dhyeya to paramAtmA hI hai, kintu hameM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki jainadharma meM AtmA aura paramAtmA bhinna nahIM haiN| AtmA kI zuddha dazA hI paramAtmA hai, isalie jaina-darzana meM dhyAtA aura dhyeya abhinna haiN| sAdhaka AtmA dhyAnasAdhanA meM apane hI zuddha svarUpa ko dhyeya banAtI hai| AtmA, AtmA ke dvArA AtmA kA hI dhyAna karatI hai| dhyAna meM citta hI dhyeya kA AkAra grahaNa karake hamAre sAmane upasthita hotA hai| dhyAna vaha kalA hai, jisameM dhyAtA apane hI ko dhyeya banAkara svayaM usakA sAkSI banatA hai| hamArI vRttiyA~ hI hamAre dhyAna kA Alambana hotI haiM aura unake mAdhyama se hama dhyAna darpaNa/49 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanA hI darzana karate haiM, parantu aprazasta dhyAnoM kI pAtratA sahaja rUpa se sabhI prANI meM hotI hai| nArakI, tiryaMca, manuSya, deva Adi sabhI meM ArttadhyAna aura raudradhyAna pAe jAte haiM, kintu jaba dhyAna kA viSaya prazasta ho, to usake lie hameM prayatna karane par3ate haiN| dharmadhyAna aura zukladhyAna ke adhikArI sabhI prANI nahIM hote| umAsvAti ne tattvArthasUtra meM, kisa dhyAna kA kauna adhikArI hai- isakA ullekha kiyA hai| sAdhAraNatayA caturtha guNasthAna, arthAt samyak-darzana kI prApti ke pazcAt hI vyakti dharmadhyAna kA adhikArI banatA hai| jisa vyakti ko heya, jJeya aura upAdeya kA bheda samajha meM AtA hai, vahI dharmadhyAna kara sakatA hai, varanA vaha citta ko kendrita nahIM kara sktaa| dharmadhyAna kI sAdhanA ke lie vyakti meM jJAna ke sAtha-sAtha vairAgya bhI Avazyaka mAnA gayA hai| zukladhyAna- yaha AThaveM guNasthAna se lekara caudahaveM ayogI-kevalI-guNasthAna taka ke jIvoM meM sambhava hai| isa prakAra dhyAnasAdhanA ke adhikArI vyakti bhinna-bhinna dhyAnoM kI apekSA se bhinna-bhinna kahe gae haiN| jo vyakti AdhyAtmika-dRSTi se jitanA vikasita hotA hai, vaha dhyAna ke kSetra meM utanA hI Age bar3ha sakatA hai| ___ yahA~ prazna upasthita hotA hai ki kyA gRhastha-jIvana meM dhyAna saMbhava hI nahIM hai| jJAnArNava meM pratipAdita hai ki gRhastha pramAda meM phaMsA rahatA hai, isa kAraNa vaha dhyAna kA adhikArI nahIM hai| yaha satya hai ki jo vyakti gRhastha-jIvana ke prapaMcoM meM ulajhA huA hai, usake lie dhyAna saMbhava nahIM hai, kintu gRhastha-jIvana aura gRhI-veza meM rahanevAle sabhI vyakti Asakta hI hote haiM, yaha nahIM kahA jA sakatA, ata: vyakti meM muniveza dhAraNa karane se hI dhyAna kI pAtratA nahIM AtI hai| prazna yaha 50/dhyAna darpaNa Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM hai ki dhyAna gRhastha ko saMbhava hogA yA sAdhu ko? vastutaH, nirlipta jIvana jIne vAlA vyakti, cAhe vaha sAdhu ho yA gRhastha, usake lie dharmadhyAna saMbhava hai| dhyAna kA saMbaMdha cittazuddhi se hai| citta jitanA zuddha hogA, dhyAna utanA hI sthira hogaa| yadyapi prAcIna jaina-AgamoM meM dhyAna kA caturvidha vargIkaraNa hI mAnya rahA hai, kintu jaba dhyAna kA sambandha mukti kI sAdhanA se jor3A gayA, to Arta aura raudra-dhyAna ko bandhana kA kAraNa hone se dhyAna kI koTi meM parigaNita nahIM kiyA gayA, ata: digambara-paramparA kI dhavalA TIkA meM tathA zvetAmbara-paramparA ke hemacandra ke yogazAstra meM dhyAna ke do hI prakAra mAne gae haiM- dharma aura shukl| dhyAna ke bheda-prabhedoM kI carcA se spaSTa rUpa se yaha jJAta hotA hai ki usameM kramaza: vikAsa hotA gayA hai| prAcIna AgamoM sthAnAMga, samavAyAMga, bhagavatIsUtra, dhyAnazataka aura tattvArthasUtra meM dhyAna ke cAra bhedoM kI carcA kI gaI hai, parantu unameM kahIM bhI dhyAna ke piMDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtItaina cAra prakAroM kI carcA nahIM hai| dhyAna darpaNa/51 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina- darzana kI sAdhanA kA AdhAra, kendrabindu hai AtmA / Atmatattva kI anubhUti, AtmajJAna va AtmalInatA - yahI isa sAdhanA kA mUlabhUta lakSya rahA hai / svasthiratA kA nAma hai- dhyaan| kisI bhI eka vastu, vicAra para citta kI sthiratA kA nAma hai-- dhyAna / AtmA yahA~ para kevala citta kA ekAgra ho jAnA hI abhISTa nahIM hai, kyoMki ekAgratA prazasta viSaya para bhI ho sakatI hai evaM aprazasta viSaya para bhI / prazasta viSayagata ekAgratA dharmadhyAna kahalAtI hai| dhyAna cAra prakAra ke hote haiM- Artta, raudra, dharma aura zukla / Aja kA yuga badalA huA hai, phira bhI Izvara kI prApti ke sAdhana vahI haiM, isameM koI zaka nahIM / pahile bhI hama pAnI se hI apanI pyAsa bujhAte the| Aja bhI hama pAnI se hI apanI pyAsa bujhAte haiN| zarIra kI pyAsa bujhAne ke lie AdamI hara jagaha daur3atA hai ki kisI jagaha use pAnI mila jaae| vaha talAza karatA hai kisI kue~ ke lie yA phira kisI nadI ke lie| Akhira, uddezya to pyAsa bujhAne kA hI hotA hai, parantu AtmA kI pyAsa na lagane ke kAraNa isa talAza meM bar3I dera lagatI hai| eka bAra eka amIra seTha ke ghara Aga lgii| seTha bhAgate-bhAgate bAhara AyA aura cillAne lagA- "are, koI bacAo !" eka naukara AyA aura pUchane lagA Apake ghara meM se aisI kaunasI vastu sabase pahale bAhara lAU~, jo mUlyavAn ho ? seTha bolA- "jA merI tijorI meM rakhe hIre lekara A / " seTha ke Adeza ke anusAra naukara ghara meM ghusakara, Aga se bacate-bacAte hIre lekara bAhara AtA hai / use dekhakara seTha jarA khuza hotA hai| 52/ dhyAna darpaNa Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naukara phira se pUchatA hai- "mAlika! aura kyA lekara AU~?" mAlika kahatA hai- "merA ati maha~gA galIcA lekara aa|" naukara daur3akara jAtA hai aura galIcA lekara ghara ke bAhara AtA hai| phira naukara ko yAda AtA hai ki use kahIM para bhI choTe mAlika dikhAI nahIM die haiN| seTha ko jaba vaha yaha bAta batAtA hai, to seTha ke hoza ur3a jAte haiN| ve sira para hAtha rakhakara nIce baiTha jAte haiM, hAya! hAya! karate haiM aura pachatAte haiM ki sabase mUlyavAn vastu to ve aMdara hI bhUla ge| kyA hama bhI usI prakAra ajJAnI nahIM haiM? jisa prakAra "pAnI' kahane se pyAsa bujhatI nahIM, usI prakAra gaMgA nadI nakSe meM dekhane se gaMgA meM nahAne kA lAbha nahIM milatA hai| sirpha 'zuddho'haM' kahane mAtra se AtmA kA darzana nahIM hotA hai| halavAI kI dukAna para eka AdamI pahu~cakara kAgaja para '100ru.' likhakara halavAI ko detA hai| vaha par3hakara dukAnadAra bhI eka kAgaja ke Tukar3e para 1 kilo barphI' likhakara de detA hai| kyA koI vyApAra huA? koI saMbaMdha sthApita huA? nhiiN| usI prakAra, jaba taka AtmA kA darzana nahIM hotA, taba taka sirpha vivecana, vAda-vivAda karanA bekAra hai| baiThA paMDita par3he purANa / bina dekhe kA kare bkhaan| tU kahe kAgaja kI lekhI / maiM kahU~ A~khana kI dekhii| jisane AtmA ko dekhA hai, vahI sacce arthoM meM usakA bakhAna kara sakatA hai| saMta tukArAma, mIrAbAI, gautama buddha, mahAvIra, samartha rAmadAsa- ina sabhI ne AtmA kA anubhava karake saharSita hokara usakA varNana kiyA hai, phira bhI hama jAgrata nahIM hue| aneka bAra mahAvIra bhagavAn ke samavazaraNa meM jAkara hama khAlI hAtha vApasa aae| balba to maujUda hai, ilekTrika-pAvara HIN dhyAna darpaNa/53 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAUsa bhI hai, sirpha kanekzana karanA zeSa hai| basa, brahma kI prApti bhrama kI samApti hai| bhagavadgItA meM kahA~ hai ki jo isa zarIra meM rahatA hai, usako na Apa mAra sakate ho, na cIra sakate ho, vaha amara hai| merA zarIra aura merI AtmA- donoM bhinna haiN| yaha jAnanA hI prathama sIr3hI hai| AtmA isa zarIra meM kaida hai, sirpha kucha samaya ke lie| mahAsAgara ke pAnI kI eka bUMda utanI hI mahAn hai, jitanA kI mahAsAgara, kyoMki donoM meM ekasamAna guNa haiN| hamArA yaha zarIra paMcamahAbhUtoM se banA huA hai| marane kI bAta sabhI karate haiM, para vaha kalA hara koI nahIM jAnatA / maranA maranA saba koI khe| marano na jAne koy| kabIradAsa yahI kahate haiN| Adi zaMkarAcArya kahate haiM ki bhojana banAne kA pratyakSa kAraNa agni hai, usI prakAra jJAna (AtmA kA)- yaha mukti kA kAraNa hai| jaba bhI koI sAdhaka Izvara-prApti ke lie nikalatA hai, taba vaha mUrti pUjA se prAraMbha karatA hai, paraMtu Age calate-calate usake dhyAna meM AtA hai ki mUrti Izvara nahIM ho sakatI, kyoMki bhagavAn to avinAzI, nirvikArI haiN| mUrti kA prayojana to mUrta se amUrta kI tarapha jAne ke lie hai, para vAstavikatA meM hama dekhate haiM ki adhika-se-adhika loga mUrti meM sImita rahate haiN| isase Age bar3hane kA unheM saMkalpa nahIM hotA hai| ve vahIM saMtoSa mAnate rahate haiN| zaMkara bhagavAn kA eka bhakta, zaMkara ke piMDa ke pAsa maMdira meM hI sotA thaa| eka dina vaha maMdira meM soyA huA thaa| vaha gaharI nIMda meM thaa| usane zoragula sunA, jisake kAraNa vaha jAga gyaa| A~kheM kholakara dekhatA hai ki eka cUhA zaMkara bhagavAn ke piMDa ke 54/dhyAna darpaNa Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Upara chalAMga mAra rahA hai| bhagavAn kA prasAda bhI idhara-udhara ur3A rahA hai| yaha dekhakara bhakta acaMbhita huaa| usI kSaNa usakI zaMkara bhagavAn para kI huI aTala zradhdA, bhakti samApta ho gii| use yaha samajha meM nahI AyA ki jo bhagavAn sabakI rakSA kara sakatA hai, vaha khuda kI rakSA karane meM asamartha kyoM hai? kyA aisA bhagavAn kabhI sarvazreSTha aura balavAn ho sakatA hai? ina sabhI praznoM ne use maMdira aura mUrti se dUra kara diyaa| bAda meM usI ne svAmI dayAnaMda ke rUpa meM Arya samAja kI sthApanA kii| paramAtmA maMdira yA mUrti meM nahIM, tIrtha meM nahIM, vaha to hamAre aMdara hai| zaMkarAcArya kahate haiM ajaM nirvikalpaM nirAkAra ekm| paraM nirguNaM nirvizeSaM niriihm|| arthAt, yaha brahma, yaha paramezvara ajanmA hai, aparivartanazIla hai, nirAkAra hai| Aja AdamI cA~da paira rakhane kA dhyeya karatA hai, para svayaM se anabhijJa hai| Aja kA yaha yuga dhokhebAjI, anaitikatA aura asatya kA rUpa hai| mana meM prazna AtA hai ki isa taraha vAtAvaraNa itanA malIna hone ke bAda kyA AtmajJAna saMbhava hai? he mAnava! tU usakI ciMtA mata kr| tu sirpha apanA puruSArtha kara, phira AtmA tere karIba aura sAmane hogii| yaha DaMke kI coTa ke sAtha lekhikA kahatI hai- Aja aneka vidvAn, paMDita samAja meM haiM, paraMtu ve sirpha gAthA yAda karane se, tarka yA vAda karane se mokSarUpI sAdhya prApta nahI hotaa| nAnA zAstre pahet loko / nAnA daivataM puujnm| AtmajJAnaviNa pArthA / sarva karma nirarthakam // hameM AsthA kI jarUrata hai, jJAna kI AvazyakatA hai| ___dhyAna darpaNa/55 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairAgya kA honA bhI jarUrI hai| mAnava ne jisa dina cA~da para apanA pahalA kadama rakhA, vaha dina usake lie mahatvapUrNa, AnaMdapUrNa thA / nIla ArmasTrAMga usa mAnava kA nAma thA aura sAla thA jUna 1969 kA / dhanya thA vaha mAnava, dhanya thA vaha samaya / para kyA vaha insAna jamIna para ThIka se cala sakA ? > hairata hai isa jamIM pe calanA nA AyA hameM / jaba ki nakze kadama, hamAre cA~da para bhI haiM / / hamAre bhAratavarSa meM aneka saMta sUraja ke samAna tejamAn hue| unameM se eka nAma camakA, rAmakRSNa paramahaMsa kA / svAmI vivekAnaMda unake ziSya the| svAmI vivekAnaMda kA pUrva nAma hainrendr| unheM tIna prazna bahuta becaina karate rahate the| unhoMne mana meM nizcaya kiyA ki jo bhI ina tInoM praznoM kA uttara 'hA~' meM degA, vahI merA guru hogaa| ve kAphI jagaha bhaTake Akhira ve paramahaMsa ke pAsa pahu~ce aura unase ye tIna prazna pUche 1) 2) 3) kyA vaha bhagavAn mujhe bhI dikhegA ? ina tInoM praznoM ke uttara 'hA~' meM pAkara narendra svAmI vivekAnaMda bana ge| kyA sacamuca bhagavAn hai? vaha kaisA hai ? use kisI ne dekhA hai ? Aja kA mAnava yaha socatA hai ki jaba maiM bUr3hA ho jAU~gA, taba AdhyAtmika - jagat meM praveza kara lUMgA, para vaha yaha nahIM socatA ki bur3hApA eka roga hai / usa vakta zarIra thakA aura bImArI se ghirA huA hotA hai, zarIra meM na to zakti hotI hai, na hI umaMga / sAdhanA ke lie zakti jarUrI hai / sAdhana ThIka rahegA, to sAdhya ko prApta karanA saMbhava hai| Aja ke Adhunika jagat meM bahutAMza logoM ko AdhyAtmika- 56 / dhyAna darpaNa Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagat meM AnA bhI pasaMda nahIM hotaa| ve to samajhate haiM, hara nayA hunara sIkheM, nayA ghara, naI gAr3I, bahuta paisA hAsila kreN| vahI unakA sapanA hotA hai| dUsarA koI suMdara jagat hai, yaha ve mAnane ko taiyAra nahIM hote| isa tathya meM nA hI unakI koI AsthA hai, nA vizvAsa hai / isa deha ke sukha ke lie ve kucha bhI karane ko taiyAra haiM, para isa AtmA ke lie unake pAsa na samaya hai, na ruci / eka rAjA thaa| use eka lar3akA thA - rAjakumAra kuNAla / rAjA use behada pyAra karatA thaa| eka bAra vaha apane senApati ke sAtha use tairane ke lie bhejatA hai aura senApati ko hidAyata detA hai ki cAhe kucha bhI ho para tuma rAjakumAra ke kapar3e aura gahane saMbhAla kara rkhnaa| tairane ke daramyAna rAjakumAra DUbane lagatA hai / vaha jora-jora se cillAtA hai - 'bacAo, bacAo !' senApati vaha sunatA hai, para apanI jagaha se bilakula nahIM hilatA hai / usI vakta rAjA vahIM se gujaratA hai / rAjA ghor3e para savAra rahatA hai / vaha rAjakumAra ko DUbatA huA dekhatA hai, to turanta pAnI meM kUdakara rAjakumAra ko bacAtA hai| phira rAjA senApati ko bahuta DAMTatA hai, para senApati kahatA hai- "rAjan! maiMne to ApakI AjJA kA pAlana kiyA hai / merA koI kasUra nahIM hai|" rAjA kahatA hai- "mUrkha ! ye gahane aura kapar3e kisa kAma ke, jaba rAjakumAra hI nahIM ho| " yaha duniyA aise logoM se bharI huI hai, jo nahIM jAnate ki mukhya kyA hai aura gauNa kyA ? jaba yaha patA hI nahIM, to nirNaya ThIka kaise hogA ? 