________________
યતિલક્ષણ સમુચ્ચય પ્રકરણ
વિશેષાર્થઃ- જે વ્યક્તિમાં પાત્રનાં બાહ્યલક્ષણો દેખાતા હોય તે પાત્ર છે, અને પાત્રનાં બાહ્યલક્ષણો ન દેખાતા હોય તે અપાત્ર છે. આ વિભાગ વ્યવહારનયથી છે. નિશ્ચયનયથી કોઇ જીવ બાહ્યલક્ષણોથી પાત્ર હોવા છતાં પરમાર્થથી પાત્ર ન પણ હોય. કોઇ જીવ બાહ્યલક્ષણોથી અપાત્ર હોવા છતાં પરમાર્થથી પાત્ર હોય એવું બને. અભવ્ય અને દૂરભવ્ય જીવો ચારિત્ર લે ત્યારે તેમનામાં પાત્રનાં બાહ્યલક્ષણો દેખાતા હોવાથી પાત્ર છે, પણ નિશ્ચયથી અપાત્ર છે. કોઇ જીવ ભાવથી સાધુ હોય, પણ તેવું નિમિત્ત મળતા તેનામાંથી પરિણામ જતા રહે એવું બને. આવો સાધુ બાહ્યથી સાધુ હોવાથી પાત્ર છે, પણ નિશ્ચયથી પાત્ર નથી. અન્યલિંગમાં રહેલ કોઇ જીવ ભાવથી ચારિત્રના પરિણામવાળો બની જાય ત્યારે બાહ્યથી પાત્ર નથી પણ પરમાર્થથી પાત્ર છે. નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિએ બાહ્યથી સાધુવેષ ધારણ કરનાર અને સાધુઓના આચારોનું પાલન કરનાર જીવ જ્યાં સુધી ચારિત્ર પરિણામથી યુક્ત, હોય ત્યાં સુધી પાત્ર છે, અને ચારિત્ર પરિણામથી રહિત બને ત્યારે અપાત્ર છે. આમ નિશ્ચયનયથી બાહ્ય પાત્ર અને અપાત્ર નિયત નથી. [૭૯]
ગાથા-૮૦
૯૬
जं पुण अपत्तदाणे, पावं भणिअं धुवं भगवईए । तं खलु फुडं अपत्ते, पत्ताभिणिवेसमहिगिच्चा ॥ ८० ॥ यत्पुनरपात्रदाने पापं भणितं ध्रुवं भगवत्याम् तत्खलु स्फुटमपात्रे पात्राभिनिवेशमधिकृत्य ॥ ८० ॥
વળી અપાત્રમાં દાન નિશ્ચે પાપ છે, એમ ભગવતીસૂત્રમાં જે કહ્યું છે તે સ્પષ્ટ અપાત્રમાં પાત્રના અભિનિવેશને આશ્રયીને છે.
વિશેષાર્થ:- ભગવતીજી સૂત્ર ૩૩૧માં કહ્યું છે કે-“હે ભગવન્ ! તથાવિધ અસંયત-અવિરતને પ્રાસુક કે અપ્રાસુક, એષણીય કે અનેષણીય આહારાદિ આપનાર શ્રાવકને શું ફળ મળે ? હે ગૌતમ ! તેને એકાંતે પાપકર્મબંધાય છે, જરા પણ નિર્જરા થતી નથી.” (અહીં અસાધુને સાધુ માનવારૂપ વિપરીતબુદ્ધિના કારણે તથા તેના મિથ્યાત્વનું અને અસંયમનું પોષણ થવાના કારણે એકાંતે પાપકર્મનો બંધ થાય અને નિર્જરા ન થાય. [૮૦]
