Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
92 SEUNS
જૈનધર્મનોદિવ્યપ્રકાશ
છે
.
•t, Sાજ જઉં
લેખક-પ્શતાવધાની પંડિત
શ્રી ધીરજલાલ શાહ
મDિIક
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Sws © 2009
હકાર પત
વાને જૈન ધર્મને દિવ્ય પ્રકાશ
અધ્યાત્મવિશારદ, વિદ્યાભૂષણ, મંત્રમનીધી,
ગણિતદિનમણિ, શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ કરશી શાહ
pe--seeeSeeSeeSeeeeoo
પ.પૂ.આ. શ્રી વિજયધર્મ ધુરંધરસૂરીશ્વરજી મ.
પ.પૂ.આ. શ્રી કીર્તિચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.
પરવચન : ' પ.પૂઆ. શ્રી વિજયધર્મરંધરસૂરીશ્વરજી મ. CONDOMercedes
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક : નરેન્દ્રકુમાર ડી. શાહ વ્યવસ્થાપક : જૈન સાહિત્ય પ્રકાશનમંદિર લધાભાઈ ગણપત બીલ્ડીંગ, ચીંચબંદર, મુંબઈ-૯,
પ્રથમ આવૃત્તિ
વિ. સં. ૨૦૨
સને ૧૯૭૦
મૂલ્ય રૂપિયા સાડા સાત સર્વ હકક પ્રકાશકને સ્વાધીન
મુદ્રક : મણીલાલ છગનલાલ શાહ ધી નવપ્રભાત પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ, ઘીકાંટા રોડ, અ મ દ વા દ.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય
જૈન ધર્માંમાં મંત્રસાહિત્ય ઘણું છે, પણુ તેના પર વભાન ભાષામાં યાગ્ય વિવેચન થાય, તે જ તે જિજ્ઞાસુજનેાની સમજમાં આવે તેવું છે. આ વસ્તુ લક્ષમાં રાખીને અમે મ`ત્રસાહિત્યના સર્જન —પ્રકાશનનું કાર્ય હાથ ધર્યુ છે. તેમાં પ્રથમ શ્રી ( નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ’ ગ્રંથ પ્રકટ કરવામાં આવ્યા હતા અને તેને સુંદર સત્કાર થયેા હતેા. આજે તેની બીજી આવૃત્તિ પણ લગભગ ખલાસ થના આવી છે, તે એની લેા પ્રિયતા સૂચવે છે.
6
ત્યાર પછી ગત વર્ષે મહાપ્રાભાવિક ઉવસગ્ગહર સ્તાત્ર યાને જૈન મંત્રવાદની જયગાથા ' નામને ખીજો પ્રંચ ય ંત્રા સાથે ભવ્ય સમારેાહપૂર્વક પ્રકટ કરવામાં આવ્યા હતા. તે. વખતે જૈન સમાજના અનેક અગ્રણીઓએ હાજરી આપીને આ સાહિત્યપ્રકાશન પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે પેાતાના સદ્ભાવ વ્યક્ત કર્યાં હતા.
તે પછી જૈન મંત્રવાદમાં અતિ મહત્ત્વનું સ્થાન ધરાવતા હ્રી‘કારમંત્ર ઉપર પ્રમાણભૂત માહિતીથી ભરપૂર ખાસ ગ્રંથ પ્રકટ કરવાના નિય સેવાતાં મંત્રમની શતાવધાની પડિંત શ્રી ધીરજલાલ શાહે ખૂબ પરિશ્રમપૂર્વક આ ગ્રંથ નિર્માણ કરી આપ્યા છે.
આ ગ્રંથનું સંશોધન કરી આપવાની વિનતિ થતાં ૫. પૃ. . શ્રીમદ્ વિજ્યધર્મ ધુરંધરસુરીશ્વરજી મહારાજ તથા પ. પૂ. આ. શ્રી કીર્તિ ચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજે એ વિનતિના સ્વીકાર કર્યાં અને આ ગ્ર ંથનુ સંશાધન કરી આપ્યુ. વિશેષમાં પ્રથમ સાધક આચાય શ્રીએ તેનું મનનીય પુરેાવચન પશુ લખી આપ્યું અને એ રીતે આ મંચના ગૌરવમાં વધારા કર્યાં.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ ગ્રંથનો પ્રાર ંભમાં જૈન ધર્મની શ્રેષ્ઠતા તથા પ્રાચીનતાં દર્શાવવામાં આવી છે, પછી તેના સિદ્ધાંતાને સાર અપાયા છે અને ત્યારબાદ મંત્રશાસ્ત્રનાં મૌલિક તત્ત્વને પરિચય અપાયા છે. તે પછી શ્રી જિનપ્રભસુરીશ્વરજી મહારાજનુ સક્ષિપ્ત ચરિત્ર અપાયું છે કે જેમણે હી કારકલ્પની રચના કરેલી છે.
આ હી કારકલ્પની ગાથાઓ મૂળ તથા અર્થ સાથે અન્યત્ર પ્રકાશિત થયેલી છે, પણ તેના અર્થમાં જેઈએ તેવી સંગતિ નથી; એટલે આ કલ્પ પર વિસ્તૃત વિવેચન કરી તેના અ, ભાવ તથા રહસ્યને સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યા છે. ઉપરાંત હી કારને લગતી બીજી ત્રણ કૃતિ પર પણ વિસ્તૃત વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે અને છેવટે પંડિતવય શ્રી દેવ ત્રિપાઠીએ લખેલા ‘ હી કાર-તત્ત્વ-વિમશ’ નામને મહત્ત્વપૂર્ણ લેખ આપા ગ્રંથની પૂર્ણાતિ કરવામાં આવી છે. આ રીતે આ ગ્રંથમાં હી કારની ઉપાસનાને લગતી ઘણી સામગ્રી અપાયેલી હોવાથી તે જિજ્ઞાસુઓને ઘણા ઉપયોગી થઈ પડશે.
આ ગ્રંથનું સમર્પણ સ્વીકારવા માટે અમેા શ્રીમાન્ શ્રેષ્ઠિવ શ્રી રતિલાલ મણિલાલ નાણાવટીના આભારી છીએ.
જે મુર્ખ્ખીએ અને મિત્રાએ આ ગ્રંથમાં એક યા બીજી રીતે સહાય કરી છે, તેમનેા અંતઃકરણથી આભાર માનીએ છીએ.
પ્રકાશક
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમાન રતિલાલ મણિલાલ નાણાવટી સુઇ
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમપ ણુ
*
સ્વાશ્રય, સેવા અને સૌજન્યથી પેાતાનું જીવન દીપાવનાર
શેઠશ્રી રતિલાલ મણિલાલ નાણાવટીને
આ ગ્રંથ
સાદર સમર્પિત
ધીરજલાલ શાહ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
શેઠ શ્રી રતિલાલ મણિલાલ નાણાવટીની જીવન ઝરમર
ગરવી ગુજરાતની પુણ્યભૂમિમાં અનેક નવરત્નાએ જન્મ લઈ જીવન ધન્ય બનાવ્યું છે. તેમાંના એક શ્રા રતિલાલ મણિલાલ નાણાવટીએ અમદાવાદના એક સુશિક્ષિત અને સંસ્કારી કુટુઅમાં જન્મ લઈ તેને સુંદર વારસેા જાળવી રાખ્યા છે.
શ્રી. રતિભાઈના પિતામહ ડૉ. આલાભાઈ નાણાવટી ૪૦ વરસ સુધી વડાદરા રાજ્યના ચીફ મેડિકલ ઑફિસર હતા અને પાછળથી વડાદરાનરેશ શ્રી. સયાજીરાવ ગાયકવાડના અંગત ફિઝિશિયન હતા. તેમના જીવનમાં તેઓએ શ્રીમંત અગર ગરીબના કાઈપણ ભેદભાવ વગર ૮૯ વર્ષોંની ઉ ંમર સુધી પીડિત અને દુ:ખી જનતાની અનન્ય કતવ્યબુદ્ધિથી સેવા આપી હતી.
શ્રી રતિભાઈના પિતાશ્રી સર મણિલાલ નાણાવટી જેએ માત્ર ગુજરાતના જ નહિ, પરંતુ સમગ્ર ભારતના ગૌરવસમા ગુજરાતી હતા, તે વડેાદરા રાજ્યના નાયબ દીવાન હતા. શ્રી. સયાજીરાવ ગાયકવાડે તેઓશ્રીનું “ અરુણાદિત્ય '' ના ઇલ્કાબથી બહુમાન કર્યું હતું. ત્યાર આદ તેઓ રિઝખેંકના ડેપ્યુટી ગવર્નર હતા. થોડા વખત પહેલા આણંદની વલ્લભભાઈ વિદ્યાપીઠે તેમને ડોકટર બૅંક લેાઝની માનદ પદવી એનાયત કરી હતી. તેઓ ૯૦ વર્ષની ઉંમર સુધી ચેાગસાધના અને નિયમિત જીવનથી માનસિક અને શારીરિક સ્વાસ્થ્યતા ગાળાને તા. ૨૯-૭-૬૭ના દિને દેવલાક પામ્યા.
શ્રી રતિભાઈ તે। જન્મ વડેદરા પાસે વસા ગામે ૩ જી જુલાઈ ૧૮૯૭ ના શુભ દિને થયેા હતેા. તેઓશ્રીએ પેાતાનું શિક્ષણ વડોદરામાં જ લીધુ હતુ.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાપારી ક્ષેત્રે સને ૧૯૨૧માં રંગ, કેમિકલ અને મિલ સ્ટાર્સના વેપાર માટેની ખૂબ નાના પાયા ઉપર છે. નાણાવટી એન્ડ કંપનીની સ્થાપના કરી; આ કંપનીએ તેમની કાર્યક્ષમતા, દીર્ધદષ્ટિ, સાહસિક વૃત્તિ અને ઊંડી સમજને પરિણામે દેશ, પરદેશ સાથેના વેપારમાં સફળતા અને પ્રગતિમય વિકાસ સાધે; અને સારી એવી નામના મેળવી છે. આ ઉપરાંત ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રે મે. ઉલ્લાસ ઓઈલ એન્ડ કેમીકલ ઇન્ડસ્ટ્રીઝ લિ. કલ્યાણમાં અને મે. ઇન્ડિયન એકસ્ટ્રેશન પ્રા. લિ. જામનગરમાં સ્થાપી છે, જેમને કરોડો રૂપિયાને માલ દર વર્ષે પરદેશ ચઢે છે. બે વર્ષ પહેલાં મુંબઈમાં ફેર્ટ ખાતે નાણાવટી મહાલય નામે સાત માળની આરસની ભવ્ય ઈમારતનું ભારે દબબાથી ઉદ્ઘાટન કરવામાં આવ્યું હતું.
તેઓશ્રીએ તેમના ધર્મપત્ની શ્રી. સરલાબહેન સાથે અનેક વખત યુરોપ, અમેરિકા, રશિયા, જાપાન વગેરે દેશોનો પ્રવાસ ખેડ્યો છે. વિશેષ નોંધપાત્ર બાબત તે એ છે કે તેઓ બન્ને ચુસ્ત જૈન હોવાથી પરદેશમાં પણ ભારતીય સંસ્કૃતિના ઉચ્ચ આદર્શો જાળવી સંપૂર્ણપણે શાકાહારી રહ્યાં છે.
જાહેર ક્ષેત્રમાં તેઓશ્રીની કારકિર્દી ખૂબ જ ઉજ્જવળ છે. તેઓ ઇન્ડિયન મરચન્ટસ ચેમ્બરના સન ૧૯૫૧ માં ઉપ-પ્રમુખ હતા અને સન ૧૯૫ર માં પ્રમુખ હતા. તે સમયે વેસ્ટર્ન રેલ્વેની કલા એડવાઈઝરી કમિટિમાં ઈન્ડિયન મરચન્ટસના પ્રતિનિધિ તરીકે કાર્યવાહી સંભાળી હતી. દેશભરની વેપારઉદ્યોગની સંસ્થાઓ જેવી કે એસશિયેશન ઓફ મરચન્ટસ એન્ડ મેન્યુફેકચરર્સ ઓફ ટેક્ષટાઈલ્સ સ્ટોર્સ એન્ડ મશીનરીના પ્રમુખ તરીકે, ઓલ ઇન્ડિયા મેન્યુફેકચરર્સ એસોશિયેશનની પેટા કમિટીના ચેરમેન તરીકે અને ગ્રેવીન્સીઅલ ઇન્ડસ્ટ્રીઅલ કોઓપરેટીવ એસોશિયેશનની કાર્યવાહી સમિતિના ચેરમેન તરીકે તેઓશ્રીએ કામ કર્યું હતું.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
શૈક્ષણિક ક્ષેત્રે ભારતીય વિદ્યાભવનના ઓનરરી ટેઝરર તરીકે અને શ્રી મુંબઈ માંગરોળ જૈન સભાની (જે શકુન્તલા ગર્લ્સ હાઈસ્કૂલ ચલાવે છે) કમિટિના પ્રમુખ હતા, જ્યાં તેઓશ્રીએ વર્ષો સુધી કામ સંભાળ્યું હતું.
શ્રી રતિભાઈને ફાળો સામાજિક ક્ષેત્રે પણ અત્યંત પ્રશંસનીય અને નેંધપાત્ર છે. તેમના અંગત પુરુષાર્થ અને લાખો રૂપિયાના દાનથી વિલેપારમાં સ્થપાયેલ ડો. બાલાભાઈ નાણાવટી હોસ્પિટલ, જેમાં હજારે દરદીઓ સારવાર લે છે, તેમનું એક અને અદ્વિતીય સર્જન છે. આ હોસ્પિટલે ઝડપી પ્રગતિ કરી ઉત્તરોત્તર નોંધપાત્ર વિકાસ સાધે છે. - ઈ. સ. ૧૯૪૧-૪૨ માં અનાજની સખત અછતને લીધે મુંબઈ શહેરમાં એક ગંભીર કટોકટી સર્જાઈ હતી. જ્યારે સરકારે અનાજની વહેચણી પદ્ધતિ દાખલ કરેલી ન હતી ત્યારે અને દાણો શો જડતો ન હતો ત્યારે, શ્રી રતિભાઈ અને શ્રી સરલાબહેન નાણાવટીએ વિલેપારલેમાં સસ્તા અનાજની દુકાન ખોલાવી બહારગામથી મોટા પ્રમાણમાં ઘઉં, ચેખા, સાકર, ગ્યાસતેલ વગેરે મેળવીને નગરજનોને સંતોષકારક રીતે અને વ્યવસ્થાપૂર્વક વહેંચણી કરી હતી. તેની કદર કરીને ઈ. સ. ૧૯૪૩ માં વિલેપારલેના નાગરિકોએ એક જાહેર સભા ગોઠવી સદ્ગત શ્રી સર પુરુષોત્તમદાસ ઠાકુરદાસના શુભ હસ્તે શ્રી. રતિભાઈને માનપત્ર અર્પણ કર્યું હતું.
શ્રી. રતિભાઈ સાથે તેમના ધર્મપત્ની શ્રી. સરલાબહેન પણ સેવાભાવી અને વિદ્યાવ્યાસંગી છે. તેમણે ૧૫ મી ઓગસ્ટ ૧૯૪૯ના રિજ વિલેપારલેમાં “સરલાસર્જન” નામે એક સર્વદેશીય શિક્ષણ કેન્દ્રની
સ્થાપના કરી છે, જે તેમના અંગત પ્રયાસ અને જાતદેખરેખથી આજે એક આદર્શ શિક્ષણ સંસ્થા તરીકે કાર્ય કરી રહી છે. તેમણે આ કેળવણુકેન્દ્ર પાછળ એક સાધનસંપૂર્ણ સુન્દર મકાન માટે લાખો
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
રૂપિયાનું દાન દીધું છે. હમણાં સાતેક વર્ષ પહેલાં આ દંપતીએ પિતાના અગિયાર બંગલાના ૩૩ બ્લેકવાળી વિલેપારલેમાં સ્વામી વિવેકાનંદ રોડ ઉપર આવેલી સુરેશ કેલેની આખીયે પિતાના ટ્રસ્ટને ભેટ આપી દીધી છે, જેમાંથી આશરે સાઠ હજાર રૂપિયા જેટલી રકમની ઉપજ દર વર્ષે પબ્લિક ચેરિટીઝ માટે વપરાય છે. શારીરિક સ્વાર્થ માટે ડે. બાલાભાઈ નાણાવટી હોસ્પિટલ અને માનસિક કેળવણી માટે “સરલાસર્જન” એમ બે સંસ્થાઓ થાપીને માનવજીવનનાં બે મુખ્ય પાસાઓ પૂરા પાડ્યાં છે.
આ ઉપરાંત શ્રી રતિભાઈને આત્મોન્નતિ માટે પણ જાગૃતિ છે. એઓથી કેટલાંક વર્ષથી વિલેપારલેમાં વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘના પ્રમુખ છે. પૂર્વ વિલેપારલમાં આવેલા જૂના જૈન દેરાસરને જીર્ણોદ્ધાર કરાવી તાજેતરમાં એક ભવ્ય જિનાલય બનાવરાવ્યું છે, મધ્યમવર્ગની જૈન જનતા માટે સસ્તા ભાડાના બ્લેકસ બાંધવામાં આવ્યા, તેમાં પણ તેમને મહત્ત્વનો ફાળો છે. આ ઉપરાંત પશ્ચિમ પારલામાં પિતાના બંગલાની બાજૂએ એક વિશાળ લેટ તથા મોટી રકમનું દાન કરી, અંગત જહેમત ઉઠાવી તેઓશ્રીએ એક ભવ્ય, કલાભય, નૂતન જિનાલય બંધાવ્યું છે, જેનું નામ પિતાના માતા પિતાના નામથી મોતીમણિમંદિર રાખવામાં આવ્યું છે. - તેઓશ્રીનું અંગત જીવન સાદુ, નિયમિત અને નિર્બસની છે. સ્વભાવે સ્પષ્ટવકતા, નિખાલસ અને સહદયી છે, લીધેલું કામ કોઈપણ ભોગે સર્વોચ્ચ કક્ષાએ પૂરું પાડવાની નિશ્ચયલક્ષિતા એ એઓછીના જીવનસાફલ્યની ચાવી છે. ૭ર વર્ષની પ્રૌઢ વયે પણ તેમની કાર્યશીલતા કોઈપણ યુવાનને શરમાવે તેવી છે. અમે આ ગ્રંથ તેઓશ્રીને સમર્પણ કરીને કૃતાર્થતા અનુભવીએ છીએ.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રંથકાર અંગે બે બેલ લેખક : શ્રી મનસુખલાલ તારાચંદ મહેતા
ભારતના સુપ્રસિધ્ધ શતાવધાની પંડિતશ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહમાં અનેક શક્તિઓને સુમેળ થયેલ છે. ગમે તેવા અટપટા વિષયને ગ્રહણ કરવાની અદ્દભુત શક્તિ, અથાગ કાર્યશક્તિ અને અસાધારણ વ્યવસ્થાશક્તિ, એ તેમના વિશિષ્ટ ગુણે છે. આજે ચેસઠ વર્ષની ઉમરે પણ તેઓ એક યુવાનને શરમાવે તેવી રીતે કામ કરી રહ્યા છે, તે એમના આ પ્રકારના ગુણોને આભારી છે. વળી તેઓ પ્રબળ આશાવાદી છે અને અતિ દઢ મનોબળ ધરાવે છે, એટલે ગમે તેવાં કઠિન કાર્યો પણ સહેલાઈથી પાર પાડી શકે છે. - શ્રી ધીરજલાલભાઈને જન્મ સૌરાષ્ટ્ર-સુરેન્દ્રનગરની નજીક આવેલા દાણાવાડા ગામમાં તા. ૧૮ મી માર્ચ ૧૯૦૬ ના દિવસે થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ ટોકરશીભાઈ અને માતાનું નામ મણિબહેન. શ્રી ધીરજલાલભાઈની બાલ્યાવસ્થામાં જ પિતાનું મૃત્યુ થયું હતું અને તેમના માતા મણિબહેને માતા તથા પિતા બંનેની ફરજ અદા કરી હતી. સદ્દગત મણિબહેનની પુત્ર પ્રત્યેની મમતા, લાગણી અને પ્રેમ સંબંધમાં આજે પણ વાત કરતાં શ્રી ધીરજલાલભાઈની ચક્ષુઓમાં ઝળઝળિયાં આવી જાય છે. માતાએ એકના એક પુત્રને અત્યંત કઠણ હદય કરી, પિતાથી વિખૂટો પાડી, અભ્યાસ અર્થે અમદાવાદ શેઠ ચીમનલાલ
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
નગીનદાસ છાત્રાલયમાં મોકલ્યા. આ સંસ્થા દ્વારા તેમણે જ્ઞાન ઉપાર્જન કર્યું. શ્રી ધીરજલાલભાઈ આજે પણ આ સંસ્થા પ્રત્યે અનેરું મમત્વ ધરાવે છે અને તેના ભૂતપૂર્વ વિદ્યાર્થી સંઘના મંત્રી તરીકેની ફરજ ઘણી હોંશથી બજાવે છે. ' 'શ્રી ધીરજલાલભાઈ ગુજરાત વિદ્યાપીઠના “વિનીત' હોવા ઉપરાંત જે. જે. સ્કૂલ ઓફ આર્ટસની કેટલીક પરીક્ષાઓ આપી ચૂકેલા છે અને તેમણે દશ વર્ષ સુધી ચિત્રકારને વ્યવસાય કર્યા પછી લેખન-પ્રકાશન તરફ ઝુકાવેલું છે. - જીવનને પ્રારંભથી જ તેઓ સરસ્વતીના ઉપાસક બન્યા છે અને ગમે તેવા અટપટા સંયોગોમાં પણ તેમણે પિતાની એ ઉપાસના છેડી નથી. છેલ્લાં દશ વર્ષમાં તે તેમની આ ઉપાસના અતિ જવલંત બની છે અને તેણે હજાર લોકોનું ભારે આકર્ષણ કર્યું છે. તેમનું નિવાસસ્થાન એક ગૃહસ્થના રહેઠાણને બદલે સરસ્વતી માતાના મંદિર જેવું લાગે છે. જ્યારે તેમને મળવા જઈએ, ત્યારે તેઓ કંઈને કંઈ લખતા જ હોય, અને તેમની આજુબાજુ પુસ્તકોના ઢગલા ખડકાયેલા હોય. તેઓ ઘણીવાર કહે છે કે “પુસ્તકે એ મારા સાચા પ્રિયજન છે અને તેમની વચ્ચે રહેવાનું મને વધારે ગમે છે.” | સહજ સાહસિક્તા, પ્રવાસપ્રિયતા, કર્તવ્યપરાયણતા, દીર્ધદષ્ટિ અને સમાજસેવાના ગુણોને કારણે તેઓ અત્યંત લિોકપ્રિય બન્યા છે. ઈ. સ. ૧૯૨૪માં અઢાર વર્ષની વયે તેઓ ગુજરાત વિદ્યાપીઠના વિનીત થયા, ત્યારે તેમના
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
હસ્તક રહેલા શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ છાત્રાલયના પુસ્ત-' ક-સંગ્રહાલયમાંનાં ૧૬૦૦ જેટલાં પુસ્તકા તેમણે વાંચી લીધાં હતાં. અને તેમાં અજાયબી પમાડે એવું તત્ત્વ તેા એ હતું કે તે પુસ્તકાના ક્રમ અને રૂપરંગ વગેરે પણ તેમને બરાબર યાદ રહી ગયા હતા. ગાઢ અંધકારમાં પણ તેઓ એ પુસ્તકામાંના કોઇપણ પુસ્તકને બરાબર શેાધી આપતા અને આ માખતમાં તેમની વિધિસર પરીક્ષા થતાં તેમાં તે પૂરેપૂરા સફળ થયા હતા.
તેઓ શાળામાં અભ્યાસ કરતા, ત્યારથી જ તેમની લેખનપ્રવૃત્તિ શરૂ થઇ હતી. એ વખતે તેમણે ‘છાત્ર’ નામનું એક પાક્ષિક શરૂ કર્યું હતું. ત્યાર ખાદ જૈન યુવક’· જૈનજ્યાતિ’ ‘વિદ્યાથી’ ‘નવીદુનિયા’ વગેરે સામયિકાના સંપાદક અન્યા અને નાના મેાટા ગ્રંથાનું નિર્માણ કરી લેખકની પ્રસિદ્ધિ પામ્યા. આજે તે તેમની એ લેખનપ્રવૃત્તિ ખૂબજ આગળ વધી ગઈ છે અને તેએ ગુજરાતી ભાષાના એક સિદ્ધહસ્ત ઉત્તમ કોટિના લેખક ગણાય છે. અનેક સંસ્થાએએ તેમની એ કલાના લાભ લીધેલે છે.
લેખનપ્રવૃત્તિ દરમિયાન શ્રીમદ્ રાજચંદ્રનું જીવન લખતાં તેમને શતાવધાની થવાની પ્રખળ ઈચ્છા થઈ. ત્યારબાદ સને ૧૯૩૪ માં તેઓ કવિવર્ય શ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામીના શિષ્ય શતાવધાની મુનિશ્રી સતખાલજીનાં સંપ કમાં આવ્યા અને તેમની પાસેથી પ્રારંભિક માઢન મેળવી સ્વબળે આગળ વધ્યા. સને ૧૯૩૫ ના સપ્ટેમ્બરની ૨૦ મી તારીખે વીજાપુરના જૈન સ`ઘના આમત્રણથી તેઓ
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
વીજાપુર ગયા અને ત્યાં ઉપા. શ્રીસિદ્ધિમુનિજી, મુનિશ્રી હેમેન્દ્રસાગરજી વગેરે સખ્યાબંધ સાધુ-સાધ્વીએ તથા નાગરિકાની વિશાળ હાજરીમાં પૂરાં ૧૦૦ અવધાના સદ્ળતાપૂર્વક કરી બતાવ્યાં. શ્રી રામચંદ્ર જમનાદાસ અમીન ખી. એ., એલએલ. બી. આ સમારોહના અધ્યક્ષસ્થાને હતા. આ રીતે તેમણે સે। અવધાના કરી બતાવતાં વીજાપુરના શ્રીસ ંઘે તેમને સુવર્ણ ચંદ્રક સાથે ‘શતાવધાની' નું બિરુદ આપ્યુ. આજે તે તેએ ભારતના એક છેડાથી બીજા છેડા સુધી ‘શતાવધાની' તરીકે સુપ્રસિદ્ધ છે.
અવધાનની કલા સ્મરણશક્તિના અદ્દભુત નમૂનારૂપ હાઈ તે વિરલ વ્યક્તિઓને સાધ્ય હતી અને તેથી સામાન્ય જનતામાં આ વિદ્યા કેાઈ દૈવી સિદ્ધિ અથવા તેા કુદરતની અસાધારણ બક્ષીશ મનાતી હતી, પરંતુ શ્રી ધીરજલાલભાઇએ આ સામે પડકાર કરીને કહ્યું કે આ શક્તિ જેમ કુદરતી અક્ષીશ છે, તેમ નિયમિત અભ્યાસથી પણ સિદ્ધ થઈ શકે તેવી છે,' અને આટલુ કહીને બેસી ન રહેતાં તેમણે ‘સ્મરણુકલા’ નામનું એક પુસ્તક લખી તેમાં મરણશક્તિને લગતાં અનેક રહસ્યા ખુલ્લાં મૂકી દીધાં. સદ્ગત રમણલાલ વસંતલાલ દેસાઇએ આ મનનીય ગ્રંથની પ્રસ્તા વનામાં લખ્યું છે કે ‘આપણા દેશમાં વિદ્યા-કલાને ગુપ્ત રાખવાની એક પ્રથા પડી ગઇ છે. કાં તા કલાકાર ચાર અને છે, કાં કલાની આસપાસ ગૂઢ રહસ્યભર્યું વાતાવરણ ઉત્પન્ન કરી પેાતાની મહત્તા વધારવા મથે છે. આને
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
પરિણામે આપણી કેટલીયે કલાએ અને કેટલાયે હુન્નર નષ્ટપ્રાયઃ થઈ ગયા અને નાશ પામ્યા. પરંતુ શ્રી ધીરજ લાલભાઈ એ તેમ ન કરતાં પેાતાના અભ્યાસ અને પેાતાની તપશ્ચર્યાનાં ફૂલ આ ‘સ્મરણુકલા' નામના અપૂર્વ ગ્રંથમાં ગૂર્જર જનતા સમક્ષ ખુલ્લાં મૂકી દીધાં છે.’
શ્રી ધીરજલાલભાઇ પેાતાની આ વિદ્યાને ઉત્તરાત્તર વધારતા રહ્યા છે. આ॰ શ્રી કીર્તિ ચંદ્રસૂરિ, પ્રવક મુનિ શ્રી જયાનંદવિજયજી, મુનિશ્રી ધનરાજજી સ્વામી, મુનિશ્રી શ્રીચંદ્રજી સ્વામી તથા બીજા પણ અનેક સાધુ-સાધ્વીએ તથા ગૃહસ્થાએ તેમની પાસેથી આ વિષયનું શિક્ષણ મેળવી અવધાનપ્રયાગાની પરંપરા જાળવી રાખી છે અને તેથી લેાકસમૂહનું આ વિદ્યા તરફ નોંધપાત્ર આકષ ણુ થયેલુ છે.
અવધાનવિદ્યામાંથી તેમણે ગણિતસિદ્ધિના વિશિષ્ટ પ્રયાગ। નિર્માણ કર્યાં, તે એમની અસાધારણ પ્રતિભાને તે આભારી છે. આ પ્રયાગથી હજારા મનુષ્યા પ્રભાવિત થયા. છે અને તેમાં વિદ્વાના, પંડિતા, પત્રકારો તથા દેશનેતાઓના પણ સમાવેરા થાય છે. તેમણે ગણિતના વિષયમાં (૧) ગણિત-ચમત્કાર, (૨) ગણિત-રહસ્ય અને (૩) ગણિતસિદ્ધિ એ ત્રણ પુસ્તકા લખ્યાં છે અને તે ખૂબ લોકપ્રિય નીવડયાં છે.
તા. ૧૬-૧૦-૬૬ ના દિવસે અમદાવાદ ટાઉન હાલમાં ગુજરાત રાજ્યના પર્યંતપ્રધાન શ્રી હિતેન્દ્ર દેશાઈની અય્
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
ક્ષતામાં ગણિત-સિદ્ધિના પ્રયાગા બતાવતી વખતે ભારતના માજી નાયબ વડા પ્રધાન માનનીય શ્રી મેારારજી દેશાઇએ કહ્યું હતું કે ‘શ્રી ધીરજલાલભાઇની સિદ્ધિએ માટે ગુજરાત ગૌરવ લઈ શકે એમ છે. ગતિ એ અટપટુ' નથી, એ વાત શ્રી ધીરજલાલભાઇએ તેમના ગણિતગ્રંથા દ્વારા સિદ્ધ કરી બતાવ્યું છે. મેં ગણિતસિદ્ધિ ગ્રંથનું સમપ ણુ એટલા માટે જ સ્વીકાર્યુ છે કે એ નિમિત્તે હું તેમના પ્રત્યેના સદ્ભાવ વ્યકત કરી શકું.
,,
એક સાહિત્યકાર તરીકે શ્રી ધીરજલાલભાઈની સિદ્ધિ અજોડ છે. તેમણે નાનાં-મોટાં લગભગ ૩૫૦ પુસ્તકો લખ્યાં છે અને તેની પ્રસિદ્ધ થયેલી કુલ નકàાને આંકડા વીશ લાખથી પણ વધુ છે. આ પુસ્તકો તેમણે વિધવિધ વિષયા પર લખ્યાં છે. તેમાં ભારતના મહાન પુરુષાનાં જીવનચરિત્રો, પ્રવાસવર્ણન, માનસવિજ્ઞાન, શિલ્પ-સ્થાપત્ય, ગણિત, કશેારકથાઓ, તેમજ મંત્ર-તંત્ર અને જૈન ધર્મ વિષયક ગ્ર ંથા મુખ્ય છે.જૈન ધર્મ શાસ્ત્રો તેમજ ઇતિહાસના તેઓ ઊડા અભ્યાસી છે અને તેમનાં લખેલાં કેટલાંક પુસ્તકો જૈન પાઠશાળાએામાં પાઠય પુસ્તકા તરીકે સ્વીકારવામાં આવ્યાં છે.
વીર
જૈન ધર્મીવિષયક સાહિત્યમાં તેમણે લખેલ જીવવચાર-પ્રકાશિકા, નવતત્ત્વદીપિકા, જિનેપાસના, વચનામૃત, જૈન ધર્માંસાર અને શ્રી પ્રતિક્રમણુસૂત્ર-પ્રખેાધ ટીકાના ત્રણ ભાગે માટે ભારતને સમગ્ર જૈન સમાજ ુરડુંમેશ શ્રી ધીરજલાલભાઇના ઋણી રહેશે. પ્રોાયટીકાના
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
ત્રણ ગ્રંથ શ્રી ધીરજલાલભાઈના જીવનની મોટામાં મોટી - સફળતા છે અને તેમના આ ગ્રંથે ભારતના સમગ્ર જૈન સમાજ માટે એક વારસારૂપ છે. તેમનો “વીરવચનામૃત ” ગ્રંથ બૌદ્ધ ધર્મશાસ્ત્રના ધમ્મપદ જેજ જેન ધર્મશાસ્ત્રોને અપૂર્વ ગ્રંથ છે અને તેનું હિંદી તેમજ અંગ્રેજી ભાષાંતર થયું છે. આ ગ્રંથના અંગ્રેજી ભાષાંતરને યુરોપના દેશમાં પણ સારો આવકાર મળ્યો છે.