'satsaMga', yaha zabda 'sat' aura 'saMga'- ina do zabdoM ke samanvaya se banA hai, jisakA artha hai- satya kA sahavAsa / aba yaha satya kyA hai? vaha satya hai-- nirAkAra, nitya, amara AtmA / jaba taka AtmA ko apanA svayaM kA patA nahIM hotA hai, vaha 84 gati meM ghUmatI rahatI hai| dhyAna darpaNa / 57 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhArata meM kavi gAliba kA nAma sabhI jAnate haiN| eka dina rAjA bahAdurazAha z2aphara ne gAliba ko apane rAjamahala meM khAne para bulAyA, paraMtu kavi ke pAsa koI acche kapar3e nahIM the, isa kAraNa gAliba ke dosta ne unase nae kapar3e kirAe para lAkara unheM pahanane kI salAha dii| yaha salAha gAliba ko pasaMda nahIM aaii| ve unhIM phaTe kapar3oM meM rAjamahala ge| unakI yaha hAlata dekhakara dvArapAla ne unheM aMdara jAne nahIM diyaa| yaha saba kucha jAnakara gAliba ghara lauTa Ae aura dosta kI salAha ucita samajhakara kirAe ke suMdara kapar3e pahanakara rAjamahala meM phira se phuNce| unakA mohaka rUpa dekhakara dvArapAla ne unheM aMdara jAne diyaa| rAjA gAliba ko dekhakara bar3e AnaMdavibhora hue aura pUchA- "itanI dera kyoM huI?'' gAliba ne koI jabAba nahIM diyA, vaha cupacApa baiThA rhaa| thor3I dera bAda khAnA parosA gyaa| donoM ne khAnA zurU kiyA, paraMtu gAliba khAnA mu~ha meM na DAlate hue apane nae kapar3oM para DAlate rahe aura kahate rahe, "mere kapar3oM, yaha khAnA tumhAre lie hai, ise grahaNa kro|'' rAjA yaha dekhakara hairAna huaa| usane pUchA- "gAliba! yaha kyA kara rahe ho?'' gAliba ne kahA- "he rAjan, parezAna na hoN| ina kapar3oM ke kAraNa hI to mujhe aMdara Ane kI ijAjata milI hai, varanA mujhe kauna pUchatA? maiM to aisA kara ina kapar3oM kA ehasAna cukA rahA huuN|'' yaha sunakara rAjA bahuta lajjita huaa| hama bhI asalI cIja ko nahIM jAnate aura phira jIvana meM galata kadama uThAte rahate haiN| asalI-nakalI kI pahacAna honA caahie| Adya zaMkarAcArya kahate haiM ki isa mRtyuloka meM tIna bAteM bar3I kaThinAI se milatI haiM- prathamataH, manuSya-janma milanA bahuta kaThina hai| dUsarI bAta yaha ki mAnava-janma milane ke bAda bhI paramezvara ko pAne kI icchA honA bar3I kaThina hai| zrIkRSNa 58/dhyAna darpaNa Mawan R NE Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn bhagavadgItA ke 7veM adhyAya meM kahate haiM manuSyANAM sahastreSu kazcidyatani sidhdaye / yatatAmapi sidhdAnAM kazcinmAM vetti tattvataH isakA artha yaha hai ki lAkhoM logoM meM se eka AdamI hI sidhdi ke lie koziza karatA hai aura ina sidhdi prApta hue lAkhoM logoM meM se eka vyakti hI tattva rUpa se mujhe jAnatA hai / tIsarI durlabha bAta hai- kisI saMta kA milnaa| ye tInoM bAteM bar3I kaThinatA se milatI haiM / jinheM ye tInoM bAteM milI haiM, ve sacamuca dhanya haiN| saMta rAmadAsa bhI yahI kahanA cAha rahe haiM'deva javaLI aMtarI, bheMTa nAhI janmabharI / ' jaba taka 'ahaM brahmAsmi' nahIM jAnatA, taba taka vaha zarIra aura AtmA kA bheda nahIM kara sakatA / jJAna se vaha yaha bheda jAnatA hai aura kahatA hai mere prabhu kA Atama nAma, mere svarUpa kI huI pahacAna, jaba se tumako dekhA bhagavAn, tU mujhameM, maiM tujhameM samAna / 'dhyAna' AdhyAtmika-sAdhanA kA parama zikhara hai| prAraMbha meM sthUla vastu kA avalokana kiyA jAtA hai, bAda meM sUkSma vastu kI ekAgratA kI jAtI hai| jainAcAryoM ne dhyAna kI vyAkhyA citta kA nirodha' kI hai| gItA meM kahA gayA hai ki mana ko rokane kA kArya utanA hI kaThina hai, jaise kisI pavana ko rokanA / abhyAsa aura vairAgya se hama yaha kArya kara sakate haiN| dhyAna meM mana ko dhIre-dhIre niSkriya kiyA jAtA hai aura phira mana 'amana' bana jAtA hai| eka mAnava ke lie AtmajJAna hI sarvazreSTha hai / dhyAna darpaNa / 59 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM kahU~gI saMsArAta tU, ugAca bhaTakU nako / kAhItarI manAmadhye, uddezya aso / nako nako asA, TAImapAsa nako / AtA tarI uTha, Atmadarzana sAdho // yaha mahAn kArya karane ke lie karttAbhAva, ahaMbhAva ko haTAnA hogaa| jiMdagIbhara hama isI galata khayAla meM rahate haiM ki 'maiM hU~ to duniyA hai|' mere binA ye ghara; ghara nahIM hotA Adi bAteM hamAre mana meM ghara karake baiThI hotI haiN| inheM pahale haTAnA hogA / maiM merI dAdI ke ghara, vADhoNA gAMva meM aksara chuTTiyoM meM jAyA karatI thI / vahA~ hamArI khetIbAr3I hai| kheta jAte vakta hama bacce bailagAr3I meM baiThakara hI jAte the| dararoja maiM dekhatI ki eka kuttA hamArI bailagAr3I ke nIce hI calatA thaa| jaba bailagAr3I rukatI, to vaha bhI ruka jAtA, para vaha aise DhaMga se calatA, jaise bailagAr3I ko calAnevAle baila nahIM, balki vaha khuda hai| yahI hAlata hamArI bhI hai| jaba hama isa duniyA meM nahIM raheMge, to ghara ke aura samAja ke loga hameM kucha dinoM meM hI bhulA deNge| phira bhI hama isa ghara ke lie pUrI jiMdagI luTAte haiN| kucha vakta khuda ke lie bhI nikAlanA cAhie / eka gAMva meM eka bar3A kArakhAnA khulane vAlA thA | akhabAra meM vijJApana AtA hai ki eka maeNnejara aura eka caparAsI kI sakhta jarUrata hai| maeNnejara kI posTa ke lie kAphI loga Ae / sabakA inTaravhyU hone ke bAda eka naujavAna ko maeNnejara kI jagaha para rakhA gyaa| bAda meM usI dina caparAsI kA bhI inTaravyU rakhA gayA thA / maeNnejara bhI TrasTiyoM ke sAtha caparAsI pada ke ummIdavAra se prazna pUchatA rhaa| ummIdavAra ne kahA- "maiM sabhI kAma kara lUMgA, pAnI bharUMgA, saphAI kara lUMgA / " taba maeNnejara 60 / dhyAna darpaNa Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bolA, "ye kArya to maiM bhI kara sakatA huuN| isake lie dUsare ko rakhane kI aura paise dene kI kyA jarUrata hai?" taba vahA~ baiThe TrasTiyoM ne maeNnejara ke prati tIkhA kaTAkSa karate hue maeNnejara ko ghara jAne ke lie sUcita kiyaa| unheM to eka aisA maeNnejara cAhie thA, jo sirpha maeNnejara kA kArya kare, caparAsI kA nhiiN| hama sabhI aneka kArya eka sAtha karanA cAhate haiM, jisase koI bhI kArya ThIka se nahIM hotA hai / maiM eka dina ghara meM baiThe-baiThe T.V. para 'zrIkRSNa kI kahAniyA~'- yaha sIriyala dekha rahI thI / usameM zrIkRSNa aura balarAma kA saMvAda bahuta hI mArgadarzaka thA / zrIkRSNa jaba vRMdAvana chor3akara mathurA sadA ke lie jAte haiM, taba unheM vRMdAvana kI galiyA~, gopa-gopiyA~, rAdhA, mAtA yazodA Adi sabhI kI bahuta yAda AtI hai| unheM kahe hue vacana bhI yAda Ate haiN| zrIkRSNa A~khoM meM A~sU bhara viyoga para kheda karate haiN| usI samaya balarAma vahA~ Ate haiN| zrIkRSNa kI A~khoM meM AMsU dekhakara ve kahate haiM, "bhagavan! Apako yaha zobhA nahIM de rahA hai| Apa to svayaM bhagavAn ho, phira eka bAlaka ke samAna kyoM ro rahe ho?" taba zrIkRSNa viyoga ke duHkha kA nivedana karate haiN| balarAma unheM samajhAte haiM-- "yaha ThIka nahIM hai / gopa-gopiyA~, rAdhA- ye sabhI to ajJAnI haiN| ve sirpha mAyA, mamatA, prema kI bhASA hI jAnate haiM, para Apa to isa mAyA ko dhUla ke samAna jAnate haiN| Apa vRMdAvana meM jAkara unheM samajhA deM ki yaha mAyA prema - baMdhana hai| una sabako isase mukti milanA cAhie / isa jJAna ko mAyA, prema ke Age rakhanA cAhie / zrIkRSNa, Apa turaMta vahA~ jAkara jJAna kA mArga vRMdAvanavAsiyoM ko batA deN|" taba zrIkRSNa AMsU pochate hue kahate haiM-- "yaha mere lie mumakina kArya nahIM hai, kyoMki vahA~ jAne ke bAda ve mujhe prema kI Dora se bAMdha deNge| isa kAraNa, yaha dhyAna darpaNa / 61 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArya, balarAma bhAI Apa hI kreN|'' tAtparya, rAga kA yaha mArga pyArA lagatA hai, para vItarAgI mArga kaThina hai| jJAna kA yaha mArga zrIkRSNa yA balarAma ke saMketamAtra se nahIM milatA hai| usake lie svayaM puruSArtha karanA par3atA hai, varanA mahAvIra ke samavazaraNa se hama khAlI hAtha na aate| sAmAnya janatA apane dainaMdina jIvana meM itanI masta aura vyasta hotI hai ki use patA nahIM calatA kI duniyA meM aura bhI adhika sukhakArI jagaha hai| eka bhrama kI duniyA meM vaha isa taraha rahatA hai, jaise aise bhramAce lkssnn| visare ApaNA aap| ___ nAhI kAhI kaLe tyaasii| apuleca suMdara ruup|| hara koI kahatA hai, hama to dararoja maMdira jAte haiM, pUjA bhI do-tIna ghaMTe kara hI lete haiM, svAdhyAya aura tIrtha yAtrA to hamArI dinacaryA hai aura kyA kareM? mAnava ne aneka devatAoM kI pratimAe~ nirmANa kara dI, paraMtu bhagavAn ne jo jo mArga batAyA, usakA pAlana karate haiM kyA? bhagavAn ne sva kA zodhana aura saMzodhana kiyaa| kyA ve hamAre Adarza nahIM haiM? agara haiM, to unake patha para hameM ni:zaMka hokara calanA caahie| samartha rAmadAsa kahate haiMnAnA devAMcyA nAnA prtimaa| loka pUjitI dharUna premaa| jyAcyA pratimA to paramAtmA / kaisA aahe|| __ aise oLakhile pAhije / eka sAdhu thaa| vaha eka choTe se gAMva ke bAhara rahatA thaa| usake pAsa eka pArasa patthara thaa| vaha gAMva ke logoM ko kahatA thA- "dekho, dekho! mere pAsa yaha anamola patthara hai jo ki lohe ko sonA banAtA hai|'' yaha sunakara bhI usake pAsa na to koI 62/dhyAna darpaNa Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rukatA aura na pUchatA, kyoMki ve saba dekhate the ki jisa DibbI meM vaha pArasa patthara rakhA thA, vaha DibbI abhI taka lohe kI hI thI, sone kI nahIM huI thii| eka dina eka jijJAsu vyakti sAdhu ke pAsa AyA aura bolA- "mahArAja, agara, yaha pArasa hai to phira yaha DibbI kAlI aura lohe kI kyoM hai?'' sAdhu ko bar3I khuzI huI ki koI jijJAsu isa duniyA meM abhI bhI hai| sAdhu ne DibbI ko kholakara dikhAyA ki DibbI ke aMdara jo pArasa hai, vaha kAgaja meM lapeTA huA hai| pArasa aura lohe ke bIca eka paradA hai, jo lohe ko sonA hone se roka rahA hai| paradA haTAte hI lohA sonA ho gyaa| usI prakAra, jaba taka AtmA ke Upara karmo ke AvaraNa aura ajJAnatA kA asara hai, taba taka Atmadarzana asaMbhava hai| AvaraNa haTate hI vaha suvarNa bnegaa| sAdhu ne nivedana kiyA'bina dekhe yaha mana nahi maane| bina mana mAne pyAra nhiiN| binA pyAra de bhagati nhiiN| bina bhagati prabhu dhyAna nhiiN|| ___AtmA kI amaratA, nityatA, dhruvatA samajhAne ke lie aneka sAdhu-saMtoM ne apane prANa taka arpaNa kie| isakA eka sarvottama udAharaNa hai, guru sukarAta kaa| eka dina unhoMne apane ziSya ko AjJA dI ki vaha use viSa pilAe, paraMtu ziSya hicakicAne lgaa| guru ne kahA- "tuma logoM ke mana meM AtmA ke bAre meM jo zaMkA hai, usakA maiM nirasana karanA cAhatA huuN|' bar3I himmata se ziSya ne guru sukarAta ko viSa diyaa| viSa kA prAzana karate hI sukarAta ke hoza ur3ane lage, phira bhI hara pala ve kahane lage- "aba merA hAtha sunna huA, para maiM jIvita huuN| mere paira meM, peTa meM abhI taka caitanyatA hai| aba merA paira bhI acetana sA huA, phira bhI AtmA to hai|'' isa prakAra marate dama taka sukarAta AtmA aura zarIra kI bhinnatA prakaTa karate rahe aura apane zarIra dhyAna darpaNa/63 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA anta karake unhoMne AtmA kI amaratA va astitva kA jhaNDA phhraayaa| dhanya hai vaha sukarAta! santoM kI bAta hI kucha nirAlI hotI hai| ve apanI hara kRti se AtmA kA astitva jAhira karate haiN| sikaMdara rAjA ne jaba yuddha meM vijaya prApta kara lI aura svadeza vApasa lauTane lagA, to use apane guru ke ye zabda yAda Ae ki bhArata se koI santa jarUra sAtha laanaa| vaha saMta kI talAza karate-karate eka jaMgala meM phuNcaa| vahA~ 'daNDamitra' nAma kA eka sAdhu baiThA huA thaa| senApati ne use sAtha calane ko kahA para sAdhu nahIM gyaa| yaha dekhakara khuda sikaMdara vahA~ pahucA aura bolA- "calo, hamAre sAtha, anyathA tumhArA sira kATa diyA jaaegaa|'' sAdhu ha~sA aura bolA- "jaba yaha kArya Apa kareMge, to maiM bhI Apake samAna merA sira zarIra se judA hote hue dekhuugaa|'' yaha javAba suna sikaMdara binA saMta ke apane deza lauTa gyaa| apanI bAta rakhane ke lie sAdhu-saMtoM ne apanI jAna taka kurbAna kI hai| isake udAharaNa haiM- eka saMta ko hAthI ke sAmane khar3A kara maravAyA gayA thaa| isI prakAra mansUra ko, yIzU ko logoM ne jiMdA hI mAra diyA thaa| purAne samaya meM dhyAna kI paramparA thii| jaina-darzana ke pramukha Agama 'AcArAMga' meM mahAvIra kI dhyAna-sAdhanA kA ullekha hai, paraMtu madhya yuga meM maMtra-taMtra kA prabhAva bddh'aa| jaina dhyAna-paddhati meM ArtadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna aura zukladhyAna kA ullekha hai, usI prakAra piMDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta dhyAna kA bhI ullekha hai| aneka graMthoM meM inakA vivecana kiyA gayA hai| jainadharma meM AtmA nitya pariNamanazIla hai| vedAnta AtmA ko kUTasthanitya mAnatA hai| bauddhadharma AtmA ko anitya mAnatA hai| saMta rAmakRSNa ne bhaktiyoga se samAdhi kI prApti kI, to 64/dhyAna darpaNa Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAmI vivekAnaMda ne AdhyAtmika-sAdhanA ko mAnavasevA se jodd'aa| ravIndranAtha Taigora ne kAvya se, to aravinda ghoSa ne yoga se adhyAtma-jagat meM praveza kiyaa| tAo dharma meM sadguNoM ko hI mukhya mAnA hai / kanphyUziyansa - dharma bhI naitikatA ko prAdhAnya detA hai| pArasI - dharma dayA, dAna, nyAya kA aMgIkAra karane ko kahatA hai / islAma dharma upavAsa, haja, namAja, jakAta ko hI mukhya mAnatA hai| jinheM yaza kI prApti karanA hai, ve kaThora parizrama, tapasyA aura sAdhanA dvArA hI use prApta kara sakate haiN| kisI zAyara ne kahA hai 'jise chAle se Dara hai, ve yaza ke zikhara nahIM cUmate / maMjila taka pahu~cAne vAlI sar3aka makhamalI nahIM hotI / ' jinheM kaSTa se Dara lagatA hai, ve yaza ke zikhara para nahIM cddh'te| unheM to chAloM se Dara lagatA hai aura usa sar3aka para to patthara hI patthara haiM, makhamala nahIM / eka saMnyAsI thA / eka dina do cora usakI kuTiyA meM ghuse / usakI kuTiyA bahuta hI purAnI thI / kuTiyA meM eka phaTI cAdara ke sivAya kucha bhI nahIM thA / saMnyAsI jAga rahA thaa| vaha cAdara or3hakara leTA huA thaa| coroM ne idhara-udhara DhU~DhA, para unheM kucha bhI nahIM milA, to saMnyAsI ne uThakara kahA- "mere pAsa to isa cAdara ke sivAya kucha bhI nahIM hai| Apa ise le jaaie| agara Apa loga mujhe pahale batAte, to maiM kucha udhAra lAkara kuTiyA meM Apake lie rakha detA, tAki Apa use le jAte, para Apane aisA kiyA nahIM, isa kAraNa isa cAdara ko hI le jaaie|" cora zarmiMdA hue| ve kuTiyA se nikala hI rahe the ki saMnyAsI ne unake dhyAna darpaNa / 65 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAtha meM cAdara sauMpa dii| cAdara dete hI saMnyAsI binA kapar3oM ke ThaNDa se ThiThurane lgaa| cora lajjita hue aura vahA~ se nikala ge| isa taraha kucha dina biite| eka bAra ve cora corI karate hue pakar3e ge| rAjA ne unheM rAjadarabAra meM bulaayaa| unake pAsa saMnyAsI kI cAdara dekha saMnyAsI ko bhI bulAyA gyaa| saMnyAsI ne apanI jubAnI kahA- "rAjan ! ye cAdara maiMne hI inheM dI hai| inhoMne ise corI nahIM kii| inheM chor3a deN|" saMnyAsI kI bAta saca jAnakara coroM ko chor3a diyA gyaa| cora sIdhe saMnyAsI kI kuTiyA meM pahu~ce aura unase kSamA maaNgii| saMnyAsI bolA- "Apa yahA~ vApasa Ae~ge, yaha to maiM jAnatA thA, kyoMki isa cAdara meM lipaTI huI hai, merI barasoM kI sAdhanA, maMtroM kI zakti tathA dhyAna kA prabhAva, isI kAraNa yaha cAdara maiMne Apako dI thii|" sAdhu-saMta hameM kisI nA kisI taraha se jagAte hI rahate haiN| kyA hama jAgeMge ? aparAdhI to hama khuda haiM, jo apane AtamarAma ko bhUla ge| eka mahAnidrA meM hama soe haiN| aparAdhI to maiM hI hU~, jo maiMne merA svarUpa nahIM jAnA / saMta rAmadAsa svAmI kahate haiM ki bhaktimArga meM tIna pracitI Avazyaka haiM- 1) gurupracitI 2) zAstrapracitI 3) AtmapracitI / prathama, bhagavAn ko jAnakara phira use bhjeN| hajAroM logoM meM se eka hI paramArtha kA mArga apanAtA hai| aise hajAroM meM se eka hI svarUpa kI tarapha calatA hai aura una hajAroM meM se eka hI apane mUla svarUpa ko prApta karatA hai / bhagavAn zrIkRSNa kahate haiMnahi jJAnena sadRzyam pavitra miha vidyate / jJAna ke samAna pavitra koI bhI vastu nahIM hai| kala maiM niraMkArI bAbA ke Azrama meM gaI thI / vahA~ para karIba do sau loga the / eka guru ucca Asana para baiThe the| sabhI loga prathama unake paira chUkara bAda meM apane AsapAsa baiThe logoM 66 / dhyAna darpaNa Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke paira chUkara apanI sITa para baiTha rahe the| mujhe vaha dekhakara kucha acaMbhA huaa| bAbA kA kahanA hai ki hama sabhI samAna haiN| koI bhI ucca, nIca nahIM hai| AtmA niraMkArI hai| vaha isa zarIra meM rahatI hai| isa kAraNa zarIra bhI pavitra hai| AtmA isa zarIra se bhinna hai, para vaha isI zarIra meM rahatI hai| yaha bAta niraMkArI Azrama meM batAI jAtI hai| jaina dharma bhI yaha bAta doharAtA hai dehadevala meM rahe, para deha se jo bhinna hai| hai rAga, kintu usa rAga se bhI anya hai| deha aura AtmA to bhinna-bhinna haiM, para hamAre aMdara jo rAga-dveSa Adi vikAra haiM, unase bhI AtmA anya hai| AtmA zuddha hai, jaise eka AInA, jisameM aneka cehare dikhate hue bhI vaha svaccha, sApha hotA hai, para yaha samajhane ke lie jJAna kI sAdhanA jarUrI hai, vaha bhI AtmajJAna kii| eka bAra eka dehAtI apanI patnI ke lie darpaNa lAtA hai| dehAtI ko bahuta bhUkha lagI thI, isa kAraNa vaha hAtha-paira dhone ke lie bAhara kI tarapha jAtA hai| patnI bar3I betAbI se usa darpaNa ko dekhatI hai, para usameM koI parAyI strI dekhakara cillAtI hai"merA pati sautana lekara AyA hai|'' vaha ronA-dhonA karake rasoIghara meM khAnA parosane ke lie jAtI hai| itane meM usakI sAsa bhI apanA ceharA darpaNa meM dekhakara cillAtI hai- "are mUrkha! dUsarI sautana lAnA hI thI, to javAna hI laataa| mere samAna bUr3hI kyoM lAyA?" kitanA ajJAna hai? ajJAnatA ke kAraNa hama galata mArga para calate haiM, galata khvAba dekhate haiN| AdhyAtmika-jagat meM jAne ke lie bhAvazuddhi bahuta mahattvapUrNa hai| AlocanA, pazcAtApa ke AMsU tathA prAyazcitta hamArI galatiyoM se kucha hada taka rAhata de sakate haiN| tIna bAteM mahatvapUrNa haiM- lakSya, kriyA aura nissptti| ___ dhyAna darpaNa/67 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka vyakti bahuta bhUkhA thA, para use koI bhI bhikSA