________________
યતિલક્ષણ સમુચ્ચય પ્રકરણ
૫૧
ગાથા-૩૨-૩૩
पिंडेसपा-दुमपत्तय-रिद्धस्थिमियाइ-नरयमसाइ ॥ छज्जीवे-गविहारा, वाहितिगिच्छा य णायाइं ॥३३॥ विध्युद्यमवर्णकभयोत्सर्गापवादतदुभयगतानि ॥ सूत्राणि बहुविधानि समये गभ्भीरभावानि ॥ ३२॥ पिण्डैषण-द्रुमपत्रक-ऋद्धस्तिमितादि-नरकमांसादीनि ॥ षड्जीवैकविहारौ व्याधिचिकित्सा च ज्ञातानि ॥ ३३ ॥
શાસ્ત્રમાં વિધિગત, ઉદ્યમગત, વર્ણકગત, ભયગત, ઉત્સર્ગગત, અપવાદગત, તદુભયગત એમ ગંભીર ભાવવાળા (મહામતિવાળાઓથી જાણી શકાય તેવા અભિપ્રાયવાળા) અનેક પ્રકારનાં સૂત્રો છે. આ વિષે ક્રમશઃ પિંડેષણા, દ્રુમપત્રક, ઋદ્ધતિમિત આદિ, નરકમાંસ આદિ, ષડુ જીવનિકાય, એકાકી વિહાર, અને વ્યાધિચિકિત્સા દૃષ્ટાંતો છે.
(૧) વિધિગતઃ- જે સુત્રો શું કરવું ? કેવી રીતે કરવું ? ઇત્યાદિ વિધાન કરે તે વિધિગત સૂત્રો છે. જેમ કે દશવૈકાલિકના પાંચમા પિડેષણા અધ્યયનમાં પહેલી ગાથામાં કહ્યું છે કે “ભિક્ષાકાળ સંપ્રાપ્ત થતાં વ્યાકુળતાથી રહિત અને (અશનાદિમાં) મૂચ્છથી રહિત સાધુ આ (હવે કહેવાશે તે) ક્રમિક પ્રવૃત્તિથી નિર્દોષ આહાર-પાણીની શોધ કરે.” ઈત્યાદિ સૂત્રો વિધિગત (વિધિસંબંધી) સૂત્રો છે.
(૨) ઉદ્યમગતઃ- જે સૂત્રો ધર્મ-મોક્ષ પુરુષાર્થની પ્રેરણા કરે તે ઉદ્યમગત સૂત્રો છે. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના દશમા દ્રુમપત્રક અધ્યયનની પહેલી ગાથામાં કહ્યું છે કે-“જેવી રીતે રાત્રિઓ અને દિવસો પસાર થતાં ફીકું થઈ ગયેલું વૃક્ષપર્ણ પડી જાય છે, તેવી રીતે મનુષ્યનું આયુષ્ય પણ રાત્રિઓ અને દિવસો પસાર થતાં નાશ પામે છે. માટે હે ગૌતમ ! એક સમય પણ પ્રમાદ ન કર.” ઈત્યાદિ સૂત્રો ઉદ્યમગત સૂત્રો છે.
(૩) વર્ણકગત- જે સૂત્રોમાં નગર વગેરેનું વર્ણન આવતું હોય તે વર્ણકગત સૂત્રો છે. જેમકે જ્ઞાતાધર્મકથા શાસ્ત્રમાં ‘રિસ્થિમયમિઠ્ઠા' એ સૂત્રમાં ચંપાનગરીનું વર્ણન છે. આવા સૂત્રો પ્રાય: જ્ઞાતાધર્મકથા વગેરે અંગશાસ્ત્રોમાં છે.