મંત્ર અને તંત્રની ગૂઢ સાધનાનું વૈજ્ઞાનિક અન્વેષણ ભારતીય સાધનાકમને એક અતિ મહત્વને વિષય છે. મહર્ષિ પતંજલિએ તેમના યોગસૂત્રમાં કહ્યું છે કે “મંત્ર એવા નામથી ઓળખાતા કેટલાક એવા પવિત્ર શબ્દો છે કે જે બતાવેલા વિધિ પ્રમાણે તેમનું ઉચ્ચારણ કરવામાં આવે તે તેમના દ્વારા આશ્ચર્યકારક શક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે.” શ્રી ધીરજલાલભાઈએ ઉપાસના અને મંત્ર-તંત્ર વિદ્યાની બાબતમાં વિપુલ સાહિત્ય લખ્યું છે, તે એમને આ વિષયને ઊંડે અભ્યાસ દર્શાવે છે. “મંત્રવિજ્ઞાન” “મંત્રચિન્તામણિ મંત્રદિવાકર” “નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ “મહાપ્રાભાવિક ઉવસગ્ગહરં સ્તોત્ર અને તાજેતરમાં પ્રગટ થતું “હોંકારકલ્પતરુ' પુસ્તક ભારતીય મંત્રવિદ્યાની અલૌકિક સિદ્ધિ પર પૂર્ણ પ્રકાશ પાડે છે.
ગુજરાતના વિજાપુર જૈન સંઘે શ્રી. ધીરજલાલ ભાઈને “શતાવધાનીનું બિરૂદ અને સુવર્ણચંદ્રક આપ્યા. મુંબઈની મહાન મિજલસમાં મેયરના હાથે તેમને સાહિત્ય
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
-વારિધિની પદવી અપાઈ સુરતના સંઘે તેમને ગણિત દિનમણિની પદવી આપી તેમનું અપૂર્વ સન્માન કર્યું. શ્રી મહાકેશલ જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંઘે તેમને વિદ્યાભૂષણની પદવી આપી છે અને અખિલ ભારત અચલગચ્છીય જૈન ચતુર્વિધ સંઘસંમેલને તેમના જ્ઞાન અને ચારિત્રને અનુરૂપ એવી અધ્યાત્મવિશારદ'ની પદવી આપી કૃતાર્થતા અનુભવી છે.
તા. ૧૯–૧૦–૬ના બીરલા માતુશ્રી સભાગાર મુંબઈમાં ઉદ્યોગપતિઓ અને શાહ સોદાગર, સાહિત્યકરે અને પંડિતજનો તેમજ ભિન્ન ભિન્ન ક્ષેત્રે કામ કરતી અગ્રગણ્ય વ્યક્તિઓની બનેલી એકત્તર મહાનુભાવોની સમિતિના ઉપક્રમે શ્રી ધીરજલાલભાઈનું અપૂર્વ સન્માન કરવામાં આવ્યું હતું. આ સમિતિના સ્વાગતાધ્યક્ષ શ્રી. જયંતિલાલ રતનચંદ શાહ હતા. સમારંભનું પ્રમુખસ્થાન દિલ્હીથી ખાસ પધારેલા શ્રી. રુદ્રદેવ ત્રિપાઠીએ શેભાવ્યું હતું, ત્યારે આ સમારંભના અતિથિવિશેષ તરીકે મહારાષ્ટ્ર રાજ્ય વિધાનસભાના માનનીય સ્પીકર શ્રી. ભારદે પધાર્યા હતા.
આ પ્રસંગે ભારતના જુદા જુદા પ્રાંતના ૫૭ સુપ્રસિદ્ધ વિદ્વાનો દ્વારા તેમને અભિનંદન પત્ર તેમજ “સર
સ્વતી વરદપુત્ર” અને “મંત્રમનીષીની પદવીઓ અપ. વાની વિધિ કરવામાં આવી હતી. આવું અપૂર્વ માન મેળવનાર શ્રી. ધીરજલાલભાઈ સૌથી પ્રથમ ગુજરાતી છે,
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
જે તેમની વિદ્વત્તા તેમજ લેાકપ્રિયતાના સરસ ખ્યાલ આપે છે.
આ સમારભને સફળતા ઈચ્છતા તેમજ શ્રી. ધીરજલાલભાઈના જ્ઞાન અને શક્તિની પ્રશંસા કરતા ભારત ભરમાંથી અનેક સંદેશાઓ મળ્યા હતા, જેમાં માનનીય રાષ્ટ્રપતિ, માનનીય ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ શ્રી. રાધાકૃષ્ણન, શ્રી. ત્રિગુણસેન, માનનીય પ્રધાન શ્રી. કે. કે. શાહ, માજી ડીફેન્સ મીનીસ્ટર શ્રી. કૃષ્ણ મેનન, મહારાષ્ટ્રના સત રાજ્યપાલ ડા. ચેરિયન, મહારાષ્ટ્ર રાજ્યના મુખ્યમંત્રી શ્રી. વી. પી. નાયક, મહારાષ્ટ્ર રાજ્યના મહેસુલમંત્રી શ્રી. દેસાઈ, ગ્રામ્યવિકાસખાતાના મંત્રી શ્રી. પી. જી. ખેર, શિક્ષણમંત્રી શ્રી. મધુકર ચૌધરી, દારૂબંધી ખાતાના મંત્રી શ્રી. ભાનુશંકર યાજ્ઞિક, સુપ્રસિદ્ધ સાહિત્યકાર શ્રી. કનૈયાલાલ માણેકલાલ મુનશી, શ્રી. ભેાગીલાલ સાંડેસરા, શ્રી. રામપ્રસાદ બક્ષી, પંડિત રત્ન શ્રી. લાલચંદ્ર ભગવાન ગાંધી, શેઠ ચી. ન. વિદ્યા વિહારના સંચાલક શ્રી. ઈન્દુશ્રીમતી બહેન ચીમનલાલ શેઠ, ગુજરાત રાજ્યના શિક્ષણમત્રી શ્રી. ગેારધનદાસ ચાખાવાલા, શ્રી. રવિશ’કર રાવળ, શ્રી. સ્નેહરશ્મિ, શ્રી. ઉછર`ગભાઈ ઢેબર, રીઝવ બેંકના ડેપ્યુટી ગવર્નર શ્રી. અરાસકર, માજી સર સેનાપતિ શ્રી. કરીઅપ્પા, શ્રી પદમપત સિંઘાણી, શેઠશ્રી અરવિંદ મફતલાલ, શ્રી લાલચંદ હીરાચંદ, શ્રી. ખાભુભાઈ ચીનાઈ શ્રી. કમલનયન અજાજ, શ્રી. પ્રવિણચંદ્ર ડી. ગાંધી, અને શેઠશ્રી માણેકલાલ ચુનીલાલના સંદેશાઓ
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
મુખ્ય હતા, અનેક સંસ્થાઓએ આ પ્રસંગને અનુલક્ષી શુભેચ્છા દર્શાવતા પેાતાના સંદેશાઓ મોકલાવ્યા હતા.
આ ઉપરાંત પ. પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયઅમૃત સૂરીશ્વરજી, પ. પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયધમ સૂરીશ્વરજી, પ. પૂ. આચાર્ય શ્રી કીર્તિ'ચ ંદ્રસૂરિજી, પ. પૂ. આગમપ્રભાકર મુનિરાજશ્રી પુણ્યવિજયજી, સાહિત્યકલારત્ન પૂ. મુનિ મહારાજ શ્રી યશેાવિજયજી, પ. પૂ. મુનિરાજશ્રી પદ્મ સાગરજી, પ. પૂ. મુનિશ્રી પૂર્ણ ભદ્રવિજયજી મહારાજ આદિએ પણ ધ લાભ સાથે શુભેચ્છાઓ પાઠવી હતી અને શ્રી. ધીરજલાલભાઇની આધ્યાત્મિક શક્તિઓના પ્રતિદિન વિકાસ થતા રહે તથા શાસનસેવામાં ઉપયાગ થતા રહે, એવી શુભેચ્છા પ્રકટ કરી હતી.
છેલ્લાં ત્રણ વર્ષોંમાં શ્રી ધીરજલાલભાઈ એ મુબઇ, અમદાવાદ, સુરત તેમજ અન્ય સ્થળાએ ગણિતસિદ્ધિ તથા માનસવિદ્યાના અદ્ભૂત પ્રયાગા કરી બતાવી જાહેર પ્રજામાં જમ્મર આકણુ જમાવ્યું છે અને આવા પ્રયાગાથી માનવમાં રહેલી અદ્ભુત અને અનંત શક્તિએ વિષેનુ ભાન લેાકેાને કરાવ્યું છે.
અંતમાં શતાવધાની, સાહિત્યવારિધિ, ગણિતદિનમણિ, વિદ્યાભ્રષણ, અધ્યાત્મવિશારદ, સરસ્વતીવરદપુત્ર, મંત્રમનિષી પંડિત શ્રી ધીરજલાલભાઈ શતાયુ થાય, તેમજ દી કાળ પંત ભારતની જનતાને તેમની સાહિત્ય તથા અન્ય ક્ષેત્રની સેવાને અનુપમ લાભ આપ્યા કરે, એવી પરમાત્માને પ્રાથના કરી વિરમું છું.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
શતાવધાની પં. શ્રી ધીરજલાલ શાહનું
વિશાળ સાહિત્ય–સર્જન ચરિત્રસાહિત્ય
૧ થી ૯૨ વિદ્યાથી–વાચનમાળાની પુસ્તિકાઓ પ્રવાસવર્ણન
૯૩-કુદરત અને કલાધામમાં વીસ દિવસ ૯૪–અચલરાજ આબૂ
૯૫-પાવાગઢને પ્રવાસ ગણિત
૯૬–કોયડાસંગ્રહ ભાગ-૧ ૯૭–, ,, ભાગ-૨ ૯૮-ગણિત–ચમત્કાર ૯૯-ગણિત-રહસ્ય ૧૦૦-ગણિત-સિદ્ધિ માનવિજ્ઞાન
૧૦૧–સ્મરણકલા
૧૦૨–સંક૯૫સિદ્ધિ સામાન્ય વિજ્ઞાન
૧૦૩–રમૂજી ટુચકા ૧૦૪–આલમની અજાયબી ૧૦૫–વિમાની હૂમલો અને તેમાંથી બચવાના ઉપાયો કશોરકથાઓ ૧૦ થી ૧૧૦ કુમારગ્રંથમાળામાં પ્રકાશિત.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્ય
શિલ્પ-સ્થાપત્ય ૧૧૩–સુરાનાં ગુફામંદિર
૧૧૧-અજંતાનેા યાત્રી (ખંડકાવ્ય) સંસ્કૃત અનુવાદ થયેલા છે. ૧૧૨-જલમંદિર પાવાપુરી (ખંડકાવ્ય)
સંકલન
૧૧૪–શ્રી વીર–વચનામૃત
જૈનધર્મ વિષયક
નાટક
૧૧૫ થી ૩૦૮
(હિંદી અને અંગ્રેજી અનુવાદ થયેલ છે.)
२२
પ્રકીર્ણ
૩૦૯–સતી નાંતી (ત્રિઅંકી) ૩૧૦–શ્રી શાલિભદ્ર
,,
૩૧૧-તપવિચાર ૩૧૨–દક્ષિણમાં દિવ્ય પ્રકાશ ૩૧૩ થી ૩૪૧ ચરિત્રાદિ
મત્ર તથા આધ્યાત્મિક સાહિત્ય ૩૪૨-મંત્રવિજ્ઞાન
૩૪૩-મંત્રચિંતામણિ ૩૪૪–નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
૩૪૫-મહાપ્રાભાવિક ઉવસગ્ગહરં સ્તાત્ર ૩૪૬-મંત્રદિવાકર
૩૪૭–હી કારકલ્પતરુ યાને જૈન ધર્મના દિવ્ય પ્રકાશ
આમાંનાં ૧૪ થી ૧૫ પુસ્તકા મળે છે. બીજાં અપ્રાપ્ય છે.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
ess
વિષયાનુક્રમ
પુરાવચન....પ. પૂ. આ. શ્રી વિજયધમ ર ધર
સૂરીશ્વરજી મ
પાનુ
૨૫
૩
૧૭
૨૮
४७
૫૮
૧ પ્રારંભિક વક્તવ્ય ૨ વિશ્વના એક શ્રેષ્ઠ ધર્મ
૩ સિદ્ધાંતસાર
૪ મત્ર અને ખીજાક્ષરા
૫ આરાધકની ચેાગ્યતા ૬ આરાધનાનાં મુખ્ય અંગે
७७
૯૭
૧૧૧
૭ જૈન મંત્રના ચમત્કાર ૮ હોંકારકલ્પ ૯ હોંકારવિદ્યાસ્તવન ૧૦ માયામીજ રહસ્ય
૨૧૪
૨૬૨
૧૧ હી કાર અંગે વિશેષ જ્ઞાતવ્ય
૨૮૬
હોકાર-તત્ત્વ-વિમર્શી....... ડૉ. રુદ્રદેવ ત્રિપાઠી ર૯૩
વિજ્ઞાપન
૩૦૮
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
» રી* નમ:
પુરવચન अहं मन्त्रं महामन्त्रं, स्मारं स्मारं स्मरापहम् । रहस्यं मन्त्रतन्त्रस्य, वक्ष्ये किश्चिद् यथाश्रुतम् ॥१॥
જીવ સંસારમાં જુદી જુદી ગતિમાં પરિભ્રમણ કરતાં કરતાં પ્રબલ પુણ્યદયે માનવજીવન પ્રાપ્ત કરે છે. આ માનવજીવન અઢીદ્વીપની બહાર મળતું નથી. અઢીદ્વીપમાં ઉત્પન્ન થતા માનના ક્ષેત્રને આશ્રયીને ૧૦૧ પ્રકાર છે. તેમાં ૮૬ પ્રકારના માનને કોઈ વ્યવહારનાં વળગણ હેતાં નથી. બાકી રહેલાં ૧૫ ક્ષેત્રોમાંનાં દશ ક્ષેત્રોમાં સમયને દશમો ભાગ જ વ્યવહારને એગ્ય હોય છે ને ૫ ક્ષેત્રમાં સદાકાળ વ્યવહાર ચાલુ હોય છે.
વ્યવહાર કરતા મનુષ્યના વ્યવહારના મુખ્ય બે ભાગ છેઃ એક સાંસારિક અને બીજા ધાર્મિક. એ બન્ને પ્રકારના વ્યવહારને સિદ્ધ કરવા માટે માન પોતપોતાને મળેલી સાધન-સામગ્રી અને સમાજને ઉપયોગ કરે છે. આ સાધનસામગ્રીમાં માત્ર એ એક સુન્દર, સબળ અને શીઘકાર્યસાધક સાધન છે. એને ઉપગ વ્યવહારમાં થતો આવ્યો છે અને થાય છે.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
શ્રી ઋષભદેવ પરમાત્માએ સમજાવેલ વ્યવહાર અને ધમ આજ સુધી આ ભરતક્ષેત્રમાં ચાલુ છે. કાળબળને કારણે એમાં અનેક મિશ્રણા થયા કર્યાં છે, પણ મૂળભૂત તા એ જ રહેલ છે. જ્યારથી એ વ્યવહાર અને ધમ શરૂ થયા, ત્યારથી મંત્રનું ખળ પણ આ ભરતક્ષેત્રમાં શરૂ થયું છે ને આજે પણ વિદ્યમાન છે.
વિશ્વમાં અનેક પદાર્થોં પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. દરેક પદાર્થોમાં જુદી જુદી અનેક શક્તિએ છે. એ શક્તિએ સમજવી, એને પ્રકટ કરવી અને ઉપયાગમાં લેવી; પછી એ ઉપયેાગ સવળા હાય કે અવળેા, પણ આ સર્વ જગમાં ચાલ્યા જ કરે છે. આ પાર્શ્વમાં શબ્દ પણ એક પદ્મા છે. એ શબ્દમાં ઘણી ઘણી શક્તિઓ રહેલી છે, એ સ્પષ્ટ અનુભવાતી હકીકત છે. જો શબ્દ ન હેાય તા વિશ્વના કેટકેટલા વ્યવહારા અટકી પડે, એ કલ્પના કરવા જેવુ' છે. જેમ પીપરને ૬૪ પ્રહર સુધી સતત ધૂંટવામાં આવે તે તેમાં વિશિષ્ટ સામર્થ્ય પ્રકટ થાય છે, તેમ શબ્દનું મનન કરવામાં આવે તે તેમાં પણ વિશિષ્ટ સામર્થ્ય પ્રકટ થાય છે. એ સામર્થ્ય જેમાં પ્રકટ થયું છે, એવા શબ્દને મત્ર કહેવામાં આવે છે.
આ મંત્ર સ્વય' કાર્ય સિદ્ધ કરવા સમર્થ છે. જયારે કેટલાક મત્રાનાં કાર્યાં તે તે મત્રો સાથે સ'કળાયેલા દેવતાએ કરી આપે છે. મત્ર અને વિદ્યા આમ તે એક જ છે, પણ જેમ મનુષ્યરૂપે સમાન હાવા છતાં સ્ત્રી–
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
પુરુષ એવા વિભાગ પડે છે અને એ પછી તેમાં અવાન્તર્ પણ ભેદરેખાએ રહે છે, એજ પ્રમાણે મંત્ર અને વિદ્યાનું છે. જેઓ આ મંત્રશક્તિના સ્વીકાર નથી કરતા તેઆ વિશ્વની એક મહાશક્તિથી મળતા લાભથી વંચિત રહે છે. એઆને અંગે તેા કશું જ કહેવાપણુ' નથી. પણ જેએ આ મંત્રશક્તિમાં વિશ્વાસ ધરાવે છે સારા એવા વિશ્વાસ ધરાવે છે, તેઓ પણ અનેક નાનાં મોટાં ખાધક કારણાસર અને વિશિષ્ટ સાધન-સામગ્રીને અભાવે એ શક્તિના લાભેાથી વચિત રહે છે.
દવાના જેમ અનેક પ્રકારા છે, તેમ મંત્રના પણ અનેક પ્રકારો છે. સમજ્યા વગર એમને એમ દવા ખાવાથી ગેરલાભ થાય છે, તેમ સમજ્યા વગર એમને એમ મંત્ર જપવાથી પણ ગેરલાભ થાય છે.
મત્રના મુખ્ય બે પ્રકારો છેઃ એક ઉગ્ર અને બીજો સૌમ્ય. ઉગ્ર મંત્ર લાભ તા આપે જ, પણ ભૂલ થાય તે ભારે પણ એટલેા જ પડી જાય છે. જ્યારે સૌમ્ય મત્ર લાભ આપે અને ભૂલ થાય તા તે સુધારવાની તક પણ આપે. એટલે સૌમ્ય મંત્રમાં સવિશેષ સાવધ રહેવુ જરૂરી છે. મંત્રશક્તિ પ્રકટ કરવાના એ માગ છેઃ એક સાધના અને બીજી આરાધના. સાધના એ સીધા ચડાણ જેવા કઠિન અને ટૂંકા માર્ગ છે, જ્યારે આરાધના એ સરલ છતાં લાંબે માર્ગ છે. ઘણી વખત પૂરી તૈયારી વગર
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮:
કાર્યની ઉતાવળવાળા આત્માઓ સાધનાના માર્ગે જાય છે ને પછડાય છે. એટલે એ માર્ગે જનારે ઘણે ઘણે વિચાર કરીને પગલું ભરવા જેવું છે. મંત્રને વય સાથે. પણ સારો સંબંધ છે. અમુક મંત્રો અમુક વય પછી જ લાભ આપે છે. સામાન્ય રીતે સ્વકાર્ય માટે પગભર થયેલા છ જ મંત્ર માટે યોગ્ય વયના ગણાય છે, એટલે બાળક અને સગીર વયના મંત્ર માટે એગ્ય નથી.
જેમ જુદાં જુદાં કાર્યો માટે જુદા જુદા પ્રકારના. મનુષ્ય સમર્થ બને છે, તેમ મંત્ર માટે એવું જ છે. અમુક મંત્ર બ્રાહ્મણને સિદ્ધ થાય છે, તો અમુક મંત્રો. ક્ષત્રિયને સિદ્ધ થાય છે. અમુક મંત્રે વૈશ્યને વશ રહે છે, તે અમુક મંત્ર શૂદ્રને સ્વાધીન બને છે. સાંયે જાતિઓ માટે સાંકર્યો મંત્ર પણ છે.
" આમ એગ્ય વય અને એગ્ય જાતિવાળાએ મંત્ર લેવા માટે સર્વ પ્રથમ એગ્ય ગુરુ પાસે વિધિપૂર્વક મંત્ર ગ્રહણ કરે. ઘણા જ આ અંગે સમજણ ધરાવતા નથી અને પુસ્તકોમાં તે તે મંત્રો અને તેનું ફળ વાંચીને ગણવાનું શરૂ કરી દે છે. પરિણામે મંત્ર ફળતો નથી–પણ વિપરીત ફળ આપે છે. મંત્ર એ મહાસંપત્તિ છે અને તેની માલિકી ગ્ય ગુરુની છે. એટલે ગુરુની રજા સિવાય મંત્રને ઉપયોગ કરવાથી મંત્રની ચોરી કર્યાને દોષ લાગે છે.
; ''
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરુ પાસેથી મંત્ર ગ્રહણ કરવામાં બીજી કેટલીક કાળજીએ તે રાખવાની હોય છે, પણ એક મુખ્ય વાત એ લક્ષ્યમાં રહેવી જોઈએ કે ગુરુને પ્રસન્ન કરીને મંત્ર મેળવવ-પણ પરાણે નહિ. ગુરુએ પ્રસન્નતાપૂર્વક આપેલ મંત્ર યથાર્થ ફળ આપે છે. બલાત્ લીધેલ મંત્ર ફળ પણ બલાત આપે છે. આ અંગેની એક વાત જાણવા જેવી છે.
રામકૃષ્ણ પરમહંસ એક મંત્ર ગણતા હતા. એ મંત્ર તેમને આગ હતો. કોઈને તેઓ તે કહેતા નહિ કે આપતા નહિ. તેમનો એક અનન્ય ભક્ત હતો. એ ભક્ત સામાન્ય ન હતો, પણ ઠીકઠીક ગણતા એક રાજ્યને સ્વામી હતા–રાજા હતા. વખત જતાં પરમહંસના કોઈ ચેલાએ રાજાને કહ્યું કે તમે સ્વામીજી પાસે તેઓ જે મંત્ર ગણે છે–તેની માગણી કરે. રાજાએ માગણી કરી. હસીને પરમહંસે કહ્યું કે ભાઈ ! તારે એ ઉપગી નથી. સામાન્ય રીતે માનવસ્વભાવ આવા પ્રસંગે આગ્રહ પર ચડી જાય છે. પરમહંસ જે મંત્ર ગણતા હતા, તે મંત્ર બીજા પાસેથી ઘણા પ્રયત્ન રાજાએ મેળવ્યું અને તેને જાપ કરવાનું શરૂ કરી દીધું. સ્વામીજીને એ વાતની ખબર પડી. અવસરે રાજાને ગ્ય બેધપાઠ આપવાનું તેમણે વિચાર્યું. સ્વામીજી અવાર-નવાર રાજાને આવાસે જતાઆવતા. ત્યાં તેમને ખૂબ ચગ્ય વિવેક જળવાતે. એક પ્રસંગે તેઓ રાજાને ત્યાં ગયા. ત્યાં આત્મીય થોડા
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
જનાના મેળે જામ્યા હતા. પ્રસ'ગ જોઈ ને સ્વામીજીએ રાજાને કહ્યુ કે ‘પ્રધાનજીને કહેા કે–અમુક ભાઇને એ ધેાલ મારવાનુ' અમુક ભાઈ ને કહે.' રાજાએ પ્રધાનને સ્વામીજીના કહ્યા પ્રમાણે કહ્યુ' અને પ્રધાને તે ભાઈ ને અમુક ભાઈ ને એ ધેાલ મારવા જણાવ્યું, પણ ધેાલ મારવાને બદલે પેલા ભાઇ હસી પડયા ને ધેાલ મારી નહિ. આમ બે–ત્રણ વખત કહેવા છતાં, ધેાલ મારવાનુ કા પત્યું નહિ. પછીથી સ્વામીજીએ રાજને કહ્યું કે-તમે પેલા ભાઇને ધેાલ મારવાનુ. એ ભાઈ ને કહેા. રાજાએ એકજ વખત કહ્યું ને તે ભાઈ એ પેલા ભાઈ ને ધેાલ મારી દીધી. પ્રસંગ સમજાવવા માટે હતા. વાતનેા મમ ખેાલતાં-સ્વામીજીએ કહ્યું કે જે શબ્દો ત્રણ ત્રણ વખત ખેાલવા છતાં અધિકાર નહિ હૈાવાને કારણે પ્રધાનની અસર ન થઈ–ને આપ અધિકૃત હેાવાથી એકજ વખત ખેલ્યા ને અસર થઈ—એવુ' મંત્ર માટે છે. અધિકાર વગરના માણસ ગમે તેવા જોરદાર મંત્રને જપ્યા કરે, એથી કાંઈ વળતું નથી. રાજા સ્વામીજીના પગમાં પડયા ને પેાતાની ભૂલ માટે માફી માંગી. આ હકીકત એટલા માટે છે કે કોઇ પણ મંત્ર યાગ્ય ગુરુ પાસેથી લીધા વગર એમને એમ ગણવા નહિ.
મંત્રમાર્ગ માં પગરણ માંડનારે દૃઢ નિર્ણય કરવા કે આ મામાં સદાચાર, સંયમ અને તપ વગર નહિ ચાલે. એ મૂડી વગરના માણસે આ પથના પથિક થવાની
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
કશી જરૂર નથી. ઘણા માણસા આ અંગે ભૂલ કરીને હેરાન થયા છે. ઉપરના ત્રણ જેની પાસે હૈય છે, તે એકાગ્ર ખની શકે છે, સ્થિર રહી શકે છે, પ્રલેાલનામાં ફસાતા નથી.
ઘણી વખત ઘણા માણસે એવુ' પૂછતા હોય છે કે જાપ અમે કરીએ ને તપ વગેરે ખીજા કરે તે ચાલે કે નહિ ? પણ આ તે દવા કાઇ પીવે અને પથ્ય કોઇ પાળીને સાજો થાય એના જેવી વાત છે. જેમ જુદાં જુદાં કાર્યા માટે જુદા જુદા પ્રકારના મનુષ્યા સમથ અને છે, તેમ મત્ર માટે એવુ જ છે. મંત્ર અંગે આવસ્યક કેટલીક હકીકતા ટૂંકમાં કહી. ખાકી શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ કે જેમણે આ અંગેનાં ચાર-પાંચ પુસ્તક લખ્યાં છે, તેમાં મંત્રની વાતા વિસ્તારથી ઘણી છે.
ભૂતકાળમાં મંત્રશક્તિની જાગૃત વાતા ઘણી ઘણી જાણવા મળે છે. હીનસત્ત્વ જીવે ને ભૌતિક વાસનાએએ જોર કર્યુ, એટલે છેલ્લા બે-ત્રણ સૈકાથી મંત્રયુગ આથમતે આવ્યો છે. હવે તેણે પુનઃ પ્રતિષ્ઠાપન કરવાની અગત્ય ઊભી થઈ છે.
લુપ્ત થયેલા અને લુપ્ત થતાં આમ્નાયા શ્રમપૂર્વક શોધી કાઢવા જોઇએ. એ માટે વ્યવસ્થિત થાડી ચાગ્ય વ્યક્તિએએ અરસપરસ સુમેળ કેળવીને વિચારણા—બારાધના અને સાધના કરવી જોઈએ. વર્તમાન વિશ્વ એવા
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
ભયકર વટાળમાં અટવાઈ ગયુ` છે કે તેને તેમાંથી ઉગારવાનું પ્રળ સાધન આ મત્રશક્તિ છે.
પ્રસ્તુત હીં’કારકલ્પતરુ યાને જૈનધમ ના દ્વિવ્ય પ્રકાશ અગિયાર પ્રકરણમાં લખાયેલ મહત્ત્વના ગ્રન્થ છે. હીં’કાર એ મત્રોમાં પ્રધાન સ્થાન ધરાવતું ખીજ છે. એ અંગે તલસ્પશી અનેક હકીકતા આ ગ્રન્થમાં છે. હ્રીંકાર અંગે એક આવશ્યક વાત એ છે કે-એના ઉપયાગ દ્વિધા થાય છે. એ ખીજ સૌમ્ય પણ છે અને ઉગ્ર પણ છે. એટલે એ ખીજની સ્વતંત્ર સાધના કે આરાધના કરનારે વધુ સાવધ રહેવુ' જરૂરી છે. એ ઉપખીજરૂપે તા ઘણાં સાથે મળી જાય છે.
ભાઈ ધીરજલાલે સુંદર રસવતી જેવી આ ગ્રન્થાવલિ તૈયાર કરી છે, તેના સ્વાદ લઈ પાચન કરીને ભવ્યાત્માએ પુષ્ટ અને, એ જ અભિલાષા.
हकारबीजेन दृढस्थितिर्यो - ऽनुवाररीकारपरिष्कृतात्मा । शिवं फलं दातुमुदारभावः, कल्पद्रुकल्पो जयतादसौ ह्रीं ॥
તા. ૨૦-૧-૧૯૭૦
વિજયરન્થરસૂરિ
પોષ સુઢિ–૧૩ શ્રી અમૃત પુણ્યાય જ્ઞાનશાળા. મ’ગળવાર. શ્રી કેસરીયાજી વીરપર'પરા મ`દિરની બાજુમાં,
પાલીતાણા.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકારકલ્પતરુ
ચાને જૈન ધર્મને દિવ્ય પ્રકાશ
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકારમયી દૈવી શ્રીપદ્માવતી
ક
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 1 ] પ્રાર'ભિક વક્તવ્ય
૮ મંત્રના આરાધનથી આધ્યાત્મિક વિકાસ સાધી શકાય છે, મનની શક્તિઓના વિકાસ કરી શકાય છે, શરીરને નીરોગી તથા સ્વસ્થ રાખી શકાય છે અને જીવનવ્યવહારમાં જે મુશ્કેલીઓ ઊભી થતી હેાય, તેનું નિવારણ પણ કરી શકાય છે, ’ આવેા સ`સ્કાર સતત શાસ્ત્રાધ્યયન તથા દીર્ઘ અનુભવ પછી અમારા મન પર પડયો છે અને તેથી જ છેલ્લાં ચાર-પાંચ વર્ષથી અમે મંત્રવિષયક સાહિત્યનુ વિવિધ રીતે સર્જન-પ્રકાશન કરી રહ્યા છીએ.
અમારું આ સાહિત્ય પ્રમાણભૂત અને, પ્રતીતિજનક નીવડે અને એક વિશ્વસ્ત માઢકનું કામ કરે, તે માટે અમે પૂરતી કાળજી રાખી છે તથા તેમાં શ્રુતિ એટલે શાસ્ત્રવચનેા, યુક્તિ એટલે દલીલેા તથા અનુભૂતિ એટલે સાધકોને થયેલા અનુભવાનું યથાથ વષઁન કરેલુ છે. તેમાં અમારા પેાતાના અનુભવાના સાર પણ આવી જાય છે.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકારકલ્પતરૂ
અમારું આ સાહિત્યસર્જન-પ્રકાશન બે ભાગમાં વહેંચાયેલું છે. તેમને એક ભાગ સર્વોપયોગી છે અને તેમાં અત્યાર સુધીમાં ત્રણ ગ્રંથ પ્રકટ થવા પામ્યા છે : (૧) મંત્રવિજ્ઞાન, (૨) મંત્રચિંતામણિ અને (૩) મંત્રદિવાકર. આ ગ્રંથોમાં મંત્રની વ્યાખ્યાથી માંડીને સાધના–સિદ્ધિ સુધીનાં સર્વ અંગોની તલસ્પર્શી મીમાંસા કરવામાં આવી છે, કેટલાક મહત્વપૂર્ણ પ્રયોગ દર્શાવવામાં આવ્યા છે તથા ઉપગી મંત્રસંગ્રહ પણ રજૂ કર્યો છે. પરિણામે આ ત્રણેય ગ્રંથો લેકપ્રિય બન્યા છે અને મંત્રવિજ્ઞાનની બીજી આવૃત્તિ પ્રકટ થવા પામી છે. મંત્રના વિષયમાં રસ ધરાવનારે આ ત્રણેય ગ્રંથોનું સાદ્યત અવલોકન કરી લેવું આવશ્યક છે.
અમારા મંત્રવિષયક સાહિત્યસર્જન–પ્રકાશનને બીજે ભાગ જૈન મંત્રવાદને સ્પર્શે છે. તેમાં અત્યાર સુધીમાં બે ગ્રંથે પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે : (૧) નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ અને (૨) મહાપ્રાભાવિક ઉવસગ્ગહર સ્તોત્ર યાને જૈન મંત્રવાદની જયગાથા. તેમાં નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિની બીજી આવૃત્તિ પ્રસિદ્ધ થઈ છે અને તેની લગભગ બધી નકલો ખલાસ થવા આવી છે, તે પરથી તેની લોકપ્રિયતા સમજી શકાશે.
