________________
તિલક્ષણ સમુચ્ચય પ્રકરણ
૧૭૭
ગાથા-૧૩૯
ઉપકારનો બદલો વાળવાનો પ્રયત્ન કરવો એવું છે. બીજાનો ઉપકાર ખ્યાલમાં હોય છતાં છતી શક્તિએ પણ ઉપકારનો બદલો વાળવાનો પ્રયત્ન ન થાય તો એ વાસ્તવિક કૃતજ્ઞતા નથી. એટલે જેમ બીજાએ કરેલા ઉપકારને ન માનવામાં કૃતજ્ઞતા ગુણનો અભાવ છે તેમ અવસરે છતી શક્તિએ ઉપકારનો બદલો વાળવાનો પ્રયત્ન ન કરવામાં પણ કૃતજ્ઞતાનો અભાવ છે. ઉપકારનો બદલો વાળવો એટલે ઉપકારીની ઉચિત ભક્તિ કરવી, ઉપકારીને આપત્તિ આવે ત્યારે તેમાં સહાય કરવી વગેરે
કૃતજ્ઞતાનું પાલન ગુરુની પાસે રહેવાથી જ થઈ શકે. ગુરુની પાસે રહેવાથી કેવા શ્રેષ્ઠગુણોની પ્રાપ્તિ થાય તે નીચેની ગાથામાં જણાવ્યું છે.
મૂળ ગાથામાં “વનુગા” એ પાઠના સ્થાને “યguખાણ'એ પાઠ વધારે સંગત જણાય છે. જ્યગુપUT એટલે કરેલી (=પાળેલી)આજ્ઞાથી, અર્થાત્ આજ્ઞાના પાલનથી. (૧૩૮). णाणस्स होइ भागी, थिरयरओ देसणे चरित्ते य । धन्ना आवकहाए, गुरुकुलवासं न मुंचंति ॥१३९॥ ज्ञानस्य भवति भागी, स्थिरतरको दर्शने चारित्रे च । धन्या यावत्कथया, गुरुकुलवासं न मुञ्चन्ति ॥१३९ ॥
___. 'णाणे 'त्यादि, ज्ञानस्य-श्रुतज्ञानादेः भवति-स्यात् भागी-भाजनं, गुरुकुले वसन्निति प्रकृतं, प्रत्यहं वाचनादिभावात्, तथा स्थिरतरकः-पूर्वप्रतिपन्नदर्शनोऽपि सन्नतिशयस्थिरो भवति, दर्शने-सम्यक्त्वे अन्वहं स्वसमयपरसमयतत्त्वश्रवणात्, तथा चरित्रे-चरणे स्थिरतरो भवति, अनुवेलं वारणादिभावात्, चशब्दः समुच्चये, यत एवं ततो धन्या-धर्मधनं लब्धारः यावत्कथं-यावज्जीवं गुरुकुलवासंगुरुगृहनिवसनं न मुञ्चन्ति-न त्यजन्ति । इति गाथार्थः (पञ्चाशक ११ गाथा १६)
ગુરુકુલમાં રહેલ સાધુ દરરોજ વાચનાદિ થવાથી શ્રુતજ્ઞાનાદિનું ભાજન બને છે શ્રુતજ્ઞાનાદિ પામે છે, સ્વદર્શન-પરદર્શનનું સ્વરૂપ સાંભળવાથી શ્રદ્ધામાં અતિશય સ્થિર બને છે, વારંવાર સારણાદિ થવાથી ચારિત્રમાં અતિશય સ્થિર બને છે. આથી જાવજીવ ગુરુકુલવાસનો ત્યાગ નહિ કરનાર , સાધુઓ ધન્ય છે= ધર્મરૂપ ધનને મેળવે છે. (૧૩૯). ય. ૧૨