nahIM de rahA thaa| usane eka sAdhu ko dekhA, jise sabhI loga phala, miThAI tathA khAnA de rahe the| yaha dekhakara vaha vyakti bhI sAdhu kA veza dhAraNa karake punaH nagara meM phuNcaa| aba use bharapeTa khAnA milA, para usakA yaha kArya galata thA, kyoMki sAdhu banakara sirpha peTa bharanA usakA dhyeya thA / ghara mAhI milato nahIM, khAvaNa pUro bhekha liyo bhagavAnaro, karavA lAgyo ghara meM anAja nahIM, isa kAraNa lI huI dIkSA yA sAdhutva se AdhyAtmika - unnati kA mArga nahIM ho sakatA / isa duniyA meM bahuta-se loga sirpha zarIra kA roga dUra karane ke lie kucha bhI karane ko taiyAra rahate haiN| isake lie ve kitanA hI samaya aura paisA kharca kara dete haiM, paraMtu AtmA kA roga dUra karane ke lie unake pAsa samaya nahIM hai| dekhie, eka bebasa AtmA kyA kaha rahA hai zIzamahala meM baiThA AtamA, jAne kyA socA karatA, koI DhU~Dhe pAgala mujhako, rAha dekhA karatA / koI na AtA, hAla na pUchatA thA, samaya bIta gayA kaI janmoM kA // anAja / rAja || Aja hameM sArI suvidhAe~ upalabdha haiN| deha hai, jo ki svastha hai, tandurusta hai| sAre Agama, zAstra hamArA iMtajAra kara rahe haiN| samaya hai, mandira haiM, saMta haiN| nahIM hai, to sirpha hamArI ruci / satsaMga bahuta Avazyaka hai| mIrAbAI ko saMta raidAsa ne mArga dikhAyA / kRSNa kI mUrti lekara nAcane vAlI mIrA ko pUrNAnubhUti unake guru ke kAraNa huii| khuda ko jAna / tU kauna hai? kahA~ se AyA hai? terA svarUpa kyA hai ? tere jIvana kA uddezya kyA hai ? isakA jarA patA to kara / 68 / dhyAna darpaNa Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka gAMva meM pati-patnI apane ghara ke A~gana meM soe hue the| vahA~ eka cora aayaa| vaha cora dIvAra para cddh'aa| patnI ne kisI kA sira dekhA, to vaha apane pati se kahane lagI- 'dekho jI, koI apane ghara ke aMdara jA rahA hai|'' pati ne kahA- "maiM dekha luuNgaa|'' patnI phira se kahane lagI- "dekho, aba to ghara ke aMdara cora gayA hai, kucha kiijie|'' pati leTe-leTe bolA"mujhe bAta patA hai| jyAdA bar3abar3a mata kr|'' cora ghara ke aMdara se poTalI bAMdhakara nikala rahA thaa| patnI phira jhaTake se bolI"vaha dekho, cora hameM lUTakara jA rahA hai|'' pati-patnI ne bAteM kI, lekina cora ke bAre meM kucha nahIM kiyaa| ve sirpha pachatAte rhe| kahIM hameM bhI pachatAnA na pdd'e| hameM jAganA caahie| hamArI vAsanAe~, icchAe~, umaMgeM kabhI-bhI samApta nahIM hotii| eka icchA pUrI huI, to dUsarI sAmane khar3I hotI hai| tRSNA kA janma duHkha kA kAraNa hai, yaha gautama buddha ne btaayaa| mAyA marI na mana marA, mara mara gae shriir| AsA tRSNA nA marI, kaha gae dAsa kbiir|| kaI loga pUchate haiM- "kyA dararoja satsaMga kI jarUrata hai? hama dararoja acchA kArya karate haiM, puNya karate haiM, maMdira jAte haiM, kyA vaha ThIka nahIM hai?'' yahI prazna kabIra se eka vyakti ne pUchA, para kabIra cupa rahe aura unhoMne eka kIla para hathaur3e se prahAra kiyaa| vaha AdamI kucha samajha na paayaa| dUsare dina vaha vyakti phira usI prazna ke uttara ke lie kabIra ke pAsa gyaa| kabIra ne binA kucha kahe phira usI kIla para jora se hathaur3A maaraa| jaba vaha AdamI kucha samajha na sakA, to kabIra ne usase kahA- "kIla ko saMskAra se pakkA kiyA hai|'' isa duniyA meM hamArA koI nahIM hai| hama akele Ae haiM aura akele hI jAe~ge, khAlI hAtha hI jaaeNge| ye rizte, ye saMyoga, sabhI thor3e samaya ke haiN| ve bhI hara pala badalate rahate haiN| Aja jo bAta hai, jaisI hai, dhyAna darpaNa/69 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaisI hI kala ho, yaha jarUrI nahIM hai| agara saba kucha badala rahA ho, to kucha to nitya hogaa| hA~, sirpha eka bAta nitya haiaatmaa| hameM use hI jAnanA hai / eka bAra eka lar3akA yIzU ke pAsa gayA aura kahane lagA - "mujhe Apake pAsa hI rahanA hai, para gharavAle mujhe bahuta pyAra karate haiN| ve mere binA nahIM raheMge / " taba yIzU ha~sakara bole - "koI bhI tumase pyAra nahIM karatA / yaha bAta maiM sAbita kara sakatA huuN| maiM jaisA kahU~, vaisA hI karanA / " yIzU ke batAne para vaha lar3akA 'peTa meM bahuta darda hai'- aisA kahate hue ghara pahu~cakara jora-jora se rone lagA / taba sabhI parijana usakA hAla pUchane ke lie usake pAsa aae| koI use pAnI detA, koI davA detA, para lar3ake kA ronA kama nahIM huaa| lar3akA marane kA DhoMga karane lgaa| usI vakta vahA~ para yIzU Ae aura kahane lage" isa bImArI kA eka ilAja hai| eka kaTorI meM dUdha laao|" dUdha Ane para yIzU kucha maMtra par3hakara kahane lage- "isa mantra se prabhAvita dUdha ko jo koI pIegA, vaha turaMta maregA, para usake badale yaha lar3akA jIvita hogA / " vaha dUdha pIne ke lie koI bhI taiyAra nahIM huaa| sabhI ne aneka kAraNa batAe / koI bhI marane ke lie taiyAra nahIM thA / yaha dekhakara khuda yIzU usa dUdha ko pI gae aura lar3akA jIvita ho gayA, para yIzU ko kucha nahIM huaa| lar3akA uThakara khar3A huA aura binA kucha kahe yIzU ke sAtha cala pdd'aa| usane to duniyA kA svArtha dekha liyA thA, aba to sirpha apanA kalyANa karanA hI usakA dhyeya thA / dhyAnAvasthA ko upalabdha sAdhaka zanai: - zanai: zarIra, mana aura indriyoM se pRthaktva kI anubhUti karate hue eka dina zarIra va mana ke rahate hue bhI unase pRthak ho jAtA hai| duvihaM pi mokkhaheDaM, jjhANe pAuNadijaM muNI NiyamA tA payattacittA jUyaM jhANaM samabbhasaha / 70/ dhyAna darpaNa Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt, niyamapUrvaka dhyAna se muni nizcaya va vyavahAra- donoM prakAra ke mokSa ko pAtA hai, isalie tuma ekAgracitta se dhyAna kro| AtmA kI anubhUti hogii| cAritra-bhAvanA ke bala se jo dhyAna meM lIna hai, use nUtana karmoM kA grahaNa nahIM hotaa| purAne karmoM kI nirjarA hotI hai aura zubha karmoM kA Azrava hotA hai, athavA jaise meghapaTala pavana se tAr3ita hokara kSaNamAtra meM palAyana kara jAte haiM, vaise hI dharmadhyAna rUpI pavana se upahata hokara karma-megha bhI palAyana karate haiN| svAdhyAya eka ciMgArI hai, dhyAna usI se utpanna agni hai, jo karmo ko jalAtI hai| dhyAna para ArUr3ha dhyAtA cU~ki iSTa-aniSTa viSayoM meM rAgadveSa aura moha se rahita ho jAtA hai, isalie usake jahA~ navIna karmoM ke Agamana kA nirodha hai, vahA~ usa dhyAna se uddIpta tapa ke abhAva se pUrvasaMcita karmoM kI nirjarA bhI hotI hai| isa prakAra vaha dhyAna-paramparA se nirvANa kA kAraNa hai| isa taraha dhyAna, sAdhaka jIvana kA abhinna aMga hai| itanA mahatvapUrNa hote hue bhI vartamAna meM usa dhyAna-paddhati meM nipuNa sAdhaka tathA vyavasthita dhyAna-paddhati upalabdha nahIM hai, yaha kheda kI bAta hai| bauddha-darzanAnusAra samAdhi kA artha hai- 'kuzala citta kI ekaagrtaa|' kuzala citta kA artha hai, aisA citta, jo rAga-dveSa aura moha se vihIna hai| bauddha-darzana meM samAdhi ke do prakAra haiN| upacAra-samAdhi aura arpnnaa-smaadhi| jaba taka dhyAna kSINa rahatA hai, taba taka arpaNA kI utpatti nahIM hotI, taba taka upacAra samAdhi rahatI hai| bauddha darzana kahatA hai ki nirvANa hI du:kha kA anta hai| prathama avasthA meM sAdhaka ananta AkAza para cintana karatA hai| dvitIya avasthA meM vijJAnAyatana rUpa hai, jisameM sAdhaka ko AkAza sthUla lagatA hai aura vijJAna sUkSma jAna par3atA hai| tRtIya avasthA meM AkiMcanyAyatana para dhyAna kiyA jAtA hai| vipazyanA kA artha hai- vizeSa rUpa se, sahI rUpa se, jo jaisA hai, use usI svarUpa meM dekheN| dhyAna darpaNa/71 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA-viSayaka vibhinna mata jaina-darzana AtmavAdI darzana hai, ata: usameM AtmA kA mahatvapUrNa sthAna hai| AtmA hI eka cetana tattva hai| jainagranthoM meM AtmA ke lie jIva, satva, prANI, bhUta Adi paryAyavAcI zabda bhI upalabdha hote haiN| jaina-AgamoM meM AtmA zabda ke sthAna para prAyaH jIva zabda kA prayoga adhika kiyA gayA hai| AtmA aura jIva zabda jainadarzana meM eka hI artha meM grahIta haiM, jabaki anya darzanoM meM jIva aura AtmA meM antara kiyA jAtA hai| upaniSadoM meM to AtmA ko bahma kA paryAyavAcI mAnA gayA hai| ('ayaM AtmA brahmaH', mANDUkya 2) AcArAMgasUtra kA prAraMbha AtmA kI jijJAsA se hI hotA hai| usameM kahA gayA hai ki kitane hI vyaktiyoM ko yaha jJAta nahIM hotA hai ki " maiM kauna hU~?" " maiM kahA~ se AyA hU~?" isa prakAra usameM AtmajJAna ko sAdhaka-jIvana kI prAthamika AvazyakatA batAyA gayA hai| usameM kahA gayA hai ki jo AtmavAdI hogA, vahI lokavAdI arthAt saMsAra kI sattA ko mAnanevAlA hogaa| anAtmavAdI bauddhadarzana meM kUTasthanitya AtmA kA cAhe niSedha kiyA gayA ho, kintu parivartanazIla citta kI sattA ko to bauddhAcAryoM ne bhI svIkAra kiyA hai| Adhunika vijJAna bhI cAhe nitya aura svataMtra Atmatattva ko svIkAra na karatA ho, phira bhI vaha vizva meM jIvana aura cetana sattA ke astitva ko nakAratA nahIM hai| upaniSad- AtmA ke vibhinna staroM ke ullekha hameM upaniSadoM meM prApta hote haiN| taittarIyopaniSad meM AtmA ke annamayakoza, 72/dhyAna darpaNa Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANamayakoza, manomayakoza, vijJAnamayakoza aura Anandamayakozaaise pA~ca staroM kA vivecana upalabdha hotA hai| upaniSadoM meM AtmA ko deha se vilakSaNa, mana se bhI bhinna, vipu, vyApaka aura apariNAmI bhI batAyA gayA hai| use vacana se agamya kahate hue neti-neti ke dvArA batAyA gayA hai| sAMkhyadarzana- sAMkhyadarzana meM AtmA ko nitya, niSkriya, sarvagata evaM cidsvarUpa, amUrta, cetana, akartA, bhoktA, nirguNa aura sUkSma-rUpa mAnA gayA hai| sAMkhyadarzana meM AtmA ke lie 'puruSa' zabda kA prayoga huA hai| nyAyadarzana- nyAyadarzana meM jIva zabda ke sthAna para AtmA zabda milatA hai| IrSyA, dveSa, pratyaya, sukha, duHkha jJAnAdi AtmA ke Agantuka lakSaNa batAe gae haiN| jJAnAdi ko AtmA kA svabhAva na mAnakara usakA vibhAva mAnA gayA hai| vedAntadarzana- AtmA eka hai, kintu zarIrAdi upadhiyoM ke kAraNa vaha bhinna prakAra se dRSTigocara hotI hai| yaha darzana ekatattvavAdI hai| brahmabindu upaniSad meM nimna prakAra se batAyA gayA hai- "eka evaM hI bhUtAtmA bhUte bhUte vyvsthitH|" bauddhadarzana- bauddhadarzana ko anAtmavAdI darzana kahA jAtA hai| AtmA ke astitva ko vaha vastusatya na mAnakara kevala kAlpanika saMjJA mAnatA hai| AtmA paMca skandhoM kA samUhamAtra hai aura pratikSaNa parivartanazIla hai, para jaina darzana ne AtmA ko pariNAmI-nitya mAnA hai| AtmA apane caitanya svarUpa ko akhaNDa rakhatI rahatI hai| pratyeka jIva kI svataMtra sattA hai aura vizva meM jIvoM kI saMkhyA ananta hai| AcArAMgasUtra meM AtmA ke svarUpa kI carcA karate hue kahA gayA hai- "je AyA se viNNAyA, je viNNAyA se AyA", dhyAna darpaNa/73 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt jo vijJAtA hai, vahI AtmA hai, jo AtmA hai, vahI vijJAtA hai| AtmA ko paribhASita karate hue abhidhAna-rAjendrakoza meM kahA gayA hai- "atati iti AtmA', jo gamana karatI hai, vahI AtmA hai| AcArya kundakunda ke anusAra jo sarva vicAra-vikalpoM se zUnya hai, vahI Atmatattva yA samayasAra hai| vaha kevalajJAna aura kevaladarzana se yukta, arthAt vizuddha jJAtA-dRSTA svabhAvavAlI hai| caitanyatA ke sAtha-sAtha AtmA vivekazIla taba bhI hai| cArvAka kahatA hai ki AtmA jar3a hai| kaI dArzanika use zUnya kahate haiN| AtmA ke astitva ke prati saMzaya svayaM hI AtmA kI sattA ko siddha karatA hai, kyoMki saMzayakartA ke binA saMzaya saMbhava nahIM hai aura jo saMdeha yA saMzaya kA kartA hai, vahI to AtmA hai| jaina-darzana ke anusAra sukha, duHkhAdi AtmA ke kAraNa hI hote haiN| brahmasUtrabhASya meM AcArya zaMkara bhI kahate haiM ki jo nirasana kara rahA hai, vahI to usakA svarUpa hai| isa prakAra, AcArya zaMkara bhI AtmA ke astitva ke lie svata:bodha ko svIkAra karate haiN| pAzcAtya dArzanika DekArTa bhI saMzaya ke AdhAra para AtmA ke astitva ko siddha karate haiN| unakA kahanA hai ki kisI bhI sattA ke astitva meM sandeha kiyA jA sakatA hai, kintu sandehakartA ke astitva meM sandeha karanA asambhava hai| DekArTa kahate haiM- "maiM sandehakartA hU~, ata: maiM huuN|'' isa prakAra DekArTa ne bhI AtmA ke astitva ko svata:siddha mAnA hai| ___jainadarzana ke samAna gItA bhI AtmA ko nitya-dravya ke rUpa meM svIkAra karatI hai| usameM AtmA ke sambandha meM jainadarzana ke samAna hI kahA gayA hai| cArvAkadarzana ke anusAra deha naSTa hote hI AtmA bhI sadA ke lie naSTa ho jAtI hai| 74/dhyAna darpaNa ESSIFICE Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA eka maulika tattva hai AtmA eka maulika tattva hai- yaha siddhAnta cArvAka ko chor3akara samasta bhAratIya-darzanoM ne svIkAra kiyA hai| unake anusAra saMsAra jar3a-cetana, jIva-pudgala yA Atma aura anAtma kA saMyoga hai| DaoN. sAgaramala jaina ke anusAra isase sambandhita cAra pramukha dhAraNAe~ haiN| 1. mUla tattva jar3a hai| usI se cetana kI utpatti hotI hai| cArvAka dArzanika evaM ajitakezakambalina Adi bhautikavAdI isa mata kA pratipAdana karate haiN| 2. mUla tattva cetanA hai aura jar3a kI sattA usI para Azrita mAnI jA sakatI hai| bauddha, zaMkara, vedAnta tathA pAzcAtya vicAraka barkale isa mata kA pratipAdana karate haiN| 3. kucha vicAraka aise bhI haiM, jinhoMne use jar3a-cetana ubhaya rUpa meM svIkAra kiyA aura donoM ko hI usakI paryAya yA avasthA maanaa| gItA, rAmAnuja aura spinojA isa mata kA pratipAdana karate haiN| 4. kucha vicAraka jar3a aura cetana- donoM ko paramatattva mAnate haiM aura unake svataMtra astitva meM vizvAsa karate haiN| sAMkhya, jaina aura DekArTa isa dhAraNA meM vizvAsa karate haiN| jaina-dRSTiyoM meM AtmA kA svalakSaNa upayoga arthAt jJAna-darzana hai| dUsare zabdoM meM, jJAtAdRSTA-bhAva hI AtmA kA nijaguNa hai| samayasAra nATaka kI 11vIM gAthA mokSadvAra tathA niyamasAra kI 102vIM gAthA meM kahA gayA hai cetana lakSaNa AtmA, Attama satta maahi| sattA parimita vastu hai, bheda tihuM me naahi|| dhyAna darpaNa/75 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cetana kabhI bhI apanI caitanya avasthA kA tyAga nahIM karatA hai, yaha jinezvara deva kA vacana hai| jainadarzana meM AtmA ko pariNAmI-nitya kahA gayA hai, athAt AtmA nitya hote hue bhI parivartanazIla hai, arthAt usakI upayoga yA jJAnarUpa paryAyoM meM pariNamana hotA rahatA hai| jaina-dArzanikoM ke anusAra AtmA kA yaha pariNamana tIna prakAra kA hai 1. jJAna-cetanA 2. karma-cetanA (saMkalpa) 3. karmaphala-cetanA (sukha-duHkharUpa anubhUti) zuddhasvabhAva meM pariNAma karane vAlI cetanA jJAnacetanA hai, jabaki rAgAdi bhAvoM meM pariNamana karane vAlI cetanA karmacetanA hai aura sukha-duHkhAdi kA anubhava karane vAlI cetanA karmaphala-cetanA hai| Adhunika manovijJAna meM bhI cetanA ke tIna rUpa mAne gae 1. Knowing (jAnanA) 2. Willing (icchA karanA) 3. Feeling (anubhava karanA) manovijJAna kI zabdAvalI meM inheM- 1. jJAna 2. saMkalpa 3. anubhUti kahA jAtA hai| samayasAra nATaka meM banArasIdAsajI ne kahA hai ki jJAnacetanA muktibIja hai aura karmacetanA saMsAra kA bIja hai| tInoM cetanAoM meM jJAnacetanA ko paramAtmA, karmaphalacetanA ko antarAtmA aura karmacetanA ko bahirAtmA kA vizeSa lakSaNa kahA jAtA hai| jaina-dArzanikoM ne AtmA ko zubha-azubha karmoM yA dravya-karma evaM bhAvakarma kA kartA svIkAra kiyA hai| nyAyavaizeSika, mImAMsA 76/dhyAna darpaNa mmmmmmmmmmsmummaNARITRINARMERTERTAIN M ammRRAMINORanaram Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM vedAnta-dArzanikoM ne bhI jaina-dArzanikoM kI taraha AtmA meM kartRtva-guNa svIkArA hai| samayasAra meM kahA gayA hai- "yaH pariNamati skrtaa|" AtmA rAgadveSAdi bhAvakarmoM kI kartA haiyaha kathana azuddha nizcayanaya ke anusAra hai aura AtmA zuddhacetana-jJAna-darzanasvarUpa zuddha bhAvoM kI kartA hai- yaha kathana zuddha nizcayanaya kA hai| AtmA svayaM apane sukha-duHkha kI kartA hai aura svayaM hI unakI bhoktA hai| dupratiSThita AtmA hI apanI zatru hotI hai aura nizcayanaya se saMsAra