આ ગ્રંથમાં નમસ્કારમંત્રના અપૂર્વ મહિમા ઉપરાંત તેનું અર્થગૌરવ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે, તેની સાધના– આરાધના પર વિસ્તૃત પ્રકાશ પાડવામાં આવ્યો છે અને
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રારંભિક વક્તવ્ય
તેમાંથી ઉદ્ભવેલી અનેક વિદ્યાએ તથા મંત્રોના પરિચય પણ આપવામાં આવ્યો છે. વિશેષમાં નમસ્કારમત્રને લગતી કેટલીક સજ્ઝાયા તથા કેટલાક છંદો-ગીતા-સુભાષિત આપ્યા છે, પ`ચપદની અનાનુપૂર્વી રજૂ કરી છે અને છેવટે શ્રી સિદ્ધસેનાચાર્ય વિરચિત શ્રીનમસ્કાર–માહા
ત્મ્યને પૂરો ભાવાનુવાદ આપી ગ્રંથની પૂર્ણાહુતિ કરી છે. વળી આ ગ્રં’થના પ્રારંભમાં પ. પૂ. સાહિત્ય-કલા–રત્ન મુનિરાજશ્રી યશેશવિજયજી મહારાજે લખેલી વિશઃ— વિસ્તૃત પ્રસ્તાવનાનું અનુસંધાન કરતાં આ ગ્રંથના ગૌરવમાં અનેકગણા વધારો થયેલે છે.
પ
અમને જણાવતાં આન થાય છે કે આ ગ્રંથનુ વાંચન-મનન કરતાં અનેક આત્માઓની સશયાત્મક અવસ્થા દૂર થઇ છે અને તેએ પૂરેપૂરા શ્રદ્ધાન્વિત બનીને નમસ્કારમંત્રની નિત્ય-નિયમિત આરાધના કરવા લાગ્યા છે. કેટલાકે તેા આ વિષયના ખાસ વર્ગો ચાજી પદ્ધતિસરની તાલીમ આપવાની હિમાયત પણ કરી છે. ટૂંકમાં આ ગ્રંથનું સર્જન-પ્રકાશન કરવાનું પરિણામ ઘણું સુદર આવ્યુ છે. અને તે આ પ્રકારના વિશેષ સાહિત્યસર્જન-પ્રકાશન માટે ઉત્તેજક નીવડયુ' છે.
શ્રુતસ્થવિર શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીએ પુરુષાદાનીય શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની સ્તુતિરૂપે રચેલુ' ઉવસગ્ગહર' સ્નેાત્ર મહા પ્રાભાવિક છે, એ વાત તા જૈન સંધમાં ઘણા કાળથી જાણીતી છે અને તેથી જ લાખેા ભાવિકો પ્રતિ
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીં‘કારકલ્પતરુ
દિન તેની નિયમિત ગણના કરી રહ્યા છે. વળી આ સ્તેાત્ર પર વૃત્તિ આઢિ કેટલુંક સાહિત્ય રચાયેલું છે, તે ઘણુ' મહત્ત્વનુ' છે અને તેની ગાથાઓ પરત્વે જે મત્રો તથા યંત્રો પ્રચલિત છે, તે પણ શ્રદ્ધા-શુદ્ધિપૂર્વક આરાધવા જેવા છે. વિશેષમાં આ સ્તાવના નવ ગાથાના, તેર ગાથાના, સત્તર ગાથાના, એકવીશ ગાથાના તથા સત્તાવીશ ગાથાના પાઠા પ્રાપ્ત થાય છે અને કેટલાયે ભાવિકો તેનું અત્યંત શ્રદ્ધાપૂર્વક નિત્ય સ્મરણ કરે છે, એટલે તેના અથ વગેરે પર પ્રકાશ પાડવા જેવા છે. આ બધી પરિસ્થિતિ લક્ષ્યમાં રાખીને અમે ‘ મહા પ્રાભાવિક ઉવસગ્ગહરસ્તાત્ર' નામના ગ્રંથની રચના કરી છે અને તેમાં જૈન મત્રવાદની ઉપયોગિતા તથા તેના ઇતિહાસ આદિ પર ચેાગ્ય વિવેચન કરી તેને જૈન મત્રવાદની જયગાથા ' એવું અપરનામ આપેલુ છે.
(
આ ગ્રંથ પણ પ. પૂ. સાહિત્ય-કલા-રત્ન મુનિરાજ શ્રી યજ્ઞેાવિજયજી મહારાજની મનનીય પ્રસ્તાવનાથી અલંકૃત છે.
જૈન સંઘે આ ગ્રંથના સુંદર સત્કાર કર્યો છે અને તેના મનન-પરિશીલનમાંથી નવી જ ચેતના અનુભવી છે. વિશેષ આનંદ્મની વાત તો એ છે કે અમે પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં ઉવસગ્ગહર સ્તાવના જે ચમત્કારિક અનુભવાતુ. વન કર્યું' છે, તેવા જ ચમત્કારિક અનુભવા તેના આરાધકોને થવા લાગ્યા છે અને તેની આરાધના વિસ્તાર પામી
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રારંભિક વક્તવ્ય
રહી છે. આ ગ્રંથ સર્વ જિજ્ઞાસુજનોએ પુનઃ પુનઃ વાંચવા -વિચારવા જેવું છે, એમ કહીએ તો અત્યુક્તિ નથી. ' '
કેટલાક એમ માને છે કે યોગ અને મંત્રનો વિષય જૈન ધર્મમાં પાછળથી દાખલ થયે, અર્થાત્ તે જૈન ધર્મની મૂળ વસ્તુ નથી, પરંતુ આ મંતવ્ય બ્રાંત છે, નિરાધાર છે. સત્ય હકીક્ત એ છે કે જૈન ધર્મ એગપ્રધાન છે અને ગસિદ્ધિમાં જ સાધુજીવનની સાર્થકતા માનનારો છે. જૈન મહર્ષિઓએ ટંકશાળી વચનમાં કહ્યું છે કે જે યોગસાધના કરતો નથી, તેને ધ્યાનસિદ્ધિ થતી નથી; જેને ધ્યાનસિદ્ધિ થતી નથી, તેને કેવલજ્ઞાન થતું નથી; અને જેને કેવલજ્ઞાન થતું નથી, તેને મુક્તિ, મોક્ષ કે પરમપદને લાભ મળી શકતું નથી.
શ્રીભદ્રબાહસ્વામીએ આવશ્યક નિર્યુક્તિમાં જણવ્યું છે કે “નિવાળા નો ગઠ્ઠા ન હૃત્તિ સામૂળોજેઓ નિર્વાણ સાધક યોગની સાધના કરે છે, તેઓ સાધુ કહેવાય છે. આનો અર્થ એ છે કે જ્યાં ગસાધના છે, યોગાભ્યાસ છે, ત્યાં જ સાધુતા છે. જ્યાં યોગસાધના નથી, યેગને અભ્યાસ નથી, ત્યાં સાધુતા નથી. અલબત્ત, આ ગાભ્યાસ નિર્વાણ પ્રાપ્તિ એટલે મુક્તિ, મોક્ષ કે પરમપદ મેળવવાના હેતુથી કરવાનું છે.
શ્રી માનતુંગસૂરિજીએ ભક્તામરસ્તેત્રમાં શ્રી આદીશ્વર પ્રભુને ગ જાણનાર ગીશ્વર તરીકે બિરદાવ્યા
છે કે
જ્યાં
નથી, એવા છે ત્યાં જ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીં કારકલ્પતરુ છે અને શ્રી જિનભદ્રગણિક્ષમાશ્રમણે ધ્યાનશતકનું મંગલાચરણ કરતાં ચરમ તી કર શ્રી મહાવીર સ્વામીને ચેાગીશ્વર તરીકે વંદના કરી છે. આ રીતે બીજા પણ અનેક આચાર્યોએ શ્રી જિનેશ્વરદેવાને યાગકુશલ, ચેાગપાર'ગત, ચેાગીન્દ્ર વગેરે નામેાથી સોધ્યા છે, એટલે યોગસાધના કે ચેાગાભ્યાસ એ જૈન જીવનનું એક મહત્ત્વપૂર્ણ અંગ છે, એમાં કાઈ શકા નથી.
ચાગના મૂળ અર્થ જોડાણ છે, એટલે જે ક્રિયા કે જે ધર્મ વ્યાપાર મનુષ્યને પરમાત્મપદનુ જોડાણ કરી આપે, તેને ચેાગ સમજવાના છે. કાયાને આસનથી સ્થિર કરવી, વાણીને મૌન વડે સ્થિર કરવી અને ચિત્તવૃત્તિને ધ્યાન વડે સ્થિર કરવી, એ આ ચે!ગનું મુખ્ય સ્વરૂપ છે અને તે ઝાળેળ મોળ જ્ઞાળ વગેરે આ વચનાથી વ્યક્ત થાય છે.
ચતુર્થાંશપૂ ધર શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામી મહાપ્રાણધ્યાનની સિદ્ધિ માટે નેપાળની તળેટીમાં રહ્યા હતા, એ હકીકત શાસ્ત્રોમાં સ્પષ્ટાક્ષરે નોંધાયેલી છે. વળી શ્રી હરિભદ્રસૂરિ, શ્રી હેમચ'દ્રાચાય વગે૨ે મહાપુરુષાએ યોગના વિષયમાં સ્વતંત્ર ગ્રંથેાની રચના કરી છે, તે એમ બતાવે છે કે જૈન ધર્મ યાગને ખૂબ મહત્ત્વ આપનારો છે અને તેના વડે જીવનનું અંતિમ લક્ષ્ય સાધી શકાય છે, એમ માનનારા છે.
જૈન શાસ્ત્રોમાં તથા જૈન સાહિત્યમાં અનેક સ્થળે
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રારંભિક વક્તવ્ય
૯
6
મુનિચર્યાનું વર્ણન આવે છે, ત્યાં એમ જણાવ્યુ છે કે તેઓ કાયાત્સગ કરીને ધ્યાનમાં ઊભા રહ્યા.' તા કાયાત્સગ અવસ્થાના સ્વીકાર કરીને ધ્યાનમાં ઉભા રહેવું, એ શું ચેાગસાધના નથી ?
આજે તા કાયાત્સગ અંગે આપણી સમજ છેક જ વિકૃત થઇ ગઈ છે અને જે રીતે તેનું આચરણ કરી રહ્યા છીએ, તે કોઇ પણ સુરને ખેઢ પમાડવા સિવાય રહે તેમ નથી. કાયાત્મના શાસ્રીય સ્વરૂપ વિષે અમે શ્રી પ્રતિક્રમણત્ર-પ્રાધટીકાના પ્રથમ ભાગમાં તસ્સ ઉત્તરીસૂત્ર 'ના વિવેચન પ્રસંગે જે વર્ણન કરેલું છે, તે જિજ્ઞાસુજનાએ અવશ્ય ોઈ જવું. તેનાથી કાચાત્સંગની મહત્તા સમજાશે અને તેના સ્વરૂપનો પણ સ્પષ્ટ ખ્યાલ આવી જશે.
,
હવે મત્ર પર આવીએ. અનુભવી પુરુષાએ કહ્યુ છે કે ‘ ન મન્ત્ર વિના યોગો-એટલે કે મંત્રનુ' આલઅન લીધા વિના યાગ સિદ્ધ થતા નથી. ' અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તો મ`ત્રસાધના–મત્રારાધના એ યોગસાધનાના એક ભાગ છે અને તેથી જ જૈન મે તેને સ્વીકાર કરેલા છે. જેએ યાગચતુષ્ટયમાં માને છે, એટલે કે ચેાગના ચાર પ્રકારો હાવાનુ' મતથ્ય ધરાવે છે, તે મંત્રસાધનાને પ્રથમ પ્રકારને ચેાગ માને છે અને હઠ, લય તથા રાજને તે પછીનાં સ્થાન આપે છે.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
હોંકારકલપતરુ
જૈન શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે “કાલ અનાદિ છે, જીવ અનાદિ છે, અને જૈન ધર્મ પણ અનાદિ છે. જ્યારથી જૈન ધર્મ છે, ત્યારથી નમસ્કારમંત્ર ભવ્ય વડે ભણાતે આવ્યા છે. આનો અર્થ એ છે કે જેન ધર્મમાં મંત્રની સાધના-આરાધના અનાદિ કાળથી થતી આવી છે. તે કોઈના અનુકરણરૂપે પાછળથી દાખલ થયેલી નથી.
જૈન શાસ્ત્રોએ આઠ પ્રકારના પ્રભાવકો માનેલા છે, તેમાં મંત્રસિદ્ધિને ખાસ સ્થાન આપેલું છે. તે એમ બતાવે છે કે પૂર્વકાળમાં જૈનાચાર્યો-જૈન મુનિઓ મંત્રની ખાસ આરાધના કરતા અને તેમાં સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરીને, સમય આવ્ય, શાસનની પ્રભાવના નિમિત્તે તેનો ઉપયોગ કરતા. જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ તેની સાક્ષી પૂરે છે.
ચૌદ પૂર્વે આજે વિદ્યમાન નથી, પરંતુ તેનું જે વર્ણન જૈન શાસ્ત્રો દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે, તે પરથી જાણ શકાય છે કે તેમાં દશમું પૂર્વ વિદ્યાપ્રવાદ નામનું હતું અને તેમાં અનેક પ્રકારની વિદ્યાઓ તથા અનેક પ્રકારના મંત્રોને સામ્નાય સંગ્રહ હતો. જે જૈન સંઘમાં વિદ્યાસાધના–મંત્રસાધના પ્રચલિત ન હોય તો આવે સંગ્રહ થાય શી રીતે? તાત્પર્ય કે જેન સંઘમાં મંત્રસાધના–મંત્રારાધના ઘણા પ્રાચીન કાળથી ચાલી આવે છે, એ એક નિર્વિવાદ હકીકત છે. ઉક્ત બે ગ્રંથોના સર્જન-પ્રકાશન પછી અમે હવે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાર‘ભિક વક્તવ્ય
હીકારકલ્પતરુ ’ નામના ત્રીજો ગ્રંથ જિજ્ઞાસુજનોના કરકમલમાં મૂકી રહ્યા છીએ. આશા છે કે આ ગ્રંથ પણ પૂના એ ગ્રંથા જેવા જ લેાકપ્રિય નીવડશે અને અનેકના કલ્યાણનું નિમિત્ત બનશે.
*
૧૧.
પૂર્વ ‘મત્રચિ ંતામણિ ’ ગ્રંથમાં અમે કારની જેમ હોંકાર વિષે પણ એક ખંડ રચેલા છે અને તેમાં જૈન ધર્માંની હોંકાર-ઉપાસના અંગે ખાસ પ્રકરણ લખેલુ છે. પરંતુ હોંકારનું માહાત્મ્ય જોતાં હોં'કારનુ` સામર્થ્ય જોતાં તેના વિષે એક સ્વતંત્ર ગ્રંથ નિર્માણ કરવા જોઈ એ, એવી પ્રેરણા અમારા અતરમાં થવા લાગી અને તે દિનપ્રતિદિન ખલવત્તર થતી ચાલી; તેમાંથી ગ્રંથરચનાના આરંભ થયા અને તે આગળ વધવા લાગ્યા. પરંતુ આ કા કિન હતુ. ખાસ કરીને તે અંગે પ્રમાણભૂત માહિતી મેળવવામાં ઘણી કિડનાઈના અનુભવ થતા હતા; પરતુ દૃઢ સંકલ્પ અને પુરુષાના ચેાગે આ બધી કઠિનાઈએને એળગી ગયા અને ધારેલા સમયે, ધારેલી રીતે આ ગ્રંથની રચના પૂર્ણ થઈ, તેથી અમને આનંદ થાય, અમારા હૃદયમાં હષ પ્રકટે, એ સ્વાભાવિક છે.
હોંકાર અત્ય ́ત પ્રભાવશાળી મંત્રખીજ છે અને તેની આરાધના કરવાથી સકલ મનોરથાની સિદ્ધિ થાય છે, એટલે તે કલ્પતરુની ઉપમા પામેલેા છે. વળી તેમાં ચેાવીશ તીર્થંકરા, પંચપરમેષ્ઠી તથા સર્વ તીર્થાની સ્થાપના
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
હો કારકલ્પતરુ
હાવાથી આજ સુધીમાં અનેક સાધકાએ તેની આરાધના કરીને પેાતાનાં જીવન ધન્ય બનાવેલાં છે. વર્તમાનકાળે પણ તેની ઉત્કૃષ્ટ ભાવે આરાધના કરનારા કેટલાક મુનિરાજો તથા મુમુક્ષુ વિદ્યમાન છે. અમે પણ તેની આરાધનાના કેટલેાક આન માણ્યા છે.
હોંકારની આરાધના કરતાં અમારી માનસિક સ્થિતિ વિચિત્ર થઈ ગઈ' એવા હેવાલે! પણ અમને મળ્યા છે, પરંતુ તેનાં ખરાં કારણેા બીજા જ હતાં, એમ કહીએ તેા અનુચિત નથી. હોંકારની આરાધના યથાવિધિ કરવામાં આવે તે તેનાથી લાભ જ થાય છે, કેાઈ જાતનું નુકશાન થતું નથી, એવી અમારી દૃઢ પ્રતીતિ છે અને તે જ કારણે આ વસ્તુ જિજ્ઞાસુજનેની સમક્ષ ધરી
રહ્યા છીએ.
આ ગ્રંથના પ્રારંભમાં વિશ્વના શ્રેષ્ઠ ધર્મ' અને ‘ સિદ્ધાંતસાર ’ નામનાં એ પ્રકરણેા લખ્યાં છે, તે પરથી પાકાને જૈન ધર્મની પ્રાચીનતા, શ્રેષ્ઠતા તથા ઉદારતાના ખ્યાલ આવશે અને તેના પ્રત્યે બહુમાન જાગૃત થતાં તેનું અનુસરણ કરવાની ભાવના ઉત્પન્ન થશે. તે પછી ત્રણ પ્રકરણા દ્વારા મંત્રશાસ્ત્રની મૂળ ભૂમિકા સમજાવવામાં આવી છે અને ત્યારબાદ શ્રી જિનપ્રભસૂરિજી મહારાજનું 'કું ચિરત્ર આપી જૈન મન્ત્રા દ્વારા કેવા ચમત્કારા નીપજાવી શકાય છે, એ હકીક્ત રજૂ કરી છે.
6
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રારંભિક વક્તવ્ય
૧૩ઃ
ત્યાર પછી શ્રી જિનપ્રભસૂરિજીકૃત હોંકારકલ્પ ઉપર શબ્દાર્થ તથા ભાવાર્થ સાથે સવિસ્તર વિવેચન કર્યું છે અને એ રીતે એક નવી જ ટીકા નિર્માણ કરી છે. તેમાં ઘણું સાધનોનો ઉપયોગ કર્યો છે અને કેટલાક અર્થોની સંગતિ કરવા માટે ધ્યાનની પ્રક્રિયાને ખાસ આધાર લે પડ્યો છે. તે પછી “શ્રી હોંકારવિદ્યાસ્તવન” તથા “માયાબીજ રહસ્ય” નામની કૃતિઓ ઉપર પણ ઉપરની ઢબે જ વિવેચન કર્યું છે અને હોંકારની આરાધના પર બને તેટલે. પ્રકાશ પાડયો છે.
છેવટે હોંકાર અંગે એક સર્વોપયોગી લેખ આપીને. ગ્રંથની પૂર્ણાહુતિ કરી છે.
થોડા વખત પહેલાં એક મહાનુભાવે અમને કહ્યું : હવે તો વિજ્ઞાનયુગ ચાલે છે. તેમાં મંત્રારાધના જેવી જરી–પુરાણું વસ્તુને આગળ કરવાનો અર્થ છે?” અમે, કહ્યું: “આજે વિજ્ઞાનયુગ ચાલે છે, એ વાત સાચી, પણ તેણે માનવજાતિને સુખ અને શાંતિ આપવાને બદલે દુઃખ અને ભયની ભેટ ધરી છે અને તેથી સર્વત્ર એક પ્રકારને વિષાદ છવાઈ ગયો છે. પરિણામે લોકો તેમાંથી છૂટવાના ઉપાય શોધી રહ્યા છે, પણ તેમાં તેઓ જોઈએ તેવા સફલ થયા નથી, થતા નથી. અમને લાગે છે કે આ જગતમાં એક અધ્યાત્મવાદ જ એવો છે કે જે લોકોને આ સ્થિતિમાંથી ઉગારી શકે અને મંત્રારાધના તેમાં ઘણે.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૧૪
હોંકારકલ્પતરુ અગત્યનો ભાગ ભજવી શકે એમ છે. તેથી જ અમે મંત્રશાસ્ત્ર પર–મંત્રવિદ્યાપાર બને તેટલે પ્રકાશ પાડી રહ્યા છીએ. વળી અનુભવે અમારી ખાતરી થઈ છે કે આ વસ્તુ મનુષ્યને જેટલું સુખ અને જેટલી શાંતિ આપી શકે છે, તેટલું સુખ અને તેટલી શાંતિ બીજી કોઈ વસ્તુ આપી શકે એમ નથી. વિજ્ઞાન પ્રેરિત ભૌતિકવાદમાં તે એ સામર્થ્ય જ નથી કે તે મનુષ્યને કદી પણ પરમ શાંતિની ભેટ કરી શકે. ભૌતિકવાદ જેમ આગળ વધતો જાય છે, તેમ મનુષ્યની ભેગલાલસા વધતી જાય છે અને તે છેવટે એમને એવી સ્થિતિમાં મૂકી દે છે કે જ્યાં રોગ, શેક અને દુઃખની દૈત્યલીલા પિતાને પિશાચી પંજે પ્રસારી રહેલી છે.
મંત્રારાધના પુરાણું છે એ વાત સાચી, પણ એક વસ્તુ પુરાણી હોય, તેથી જ નિંદ્ય કે અગ્રાહ્ય ઠરતી નથી. તે માનવજાતિને કેટલી ઉપયોગી છે? કેટલી હિતાવહ છે? તે જોવાનું છે. વળી કાલના અનેક કુટિલ પ્રહારો આવી ગયા, છતાં મંત્રારાધના પોતાનું સ્થાન ટકાવી રહી છે, તેથી એ વસ્તુ સિદ્ધ થાય છે કે તેને પાયે સત્ય સિદ્ધાંતો પર સ્થાપિત થયેલે છે.”
અમારો આ વિસ્તૃત ખુલાસો સાંભળી તેઓ વિચા૨માં પડી ગયા, પણ થોડી જ વારમાં સ્વસ્થ થઈને પ્રશ્ન કરવા લાગ્યાઃ “શું આ યુગમાં મેગે ફલદાયી થાય છે ખરા?”
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રારંભિક વક્તવ્ય
૧૫ અમે કહ્યું: “મંત્રે ભૂતકાળમાં ફલદાયી થતા હતા, આજે પણ થાય છે અને ભવિષ્યમાં પણ થશે. મંત્રની શક્તિ કોઈએ હણી નાખી નથી. કે એ શક્તિને હણ નાખવાને દાવો કરતું હોય તે એ દાવે પિકળ છે. પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ વગેરે જેમ પિતપોતાને ધર્મ બજાવી રહ્યા છે, તેમ મંત્રે પણ પિતાને ધર્મ બજાવી રહ્યા છે, એટલે કે જેઓ તેની યથાર્થપણે આરાધના કરે છે, તેમને તે અવશ્ય ફલદાયી થાય છે. અમે તેના અનેક દાખલાઓ નજરે નિહાળ્યા છે, તેથી અમારી આ પ્રકારની માન્યતા બંધાઈ છે અને તેને ફેરવવાનું કોઈ કારણ હજી સુધી અમને મળ્યું નથી.
અમારો આ ઉત્તર સાંભળીને પેલા મહાનુભાવે કહ્યું : તો આ વસ્તુ વિચારવા જેવી ખરી !'
અમે કહ્યું : “માત્ર વિચારવા જેવી નહિ, પણ અમલમાં મૂકવા જેવી પણ ખરી.”
અમારે વાર્તાલાપ અહીં પૂરો થયે અને તે પિલા મહાનુભાવ પર ખૂબ ઊંડી છાપ પાડતો ગયે. કહેવાની ભાગ્યે જ જરૂર છે કે થોડા જ દિવસમાં તેમણે એક અનુભવીની દેખરેખ નીચે મંત્રની આરાધના શરૂ કરી અને તેનું પરિણામ ઘણું સુંદર આવ્યું.
આજે મંત્રની ફલદાયતા વિષે જે બૂમ ઉડી રહી છે, તેનું ખરૂં કારણ એ છે કે આપણું અંતર જોઈએ
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
હો કારકલ્પતરુ
શરીર અને
તેવુ અને તેટલુ' શ્રદ્ધાવાન નથી, આપણુ મન જોઈ એ તેવુ' અને તેટલું શુદ્ધ નથી અને આપણે આરાધનાની જે વિધિએને અનુસરી રહ્યા છીએ, તે એક યા બીજા પ્રકારની ખામીવાળી છે. જો આ વસ્તુસ્થિતિ સુધરી જાય તે મંત્રારાધનાનું યથાર્થ ફળ મળવા લાગે અને તે આપણા અભ્યુદયના માર્ગ મોકળા કરી આપે.
પ્રારંભિક વક્તવ્યમાં આથી વિશેષ શુ' કહીએ ?
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨ ]
વિશ્વના એક શ્રેષ્ઠ ધર્મ
જૈન મહિષ એ સજ્ઞ અને સદશી હતા; વળી અનંત શક્તિથી વિભૂષિત હતા. તેમની એ શક્તિની કોઈ તુલના કરી શકે એમ ન હતુ, એટલે તેએ પરમપુરુષ કે પુરુષાત્તમ કહેવાયા. તેમણે પેાતાને પ્રાપ્ત થયેલા દ્વિવ્ય પ્રકાશથી લેાકાલેાકનુ સવ સ્વરૂપ જાણી લીધું હતું અને પ્રાણીમાત્રનું હિત થાય, એવા ધા ઉપદેશ આપ્યા હતા, જે આજે જૈનધમ તરીકે વિખ્યાત છે.
*
જિનાને અ ંત કહેવામાં આવે છે, એટલે તે આહુતધર્મના અપરનામથી ઓળખાયા અને નિગ્ર થ શ્રમણેાની મુખ્યતાએ નિગ્રંથસપ્રદાય તરીકે પણ ખ્યાતિ પામ્યેા. વળી તે અહિંસાને પ્રાધાન્ય આપનાર * લેાક અને અલેક, તે લેાકાલેાક.
૨
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
હો કારક પતરુ કહેવાયા, દયા—દ્યાનની વિશેષ
હાવાથી અહિં સાધ પ્રવૃત્તિને કારણે દયાધમ કરીકે વિખ્યાત થયા અને વીતરાગદેવની પૂજાને કારણે વીતરાગધર્મનુ બિરુદ પામ્યા.
જૈન ધર્મ” જ્ઞેય, હેય અને ઉપાદેયના વિવેકવાળી અતિ ઉચ્ચ કોટિના તત્ત્વજ્ઞાનની પ્રરૂપણા કરી છે તા ચેગ અને મત્રને લગતી અનેક પ્રકારની આરાધનાએ પણ ખતાવી છે કે જેનું અનુસરણ કરવાથી મનુષ્ય પરમા તથા વ્યવહાર અનેની સિદ્ધિ કરી શકે છે. વિશેષમાં તેણે સાહિત્ય, સ્થાપત્ય, શિલ્પ, વૈદક, જ્યોતિષ, નિમિત્તશાસ્ત્ર વગેરેમાં જે ફાળેા આપ્યા છે, તે નોંધપાત્ર છે અને ભારતીય સ’સ્કૃતિને ઘણું ગૌરવ આપે એવા છે; તેથી જ અમે જૈન ધર્મને વિશ્વના એક શ્રેષ્ઠ ધમ માનીએ છીએ અને તેનુ અધ્યયન-અધ્યાપન તથા તેની આરાધના કરવામાં જીવનની કૃતાતા લેખીએ છીએ.
ભારતના એક સમર્થ પડિત મહામહે।પાધ્યાય ડા, સતીશચંદ્ર વિદ્યાભૂષણે કહ્યું છે કે—
'If India stands unique in the world for the Spiritual and Philosophical developements, no one will deny that the credit belongs to the Jains no less than to the Brahmins and the Buddhists1'
1. Jain Gazette, 1914, P. 35.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વના એક શ્રેષ્ઠ ધર્મ
૧૯
~એ વાતના કાઈપણ ઈનકાર કરશે નહિ કે ભારતવષ પેાતાના આધ્યાત્મિક અને તાત્ત્વિક વિકાસ માટે જગતમાં અગ્રસ્થાન ભાગવે છે, તેના યશ બ્રાહ્મણેા અને બૌદ્ધો કરતાં જૈનોને જરા પણ એ નથી. ’
મદ્રાસના એક વખતના પંત પ્રધાન પી. એસ. કુમારસ્વામી રાજાએ કહ્યુ` છે કે · The country is
ever indebted to the Cult of Jainism, because of the rich Cultural heritage it has conffered on us. ૨ -જૈન ધમે જે સમૃદ્ધ સાંસ્કૃતિક વારસા આપ્યા છે, તે માટે આ દેશ તેના સદાને માટે ઋણી રહેશે. '
પ્રસિદ્ધ વિચારક અને વિદ્વાન્સર સન્મુખ ચેટ્ટીએ તા એથી પણ આગળ વધીને કહ્યું છે કે It is beyond my capacity to say anything about the greatness of the Jain religion. I have read sufficiently to warrant my saying that the contribution which the Jains have made to Indian Culture is something uuique. I personally believe that if only Jainism had kept its hold firmly in India, we would peheaps had more united India and certainly a grerter India than today.−જૈન ધર્મની મહત્તા વિષે કંઈ પણ કહેવું, તે મારી શક્તિ બહારનું છે. મેં મારા એ વિધાનને પુષ્ટ ૨. સને ૧૯૪૯ ના ડીસેમ્બરની ૨૪ મી તારીખે મદ્રાસમાં જૈન કોન્ફરન્સનું ઉદ્ઘાટન કરતાં અપાયેલા ભાષણમાંથી.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
હોંકારકલ્પતરુ કરવા માટે પુષ્કળ વાંચ્યું છે કે જૈન ધર્મે ભારતીય સંસ્કૃતિમાં આપેલે ફાળો ખરેખર અદ્ભુત છે. હું અંગત રીતે એમ માનું છું કે ભારત પર જે માત્ર જૈન ધર્મનું જ વર્ચસ્વ મજબૂત રહ્યું હોત, તે આપણને આજના ભારત કરતાં વધારે સંગઠિત અને વધારે વિસ્તૃત ભારત મળ્યું હોત.”
અઢારમી સદીના અંત ભાગમાં યુરોપિયન વિદ્વાનાએ ભારતના ઈતિહાસની સંકલન કરવા માંડી, ત્યારે તેમણે ઉપરછલાં અધ્યયનથી એમ જાહેર કર્યું કે જેના ધર્મ એ વૈદિક ધર્મને એક ભાગ છે અથવા તો બૌદ્ધ ધમની શાખા છે; પરંતુ આ વિધાન બ્રાંત હતું અને તેનું નિવારણ થતાં વાર લાગી નહિ. જર્મનીના સુપ્રસિદ્ધ વિદ્વાન ડે, હર્મન યાકેબીએ જેન અને બૌદ્ધ શાસ્ત્રોને અભ્યાસ કરીને જાહેર કર્યું કે-“Let me assert my" conviction that Jainism is an original system, quite distinct and independent from, all others and that, therefore, it is of great importance for the study of philosophical thought and religious life in ancient India.- H27715221dfa rollવવા દે કે જૈન ધર્મ એ મૂળ ધર્મ છે, બીજા બધા ધર્મોથી તદ્દન નિરાળ તથા સ્વતંત્ર છે અને તેથી તે પ્રાચીન ભારતના તાત્વિક વિચાર અને ધાર્મિક જીવનને અભ્યાસ કરવા માટે અતિ ઉપયોગી છે.'
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વને એક શ્રેષ્ઠ ધર્મ
૨૧ - ઈ. સ. ૧૮૯૮ માં ડે. હેલેએ એક પત્ય પરિષના અધ્યક્ષસ્થાનેથી ઉદ્ઘોષણા કરી કે With, however, our present knowledge of the Jains and their sacred literature, it is not difficult to prove that Jainism is far from being an offshoot of Buddhism or Brahmanism, was one of the earliest home religions of India.-આપણે જૈન અને તેમના પવિત્ર સાહિત્ય વિષે હાલમાં જે જ્ઞાન ધરાવીએ છીએ, તેથી એ વસ્તુ પુરવાર કરવી જરાયે અઘરી નથી કે જૈન ધર્મ એ બૌદ્ધ ધર્મ કે બ્રાહ્મણધર્મની એક શાખા તે ન જ હતો, પણ ભારતના પ્રાચીન મૂળ ધર્મોમાં એક હતો.”
ફ્રેંચ વિદ્વાન ડો. ગેરિનેએ પણ ઘણા અભ્યાસ પછી એ અભિપ્રાય ઉચ્ચાર્યો કે “Jainism is very original, independent and systematic doctrine. જૈન ધર્મ ઘણે પ્રાચીન છે, સ્વતંત્ર છે અને યુક્તિમત સિદ્ધાંતરૂપ છે.”
