________________
ગાથા-૩૨-૩૩
પર
તિલક્ષણ સમુચ્ચય પ્રકરણ
(૪) ભયગત - સંસારથી કે પાપથી ભય પમાડે તેવાં સૂત્રો ભગત સૂત્રો છે. જેમ કે નરકમાં માંસ, લોહી વગેરેનું વર્ણન કરનારાં સૂત્રો. કહ્યું છે કે- “નારકોમાં માંસ, લોહી વગેરેનું જે વર્ણન છે તે પ્રસિદ્ધિ માત્રથી જીવોને (સંસારથી કે પાપથી) ભય પમાડવા માટે છે. અન્યથા નરકોમાં શરીર વગેરે વૈક્રિય પુલોના હોવાથી માંસ વગેરે ન હોય.”
(૫) ઉત્સર્ગગત - ઉત્સર્ગને (=સામાન્યથી વિધિ-નિષેધને) જણાવનારાં સૂત્રો ઉત્સર્ગગત સૂત્રો છે. જેમકે - દશવૈકાલિકના ચોથા અધ્યયનમાં કહ્યું છે કે-“આ રીતે આ (=ઉપર કહ્યા તે) છ જીવનકાયના દંડને (=સંઘટ્ટન, પરિતાપન, સંક્રમણ વગેરેને) સ્વયં ન કરે.” ઈત્યાદિ છે જીવનિકાયની રક્ષાનું વિધાન કરનારાં સૂત્રો ઉત્સર્ગગત સૂત્રો છે. આ
(૬) અપવાદગત - અપવાદને (વિશેષથી વિધિ-નિષેધને) જણાવનારાં સૂત્રો અપવાદગત સૂત્રો છે. અપવાદ સૂત્રો પ્રાયઃ છેદગ્રંથોથી જાણી શકાય છે. અથવા “કાલદોષથી જો પોતાનાથી અધિક, ગુણવાળો, સમાન ગુણવાળો (કે હનગુણવાળો પણ) સંયમના અનુષ્ઠાનોમાં કુશલ એવો સહાયક ન મળે તો સૂત્રોક્ત વિવિધ પ્રકારોથી પાપોનો (પાપનાં કારણભૂત અસદ્ અનુષ્ઠાનોનો) ત્યાગ કરતો અને ઇંદ્રિયોના વિષયોમાં આસક્ત ન બનતો એકલો પણ વિચરે. (પણ પાસત્યાદિનો સંગ ન કરે.) (દ. વૈ. બીજી ચૂલિકા ગા. ૧૦) ઇત્યાદિસૂત્રો અપવાદગતસૂત્રો છે.
(૭) તદુભયગતઃ- ઉત્સર્ગ અને અપવાદ એ બંનેને સાથે જણાવનારાં સૂત્રો તદુભયગત સૂત્રો છે. તે આ પ્રમાણે - આર્તધ્યાન ન થતું હોય તો રોગને સમ્યક્ (=પૂર્વભવોમાં ઉપાર્જિત કર્મોની નિર્જરાના અભિલાષવાળા થઈને) સહન કરવા જોઈએ. હવે જો પ્રબળ સત્ત્વ ન હોવાના કારણે રોગની પીડા સહન ન થવાથી કોઈને આર્તધ્યાન થાય અથવા પ્રતિક્રમણ વગેરે સંયમના યોગો સીદાતા હોય ( તદન ન થતા હોય કે વિધિપૂર્વક ન થતા હોય) તો નિપુણ વૈદ્યની શોધ કરવી ઈત્યાદિ વિધિથી ચિકિત્સાનો પ્રારંભ જાણવા=ચિકિત્સા કરાવવી. (ઉ.૫.૫૪૩) ઈત્યાદિ રોગચિકિત્સાનાં સૂત્રો તદુભયગત સૂત્રો છે.