meM na to koI dUsarA vyakti kisI ko sukhI karatA hai aura na vaha kisI ko du:khI karatA hai, kintu AtmA svayaM svopArjita karmoM se hI sukhI-du:khI hotI hai| vedAntadarzana meM AtmA ko sat-cit evaM Ananda-rUpa svIkAra kiyA gayA hai| jaina-dArzanikoM kA kahanA hai ki saMsArI AtmA jaba taka karmoM se yukta hai, taba taka hI vaha pudgala-karmoM kI kartA aura bhoktA hai| sAMkhyadarzana meM puruSa (AtmA) ko kUTastha nitya mAnA gayA hai, ata: vaha akartA hai| usakI mAnyatA hai ki prakRti pariNAmI hone ke kAraNa vahI karmoM kI kartA hai| puNya-pApa, bandhana-mukti Adi kA sambandha prakRti se hI hai, para jaina-darzana kahatA hai- prakRti jar3a hai, to phira vaha cetana bhAvoM kI kartA nahIM ho sakatI, parantu sAMkhyadarzana puruSa ko akarttA mAnakara bhI, use bhoktA bhI mAnatA hai| bauddhadarzana meM AtmakartRtva kI samasyA nahIM hai| bauddhadarzana anAtmavAdI darzana hai, phira bhI vaha cetanA ke kartRtva ko svIkAra karatA hai| koI AtmA dUsare ko zuddha yA azuddha nahIM kara sakatI-- aisA dhammapada kA kathana hai| gItA kUTastha-AtmavAda ko svIkAra karatI hai| isameM bhI AtmA ko akarttArUpa svIkAra kiyA gayA hai| prakRti se bhinna dhyAna darpaNa/77 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizuddha AtmA akartA hai| AtmA kA kartRtva prakRti ke saMyoga se hai| nizcayanaya se akartA meM karmapudgaloM ke nimitta kartRtvabhAva ko jainadarzana meM bhI svIkAra kiyA gayA hai, jo AcArya kundakunda ke dRSTikoNa se atyadhika nikaTa hai| sabhI bhAratIya-dArzanikoM kI taraha jaina-dArzanikoM ne bhI AtmA ko apane kRta karmoM ke phaloM kA bhoktA mAnA hai| jainadArzanika AtmA ko mAtra upacAra se karmaphaloM kA bhoktA na mAnakara, vAstavika rUpa se bhoktA mAnate haiN| nitya-AtmavAdaH bhAratIya-darzanoM meM cArvAkadarzana AtmA kI nityatA evaM punarjanma ke siddhAnta ko nahIM mAnatA hai| bauddhadarzana bhI nityaAtmavAda ko nahIM mAnatA hai, parantu punarjanma ko svIkAra karatA hai| zeSa sabhI bhAratIya darzana AtmavAdI hI haiM aura punarjanma ko svIkAra karate haiN| upaniSad, vedAnta, sAMkhya, yoga, nyAya, vaizeSika, mImAMsaka Adi AtmA kI nityatA ko mAnate haiN| AtmA anAdi evaM zAzvata hai| IsAI aura islAma dharma punarjanma nahIM mAnate, phira bhI mRtyu ke uparAMta zubhAzubha karmoM kA phala mAnate haiN| jaina-dArzanikoM ne AtmA ko apekSA-bheda se dehavyApI evaM sarvavyApI mAnA hai| AtmA nitya jJAnamaya hai| yahAM taka ki saMsArI AtmA ko deha-pariNAma hI mAnA hai| jainadarzana meM AtmA kA svalakSaNa upayoga kahA gayA hai| yaha upayoga do prakAra kA hai1. jJAnopayoga 2. darzanopayoga vastu yA jJeya ko jAnane-rUpa pravRtti ko hI upayoga batAyA gayA hai| bhagavatIsUtra meM kahA gayA hai "uvaoga lakkhaNe NaM jiive|" 78/dhyAna darpaNa Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra meM "jIvo uvaoga lkkhnno|" ThANAMgasUtra meM "guNao uvayoga gunno|" tattvArthasUtra meM upayogo lakSaNam' kahA gayA hai| upayoga ke do bheda haiM 1. sAkAra upayoga (savikalpa) aura 2. nirAkAra upayoga (nirvikalpa) sAkAra upayoga vastu ke vizeSa svarUpa ko grahaNa karatA hai aura nirAkAra upayoga vastu ke nirAkAra upayoga ko grahaNa karatA uttarAdhyayanasUtra meM AtmA ke lakSaNa jJAna, darzana, cAritra, tapa, vIrya aura upayoga batAe gae haiM, phira bhI AtmA kA asAdhAraNa lakSaNa to upayoga hI hai| upayoga kA artha bodharUpa vyApAra kiyA jAtA hai| upayoga zabda kI utpatti isa prakAra se upayujyate vastuparicchedaM bodha-rUpa vyAparyate jiivo'nenetyupyogH| ___arthAt, jIva jisake dvArA vastu kA pariccheda, arthAt bodhi-rUpa vyApAra karatA hai yA usameM pravRtta hotA hai, use hI upayoga kahA jAtA hai| jIva kA mukhya lakSaNa upayoga hI hai| nigoda ko jIva kI avikasita avasthA mAnI jAtI hai| kyA usa avasthA meM upayoga ho sakatA hai ? isake uttara meM kahA gayA hai ki nigoda meM bhI jIva ko akSara ke anantaveM bhAga jitanA jJAna avazya hotA hai, kyoMki itanA bhI jJAna na ho, to nigoda ke jIva aura jar3a meM kyA antara rahegA ? isakA spaSTIkaraNa yaha hogA ki saMsAra meM pratyeka jIva meM upayoga, arthAt jJAnAtmaka dhyAna darpaNa/79 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa hotA hai, para jIva ke vikAsa kI apekSA se bhinna-bhinna prakAra kA hotA hai, arthAt usameM tAratamya rahatA hai| 'jAnati iti jJAnam' arthAt, jo jAnatA hai yA jAnane kI kriyA karatA hai, vaha jJAna hai| jJAna ko hI AtmA kahA gayA hai| jainadarzana jJAna ko AtmA-guNa svIkAratA hai| jainadarzana meM AtmA ko amUrta dravya kahA gayA hai| AtmA ekAnta-rUpa se na to amUrta hai aura na muurt| saMsAra kI apekSA se vaha kathaMcit-mUrta bhI hai aura zuddha svarUpa kI apekSA se amUrta hai| AtmA ke anirvacanIya svarUpa ko jainadarzana ke sAtha-sAtha prAya: sabhI bhAratIya darzanoM meM bhI svIkAra kiyA gayA hai| AtmA vacanAtIta hai evaM vANI ke dvArA usakA varNana asaMbhava hai| jIva ke do bheda hote haiM- 1. siddha 2. sNsaarii| bhagavatIsUtra meM aSTavidha AtmAoM kA eka viziSTa vargIkaraNa upalabdha hai- 1. dravyAtmA 2. upayogAtmA 3. jJAnAtmA 4. darzanAtmA 5. cAritrAtmA 6. vIryAtmA 7. yogAtmA 8. kssaayaatmaa| isa prakAra, AtmA aura dhyAna kA jJAna hameM hamArI maMjila taka le jAegA, jo ki Atmadarzana hai, isase kabIra ke samAna 'sahaje sahajAnanda, aMtaradRSTi paramAnaMda' kI sthiti hogii| 80/dhyAna darpaNa PARIYARTINARTHROUPPONAma Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kI paramparA AcArya kundakunda, jinabhadragaNi kSamAzramaNa aura pUjyapAda ke granthoM meM dhyAna kI maulika paramparA surakSita rahI hai| vaha kisI anya paramparA se prabhAvita nahIM hai| vikrama kI AThavIM zatAbdI meM haribhadrasUrI hue| unhoMne yoga para aneka grantha likhe, jaiseyogabindu, yogadRSTisamuccaya, yogaviMzikA, SoDazaka Adi, kintu maharSi pataMjali ke yogasUtra kI kucha vizeSatAeM haiM 1. vaha bahuta vyavasthita grantha hai| 2. bahuta spaSTa, sarala aura saMkSipta hai| 3. koI khaMDana nhiiN| yaha sAMkhya darzana kI sAdhanA-vidhi kA pratinidhi grantha hai| prAcInakAla meM sAMkhya darzana zramaNa-paramparA kA eka aMga thaa| zramaNoM ke pAMca mukhya darzana the- jaina, bauddha, AjIvaka, parivrAjaka aura taaps| AcArya haribhadra ne yoga ke pAMca prakAra batalAe haiMadhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA, vRttisNcy| unhoMne yogadRSTisamuccaya meM ATha dRSTiyoM kA nirUpaNa kiyA aura aSTAMgayoga se tulanA kii| bhAratIya paramparA kI vaidika, jaina evaM bauddha-paramparA meM dhyAna-viSayaka ciMtana milatA hai| bhAratIya-saMskRti meM sabase prAcIna grantha veda haiN| vaidika-paramparA meM dhyAna kA astitva, cAhe tapa ke rUpa meM, cAhe yoga ke rUpa meM kisI-na-kisI prakAra se avazya rahA hai| usa kAla meM vidvAnoM kA koI bhI yajJa-karma binA dhyAna ke siddha nahIM hotA thaa| upaniSad-kAla meM bhI dhyAna kA mahatva rhaa| zvetAzvataropaniSad meM spaSTa rUpa se dhyAna kA varNana milatA hai| isa upaniSad meM kahA SAREER dhyAna darpaNa/81 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA hai ki jisa prakAra tiloM meM tela, dahI meM ghI evaM araNiyoM meM agni chipI rahatI hai, usI prakAra se paramAtmA hamAre hRdaya meM chipe rahate haiN| mahAbhArata meM dhyAna mahAbhArata meM kahA gayA hai ki jIva ko sarvaprathama apanI indriyoM para vijaya prApta karanA cAhie, kyoMki indriyAM caMcala, asthira hotI haiM / indriyoM para vijaya pAne ke pazcAt mana ko sthira kara paMcendriya sahita mana ko dhyAna meM ekAgra karanA caahie| dhyAna ke dvArA jIva apane sabhI doSoM ko naSTa karake mokSapada ko prApta karatA hai evaM paramAtmA ke svarUpa meM lIna ho jAtA hai| zrImadbhagavadgItA meM dhyAna gItA meM 'yoga' zabda bahuta bAra AyA hai| gItA meM svataH- siddha samatA ke svarUpavAlI sthiti ko yoga kahA gayA hai| isameM karmayoga, jJAnayoga, bhaktiyoga evaM dhyAnayoga Adi kA ullekha kiyA gayA hai| gItA ke chaThaveM adhyAya meM zloka 10 se 32 taka dhyAnayoga kA hI varNana hai| gItA meM parama yogI kA lakSaNa batAte hue kahA gayA hai ki jo dhyAnayukta jJAnI mahApuruSa apane ko sabameM tathA sabako paramArthasvarUpa meM sthita mAnatA hai evaM sukha - duHkha sabhI sthitiyoM meM samabhAva se rahatA hai, vaha paramayogI hai| smRti-granthoM meM dhyAna smRtiyoM meM mokSa ko prApta karane ke lie japa, tapa evaM yogInyAsa kA varNana milatA hai / mana aura buddhi ko viSayoM se haTAkara dhyeya ko AtmA meM sthita karanA cAhie / 82/ dhyAna darpaNa Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANoM meM dhyAna zrImadbhAgavatpurANa meM bhaktiyoga ke sAtha-sAtha aSTAMga-yoga kA bhI varNana kiyA gayA hai| zivapurANa meM dhyAna ke do bhedoM kA ullekha hai-- 1. saviSayaka dhyAna 2. nirviSayaka dhyAna / purANoM meM batAyA gayA hai ki dhyAna ke samAna koI tIrtha nahIM hai, na koI yajJa hai, isalie dhyAna Avazyaka hai| yogavaziSTha meM dhyAna jaba yogI apane mana ko pUrI taraha zAnta kara letA hai, tabhI usako brahmatattva prApta hotA hai| pAtaMjala - yogasUtra meM dhyAna - pataMjali kA yogasUtra cAra pAdoM meM vibhakta hai aura 195 sUtroM se suzobhita hai| prathama pada kA nAma samAdhipAda hai| isameM yoga ke lakSaNa, svarUpa tathA usakI prApti ke upAyarUpa samprajJAta aura asamprajJAta samAdhiyoM kA varNana hai / citta kI vRttiyAM pAMca hotI haiM- pramANa, viparyaya, vikalpa, nidrA aura smRti / kleza pAMca prakAra ke hote haiM- avidyA, asmitA, rAga, dveSa aura abhiniveza / abhyAsa aura vairAgya se inheM dUra kiyA jA sakatA hai| mana kI sthiratA ke lie bAra-bAra prayAsa karanA caahie| maharSi ne aSTAMgayoga meM dhyAna ko sAtaveM krama meM rakhA hai | advaita - vedAnta meM avidyA ke pardoM ko haTAnA hai / advaita vedAnta AtmA ko brahma se bhinna nahIM mAnatA hai / usameM brahma ko saMpUrNa sRSTi kA AdhAra mAnA hai tathA vaha saguNa aura nirguNa rUpa meM hai / vedAnta ke anusAra samAdhi do prakAra kI hai- 1. savikalpa aura 2. nirvikalpa / dhyAna darpaNa / 83 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna meM dhyAna prekSAdhyAna- yaha jainoM kI dhyAna-paddhati hai, jise AcArya mahAprajJa ne pracalita kiyaa| prekSAdhyAna dhyAnAbhyAsa kI eka aisI paddhati hai, jisameM prAcIna dArzanikoM se prApta bodha evaM sAdhanA-paddhati ko Adhunika vaijJAnika saMdarbho meM pratipAdita kiyA gayA hai| kAyotsarga, antaryAtrA, lezyA-dhyAna, caitanyakendraprekSA, zarIraprekSA, zvAsaprekSA, anuprekSA- ye sAre dhyAna ke hI prayoga haiN| apramAda kI kalA prekSAdhyAna hameM sikhAtA hai| mahAvIra bhagavAn ne bhI kahA hai- 'kSaNaM jANahi pNddie|' prekSAdhyAna ke ATha aMga haiN| 'AtmA ke dvArA AtmA ko dekho'- yaha adhyAtma-cetanA ke jAgaraNa kA mahatvapUrNa sUtra hai| isa sUtra kA abhyAsa hama zarIra se prAraMbha karate haiN| AtmA zarIra meM hai, isalie sthUla zarIra ko dekhe binA Age nahIM jA sakate haiN| madhyasthatA yA taTasthatA prekSA kA hI dUsarA rUpa hai| dekhanA hai, parantu priyatA yA apriyatA kI upekSA karanA hai| vipazyanA meM zvAsa tathA mauna kA avalaMbana liyA jAtA hai| maharSi maheza yogI vedamaMtroM se dhyAna sikhAte haiN| AcArya kundakunda ne dhyAna ko samyagdarzana aura jJAna se paripUrNa aura anya dravya ke saMsarga se rahita kahA hai| dhyAnazataka aura AdipurANa meM sthira adhyavasAna ko, eka vastu kA Alambana lene vAle mana ko dhyAna kahA hai| bhagavatI ArAdhanA meM ekAgra cintA nirodha ko dhyAna kahA gayA hai| maharSi kapila ne rAga ke vinAza ko tathA nirviSaya mana ko dhyAna kahA hai| viSNupurANa meM dhyAna ke lakSaNa ko spaSTa karate hue yaha kahA gayA hai ki aihika viSayoM kI ora se nispRha hokara paramAtma svarUpa ko viSaya karane vAle jJAna kI ekAgratA ko dhyAna kahA jAtA hai| 84/dhyAna darpaNa Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haThayoga meM "dhyAnaM nirviSayaM manaH " - isa prakAra kahA gayA hai / tukArAma mahArAja marAThI abhaMga meM kahate haiM > 'suMdara te dhyAna ubhe viTevarI / kara kaTAvarI tthevuuniyaa| tulasIhAra gaLA, kAse pitAMbara / AvaDe niraMtara heci dhyAna / makara kuMDale, taLapati zrAvaNI | kaMThI kaustubhamaNI virAjIta / tukA mhaNe mAjhe heci sarva sukha / pAhIna zrImukha aavddiine||' yaha pAMDuraMga kA saguNa rUpa hai| bhagavAn buddha kahate haiM 'There is no meditation without wisdom nor is there wisdom without meditation. He who possess both is indeed close to Nirvana.' dAsa kabIra kahate haiM "dAsa kabIra yatana se oDhI, jaisI kI taisI dhara dInI cadariyA~ / " tuma sAvadhAnIpUrvaka isa cAdara ko dhAraNa karo, maiMne isa para dAga nahIM lagane diyA hai| dhyAna meM sAvadhAnI, jAgrati kA pahalA sthAna hai| ina saba paribhASAoM se kucha haTakara AcArya mahAprajJa ne dhyAna kA lakSaNa batAyA hai ki dhyAna cetanA kI vaha avasthA hai, jo apane Alambana ke prati ekAgra hotI hai, athavA bAhyazUnyatA hone para bhI AtmA ke prati jAgarUkatA abAdhita rahatI hai| sAtha hI, unhoMne kahA hai ki cintanazUnyatA dhyAna nahIM aura vaha cintana bhI dhyAna nahIM, jo anekAgra hai| ekAgra - cintana hI dhyAna hai, bhAvakriyA dhyAna hai aura cetanA ke vyApaka prakAza meM citta vilIna ho jAtA hai, vaha bhI dhyAna hai / dhyAna darpaNa / 85 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna - viSayaka jaina sAhitya 1. AcArAMga - yaha dvAdazAMgI kA prathama aMga hai| isake nauveM adhyAya meM dhyAnayogI bhagavAn mahAvIra kI sAdhanA kI bAta kahI gaI hai| bhagavAn mahAvIra prahara - prahara taka apanI A~kheM bilakula na TimaTimAte hue tiryak bhitti para kendrita kara dhyAna karate the| dIrghakAla taka netroM ke ekaTaka rahane se unakI A~khoM kI putaliyAM Upara car3ha jAtIM, jinheM dekhakara bacce bhayabhIta ho jAte aura 'hanta, hanta' kahakara cillAte aura dUsare baccoM ko bulaate| ise mahAvIra kA trATaka kahA hai| 2. sUtrakRtAMga - pahale zrutaskandha meM dasavA~ adhyAya samAdhi ke varNana se pUrNa hai| dUsare zrutaskandha meM dhyAna-sAdhaka mUlaguNa evaM uttaraguNa, dhyAnayoga, samAdhiyoga aura bhAvanAyoga zabdoM kA prayoga milatA hai| 3. ThANaM- tIsare aMga meM dhyAna kA vizeSa varNana hai / samavAyAMga meM dharmadhyAna kA vistRta varNana hai / vivAhapaNNahI meM dharmadhyAna aura zukladhyAna ke svarUpa kA vistRta vivecana hai, to nAyAdhammakatAoM meM cAroM dhyAna kA ullekha hai| dvAdazAMga meM dhyAna ke svarUpa, lakSaNa Adi kA varNana AtA hai| upAMga meM bhI dhyAna kA varNana milatA hai / cAroM mUlasUtroM meM dhyAna-sAdhanA kA varNana hai| Agamettara dhyAna - viSayaka jaina-sAhitya tathA bauddha - sAhitya meM bhI dhyAna kA ullekha hai| kuMdAkuMdAcArya ke pravacanasAra ke cAritrAdhikAra meM dhyAna ke svarUpa kA ullekha kiyA gayA hai| paMcAstikAya meM 152 gAthA meM dharmadhyAna ke lokasaMsthAna -bheda kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai| jJAnArNava meM zubhacandra AcArya ne 86 / dhyAna darpaNa Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAtA kA svarUpa, dhyAna ke lakSaNa tathA bheda-prabheda batAe haiN| adhyAtmasAra meM Artta, raudra, dharmadhyAna kI vistRta rUpa se carcA kI gaI hai| _AdipurANa, AcArya jinasenaracita, meM rAjA zreNika ke pUchane para gautama gaNadhara ne dhyAna kA vyAkhyAna kiyA thaa| vartamAnakAlIna AcArya tulasI likhita 'manonuzAsana' meM dhyAna kI eka navIna paribhASA dI gaI hai| jainayoga meM AcArya mahAprajJajI ne antaryAtrA, tapoyoga, bhAvanAyoga, caitanyakendra, tejolezyA tathA AMtarika upalabdhiyoM kA parijJAna karAyA hai| yaha kRti jainayoga va jaina sAdhanA-paddhati ko samajhane kA ekamAtra mAdhyama hai| isake atirikta AcArya mahAprajJa ne apane anya granthoM meM bhI yoga aura dhyAna ke vividha pahaluoM para vaijJAnika sandarbha meM prakAza DAlA hai| jisa prakAra mana caMcala hai, vaise hI nimna vastue~ bhI caMcala haiM- 1. mana 2. bha~varA 3. mAninI strI 4. havA 5. lakSmI 6. baMdara 7. machalI 8. megha