જૈન ધર્મની પ્રાચીનતા અને સ્વતંત્રતા બાબત આજે વિદ્વાનોમાં કોઈ વિવાદ નથી. ભારતના મહામાત્ય પંડિત જવાહરલાલ નહેરૂએ તેમના “ડીસ્કવરી ઓફ ઇન્ડિયા” નામના સુપ્રસિદ્ધ પુસ્તકમાં કહ્યું છે કે (પૃ. ૬૩), Buddhism and Jainism were certainly not Hinduism or even the Vedic Dharma, yet they
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨ :
હોંકારકલ્પતરું arese in India and were integral part of Indian life, Culture and Philosophy–બૌદ્ધ ધર્મ અને જેના ધર્મ એ ખરેખર હિંદુધમી ન હતા અને વૈદિક ધર્મને માનનારા પણ ન હતા; છતાં તે ભારતમાં ઉદ્દભવ્યા અને ભારતીય જીવન, સંસ્કૃતિ તથા તત્ત્વજ્ઞાનને એક મહત્ત્વનો ભાગ બની ગયા.”
ઈ.સ. પૂર્વે છઠ્ઠી સદીનો સમય જગતના ઇતિહાસનો એક નોંધપાત્ર સમય ગણી શકાય એવે છે, કારણ કે એ વખતે ચીનમાં લાઓત્સ (Lao-tsu) તથા કેન્ફયુસિયસ (Confucius), ઈરાનમાં છેલ્લા જરથુસ અને ગ્રીસમાં પાયથાગોરસ ધર્મને પ્રચાર કરી રહ્યા હતા તથા ભારતમાં પણ એ સમયે ધાર્મિક જાગૃતિને મહાન જુવાળ આવ્યો હતો. ભારતમાં આવેલા આ ધાર્મિક જાગૃતિના મહાન જુવાળનું શ્રેય શ્રમણ ભગવાન મહાવીર તથા શ્રી ગૌતમ બુદ્ધને આભારી હતું.
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરથી જૈન ધર્મ પ્રકાશમાં આવ્યા અને તેને ખૂબ પ્રચાર થયે, તેથી કેટલાક એમ માને છે કે તેઓ જ જૈન ધર્મના મૂળ સંસ્થાપક હતા, પરંતુ આ માન્યતા વાસ્તવિક નથી. છે. ભ. મહાવીરે પિતાના પહેલાં આ દેશમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ નામના તીર્થ - કર થઈ ગયાનું શ્રી ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમાં જણાવ્યું છે અને તેમની પહેલા બીજા બાવીશ તીર્થકર થઈ ગયાને ઉલેખ શ્રી ભગવતીસૂત્ર આદિ જિનાગમમાં કરે છે,
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વને એક શ્રેષ્ઠ ધર્મ એટલે તેઓ છેલ્લા તીર્થકર હતા અને તેમની પહેલા ત્રેવીશ તીર્થકરોએ આ દેશમાં જૈન ધર્મનું પ્રવર્તન કર્યું હતું.
જૈન ધર્મ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર તથા શ્રી ગૌતમ બુદ્ધ પહેલાં પણ આ દેશમાં પ્રચલિત હતો, એ હકીકત પ્રો. મેમુલર, ઓલ્ડનબર્ગ બેન્ડલે, સર મેનિયર વિલિયસ, હા, હીલર આદિ વિદેશી વિદ્વાનો તથા છે. આર. જી. ભાંડારકર, ડે. કે. પી. જયસ્વાલ તથા બાળ ગંગાધર ટિળક વગેરે ભારતીય વિદ્વાનોએ માન્ય કરી છે અને કેબ્રીજ હીસ્ટરી ઓફ ઇન્ડિયા (પૃ. ૧૫૩), એન્સાઈકલોપીડિયા ઓફ રિલિજિયન એન્ડ એથિકલ્સ (વે. મું) તથા હાર્મ્સવર્થ હિસ્ટરી ઓફ ધી વર્લ્ડ (. ૨ ૦, પૃ. ૧૧૯૮) માં તેવીસમા તીર્થકર શ્રી પાર્શ્વનાથની એક ઐતિહાસિક પુરુષ તરીકે નોંધ લેવામાં આવી છે.
પરંતુ એતિહાસિક અન્વેષણે અહીંથી જ અટક્યા નથી. તેમણે આગળ વધીને બાવીસમા તીર્થંકર શ્રી અરિષ્ટનેમિને પણ ઐતિહાસિક પુરુષની કોટિમાં મૂક્યા છે. ડૉ. કુકરર (Fukrer) એપિગ્રાફિકા ઇન્ડિકાના પ્રથમ ભાગમાં પૃ. ૩૮૯ પર જણાવે છે કે “Lord Neminath, the 22nd Thirthankar of the Jains has been. accepted as a historical person. –જેનોના બાવીશમા તીર્થકર શ્રી નેમિનાથ પ્રભુને ઐતિહાસિક વ્યક્તિ તરીકે સ્વી
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪"
? - હોંકારકલ્પતરું કારવામાં આવ્યા છે.” પ્રો. એલ. ડી. બાર્ટન “એન્સીયન્ટ મીડ ઇંડિયન ક્ષત્રિય ટ્રાઈબ્સ' નામના પુસ્તકના પ્રથમ ભાગની પ્રસ્તાવનામાં આ મતને માન્ય રાખે છે અને સંસ્કૃતના સુપ્રસિદ્ધ વિદ્વાન્ ડ, નાગેન્દ્રનાથ બસુ “હરિવંશ પુરાણુની પ્રસ્તાવનામાં શ્રી અરિષ્ટનેમિના ઐતિહાસિક વ્યક્તિ નો સ્પષ્ટતયા સ્વીકાર કરે છે. શ્રી હરિસત્ય ભટ્ટાચાર્ય એમ. એ. બી. એ., પીએચ.ડી; તથા રેવન્ડ જે. કેનેડીએ આ મતનું સમર્થન કર્યું છે અને બનારસ હિંદુ યુનિવર્સિટીના પ્રાધ્યાપક ડો. પ્રાણનાથ વિધાલંકારે પિતાને સૌરાષ્ટ્રમાંથી પ્રાપ્ત થયેલા એક અતિ જૂના તામ્રપટ્ટના આધારે આ માન્યતાને મહોર મારી છે. " તેમણે ટાઈમ્સ ઓફ ઈન્ડિયાના તા. ૧-૩-૩૫ ના અંકમાં ખાસ લેખ લખીને જણાવ્યું હતું કે મને મળેલું તામ્રપટ્ટ અતિ જૂનું છે, રેમન લિપિમાં લખાચેલું છે અને તે બાબીલેનિયન રાજા ભુજનાઝર (Nebuchadnazzar)ના સમયનું છે કે જેનો સમય ઈ. સ. પૂર્વે ૧૧૪૦ ને છે. તેમણે ઉક્ત લેખનો ભાગ નીચે પ્રમાણે ઉપૂત કર્યો હતો : “The sail king Nebuchadnazzar who was also the Lord of Rewanagar (Kathiawad) and who beloged to su (sumer) tribe has come to the place (Dwarka) of the Yaduraj. He has built a temple and paid homage and made the grant perpetual in favour of Lord Nemi the paramount deity of mount Raivat:
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વને એક શ્રેષ્ઠ ધર્મ
૨૫ ઉક્ત રાજા નેબુજદુનાઝર કે જે સુમેર જાતિને હિતે અને જે રેવાનગર (કાઠિયાવાડ)ને રાજા હતા, તે યદુરાજના સ્થાને (દ્વારકા) આવ્યું. તેણે મંદિર બંધાવ્યું હતું, પૂજા કરી હતી અને રૈવતપર્વતના શ્રેષ્ઠ અધિનાયક નેમિપ્રભુ માટે આ સાલિયાણું ચાલુ કર્યું.”
| ડૉ. પ્રાણનાથ વિશેષમાં જણાવે છે કે “The inscription is of great historic value. It may go a long way in proving the antiquity fo Jain religion, since the name of Nemi appears in the inscription.–લેખ ઘણે એતિહાસિક મહત્વનો છે. લેખમાં નેમિનું નામ જણાય છે, તેથી તે જૈન ધર્મની પ્રાચીનતા પુરવાર કરવામાં ઘણે આગળ જશે.”
સિંધુ સંસ્કૃતિ પર આવીએ તો તેમાં પણ જૈન ધર્મ પ્રચારમાં હોવાનાં પ્રમાણે મળે છે. મોહન-જોડેરોમાંથી પ્રાપ્ત થયેલી કેટલીક મુદ્રાઓ પર કાર્યોત્સર્ગ અવસ્થામાં શ્રી ઋષભદેવ ભગવાનની આકૃતિઓ મળે છે. પ્રા. ડૉ. પ્રાણનાથ વિદ્યાલંકાર કહે છે કે • It may also be noted that the inscription on the Indus seal no 449 reads according to my decipherment, Jineswar or jinesh Jin-i-i-sarah.) એ પણ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ કે સિંધુની મુદ્રા નં. ૪૪૯ માં જે લેખ છે, તેમાં મારા લિપિસકેત પ્રમાણે : જિનેશ્વર કે જિનેશ (જિન-ઈ-ઈસરા) શબ્દ વંચાય છે.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
હોંકારક પતરુ
પ્રા. એસ. શ્રીકă શાસ્ત્રી જણાવે છે કે
Indus civilization of 3000–2500 B. C. With its: cult of nudity and yoga, the worship of the bull and other symbols, has resemblances to Jainism, and, Therfore, Non-Aryan or of Non Verlic Aryan-origin, because Jainism is believed to have a Non-Aryan or at least, Pre–Vedic Aryan orijin.1 ઈ. સ. પૂર્વે ૩૦૦૦-૨૫૦૦ ની સિસ ́સ્કૃતિમાં નગ્નતા અને યાગ, વૃષભની પૂજા અને બીજા સ`કેતા એવા મળે છે કે જે જૈન ધમ સાથે સામ્ય ધરાવે છે અને તેથી સિંધુની સંસ્કૃતિ આય નહિ એવી અથવા વૈદિક આચ સાથે સમંધ ન ધરાવતી એવી આય સંસ્કૃતિ છે, કારણ કે જૈન ધમ આય નહિ એવી અથવા વૈદિક સમય પહેલાંની આ સ`સ્કૃતિ સાથે સંબંધ ધરાવતા મનાય છે.’ વેદોમાં પણ જૈન તીર્થંકરોના ઉલ્લેખ આવે છે. તે અંગે ડે. સર્વપલ્લી રાધાકૃષ્ણન્ ઇંડિયન ફિલેાસેાફી ભાગ ૧ લા ( રૃ. ૨૮૭)માં કહે છે કે The Yaj
"
urved mentions the names of three Thirthankaras. Risabha, Ajithanth and Aristnemi. The Bhagwat Puran endorses the view that Risabha was the
founder of Jainism.યજીવે ત્રણ તીર્થંકરોનાં નામના ઉલ્લેખ કરે છે-ૠષભ, અજિતનાથ અને અષ્ટિનેમિ. ભાગવતપુરાણુ એ મતને માન્ય રાખે છે કે જૈન ધમના સ્થાપક શ્રી ઋષભ હતા.'
1. Jain Antiquary XV, 2, P. 58
• The
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
વિશ્વને એક શ્રેષ્ઠ ધર્મ
પ્રા. જે. સી. વિદ્યાલંકાર વગેરે અન્ય વિદ્વાનોએ પણ જૈન ધર્મના ૨૪ તીર્થકરો અંગે ચર્ચા-વિચારણા કરી છે અને તેમાં ઘણું તથ્ય હોવાનું જણાવ્યું છે.
આ રીતે વિદ્વાનોનાં મંતવ્ય જૈન ધર્મના ૨૪ તીર્થકરોની માન્યતાને પુષ્ટ કરે છે અને તેને સંસ્કૃતિના આદિકાલ સુધી લઈ જાય છે.
જૈન શા કહે છે કે મારૂ નામો જૈન ધર્મ અનાદિ છે, એટલે કે આ વિવમાં તેની શરૂઆત ક્યારે થઈ ? તે કઈ કહી શકે એમ નથી. આજ સુધીમાં અનંત કાલચક્ર વ્યતીત થઈ ગયાં અને તે દરેક કાલચકના ઉત્સપિણી અને અવસર્પિણી વિભાગમાં ૨૪-૨૪ તીર્થકર થયેલા છે. શ્રી ઋષભાદિ ૨૪ તીર્થકરો એ વર્તમાન કાલચક્રના ૨૪ તીર્થકર છે.
દરેક તીર્થકર ધર્મને ઉપદેશ આપે છે—ધર્મચક્રનું પ્રવર્તન કરે છે, એટલે તે ધર્મની આદિ કરનારા કહેવાય છે, પણ પ્રવાહથી જૈન ધર્મ અનાદિ છે.
દરેક તીર્થકરનો ઉપદેશ ભાષાથી જુદો હોય છે, પણ ભાવથી એક હોય છે, એટલે જૈન ધર્મનું સ્વરૂપ આજ સુધી સંવાદી રહ્યું છે અને તે કોડો-અબજે મનુબેને મેક્ષપ્રાપ્તિમાં સહાયક નીવડયું છે.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
[3] સિદ્ધાંતસાર
જૈન ધર્મે વિશ્વ, જીવન, સુખદુઃખ, માનવભવની મહત્તા, અધ્યાત્મવાદ તથા મેાક્ષ વિષે જે સિદ્ધાંતાનુ નિરૂપણ કર્યુ” છે, તેનેા સાર પાડકાની જાણ માટે અહી રજૂ કરીશું, જેથી જૈન ધર્મની દૃષ્ટિ કે વિચારસરણી સમજવામાં ઘણી અનુકૂળતા રહેશે.
વિશ્વ
જૈન ધમ એમ માને છે કે આ વિશ્વ, જગત્, કે દુનિયા એ ઈશ્વર કે પરમેશ્વર નામક કઈ વ્યક્તિની રચના નથી. તે અનાદિકાલથી અસ્તિત્વમાં છે અને અનંત કાલ સુધી અસ્તિત્વમાં રહેશે. તે પેાતાના નિયમા વડે ચાલે છે, એટલે કે સ્વયંસચાલિત છે અને છ દ્રબ્યા ( Realities )ના સમૂહુરૂપ છે. તે છ દ્રવ્યો આ પ્રમાણે
જાણુ વાઃ
(૧) ધર્માં—જીવ તથા પુદ્ગલને ગતિ કરવાનું
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
• સિદ્ધાંતસાર
* ૨૯
71247 (Medium of motion for soul and ma.. tter. )
(૨) અધર્મ–જીવ તથા પુદ્ગલને સ્થિતિ કે સ્થિરતા કરવાનું માધ્યમ ( Medium of rest for soul and matter ).
સામાન્ય રીતે ધર્મ અને અધમ શબ્દો પુણ્યપાપના અર્થમાં વપરાય છે, પણ અહીં તે દ્રવ્યની વિશિષ્ટ સંજ્ઞારૂપે વપરાયેલા છે. આ વસ્તુ ખ્યાલમાં નહિ રહેવાથી વિદ્વાન ગણાતી વ્યક્તિઓએ પણ ભૂલ ખાધી છે અને છબરડા વાન્યા છે. પાઠકો એવી ભૂલ ન જ કરે, તે માટે આટલી સૂચના છે.
(૩) આકાશ—અવકાશ ( space ). (૪) કાલ–સમય (Time ).
(૫) પુદ્ગલ–સ્પ, રસ, ગંધ તથા વર્ણયુક્ત દ્રવ્ય ( Matter ).
(૬) જીવ–આત્મા, ચેતન્ય (soul).
આમાંના કાલ સિવાયનાં બધાં દ્રવ્ય પ્રદેશના સમૂહરૂપ હોઈ તેમને અસ્તિકાયની સંજ્ઞા લગાડવામાં આવે છે. જેમકે ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પગલાસ્તિકાય અને જીવાસ્તિકાય. અસ્તિકાય પાંચ છે, દ્રવ્ય છ છે.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકારક૯પતરુ
આ વિશ્વ (Universe) અસંખ્ય કટાકોટી જન લાંબુ-પહેલું છે અને તે આકાશના એક ભાગમાં રહેલું છે. જૈન શાસકારોએ તેને “ક”ની સંજ્ઞા આપેલી છે. લોકની બહાર માત્ર આકાશ વ્યાપેલું છે, તેને “અલોક સમજવાને છે.
આ લોકમાં અનેક વસ્તુઓ ઉત્પન્ન થતી અને નાશ પામતી દેખાય છે, તે દ્રવ્યોના પર્યાય (Modification)માં થતા ફેરફારોને આભારી છે. પરંતુ તેમાં કોઈ દ્રવ્ય નવું ઉત્પન્ન થતું નથી કે મૂળ દ્રવ્ય નાશ પામતું નથી. દ્રવ્યું તે કાયમ છનાં છ જ રહે છે અને તેમનું પ્રમાણ પણ પ્રથમ જેટલું જ રહે છે, તેથી આ વિશ્વની શાવતતા જળવાઈ રહે છે.
કેટલાક કહે છે કે આ દુનિયા અમુક હજાર વર્ષ પહેલાં–અમુક લાખ વર્ષ પહેલાં ઉત્પન્ન થઈ અને તેમાં ક્રમે ક્રમે જીવન આવ્યું, પણ આ કથન બુદ્ધિગમ્ય થઈ શકે એવું નથી. જે આ દુનિયા અમુક હજાર કે લાખ વર્ષ પહેલાં બની છે તે શા માટે બની? અને તેની પહેલાં શું હતું? તે એ વખતે જ કેમ બની અને તેની પહેલાં કેમ ન બની? વળી જડમાંથી ચૈતન્યની ઉત્પત્તિ થઈ એમ માનવું એ સરાસર ભ્રમ છે. જડમાંથી ચૈતન્યની ઉત્પત્તિ કદી પણ થઈ શકે જ નહિ. છતાં કોઈ વૈજ્ઞાનિક એ પ્રગ કરી બતાવવા તૈયાર હોય, તો તે જેવા અમે તૈયાર છીએ. હજી સુધી તે તેમાં કેઈ સફળ થયું નથી.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધાંતસાર
૩૧
અહી કોઈ એમ કહેતુ' હાય કે આ જગત્ તે ઈશ્ર્વરે પેાતાની ઇચ્છાથી બનાવ્યુ છે, તેા ઇશ્વર કેવા છે? કયાં રહે છે ? શું કરે છે? તેણે આ દુનિયા એ વખતે જ કેમ મનાવી? તેની પહેલાં કેમ ન મનાવી? વગેરે સખ્યાબંધ પ્રશ્નો ઊભા થાય છે. શુન્યમાંથી સર્જનની વાત પણ બુદ્ધિગમ્ય નથી, કારણ કે ઇશ્વર પણ એક વસ્તુ જ છે. આ સંચાગેામાં જૈન ધર્મ ઇશ્વરકૃત વિશ્વના સિદ્ધાંતને માન્ય રાખતે નથી.
તાત્પ કે આ વિશ્વ અનાદ્ઘિ અન ત છે અને તેના સર્વે વ્યવહાર સ્વયં સંચાલિત છે, એવી જૈન ધર્મની દૃઢ માન્યતા છે અને તેમાં ઘણું વૈજ્ઞાનિક તથ્ય રહેલું છે.
જીવન
પ્રથમનાં પાંચ દ્રબ્યામાં ચૈતન્ય નથી, અર્થાત્ તે જડ છે, એટલે કાઈ પણ વસ્તુને જાણી શકતા નથી કે સુખ-દુઃખનો અનુભવ કરી શકતા નથી. છ ુ' દ્રવ્ય ચૈતન્યવાળું છે, તેના લીધે તે કાઈ પણ વસ્તુને જાણી શકે છે તથા સુખ-દુઃખના અનુભવ કરી શકે છે. જીવની જે જીવવાની ક્રિયા, તે જીવન.
આ જગતમાં જીવેા અનંત છે. તે બધામાં જ્ઞાન અને ક્રિયાશક્તિ સમાન હેાવા છતાં તેમની અવસ્થા ભિન્ન ભિન્ન દેખાય છે, તેનુ કારણુ કમ ના સચોગ કે કર્મીનું બંધન છે.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે.
હોંકારકલ્પત " કમને સ્વીકાર વૈદિક તથા બૌદ્ધ પરંપરામાં પણ થયેલે છે, પરંતુ તેમની પરિભાષા જૂદી છે. જેને પરિ. ભાષા પ્રમાણે જીવ પિતાના સતત સ્પંદન (vibrations) તથા અધ્યવસાયે (Feelings and sentiments)ને લીધે પુદ્ગલની અતિ સૂક્ષ્મ વર્ગણાઓને પિતાના ભણી ખેંચે છે અને પિતાના પ્રદેશમાં ભેળવી દે છે, તેનું નામ, કમ છે. કર્મયોગ્ય અતિ સૂક્ષ્મ પુદ્ગલ વર્ગણામાં શુભ અશુભ વગેરે વિભાગો પહેલેથી હોતા નથી, પરંતુ કમબંધન કરનાર જીવના ગ–ઉપયોગ (પ્રવૃત્તિ અને પરિણામ) ના આધારે શુભાશુભ (પુણ્ય-પાપ) વગેરે વિભાગો ઉત્પન્ન થાય છે.
કર્મના સંગને લીધે આત્માની મૂળ શક્તિએ દબાય છે અને તેના ક્ષય તથા ઉપશમ પ્રમાણે એ શક્તિઓ પ્રકટ થાય છે, તેથી દરેક આત્માની શક્તિમાં તરતમતા જણાય છે.
આયુષ્ય, શરીરને રૂપરંગ, ઊંચું–નીચું કુળ, સંપત્તિ અને દરિદ્રતા, નીરોગી અને રોગી હાલત, યશ અને અપયશ વગેરે કમ પ્રમાણે પ્રાપ્ત થાય છે. તેમાં દીર્ઘ આયુષ્ય, ઉત્તમ પ્રકારનું શરીર, ઊંચું કુળ, સંપત્તિ, નીરોગી હાલત અને યશ વગેરે શુભ કર્મનું ફળ છે અને અલપ આયુષ્ય, કનિષ્ઠ શરીર, નીચું કુળ, દરિદ્રાવસ્થા, રોગી હાલત અને અપયશ વગેરે અશુભ કર્મનું ફળ છે.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધાંતસાર
૩૩
જીવ જે કમ બાંધે છે. તે બે પ્રકારનું છે. તેમાં એક કર્મો એવુ' છે કે તે ખંધાયા પછી આત્માના પ્રયત્નવિશેષથી ભાગવટો કર્યાં સિવાય આત્મપ્રદેશમાંથી છૂટુ પડી શકે છે અને એક ક` એવું છે કે તેનું ફળ તેને આ ભવમાં કે ત્યાર પછીના ભવામાં અવશ્ય ભાગવુ પડે છે. લાખો-ક્રાડા વર્ષ વહી જવા છતાં આ ક પેાતાનુ ફળ આપ્યા વિના રહેતું નથી.
આપણું વર્તમાન જીવન એ અનાદિ ભૂતકાલ અને અનંત ભવિષ્યકાળ વચ્ચેની એક કડી છે, એટલે જન્મ એ એની શરૂઆત નથી કે મરણુ એ એને છેડા નથી. અનેક દેહાને ધારણ કરતા કરતા આપણા જીવ વર્તમાન જીવન સુધી આવ્યા છે અને તેમાં પણ ક`બંધન ચાલુ છે, તેથી તેનુ ફળ ભાગવવા માટે નવા દેહા અવશ્ય ધારણ કરવા પડે છે. આપણી આ દેહધારણની ક્રિયાના અંત ત્યારે જ આવે છે કે જ્યારે કમના કાઈ પણ ભાગ સિલકમાં રહ્યો ન હેાય.
દુઃખ, રાગ, વૃદ્ધાવસ્થા, મરણુ વગેરેને અનુભવ આપણને દેહધારણની ક્રિયાને લીધે જ થાય છે, એટલે એ ક્રિયાના અત આવતાં દુઃખાદિના અંત આવી જાય છે. આ અવસ્થાનું નામ મુક્તિ, મેાક્ષ કે નિર્વાણ છે. તેમાં જીવને માત્ર સુખ કે આનંદના જ અનુભવ થાય છે. આ આન એટલી ઉચ્ચ કોટિના છે કે તેની સરખામણી
૩
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
હોંકારકલપતરુ જગતની અન્ય કઈ વસ્તુથી થઈ શકતી નથી, એટલે જીવને માટે સહુથી શ્રેષ્ઠ અવસ્થા તે મુક્તિ, મોક્ષ કે નિર્વાણ છે.
કમને નાશ કરવાનાં મુખ્ય સાધને અહિંસામય સંયમ તથા તપ છે, અને એ અહિંસામય સંયમ અને તપનાં અનન્ય સાધને સમ્યગદર્શન, સમ્યગજ્ઞાન અને સમ્યફચરિત્ર છે.
સુખ-દુખ સુખ–દુઃખ એ કર્મનું ફળ છે અને કર્મને કર્તા આત્મા પોતે છે, એટલે આપણે સુખ-દુઃખને જે અનુભવ કરીએ છીએ, તેના મૂળ ઉત્પાદક આપણે પોતે જ છીએ. બીજાઓ તેમાં નિમિત્તમાત્ર છે.
એક અવસ્થામાં સુખને અનુભવ કરે કે દુઃખને અનુભવ કરે, એ આપણી માનસિક સ્થિતિ અથવા સમજણ પર આધાર રાખે છે. પાસે કંઈ પણ સાધનસામગ્રી ન હોવા છતાં સાધુપુરુષે આનંદ માણે છે અને સાધન-સામગ્રીને ગંજ ખડકાવા છતાં કેટલાય માણસો દુઃખને અનુભવ કરતાં જોવામાં આવે છે. “સંતેષ એ જ સુખનું મૂળ છે” એ ઉપદેશ જૈન મહર્ષિઓએ આપેલ છે અને ભારતના અન્ય સાધુ-સંતોએ તેનું સમર્થન કરેલું છે.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધાંતસાર
વિચારેનું ઘણુ મટાડવાના સિદ્ ઉપાય
વિચારાનાં ઘષ ણુને લીધે મનુષ્યા એક-બીજાને પ્રતિપક્ષી માને છે, એક-બીજા પર દ્વેષ રાખે છે અને તેમાંથી કલેશ, મારામારી તથા યુદ્ધનો જન્મ થાય છે. વિચારોનુ આ ઘણું ટાળવા માટે મનુષ્ય સામા પક્ષની વાત શાંતિપૂર્વક સાંભળતાં શીખવી જોઈ એ અને તેમાં જે વસ્તુ સાચી જણાય તેના સ્વીકાર કરતાં જરા પણ અચકાવું ન જોઈ એ, કારણ કે આ જગતમાં સત્ય એ જ સારભૂત વસ્તુ છે અને તેની આજ્ઞામાં રહેનારા આત્મા જ સ'સારના પાર પામી શકે છે.
ven
૩૫
ખીજામાં રહેલા ગુણેાની પ્રશંસા કરનારે પાતે ગુણવાન બને છે અને આધ્યાત્મિક વિકાસ બહુ ઝડપથી કરી શકે છે.
વસ્તુ માત્ર અન ંતધર્માત્મક છે, અને તે તે વસ્તુ વિષેનું આપણું જ્ઞાન સાપેક્ષ છે, તેથી આપણી જ માન્યતા સાચી અને બીજાની માન્યતા ખાટી, એમ કહી શકાય નહિ. આપણી માન્યતા અમુક અપેક્ષાએ સાચી હેાય છે, તા ખીજાની માન્યતા ત્રીજી અપેક્ષાએ સાચી હેાય છે. જો તેની અપેક્ષા સમજીએ તે તેને અસત્ય માનવાના કે તેના વિરાધ કરવાના પ્રસ`ગ આવે નહિ. પરંતુ કેટલીકવાર અપેક્ષા સમજવામાં ફ્ક પડે છે, તેથી ખાટી માન્યતાએ બધાઈ જાય છે અને તેની પકડ ચાલુ રહેતાં દુરાગ્રહ પેદા થાય છે, તે ચલાવી લેવાય નહિ. તેને
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકારકલ્પતરુ નિર્ણય કરવા માટે સિદ્ધાંતને આધાર લેવો પડે છે. જે સામાની માન્યતા સિદ્ધાંતવિરુદ્ધ હોય તે તેને અસત્ય - માનવી જોઈએ. - વસ્તુને જોવાની અનેક દષ્ટિઓ છે. તેમાં તાત્ત્વિક
અને વ્યાવહારિક એ બે દષ્ટિએ મુખ્ય છે. તાત્વિક દષ્ટિ વસ્તુનાં મૂળ સ્વરૂપ કે પરમાર્થ સુધી પહોંચે છે અને વ્યાવહારિક દષ્ટિ વસ્તુની બાહ્ય સ્વરૂપ તથા સાધનો વિચાર કરે છે. તેમાં કોઈ વાર તાવિક દષ્ટિને મહત્ત્વ આપવું પડે છે અને કઈ વાર વ્યાવહારિક દષ્ટિને મહત્ત્વ આપવું પડે છે. ટૂંકમાં આ બંને દષ્ટિઓના સુમેળથી જ કાર્યની સિદ્ધિ થાય છે.
માનવભવની દુર્લભતા જીવ અનાદિ છે. તેની સાથે જોડાયેલી જડપુદ્ગલની વર્ગણાઓ કે જે કર્મને નામથી ઓળખાય છે, તે પણ અનાદિ છે. જીવ અને કર્મના આ સંબંધને ખ્યાલ ખાણમાં રહેલી સોનાની કાચી ધાતુના દષ્ટાંતથી આવી શકે છે. જેમ ખાણમાં રહેલી સેનાની કાચી ધાતુ અધિક માટીના મિશ્રણવાળી હોય છે, તેમ પ્રથમાવસ્થામાં જીવને અનંત કર્મો વળગેલાં હોય છે. એ અનંત કર્મોને લીધે, તેમજ પુરુષાર્થની નબળાઈને લીધે તે “નિગોદ” નામની અવસ્થામાં અનંતકાલ સુધી પરિ. ભ્રમણ કર્યા કરે છે કે જ્યાં જન્મમરણ ખૂબ જ ઝડપી
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધાંતસાર
૩૭
એટલે એક વાસોચ્છવાસ જેટલા સમયમાં ૧૭ થી ૧૮ જેટલાં હોય છે.
આ સ્થિતિમાંથી પસાર થયેલે જીવ “ વ્યવહાર રાશિમાં પ્રવેશ કરે છે અને કમ અનુસાર પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ કે વાયુની નિમાં રેંટની ઘટમાળ માફક ફરી ફરીને જન્મ ધારણ કરે છે. એમાં અસં. ખ્યાત કાલ વ્યતીત થઈ જાય છે.
આ પરિભ્રમણમાં અશુભ કર્મનું જોર કંઈક અંશે હળવું થતાં તે બે ઈદ્રિયવાળા, ત્રણ ઈદ્રિયવાળા કે ચાર ઈન્દ્રિયવાળા દેહને ધારણ કરવાની યોગ્યતા પ્રાપ્ત કરે છે અને તેમાં સંખ્યાતો કાલ વ્યતીત થાય છે. તેમાં અશુભ કર્મને હળવાપણાને લીધે જે પંચેન્દ્રિયપણુમાં પશુ, પક્ષી કે મનુષ્યપણું પ્રાપ્ત કરે તે વધુમાં વધુ
ત્ર સિદ્ધાંતગ્રંથમાં સાંધારણ વનસ્પતિકાયને માટે નિગોદ સંજ્ઞા વપરાયેલી છે અને તેને અનંત જીવોની ખાણ માનવામાં આવી છે. આગળની પહોળાઈના અસંખ્યાતમા ભાગ જેટલા દેહમાનવાળા જ અનંત હોય, પણ તે સર્વ જીવો વચ્ચે એક જ શરીર હોય તેને સાધારણ શરીર કહેવામાં આવે છે. આ રીતે સાધારણ વનસ્પતિકાયના એક ટુકડામાં નિગદના અનંત જીવો હોય છે.
૪ જેને ઉત્પન્ન થવાના સ્થાનને યોનિ કહેવામાં આવે છે. આવી યોનિઓ ૮૪ લાખ છે, તેથી જ સંસારપરિભ્રમણને “ચેરાશીનું ચક્કર” કહેવામાં આવે છે. સાત લાખ પૃથ્વીકાય, સાત લાખ અકાય વગેરે બોલે તો ઘણુંખરા પાઠકોને કંઠસ્થ હશે. તેમાં ૮૪ લાખ નિની વ્યવસ્થિત ગણના કરવામાં આવી છે.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
હો કારક પતરું
સાત કે આઠ ભવા સુધી તેમ કરી શકે છે, જ્યારે દેવ કે નરક ચેાનિમાં આ જીવ સળગ રીતે એક કરતાં વધારે ભવા ધારણ કરી શકતા નથી.ર
ટૂંકમાં અનંત કાળ સુધી વિવિધ યાતનાઓ સહન કર્યા પછી કર્મોના ભાર સારી રીતે આછા થાય, ત્યારે જ જીવા મનુષ્યપણું પામે છે, તેથી જ મનુષ્યભવનેમાનવજન્મને અતિ દુÖભ ગણવામાં આવ્યા છે. આવશ્યકનિયુઍંક્તિમાં તે અંગે (૧) ચાલ્લક, (૨) પાસા, (૩) ધાન્ય, (૪) જુગાર, (૫) રત્ન, (૬) સ્વપ્ન, (૭) ચક્ર, (૮) ચમ, (૯) યુગ (ધેાંસરી) અને (૧૦) પરમાથુ એ દશ દૃષ્ટાંતે આપેલાં છે, તે ખરાખર સમજવા ચેાગ્ય છે. તેના સાર એ છે કે એક વાર મનુષ્યભવ પામ્યા પછી જો તે ગુમાવી દીધા, તેા ફરીને પ્રાપ્ત થવા અતિ દુ`ભ છે.
