________________
યતિલક્ષણ સમુચ્ચય પ્રકરણ
૧૨૯
ગાથા-૧૦૮
प्रतिबन्धादप्यतः कण्टकज्वरमोहसन्निभाच्च ॥ भवत्यनुबन्धविगमात्प्रयाणभङ्गो न दीर्घतरः ॥ १०८॥
કંટક-વર-દિશામોહતુલ્ય ત્રણ વિદ્ગો. મોક્ષમાર્ગમાં આગળ વધવામાં નિકાચિત કર્મના ઉદયથી કંટક, જ્વર, અને મોહસમાન પ્રતિબંધ (= રુકાવટ) થાય તો પણ અપ્રમત્તભાવથી અનુબંધ દૂર થવાથી અતિશય દીર્ઘ પ્રયાણભંગ થતો નથી.
વિશેષાર્થ - ભાવજિનાજ્ઞા પ્રાપ્ત થયા પછી જીવ મોક્ષનગર તરફ પ્રયાણ કરતો રહે છે. એ દરમિયાન પૂર્વબદ્ધ નિકાચિત અશુભકર્મનો ઉદય થઈ જાય એ સંભવિત છે. આથી તેના પ્રયાણનો ભંગ થાય. આમ છતાં એ પ્રયાણભંગ અતિશય લાંબાકાળ સુધીનો ન હોય, અર્થાત્ અનંતકાળ સુધીનો ન હોય. કારણ કે પૂર્વબદ્ધ નિકાચિત અશુભકર્મના અનુબંધનો અપ્રમત્તભાવથી વિચ્છેદ થઈ ગયો છે.
આનાથી ગ્રંથંકાર એ કહેવા માગે છે કે- અપ્રમત્તભાવવાળા આત્માઓને પણ પ્રયાણભંગ થાય છે તો પછી અપ્રમત્તભાવથી શો લાભ થાય? એના જવાબમાં ગ્રંથકાર કહે છે કે પ્રયાણભંગ થતો હોવા છતાં અપ્રમત્તભાવથી અનુબંધનો વિચ્છેદ થઈ જવાના કારણે એ પ્રયાણભંગ અનંતકાળ સુધીનો થતો નથી. જો અપ્રમત્તભાવથી અનુબંધનો વિચ્છેદ ન થયો હોય તો પ્રયાણભંગ અનંતકાળ સુધી પણ થવાની શક્યતા છે. આથી પ્રયાણભંગ થાય તો પણ અપ્રમત્તભાવથી લાભ જ છે.
- ' .પ્રયાણભંગના જઘન્ય, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ એમ ત્રણ પ્રકાર છે. જઘન્ય પ્રયાણભંગ કંટકવિપ્ન સમાન છે. મધ્યમ પ્રયાણભંગ ક્વેરવિપ્ન સમાન છે. ઉત્કૃષ્ટ પ્રયાણભંગ દિશામોહવિદનસમાન છે. આ વિષયને મુસાફરના દષ્ટાંતથી વિચારીએ. પાટલિપુત્ર નગર તરફ પ્રયાણ કરી રહેલા મુસાફરને પગમાં કાંટો વાગી જાય, અથવા તાવ આવી જાય, કે દિશાનો ભ્રમ થઈ જાય (= બીજી જ દિશામાં ચાલ્યો જાય) તો પાટલિપુત્ર પહોંચવામાં ઉત્તરોત્તર અધિક અધિક વિલંબ થાય. કંટકવિપ્નથી અલ્પવિલંબ થાય, વરવિપ્નથી અધિક વિલંબ થાય અને દિશામોહથી પૂર્વોક્ત બંનેથી અધિક વિલંબ થાય.
૧. ૯