aura 9. mdn| dhyAna darpaNa/87 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM dhyAna-sAdhanA kA itihAsa jaina dharma meM dhyAna-sAdhanA kI paramparA prAcInakAla se hI upalabdha hotI hai| sarvaprathama hameM AcArAMga meM mahAvIra ke dhyAna saMbaMdhI aneka saMdarbha upalabdha haiN| AcArAMga se yaha bhI jJAta hotA hai ki mahAvIra ne na kevala cittavRttiyoM ke sthirIkaraNa kA abhyAsa kiyA thA, apitu unhoMne dRSTi ke sthirIkaraNa kA bhI abhyAsa kiyA thaa| bhadrabAhu dvArA nepAla meM jAkara mahAprANa dhyAna kI sAdhanA karane kA ullekha bhI milatA hai| jisa rAmaputra kA nirdeza bhagavAn buddha ke dhyAna ke zikSaka ke rUpa meM milatA hai, usakA ullekha jaina-paramparA ke prAcIna AgamoM meM, jaisesUtrakRtAMga, aMtakRtdazA, aupapAtika-dazA Adi meM honA isa bAta kA pramANa hai ki nirgrantha paramparA rAmaputta kI dhyAna-sAdhanA kI paddhati se prabhAvita thii| madhyayuga meM jaba bhArata meM taMtra aura haThayoga saMbaMdhI sAdhanAe~ pramukha banIM, to dhyAna kI prakriyA meM parivartana aayaa| jaise-jaise bhAratIya samAja meM taMtra aura haThayoga kA prabhAva bar3hA, vaise-vaise jaina sAdhanA-paddhati meM bhI parivartana aayaa| jaina dhyAna-paddhati meM padastha, piMDastha, rUpastha Adi dhyAna kI vidhiyA~ aura pArthiva, AgneyI, vAyavI aura vAruNI jaisI dhAraNAe~ sammilita huii| bIjAkSaroM aura maMtroM kA dhyAna karane kI paraMparA vikasita huii| jainadharma meM AtmA nitya pariNamanazIla hai| nyAya-vaizeSika to AtmA aura jJAna ko bhinna mAnate haiN| vedAnta kahatA hai- AtmA kUTastha-nitya hai| vaha sadA nitya apariNamanazIla hai| bauddha to AtmA ko mAnatA hai, para use anitya hI mAnatA hai| saba kucha anitya hai| jaina mokSa meM bhI jJAna ko surakSita rakhatA hai, kyoMki 88/dhyAna darpaNa COTTON Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA va jJAna eka hI haiN| AtmA kA guNa- jJAna hai, jJAna sirpha jJAtA meM hai| kartRtva to jar3a meM bhI hai| jar3a kI kriyA karane vAlA jar3a hI hai, para cetana kI kriyA karane vAlA cetana hI hai| jJAtRtva guNa sirpha cetana meM hai| zabda jar3a haiM, parantu zabda nikAlane vAle ke kAraNa zabda jJAnamaya banate haiN| jainadharma meM sarvajJatA ko svIkArA gayA hai| upayoga meM vaha kramika kevalajJAna hai, para anubhava meM paripUrNa hai| hamAre aMdara sattA meM vaha jJAna (sarvajJa) hai, paraMtu abhivyakti meM nahIM hai, kyoMki jJAna para AvaraNa hai| bIja meM zakti hai, paraMtu abhI vRkSa kI abhivyakti nahIM huii| INNINumRTANTRA dhyAna darpaNa/89 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha sAdhanA-paddhati 1. rAmakRSNa kI sAdhanA-paddhati- yaha bhaktiyoga kA eka suMdara udAharaNa hai| bhakti ke tIna pahalU haiM- sAtvika, rAjasika, taamsik| rAmakRSNa paramahaMsa ne sAdhanA ke sAta sopAnoM kA varNana kiyA hai| 1. sAdhusaMga 2. zraddhA 3. niSThA 4. bhakti 5. bhAva 6. mahAbhAva aura 7. prema- ye sAtoM hI bhakti ke bhAva haiN| rAmakRSNa ne bhaktiyoga aura karmayoga kI sAdhanA hI jIvana meM zreSTha maanii| 2. svAmI vivekAnaMda- inakI AdhyAtmika-sAdhanA kA mUla srota mAnava-sevA thaa| inake mata se yoga kA bhAvArtha isa prakAra hai- pUrNatva prApta karake AtmA kI mukti pAnA aura usakA upAya yoga hai| 3. mahAtmA gAMdhI- gAMdhI sAdhaka, yogI aura bhakta the| unhoMne parama zubha satyAnveSaNa meM satya, ahiMsA, brahmacaryAdi ko hI mAnA thaa| gAMdhIjI kI sAdhanA-paddhati ke ekAdaza vrata haiM, unake nAma haiM- 1. satya 2. ahiMsA 3. brahmacarya 4. iMdriya-nigraha 5. asteya 6. aparigraha 7. svadezI 8. abhayavrata 9. aspRzyatA-niSedha aura 10. dezI bhASAoM se shikssaa| 4. ravIndranAtha Taigora- unhoMne kAvyakalA ke mAdhyama se aneka dizAoM kA udghATana kiyaa| ve ucca koTi ke sAdhaka, kavi aura yogI the| kavitA kI tAna meM tallIna honA hI dhyAna-yoga hai| isa prakriyA se Izvaratva kI prApti hotI hai| 5. aravinda yogI- AtmA kA amaratva prApta karanA hI 90/dhyAna darpaNa Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atimAnava bananA hai| aravinda ke yoga kA rahasya rahA hai- jIvana ke andara divya zakti kI jyoti, zakti, AMnada aura sakriya nizcalatA ko utArakara mAnava-jIvana ko sarvAMzata: rUpAntarita krnaa| 6. bauddha- cAra artha satya haiM- 1. duHkha 2. duHkha samudAya 3. du:kha-nirodha 4. du:kh-nirodhgaaminii| isa mArga kA avalaMbana karane se duHkhoM se chuTakArA mila sakatA hai| bauddha-sAdhanA meM samAdhi bhAvanA (zapatha) kA aura vipazyanA bhAvanA kA vizeSa mahatva hai| vipazyanA ke cAra prakAra haiM- 1. kAya 2. vedanA 3. citta aura 4. dhrm-vipshynaa| 7. tAo-dharma- isa dharma ke saMsthApaka lAotse ne 'tAo te kiMga' nAmaka graMtha likhaa| tAo kA artha vizva kA mArga aura svadarzana hai| teha kA artha prema, jIvana, prakAza, saMkalpa, sadguNa hai| isake AcaraNa se AtmasAkSAtkAra kiyA jA sakatA hai| isa dharma kI sAdhanA-paddhati kA mUlAdhAra prema aura namratA hI hai| 8. kanphyUziyasa-dharma- mAnavIya-jIvana kI vRttiyoM ko niyaMtraNa ke lie cIna meM lAotse ne apane dharma kI sthApanA kii| unhoMne sadguNoM ko AdhAra bnaayaa| 9. pArasI-dharma- sAmAjika-jIvana ko niyaMtrita karane kA yaha eka svarUpa hai| dhArmika-AcaraNa karmakANDa se baMdhA nahIM hai| isa dharma meM agnideva kI jyoti ko AdhAra lekara dayA, dAna, nyAya, nIti ityAdi kI prasthApanA aura manuSya ke dasa karttavya batAe gae haiN| manuSya ko niMdA, krodha, ciMtA, IrSyA, Alasya ityAdi kA tyAga karanA caahie| 10.yahUdI-dharma- isakA mUla grantha 'purAnI bAibila' hai| dhyAna darpaNa/91 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usake tIna vibhAga haiM- 1. torA- isameM dasa AjJA kA pratipAdana kiyA gayA hai| 2. navI - isameM sAdhanA, prema aura ahiMsA kA svarUpa hai| 3. navizte- isameM jIvana kA Adarza spaSTa kiyA gayA hai / yahUdI-dharma kI sthApanA premayoga para AdhArita hai| 11. IsAI - dharma - IsAI dharma kA udgama yahUdI dharma hai| IsAiyoM kA dharmagraMtha bhI bAibila hai| usake do bhAga haiM- 1. purAtana susamAcAra (Old Testament ) 2. nUtana susamAcAra (New Testament) / purAtana susamAcAra saMpUrNa bAibila kA tIna cauthAI bhAga hai aura nUtana susamAcAra IsAI - dharma kA mUla graMtha hai| isameM IsA ke jIvana aura upadezoM kA saMkalana hai / IsAI dharma naitikatA para AdhArita hai| isake anusAra prema kI sAdhanA se Izvara ko prApta kiyA jA sakatA hai| 12 . islAma - dharma - 'kurAna' isakA AdhAra hai| ise 'kurAna zarIpha' bhI kahate haiN| isameM pAMca maulika sAdhanA - sUtra haiM- 1. allAha meM vizvAsa 2. pharizte meM vizvAsa 3 kurAna meM vizvAsa 4. devadUtoM meM vizvAsa 5. nirNaya dina, svarga, naraka meM vizvAsa / yaha dharma punarjanma ko nahIM maantaa| isameM sAdhanA-paddhati ke sUtradhAra nimna haiM 1. mata kA uccAraNa- allAha ke sivAya koI Izvara nahIM / 2. namAja par3hanA-- vajU kI vidhi, zarIra kA zuddhikaraNa / 3. jakAta- Aya kA eka aMza dAna karanA / 4. ramajAna ke mahIne meM upavAsa karanA / 5. haja karanA- pApoM kA prAyazcitta, dAna, dAnI kI saMgati, makkA - yAtrA, zarIra-zuddhi Adi paddhatiyoM ke dvArA allAha kI prApti hetu sAdhanA karanA / 92/ dhyAna darpaNa Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna ke sahAyaka aMga svAdhyAya - 'sva' kA abhyAsa, yAnI svaadhyaay| dhyAna meM eka viSaya hotA hai| svAdhyAya yaha dhyAna kA prAraMbha-biMdu hai| jise 'sva' kA jJAna nahIM, vaha dhyAna meM praveza nahIM kara sktaa| _japa meM zabdoM kA uccAraNa hotA hai| vaha uccAraNa kabhI jora se, to kabhI mana meM hotA hai| jaba bhI kabhI khule meM dIpaka jalAyA jAtA hai, taba usakI lau mana kI caMcalatA kI taraha hilatI hai, asthira hotI hai, paraMtu jaba dIpaka kamare ke aMdara le jAyA jAtA hai, to vaha jyoti sthira ho jAtI hai, yahI dhyAna kI avasthA hai| jaba dIpaka bujhatA hai, taba vaha nirodhAtmaka-dhyAna hotA hai| isa avasthA meM mana kA astitva hI khatma ho jAtA hai| samAdhi- yaha dhyAna kI uccatama avasthA hai| dhyAna aura AhAra kA ghaniSTha saMbaMdha hai| tAmasika aura rAjasika-AhAra se jAgrati nahIM rahatI, paraMtu sAtvika AhAra dhyAna meM sahAyaka banatA hai| thor3A kama khAnA, kama bolanA, mauna rahanA phAyademaMda hogaa| peTa meM vAyudoSa-nirmANa na ho, isalie AhAra kI sAvadhAnI rkheN| talI huI cIjeM, garama masAle, cAya, kaoNphI kA sevana alpa rhe| dUdha, dahI Adi se kAmavAsanA bar3hatI hai, isa kAraNa inakA ati alpa mAtrA meM sevana ho| pUrva va uttara dizA dhyAna ke lie yogya hai| pUrva devatA kI tathA uttara manuSya kI dizA mAnI gaI hai| brahmamuhUrta meM kiyA huA dhyAna adhika saphala hotA hai| usa samaya vAtAvaraNa zAMta, zreSTha aura svaccha hotA hai tathA mana bhI utsAhita aura tarotAjA rahatA hai| isI kAraNa se pUjA, maMtravidhi Adi kA vizeSa samaya hotA hai| dhyAna darpaNa/93 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asana se mana prasanna hotA hai| yogasUtra meM Asana ke aneka prakAra haiN| kucha cune hue Asana dhyAnapUrvaka kreN| Asana se sthairya, nirAkulatA, loca prApta hotI hai / Asana bahuta sukhakArI hai| adhika samaya taka binA hile-Dule baittheN| mudrA bhI dhyAna meM sahAyaka hai, kyoMki vaha zarIra para niyaMtraNa karatI hai| AcArya kundakunda kahate haiM ki AhAra - vijaya, nidrA - vijaya va Asana-vijaya sAdhaka ko madada karate haiN| Asana karate samaya zuddha havA meM baiTheM, zvAsa dIrgha va maMda rahe, kapar3e DhIle hoN| AsanoM ke anta meM zavAsana kreN| Asana aura bhojana meM kama-se-kama tIna ghaMTe kA aMtara ho / mauna kA abhyAsa dhyAna meM bahuta madada karatA hai| dhyAna khar3e rahakara bhI kara sakate haiM aura baiThakara bhii| bhagavAn bAhubalI ne eka sAla taka khaDgAsana meM dhyAna kiyA thA / dhyAna ke lie kSetra mahatvapUrNa hai| zAMta, pavitra sthAna dhyAna ke lie yogya hai| paraMtu usa kSetra se bhI adhika mahatvapUrNa haipavitra aura zuddha mana, arthAt sAdhaka kA mana eka niSpApa bAlaka ke samAna ho / 94/ dhyAna darpaNa Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna-mudrAe~ jJAna-mudrA cetanA kA eka viziSTa guNa hai- jnyaan| jJAna hI jIvita aura nirjIva vastuoM meM antara karatA hai| jJAna jisameM hai, vaha jIva hai| jisameM jJAna nahIM, vaha nirjIva hai| jJAna kA vikAsa hI vyakti ko sAmAnya se viziSTa banA detA hai| jJAna kI upalabdhi ke nimna do sAdhana haiM: 1. abhyAsa dvArA jAnakArI kA vikAsa krnaa| 2. cetanA ke anAvaraNa se jJAna upalabdha/ prakaTa honaa| indriya aura mana se vikasita hone vAlA jJAna matijJAna kahalAtA hai| yahI jJAna jaba dUsaroM ko samajhAne kI kSamatA vAlA ho jAtA hai, taba zrutajJAna bana jAtA hai| prAcIna yuga meM jJAna kA vikAsa sunakara hI kiyA jAtA thaa| veda, Agama, tripiTaka Adi sAre graMtha kaMThastha hote the| unheM sunakara hI smRti-paTala para avadhAraNa kiyA jAtA thaa| usake pazcAt jaba jJAna saMketoM ke mAdhyama se lipibaddha hone lagA, taba vaha zruta zAstrarUpa meM pustakArUr3ha ho gyaa| pustakoM meM ArUr3ha hone se eka lAbha yaha huA ki zruta kI prAmANikatA nizcita ho gii| zruta eka-dUsare taka sugamatA se prasArita hone lgaa| zruta ko dhAraNa karane ke lie bAla-vaya se hI parAkrama karanA hotA thaa| yogya vyaktiyoM ko usake lie niyukta kiyA jAtA thaa| samaya ke sAtha zruta-grahaNa dhAraNa kI yaha paddhati kamajora ho gii| pariNAmataH, smRti kI durbalatA bhI hone lgii| smRti aura jJAna ko vikasita karane ke lie jisa mudrA kA prayoga kiyA jAtA hai, MEENERALA dhyAna darpaNa/95 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakA nAma hai jJAna mudraa| use 'cinmaya-mudrA' bhI kahA jAtA hai| vidhi - donoM hAthoM ko ghuTanoM para rakheM, aMgUThe ke pAsa vAlI tarjanI aMgulI ke Upara vAle pora se milaaeN| halkA-sA dabAva deN| zeSa tInoM aMguliyAM paraspara saTI huI sIdhI rheNgii| a~gUThe aura tarjanI ke milane se jo hAtha kI AkRti banatI hai, vahI jJAna-mudrA hai| dhyAna karate samaya sarvAdhika upayoga jJAna-mudrA kA kiyA jAtA hai| jJAna-mudrA citrAnusAra bnaaeN| - jJAna-mudrA 96/dhyAna darpaNa Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAga-mudrA yaha cetanA kI zuddha avasthA hai| jJAna ke dvArA cetanA kA bodha yA anubhava hotA hai| priyatA aura priyatA ke AropaNa se jJAna vikRta bana jAtA hai, vaha vizuddha nahIM rhtaa| vaisI sthiti meM vaha bandhana kA nimitta banatA hai| bandhana-mukti ke lie vItarAga-mudrA upayogI hai| prekSAdhyAna kI taiyArI ke samaya Asana ke pazcAt mudrA banAI jAtI hai| 'jaisI mudrA, vaisA bhAva, jaisA bhAva, vaisI mudrA' ke siddhAnta ke anusAra vItarAga-mudrA kA abhyAsa kiyA jAtA hai| vItarAga-mudrA ko brahma-mudrA bhI kahA jAtA hai| isake abhyAsa se vItarAga-bhAva kA kramaza: vikAsa hone lagatA hai| isa mudrA kA upayoga dhyAna meM kiyA jAtA hai| vItarAga-mudrA dhyAna darpaNa/97 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna ke prakAra sAmAnyataH, dhyAna ke prazasta aura aprazasta- do bheda batalAe haiN| aprazasta-dhyAna ke do bheda haiM- ArtadhyAna aura raudrdhyaan| ye donoM dhyAna naraka aura tiryaMca-gati ke kAraNa haiM, saMsAra ko bar3hAne ke hetu haiM, isIlie ye aprazasta hone se heya haiN| prazasta-dhyAna ke do bheda haiM- dharmyadhyAna aura shukldhyaan| ye svarga aura mokSa ke kAraNa haiM, saMsAra ko alpa karane ke hetu hone se prazasta aura upAdeya haiN| yahA~ para viSaya prazasta dhyAna kA hai| aprazasta-dhyAna jIvoM ko atyanta duHkha dene vAlA aura ananta saMsAra kA kAraNa hotA hai| aprazasta-dhyAna meM pahalA ArttadhyAna hai, isake cAra bheda haiN| dhyAna ke prakAra AsadhyAna raudradhyAna dharmadhyAna zukladhyAna aniSTa iSTa pIDA saMyojaka viyojaka ciMtana nidAna AtadhyAna| pRthaktva ekatva sUkSmakriyA sammaSrchana vitarka vitarka pratipAtI kriyAnivRtti savidhAra nirvicAra hiMsAnanda mRSAnanda cauryAnanda parigrahAnanda AjJA vicaya apAya vicaya vipAka vicaya saMsthAna vicaya sAlambana nirAlambana padastha piMDastha rUpastha rUpAtIta 98/dhyAna darpaNa R ATE Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aprazasta-dhyAna ArttadhyAna- pIr3A, duHkha jisase utpanna ho, vaha ArttadhyAna hai| jisa prakAra dizAzUla hone se puruSa ko unmattatA hotI hai, usI prakAra yaha dhyAna mithyA, vAsanA evaM kuvidyA ke saMskAra se utpanna hotA hai| 1. aniSTa-saMyojaka ArtadhyAna pahalA ArttadhyAna aniSTa padArthoM ke saMyoga se hotA hai| anicchita pIr3AkAraka vastu ke saMyoga hone se usa kaSTadAyaka padArtha ko dUra karane, parihAra karane ke lie mana meM jo AkulatA hotI hai, vaha aniSTa saMyojaka nAmaka aprazasta pahalA ArttadhyAna hai| 2. iSTa-viyojaka ArttadhyAna iSTa padArtha ke viyoga hone para usa nimitta se vastu ko pAne ke lie jo ekAgra cittavRtti hotI hai, vaha iSTa-viyojaka nAmaka aprazasta dUsarA ArttadhyAna hai| 3. pIr3A-ciMtana ArtadhyAna - ___ zArIrika-roga, vedanA se utpanna hone vAlA vaha dhyAna jisameM roga hone para use dUra karane kI bAra-bAra icchA ho, AkulatA ho, vaha pIr3A-ciMtana nAmaka aprazasta tIsarA ArtadhyAna hai| 4. nidAna-ArtadhyAna - bhaviSya meM icchita bhogoM kI prApti kI kAmanA se paMcendriya viSaya-bhogoM kI abhilASA honA nidAna nAmaka aprazasta cauthA ArttadhyAna hai| ArttadhyAna AtmA ke samatva guNoM kA nAza kara jIva ko azAMta kara detA hai| raudradhyAna rudra kA artha krUra Azaya hai| hiMsA Adi pApakArya karake dhyAna darpaNa/99 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garvapUrvaka DIMga mArate rahane kA bhAva raudradhyAna hai| 1. hiMsAnanda raudradhyAna - jIvoM ke samUha ko apane se tathA anya ke dvArA mAre jAne para, pIr3ita kie jAne para tathA dhvaMsa karane para aura ghAtane ke saMbaMdha milAe jAne para jo harSa mAnA jAe, use pahalA hiMsAnaMda nAmaka aprazasta raudradhyAna kahate haiN| niraMtara nirdaya svabhAva vAle tathA svabhAva se krodha-kaSAya se prajvalita va mada se unmatta, pApa-budhdi vAle kuzIla va vyabhicArarUpa pApa meM pravRtta nAstikoM ko