સર્વ દુઃખાના સવથા અંત લાવવા માટે ભવપરંપરાના અંત લાવવાની જરૂર છે અને તે માટે મુક્તિ કે મેાક્ષની અવસ્થા અપેક્ષિત છે. તેની પ્રાપ્તિ માત્ર મનુષ્યના ભવમાં જ થઈ શકે છે, એ તેથી જ જૈન મહિષ આએ કહ્યું છે
તેની વિશેષતા છે.
'
કે ‘ભવસમુદ્રમાં
૧ આવા દેહવાળા વેને સામાન્ય રીતે જંતુ અને કીડી (Worms and insects) કહેવામાં આવે છે.
૨ વાના પ્રકાર વગેરે જાણવા માટે જીએ-જીવવિચાર પ્રકાશિકા યાને જૈન ધર્મનું પ્રાણીવિજ્ઞાન.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધાંતસાર
૩૯;
કોઈ પણ રીતે અતિ દુલ ભ એવું, મનુષ્યપણું પામીને ડાહ્યા માણસાએ તેને ધ માને વિષે જેડવુ’
જેએ અજ્ઞાન, આળસ કે પ્રમાદવશાત્ કંઇ પણું. ધર્મકરણી કરતા નથી, તે માનવભવ હારી જાય છે અને અનંતકાળ સુધી સંસારમાં રખડે છે. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તા માનવજીવન એ આત્માના ઉદ્ધાર કરવાની મહાન તક છે અને તેને સુજ્ઞજનોએ અવશ્ય ઝડપી લેવી જોઈએ. જો એ તક ચૂકયા તા ભયંકર ભવસાગરમાં ભ્રમણ કરવાના વખત આવવાના અને તેમાં અનેક પ્રકારનાં અસહ્ય દુઃખેા ભાગવ્યે જ છૂટકા. તાત્પર્ય કે સુજ્ઞજનોએ આ અણુમેાલ તકનેા અવશ્ય ઉપયોગ કરી લેવા જોઈએ.
જૈન મહિષ આએ માનવજીવનનાં જે આઠ મધુર ફળે! કહ્યાં છે, તે પણ લક્ષ્યમાં રાખવા જેવાં છે : पूज्यपूजा दया दानं, तीर्थयात्रा जपस्तपः । श्रुतं परोपकार, मर्त्यजन्मफलाष्टकम् ||
(૧) પૂજ્ગ્યાની + પૂજા કરવી, (૨) સર્વાં પ્રાણીએ પર દયા રાખવી, (૩) યથાશક્તિ દાન દેવુ', (૪) તીર્થાંની યાત્રા કરવી, (પ) ઇષ્ટ મત્રના જપ કરવા, (૬) ખાદ્ય
+ અહીં પૂજ્ય શબ્દથી માતા-પિતા, વડીલો તથા વિશ્વ ગુરુ, કલાગુરુ અને ધર્મગુરુ સમજવા. તેમની પૂજા કરવી એટલે તેમના પ્રત્યે બહુમાન રાખવું અને તેમની બને તેટલી સેવા કરવી.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
હો કારક પતરું
કરવી, (૭) નિત્ય
અને અભ્યતર અને પ્રકારની તપશ્ચર્યા શાસ્ત્રાભ્યાસ કરવા અને (૮) પરીપકાર કરવામાં તત્પર રહેવુ', એ આઠ માનવજન્મનાં મધુર ફળેા છે. ’
અટ્ઠી ઈષ્ટમ`ત્રના જપનો પણ ખાસ નિર્દેશ થયેલા છે, તે પાકાએ લક્ષ્યમાં રાખવું. વાસ્તવમાં મંત્રજપ તથા યેાગસાધના વિના કોઈ તપશ્ચર્યા પૂર્ણ થતી નથી, તેથી જ અભ્યંતર તપશ્ચર્યાંના અધિકારે સ્વાધ્યાય શબ્દથી મંત્રજપનું તથા ધ્યાન શબ્દથી ચેાગસાધનાનુ સૂચન કરવામાં આવ્યું છે. તપથી અનેક પ્રકારની લબ્ધિઓસિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે, તેમાં મંત્રજપ તથા ધ્યાન મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે.
અધ્યાત્મવાદ
જે વાદ એટલે સિદ્ધાંત આત્માની મુખ્યતાએ પ્રવર્તે તે અધ્યાત્મવાદ કહેવાય છે. આ અધ્યાત્મવાદ મેાક્ષમાર્ગની મુખ્ય ભૂમિકા છે; તેથી જ સર્વ આય મહર્ષિઓએ તેના ઉપદેશ કર્યાં છે. જૈન શાસ્ત્રોમાં તે અંગે છ સ્થાનની પ્રરૂપણા થયેલી છે, તે પાઠકોએ બરાઅર સમજવા જેવી છે.
अत्थि जिओ तह निच्चा, कत्ता भोत्ता य पुन्नपावाणं । अस्थि धुत्रं निव्वाणं, तदुवाओ अत्थि छठ्ठाणे ॥
(૧) અસ્થિ વિશે આત્મા છે.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધાંતસાર
(૨) તા નિનૈ–તે નિત્ય છે, શાવત છે, અજરઅમર છે.
(3) પુનાવાળ–તે આત્મા પુણ્ય-પાપને એટલે સારાં-ખોટાં કમેને કર્તા છે.
(૪) મો – અને તે આત્મા સારા-ખોટાં કર્મોને ભોક્તા પણ છે.
(૫) 0િ ધુવં નિવાબં–તે આત્મા સકલ કર્મથી છૂટો થતાં અવશ્ય નિર્વાણ પામે છે, અર્થાત્ મોક્ષ મેળવે છે.
(૬) તદુવા મસ્જિ–તે નિર્વાણને–એક્ષને ઉપાય પણ છે કે જેને સુધર્મ કહેવામાં આવે છે.
આમાંના એક પણ સિદ્ધાંતને અસ્વીકાર કરવામાં આવે તે અધ્યાત્મવાદની ઈમારત તૂટી જાય અને નાસ્તિકતા કે જડવાદનું જોર જામી પડે. નાસ્તિકે–ચર્યાને શું કહે છે? આત્મા જેવી કોઈ સ્વતંત્ર વસ્તુ નથી. જે ચેતના જણાય છે, તે પંચભૂતના સોગથી ઉત્પન્ન થયેલી છે. માટે આ જીવનમાં જેટલો મજશેખ કરી શકાય, તેટલો કરી લે. પાસે પૈસા ન હોય તે કેઈના ઉછીના લે કે યેન કેન પ્રકારેણ મેળવી લે. આ દેહ ભસ્મીભૂત થયા પછી કેને જવાબ આપવાનું છે? આ નિંઘ વિચારસરણું આત્માનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ ન માનવાને લીધે ઉત્પન્ન થયેલી છે અને તેણે માનવજાતિનું ઘણું અહિત કરેલું છે. જેઓ આ વિચારની જાળમાં ફસાય છે, તેઓ પોતાના
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨:
હોંકારકલ્પતરું આત્માનું કલ્યાણ કરી શકતા નથી. વળી અનીતિ, અધર્મ તથા વિવિધ પ્રકારના જુલ્મની જડ આ વિચાર સરણીને જ આભારી છે.
કેટલાક કહે છે કે “આત્મા છે ખરો, પણ તે ક્ષણિક છે, એટલે કે દરેક ક્ષણે ન ઉત્પન્ન થાય છે. આ વિચાર પણ પ્રથમના જેટલે જ કુત્સિત છે, ખરાબ છે, ખોટો છે; કારણ કે આત્મા ક્ષણિક હોય તો તેણે કરેલાં સારા-ખોટાં કામને બદલે તેને ભગવ પડે નહિ, એ તે બીજે જ ભગવે. તે એણે બેટાં કામોને ત્યાગ તથા સારાં કામની પ્રવૃત્તિ કરવી શા માટે? અથવા તો ધર્મની કડાકૂટમાં પડવું જ શા માટે?
જેઓ આત્માને માનવા છતાં અને તેનું નિત્યત્વ સ્વીકારવા છતાં તેને પુણ્ય-પાપને કર્તા કે ભોક્તા માનતા નથી, તેનું અંતિમ પરિણામ પણ અનિષ્ટ જ આવે છે. જે આત્માને પુણ્ય–પાપને બંધ થતો ન હોય કે તેનું ફળ ભોગવવું પડતું ન હોય તો કર્તવ્યધર્મની વિચારણું કરવાની જરૂર શી? પછી તો ગમે તેવાં કામ કરો, પણ આત્મા અસંગ હોવાથી તેને કોઈ પ્રકારના કર્મબંધ થવાને નહિ અને તેનું ફળ ભોગવવાનો વારો આવવાને નહિ. તાત્પર્ય કે આ વિચારસરણી પણ આત્માને ન માનવા જેટલી જ ભયંકર છે અને તે અધ્યાત્મવાદ પર ભયંકર કુઠારાઘાત કરનારી છે. આ
-
'
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધાંતસાર
૪૩ કેટલાક કહે છે કે “આત્માને અનાદિ કાલથી કર્મો વળગેલાં છે, તે સર્વથા કેમ છૂટી શકે? ” પણ આત્માની શક્તિ અનંત છે. તે શક્તિ ફોરવવાથી ગમે તેવાં કઠિન કર્મોની જંજીર તૂટી જાય છે અને આત્મા તેની પકડમાંથી સદાને માટે મુક્ત થઈ શકે છે. જે આવી સ્થિતિ વિદ્યમાન ન હોય તો મુક્તિ, મેક્ષ, નિર્વાણ, નિઃશ્રેયસ કે પરમપદ કલ્પિત જ ઠરે અને તેને માટે કેઈ સુજ્ઞ વ્યક્તિ પ્રયત્ન ન જ કરે. જે આત્મા કર્મથી સર્વથા મુક્ત થવાનો નથી, તો તે માટે પ્રયત્ન શા માટે કરે? પરંતુ આવી સ્થિતિ વિદ્યમાન છે અને તેથી જ આજ સુધીમાં અનેક આત્માઓએ તે માટે પ્રચંડ પ્રયત્ન-પુરુષાર્થ કરી મોક્ષની પ્રાપ્તિ કરેલી છે.
મેક્ષ * જ્યારે આત્મા સકલ કર્મમાંથી મુકત થાય છે અને વર્તમાન દેહ છોડે છે, ત્યારે સીધી ઊર્ધ્વગતિ કરે છે અને લેકના અગ્રભાગ પર આવેલી સિદ્ધશિલામાં પહોંચી ત્યાં સ્થિર થાય છે. તેની ઉપર લોકાકાશ આવેલું છે, ત્યાં જીવ કે પુગલ કોઈની ગતિ–સ્થિતિ સંભવતી નથી, અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તે ગતિ થવા માટે ધર્માસ્તિકાયના માધ્યમની જરૂર રહે છે અને એ દ્રવ્ય ત્યાં વિદ્યમાન નથી, એટલે મુકત થયેલે જીવ સિદ્ધશિલાના અગ્રભાગે જ અટકે છે અને સદા ત્યાં જ રહી અનંત સુખને અનુભવ કરે છે. "
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
હ્રીં કારકલ્પતરુ
ભવભ્રમણમાંથી મુક્ત થએલા જીવાને સિદ્ધ કહેવામાં આવે છે, કારણ કે તેમણે ભવસાગરને તરી જવાનું મુખ્ય પ્રયેાજન સિદ્ધ કરેલું છે.
૪૪
જૈન શાસ્ત્રોમાં અરિહંત તથા સિદ્ધ એ 'નેની ગણના દેવતત્ત્વમાં કરેલી છે, એટલે તે અને એક સરખા પૂજ્ય છે. અહી એ સ્પષ્ટતા પણ કરી દઈ એકે દેવતત્ત્વનો અર્થ પરમાત્મા કરીએ તો અરિહંત એ સાકાર પરમાત્મા છે. અને સિદ્ધ એ નિરાકાર-નિરંજન પરમાત્મા છે. આમ જૈન ધમે સાકાર અને નિરાકાર 'ને પરમાત્માની પૂજા-ભકિત સ્વીકારી છે અને તે આત્મકલ્યાણ માટે ઘણી ઉપકારક છે.
ધર્મની આવશ્યકતા
મેક્ષપ્રાપ્તિનો મુખ્ય ઉપાય ધર્મ છે કે જેનુ મુખ્ય લક્ષણ પ્રાણીને દુગ'તિમાં જતા અટકાવીને સદ્ગતિમાં સ્થાપન કરવાનું છે. જ્યાં ધર્મ છે, ત્યાં નીતિ છે, સદાચાર છે, ઉત્તમ વિચારાનું સેવન છે અને તેનુ પરિણામ કર્મીનાશમાં આવે છે. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તા ધમ મનુષ્યને પશુમાંથી માનવ અનાવે છે, માનવમાંથી મહા માનવ મનાવે છે અને છેવટે પરમેષ્ઠીપદે સ્થાપીને તેનું અત્યંત કલ્યાણ કરે છે; જ્યારે અધમ ને આચરનારા મનુષ્ય પેાતાનામાં રહીસહી માનવતા ગુમાવી દે છે અને પશુ જેવુ અધમ જીવન ગુજારે છે. શાસ્ત્રકારના શબ્દમાં
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધાંતસાર
૪૫
કહીએ તેા ધર્મ વિનાના મનુષ્યમાં અને પશુમાં કાઈ તફાવત નથી. અને સ્પાહાર-નિદ્રાદિ સ'જ્ઞાથી પ્રવૃત્ત થઈ ને પેાતાના દિવસે પસાર કરે છે.
આજે ધમની સામે વિવિધ પ્રકારના આક્ષેપેા થઈ રહ્યા છે અને તેને અફીણની ઉપમા આપવામાં આવે છે, પણ જૈન ધર્મને તેમાંના કોઈ આક્ષેપ લાગુ પડે તેમ નથી, કારણ કે તેણે પ્રાણીમાત્રના હિત માટે ઉપદેશ આપ્યા છે અને કદી પણ હિંસાની હિમાયત કરી નથી.
જૈન ધર્મના મુખ્ય સિદ્ધાંતા એ છે કે—
(૧) દેવ-ગુરુ-ધર્મ પર સ'પૂર્ણ શ્રદ્ધા રાખવી. (ર) કાઇ પ્રાણીની હિંસા કરવી નહિ. (૩) જૂહુ' ખેલવુ' નહિ. (૪) ચારી કરવી નહિ.
(૫) બ્રહ્મચર્ય પાળવું. ગૃહસ્થે પેાતાની વિવાહિત સ્ત્રીથી સંતાષ માનવે.
(૬) ધન-ધાન્ય આદિ પરિગ્રહની મર્યાદા કરવી. (૭) ક્રોધને જિતવેા, ક્ષમા ધારણ કરવી. (૮) કાઈ વાતનુ' અભિમાન કરવું નહિ. (૯) દંભ કે કપટક્રિયા કરવી નહિ. (૧૦) ઝઘડાથી દૂર રહેવુ. (૧૧) સંતાષ ધારણ કરવા. (૧૨) દીન-હીનને યથાશક્તિ મદદ કરવી.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકારકલ્પતરુ.
(૧૩) હમેશાં વિચારનું સેવન કરવું. (૧૪) યથાશક્તિ વ્રત-નિયમે કરવા. (૧૫) નાની-મોટી તપશ્ચર્યા કરવી. (૧૬) મનને પવિત્ર રાખવું. (૧૭) માનવજીવનને બને તેટલે સદુપયેગ કરો.
જૈન ધર્મની મંગલભાવના એ છે કેशिवमस्तु सर्वजगतः, परहितनिरता भवन्तु भूतगणाः। दोषाः प्रयान्तु नाश, सर्वत्र सुखी भवतु लोकः ॥
સર્વ જગતનું કલ્યાણ થાઓ, લેકે પરોપકારપરાયણ બને, પાપસમૂહ નાશ પામે અને સર્વથા લેકે સુખી થાઓ
આટલા વિવેચનથી જૈન ધર્મની શ્રેષ્ઠતા સમજી શકાશે.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
મત્ર અંગે શાસ્ત્રામાં જુદી જુદી વ્યાખ્યાઓ જોવામાં આવે છે. જેમ કે :
[ ૪ ]
મત્ર અને બીજાક્ષરા
(૧) જે અક્ષરરચના, સૂત્ર, સિદ્ધાંત કે પાડે વારવાર મનન કરવા યાગ્ય હાય, તે મત્ર કહેવાય.
(૨) જે અક્ષરરચનાનું વારંવાર મનન કરતાં વિવિધ પ્રકારના ભયેામાંથી કે કેઈ વિશિષ્ટ ભયથી રક્ષણ થાય, તે મંત્ર કહેવાય.
(૩) જે શબ્દો સદ્ગુરુ વડે શિષ્યને ગુપ્ત રીતે અપાય, તે મત્ર કહેવાય.
(૪) જે અક્ષરરચના દેવાધિષ્ઠિત હોય, તે મત્ર
કહેવાય.
(૫) જેના પાઠ કરતાં જ કાયસિદ્ધિ થાય, તે મંત્ર
કહેવાય.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
હોંકારકલ્પતરુ
~ મંત્રની રચના મંત્રની રચના ગમે તે મનુષ્ય કરી શકતા નથી અને કદાચ કરે તે તે વિવ૬માન્ય-સમાજમાન્ય થઈ શકતી નથી. જેમને આર્ષદૃષ્ટિ પ્રાપ્ત થઈ છે, જેઓ આગમ-નિગમને ભેદ જાણે છે અને જેઓ મંત્રવિદ્યાનાં તમામ રહસ્યથી પરિચિત છે, એવા પુરુષો જ મંત્રની રચના કરી શકે છે અને તે કાર્ય સિદ્ધિ માટે અકસીર નીવડે છે.
જૈન ધર્મમાં જે મુખ્ય મંત્રે છે, તે તીર્થકર ભગવંતે દ્વારા ઉપદેશાયેલા છે અને ગણધર ભગવંતે કે શ્રુતસ્થવિરો દ્વારા રચાયેલા છે, એટલે તેને પરમ પવિત્ર અને સદા આરાધના એગ્ય માનીને ચાલવું જોઈએ.
વળી પૂર્વાચાર્યોએ જે મંત્રને સ્વીકાર કર્યો હોય અને જેનું પરંપરાગત આરાધન થતું હોય, એ મંત્રને પણ શુદ્ધ માનીને તેનું આરાધન કરવામાં બાધ નથી.
અહીં સંપ્રદાય તો એ છે કે સદ્ગુરુ હિતબુદ્ધિથી શિષ્યને જે મંત્ર આપે, તેને સર્વ શ્રેષ્ઠ માનીને તેનું આરાધન કરવું અને તેમાં કોઈ પણ જાતની શંકા-કુશંકા કરવી નહિ. જે સંશયાત્મા છે અને દરેક બાબતમાં શંકા કરે છે, તે કદી ઊંચે આવી શકતો નથી. તેને આ ભવમાં દુઃખ અને દુર્ભાગ્યને અનુભવ કરે પડે છે અને પલેકમાં પણ અનેક પ્રકારની યાતનાઓ ભોગવવી પડે છે.
વળી દેવ, ગુરુ, તીર્થ અને મંત્રની બાબતમાં તે
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
મત્ર અને ખીજાક્ષરા
૪૯
ભાવના પ્રમાણે જ ફળ મળે છે, તેથી તેના ચડતા પરિામે સ્વીકાર કરવા અને તેની આરાધનામાં ઉજમાળ બનવુ.
અહી' એટલી સૂચના આવશ્યક છે કે મંત્રની અક્ષરરચના બાબત આપણે આપણી બુદ્ધિ લડાવીને કાઈ પણ સ્થળે કંઈ પણ ફેરફાર કરવા નહિ. જો મત્રમાંથી એક પણ અક્ષર એછે!–વત્તો થાય કે આઘા-પાા થાય, તે તેના સ્વરૂપમાં ફેરફાર પડી જાય છે અને તેથી ફલમાં ઘણી ન્યૂનતા આવે છે. જેમ શ્રુતજ્ઞાનમાં વ્યંજન, અથ કે તન્દુભયમાં કોઈપણ પ્રકારનું પરિવર્તન કરવાની મનાઈ છે, તેમ આમાં પણ સમજવું. મંત્રપાઠ પણ શ્રુતજ્ઞાનના જ એક ભાગ છે.
વધુ માતૃકા
આ
મત્રની રચના અક્ષર કે વર્ણો દ્વારા થાય છે. વર્ણી સ્વર અને વ્યંજન એમ.એ પ્રકારના છે. તેમાં સ્વરા ૧૬ છેઃ
अ आ इ ई उ ऊ ऋ ऋ लृ ऌ ए ऐ ओ औ અં ત્ર ઃ ।
અને વ્યંજના ૩૩ છે.
क ख ग घ ङ च छ ज झ ञ ट ठ ड ढ ण
त थ द ध न प फ ब भ म य र ल व श ष स ह ।'
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
હો કારકલ્પતરુ
વ્યંજનાની સખ્યા વર્ણ માતૃકામાં-વણુ
આમાં ૪ ઉમેરીને કેટલાક ૩૪ ગણે છે અને એ રીતે સમસ્ત માલામાં ૫૦ વર્ષની ગણના કરે છે.
મંત્રારાધનમાં આ વર્ણ માતૃકાના ઉપયાગ અનેક વાર આવે છે, એટલે આરાધકાએ તેને ખ્યાલ ખરાખર રાખવા જોઇએ.
વણુ મત્ર
વ માતૃકા અર્થાત્ વ માલાનો દરેક વમત્રરૂપ છે, કારણ કે અનુસ્વાર લગાડીને તેને જપ કરતાં તથા તેનું ધ્યાન ધરતાં વિશિષ્ટ શક્તિના પ્રાદુર્ભાવ થાય છે. શ્રી સમતભદ્રાચાય વિરચિત મંત્રવ્યાકરણમાં આ દરેક વણ ની શક્તિ કેવા સ્વરૂપે પ્રકટ થાય છે, તે વિસ્તારથી જણાવેલ છે.+
બીજાક્ષરા
મંત્રની બીજરૂપ શક્તિ ધરાવનારા અક્ષરાને ખીજાક્ષર કહેવામાં આવે છે. તે અક્ષરાના વિશિષ્ટ સયાજનથી નિર્માણ થાય છે. દાખલા તરીકે ૐ એ બીજાક્ષર છે, તે તે અ+++૩+મ્ એ પાંચ અક્ષરાથી અનેલે છે અને હ્રી” એ બીજાક્ષર છે, તે તે હૈં +ર્ + +ર્ + મંત્રબ્યાકરણ હજી સુધી મુદ્રિત થયેલું નથી. તેની હસ્તલિખિત પ્રતિ મળે છે.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્ર અને બીજાક્ષર
- ૫૧
એ ચાર અક્ષરોથી બનેલો છે. આ રીતે જે જે બીજાક્ષર છે, તે વ્યંજન અને સ્વરના વિશિષ્ટ સંજનથી બનેલા છે અને તે અમુક અમુક પ્રકારની શક્તિઓ ધરાવે છે.
સર જહોન વુફ કે જેઓ એક વખત મદ્રાસ હાઈકોર્ટના ચીફ જસ્ટીસ હતા, તેમણે આ બીજાક્ષની શક્તિ વિષે શંકા ઉઠાવેલી કે “ બેલીએ તો શું? દૃ બોલીએ તો શું? અને શરીર બેલીએ તો શું ? એ બધા એક પ્રકારના અક્ષરે જ છે. તેમાં શક્તિ શી રીતે હોય? એ હું સમજી શકતા નથી. ” પરંતુ ત્યાંના એક સ્થાનિક બ્રાહ્મણ પંડિતે તેમને જણાવ્યું કે “આ દરેક બીજાક્ષરમાં જુદી જુદી શક્તિ હોય છે અને તે અમે જાતે અનુભવેલું છે.” પછી અગ્નિબીજ ને અમુક જપ કરીને અગ્નિ પ્રકટાવી આપો, ત્યારે જહોન વુડ્રોફને ભારે આશ્ચર્ય થયું અને ત્યારથી તેઓ ભારતીય તંત્રશાસ્ત્રના-ખાસ કરીને શાકત તંત્રના પરમ અભ્યાસી બન્યા અને તે વિષે અંગ્રેજી ભાષામાં પ્રમાણભૂત ગ્રંથ લખવા લાગ્યા. આજે તેમના લખેલા ગ્રંથે તંત્રશાસ્ત્રના પ્રમાણભૂત ગ્રંથો ગણાય છે અને તેની સંખ્યા બેડઝનથી પણ વધારે છે.
હવે અમે મંત્રવ્યાકરણને આધારે આ બીજાક્ષને વિશેષ પરિચય કરાવીશું.
- બીજાક્ષરાનો વિશેષ પરિચય છે બીજ–તેજસ, ભકિત, વિનય, પ્રણવ, બ્રહા,
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
હો કારકલ્પતરું
પ્રદીપ, વામ, વેદ, કમલ, અગ્નિ, ધ્રુવ, આદિ અને આકાશ સ'જ્ઞાથી પ્રસિદ્ધ છે.
અન્ય તત્રોમાં તેને માટે નીચેની સ`જ્ઞાના ઉપયેાગ થયેલે છે: વર્તુલ, તાર, હુંસકારણુ, મંત્રાદ્ય, સત્ય, બિંદુ, શકિત, ઝિંદૈવત, સખીોત્પાદ, પ'ચદેવ, ત્રિક, સાવિત્રી, ત્રિશિખ, ત્રિગુણ, ગુણજીવક, વેદસાર, વેઢમીજ, પંચરશ્મિ, ત્રિકુટ, ત્રિભવ, ભવનાશન, ગાયત્રીબીજ, પંચાંશ, મંત્રવિદ્યાપ્રસૢ, પ્રભુ, અક્ષરમાતૃકાસ, અનાદિ, અદ્વૈત, મેાક્ષ વગેરે.
હી --ખીજ માયાતત્ત્વ, શકિત, લેાકેશ, ત્રિમૂર્તિ અને ખીજેશ તરીકે ઓળખાય છે. કેટલાક તેને માયામીજ માયાક્ષર, બૈલેાકચબીજ કે ત્રૈલેાકચાક્ષર પણ કહે છે.
બ્રહ્મવિદ્યાવિધિ જે એક દિગમ્બર જૈનાચાયની કૃતિ છે, તેમાં હી કારનાં નામેાના નીચે પ્રમાણે સંગ્રહ થયેલે છે . હલ્લેખા, લોકરાજ, જગષિપ, લોકપતિ, ભુવનેશ્વરી, માયા, ત્રિદેહ, તત્ત્વ, શક્તિ, શક્તિપ્રણવ આદિ
અન્ય તત્રામાં તેને માટે લજ્જા, ગિરિજા, પરા, સવિતા, ત્રિગુણા, ઇશ્વરી, શિવા, મહામાયા, પાતી, પરમેશ્વરી, ભુવનધાત્રી, એકાક્ષર, આહિરૂપ, કામદ, આદિમત્ર, ત્રૈલોકયવણ વગેરે સંજ્ઞાઓ નજરે પડે છે.
ક્ષ—એ કૂટાક્ષર છે.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
મ
મંત્ર અને બીજાક્ષર
સૂવું –ને પિંડ કે અષ્ટમૂતિ કહેવામાં આવે છે. | ટૉ ટ્રી કરી રહૂં સઃ આ પંચમંત્રબીને પંચબાણ કહેવાય છે. આ
૪–વર્ણને પર્યાય પૂર્ણ ચંદ્ર છે.
થી ફરી –સુરભિમુદ્રાના અક્ષરો છે અને વાગૂભવબીજ પણ કહેવાય છે.
ક્ષિા ૩ સ્વા હા–આ બીજે અનુક્રમે પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ, વાયુ અને આકાશના છે. બીજા મંત્રવાદીઓ એને ગરુડના પંચાક્ષર, આકાશબીજ કે શત્રુબીજ પણ કહે છે. ભૈરવપદ્માવતીકપના ગારુડ અધિકારમાં સપનું ઝેર ઉતારવા માટે આ પાંચ બીજેને કેવી રીતે વિવિધતાભર્યો ઉપયોગ થાય છે, તે બતાવ્યું છે.
છું કાર–શ્રી અને લક્ષ્મીનું બીજ છે. રથી_ઈબીજ છે. સ્થી–સુધાબીજ છે. –અંકુશબીજ છે.
–અનંગબીજ છે. કેટલાક તેને આકર્ષણબીજ પણ કહે છે.
#–પીઠબીજ છે. - વા–હોમબીજ છે. કેટલાક તેને શાંતિબીજ પણ કહે છે.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪.
હોંકારકલ્પતરુ * અને * બીજે રત્નયુગ્મક છે. દંડ – બીજ વસુધાસંજ્ઞક છે અને નિર્વિષીકરણ પણ કહેવાય છે.
–ખવાટ છે. દુ-મહાશક્તિબીજ છે. હા–નિરોધક બીજ છે.
–સ્તંભનબીજ છે. ઈં–જેન સકતા નામથી પ્રસિદ્ધ છે. દર્સ્ટ –વિમલપિંડ કહેવાય છે. ૐ સ્તંભનબીજ છે. G–સૃષ્ટિબીજ છે. જૈ–વિસર્જનબીજ છે. ફૂફૂ–વિદ્વેષણબીજ છે. દહૃ–વિદ્રાવણબીજ છે.
–ચલબીજ છે. વઃ –અચલબીજ છે.
દૂ ી દૃ દ –આ છ બીજે શૂન્ય રૂપ છે.
૪ ઐન્દ્રાક્ષસંજ્ઞક છે. કેટલાક તેને પૃથ્વી બીજ પણ કહે છે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
મત્ર અને બીજાક્ષરા
ત્રે વે—વધખીજ છે.
ૉતો —-દ્રાવણુસજ્ઞક છે. હૈં—શબ્દગુણક છે અને શૂન્યરૂપ છે.
નમઃ—શાધન અને અનમીજ છે. કેટલાક તેને માક્ષમીજ કહે છે.
આ સિવાય ખીન્ત' પણ કેટલાંક બીજે તત્રપ્રસિદ્ધ છે. જેમકે :
તે —વાગ્મીજ કે તત્ત્વમીજ છે.
વર્—દહનખીજ છે.
યોર્ આકષ ણ અને પૂજાગ્રહણખીજ છે. સંવોર્—આકષ ણુખીજ છે. પૌષ્ટિકખીજ છે.
સત્રના પ્રકારો
જે મંત્રમાં મીજાક્ષરા તથા અન્ય અક્ષરે હાય, પણ મંત્રદેવતાનું નામ ન હેાય, તેને ખીજમંત્ર કહેવામાં આવે છે અને જેમાં મંત્રદેવતાનુ' વિશિષ્ટ નામ હોય, તેને નામમત્ર કહેવામાં આવે છે. આ વ્યાખ્યા અનુસાર અને ૩ શ્રી પાર્શ્વ
"
ફ્રી ૐ' એ બીજમંત્ર છે એ નામમત્ર છે.
.. "
પ્રથમમત્રમાં માત્ર
नाथाय हीँ બીજાક્ષરા છે, પરંતુ કેાઈનું વિશેષ નામ નથી; જ્યારે ખીજા મંત્રમાં ખીજાક્ષરા ઉપરાંત મંત્રદેવતા શ્રી પાર્શ્વ - નાથનું નામ પણ છે.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોં’કારકલ્પતરુ
મંત્રસમુદૃાયના ‘ આગ્નેય ’અને ‘ સૌમ્ય ' એવા પણ બે પ્રકારો છે. તેમાં પૃથ્વી, અગ્નિ અને આકાશ મડળવાળા મંત્રાને આગ્નેય કહેવામાં આવે છે તથા જલ અને વાયુમંડળવાળા મંત્રાને સૌમ્ય કહેવામાં આવે છે. જો અંતમાં ર્ પલ્લવના પ્રયાગ થાય તો સૌમ્ય મત્રા આગ્નેય મને છે અને મંત્રના અંતે નમઃ પલવ લાગે તે આગ્નેયમંત્રા પણ સૌમ્ય થાય છે.
પૂર્ણ
મંત્રના પુલ્લિગી, સ્ત્રીલિંગી અને નપુંસકલિ’ગી એવા ત્રણ પ્રકારો પણ પડે છે. તેમાં જેને છેડે વર્ અને ટ્ પદ્મવત્ર આવે તેને પુલ્લિંગ સમજવા, ચંદ્ અને સ્વાહા પલ્લવ આવે તેને સ્ત્રીલિંગ સમજવા અને તથા નમઃ ધ્રુવ લાગે તેને નપુંસકલિંગી સમજવા.
પધ્રુવ એટલે મત્રના છેડે લાગતા ખાસ શબ્દ. તેમાં નમઃ, સ્વાહા, વય, જોષ, તથા ની મુખ્યતા છે અને તેના આધારે જ ઉપરના ત્રણ પ્રકારો પાડવામાં આવ્યા છે.
અન્યત્ર મંત્રના બીજમત્ર, મંત્ર અને માલામત્ર એવા પણ પ્રકારે જોવામાં આવે છે. તેમાં ૧ થી ૯ અક્ષર સુધીના મત્રને ખીજમંત્ર, ૧૦ થી ૨૦ અક્ષર સુધીના મંત્રને મંત્ર અને તેથી વધારે અક્ષરવાળા મંત્રને માલામત્ર કહેલા છે.
