________________
પતિલક્ષણ સમુચ્ચય પ્રકરણ
૧૭૧
ગાથા-૧૩૩
અને જે દુઃખનું કારણ લાગે તેના ઉપર દ્વેષ થાય. ગુણથી જ સુખ અને દોષથી જ દુઃખ એવા વિવેકનો અભાવ એ અવિવેક છે. આ અવિવેક જ્યાં હોય ત્યાં જ ગુણ-દોષમાં મધ્યસ્થતા હોય. માટે અહીં કહ્યું કે ગુણ-દોષમાં મધ્યસ્થતા પણ અવિવેકથી ભરેલી છે.
અહીં “પણ' શબ્દનો અર્થ આ પ્રમાણે છે. ગુણ પ્રત્યે દ્વેષ તો અવિવેકથી પૂર્ણ છે જ, કિંતુ ગુણમાં મધ્યસ્થતા પણ અવિવેકથી પૂર્ણ છે. ગુણ પ્રત્યે અનુરાગ જ જોઈએ. વૈષ પ્રત્યે અનુરાગ તો અવિવેકથી પૂર્ણ છે જ, ત્િ ષમાં મધ્યસ્થતા પણ અવિવેકથી પૂર્ણ છે. દોષ પ્રત્યે દ્વેષ જ જોઈએ.
ગુણને પણ દોષ માનવો એ મહા અવિવેક છે.
ગુણને આશ્રયીને ચાર કક્ષા છે(૧) ગુણને દોષ માનવો એ મહા અવિવેક છે. (અત્યંત જઘન્યકક્ષા) (૨) ગુણ ઉપર દ્વેષ એ અવિવેક છે. (જઘન્યકક્ષા) (૩) ગુણ ઉપર મધ્યસ્થતા-દ્વેષાભાવ એ અવિવેક છે. (મધ્યમકક્ષા) (૪) ગુણ ઉપર અનુરાગ એ વિવેક છે. (ઉત્કૃષ્ટકક્ષા) : એ જ રીતે દોષને આશ્રયીને પણ ચાર કક્ષા છે. (૧) દોષને ગુણ માનવો એ મહા અવિવેક છે. (અત્યંત જઘન્યકક્ષા) (૨) દોષ ઉપર અનુરાગ એ અવિવેક છે. (જઘન્યકક્ષા) (૩) .દોષ ઉપર મધ્યસ્થતા-અનુરાગાભાવ એ અવિવેક છે. (મધ્યમકક્ષા) (૪) દોષ ઉપર હૈષ એ વિવેક છે. (ઉત્કૃષ્ટકક્ષા)
. જીવમાં જ્યારે મહા અવિવેક હોય છે ત્યારે ગુણને દોષ માને છે. દોષને ગુણ માને છે. જેમ કે- તપ એ ગુણ છે. પણ અજ્ઞાનીજીવો તપને ગુણ ન કહે, કિંતુ ભૂખમરો કહે. ક્ષમા એ ગુણ છે. પણ અજ્ઞાની જીવ ક્ષમાને કાયરતા ગણે. એથી ક્ષમા રાખનારને બહાદુર કહેવાને બદલે કાયર કહે. સત્યગુણને ન સમજી શકનાર આપત્તિ સહન કરીને પણ, ખોટું ન બોલનારને સત્યવાદી કહી વધાવવાના બદલે વેવલો કહે. જિનભક્તિ ગુણને ન સમજનાર અન્યની જિનભક્તિ જોઇને પ્રશંસા કરવાને બદલે ધનનો ધુમાડો કર્યો એમ કહે.