yaha raudradhyAna hotA hai| isa jagaha jIvoM kA ghAta kisa upAya se ho? yahA~ jIva-hiMsA karane meM kauna samartha hai? ye jIva kitane dinoM meM mAre jAeMge? jIva-hiMsA meM kisakA anurAga hai? jIvoM ko mArakara, bali dekara kIrti aura zAMti ke lie brAhmaNa, guru aura devoM kI pUjA karanA hai - isa prakAra se jIvoM kI hiMsA meM AnaMda mAnane vAle vyakti ko yaha hiMsAnaMda nAmaka aprazasta raudra-dhyAna hotA hai| 2. mRSAnanda raudradhyAna - manuSya asatya yA jhUThI kalpanAoM ke samUha se pAparUpI maila se malina citta hokara jhUTha bolane meM rucipUrvaka jo kucha ceSTA karatA hai, use mRSAnanda nAmaka aprazasta dUsarA raudradhyAna kahA gayA hai| maiM adoSiyoM meM doSoM ko siddha karake apane asatya sAmarthya ke prabhAva se duzmanoM kA rAjA Adi ke dvArA ghAta karavAU~gA aura asat prayogoM se anya janoM ko pratAr3ita karavAU~gA, isa prakAra se socane vAle ko gRpAnanda raudradhyAna hotA hai| 3. cauryAnanda raudradhyAna - - jo citta caturatA evaM corI ke kAryoM meM hI tatpara rahatA ho 100/dhyAna darpaNa Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ use cauryAnanda nAmaka aprazasta tIsarA raudradhyAna kahate haiN| yaha corI meM, corI karane meM, corI karavAne meM tathA corI kA sAmAna kharIdane vAle vyakti ko hotA hai| 4. parigraha-saMrakSaNAnanda raudradhyAna - __ yaha cauthA raudradhyAna sabakA mukhiyA hai| viSayoM yA kAmya athavA priya vastuoM ko juTAne evaM unakI rakSA karane meM va parigraha kI lipsA meM Ananda mAnane ko parigraha saMrakSaNAnanda nAmaka raudradhyAna kahate haiN| raudradhyAna ke hone se jIvoM ke pariNAmoM kI sahajatA miTakara raudratA AtI hai, jisake kAraNa vaha pApa aura anaitikatA meM DUba jAtA hai aura pariNAmata: isa janma aura paravartI janmoM meM duHkha uThAtA hai| aprazasta-dhyAna kA gItA meM mArmika citra prastuta kiyA gayA hai| usake anusAra viSayoM kA dhyAna karane se kramaza: rAga, kAmanA, krodha, moha, smRti kA nAza, buddhinAza aura sarvanAza taka ho jAtA hai| kaSAya, krodha, mAna, mAyA, lobha Adi se Arta aura raudradhyAna hote haiN| inase jIvana meM lAMchita, apamAnita aura udvigna honA par3atA hai| manuSya inake prabhAva se sadA zaMkita aura bhayabhIta banA rahatA hai| duzcintAoM ke kAraNa use rAta meM nIMda nahIM AtI aura zarIra meM nAnA prakAra ke roga lagakara use galAte-jalAte rahate haiM, isalie ina duAnoM kA niSedha kiyA gayA hai| (ba) prazastadhyAna - __ prazastadhyAna ke bhI do bheda haiM - dharmadhyAna aura zukladhyAna / ye donoM saMsAra kI saMtati ko alpa kara, svarga va mokSa ke hetu haiN| dharmadhyAna ke lie maitrI, pramoda, kAruNya aura mAdhyastha bhAvanAe~ Avazyaka haiN| inase jIvoM meM paraspara mitratA hotI hai, dhyAna darpaNa/101 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNoM meM abhiruci hotI hai, duHkhI jIvoM ke prati karuNA, sevA kI bhAvanA jAgatI hai, vipattiyoM athavA virodhiyoM ke prati mAdhyasthatA, upadeza athavA rAgadveSarahita udAsInatA kI bhAvanA hotI hai| dharmadhyAna se udvegarahita zAMti kI upalabdhi hotI hai aura jIva AtmalAbha kI dizA meM Age bar3hane lagatA hai, jisase use Atma-AnaMda kI dazA prApta ho jAtI hai| yahIM se jIvana-mukti, brahmasthiti aura samAdhi kA AraMbha hotA hai| dharmadhyAna vAlA jIva viSayoM ke moha se chUTakara atIndriya sukha ko prApta kara letA hai| dharmadhyAna ke bheda dharmadhyAna ke Agama kI dRSTi se cAra bheda va adhyAtma kI dRSTi se dasa bheda haiN| vivekapUrvaka vicAra karanA vicaya kahalAtA hai| vicaya zabda vicAra karane ke artha meM prayukta huA hai| AjJA Adi ke viSaya meM vivekapUrvaka samajhakara ekAgratA se cintana karanA dharma dhyAna hai| isake cAra bheda isa prakAra haiM (1) AjJAvicaya (2) apAyavicaya (3) vipAkavicaya aura (4) sNsthaanvicy| 1. AjJAvicaya - isameM sarvajJa Apta tIrthaMkaroM kI AjJA athavA dvAdazAMga zruta-jJAna ke dvArA padArthoM ke sahI svarUpa kA samyak prakAra se ciMtana kiyA jAtA hai| mati kI durbalatA se, adhyAtma-vidyA ke jAnakAra AcAryoM kA viraha hone se, jJeya kI gahanatA hone se, jJAna ko AvaraNa karane vAle karma kI tIvratA hone se, hetu, yukti va tarka tathA udAharaNa saMbhava na hone se "sarvajJa pratipAdita mata satya hai''- aisA ciMtana karane ko AjJAvicaya-dharmadhyAna kahA hai| 102/dhyAna darpaNa Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. apAyavicaya karmoM ke nAza ke upAya kA vicAra karanA apAyavicayadharmadhyAna hai| isakA mukhya sAdhana apramatta samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra kI trikuTi athavA ratnatraya hai| isameM karmAnava ko rokane ke upAyoM kA ciMtana kiyA jAtA hai, arthAt nae karma kisI upAya se na ba~dhe va jo baMdha gae haiM, ve kaise chUTe-isakA vicAra isa dharmadhyAna meM kiyA jAtA hai| 3. vipAkavicaya karmoM ke phala kA udaya vipAka kahA jAtA hai| isa dhyAna meM sAdhaka yaha vicAra karatA hai ki apane pUrva karma hI udaya meM Ane para dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA Azraya pAkara jJAna, darzana ko Avarita kara athavA apariSkRta kara nAnA prakAra ke azubha va zubha phala dete haiN| isa dhyAna se citta zuddha hotA hai aura jIva karmoM ke nAza kA upAya karane kI dizA prApta karatA hai| 4. saMsthAnavicaya isa dhyAna meM Urdhva, madhya va adholoka kA ciMtana kiyA jAtA hai| kina-kina karmoM ke udaya se kina-kina lokoM, paryAyoM, paristhitiyoM Adi kI prApti hotI hai aura unase chUTane kA kyA upAya hai, Adi bAtoM kA vicAra isa dhyAna kI paridhi athavA sImA meM AtA hai| __ adhyAtma kI apekSA se dharmadhyAna ke bheda nimna haiM(1) apAyavicaya (2) upAyavicaya (3) jIvavicaya (4) ajIvavicaya (5) vipAkavicaya (6) virAgavicaya (7) bhavavicaya (8) saMsthAnavicaya (9) AjJAvicaya (10) hetuvicaya AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya kA kathana ho cukA hai| dhyAna darpaNa/103 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. upAyavicaya - dharmadhyAna meM puNyarUpa yoga prakRtiyoM ko apane adhIna karanA yA ye puNya prakRtiyA~ mere adhIna kaise ho sakatI haiM, isa prakAra ke saMkalpoM kI saMtati ko (vicAradhArAoM ko) upAya-vicaya-dharmadhyAna kahA gayA hai| 6. jIvavicaya - dravyadRSTi se jIva anAdinidhana hai| paryAyadRSTi se jIva sanidhana hai, aMsakhyAtapradezI hai, jJAna aura darzanarUpa upayoga-lakSaNa vAlA hai, zarIrarUpI acetana upakaraNa se yukta hai aura apane dvArA kie gae karma ke phala ko bhogatA hai| isa rUpa se jIva kA jo dhyAna kiyA jAtA hai, vaha jIvavicaya-dharmadhyAna hai| 7. ajIvavicaya dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgala-ina pA~ca acetana dravyoM ke svabhAva kA bAra-bAra ciMtana karanA ajIvavijayadharmadhyAna hai| 8. virAgavicaya zarIra apavitra hai| bhoga kiMpAka-phala ke samAna sundara aura upabhoga ke pazcAt duHkhadAyI haiN| saMsAra, zarIra aura bhogoM se satAe mAnava ko sukha-zAMti nahIM miltii| vastutaH, azuci bhAvanAoM kA bAra-bAra ciMtana karate hue AtmIya vairAgya ko dRr3ha va sthira banAnA virAgavicaya-dharmadhyAna hai| 9. bhavavicaya - cAroM gatiyoM meM bhramaNa karane vAle ina jIvoM ko marane ke bAda jo paryAya hotI hai, vaha bhava hai aura vaha duHkharUpa hai| isa prakAra kI niraMtara vaikalpika saMtati ko bhavavicaya-dharmadhyAna kahA gayA hai| 104/dhyAna darpaNa Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10.hetuvicaya tarka aura yukti kA avalaMbana karate hue syAdvAdarUpa zailI kA Azraya lekara tattva-ciMtana karane ko hetuvicaya kahA gayA hai| saMsthAnavicaya-dharmadhyAna ke do prakAra haiM (1) sAlambana - Alambana sahita (2) nirAlambana - Alambana rhit| sAlambana dhyAna ke cAra prakAra haiM - (1) padastha (2) piNDastha (3) rUpastha (4) ruupaatiit| (1) padastha - padastha-dhyAna meM maMtra-vAkya ke Alambana se hone vAlI ekAgratA hotI hai| (2) piNDastha - piNDastha-dhyAna meM piNDa ke Alambana se zarIragata AtmA kA ciMtana kiyA jAtA hai| (3) rUpastha - rUpastha-dhyAna meM samavazaraNa meM sthita arihaMta kA dhyAna kiyA jAtA hai| (4) rUpAtIta - rUpAtIta dhyAna meM arUpI siddha paramAtmA kA dhyAna kiyA jAtA hai| maiM zuddha hU~'-isakA dhyAna kiyA jAtA hai| piNDastha-dhyAna - piNDastha-dhyAna meM zarIra ke avayavoM kA Alambana liyA jAtA hai| AtmA aura zarIra meM ekatva nahIM hai, kiMtu unakA saMyoga hai| AtmA cetana hai aura zarIra acetana, ataH AtmA aura zarIra svarUpa kI dRSTi se bhinna haiN| zarIra AtmA kI abhivyakti aura pravRtti meM sahayoga karatA hai, isalie usameM sarvathA bheda bhI nahIM hai| isa dRSTi se zarIra aura AtmA na kevala cetana aura na kevala acetana haiM, kintu cetana aura acetana kA HINTEN dhyAna darpaNa/105 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyoga hai| prANazakti, bhASA, indriya aura ciMtana-ye na cetana ke lakSaNa haiM aura na acetana ke, kintu cetana aura acetana samanvita avasthA ke lakSaNa haiN| AtmA kI jJAnAtmaka zakti aura zarIra kA paudgalika-sahayoga-ye donoM milakara zarIra aura AtmA ke astitva ko prakaTa karate haiN| zarIra audArika vaikrayika AhAraka tejasa kArmaNa zarIra ke pA~ca prakAra haiM(1) audArika- yaha asthi-mA~samaya sthUla zarIra hai| (2) vaikrayika- yaha asthi-mA~sarahita sthUla zarIra hai| yaha zarIra devagati tathA narakagati jIva ko prApta hotA hai| (3) AhAraka- yaha yogaja zarIra hai| ise eka sthAna se dUsare sthAna meM preSita kiyA jA sakatA hai| yaha sUkSma zarIra hai| yaha mAtra muniyoM ko hI hotA hai| (4) tejas- yaha vidyut-zarIra hai| yaha teja, kAMti detA hai| (5) kArmaNa- yaha mUla zarIra yA saMskAra-zarIra hai| yaha saMsAra evaM karmoM ke utpanna hone kA mUla kAraNa hai| jaba caitanya kA vistAra bAhya-jagat kI ora hotA hai, taba usakI gati sUkSma se sthUla kI ora hotI hai aura jaba antara-jagat kI ora hotA hai, taba sthUla se sUkSmatA kI ora hotI hai| sthUla zarIra bhavAntaragAmI nahIM hote haiN| unameM bhI 106/dhyAna darpaNa Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavAntara-gamana ke saMskAra kArmaNa-zarIra meM saMcita rahate haiN| isa dRSTi se yaha saMskAra-zarIra bhI hai| AtmA kA sabase nikaTa saMparka kArmaNa-zarIra se hai| AtmA ke caitanya aura vIrya sarvaprathama isI meM saMkrAnta hote haiN| tejas-zarIra unheM sthUla zarIra taka pahu~cAtA hai aura sthUla zarIra ke dvArA ve abhivyakta hote haiN| isa prakAra AtmA ke caitanya aura vIrya kArmaNa-zarIra, tejas-zarIra aura sthUla zarIra kI kramika prakriyA se bAhyajagat taka pahu~cate haiN| bAhyajagat kA prabhAva sarvaprathama sthUla zarIra para hotA hai| use tejas-zarIra, kArmaNa-zarIra taka le jAtA hai aura kArmaNa-zarIra ke mAdhyama se vaha AtmA taka pahu~catA hai| isa prakAra tejas-zarIra preSaNa ke mAdhyama kA kAma karatA hai| yoga ke AcAryoM ne tejomaya AtmA kI parikalpanA kI hai| AtmA kI tejomayatA kI parikalpanA kA nimitta yaha tejas-zarIra hI hai| kArmaNa aura tejas-zarIra sUkSma zarIra haiM, isalie unake avayava nahIM haiM, ve avayavavihIna zarIra haiN| ve sthUla zarIra ke avayavoM meM parivyApta haiN| sAdhAraNatayA, samUce zarIra meM parivyApta haiM, kintu zarIra ke kucha bhAgoM meM ve vizeSa rUpa se kendrita haiN| ye kendrita bhAga caitanya ki abhivyakti ke mukhya kendra haiM / piNDastha-dhyAna meM inhIM kendroM para mana ko ekAgra kiyA jAtA hai| caitanya kI abhivyakti ke 10 zArIrika keMdra haiN| (1) sira (2) 5 (3) tAlu (4) lalATa (5) mu~ha (6) kAna (7) nAsAgra (8) kaNTha (9) hRdaya (10) naabhi| ina kendroM para dhyAna karane se mana kI ekAgratA saralatA se sadhatI hai, AMtarika jJAna vikasita hotA hai| piNDastha sthAna meM cakroM kA bhI Alambana liyA jAtA hai| citta ko kisI nizcita dhyAna darpaNa/107 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deza meM sthira karanA dhAraNA hai| dhAraNA zarIra yA usase bhinna anya vastuoM para kI jA sakatI hai| dehAtIta dhAraNAeM piNDastha sthAna kI koTi meM samAviSTa haiN| dhAraNA ke pA~ca prakAra haiM - (1) pArthivI-dhAraNA (2) AgneyI-dhAraNA (3) mArUti-dhAraNA (4) vArUNI-dhAraNA (5) tattva-rUpavatI-dhAraNA inakA saMbaMdha pArthivI, tejas, vAyuvIya aura jalIya-tattvoM se hai| sAdhaka dhyAna karane ke lie kisI eka sukhAsana se baiThe aura yadi use dehika-dhAraNAoM ke dvArA piNDastha-dhyAna kA abhyAsa karanA ho, to vaha sarvaprathama kisI vizAla aura nirmala sthAna para Asana lagAkara baiThane kI anubhUti kre| usa anubhUti ko itanA puSTa banAe ki use prApta anubhUti meM tanmayatA ho jaae| 108/dhyAna darpaNa RE Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArthivI-dhAraNA R AAMKARAN CMS N. VIVA BISALI) - : - HAMAYAN SHRE9900380868E dhyAna darpaNa/109 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnAvaraNa darzanAvaraNa mohanIya aMtarAya 8 111 + 110 / dhyAna darpaNa rararara AgneyI - dhAraNA 11 T 8-8. vedanIya Ayu nAma gotra Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArUti-dhAraNA . tasarA pakA . - . / AAAAI.7 RH - svAyeM svAye svAyeM svAyeM so svAyeM AREE Sh M svAyeM - svAyeM svAyeM dhyAna darpaNa/111 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArUNI-dhAraNA 112/dhyAna darpaNa Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattva-rUpavatI-dhAraNA maiM zuddha hU~ maiM paripUrNa hU~ maiM caitanyamaya hU~, maiM jJAnasvarUpI hU~ ,maiM darzanasvarUpI hU~ maiM vIryasvarUpI hU~ maianaMta sukhI hU~ maiM zAnti kA sAgara hU~ REARRIJBRANASREE LECTIONSORamasteery PRANEPRESSwarasRATAMINS dhyAna darpaNa/113 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. pArthivI-dhAraNA - sAdhaka nizcala sukhAsana meM baiThakara ciMtana kare ki yaha madhyaloka nistaraMga, zabdarahita, barpha ke samAna svaccha sapheda kSIrasamudra hai| usa kSIrasamudra ke bIca meM svarNa ke samAna prabhAvAlA eka sahastradala kamala hai| vaha kamala kezara kI paMkti se suzobhita hai tathA jambUdvIpa ke samAna eka lAkha yojana vistAra vAlA hai-aisA ciMtana kre| ThIka isake bIca meM sumeru-parvata ke samAna eka pIlA merU parvata hai| kamala ke Upara eka kamala-karNikA hai| usa karNikA ke Upara zarada Rtu ke candramA ke samAna zveta raMga kA eka siMhAsana hai| usa siMhAsana para merI AtmA virAjamAna hai aura ciMtana kare ki merI AtmA rAga-dveSa se rahita, dravyakarma, bhAvakarma tathA nokarmoM ke samUha ko naSTa karane meM samartha hai| isa taraha sAdhaka apane pArthiva zarIra meM asIma zakti kA anuciMtana kre| yaha dhAraNA kI pahalI kakSA pArthivI-dhAraNA hai| (dekhie citra : pArthivI-dhAraNA) 2. AgneyI-dhAraNA isa dhAraNA meM sAdhaka ciMtana kare ki mere nAbhimaMDala meM 16 pA~khur3iyoM kA eka suMdara kamala hai| usa kamala kI 16 pA~khur3iyoM para krama se a,A,i,I,u,U,R,R,lU,la,e, ai,o,au,aM,a: ye solaha bIjAkSara haiN| 3. mArUti-dhAraNA mere cAroM tarapha svAyeM nAma kA pavana jora se baha rahA hai| agni ke kAraNa merA zarIra tathA ATha karma, bhAvakarma, nokarma jala gae haiN| unakI jo pracaMDa rAkha hai, vaha pavana se ur3a gaI hai| 114/dhyAna darpaNa Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. vArUNI-dhAraNA - AkAza meM ghane bAdala phaile hue haiN| una para 'papapa' zabda likhe haiN| bijalI jora se camaka rahI hai aura barasAta ho rahI hai| usa barasAta ke kAraNa jo bhI zarIra yA ATha karmoM kI rAkha huI thI, vaha ur3a gaI hai| aba maiM nirmala ho gayA hU~, pavitra huuN| 5. tattvarUpavatI-dhAraNA isa dhAraNA meM sAdhaka sabhI karmoM se mukta ho gayA hai| maiM zuddha hU~, akelA hU~, maiM siddhi hU~- isa dhAraNA meM vaha rahatA hai| maiM anaMta jJAnasvarUpa, anaMta darzanasvarUpa, anaMta sukhasvarUpa, anaMta zaktisvarUpa huuN| maiM nitya hU~, sUkSma huuN| zukladhyAna - yaha dhyAna Aja saMbhava nahIM hai, kyoMki yaha sirpha zrutakevalI aura saMyogI-kevalI tathA ayogI-kevalI ko hotA hai| chadmastha-avasthA meM vaha saMbhava nahIM hai| yaha dhyAna AThaveM guNasthAna se prAraMbha hotA hai| isake