કેટલાક સાત્ત્વિક, રાજસિક અને તામસિકના ભેથી પણ મંત્રના ત્રણ પ્રકારો માને છે, તેા કેટલાક સિદ્ધ
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
મત્ર અને ખીજાક્ષરા
૫૭
મંત્ર, સાધારણમત્ર અને નિખીજમંત્ર એ રીતે પણ મંત્રના ત્રણ પ્રકારો ગણાવે છે.
વળી કેાઈક મંત્રસ...પ્રદાય એક અક્ષરના મંત્રને પિંડ, એ અક્ષરના મંત્રને ક`કી, ત્રણથી નવ અક્ષરના મંત્રને બીજ, દશથી વીશ અક્ષરના મત્રને મત્ર અને તેથી વધારે અક્ષરના મત્રને માલામત્ર તરીકે ઓળખાવે છે.
જો અવસ્થા અનુસાર મત્રના પ્રકાર પાડીએ તે સ્વાપ અને જાગૃત એવા બે પ્રકારો પડે છે. જે મત્રાની શક્તિ હજી સુષુપ્ત છે, તે સ્વાપ અને જે મંત્રાની શક્તિ જાગૃત થઈ છે, તે જાગૃત.
મંત્રના આ પ્રકારો ખ્યાલમાં રાખવાથી તેનાં વિધિ— વિધાન સમજવામાં સરલતા પડે છે.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પ ] આરાધકની યાગ્યતા
અધિકાર કે ચેાગ્યતા કેળવ્યા વિના કરાયેલાં કાય માં સફલતા મળતી નથી. શિક્ષક થવુ... હાય તા શિક્ષકની ચેાગ્યતા કેળવવી પડે છે, સૈનિક થવુ... હાય તા સૈનિકની ચેાગ્યતા કેળવવી પડે છે અને ખેડૂત કે વ્યાપારી થવું હાય તે! તેની ચેાગ્યતા કેળવવી પડે છે. મંત્રની આરાધનામાં પણ આજ સ્થિતિ છે. જે વ્યક્તિ મંત્રારાધકની ચેાગ્યતા કેળવે છે, તે જ મત્રની આરાધના યથાર્થ રીતે કરી શકે છે અને આખરે સિદ્ધિ મેળવી સફલતાનું શિખર સર કરી શકે છે. તે 'ગે મંત્રશાસ્ત્રમાં જે વિધાના થયેલાં છે, તે પાકેાની જાણ માટે અહીં રજૂ કરીશું.
આચાર્ય શ્રી મષેિણે ભૈરવપદ્માવતીકલ્પમાં મંત્રારાધકનાં લક્ષણા બતાવતાં કહ્યુ` છે કે
निर्जितमदनाटोपः प्रशमितकोपो विमुक्तविकथालापः । देव्यचनानुर को जिनपदभक्तो
મવેન્મત્રી
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધકની ચાગ્યતા
૫૯
· કામદેવના વિલાસને જિતનાર, ક્રોધનું શમન કરનાર, વિકથાએથી દૂર રહેનાર, દેવીની અર્ચના કરવામાં અનુરક્ત અને શ્રી જિનેશ્વરદેવની ભક્તિ કરનાર મંત્રનો આરાધક થઈ શકે છે.’
કામદેવના વિલાસને જિતવા, એટલે વિવિધ પ્રકા રની કામક્રીડાઓથી દૂર રહેવું, કામવાસના પર કાબૂ મેળવવેા, બ્રહ્મચર્ય નું એકનિષ્ઠાથી પાલન કરવું. કામવાસના ચિત્તને ચંચલ કરનારી છે, ક્ષેાભ પમાડનારી છે અને હિરાત્મભાવમાં જ રમણ કરાવનારી છે, એટલે જ્યાં સુધી તેના પર કાબૂ મેળવવામાં ન આવે ત્યાં સુધી માનસિક એકાગ્રતા સાધી શકાતી નથી તથા અંતરાત્મદશા પ્રાપ્ત કરી શકાતી નથી, પરિણામે મંત્રની આરાધના યથાર્થ પણે થઈ શકતી નથી. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તેા મંત્રારાધનામાં મંત્રદેવની પૂજા, મંત્રદેવતાનુ ધ્યાન તથા જય આદિ જે જે ક્રિયાઓ કરવાની છે, તે ચિત્તની શુદ્ધિ અને સ્થિરતાપૂર્વક થાય તેાજ ફુલદાયી થાય છે, અન્યથા ફુલદાયી થતી નથી.
જૈન શાસ્ત્રોએ બ્રહ્મચર્યાંનુ રક્ષણ કરવા માટે જે નવનિયમેા(નવ વાડા)નું વિધાન કરેલુ છે, તે મત્રારાધકે ધ્યાનમાં રાખવાનું છે, એટલે કે તેમાંથી શકય એટલા નિયમેાનું પાલન કરવાનુ છે. આ નવનિયમે નીચે. પ્રમાણે જાણવા
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬.
રહેવુ'.
હો કારકલ્પતરુ
(૧) સી, પશુ અને નપુસકથી રહિત સ્થાનમાં
(૨) સ્ત્રીએ સંબધી વાતા કરવી નહિ.
(૩) સ્રી જે આસન પર બેઠેલી હાય, તે આસન પર બે ઘડી સુધી બેસવું નહિ. મનુષ્યના શરીરમાંથી એક પ્રકારના પુર્દૂગલપ્રવાહુ નિર'તર બહાર નીકળતા રહે છે, તેને અનુલક્ષીને આ નિયમ ઘડવામાં આવ્યા છે. જો સ્રીએ વાપરેલા આસન પર બ્રહ્મચારી તરત બેસે તે સંભવ છે કે તેની મનોવૃત્તિ દૂષિત થાય અને તેના મનમાં કામવાસના જાગે.
(૪) સ્ત્રીઓનાં અ’ગોપાંગ આસક્તિથી જેવાં નહિ. (૫) ભીંતના આંતરે સ્ત્રી-પુરુષનું યુગલ રહેતું હાય, તેવાં સ્થાનમાં રહેવુ' નહિ.
(૬) પૂર્ણાંકાલમાં સ્ત્રીની સાથે જે ક્રીડા કરી હોય, તેનુ' સ્મરણ કરવુ' નહિ.
(૭) માદક આહાર-પાણી વાપરવાં નહિ. (૮) પ્રમાણથી વધારે આહાર કરવા નહિ. (૯) શ્રૃંગારિક વેશભૂષા કરવી નહિ.
નું રક્ષણ કરે
મહાપુરુષાએ કહ્યું છે કે ‘ જે વી અને તેને ઊધ્વગામી બનાવે છે, તેને સિદ્ધિ સહેજ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધકની ચેાગ્યતા
છે.
છે. ’ એટલે વીય નુ` ક્ષરણ થાય એવી સર્વ પરિસ્થિતિથી અચવાનું છે.
ચેાગસાધનામાં પણ બ્રહ્મચર્યના એક ચમ તરીકે સ્વીકાર કરવામાં આવ્યા છે, એટલી વાત પાકે એ યાદ રાખવી.
કામ એ અંતરને શત્રુ છે, તેમ ધ પણ અંતરના શત્રુ છે. જો તેને જિતવામાં ન આવે તેા ગુણસમુદાયના નાશ કરે છે અને આરાધકને અતિ કઢંગી સ્થિતિમાં મૂકી દે છે. તે અંગે એક સંતકવિએ કહ્યું છે કે :
संतापं तनुते भिनत्ति विनयं सौहार्दमुच्छाद्यत्युद्वेगं जनयत्यवद्यवचनं सूते विधत्ते कलिम् । कीर्ति कृन्तति दुर्गतिं वितरति व्याहन्ति पुण्योदय, दत्ते यः कुगतिं स हातुमुचितो रोषः सदोषः सताम् ॥
<
જે સંતાપને આપે છે, વિનયને ભેદે છે, મિત્રતાના
ઉચ્છેદ્ય કરે છે, ઉદ્વેગને ઉત્ત્પન્ન કરે છે, અસત્યવાણીને જન્મ આપે છે, માયાને પ્રકટાવે છે, પ્રીતિના નાશ કરે છે, દુગ`તિનું (પડતીનું) દાન કરે છે, પુણ્યાયના ઘાત કરે છે અને નરકાઢિ યુગતિમાં ધકેલી દે છે, તેવા અનેક દોષવાળા કાધના સત્પુરુષાએ ત્યાગ કરવા ઉચિત છે. ' જૈન શાસ્ત્રામાં તે અંગે કહેવાયુ છે કે :जं अअअं चरितं, देसूणाए अ पुव्वकोडीए । तं पि कसाइयचित्तो, हारेई नरो मुहुत्तेणं ॥
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોં‘કારકલ્પતરુ
ક'ઈક ન્યૂન એવા ક્રાડપૂર્વ સુધી જે ચારિત્રનું પાલન કયુ' હાય છે, તે પણ ધાઢિ કષાયને ઉદ્દય થવાથી મનુષ્ય એ ઘડીમાં હારી જાય છે. ’
ભગવદ્ગીતામાં કહ્યું છે કે :
કર
क्रोधाद् भवति संमोहः, संमोहात् स्मृतिविभ्रमः । स्मृतिविभ्रमाद् बुद्धिनाशः, बुद्धिनाशात्प्रणश्यति ॥
ક્રાધથી સમેહ થાય છે, સંમેાહથી સ્મૃતિવિભ્રમ થાય છે, સ્મૃતિવિભ્રમથી બુદ્ધિના નાશ થાય છે અને બુદ્ધિનો નાશ થતાં મનુષ્ય સર્વ પ્રકારે નાશ પામે છે.’
તાત્પર્ય કે મંત્રના આરાધકે ક્રોધ પર કાબૂ મેળવવા જોઇએ અને ગમે તેવી વિપરીત કે અપ્રિય સ્થિતિમાં પણ મનને શાંત-સ્થિર રાખતાં શીખવુ` જોઈ એ. અહી ચંડકૌશિકનું દૃષ્ટાંત વિચારવાથી ક્રાધને જિતવામાં ઘણી સહાય મળશે.
મંત્રના આરાધકે વિકથાએથી દૂર રહેવું જોઈ એ, એટલે કે તેના ત્યાગ કરવા જોઈએ, કારણ કે તે એક યા બીજા પ્રકારે મનના સંયમ તેાડનારી છે અને આખરે આરાધનાથી ભ્રષ્ટ કરનારી છે. વિકૃત એવી કથા તે વિકથા. -અથવા વિકૃતિ ઉત્પન્ન કરે તેવી કથા તે વિકથા. જૈન પરંપરામાં તેના ચાર પ્રકારો મનાયા છે :
(૧) ભક્તકથા, (૨) સ્ત્રીકથા, (૩) રાજકથા અને (૪) દેશકથા.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધકની ચેાગ્યતા
૬૩
ભક્તકથા એટલે ભાજનના વિવિધ પ્રકાર તથા તેના સ્વાદને લગતી વાતા. આવી વાતેા કરતાં રસલાલસા જાગૃત થાય છે અને મનના સયમ તૂટે છે. પરિણામે આરાધનાના રસ ઉડી જાય છે અને તેમાંથી ભ્રષ્ટ થવાના વખત આવે છે.
શ્રીકથા એટલે સ્ત્રીના પ્રકારો તથા સૌ વગેરેની વાતા. તે સુષુપ્ત કામવાસનાને જાગૃત કરે છે અને તેથી બ્રહ્મચ`નું ખંડન થવાના સંભવ છે. તેથી આવી વાતાને તાલપુટ વિષે સમજી તેનાથી દૂર રહેવાની જરૂર છે.
રાજકથા એટલે રાજાના અશ્વય આદિનું વણુ ન, તેના ભાગવિલાસની પ્રશ'સા. આ પ્રકારની વાતા કરતાં ભાગવિલાસની ભાવના જાગે છે અને તે છેવટે પતનને નાતરે છે, એટલે તેનાથી દૂર રહેવુ હિતાવહ છે.
દેશકથા એટલે લેાકેાના ચિત્ર-વિચિત્ર રિવાજો તથા ચરિત્રની વાતા. આવી વાતા કરતાં પણ મન પર ઉલટી અસર થાય છે અને આરાધનાનું જેમ તૂટી જાય છે, એટલે આરાધકે તેનાથી ખચવાનું છે.
વ માનપત્રા પણ મેાટા ભાગે વિકથાનું પાષણ કરનારા છે, એટલે આરાધકાએ તેનાથી દૂર રહેવું.
કેાઈની નિંદા કરવી, ગપ્પાં મારવાં, નિરક વાતા કરવી, એ પણ વિકથા જ છે, તેથી મંત્રના આરાધકે તેના ત્યાગ કરવા.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકારકલ્પત આ દેવીની અર્ચના કરવામાં અનુરક્ત એટલે દેવીની. વિવિધ ઉપચારથી પૂજા કરવામાં આનંદ માનનાર અને તેમાં મગ્ન રહેનાર. અહીં દેવીની આરાધનાનો વિષય છે, એટલે દેવીને નિર્દેશ કર્યો છે, પણ તત્ત્વથી તે મંત્રદેવતા જ ગ્રહણ કરવાના છે. તાત્પર્ય કે મંત્રારાધકે મંત્રદેવતાની સેવા-પૂજા નિત્ય-નિયમિત કરવી જોઈએ અને તેમાં આનંદ પામવો જોઈએ. જે મંત્રારાધક ત્યાગી હોય, સાધુ હોય તો તેણે ભાવપૂજા કરવી યોગ્ય છે અથવા તે માત્ર વાસક્ષેપથી પૂજા કરીને સંતોષ માનવાનો છે.
મંત્રના આરાધકે રેજ જિનભક્તિ-જિનપૂજા કરવી આવશ્યક છે, કારણ કે તે મહામંગલરૂપ છે અને તેનાથી ચિત્તને પ્રસાદ પ્રાપ્ત થતાં મંત્રારાધના બહુ સારી રીતે થઈ શકે છે. જેને જિનેવર દેવ પ્રત્યે શ્રદ્ધા-ભક્તિ નથી, તેને કોઈ પણ શાસનદેવ-દેવીની આરાધના ફલદાયી થઈ શકતી નથી.
કેઈ એમ કહેતું હોય કે શ્રી જિનેશ્વર દેવ તે વીતરાગ છે, તે કંઈ ફળ આપવાના નથી; જ્યારે શાસનદેવ કે દેવી ફળ આપનાર છે, તો તેમની સેવાભક્તિ જ વિશેષ પ્રકારે કેમ ન કરવી? તે તે ભીંત ભૂલે છે. શાસનદેવ-દેવીઓ શ્રી જિનેશ્વર દેવના સેવકે છે, ભક્તો છે અને તે જ્યારે એમ જાણે છે કે અમુક વ્યક્તિ શ્રી જિનેશ્વરદેવની અનન્ય ભક્તિ કરે છે, ત્યારે તેની ભક્તિથી પ્રસન્ન થઈને તેઓ સહાય કરે છે.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધકની યાગ્યતા
૬૫
તાત્પ કે જેને જૈન સંપ્રદાયગત કાઈ પણ મંત્રની આરાધના કરવી હેાય, તેણે શ્રી જિનેશ્વરદેવની નિત્યનિયમિત પૂજા અનન્ય મનથી કરવી જોઈએ અને ત્યાર પછી જ મ`ત્રદેવતાની અર્ચના-પૂજામાં અનુરક્ત થવુ જોઈ એ.
मन्त्राराधनशूरः पापविदुरो गुणेन गम्भीरः । मौनी महाभिमानी मन्त्री स्यादीदृशः पुरुषः ॥
· મંત્રનું આરાધન કરવામાં શૂરા, દુષ્કર્મોથી દૂર રહેનારા, ગુથી ગભીર, મૌન ધારણ કરનારા અને મહાભિમાની હાય, એવા પુરુષ મંત્રસાધક થઈ શકે છે.
જે અસ્થિર મનનેા છે, ડપાક છે, કાયર છે, તે મંત્રનું આરાધન કરી શકતા નથી. જે શરવીર છે અને ગમે તેવી આપત્તિએથી ડરતા કે ડગતા નથી, તે જ મંત્રનું આરાધન કરી શકે છે. વળી તે દુષ્કર્મોથી દૂર રહેનારા હૈાવા જોઈ એ. કેાઈ જીવની હિંસા કરવી, કાઈ ના વિશ્વાસઘાત કરવા, કાઈ ને દગા નઈ ને તેની માલમિલકત પડાવી લેવી, ગરીબાને સતાવવા, જૂઠું... ખેલવુ, ચેારી કરવી, કાઈ સ્ત્રીની લાજ લૂંટવી, લડાઈ-ઝઘડા કરવા વગેરેની ગણના દુષ્કર્મામાં થાય છે. તાત્પર્ય કે મત્રના આરાધકે આ બધાં દુષ્કર્મોથી દૂર રહેવું જોઈ એ અને સત્કમ માં જ સન્નિષ્ઠા રાખીને વર્તવુ જોઈ એ.
ગુણેાને ધારણ કરવા અને ગંભીર બનવું, એ પણ
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકારકલ્પતરુ
મંત્રારાધકનું એક લક્ષણ છે. અહીં ગુણ શબ્દથી સત્ય, પ્રામાણિકતા, વચનપાલન, ઉદારતા, સૌજન્ય આદિ ગુણ સમજવા. આ પ્રકારના ગુણે ધારણ કરીને જે ગંભીર બને છે, તેનું ચારિત્ર ઉત્તમ પ્રકારનું થાય છે અને તેની આકર્ષણશક્તિ વધે છે. જ્યારે છીછરે મનુષ્ય ગમે ત્યારે તેવું બેલે છે અને પિતાની અલ્પમાત્ર શક્તિનું મોટું પ્રદર્શન કરવા તત્પર રહે છે. તેનાથી ચારિત્રમાં ન્યૂનતા આવે છે અને આકર્ષણશક્તિ ઘણું જ ઘટી જાય છે.
જે જરૂર જેટલું જ બોલે છે અને બાકીના સમયમાં મૌન ધારણ કરે છે, તે મૌની કહેવાય છે. મૌન શક્તિસંચયમાં ઘણે અગત્યનો ભાગ ભજવે છે, તેથી આરાધકેએ મૌનનું યથાશક્તિ આલંબન લેવાનું છે. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે એકાંત, મૌન અને ઉપવાસથી પિતાની સાધનાને સફલ બનાવી હતી. અન્ય આરાધકે માટે પણ આ જ માર્ગ સુવિહિત છે.
મંત્રારાધક મહા અભિમાની હોવો જોઈએ, એને અર્થ એ છે કે તે પિતાને દીન-હીન માને નહિ, પણ અનંત શક્તિને ભંડાર માને અને એ રીતે પિતાની આરાધના આગળ વધારે.
गुरुजनहितोपदेशो गततन्द्रो निद्रया परित्यक्तः । परिमितभोजनशीलः स स्यादाराधको देव्याः ।। ગુરુજને એ કહેલે ઉપદેશ માનનાર, આળસ રહિત,
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધકની ગ્યતા વધારે નિદ્રા ન લેનાર અને પરિમિત ભજન કરનાર દેવીને આરાધક થઈ શકે છે.”
અહીં ગુરુજનથી માતા-પિતા, વડીલ, જ્ઞાતિના આગેવાનો, વિદ્યાગુરુ, કલાગુરુ તથા ધર્મગુરુ વગેરે સમજવા. તેઓ હિતબુદ્ધિથી ઉપદેશ આપે છે, એટલે તેને અનુસરવામાં જ આપણું કલ્યાણ છે. કોઈ માતા-પિતા અજ્ઞાન કે સ્વાર્થવશ કઈ ખોટું કામ કરવાનું કહે તો તેમને સમજાવીને એ કામથી દૂર રહેવું, પણ જે વસ્તુ નિતાંત આપણા હિતની હોય, તેને તો આપણે સ્વીકાર કરવું જ જોઈએ અને તે પ્રમાણે વર્તવું જોઈએ. તેનાથી વિનયગુણ કેળવાય છે અને તે મંત્રસિદ્ધિમાં સહાયક નીવડે છે.
જેને વડીલે પ્રત્યે માન ન હોય, તેને દેવ-ગુરુ પ્રત્યે પણ ક્યાંથી માન હોય? અને જેને દેવ-ગુરુ પ્રત્યે માન ન હોય, તેને મંત્રસિદ્ધિ કેવી રીતે થાય? એ સુજ્ઞજને એ વિચારી લેવું.
જે આળસુ છે, એદી છે, તે કદી પણ મંત્રની આરાધને યથાર્થપણે કરી શકતો નથી, કારણ કે આરાધનામાં તો સતત જાગૃતિ અને પુરુષાર્થની જરૂર છે તેથી જ અહીં આલસરહિત થવાને ઉપદેશ છે.
વિશેષમાં આરાધના કરનારે આહાર અને નિદ્રા બંનેમાં પરિમિત થવાનું છે. એ તો જાણીતી વાત છે કે
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
' આહાર
હીં કારકલ્પતરુ અને નિદ્રા વધાર્યાં વધે છે અને ઘટાડયા ઘટે છે.’ એટલે તેમાં પિરિમિત થવાનું મુશ્કેલ નથી. આહાર વધારે કર્યો હાય તા તરત નિદ્રા આવે છે અને જપધ્યાનાદિ ક્રિયા ખરાખર થઈ શકતી નથી. તે જ રીતે નિદ્રાનું પ્રમાણ વધારે હાય તેા શરીરમાં જડતા આવે છે અને જપ-ધ્યાનાદિમાં મને ખરાખર લાગતુ' નથી.
નિદ્રા તમેગુણની સૂચક છે, માટે તેનું પ્રમાણ ઘટાડવાનુ છે.
માણસે અમુક કલાક ઊ'ધવુ' જ જોઈ એ. તા જ તેનું શરીર સારું રહે.’ એવા જે લેાકપ્રવાદ આજે ચાલી રહ્યો છે, તેમાં ઝાઝું તથ્ય નથી. જે વ્યક્તિમાં સત્ત્વગુણની વૃદ્ધિ થાય છે, તે ઓછી નિદ્રાથી પણ પેાતાના જીવનવ્યવહાર ખરાખર ચલાવી શકે છે અને તેને કાઈ હરકત આવતી નથી. ચેાગસાધનામાં તા એવી ભૂમિકા પણ પ્રાપ્ત થાય છે કે જ્યારે બિલકુલ નિદ્રા આવતી નથી અને છતાં શરીરનું સ્વાસ્થ્ય ખરાખર જળવાઈ રહે છે.
આ કાળે પણ આવા પુરુષા જોવામાં આવે છે. તાત્પર્યં કે મંત્રના આરાધકે થેાડી નિદ્રાથી પણ શરીર સ્વસ્થ રહે, એવી ટેવ પાડવી જોઈ એ.
निर्जितविषयकषायो धर्मामृतजनित हर्षगतकायः । गुरुतरगुणसम्पूर्णः स भवेदाराधको देव्याः ||
વિષય અને કષાયને જિતનારા, ધમરૂપી અમૃતના
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધકની ચેાગ્યતા
૬૯
પાનથી હુ પામેલા શરીરવાળા અને મહાન ગુણેાથી યુક્ત હાય, તે દેવીના આરાધક થઈ શકે છે.’
સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ શબ્દ એ વિષય કહેવાય છે. તેના અવાંતર ભેદે ૨૩ છે. સ્પર્શના ૮, રસના ૫, ગધના ૨, વર્ણ ના ૫ અને શબ્દના ૩. આ ત્રેવીશ વિષયાને જિતવા એટલે પાંચેય ઈન્દ્રિયા પર સંપૂર્ણ કાબૂ રાખવા. જે એક પણ ઈન્દ્રયની વિષયલાલસામાં ફસાય છે, તેના હાલ છૂરા થાય છે, તે પાંચેય ઈન્દ્રિયાની વિષયલાલસામાં સેલાના શા હાલ થાય ? તે માટે હાથી, મત્સ્ય, ભ્રમર, પતગ અને હરણનાં દૃષ્ટાંતા વિચારવા ચેાગ્ય છે.
સ્પર્શ લાલસામાં સેલા હાથી, હાથણી ભણી ક્રેટ મૂકે છે. એમ કરતાં પારધિઓએ તૈયાર કરેલા ખાડામાં પડે છે અને કાયમને ગુલામ બને છે. (ખાડાની એક બાજુ જે હાથણી દેખાય છે, તે બનાવટી ઊભી કરેલી હોય છે. ) ગલના કાંટા પર રહેલા માંસના ટુકડા ખાવા જતાં મત્સ્યના ગળામાં કાંટા ભેાંકાય છે અને તે મરણને શરણ થાય છે. ગધની તાલસાથી કમલદલમાં પૂરાયેલેા ભ્રમર સવાર સુધી બહાર નીકળતા નથી, ત્યાં હાથીએ આવી પહેાચે છે અને એક પછી એક કમળ ઉખાડીને મુખમાં મૂકતાં તેના આયુષ્યના અત આવે છે. પતગ એટલે પત ંગિયું. તે રૂપમાં દિવાનું અનીને દીપક ભણી દોડે છે અને તેમાં ઝંપલાવે છે, એટલે બળીને ખાખ થઈ જાય છે. તેજ રીતે સંગીત સાંભળવામાં તલ્લીન બનેલુ. હરણ પારધિઓના હાથમાં
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
હકારકલ્પતરુ સપડાઈ જાય છે અને પિતાના પ્રાણ ગુમાવે છે. આ દષ્ટાંત લક્ષ્યમાં રાખીને મંત્રારાધકે પાંચેય ઈન્દ્રિયોને જિતવા પ્રયત્ન કરે.
જે મનની વૃત્તિઓને મલિન કરે, તેને કપાય કહે વામાં આવે છે. જૈન પરંપરામાં આવા ચાર કષાયની પ્રસિદ્ધિ છેઃ (૧) ક્રોધ, (૨) માન, (૩) માયા અને (૪) લેભ. તેમાં ક્રોધ અંગે કેટલુંક કહેવાઈ ચૂક્યું છે. માન એટલે અભિમાન, અહંકાર અથવા મદ. તેનાથી નમ્રતાને ગુણ નાશ પામે છે અને જડતા વધી જાય છે. માયા એટલે લુચ્ચાઈ, કપટ, દગો કે અન્યને છેતરવાની વૃત્તિ. તેને શાસ્ત્રકારોએ મૃષાવાદની માતા, શીલવૃક્ષને છેદનારી કૂહાડી, અજ્ઞાનની જન્મભૂમિ અને દુર્ગતિના દરવાજા દેખાડનારી દુર્દાન્ત દ્વારા પાલિકા કહી છે. તેનાથી સરલતાને ગુણ નાશ પામે છે અને વકતા વધી જાય છે. લાભ એટલે વધારે ને વધારે મેળવવાની તૃષ્ણા. તેને શાસ્ત્રકારોએ સર્વ દોષની ખાણ, ઉત્તમ ગુણોને ગળી જનારો મહારાક્ષસ અને દુઃખરૂપી વેલીઓનું મૂળ. કહેલો છે. તેનાથી સંતોષગુણ નાશ પામે છે અને ઉગ વધી જાય છે.
- ચારેય કષાયને જિતવા માટે તેના પ્રતિપક્ષી ગુણો કેળવવાની જરૂર છે. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે ક્ષમાગુણ કેળવવાથી કોઈને જિતી શકાય છે, નમ્રતાને ગુણ કેળવવાથી માનને જિતી શકાય છે, સરલતાને ગુણ કેળવવાથી માયાને
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધકની ચેાગ્યતા
૭૧
જિતી શકાય છે અને સતાષના ગુણ કેળવવાથી લેાભને જિતી શકાય છે.
શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે કે ‘કષાયોમાંથી મુક્ત થવુ, એજ સાચી મુક્તિ છે.' તે પરથી કષાયજયનું મહત્ત્વ સમજી શકાશે.
વિષય અને કષાય એ બે પર કાબૂ આવ્યા કે ચારિત્ર ઉત્તમ પ્રકારનું અને છે અને તે મંત્રની આરાધનામાં ઘણું ઉપકારી નીવડે છે. તેથી મંત્રારાધકે આ બંને વસ્તુઆને જિતવા માટે પેાતાના પુરુષા` પૂરેપૂરા ફારવવાના છે.
ધર્મ પ્રત્યે અભિરુચિ રાખવી અને તેના પાલનમાં આનંદ માનવા, એ પણ આરાધકનું એક ખાસ ક બ્ય છે. જેની ધર્મ પ્રત્યે અભિરુચિ હાય, તે પાપાચરણથી ડરતા રહે છે, સદ્વિચાર તથા સદાચારનું સેવન કરે છે અને ઉત્તરાત્તર આધ્યાત્મિક પ્રગતિ સાધી શકે છે. મત્રની સિદ્ધિ માટે આ ભૂમિકા ઘણી અનુકૂળ છે, તેથી મ`ત્રારાધકે પ્રારંભથી જ ધર્મ પ્રત્યે અભિરુચિ રાખવી અને તેના પાલનમાં તત્પર રહેવું.
વળી તેણે મહાન ગુણા કેળવી પૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરવા તરફ લક્ષ્ય રાખવુ જોઈ એ. અહી મહાન ગુણૈાથી દાન, શીલ, તપ અને ભાવનુ સૂચન છે. તે ધર્મોના વિધાયક કે પૂરક અંગો છે, એટલે અહીં તેના આ રીતે નિર્દેશ કરેલા છે.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
હોંકારકલ્પતરુ शुचिः प्रसन्नो गुरुदेवभक्तो, दृढव्रतः सत्यदयासमेतः। दक्षः पटु/जपदावधारी, मन्त्री भवेदीदृश एव लोके ।।
પવિત્રતાવાળો, પ્રસન્ન, ગુરુ અને દેવને ભક્ત, ગ્રહણ કરેલા વ્રતમાં દઢ રહેનાર, સત્ય અને દયાથી યુક્ત, ચતુર, મેધાવી અને મંત્રબીજવાળાં પદોને ધારણ કરનાર હોય, તે જ આ લોકમાં મંત્રની સાધના કરી શકે છે.”
અહીં પવિત્રતાથી બાહ્ય અને અત્યંતર એમ બંને પ્રકારની પવિત્રતા સમજવી. શરીરને સ્નાનાદિથી સુઘડ રાખવું–સ્વચ્છ રાખવું, એ બાહ્ય પવિત્રતા છે અને ભાવથી શુદ્ધ રાખવું, એ અત્યંતર પવિત્રતા છે. બાહ્ય પવિત્રતા ઘણી હોય પણ અત્યંતર પવિત્રતામાં ખામી હોય, તે મંત્રની આરાધના યથાર્થ પણે થઈ શકતી નથી. બાહ્યપવિત્રતા કરતાં અત્યંતર પવિત્રતાનું મહત્ત્વ ઘણું વધારે છે, એ ભૂલવાનું નથી.
સદા પ્રસન્ન રહેવું, એ પણ મંત્રારાધકનું એક મહત્વનું લક્ષણ છે. જ્યારે મનમાંથી ચિંતા, ભય, શક, ગ્લાનિ, વિષાદ આદિ દૂર થાય ત્યારે જ પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત થાય છે, એ કહેવાની જરૂર છે ખરી? તાત્પર્ય કે મંત્રના આરાધકે ચિંતા, ભય, શક, ગ્લાનિ, વિષાદ વગેરે છોડીને ચિત્તને પ્રસન્ન રાખવું, જેથી આરાધના યથાર્થ પણે થઈ શકે.
મંત્રારાધકમાં ગુરુ અને દેવ બંને પ્રત્યે ભકિત હોવી જોઈએ. અહીં ગુરુ શબ્દથી મંત્રદાતા ગુરુ તથા ધર્મ
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધકની ચેાગ્યતા
૭૩
ગુરુ અને સમજવા. જેને મંત્રદાતા ગુરુ પ્રત્યે ભક્તિ નથી, તેને કદી પણ મંત્ર સિદ્ધ થતા નથી. ધર્મગુરુ પ્રત્યે પણ ભકિત ન હોય તેા મંત્રસિદ્ધિ થવાનેા સંભવ ઘણા આ રહે છે. તેથી અને પ્રત્યે ભકિત રાખવી, એ સુજ્ઞ આરાધકનું કવ્યુ છે.
જેમ ગુરુ પ્રત્યે ભક્તિ રાખવાની છે, તેમ દેવ પ્રત્યે પણ ભકિત રાખવાની છે. અહી દેવ શબ્દથી પરમાત્મ તત્ત્વ અર્થાત્ અરિહંત અને સિદ્ધ સમજવાના છે. તેમાં અરિહંત એટલે શ્રી જિનેશ્વર દેવની ભક્તિ અંગે કેટલુંક કહેવાઇ ગયુ છે, એટલે તેને વિસ્તાર કરતા નથી. શ્રી સિદ્ધ પરમાત્મા પ્રત્યે પણ અરિહંત દેવ જેવી જ ભકિત રાખવાની છે. તેથી જ નમસ્કાર મહામત્રમાં અરિહંત પછી તરત જ સિદ્ધ ભગવંતને વંદના કરવામાં આવે છે. સિદ્ધ પરમાત્મા થવુ, એ આપણુ' અંતિમ લક્ષ્ય છે અને તે શ્રી સિદ્ધ ભગવંતની અનન્ય ભાવે ભક્તિ કરવાથી પ્રાપ્ત કરી શકાય છે.
