________________
યતિલક્ષણ સમુચ્ચય પ્રકરણ
૧૨૧
ગાથા-૧૦૪
અથવા મૂર્છાથી જરૂરિયાત કરતાં અધિક ઉપકરણ ન રાખે. કારણ કે મહાવીર ભગવાને “મૂર્છાને પરિગ્રહ કહ્યો છે” એવું શાસ્ત્ર વચન છે.
રાત્રિભોજન વિરતિમાં સૂક્ષ્મ શુષ્ક સંનિધિ પણ ન રાખે. બાદર દોષના ત્યાગમાં દિવસે લીધેલું દિવસે વાપર્યું (પહેલા દિવસે વહોરીને રાત્રે મૂકી રાખે અને બીજા દિવસે વાપરે), દિવસે લીધેલું રાત્રે (સૂર્યાસ્ત પછી) વાપર્યું, રાત્રે સૂર્યોદય પહેલાં) લીધેલું દિવસે વાપર્યું, રાત્રે લીધેલું રાત્રે વાપર્યું. એ ચારે પ્રકારના રાત્રિ ભોજનનો ત્યાગ કરે છે. આ પ્રમાણે સર્વ વ્રતોમાં અતિચારનો ત્યાગ કરે છે.
અપ્રમાદી સાધુ સમિતિ-ગુપ્તિમાં ઉપયુક્ત=ઉપયોગવાળો બને છે. સમિતિ વચન-કાયાની પ્રવૃત્તિ રૂપ છે. અને ગુપ્તિ પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિ ઉભય સ્વરૂપ છે. (ઉપદેશ પદ ગા. ૬૦૫માં) કહ્યું છે કે “સમિત (=સમિતિવાળો) આત્મા નિયમા ગુપ્ત (ઋગુપ્તિવાળો) હોય. ગુપ્ત આત્મા સમિત હોય કે ન પણ હોય. કારણ કે કુશળ વાણીને બોલતો આત્મા વચનથી ગુપ્ત પણ છે, અને સમિત પણ છે. અર્થાત્ વચનગુપ્તિવાળો પણ છે, અને ભાષાસમિતિવાળો પણ છે. અહીં ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે-જ્યારે જીવ ઈર્યાસમિતિ આદિ પાંચ સમિતિમાંથી કોઈપણ એક સમિતિનું પાલન કરતો હોય ત્યારે જેમ સમિત(=સમિતિવાળો) છે, તેમ ગુપ્ત (ઋગુપ્તિવાળો) પણ હોય. તે આ પ્રમાણે- જીવ ભાષાસમિતિનું પાલન કરતો હોય ત્યારે ભાષાગુપ્તિનું લક્ષણ ઘટતું હોવાથી ભાષાગુપ્તિ પણ હોય. બાકીની ચાર સમિતિનું પાલન કરતો હોય ત્યારે કાયગુપ્તિનું લક્ષણ ઘટતું હોવાથી કાયગતિ પણ છે. પાંચેય સમિતિના પાલન વખતે મનોગુપ્તિનું લક્ષણ ઘટતું હોવાથી પાંચેય સમિતિ વખતે મનોગુપ્તિ પણ હોય. યોગશાસ્ત્રમાં કરેલી વચનગુમિની બીજી વ્યાખ્યા પ્રમાણે આત્મા જ્યારે વચનગુપ્ત હોય ત્યારે ભાષાસમિત પણ હોય. એજ રીતે કાયમુમિની બીજી વ્યાખ્યા પ્રમાણે કાયગુપ્ત હોય ત્યારે કાયસમિત પણ હોય.
જીવ જ્યારે માનસિક પ્લાનમાં હોય ત્યારે મનોસુમિ હોય, સમિતિ એકેય ન હોય, આથી માનસિક પ્લાનમાં જીવ ગુપ્ત હોય, પણ સમિત ન હોય. જીવ જયારે મૌન હોય ત્યારે વચનગુપ્તિ હોય, પણ ભાષાસમિતિ ન