cAra bheda haiM- 1) pRthaktva-vitarkavicAra 2) ekatva-vitarkavicAra 3) sUkSmakriyA-pratipAti 4) smuurcchn-kriyaanivRtti| isa prakAra jaina-Agama meM dhyAna ke cAra bheda varNita haiN| RSE ENSE dhyAna darpaNa/115 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhAra aura svarUpa dekhanA / prekSAdhyAna 'prekSA' zabda 'IkS' dhAtu se banA hai| isakA artha hai -- pra + IkSA = prekSA, isakA artha hai gaharAI meM utarakara dekhanA / 116 / dhyAna darpaNa "saMpikkhae appagamappaeNaM" AtmA ke dvArA AtmA kI saMprekSA kro| mana ke dvArA sUkSma mana ko dekho, sthUla cetanA ke dvArA sUkSma cetanA ko dekho| 'dekhanA' dhyAna kA mUla tattva hai, isalie isa dhyAna -paddhati kA nAma 'prekSA - dhyAna' rakhA gayA hai| - jAnanA aura dekhanA cetanA kA lakSaNa hai / AvRtta cetanA meM jAnane aura dekhane kI kSamatA kSINa ho jAtI hai / usa kSamatA ko vikasita karane kA pramukha sUtra hai - 'jAno aura dekho' / 'cintana, vicAra yA paryAlocana karo'- yaha bahuta gauNa aura bahuta prArambhika hai| yaha sAdhanA ke kSetra meM bahuta Age nahIM le jAtA / 'AtmA ke dvArA AtmA ko dekho'- yaha adhyAtma-cetanA ke jAgaraNa kA mahatvapUrNa sUtra hai / isa sUtra kA abhyAsa hama zarIra se prApta karate haiN| AtmA zarIra meM hai, isalie sthUla zarIra ko dekhe binA Age nahIM dekhA jA sakatA / zvAsa zarIra kA hI eka aMga hai / hama zvAsa se jIte haiM, isalie sarvaprathama zvAsa ko dekheN| hama zarIra meM jIte haiM, isalie zarIra ko dekheM / zarIra ke bhItara hone vAle spandanoM, kampanoM, halacaloM yA ghaTanAoM ko dekheN| inheM dekhate-dekhate mana paTu ho jAtA hai, sUkSma ho jAtA hai, phira aneka sUkSma spandana dikhane laga jAte haiM / vRttiyA~ yA saMskAra jaba ubharate --- - Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM, taba unake spandana spaSTa hone laga jAte haiN| jaba hama mana ko dekhate haiM, taba socate nahIM haiM aura jaba hama socate haiM, taba dekhate nahIM haiN| vicAroM kA jo silasilA calatA hai, use rokane kA sabase antima sAdhana hai- dekhnaa| Apa sthira hokara apane bhItara dekheM- apane vicAroM ko dekheM yA zarIra ke prakaMpanoM ko dekheM, to Apa pAeMge ki vicAra sthagita hai aura vikalpazUnya hai, taba Apa bhItara kI gaharAiyoM ko dekhate-dekhate sUkSma zarIra ko dekhane lgeNge| jo bhItarI satya ko dekha letA hai, usameM bAharI satya ko dekhane kI kSamatA apane-Apa A jAtI hai| dekhanA vaha hai, jahA~ kevala caitanya sakriya hotA hai| jahAM priyatA aura apriyatA kA bhAva A jAe, vahAM dekhanA gauNa ho jAtA hai| mAdhyastha yA taTasthatA prekSA kA hI dUsarA rUpa hai| jo dekhatA hai, vaha sama rahatA hai| vaha priya ke prati rAga-raMjita nahIM hotA aura apriya ke prati dveSapUrNa nahIM hotaa| vaha priya aura apriya-donoM kI upekSA karatA hai| ekAgratA aura apramAda (jAgarUkatA) prekSAdhyAna kI saphalatA ekAgratA para nirbhara hai| apramAda yA jAgarUkatA kA bhAva bahuta mahatvapUrNa hai| dhyAna kA svarUpa hai-apramAda, caitanya kA jAgaraNa yA satata jaagruuktaa| jo jAgRta hotA hai, vahI apramatta hotA hai| jo apramatta hotA hai, vahI ekAgra hai| ekAgracitta vyakti hI dhyAna kara sakatA hai| apramatta vyakti ko kArya ke bAda usakI smRti nahIM staatii| AdamI jitanA kAma karatA hai, usase adhika vaha smRti dhyAna darpaNa/117 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM ulajhatA rahatA hai| bhojana karate samaya bhI aneka bAteM yAda AtI haiN| jisa samaya jo kAma kiyA jAtA hai, usa samaya usI meM rahane vAlA sAdhaka hotA hai| jahAM zarIra aura mana kA sAmaMjasya sthApita nahIM ho pAtA, vahAM vikSepa, caMcalatA aura tanAva hote haiN| ekAgratA meM vicAroM ko rokanA nahIM hotA, apitu aprayatna kA prayatna hotA hai| prayatna se mana aura adhika caMcala hotA hai| ekAgratA taba hotI hai, jaba mana nirmala hotA hai| binA ekAgratA ke nirmalatA nahIM hotI aura binA nirmalatA ke ekAgratA nahIM hotii| ___ kSaNa bhara bhI pramAda mata karo'- yaha upadeza hai, para abhyAsa kI kuzalatA ke binA kaise saMbhava hai ki vyakti kSaNa bhara bhI pramAda na kare? mana itanA caMcala aura mohagrasta hai ki manuSya kSaNa bhara bhI apramatta nahIM raha paataa| vaha apramAda kI sAdhanA kyA hai? apramAda ke AlaMbana kyA haiM, jinake sahAre koI bhI vyakti apramatta raha sakatA hai| prekSAdhyAna apramAda kI sAdhanA hai| 118/dhyAna darpaNa - Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 3. 5. 7. prekSA- dhyAna ke aMga kAyotsarga zvAsa- prekSA caitanya - kendra - - prekSA bhAvanA 2. 4. 6. 8. 1. kAyotsarga dhyAna kA artha hai- pravRtti kA nirodha / pravRttiyAM tIna haiMkAyika, vAcika aura mAnasika / ina tInoM kA nirodha karanA dhyAna hai / phalataH, dhyAna ke bhI tIna prakAra ho jAte haiMkAyika-dhyAna, vAcika - dhyAna aura mAnasika - dhyAna / kAyikadhyAna hI kAyotsarga hai| antaryAtrA zarIra- prekSA lezyA - dhyAna anuprekSA / kAyotsarga kA artha hai- zarIra kA vyutsarga aura caitanya kI jAgrati / prayoga meM isakA artha hai- zarIra kI bAhya sthUla pravRttiyoM kA nirodh| sabhI aicchika (kaMkAlIya) mAMsapeziyoM kI zithilatA evaM cayApacaya jaisI sUkSma AMtarika kriyAoM kA zithilIkaraNa / isa zArIrika- sthiti meM mAnasika tanAva kA visarjana hotA hai| kAyotsarga, zarIra kI sthiratA - mAnasika ekAgratA kI pahalI zarta hai / citta kI sthiratA ke lie zarIra kI sthiratA anivArya hai, isalie prekSA- dhyAna kA pahalA caraNa kAyotsarga hai, jo sabhI prakAra se kie jAne vAle prekSA- dhyAna ke prAraMbha meM hI kiyA jAtA hai| pUre zarIra kA kAyotsarga karane ke bAda svarayaMtra kA dhyAna darpaNa / 119 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyotsarga karanA Avazyaka hai| hamArI vicAradhArA kA udgama svarayaMtra kI caMcalatA se hotA hai| jitanI svarayaMtra kI caMcalatA ho, utanI hI citta kI caMcalatA hotI hai| svarayaMtra kA saMpUrNa zithilIkaraNa karane se aMtarmona kI sAdhanA hotI hai| mana kI caMcalatA bhI apane-Apa samApta ho jAtI hai| ___ dhyAna ke pahale caraNa ke atirikta kAyotsarga kA abhyAsa svataMtra rUpa se dIrghakAla taka kiyA jA sakatA hai| yadi koI kAyotsarga ke prayoga kI vidhi ko sIkhakara pratidina isakA niyamita abhyAsa karatA rahe, to vaha kisI bhI sthiti meM tanAva-mukta, zAMta aura avicalita raha sakatA hai| zarIra meM kahIM bhI tanAva yA akar3ana na rahe, isake lie sira se paira taka pratyeka avayava para citta ko ekAgra kara svata:sUcanA dvArA sAre zarIra kI zithilatA ko sAdhA jAtA hai| zarIra kI pratyeka mAMsapezI tathA pratyeka snAyu meM isa prakAra tanAvamukti kA anubhava hotA hai| pUrA zithilIkaraNa sadha jAne para cetanA aura zarIra kI pRthak-pRthak anubhUti kI jAtI hai, jisase anubhUti ke stara para (bheda-vijJAna) kA abhyAsa hotA hai| zArIrika aura mAnasika tanAva se mukti pAne ke lie kAyotsarga kA abhyAsa bahuta upayogI hai| do ghaMTe taka sone se zarIra evaM mAMsapeziyoM ko jo vizrAma nahIM milatA, utanA vizrAma Adhe ghaMTe taka vidhivat kAyotsarga karane se mila jAtA hai, balki usase adhika vizrAma milatA hai| yaha aneka prakAra kI tanAva-janita mana:kAyika bImAriyoM kA nirdoSa evaM sakSama upAya hai| 2. antaryAtrA prekSA-dhyAna kA dUsarA caraNa hai- antryaatraa| hamAre kendrIya nAr3I-taMtra kA mukhya sthAna hai- sussumnaa| suSumnA ke nIce kA chora zakti kendra hai, jo UrjA yA prANa-zakti kA mukhya kendra 120/dhyAna darpaNa - Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| antaryAtrA meM citta ko zakti kendra se suSumnA ke mArga dvArA jJAna-kendra taka le jAnA hotA hai| cetanA kI isa antaryAtrA se UrjA kA pravAha yA prANa kI gati UrdhvagAmI hotI hai| isa yAtrA kI aneka AvRttiyoM se nAr3I-tantra kI prANa-zakti vikasita hotI hai, jo dhyAnAbhyAsa ke lie Avazyaka hai| hamAre caitanya kA, jJAna kA kendra hai- naadd'ii-sNsthaan| yaha samUce zarIra meM vyApta hai, kintu pRSTharajju ke nicale sire se mastiSka taka kA sthAna AtmA kI abhivyakti kA sthAna hai| saMvedana, pratisaMvedana, jJAna-sAre yahIM se prasArita hote haiN| zakti kA bhI yahI sthAna hai| jJAnavAhI aura kriyAvAhI taMtuoM kA yahI kendrasthAna hai| kevala manuSya hI UrjA ko urdhvagAmI kara sakatA hai| dizA kA parivartana hote hI jo zakti nIce kI ora gamana karatI hai, vaha Upara kI ora jAne lagatI hai| mastiSka kI UrjA kA nIce kI ora jAnA bhautika-jagat meM praveza karanA hai| kAmakendra kI UrjA kA Upara jAnA adhyAtma-jagat meM praveza karanA hai| UrjA ke nIce jAne se paudgalika-sukha kI anubhUti hotI hai| UrjA ke Upara jAne se adhyAtma-sukha kI anubhUti hotI hai| yaha kevala dizA-parivartana kA hI pariNAma hai| 3. zvAsa-prekSA dhyAnAbhyAsa ke maulika tattvoM meM se eka hai- manda shvaas-prshvaas| prANavAyu ko dhIre-dhIre grahaNa karanA aura dhIre-dhIre chor3anA dIrgha zvAsa kahA jAtA hai| zvAsa zarIra meM calane vAlI cayApacaya kI kriyAoM kA abhinna aMga hai| zvAsa aura prANa, zvAsa aura mana, aTUTa kar3I ke rUpa meM kAma karate haiN| mana ko hama sIdhA nahIM pakar3a sakate, prANa kI dhArA ko bhI sIdhA nahIM pakar3A jA sakatA, kintu mana dhyAna darpaNa/121 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko pakar3ane ke lie prANa ko pakar3eM aura prANa ko pakaDane ke lie zvAsa ko pkdd'eN| citta ko ekAgra karane kA eka sarala aura sakSama upAya hai- zvAsa- prekSA / mana kI zAMta sthiti yA ekAgratA ke lie zvAsa ko niyaMtrita karanA bahuta jarUrI hai| zvAsa- vijaya yA zvAsa- niyaMtraNa ke binA dhyAna nahIM ho sktaa| hama zvAsa lete samaya 'zvAsa le rahe haiM'- isI kA anubhava kareM, vahI smRti rahe / mana kisI anya pravRtti meM na jAe, vaha zvAsamaya ho jAe, usake lie samarpita ho jaae| zvAsa kI bhAva - kriyA hI zvAsa - prekSA hai / yaha nathunoM ke bhItara kI jA sakatI hai, zvAsa ke pUre gamanAgamana para bhI kI jA sakatI hai| zvAsa ke vibhinna AyAmI aura vibhinna rUpoM ko dekhA jA sakatA hai| zvAsa- prekSA ke prayoga haiM- dIrghazvAsa - prekSA, samavRttizvAsaprekSA, sUkSmazvAsa - prekSA Adi / dIrgha zvAsa- prekSA prekSA-dhyAna kA abhyAsa karane vAlA sabase pahale zvAsa kI gati ko badalatA hai| vaha zvAsa ko lambA, gaharA aura layabaddha banA detA hai| sAmAnyataH, AdamI eka minaTa meM 15-17 zvAsa letA hai| dIrghazvAsa - prekSA ke abhyAsa se yaha saMkhyA ghaTAI jA sakatI hai / sAdhAraNa abhyAsa ke bAda yaha saMkhyA eka minaTa meM 10 se kama taka kI jA sakatI hai aura vizeSa abhyAsa ke bAda use aura adhika kama kiyA jA sakatA hai| zvAsa ko manda yA dIrgha karane ke lie tanupaTa kI mAMsapeziyoM kA samucita upayoga karanA Avazyaka hai| zvAsa chor3ate samaya peTa kI mAMsapeziyA~ sikur3atI haiM aura lete samaya ve milatI haiN| 122/ dhyAna darpaNa Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cala - zvAsa ko manda, dIrgha yA sUkSma karane se mana zAMta hotA hai| isake sAtha-sAtha Avega zAnta hote haiM, kaSAya zAnta hote haiM, uttejanAeM aura vAsanAeM zAnta hotI haiN| zvAsa jaba choTA hotA hai, taba vAsanAeM ubharatI haiM, uttejanAeM AtI haiM, kaSAya jAgrata hote haiM / ina sabase zvAsa prabhAvita hotA hai| ina saba doSoM kA vAhana hai - zvAsa / jaba kabhI mAlUma par3e ki uttejanA Ane vAlI hai, taba tatkAla zvAsa ko lambA kara deM, dIrghazvAsa lene laga jAeM, Ane vAlI uttejanA lauTa jAegI / isakA kAraNa hai- zvAsa kA vAhana use upalabdha nahIM ho pAnA / binA Alambana ke koI uttejanA yA vAsanA prakaTa nahIM ho sktii| samavRttizvAsa- prekSA jaise dIrghazvAsa - prekSA dhyAna kA mahatvapUrNa tattva hai, vaise hI samavRttizvAsa- prekSA bhI usakA mahatvapUrNa sUtra hai| bAeM nathune se zvAsa lekara dAeM se nikAlanA aura dAeM nathune se lekara bAeM se nikAlanA- yaha samavRttizvAsa hai / ise dekhanA, isakI prekSA karanA, isake sAtha citta kA yoga karanA mahatvapUrNa bAta hai| samavRttizvAsa- prekSA ke mAdhyama se cetanA ke viziSTa kendroM ko jAgrata kiyA jA sakatA hai| isakA satata abhyAsa aneka upalabdhiyoM meM sahAyaka ho sakatA hai| 4. zarIra - prekSA zarIra ko samagra dRSTi se dekhane kA abhyAsa zarIra - prekSA hai / zarIra - prekSA kI prakriyA antarmukha hone kI prakriyA hai| sAmAnyata:, bAhara kI ora pravAhita hone vAlI caitanya kI dhArA ko andara kI ora pravAhita karane kA prathama sAdhana sthUla zarIra hai / zarIra - prekSA meM pahale zarIra ke bAharI bhAga ko dekhate haiM / phira zarIra ke bhItara mana ko le jAkara bhItarI bhAga ko dekhate haiN| dhyAna darpaNa / 123 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra ke sthUla aura sUkSma spaMdanoM ko dekhate haiN| zarIra ke bhItara jo kucha hai, use dekhane kA prayatna karate haiN| zarIraprekSA kA dRr3ha abhyAsa aura mana ke suzikSita hone para zarIra meM pravAhita hone vAlI caitanyadhArA kA sAkSAtkAra hone laga jAtA hai tathA sAdhaka sthUla se sUkSma darzana kI ora Age bar3hane lagatA hai| zarIra ke vartamAna kSaNa ko dekhanevAlA jAgarUka ho jAtA hai| koI kSaNa sukharUpa hotA hai aura koI kSaNa duHkhruup| kSaNa ko dekhane vAlA sukhAtmaka kSaNa ke prati rAga nahIM karatA aura duHkhAtmaka kSaNa ke prati dveSa nahIM krtaa| vaha kevala dekhatA aura jAnatA hai| 5. caitanya kendra-prekSA hamAre zarIra meM 13 caitanya kendra haiM, una para citta ko kendrita kiyA jAtA hai| prekSA-dhyAna kI sAdhanA kA dhyeya haicitta kI nirmltaa| citta ko nirmala banAne ke lie, hamArI vRttiyoM, bhAvoM yA AdatoM ko vizuddha karane ke lie pahale yaha samajhanA jarUrI hai ki azuddhi kahAM janma letI hai aura kahAM prakaTa hotI hai| yadi hama usa tantra ko ThIka samajha lete haiM, to use zuddha karane kI bAta meM bar3I suvidhA ho jAtI hai| vartamAna vijJAna kI dRSTi ke anusAra hamAre zarIra meM do prakAra kI graMthiyAM haiM- vAhinI yukta (with duct) evaM vAhinI-rahita (ductless) / ye vAhinI-yukta graMthiyAM anta:sAvI hotI haiN| inheM "eNDokrAina gleNDsa'' kahA jAtA hai| pIniyala, picyUTarI, thAyarAiDa, perAthAyarAiDa, thAimasa, eDrInala aura gonADsa - ye sabhI antaHsrAvI graMthiyAM haiN| inake srAva hArmona kahalAte haiN| hamArI zArIrika, mAnasika aura bhAvanAtmaka-pravRttiyoM kA saMcAlana ina graMthiyoM dvArA utpanna srAvoM (hArmonsa) ke mAdhyama se hotA hai| 124/dhyAna darpaNa Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamArI sabhI caitanya - kriyAoM kA saMcAlana isa graMthi - taMtra dvArA hotA hai / ina graMthiyoM dvArA prabhAvita kSetra ko caitanya - kendroM kI saMjJA dI gaI hai| krodha, kalaha, IrSyA, bhaya, dveSa Adi ke kAraNa sabase jyAdA prabhAvita hotI hai- eDrInala graMthi / jaba ye aniSTa bhAvanAeM jAgatI haiM, taba eDrInala - graMthi ko atirikta kAma karanA par3atA hai aura anya graMthiyAM bhI ati zrama se thakakara zithila ho jAtI haiM, unakI zakti kSINa ho jAtI hai| pariNAmasvarUpa, zArIrika aura mAnasika saMtulana bigar3a jAtA hai, isalie yaha Avazyaka hai ki hama ina AvegoM aura bhAvanAoM para niyaMtraNa kreN| AvegoM ko samajhadArI se sameTeM tathA graMthiyoM para adhika bhAra na Ane deN| isakA upAya hai-- caitanya - kendra - prekSA / 6. lezyA - dhyAna cetanA kI bhAvadhArA ko lezyA kahate haiM / lezyA nirantara badalatI rahatI hai / lezyA prANI ke AbhAmaNDala kA niyAmaka tattva hai| orA meM kabhI lAla, kabhI nIlA, kabhI kAlA aura kabhI sapheda raMga ubhara AtA hai / orA meM bhAvoM ke anurUpa raMga badalate rahate haiN| kaSAya kI taraMgeM aura kaSAya kI zuddhi hone para Ane vAlI caitanya kI taraMgoM ko bhAva ke rUpa meM nirmANa karanA aura unheM vicAra, karma aura kriyA taka pahuMcA denA- yaha lezyA kA kAma hai| lezyA hI sUkSma zarIra aura sthUla zarIra ke bIca samparka sUtra hai / hamAre Aveza, Avega, bhAva yA AdateM- ina sabako utpanna karane vAlA sazakta tantra hai- lezyA - taMtra | krUratA, hiMsA, pravaMcanA, pramAda, Alasya Adi jitane doSa haiM, ve saba lezyAoM se utpanna hote haiM / dhyAna darpaNa / 125 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA ke