જે વ્રત લીધું, તેમાં દૃઢતા રાખવી; તેમાંથી કઈ પણ પ્રકારે ચલિત ન થવુ, એ ઉત્તમ પુરુષનું લક્ષણ છે. સિદ્ધિ આવા જ પુરુષાને વરે છે, એ યાદ રાખવું. આજે વ્રત લેનાર અને કાલે છેડી દેનારની ગણના અધમ કે કાપુરુષમાં થાય છે. તેઓ કદી પણ કાઈ મહાન સિદ્ધિ હાંસલ કરી શકતા નથી. મંત્રારાધકમાં તે આ ગુણુ
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
હોંકારકલ્પતરુ ખાસ હોવો જ જોઈએ, નહિ તો તેની આરાધના ગમે ત્યારે તૂટી જવાનો સંભવ રહે છે, અને તેમ થતાં સમય અને શ્રમની બરબાદી થાય છે.
ધર્મના પાલનમાં સત્ય અને દયાને સમાવેશ થઈ જાય છે, છતાં અહીં તેને અલગ નિર્દેશ કરવાનો હેતુ એ છે કે તેના પર ખાસ લક્ષ્ય આપવું. જે સદા સાચું બેલે છે અને સાચું આચરે છે, તેને વચનસિદ્ધિ આદિ સિદ્ધિઓ સત્વર પ્રાપ્ત થાય છે અને તે દેવતુલ્ય બની જાય છે. દયાને ચમત્કાર પણ એ જ છે. જેનું હૃદય દયાથી ભરપૂર હોય છે, તેને કુદરતનાં બધાં બળે સાનુકૂળ થઈ જાય છે અને તેથી મંત્રસિદ્ધિ થવામાં ઘણું સહાય મળે છે. આ વસ્તુ અનુભવે વધારે સમજાય તેવી છે, એટલે તે અંગે વિશેષ વિવેચના કરતા નથી.
જે ચતુર છે, મેધાવી છે, તે સાચા-ખોટાને ભેદ પારખી શકે છે, કર્તવ્યાકર્તવ્યને નિર્ણય બરાબર કરી શકે છે અને કેઈથી છેતરાતા નથી. તેથી જ અહીં આ બે ગુણોને ખાસ નિર્દેશ કર્યો છે. મંત્રારાધનામાં ઘણું વાર વિરોધી બળે પ્રતારણા ઊભી કરે છે, ત્યાં આ ગુણે ઘણા ઉપયોગી થઈ પડે છે. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તો તેને બચાવ કરનારા નીવડે છે, તેથી તેના પ્રત્યે ખાસ લક્ષ્ય આપવું.
મંત્રની આરાધનામાં ગુરુ પાસેથી મંત્ર બીજવાળાં પદોની ધારણા કરવાની હોય છે. એ ધારણ યથાર્થ રીતે કરવામાં આવે અને તેમાં કંઈ ગોલમાલ ન થાય, તેજ
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધની ગ્યતા
૭૫ મંત્રારાધના સફલ થઈ શકે છે, એટલે મંત્રારાધકે મંત્રબીજવાળાં પદોની ધારણા કરવામાં કુશળ બનવાનું છે. ગુરુએ શું કહ્યું હતું ? બરાબર યાદ આવતું નથી!” એવી સ્થિતિ વિસંવાદ પેદા કરે છે અને સમસ્ત આરાધનાને શંકાસ્પદ બનાવી દે છે, તેથી ગુરુ જ્યારે મંત્રપદની ધારણા કરાવે, ત્યારે પૂરેપૂરી સાવધાની રાખવાની છે અને એકપણ અક્ષર આઘો-પાછો ન થઈ જાય તે જોવાનું છે.
આચાર્ય મલ્લિણ છેવટે કહે છે કે “આવા ગુણેવાળો હોય તે જ મંત્રનો આરાધક થઈ શકે છે. જેનામાં આ પ્રકારના ગુણો નથી, તે કદી પણ મંત્રને આરાધક થઈ શકતો નથી.” - આચાર્યશ્રી ભદ્રગુપ્ત અનુભવસિદ્ધમંત્રદ્ધાત્રિશિકાના પાંચમા અધિકારમાં મંત્રસાધકનાં લક્ષણો બતાવ્યાં છે, તે લગભગ આને મળતાં જ છે. જેમકે –
दक्षो जितेन्द्रियो धीमान् कोपानलजलोपमः । सत्यवादी विलोभश्च, मायामदविवर्जितः ॥ मानत्यागी दयायुक्तः, परनारीसहोदरः । जिनेन्द्रगुरुभक्तश्च, मन्त्रग्राही भवेन्नरः ।।
“જે સાધક ચતુર, ઈન્દ્રિયોને જિતનાર, બુદ્ધિશાળી, ક્રોધરૂપી અગ્નિને શમાવવા માટે જલ સમાન, સાચું બોલ નાર, નિર્લોભી, કપટ અને મદરહિત, નમ્ર, દયાળુ, પરસ્ત્રીને બહેન સમજનાર તથા શ્રી જિનેશ્વરદેવ અને નિગ્રંથ ગુરુની
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬
હો કારકલ્પતરુ
ભક્તિવાળા હાય, તે મંત્રના ત્રણ કરનારા થાય છે; એટલે કે ગુરુ તેને મત્ર આપે છે.’
ગુરુએ જેને–તેને મંત્ર આપવા નહિ.’ એવા આદેશ મત્રશાસ્ત્રમાં અપાયેલેા છે, તેના અથ એ છે કે જે મનુમ્ય આરાધકની ચેાગ્યતા ધરાવતા હાય, તેને જ મંત્ર આપવા.
કેટલાક પાડા મંત્રારાધકની યાગ્યતાનું આ વર્ણન સાંભળીને ભડકી ઉઠશે અને ક્દાચ એમ કહેશે કે આ તે અહુ ભારે કામ છે! ' પણ દૃઢ સંકલ્પ અને અવિરત પુરુષાર્થથી કિઠન કામેાને પણ સરલ મનાવી શકાય છે. વળી આ પ્રકારના ગુણા ખીલવતાં માનવતાનેા સાચા વિકાસ થાય છે, એ પણ જેવા તેવેા લાભ નથી; તેથી મંત્રના આરાધકે આ ગુણા કેળવવા તરફ પૂરતુ' લક્ષ આપવુ' જોઇએ.
આજે મત્રસિદ્ધિ અંગે કરિયાદ કરવામાં આવે છે, પણ આપણે મત્રારાધક તરીકેની ચેાગ્યતા કેટલા અંશે કેળવીએ છીએ, તે જોતા નથી. સાચી હકીકત તા એ છે કે આપણી આ બાબતની અપૂર્ણતા અને ત્રુટિઓને લીધે જ મંત્રારાધના યથાર્થ પણે થઇ શકતી નથી અને તેથી તેનું જે પરિણામ દેખાવુ' જોઈ એ, તે દેખાતું નથી. તે
છેવટે અમે આરાધકાને પ્રેમપૂર્વક એટલું જ કહેવા ઈચ્છીએ છીએ કે શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ અહી આરાધકનાં
જે લક્ષણા ખતાવ્યાં છે, તે કેળવવા પૂરતા પ્રયત્ન કરશ અને પછી જુઓ કે તમારી મંત્રારાધના ફૂલવતી થાય છે કે નહિ ?
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬ ]
આરાધનાનાં મુખ્ય અંગે
મત્રસિદ્ધિ અર્થ આરાધક દ્વારા જે જે કરવામાં આવે છે, તેને આરાધના કહેવાય છે. ઉપાસના એ તેના પર્યાયશબ્દો છે.
ક્રિયાએ
સાધના,
3
જો આરાધના યથાર્થ પણે થાય તેા મંત્રસિદ્ધિ : અવશ્ય થાય છે અને જો તેમાં ખામી રહી જાય તે મંત્રસિદ્ધિ થતી નથી, અથવા તેા ઘણા વિલંબે થાય છે; : તેથી આરાધકે આરાધનાનાં સઘળાં અગેાથી પરિચિત થવું જોઇએ.
સદ્ગુરુ
મંત્રદાતા ગુરુ વિના મત્રની આરાધના થઈ શકતી નથી, એટલે મત્રનું આરાધન કરવાની ઇચ્છાવાળાએ સહુથી પ્રથમ મત્રના ઉપદેશ કરી શકે તેવા સદ્દગુરુને શેાધી કાઢવા જોઇએ. આ કામ સહેલું નથી, પણ સંકલ્પ દૃઢ હાય અને તે માટે પૂરતા પુરુષાર્થ કરવામાં આવે તા. સદ્ગુરુ મળી જાય છે.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
હોંકારકલ્પતરુ મંત્રશાસ્ત્રમાં સગુરુનાં લક્ષણે અનેક રીતે બતાવ્યાં છે. તેને સાર એ છે કે જે શાંત હોય, દાંત હોય, શુદ્ધાચારવાળો અને સુપ્રતિષ્ઠિત હોય, બાહ્ય-અત્યંતર શુદ્ધિવાળો અને સુબુદ્ધિમાન હોય, વળી ધ્યાનનિષ્ઠ અને મંત્રતંત્ર-વિશારદ હોય, તેને સદ્ગુરુ જાણવા.
સદ્દગુરુ શુભ દિવસે, શુભ મુહુર્ત શિષ્યને મંત્રનો - ઉપદેશ કરે છે, એટલે કે તેને વિધિપૂર્વક જમણા કાનમાં કહે છે અને શિષ્ય-આરાધકે તેને શ્રદ્ધા-ભકિત-બહુમાન પૂર્વક ધારી લેવાનું હોય છે.
જે ગુરુ વિશિષ્ટ જ્ઞાની હોય, તે મંત્ર શિષ્યને અનુકૂળ આવશે, તે વિચાર કરતાં જ જાણી લે છે, અન્યથા શાસ્ત્રોએ તે માટે નિર્ણત કહેલી અકડમચક, અણધન. ચક્ર આદિ કેટલીક પદ્ધતિઓને આશ્રય લે છે. આ - બાબતમાં ગુરુને નિર્ણય એ જ છેવટનો નિર્ણય ગણાય છે અને શિષ્ય તેને અનન્ય નિષ્ઠાથી અમલ કરવાનો હોય છે. કોઈ વાર ગુરુએ આપેલ મંત્ર વિચિત્ર લાગે, તે પણ શિષ્ય તેના વિષે શંકા ઉઠાવવી નહિ, કારણ કે તેની પાછળ મોટું રહસ્ય હોય છે.
એક ગુરુએ કઈ ભદ્રિક આરાધકને “મા રુષ મા તુષ” એ ષડક્ષરમંત્ર આપ્યું, પણ તે બોલતાં ભૂલ્યા અને “માષતુષ માષતુષ” એ રીતે મંત્રજપ કરવા લાગ્યું. પરંતુ તેને ગુરુવચનમાં અનન્યશ્રદ્ધા હતી અને તેને ભાવ
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાનાં મુખ્ય અંગેા
૭૯
ઉત્કૃષ્ટ હતા, એટલે આ મત્રના જપ કરતાં તેની કાઁશ્રૃંખલા તૂટી ગઈ અને તે ત્રિકાલજ્ઞાની બની પેાતાનું આત્મકલ્યાણ સાધી શકયા.
વર્તમાન કાલના એક દાખલેા એવા છે કે જેમાં એક મહાત્માએ આરાધક સંતને ‘બદરીવિશાલ ’એ છ અક્ષરનો મંત્ર આપી તેના જાપ કરવાનું કહ્યું. દેખીતી રીતે આમાં મત્ર જેવું કંઈ ન હતું, પણ પેલા આરાધક સંતે તેનો અનન્ય નિષ્ઠાથી જાપ કરવા માંડયા, તેથી આખરે મત્રસિદ્ધિ થઈ અને તેને બદરીનારાયણે સાક્ષાત્ દર્શન આપ્યાં.
કહેવાનું તાત્પ એ છે કે સદ્ગુરુ શિષ્યના હિતાર્થે જે મંત્રના ઉપદેશ કરે, તેની શિષ્ય-આરાધકે અનન્ય નિષ્ઠાથી આરાધના કરવી જોઈએ.
કેટલાક પુસ્તક વાંચીને મત્રની આરાધના શરૂ કરી દે છે, પણ તે લદાયી થતી નથી. મંત્રસિદ્ધિ માટે ગુરુની કૃપા-ગુરુનું માદન અત્યંત આવશ્યક છે.
જે પ્રયત્ન કરવા છતાં સદ્ગુરુ ન સાંપડે તા કેાઈ પણ ચારિત્રવાન ધર્મ ગુરુને સદ્ગુરુ માની તેમની પાસેથી મત્ર ગ્રહણ કરવા અને તેમ ન અને તા કોઈ વિશિષ્ટ જ્ઞાની, મંત્રના અનુભવી અને ઉદ્ગારચિત્ત ગૃહસ્થને સદ્દગુરુ માની તેની પાસેથી મત્ર ગ્રહણ કરવા. છેવટે સદ્ગુરુની
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦
હોંકારકલ્પતરું સ્થાપના કરીને મંત્રની આરાધના કરવી, પણ નગુરા રહીને મંત્રની આરાધના કરવી નહિ, કારણ કે તે કદી પણ ફલદાયક થતી નથી.
આરાધનાસ્થાન મંત્રની આરાધનામાં સ્થાન પણ અતિ મહત્ત્વની વસ્તુ છે. જે સ્થાન અનુકૂલ હોય તો આરાધના યથાર્થ પણે થાય છે અને સિદ્ધિ સત્વર સાંપડે છે, અન્યથા આરાધનામાં વિક્ષેપ પડે છે અને સિદ્ધિ દૂર ઠેલાય છે.
મંત્રની આરાધના માટે તે સ્થાન અનુકુળ મનાયું છે કે જ્યાં કોઈપણ તીર્થકર ભગવંતનું કલ્યાણક થયેલું હોય અથવા જ્યાં કઈ સિદ્ધ પુરુષે સિદ્ધિ મેળવેલી હોય, અથવા જ્યાં વાતાવરણ શુદ્ધ-સ્વચ્છ-પવિત્ર હોય અને શાંતિ સારી રીતે જળવાઈ રહેતી હોય. આ દષ્ટિએ વનને એકાંત પ્રદેશ, સરોવર કે નદીને કિનારો, સુંદર ઉપવન કે પર્વતને વિશિષ્ટ પ્રદેશ પસંદ કરવા ગ્ય છે.
મંત્રારાધના એક પવિત્ર વસ્તુ છે, એટલે તે પવિત્ર સ્થાનમાં પવિત્ર ભાવપૂર્વક થવી જોઈએ. અપવિત્ર સ્થાનમાં પવિત્ર ભાવ આવી શકતા નથી, એટલે આરાધના માટે એવું સ્થાન વજર્ય છે. તે જ રીતે જ્યાં ઘણે કોલાહલ થત હોય, ધાંધલ-ધમાલ મચતા હોય કે એક યા બીજા પ્રકારે શાંતિને ભંગ થતો હોય, તે સ્થાન પણ વજર્ય છે.
* નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ-પૃષ્ઠ ૧૨૭ પર ચોવીશ જિનની કલ્યાણકભૂમિનો કે ઠો આપે છે, તે જિજ્ઞાસુએ બરાબર જોઈ જે.”
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાનાં મુખ્ય અંગે
૮૧ પ્રાચીન કાળમાં મંત્રારાધક મંત્રની સિદ્ધિ અર્થે દિવ્યદેશનું સેવન કરતા, એટલે કે જે પ્રદેશ અતિ રળિયામણે હેય, શાંત હોય, પવિત્ર હોય, ત્યાં જઈને રહેતા અને મંત્રની યથાવિધિ આરાધના કરતા. આધુનિક કાળે તે માટે કાઈ એકાંત તીર્થસ્થાનની પસંદગી કરવી યોગ્ય છે. જેનાથી આવું કંઈ બની શકે એમ ન હોય અને મંત્રારાધના કરવી હોય, તેણે પોતાના ઘરના એક ઓરડાને પસંદ કરી, તેને ગાયના છાણથી લીંપી–ગુપી અથવા ગુલાબજળ વગેરેથી ધોઈને ધૂપ–દીપથી વાસિત કરવા પૂર્વક તેનો ઉપયોગ કરે.
શ્રદ્ધા મંત્રદેવતા, મંત્રદાતા ગુરુ અને મંત્ર એ ત્રણેયની. શકિતમાં પૂરી શ્રદ્ધા રાખીને આરાધકે આરાધના કરવી. જોઈએ. તો જ આરાધના સફળ થવા સંભવ છે. જે આ ત્રણ પૈકી કોઈ પરની શ્રદ્ધા ડગમગી તો આરાધનારૂપી ઈમારતને ભારે આંચકા લાગવાના અને આખરે તે તૂટી પડવાની.
મંત્રદેવતા પ્રસન્ન થશે કે નહિ ?” ગુરુએ મંત્ર તે બરાબર આ હશે ને? અથવા “આ મંત્ર ફલદાયી થશે કે નહિ ?” આવા વિચારો આરાધકે કદી પણ કરવા નહિ, કારણ કે તે શંસયગ્રસ્ત મનેદશા ઊભી કરે છે અને તેથી આરાધનાનું જેર તૂટવા લાગે છે. એમ કરતાં
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકારકલ્પતરુ શંકા વધારે બળવાન થાય તે આરાધના છૂટી જાય છે અને ધમ્યું સોનું ધૂળ થાય છે.
આરાધકે તો એમ જ વિચારવું ઘટે કે ગુરુદેવે કૃપાવંત થઈને મને જે મંત્ર આપે છે, તે ઘણો સુંદર છે અને તેનાથી મારું કલ્યાણ જરૂર થશે. હું મંત્રદેવતાની ખૂબ જ ભક્તિ કરીશ, એટલે તે પ્રસન થશે જ થશે.
કેટલાક મંત્રની આરાધના શરૂ કર્યા પછી તરત જ તેના ફલની અપેક્ષા રાખે છે અને એવું ફલ ન દેખાય તો મંત્રદેવતા વગેરેની શક્તિમાં શંકા કરવા લાગે છે, તે હરગીઝ એગ્ય નથી. બીજ આજે વાવીએ ને વૃક્ષ આજે જ ઉગે, એમ બનતું નથી. તેને જરૂર સમય લાગે છે. વળી વૃક્ષ ઉગ્યા પછી તરત જ ફલ આપતું નથી. તે અમુક સમયે જ ફલ આપે છે, તેમ મંત્રારાધનામાં પણ સમજવું. તે માટે નિયત થયેલ જપ પૂરો થાય કે તે ફળ આપવા લાગે છે અને સાધકનો મનોરથ પૂર્ણ કરે છે.
અહીં એટલી સ્પષ્ટતા ઉચિત છે કે કેટલીક વાર મંત્રારાધના અમુક કક્ષાએ પહોંચ્યા પછી અમુક પ્રકારના લાભ થવા લાગે છે કે યશ મળવા લાગે છે, પણ હરેક વખતે એમ બનતું નથી. તેનું વાસ્તવિક ફલ તે આરાધના પૂરી થયા પછી જ મળે છે.
ટૂંકમાં આરાધકે પૂરેપૂરા શ્રદ્ધાવિત થઈને મંત્રની આરાધના કરવી જોઈએ
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૩
આરાધનાનાં મુખ્ય અંગે
મંત્રદેવતા ચોવીશ તીર્થકરોમાંથી કઈ પણ તીર્થકરને મંત્ર જપ કરવામાં આવે તો તેમના સેવકો યક્ષ-યક્ષિણી તે સાધકના સઘળા મનવાંછિતની પૂતિ કરે છે.
આ સિવાય જિનમાતા, વિદ્યાદેવીઓ તથા બીજી પણ કેટલીક દેવીઓની આરાધના જૈનશાસ્ત્રસંમત છે અને તે ફલવતી થાય છે.
વીશ જિનમાતાએ ચોવીશ જિનમાતાઓનાં નામ અનુક્રમે આ પ્રમાણે જાણવાં : ૧ મરુદેવા ૯ રામા ૧૭ શ્રી ૨ વિજય
૧૦ નંદા ૧૮ દેવી ૩ સેના
૧૧ વિષ્ણુ ૧૯ પ્રભાવતી ૪ સિદ્ધાર્થ
૧૨ જયા ૨૦ પદ્મા ૫ સુમંગલા ૧૩ શ્યામા ૨૧ વપ્રા ૬ સુશીમાં ૧૪ સુયશા ૨૨ શિવાદેવી ૭ પૃથ્વી
૧૫ સુત્રતા ૨૩ વામા ૮ લક્ષ્મણ
૧ અચિરા ૨૪ ત્રિશલા વીશ જિનમાતાની ઉપાસના આજે સ્વતંત્ર રીતે ભાગ્યે જ થાય છે, પણ યંત્ર આદિની પ્રતિષ્ઠા માટે તેની ઉપાસના કરવામાં આવે છે.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४
હોંકારક૫તરુ એક કાળે જિનમાતાની ઉપાસના સ્વતંત્ર પણ થતી અને તેને લેકમાનસ પર ઘણે પ્રભાવ હતો. બૃહત, શાન્તિમાં નીચેની ગાથા આવે છે, તે એના પ્રમાણરૂપ છેઃ
अहं तित्थयर माया, सिवादेवी तुम्ह नयरनिवासिनी । अम्ह सिवं तुम्ह सिर्व, असिवोवसमं सिर्व भवतु स्वाहा ॥
હું અરિષ્ટનેમિ તીર્થકરની માતા શિવાદેવી તમારા નગરમાં વસું છું, તેથી અમારું અને તમારું શ્રેય થાઓ, તેમ જ ઉપદ્રવોનો નાશ કરનારું કલ્યાણ થાઓ. સ્વાહા.”
વીશ યક્ષે ચોવીશ તીર્થકરના શાસનની સેવા કરનારા યક્ષેનાં નામ અનુક્રમે આ પ્રમાણે જાણવા ૧ ગૌમુખ ૯ અજિત ૧૭ ગધર્વ ૨ મહાયક્ષ ૧૦ બ્રહ્મ
૧૮ યક્ષરાજ ૩ ત્રિમુખ ૧૧ યક્ષરાજ ૧૯ કુબેર જ યક્ષનાયક ૧૨ કુમાર ૨૦ વરુણ પ તુમ્બર ૧૩ ષમુખ ૨૧ ભૂકુટિ ૬ કુસુમ ૧૪ પાતાલ ૨૨ ગોમેધ ૭ માતંગ ૧૫ કિન્નર ૨૩ પાશ્વ ૮ વિજય ૧૬ ગરુડ ૨૪ બ્રહ્મશાંતિ
આ યાનું સ્વરૂપ નિર્વાણલિકાદિ ગ્રંથોમાં આપેલું છે.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાનાં મુખ્ય અંગે
ચાવીશ યક્ષિણીએ
ચાવીશ તીર્થંકરના શાસનની સેવા કરનારી ચેાવીશ ક્ષિણીનાં નામ અનુક્રમે આ પ્રમાણે જાણવાં: ૧ ચક્રેશ્વરી ૯ સુતારિકા
૨ અતિખલા ૧૦ અશેકા
૩ દુરિતારિ
૧૧ માનવી
૪ કાલી
૧૨ ચંડા
૫ મહાકાલી
૧૩ વિદિતા
૧૪ અકુશા
૧૭ મલા
૧૮ ધારિણી
૧૯ ધરણપ્રિયા
૧૬ નિર્વાણી
જાણવાં : ૧ રાહિણી ૨ પ્રજ્ઞપ્તિ
૮૫
શ્યામા
9 શાન્તા ૧૫ ક
૮ ભૃકુટી (જવાલામાલિની)
આ યક્ષિણીએ કે શાસનદેવીઓમાંથી ચક્રેશ્વરી, જવાલામાલિની, અંબિકા (કુષ્માંડી) તથા પદ્માવતીની આરાધના આજે પ્રચલિત છે. તેમાંયે પદ્માવતીની આરાધના વિશેષ પ્રમાણમાં થાય છે.
આ યક્ષિણીઓનું સ્વરૂપ નિર્વાણકલિકાદિ ગ્રંથામાં આપેલુ છે.
૨૦ નદત્તા
૨૧ ગાંધારી
૨૨ અંબિકા (કુષ્માંડી)
૨૩ પદ્માવતી
૨૪ સિદ્ધાયિકા
સાળ વિદ્યાદેવીએ
સેાળ વિદ્યાદેવીએનાં નામ અનુક્રમે આ પ્રમાણે
૩ વજ્રશૃંખલા ૪ વાંકુશી
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮
૫ ચક્રેશ્વરી
૬ પુરુષદત્તા ૭ કાલી
૮ મહાકાલી ૯ ગૌરી
૧૧ સર્વોસામહાજવાલા
૧૨ માનવી
૧૩ વેરાઢ્યા
૧૪ અશ્રુતા
૧૫ માનસી
૧૦ ગાંધારી
૧૬ મહામાનસી
જૈન શાસ્ત્રોનુ અધ્યયન કરતાં એમ જણાય છે કે એક કાળે આ વિદ્યાદેવીએની ઉપાસના સારા પ્રમાણમાં થતી અને તે દરેકની ઉપાસનાના સ્વતંત્ર કલ્પે। હતા, પણ કાળની કરાલતાએ એ કલ્પા નષ્ટ કરી નાખ્યા છે, અથવા તે આપણી દૃષ્ટિથી અગેાચર બનાવી દીધા છે. તે અંગે વિશેષ સ ંશોધનની જરૂર છે. અન્ય ઉપાસ્ય દેવીએ
આ સિવાય અન્ય દેવીએની ઉપાસના પણ થતી, જેનાં નીચેનાં નામે નોંધપાત્ર છે.
૧ શ્રી
રહો.
૩ કૃતિ
લક્ષ્મી
૪
પ ગૌરી
૬ ચડી
૯ મા
૧૦ વિજયા
હીં કારકલ્પતરુ
૧૧ નિત્યા
૧૨ કિલન્ના
૧૩ અજિતા
૧૪ મરવા
૭ સરસ્વતી
૧૫ કામાંગા
૮ જયા (સુજ્યા) ૧૬ કામમાણા
૨૫ અપરાજિતા
૧૭ સાનદા
૧૮ નંઢમાલિની
૧૯ માયા
૨૦ માયાવિની
૨૧ રૌદ્રી
૨૨ કલા
૨૩ કાલી
૨૪ કલિપ્રિયા
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાનાં મુખ્ય અગા
८७
શ્રીમાનદેવસૂરિએ શાક'ભરી નગરીમાં થયેલ મહામારીને ઉપદ્રવ શાંત કરવા શાન્તિસ્તવની રચના કરી હતી, તેમાં વિજયા, જયા, અજિતા અને અપરાજિતાનું ખાસ આવાહન કરેલું છે, તે પરથી તેએ આ દેવીએની ઉપાસના કરતા હતા, એમ જણાય છે.
આ દેવીએની વિશેષ ઉપાસના તા મત્રપ્રતિષ્ઠાદ્વિ પ્રસંગે થાય છે, એવી અમારી સમજ છે.
ચેાસઠ ચેગિનીએ
કેટલાક આચાર્યએ ચેાસ ચેગિનીઓની સિદ્ધિ કર્યાના દાખલાએ જોવામાં આવે છે, પણ જૈન પર પરામાં તેના વિશેષ પ્રચાર નથી, એટલે તે તાંત્રિક યુગની છાયા જણાય છે.
સાધવા ચેાગ્ય ચેાસડ ચેાગિનીઓનાં નામ વિધિપ્રપા તથા આચારદિનરમાં આપેલાં છે, પણ તેમાં કેટલેાક તફાવત છે. અન્ય તત્રામાં એની નામાવલી જીદ્દી રીતે પ્રાપ્ત થાય છે.
આ ચેાગિનીઓને સાધવાનુ કામ સહેલુ નથી, વળી તેમને સાધવા માટે કેટલાક હિંસક પ્રયાગેા પણ કરવા પડે છે, તેથી જૈન આરાધકોએ એમાં પડવા જેવું નથી, એવા અમારા અંગત અભિપ્રાય છે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
હોંકારકલ્પતરુ અન્ય દેવતાઓ આ સિવાય તપગચ્છમાં શ્રીમાણિભદ્રજી અને ખરતરગચ્છમાં શ્રીભેરવની આરાધના પણ ઈષ્ટ મનાય છે.
શ્રી ઘંટાકર્ણની આરાધના જૈન ધર્મને માન્ય નથી, છતાં પ્રચારના બળે તેની આરાધના થવા લાગી છે અને ગતાનુગતિકતાના કારણે તે વૃદ્ધિ પામી રહી છે.
મંત્રબી આ સિવાય ૩ષ્કાર, હોંકાર, અબીજ વગેરેની ઉપાસના પણ પ્રચલિત છે, તેમાંથી હોંકારની આરાધના અંગે આ ગ્રંથમાં સવિસ્તર વર્ણન કરેલું છે.
સકલીકરણ મંત્રની આરાધનામાં પ્રથમ સકલીકરણને વિધિ કરવાનો હોય છે. આ વિધિ સ્નાન કરીને, શુદ્ધ વસ્ત્ર ધારણ કર્યા પછી, આરાધના સ્થાને પહોંચીને કરવો જોઈએ.
તેમાં પ્રથમ શોધનમંત્રથી શરીર-મન વગેરેનાં રજકણની શુદ્ધિ કરવામાં આવે છે. તે મંત્ર આ પ્રમાણે જાણઃ “છે અને વિષે શુદ્ધવિશોધિનિ માં શોધ શોધય સ્વાા ” આ મંત્ર ઓછામાં ઓછા સાતેક વાર બેલ જોઈએ અને તે વખતે “મારા શરીર તથા મનનું
ધન થઈ રહ્યું છે,” એવી ભાવના ભાવવી જોઈએ. મોટાં અનુષ્ઠાનપ્રસંગે તે આ મંત્ર ૧૦૮ વાર બોલવામાં આવે છે.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાનાં મુખ્ય અંગા
૮૯
ત્યાર પછી અમૃતમંત્ર ભણતાં ‘મારા શરીર પર અમૃતની વૃષ્ટિ થઈ રહી છે,' એમ ચિ’તવવુ' જોઈ એ. અમૃતમત્ર આ પ્રમાણે જાણવા : ‘ ટુ અમૃતે બધૃતોદ્મવે અમૃતપળ મૃત વય સ્રાવ સ્વાદા ।' એ વખતે ઉપરથી અમૃતની વૃષ્ટિ થઈ રહી હાય, એ પ્રમાણે હાથ ઊંચા કરીને તેને નીચે વાળતાં રહેવુ' જોઈ એ.
આ બંને મત્રા ખીજી રીતે પણ ખેલાય છે, તે સંપ્રદાયભેદ જાણવે.
આ વિધિને આપણે માંત્રિક સ્નાન કહી શકીએ. જલના સ્નાનથી શરીરનાં બાહ્ય અંગોની શુદ્ધિ થાય છે અને માંત્રિકન્નાનથી અતરની શુદ્ધિ થાય છે.
તે પછી કન્યાસ તથા અંગન્યાસની વિધિ કરવી જોઇએ. ડાબા હાથના અંગૂડાથી શરૂ કરીને આંગળીઓના અગ્રભાગ પર અનુક્રમે ઢાઁ દીપો એ પાંચ શૂન્યબીજોની સ્થાપના કરવી અને ત્યાર ખાદ જમણા હાથના અંગૂઠાથી શરૂ કરીને તેની બધી આંગળીએના અગ્રભાગ પર અનુક્રમે એ જ ખીજોની સ્થાપના કરવી, એ કરન્યાસ કહેવાય છે.
અંગન્યાસની ક્રિયા નીચે પ્રમાણે થાય છે: મસ્તક પર હાથ મૂકીને—
૧. ૐ નમો અરિહંતાળ દૂર શીર્ષ રક્ષ રક્ષવાહા । એ
મત્ર ખેલવા.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦
હોંકારકલ્પતરુ
મુખ પર હાથ રાખીને—
૨. ૐ નમો સિદ્ધાણં દૌવન રક્ષ રક્ષ સ્વાહા । એ
મત્ર એલવા.
હૃદય પર હાથ રાખીને—
૩. ૩ નમો અરિયાળ ચરમ રક્ષ સ્વાહા । એ મત્ર ખેલવે.
નાભિ પર હાથ રાખીને—
४. ॐ नमो उवज्झायाणं हो नाभि रक्ष रक्ष स्वाहा । એ મંત્ર ખેલવે.
અને ઢીચણ પર હાથ રાખીને—
५. ॐ नमो लोए सव्वसाहूणं हूः पादौ रक्ष रक्ष स्वाहा । એ સત્ર ખેલવેા.
આ ક્રિયાથી આત્મરક્ષા થાય છે, એટલે કે મ`ત્રારાધના દરમિયાન શરીરના કોઈ અંગને નુકશાન થતું નથી. તે પછી ‘ ક્ષિ ર્ ૩ વાહૈં।' મંત્રથી ભૂતશુદ્ધિની ક્રિયા કરવી જરૂરી છે, તે આ પ્રમાણે :
એમ ચિંતવવું
પગમાં પીતવર્ણ ના છે, નાભિમાં શ્વેતવર્ણ ના પ છે, હૃદયમાં રક્તવર્ણ ના ૐ છે, મુખમાં નીલવર્ણ ના સ્વા છે, લલાટે મેઘધનુષ્યના રંગ જેવા હ્રા છે,
29
ઃઃ ઃ
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાનાં મુખ્ય અંગે
તે પછી ઊલટા કમે-- લલાટે શ્યામવર્ણને ધ્રા છે, એમ ચિંતવવું મુખમાં નીલવર્ણને રવી છે, હૃદયમાં રક્તવર્ણન ૩ છે, નાભિમાં વેતવણને " છે, અને પગમાં પીતવર્ણને ક્ષિ છે,
આમાં ક્ષિ એ પૃથ્વીબીજ છે, તેનું પીળાવણે ચિંતવન કરવાથી પૃથ્વીભૂતની શુદ્ધિ થાય છે. એ જલબીજ છે, તેનું વેતવણે ધ્યાન કરવાથી જલભૂતની શુદ્ધિ થાય છે. ૩ એ અગ્નિબીજ છે, તેનું રક્તવણે ચિંતવન કરવાથી અગ્નિભૂતની શુદ્ધિ થાય છે. તેવા એ વાયુબીજ છે, તેનું નીલવણે ચિંતવન કરવાથી વાયુભૂતની શુદ્ધિ થાય છે અને દા એ આકાશબીજ છે, તેનું મેઘધનુષ્યના જેવાં રંગે ચિંતન કરવાથી આકાશભૂતની શુદ્ધિ થાય છે.