parivartana dvArA hI jIvana meM parivartana siddha ho sakatA hai| lezyAoM ko badale binA jIvana nahIM badala sktaa| lezyAeM haiM AbhAmaMDala hai pradarzana bhAvoM kaa| jaisA bhAva, vaisI lezyA nA koI saMdeha mana kaa|| yaha korA tattvajJAna nahIM hai, badalane ke sUtra haiM, abhyAsa ke sUtra haiN| bhAvadhArA (lezyA) ke AdhAra para AbhAmaNDala badalatA hai aura lezyA-dhyAna dvArA AbhAmaNDala ko badalane se bhAvadhArA bhI badala jAtI hai| isa dRSTi se lezyA-dhyAna yA camakate hue raMgoM kA dhyAna bahuta hI mahatvapUrNa hai| hamArI bhAvadhArA jaisI hotI hai, usI ke anurUpa mAnasika-cintana tathA zArIrika-mudrAeM hotI haiN| isa bhUmikA meM lezyA kI upayogitA bahuta bar3ha jAtI hai| 7. bhAvanA aura anuprekSA prekSA-dhyAna-paddhati ke do pakSa haiM- prekSA aura anuprekSA; dekhanA aura anucintana krnaa| cintana kI ekAgratA ke lie prekSA-dhyAna mahatvapUrNa paddhati hai| mana kI mUrchA ko tor3ane vAle viSayoM kA anucintana karanA anuprekSA hai| jisa viSaya kA anucintana bAra-bAra kiyA jAtA hai, yA pravRtti kA bAra-bAra abhyAsa kiyA jAtA hai, usase mana prabhAvita ho jAtA hai, isalie usa cintana yA abhyAsa ko bhAvanA kahA jAtA hai| anuprekSA kA AdhAra draSTA dvArA pradatta bodha hai| usakA kArya hai- yathArtha ko khojanA, anusaMdhAna karanA, anucintana karanA, anucintana karate-karate usa bodha kA pratyakSIkaraNa krnaa| 126/dhyAna darpaNa Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna sAdhakoM aura dArzanikoM ne anuprekSA - cintana kI ekAgratA dvArA satya ko khojA thaa| Aja ke vaijJAnika bhI isI paddhati dvArA satya taka pahuMcate haiM / prAyogika - anuprekSA ke do prakAra haiM 1. satya kA ciMtana 2. bhAva - parivartana | manuSya jisake lie bhAvanA karatA hai, jisa abhyAsa ko doharAtA hai, usI rUpa meM usakA saMskAra nirmita ho jAtA hai| yaha Atma-sammohana kI prakriyA hai / AtmA kI bhAvanA karane vAlA AtmA meM sthita ho jAtA hai| 'arham' kI bhAvanA karane vAle meM 'arhat' hone kI prakriyA zurU ho jAtI hai| dhyeya prekSA- dhyAna kI sAdhanA kA dhyeya hai- citta ko nirmala banAnA / citta kaSAyoM se malina rahatA hai| kaSAyoM se malina citta meM jJAna kI dhArA nahIM baha sktii| hamAre bhItara jJAna hote hue bhI vaha prakaTa nahIM hotA, kyoMki bIca meM malina citta kA paradA A jAtA hai, avarodha A jAtA hai / citta kI nirmalatA hote hI vaha jJAna prakaTa hotA hai, usakA avarodha samApta ho jAtA hai, vaha pAradarzI bana jAtA hai| jaba citta kI nirmalatA hotI hai, taba zAMti kA anubhava svataH hone lagatA hai| mana kA saMtulana, mana kI samatA aura Ananda kA anubhava hone lagatA hai| prekSA dhyAna ke pUrva yaugika kriyAe~ kI jAtI haiN| pUre zarIra meM khiMcAva va lacIlApana lAyA jAtA hai| pratyeka aMga para yaha kriyA hotI hai| dhyAna darpaNa / 127 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnAsana * jisa Asana meM adhika samaya taka baiTha sakeM, usa Asana kA cunAva kareM, jaise- padmAsana, vajrAsana, arddhapadmAsana, sukhAsana Adi / taMtra kSetrapArana prekSA- dhyAna ke prayoga nhA vega meva heDa 128/ dhyAna darpaNa caitanya- keMdra dvApadena Bath & vAva hetu phala ke viDi TE Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AMkheM komalatA se baMda kreN| koI halacala nA kreN| mudrA kA cunAva kreN| brahmamudrA meM hAtha nAbhi ke nIce rkheN| dAyAM hAtha Upara hogaa| jJAnamudrA meM donoM hAtha ghuTane para rakheM aura aMgUThA tathA tarjanI ko jor3eM, bAkI kI tIna aMguliyA~ khulI rheN| sarvaprathama 'arham' kI dhvani nau bAra kreN| prathama, dIrghazvAsa leM va aham kA uccAraNa kreN| saMkalpa kareM - 'maiM cittazuddhi ke lie prekSAdhyAna kA prayoga kara rahA huuN|' dhyAna kA pahalA caraNa - kAyotsarga zarIra ko zithila, sthira aura tanAvamukta kreN| pITha aura gardana sIdhI rakheM, koI akar3ana nahIM ho| mAMsapezI tathA pUrA zarIra tanAvamukta ho| pAMca minaTa taka kAyagupti kA abhyAsa kreN| citta ko paira se lekara sira taka le jaaeN| zithilatA kA Adeza deM- 'pratyeka avayava zithila ho jA, zithila ho rahA hai, zithila ho gayA hai, zarIra halakA ho gayA hai|' aba anubhava kareM- pUrA zarIra halkA ho gayA hai| zAMti kA anubhava ho rahA hai| mere zarIra para pahane hue vastra mujhase bhinna haiN| maiM aura zarIra bhinna haiN| kalpanA kareM- mere zarIra ke cAroM ora sapheda raMga ke paramANu phaile hue haiN| maiM jo zvAsa le rahA hU~, vaha bhI zveta raMga kA hai| sabhI tarapha, AsamAna se isa dharatI taka sirpha zveta raMga hai| merA zarIra usameM bahatA rahA hai| maiM (AtmA) dUra se dekha rahA huuN| zarIra aura AtmA kI bhinnatA merI samajha meM A gaI hai| maiM zarIra nahI huuN| merA zarIra zveta raMga ke paramANuoM ke sAtha baha rahA hai| maiM sirpha dekha rahA huuN| sarvatra zAMti hai| anubhava kareM, dekheM, zarIra aura AtmA kI bhinntaa| dhyAna darpaNa/129 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI avasthA meM pAca minaTa taka rheN| agara zarIra meM darda ho, to sirpha dekheN| priyatA -apriyatA kA saMvedana na ho| sirpha jaaneN| abhI aMgUThe se lekara sira taka citta kI yAtrA kreN| pUre zarIra meM caitanya phailA hai| aba jAgrata avasthA meM AeM, prANatattva kA saMcAraNa ho rahA hai| tIna dIrgha zvAsa leM aura kaheM -- arahante saraNam pvcchaami| siddhe saraNam pvcchaami| sAhU saraNam pvcchaami| kevalipaNNatto dhamma saraNaM pvcchaami|| dIrghazvAsa-prekSA - zvAsa kI gati maMda kreN| dhIre-dhIre zvAsa leN| zvAsa layabaddha rhe| pahalA zvAsa lene meM jitanA samaya lagA, utanA hI samaya dUsarA zvAsa lene meM lgaaeN| zvAsa kA kaMpana nAbhi taka rhe| zvAsa lete samaya peTa kI mAMsapeziyA~ phUleMgI aura zvAsa chor3ate samaya aMdara jaaeNgii| citta ko nAbhi para kendrita kreN| zvAsa dekheN| mana meM vicAra Ae, to sirpha dekheN| TraSTAbhAva rhe| zvAsa-saMyama kA abhyAsa kreN| antaryAtrA - prekSA-dhyAna kA dUsarA caraNa hai - antryaatraa| hamAre kendrIya nAr3I-taMtra kA mukhya sthAna hai- sussumnaa| suSumnA ke nIce kA chora-zaktikendra, UrjA yA prANazakti kA mukhya kendra hai| antaryAtrA meM citta ko zaktikendra se suSumnA ke mArga dvArA jJAna-kendra taka le jAnA hotA hai| cetanA kI isa antaryAtrA se UrjA kA pravAha UrdhvagAmI hotA hai| pAMca minaTa taka antaryAtrA kA abhyAsa kreN| lezyA-dhyAna cetanA kI bhAvadhArA ko lezyA kahate haiN| lezyA nirantara 130/dhyAna darpaNa DESTINA TIONS Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badalatI rahatI hai| orA meM kabhI lAla, kabhI nIlA, kabhI kAlA aura kabhI sapheda raMga ubhara AtA hai / hamAre orA meM bhAvoM ke anurUpa raMga badalate rahate haiN| 1 citta ko Ananda - kendra (hRdaya kA bhAga) para sthApita kareM, vahA~ camakate hare raMga kA dhyAna kreN| zarIra ke cAroM ora harA raMga phailA huA hai| / zvAsa bhI hare raMga kA bana gayA hai| usa raMga ke sAtha hamArI bhAvadhArA bhI nirmala ho rahI hai| isI prakAra, raMga ke sahAre hama vibhinna caitanya - kendroM (13 prakAra ke) para vibhinna raMgoM kA dhyAna kara sakate haiM / vizuddhi-kendra para nIlA raMga darzana-kendra para aruNa raMga jJAna-kendra para pIlA raMga jyoti-kendra para zveta raMga hamAre zarIra meM 13 prakAra ke caitanya - kendra haiN| unake nAma va sthAna citra meM dikhAe gae haiN| ve hamAre zarIra ke marmasthala haiN| vahAM dhyAna karane se ve prajvalita hokara hameM jagAte haiM / merI sAdhanA meM maiMne ina caitanya - kendroM kA adhika sahArA liyA thA / ina 13 caitanya - kendroM ke nAma isa prakAra haiM 1 zakti kendra 2 4 6 19 svAsthya kendra tejas-kendra Ananda-kendra vizuddhi - kendra brahma-kendra prANa-kendra -- (pRSTha - rajju ke nIce ke chora para) (peDU) (nAbhi) (hRdaya ke pAsa, bIca meM) (kaMTha) (jihvAgra) (nAsAgra) dhyAna darpaNa / 131 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 cAkSuNa-kendra (AMkhoM ke bhItara) 9 apramAda-kendra (kAnoM ke bhItara) 10 darzana-kendra (bhRkuTiyoM ke madhya meM) 11 jyoti-kendra (lalATa ke madhya meM) 12 zAMti kendra (mastiSka kA agrabhAga) 13 jJAna kendra (coTI kA sthAna) isa prakAra vicAroM kI prekSA, samatA kI prekSA, sahiSNutA kI anuprekSA karake hamAre bhAva nirmala ho sakate haiN| prekSAdhyAna kI sAdhanA parivartana kI sAdhanA hai| prekSAdhyAna se citta kI ekAgratA va prasannatA, jJAtA-draSTAbhAva kA vikAsa, dhArmikatA ke lakSaNoM kA prakaTIkaraNa, prajJA aura caitanya kA jAgaraNa, karmataMtra aura bhAvataMtra kA zodhana, karmoM kI nirjarA, caitanya kA sAkSAtkAra Adi saMbhava haiN| dhyAna-mArga kI rukAvaTeM1) roga Alasya 3) pramAda saMzaya, bhrama 5) viSayAsakti bhramiSTatA 7) asthiratA aruci| 132/dhyAna darpaNa Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kA phala Aja taka jitane bhI mahAn saMta hue, unhoMne citta ko nirmala banAkara dhyAna meM ekAgratA laaii| svayaM kA zodhana karate-karate ve svayaM ko prApta hue| dhyAna AdhyAtmika-unnati kI eka camatkArika sIr3hI hai, jo sAdhana ko sAdhya-prApti meM bahuta sahAyaka hai| isa saMsAra meM aneka jIvAtmA haiM, jo yaha nahIM jAnate ki unheM kyA cAhie aura use kaise prApta karanA hai? isa sAMsArika-duHkha aura kaSTa tathA sAMsArika- dinacaryA ke atirikta aura bhI kucha hai, yaha ve jAnate nahIM aura use mAnate bhI nhiiN| isa kAraNa maiM kahatI hU~ ki AdhyAtmika-jagat meM jAne ke lie svayaM kI parIkSA karanI hI pdd'egii| svayaM ko svayaM se prazna pUchane hI hoMge kyA pyAsa lagI Atama kI ? kyA bhUkha lagI mukti kI? kyA saMsAra meM lage becainI? kyA mana meM bane ho bairAgI? agara inakA jabAba hA~ hai, to tuma isa sAdhanA ke pAtra ho| tuma bhavya jIva ho, jo ni:zaMka hokara sAdhya ko prApta kroge| maiM jaba bhI mere mitra, mere raztedAra, losI, bhAratIya loga, amerikA ke loga, inako sirpha paisA kamAne meM, TelIvIjana dekhane meM, khAne-pIne meM vyasta dekhatI hU~, to maiM hairAna raha jAtI huuN| kyA kabhI aMdara jhA~kane kI unheM tamannA nahIM hotI, abhilASA nahIM hotI? ve kabhI citrakalA meM, kabhI saMgIta kI duniyA meM, to kabhI krIr3A-jagat meM hI masta rahate haiN| dhyAna darpaNa/133 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka bAra muni AryanaMdI ke pAsa eka gAyaka darzana karane aayaa| mahArAja usa vakta sAmAyika-dhyAna kA mahatva batA rahe the| vaha gAyaka bolA- "mahArAja! maiM to saMgIta meM dhyAna lagAtA huuN| mujhe usase hI bahuta zAMti prApta hotI hai| mujhe dhyAna kI kyA AvazyakatA hai?'' taba AryanaMdI mahArAja bole- "he jIva! maiM, bAhya-vastu kI bAta nahIM kara rahA huuN| maiM to AtmA kI bAta kara rahA hU~, jo ki eka AMtarika ghaTanA hai|'' eka purAnI bAta hai| jApAna kA samrATa jhena maMdira dekhane gyaa| usane bhikSu se kahA- "mujhe yahA~ kI mukhya cIjeM hI btaaeN|'' bhikSu ne aneka kamare dikhAe aura kahA- "yahA~ hama sote haiM, isa haoNla meM hama khAnA khAte haiM vgairh...|'' taba rAjA ko krodha AyA aura usane gusse meM pUchA- "yaha haoNla kisa kAraNa se hai?'' taba bhikSu bolA-- "yaha dhyAna kA kamarA hai, yahA~ hama kucha bhI nahIM krte|' saca hI to hai, dhyAna meM koI bhI kriyA nahIM hotI hai| svAtmAnaM svAtmAni svena dhyAyetsvasmai svtoytH| SaTkArakamayastasmAd dhyAnamAtmaiva nishcyaat|| maiM mere meM, mere dvArA, mere lie, svayaM mere svarUpa kA dhyAna karatA huuN| dhyAna kA phala hai- merA zAMta svruup| dhyAna karanevAlA'maiM', jisakA dhyAna karanA hai, vaha bhI 'maiM' hI huuN| isa kAraNa 'svayaM' kA abhyAsa Avazyaka hai| ___maiM kauna hU~?' isa prazna kA jabAba ApakA isa prakAra bhI de sakate haiM ki 'maiM' isakI mA~ hU~, patnI hU~, beTI hU~, DaoNkTara hU~, vakIla hU~, para ye saba banane ke pUrva kyA Apa nahIM the? 134/dhyAna darpaNa HESHTH ERERA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAhya-jagat kI hara vastu nAzavAn hai, azAzvata hai, hara samaya badalatI hai, merA sAtha nahIM nibhaatii| sirpha AtmA hI zAzvata hai| vahI merA svarUpa hai / maiM jIva huuN| sabase bhinna huuN| merA koI nahIM / maiM akelA huuN| merA zarIra bhI merA nahIM / yahI merI pahacAna hai| sabhI santoM ne yahI batAyA hai| dhyAna meM jaba sthiratA prApta hotI hai, taba svarga AnaMda kI anubhUti hotI hai| dhyAtA apane svabhAva meM sthita hokara zubha - azubha karmoM ke pravAha ko rokatA hai| vidyamAna karma kI nirjarA hotI hai| jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, aMtarAya, mohanIya Adi karmoM kI sthiti badalatI hai aura sAdhaka ko sukha kI prApti hotI hai| duHkhamaya karmoM ke udaya sukhamaya banate jAte haiN| yogasAra meM likhA hai- 'Atmadarzana hI mokSa kA kAraNa hai' appA - daMsaNu ekku parU aNNuNa kiMpi / mokkhaha~ kAraNa joiyA NicchaiM ehau jANi / / he yogin! Atmadarzana hI mokSa kA kAraNa hai, anya kucha bhI mokSa kA kAraNa nahIM, yahI tU nizcaya hI samajha / dhyAna meM svayaM ko pAne vAlA sAdhaka isI jIvana meM AtyaMtika AMtarika-sukha kA hakadAra hotA hai / use duniyA kI hara cIja nakalI aura anitya dikhAI detI hai| vaha sacamuca aMdara se mukta hotA hai, paraMtu bAhara se sAmAnya dikhAI detA hai| jaba cAhe, vaha apane ghara lauTatA hai, vahA~ asIma vizrAma pAtA hai aura gAtA hai merA jJAna bhajana bana gayA, merA citta cupa jo huA, merA vikArI mana hai zAnta, dhyAnadarpaNa meM khuda ko pAyA / / dhyAna darpaNa / 135 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahI dhyAna kI parama upalabdhi hai| isI kAla meM, isI kSetra meM, isI bhava meM, hama mukti kI ora cala sakate haiM aura bar3I dRr3hatA se kaha sakate haiM- zuddho' haM! zuddho' haM!! zuddho' haM!!! BOR OR OR dharma kyA hai ? 'vatthu sahAvo dhammo'- AtmA kA svabhAva hI dharma hai, ata: sva ke bhAva meM, svabhAva meM, samatA meM, vItarAgatA meM sthita ho jAnA hI dharmadhyAna hai| isI dharmadhyAna kA anya svarUpa hai- saamaayik| 136/dhyAna darpaNa Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna sAdhanA ke caraNa samAdhi dhyAna dhAraNA pratyAhAra prANAyAma Asana (yama-niyama yoga Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. zrImatI vijayA gosAvI pI-eca.DI. padavI se sammAnita sau. vijayA kRSNarAva gosAvI sampUrNa jaina samAja ke liye gauravazAlI haiN| dillI meM 20 akTUbara, 2005 ko mAnanIya rASTrapati zrI abdula kalAma ke sAnnidhya meM unheM pI-eca.DI. se vibhUSita kiyA gyaa| unhoMne yoga aura dhyAna para jaina vizva bhAratI, lADanU se zodha kArya kiyaa| tIvra ruci, dRr3ha saMkalpa aura kar3I mehanata se 60 varSa kI Ayu meM apanI maMjila prApta kara, yaha karizmA unhoMne kara dikhaayaa| 20 sAla amerikA meM rahane ke bAda jaba lauTIM, to unhoMne jaina darzana kA abhyAsa kiyA aura ema.e. jainAlaoNjI prathama zreNI meM uttIrNa kiyaa| Apa eka yoga-zikSikA haiM tathA Apa eka pravacanakAra bhI haiN| atyanta sulabha, sarala bhASA meM gahana tattvajJAna ko samajhAne tathA svayaM prerita kAvya se use sajAne kA kArya Apa kaI jagaha kara cukI haiN| Apake jaina darzana para kolhApura, solApura, mumbaI, naI mumbaI, rAjasthAna, muktAgirI tIrthakSetra, akolA, mUrtijApura tathA anya kSetra meM prabhAvI pravana hue| jJAna, dhyAna aura vairAgya se Aja bhI AdhyAtmika unnati sahaja sAdhyahai, yaha ApakA kahanA DaoN. sau. gosAvI kA janma mahArASTra ke mUrtijApura gA~va meM huaa| unake pitAjI jaina samAja ke 'samAjabhUSaka' the tathA mAtA bhI bahuta dhArmika thiiN| unake pati pro. kRSNarAva gosAvI ne bhI jaina darzana meM pI-eca.DI. prApta kI hai| unakI kanyA lInA mumbaI meM prasiddha ArkiTekTa haiN| DaoN. sau. vijayA gosAvI ko aneka sammAna va satkAra prApta haiN| ve choTe bAlakoM ke liye vividha kAryakrama likhatI haiM tathA karavAtI haiN| ve eka samAja sevikA bhI haiN| unakI marAThI meM likhI do kitAbeM-1) jaina dharmAcI ALekha, 2) muktIte dvAra : dhyAna, bahuta lokapriya huii| unakI bhAvI prabhAvanA 'yoga eka varadAna' tathA 'kAvyAMjali' jalda hI prakAzita hoNgii| suberuM For PrivaterasRersonal use only phona : 0734-25www2ainelibrary.orgo