અન્ય દેશનીઓમાં ભૂતશુદ્ધિ માટે વિશિષ્ટ પ્રકારની માંત્રિક ક્રિયા છે, તે જિજ્ઞાસુઓએ જરૂર જાણી લેવી. મંત્રદિવાકરના દશમા પ્રકરણમાં તે સંબંધી અમે વિસ્તૃત વર્ણન કરેલું છે.
ભૂતશુદ્ધિ પછી પ્રાણાયામ કરવો જરૂરી છે. તેથી મનને થિર કરવામાં મદદ મળે છે. પ્રારંભમાં પ્રાણાયામની પાંચ આવૃત્તિ કરવી અને તેને ધીમે ધીમે વધારીને સેળ સુધી પહોંચવું.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકારકલ્પતરુ ઉપચાર સામાન્ય રીતે પૂજનની સામગ્રીને જ ઉપચાર કહેવામાં આવે છે અને તેના પંચોપચાર આદિ અનેક પ્રકારો છે. પણ અહીં આહ્વાન, સ્થાપન, સન્નિધીકરણ, અષ્ટ દ્રવ્યથી પૂજન અને વિસર્જનને પચાપચાર સમજવાને છે. તે આ પ્રમાણે કરવામાં આવે છે. ૧ છે ફ્રી નમોડસ્તુ..... f gણ સંઘ
(આહુવાન) ૨ $ નમોડરતુ......તિક તિg : ૪ઃ |
| (સ્થાપન) ૩ ૩ ફ્રીં નમોડસ્તુ........મમ નિતિ મા મેવ
age |
(સન્નિધીકરણ) * ૐ નમોડરતુ..... JM Jદાન સ્વાહા !
(પૂજન) ૫ ૩ શ્રી નમોડરતુ..... રવસ્થાને છે - :: |
(વિસર્જન) અહીં જે જગા ખાલી છે, ત્યાં જે દેવતાની આરાધના કરવાની હોય તેમનું નામ બોલવું. જેમ કે છે ही नमोऽस्तु भगवति पद्मावति एहि एहि संवौषट् ।
આહ્વાન પૂરક પ્રાણાયામથી; સ્થાપન, સનિધીકરણ અને પૂજન એ ત્રણે કુંભક પ્રાણાયામથી અને વિસર્જન રેચક પ્રાણાયામથી કરવાને સંપ્રદાય છે.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાનાં મુખ્ય અંગે
૯૩
પૂજાની આડ વસ્તુએ નીચે પ્રમાણે જાણવી : (૧) જલ (પંચામૃત), (૨) ગંધ (સુગંધી ચૂણુ વાસક્ષેપ), (૩) અક્ષત, (૪) પુષ્પ, (પ) નૈવેદ્ય, (૬) અને (૮) ફૂલ. એ દરેક વસ્તુ ખાસ મંત્ર કરવી જોઈએ.
દીપક, (૭) ધૂપ બેાલીને અપ`ણુ
ધ્યાન
પૂજન પછી તરતજ દેવતાના સ્વરૂપનું ધ્યાન ધરવું જોઈએ, એટલે કે તેના સમસ્ત સ્વરૂપનું ક્રમશઃ ચિંતન કરવુ જોઇએ. જે સ્વરૂપે દેવતાનું ધ્યાન ધર્યું હાય, તેજ સ્વરૂપે આગળ જતાં સાક્ષાત્કાર થાય છે.
જય
તે પછી શાંત ચિત્તે મત્રજપ કરવા જોઈ એ. જપના ત્રણ પ્રકારો છે ઃ (૧) ભાષ્ય અથવા વાચિક, (૨) ઉપાંશુ અને (૩) માનસ. જેમાં મંત્રદોને ખીજા સાંભળી શકે એ રીતે ઉચ્ચાર થાય, તે ભાષ્ય અથવા વાચિક. જે બીજા સાંભળી ન શકે એ રીતે કંઠગતા વાણીથી થાય, તે ઉપાંશુ. અને જે માત્ર મનની વૃત્તિએ જપાય, તે માનસ. આ જપનું ફળ ઉત્તરાત્તર વિશુદ્ધ છે, પરંતુ મત્રાક્ષાની શુદ્ધિ માટે તથા તેના ઉચ્ચાર ખરાખર થાય તે માટે, પ્રારંભમાં કેટલેાક ભાષ્યજપ કરી લેવા જોઈ એ. મત્રજપ યથાર્થ પણે ત્યારે જ થાય છે કે મનને જ્યારે અન્ય સર્વ વિષયામાંથી ખેચી લેવામાં આવે છે અને ઇષ્ટ મત્રપઢો સાથે જોડવામાં આવે છે.
.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૪
હોંકારકલ્પતરુ મન અને મંત્ર એક થઈ જાય, ત્યારે જ જપનું વાસ્તવિક ફળ મળે છે, પણ આજે તો મન ક્યાં અને મંત્ર કયાંઈ? એવી સ્થિતિ પ્રાયઃ જોવાય છે. તાત્પર્ય કે મંત્રની એક માળા પણ સ્થિરચિત્તે ફેરવી શકાતી નથી.
જ્યાં માળા હાથમાં લીધી કે દુનિયાભરના વિચારો આવે છે અને જપ ડહોળાઈ જાય છે. આવી સ્થિતિમાં તેની સિદ્ધિ કેવી રીતે થાય ? તેનું ફળ કેવી રીતે મળે? એ સુજ્ઞજનેએ વિચારી લેવું.
જપને માટે બીજા પણ નિયમ છે; જેમ કે-જમીને તરતજ જપ કરે નહિ, મન અતિ વ્યગ્ર હોય ત્યારે જપ કરે નહિ, ખુલ્લી બેંચ પર બેસીને મંત્રજપ કરે નહિ, કોઈની સાથે વાતો કરતાં કરતાં મંત્રજપ કરે નહિ તથા બહુ ઉતાવળથી કે વચ્ચે અંતર પાડીને પણ મંત્રજપ કરે નહિ. જે નિદ્રા આવતી હોય તે પ્રથમ મુખ ધંઈ લેવું અને પછી મંત્રજપ કરવો અથવા ડી નિદ્રા લીધા બાદ જ મંત્રજપ કરે.
જપ વખતે જે માલ વપરાય, તેની શુદ્ધિ કરી લેવી જોઈએ. શાંતિકર્મ માટે વેત મણકાની માળા અને સૌભાગ્યની વૃદ્ધિ તથા આકર્ષણ માટે લાલ મણકાની માળા વાપરવી જોઈએ. વેત મણકા માટે સ્ફટિકની માળા સહુથી વધારે પસંદ કરવા યોગ્ય છે. તેના અભાવે ચાંદીના મણકાવાળી કે વેત સુતરાઉ પારાની બનેલી પણ ચાલી શકે. લાલ મણકા માટે પરવાળાંની માળાને
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાનાં મુખ્ય અંગો
૯૫
પ્રથમ પસંદગી આપવી જોઈએ. તેના અભાવે રક્તચંદન કે સુતરાઉ લાલમણકાની માળા પણ ચાલી શકે.
માળામાં સામાન્ય રીતે ૧૦૮ મણકા અને મેરુ હોય છે. તેમાં જપ કરતી વખતે મેરનું ઉલ્લંઘન કરવું
નહિ.
જેઓ મંત્રજપ કરમાલા વડે ગણે છે, એટલે કે આંગળીના વેઢાનો ઉપયોગ કરીને ગણે છે, તેણે નંદ્યાવત, શંખાવર્ત આદિ આવર્તાનું સ્વરૂપ જાણી લેવું જોઈએ. તે માટે ગુરુનો સમાગમ જરૂરી છે અથવા અનુભવી વ્યકિતની પાસેથી એ વસ્તુ શીખી લેવી જોઈએ.
હેમ મૂળ મંત્રજપની સંખ્યાથી દશમા ભાગે હેમ કરવાનો હોય છે. એટલે કે મંત્રજપ ૧૦૦૦ હોય તો હોમમાં ૧૦૦ આહુતિ આપવી જોઈએ.
હોમ માટેના કુંડ ત્રણ પ્રકારના હોય છે. (૧) ચતુષ્કોણ, (૨) ત્રિકોણ અને (૩) ગળ. તેમાં પ્રથમ કુંડ શાંતિક-પૌષ્ટિક તથા સ્તંભનકમમાં, બીજે કુંડ આકર્ષણ અને મારણકમમાં તથા ત્રીજે કુંડ વિદ્વેષણ અને ઉચ્ચાટન કર્મમાં ઉપયોગમાં લેવાય છે. આ કુંડે સામાન્ય રીતે એક હાથ ઊંડા અને એક હાથે પહેળા બનાવવા જોઈએ અને તેની ઉપર ત્રણથી પાંચ આંગળની પાળી આંધવી જોઈએ.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૬
હી કારકલ્પતરુ
હામમાં જે દ્રવ્યે વાપરવાનાં હોય, તે અગાઉથી મેળવી લઈ ને તૈયાર રાખવાં જોઈએ તથા તે માટે જે પ્રકારનાં સમિધા જણાવેલાં હાય, તે પ્રકારનાં સમિધા વાપરવાં જોઈ એ.
જો દશાંશ હામ ન થઈ શકે તા તેનાથી ચાર ગણે મંત્રજપ કરી લેવા જોઈએ.
ક્ષમાપના
દૈનિક મંત્રાનુષ્કાનની પૂર્ણાહૂતિ વખતે નીચેના શ્લોકો ખેલવા આવશ્યક છેઃ
आह्वानं नैव जानामि, न च जानामि पूजनम् । विसर्जनं न जानामि, પ્રીપરમેશ્વર ! ॥
"
आज्ञाहीनं क्रियाहीनं मन्त्रहीनं च यत् कृतम् : ક્ષમાવ ટેવ ! તંત્ સર્વ, પ્રસીદ પરમેશ્વર ! |
જો દેવનું આરાધન હેાય તેા અહી મેરિ! તેવ ! એ શબ્દો ખેલવા જોઈ એ.
આરાધનામાં ભક્તિ અને શુદ્ધિ જેટલી વધારે, તેટલુ ફળ વધારે મળે છે. જો તેમાં ખામી હાય તા ફૂલમાં ન્યૂનતા આવે છે, માટે તે તરફ ખાસ લક્ષ્ય રાખવુ
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 9 ] જૈન મત્રના ચમત્કારો
હવે પછી જે હ્રીં કારકલ્પ રજૂ કરવાના છે, તે શ્રી જિનપ્રભસૂરિજી મહારાજે રચેલે છે. તેએ ચૌદમી સદીના એક મહાન જૈનાચાય હતા અને સમથ મત્રવિશારદ પણ હતા. તેમણે અનેક સ્થળે જૈનમંત્રના ચમત્કારો બતાવીને જૈનધમ તરફ હજારો લેાકાનુ કણ કર્યુ હતું, એટલે પાકાએ તેમના જીવનને પરિચય કરી લેવા જરૂરના છે. તેના પરથી તેમણે રચેલા હોકારકલ્પનું મહત્ત્વ સમજી શકાશે.
વિક્રમની ચૌદમી સદીમાં રાજપૂતાના, સિધ અને પંજાબમાં ખરતરગચ્છ ઘણો ઉન્નતિ પર હતા. રાજ્યના મત્રી અને સેનાપતિઓમાં તથા ખીજા દરેક ખાતામાં જૈના જ આગેવાન હતા અને તેમાંના માટા ભાગના ખરતરગચ્છના હતા. ખરતગચ્છના સાધુઓમાં તે વખતે ઘણો જ પ્રભાવ હતેા. તેઓ ધમશાસ્ત્ર અને સાહિત્યના
७
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારકલ્પતરુ
નિપુણ થતા પણ અહુ
૯૮
ઊડા અભ્યાસ કરતા, ન્યાય અને તમાં અને મંત્ર–તંત્ર તથા વૈદ્યક—જયેાતિષનુ જ્ઞાન સારું પ્રાપ્ત કરતા.
ખરતરગચ્છાચાર્ય શ્રી જિનસિહસૂરિએ પેાતાના ગચ્છની ઉન્નતિ કરવા માટે કાઈ રાજાને પ્રતિખેાધ કરવાના વિચાર કર્યાં. તે માટે તેમણે આયખિલવ્રત શરુ કર્યુ અને શ્રી પદ્માવતીદેવીની આરાધના કરવા માંડી. આવી આરાધના કરતાં જ્યારે છ માસ વ્યતીત થયા, ત્યારે શ્રીપદ્માવતીદેવી પ્રસન્ન થયાં. તેમણે પૂછ્યું: “હે મુનિ ! તમે મને કેમ સ'ભારી ?' શ્રી જિનસિંહસૂરિએ કહ્યું : મને એવી શક્તિ આપે! કે જેના પ્રભાવથી હું કોઇ રાજાને પ્રતિધ પમાડી શકું.’
એ સાંભળી શ્રી પદ્માવતીદેવીએ કહ્યુંઃ ‘હવે તમારું આયુષ્ય માત્ર છ માસનું જ રહ્યું છે, તેા એવી શકિત લઈ ને શું કરી શકશે ? છતાં તમારા ગચ્છની ઉન્નતિ માટે હું ઉપાય અતાવું છું કે તમે કચ્છ-વાગડના ઝુંઝણુ ગામમાં જાઓ. ત્યાં ત્રાંબી શ્રીમાલ ગેાત્રના એક શેડ રહે છે. તેને પાંચ પુત્ર છે. તેમાંથી વચેટ પુત્ર મહા તેજસ્વી છે. તેને તમારો શિષ્ય બનાવેા. તેને હું હાજરાહુન્નુર રહીશ. તે મહાન શહેનશાહેાને પણ પ્રતિબેાધ પમાડી શકશે અને તેનાથી તમારા ગચ્છની ઉન્નતિ થશે. તેને ઓળખવાની નિશાની એ છે કે તેના પગે એક આંગળી ઓછી છે.' આટલું કહી દેવી અ ંતર્ધ્યાન થયાં.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન મંત્રના ચમત્કાર
૯૯
શ્રી જિનસિ‘હસૂરિએ વાગડ ભણી વિહાર કર્યાં. અનુક્રમે ઝુઝણું ગામમાં પધાર્યા. ત્યાં શ્રી પદ્માવતી દેવીએ કહ્યા મુજબ એક શેઠને પાંચ પુત્રા નીકળ્યા અને તેમાં વચેટ બહુ તેજસ્વી જણાયેા. વળી તેના પગે એક આંગળી એછી હતી. આથી સૂરિજીને ખૂબ આનંદ થયા. તેમણે આ પુત્રને એધ આપી પ્રજિત કર્યાં અને તેનું નામ શ્રી જિનપ્રભ રાખ્યું.
શ્રી જિનપ્રભમુનિની બુદ્ધિ અલૌકિક હતી. માત્ર એક વખત વાંચી જવાથી કે સાંભળી જવાથી તેમને યાદ રહી જતું. આથી તેઓ શ્રી જિનસૂરિજી પાસેથી ટૂ'ક સમયમાં જ ઘણું જ્ઞાન મેળવી શકયા. જ્યારે ગુરુના કાળ નજીક આવ્યા, ત્યારે તેમણે શ્રી જિનપ્રભમુનિને સૂરિપદ આપ્યું અને શ્રીમલ્લિષેણ નામના આચાર્ય પાસે રહેવાની ભલામણ કરી. ત્યારથી તેએ શ્રી જિનપ્રભસૂરિ તરીકે એળ
ખાવા લાગ્યા.
શ્રીમલ્લિષેણુસૂરિ એ જમાનાના મહાન વિદ્વાન્ હતા. ન્યાય અને તમાં તે તેઓ એક્કા ગણાતા. તેમને સંસ્કૃત સાહિત્યના અભ્યાસ પણ બહુ ઊંડો હતા. એ સિવાય તેઓ અનેક મંત્ર અને વિદ્યાઓના પણ જાણુકાર હતા. તેમની પાસે રહેતાં શ્રી જિનપ્રભસૂરિજી મહાન વિદ્વાન્ થયા અને મત્રસાધક બન્યા. જ્યારે શ્રી મલ્ટિશ્રેણુજીએ કલિકાલસવજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિજીની અનાવેલી
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
અન્યયેાગ-વ્યવછેઃ દ્વાત્રિ શિકા નામની ટીકા રચી, ત્યારે શ્રી ઘણી મદદ કરી. આ ટીકા જૈન ગણાય છે.
હો કારકલ્પતરું
ઉપર સ્યાદ્વાદમ’જરી જિનપ્રભસૂરિજીએ તેમાં ન્યાયને એક સુંદર ગ્રંથ
શ્રી જિનપ્રભસૂરિજીએ જૈન શાસ્ત્રો, જૈન સાહિત્ય તથા મંત્રવિદ્યામાં પ્રવીણતા મેળવ્યા પછી હિદના જુદા જુઠ્ઠા ભાગેામાં વિહાર કર્યાં. તેમાં તેમણે દેશ, નગર અને રાજ્યાસખંધી ઊ'ડુ' અવલેાકન કર્યુ, અનેક પડિતાના સમાગમ કર્યાં, અનેક મશિની પ્રતિષ્ઠા કરી અને વિકટમાં વિકટ સ્થળે જઈને દરેક જૈન તીનુ માહાત્મ્ય તથા ઈતિહાસ એકઠા કર્યો.
તેઓ શ્રી પદ્માવતીદેવીની સહાયથી કેટલાક મંત્રા સિદ્ધ કરી શકયા હતા, તેમાં હોંકારમત્રને પણ સમાવેશ થતા હશે, એમ અમારું માનવુ છે. તેમના અગાધ જ્ઞાન, તેમની અજોડ પ્રતિભા તથા વિદ્યાઓના ચમત્કારથી તેમનું નામ લગભગ સારાયે ભારતવષઁ માં સહુને મ્હાંએ ચડી ગયુ હતુ.
એ વખતે દિલ્હીમાં મહમ્મદ તઘલખ નામના સુલતાન રાજ્ય કરતા હતા. તેને વિદ્યા પર ઘણો પ્રેમ હતા અને તે પેાતાની રાજસંભામાં હિંદુ-મુસલમાન બધા પડિતાને ભારે માન આપતા હતા.
1
એક વખત શ્રી જિનપ્રભસૂરિજી વિહાર કરતાં
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન મત્રના ચમત્કાર
૧૦૧
દ્વિલ્હી પધાર્યા. દિલ્હીના જૈન સંઘે તેમનુ અપૂર્વ સ્વાગત કયું અને તેમના દર્શન-સમાગમથી કૃતકૃત્યતા માની.
-
હવે એક વાર રાજસભામાં સુલતાને પ્રશ્ન કર્યો : · અત્યારે મહા ચમત્કારિક પુરુષ કોણ છે ?' એ વખતે કેટલાક મુસલમાન અમીરાએ અમુક ફકીરનુ નામ આપ્યુ, ત્યારે એક બ્રાહ્મણ પંડિતે જણાવ્યુ કે ‘ અત્યારે તે શ્રી જિનપ્રભસૂરિ મહાન ચમત્કારિક પુરુષ જણાય છે. એમના જેવી શક્તિઓ બીજા કોઈનામાં નથી. ’ એ જ વખતે સુલતાને એ પ`ડિતને શ્રી જિનપ્રભસૂરિજીને તેડવા મેકલ્યા અને પેલા ફકીરને પણ રાજસભામાં બેલાબ્યા.
શ્રી જિનપ્રભસૂરિજીએ ધમ પ્રભાવનાની આ સેાનેરી તર્કને વધાવી લીધી. તેઓ પડિત સાથે દરબારમાં પધાર્યાં કે બાદશાહે સિંહાસન પરથી ઉઠીને તેમનું સ્વાગત કર્યુ” અને ચેાગ્ય આસન આપ્યુ.
પછી બાદશાહે ત્યાં આવેલા ફકીરને કહ્યુ’: ‘ સાંઇજી ! તમે જે ચમત્કાર જાણતા હૈ, તે કરી બતાવેા. આથી સાંઈ એ પેાતાના માથા પરની ટોપી અદ્ધર કરી અને તેને સ્થિર કરી દીધી; એટલે કે કોઈ પણ જાતના આધાર વિના ટાપી હવામાં લટકી રહી. આ જોઈ બધાને ભારે તાજીમી થઇ.
-
પછી બાદશાહે સૂરિજીને " કહ્યુ કે : ` આપ પણ કંઈક ચમત્કાર બતાવો. ’ એટલે સૂરિજીએ પેાતાના આથા
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
હોંકારકલ્પતરુ ઊંચો કરીને ટેપીને અડાડ કે ટેપી તરતજ ભેય પર પડી અને એ હવામાં સ્થિર થઈ ગયા. પછી સૂરિજીએ જણાવ્યું કે “જેનામાં શક્તિ હોય, તે આ
ઘાને નીચે લાવે.” આથી સાંઈએ કમ્મર કસી. અને પિતાને આવડતી હતી, તે બધી વિદ્યાઓ અજમાવી જોઈ, પણ આઘે નીચે પડયો નહિ.
પછી સભામાંથી બળવાન માણસે ઊભા થયા અને ઘાને નીચે ખેંચવા લાગ્યા, પણ એ ઘાએ જરાયે મચક આપી નહિ. આથી બધા બહુ જ ચમત્કાર પામ્યા અને સૂરિજીને વંદન કરવા લાગ્યા. પછી સૂરિજીએ હસતાં હસતાં એ એ લઈ લીધું. આ પ્રસંગથી બાદશાહને તેમના માટે બહમાન થયું અને વખતોવખત રાજસભામાં પધારવાનું આમંત્રણ આપ્યું.
બીજા એક વખતે સૂરિજી રાજસભામાં ગયા, ત્યારે પાણને એક ઘડાને હવામાં સ્થિર કરી દીધો અને તેને એ લગાડતાં તે ફૂટી ગયે, પણ તેમાંનું પાણી ત્યાં જ સ્થિર થઈ ગયું ! આ દશ્ય જોતાં કેને આશ્ચર્ય ન થાય? બાદશાહ પણ ખૂબ આશ્ચર્ય પામ્યું અને તે હવે પછી સૂરિજીના વધારે અને વધારે પરિચયમાં આવવા લાગે.
એક વખત બાદશાહે પૂછયું કે “સૂરિજી ! વિજયમંત્રમાં કે પ્રભાવ છે?' સૂરિજીએ કહ્યું: “શું તમને એ
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેન મંત્રના ચમત્કારો
૧૦૩ જેવાને વિચાર થયે છે? તે હમણાં જ બતાવું છું.” એમ કહી વિજયમંત્ર લખીને એક છત્રી ઉપર બાંધ્યા અને તેની નીચે એક ઊંદરને મૂક્યો. તે ઊંદર છત્રીની છાયામાં જ ફરવા લાગ્યું. પછી ત્યાં બે-ચાર બિલાડીઓને લાવીને છોડી મૂકી. બિલાડીઓ ચારે બાજુ દોડી, પણ જ્યાં છત્રીની છાયા પડેલી હતી, તેની અંદર આવી શકી નહિ.
આ મંત્રને બીજે પ્રગ પણ તેમણે કરી બતાવ્યું. એક બકરાની ડોકે આ મંત્ર બાંધ્યા પછી તેમણે જાહેર કર્યું કે જેમને શસ્ત્ર અજમાવવાં હોય, તે આ બકરા પર અજમાવી જુએ. એટલે કેટલાકે ઉઠીને તેના પર તલવાર ચલાવી, પણ બકરાને તેનો સ્પર્શ સુદ્ધાં થયે નહિ. આથી બાદશાહ ખૂબ ખુશ થયો અને તેણે એ યંત્ર બે તામ્રપત્ર પર કેતરાવ્યો. તેમને એક યંત્ર પિતાની પાસે રાખ્યો અને બીજે સૂરિજીને આપે. આ બનાવ પછી બાદશાહ તેમને હમેશાં પોતાની પાસે રાખવા લાગે.
શ્રી જિનપ્રભસૂરિજીએ હવે એગ્ય અવસર આવેલ જાણીને, વેતામ્બર સંઘને કોઈપણ જાતની તકલીફ ન પડે તે માટે શંત્રુજય, ગિરનાર, ફલેધિ વગેરે તીર્થોની સુરક્ષા માટે ફરમાન માગ્યું અને બાદશાહે તે તરત જ કરી આપ્યું. આથી સકલ જૈનસંઘને ઘણે જ આનંદ થયે. - એક વખત બાદશાહની ઈચ્છા ગુજરાતમાં આવવાની થઈ એટલે તેણે મુસાફરીની તૈયારીઓ કરી અને સૂરિજીને પણ સાથે લીધા. રસ્તામાં ચાલતાં ચાલતાં એક મેટે
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
I !! હોંકારકલ્પતરું
વેઠી આવ્યા. તેની શીતળ અને સુંદર છાયા જોઈ બાદશાહને તે ખૂબ ગમી ગયું અને તે વડ તરફ વારંવાર દૃષ્ટિ નાખીને કહેવા લાગ્યું કે “અહો કે સુંદર વડ છે?” તે વખતે એના મનને ભાવ જાણું ગયેલા સૂરિજીએ કહ્યું કે “તમારી ઈચ્છા હોય તે એ પણ સાથે આવે.” " બાદશાહે હા કહી અને એ વડે ખરેખર સાથે ચાલવા માંડયું. આ જોઈ બધા લોકો ભારે આશ્ચર્ય પામ્યા. કેટલાક વખતે બાદશાહે કહ્યું કે “ગુરુજી! હવે એને રજા આપો. તે બિચારો બહુ મુસાફરી કરવાથી થાકી ગયે હશે.” સૂરિજી કહે, “ભલે તેમ થાઓ.” અને તેમણે મત્ર ભર્યો કે તે વડ ત્યાંથી ઘરેરાટ ઉડીને પિતાના સ્થાને ચાલ્યો ગયો. કેટલાકને આ વાત પરિસ્થા જેવી લાગતી હશે, પણ મંત્રશક્તિથી આવાં પરિણામે નિપજેવી શકાય છે. " " .
- અનુક્રમે તેઓ મારવાડમાં આવ્યા. ત્યાંના લેકેનો પિશાક જોઈ બાદશાહે સૂરિજીને પૂછયું કે “આ લેકે લુંટાયેલા જેવા કેમ દેખાય છે? સૂરિજીએ કહ્યું કે આ લેકે ગરીબ છે. એમની પાસે ધન નથી.” પછી ત્યાંના દરેક પુરુષને પાંચ પાંચ કિમતી વસ્ત્રો અપાવ્યાં તથા સ્ત્રીઓને બે બે સુવર્ણ ટકા સાથે બબ્બે સાડીઓ અપાવી. છે ! એમ કરતાં તેઓ પાટણની પાસે જ ધરાળ ગામમાં આવ્યા ત્યાં તપાગચ્છના મહાન આચાર્ય શ્રી સોમપ્રભ સરિજી ધારેલા હતા. તેમનાં દર્શન માટે શ્રી જિનપ્રભ
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫
જેન યંત્રના ચમત્કારે સૂરિજી ગામમાં ગયા. શ્રી સોમપ્રભસૂરિજીએ તેમને આદર-સત્કાર કર્યો. ત્યાં શ્રીજિનપ્રભસૂરિજીએ કહ્યું: “આપ જેવા મહાન ચરિત્રશાળીને ધન્ય છે. હું તો રાજાની સાથે હવાથી આપના જેવી ક્રિયાઓ કરી શકતો નથી.” ત્યારે
શ્રી સેમિપ્રભસૂરિજીએ કહ્યું: “ધન્ય તે તમને છે કે જેણે હિંદભરમાં જૈનધર્મને ડંકે વગાડ. ( આ પ્રમાણે બંને અરસપરસ પ્રેમથી વાતો કરતા હતા, એવામાં શિષ્યને ભણવાને સમય થયે, એટલે તેઓ પોતપોતાની પોથીઓ લઈને ત્યાં હાજર થયા. એ વખતે એક શિષ્યની પોથી ઊંદરે તદન કરડી ખાધેલી જણાઈ તેણે ગુરુજી આગળ આ બાબતની ફરિયાદ કરી. એ સાંભળી શ્રી જિનપ્રભસૂરિજીએ એક મંત્ર ભણીને કહ્યું: અહીં જેટલા ઊંદર રહેલા હોય, તે બધા મારી સામે હાજર થાય.”
એટલે બધા ઊંદર પિોતપોતાના દરમાંથી બહાર નીકળીને ત્યાં હાજર થયા અને વિનીત શિષ્યની જેમ તેમની આગળ ગુપચૂપ બેસી ગયા. પછી સૂરિજીએ કહ્યું જે ગુનેગાર હોય તે અહીં રહે અને બાકીના બધા ચાલ્યા જાય. આથી બધા ઊંદર ચાલ્યા ગયા, પણ એક ઊંદર ત્યાં બેસી રહ્યો. સૂરિજીએ કહ્યું: “તારે ગભરાવાની જરૂર નથી, કારણ કે અમે જેન સાધુઓ કઈને દુઃખ દેતા નથી; પણ તે ગુને કર્યો છે, માટે આ શાળાની બહાર ચાલ્યો જા. અને તે દર શાળાની બહાર ચાલ્યો ગયો.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
હો કારકલ્પતરુ
ત્યાંથી આગળ વધતાં ખાદશાહ પાલીતાણા નજીક આબ્યા, ત્યારે સૂરિજીએ કહ્યું કે ‘આ મહાન તીથ છે.' આદશાહે પૂછ્યુ’: ‘એના શે। પ્રભાવ છે ?' સૂરિજીએ કહ્યુંઃ એ તા ઉપર ચઢીશું, એટલે જણાશે.' પછી તેઓ ખાદશાહને લઈ ને શ્રી શત્રુંજય ગિરિરાજ પર ચડયા ને શ્રી આદિનાથજીના મ`દિરમાં આવ્યા. ત્યાં સૂરિજીએ બાદશાહને ઉદ્દેશીને કહ્યું કે એ આ દેવને ચમત્કાર !’ અને રાયછુના ઝાડમાંથી દૂધના વરસાદ વરસાવ્યે. આથી આદશાહ ઘણા ખુશ થયા અને તેણે મંદિરમાં દાખલ થઈ ને શ્રી આદિનાથ પ્રભુનાં દન કર્યાં. તથા તેમને સેાનામહારના થાળ ભેટ ચડાવ્યેા.
ત્યાંથી આગળ જતાં અનુક્રમે ગિરનાર સમીપે આવ્યા, ત્યારે પણ સૂરિજીએ કહ્યું કે આ અમારું એક મહાન તીથ છે, માટે ચાલે! ત્યાં જઈએ.' બાદશાહે પૂછ્યુ કે એના શે! ચમત્કાર છે ? ’ સૂરિજીએ કહ્યુ` કે ‘આ તીર્થના ચમત્કાર બહુ માટે છે. તે ત્યાં જવાથી જણાશે.' પછી તેઓ ખાદશાહ તથા તેના કેટલાક અનુચરાને લઈ ને ઉપર ચડયા. ત્યાં જિનમદિરમાં જઈને તેમણે કહ્યું કે આ જિનદેવની મૂર્તિ પર ગમે તેવાં શસ્ર ચલાવશે તે પણ તેને કંઈ અસર થશે નહિ.’
"
બાદશાહે કહ્યું : • એમ ?” અને તેણે લેાઢાના મેટા ઘણુ મંગાવ્યા. પછી પેાતાના અનુચરાને હુકમ કર્યાં
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન મત્રના ચમત્કાર
૧૦
કે ‘ આ દેવમૂર્તિ પર તેના જોરી ઘા કરે.’ અનુચરા તે પ્રમાણે જિનમૂતિ પર ઘા કરવા લાગ્યા, પણ તેમાંને કાઈ ઘા એ મૂર્તિને લાગ્યું નહિ. આથી ખાટ્ટાહે એ મૂર્તિને વંદન કર્યુ” અને કિંમતી ભેટ ચડાવી.
આ રીતે શ્રી જિનપ્રભસૂરિજીએ મહમદ તઘલખના મન ઉપર જૈનધમ માટે ઘણી ઊંડી છાપ પાડી હતી. તેમણે અન્યત્ર પણ મંત્રવિદ્યાના ઘણા ચમત્કાર હતા અને તેથી લેાકેા અત્ય'ત પ્રભાવિત
બતાવ્યા હતા
થયા હતા.
કહેવાય છે કે શ્રી જિનપ્રભસૂરિજીને હમેશાં એક સ્તાત્ર બનાવીને આહાર લેવાના નિયમ હતા. એ રીતે તેમણે ઘણાં સ્તાત્રા બનાવ્યાં હતાં. તે પૈકી કેટલાંક સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, અપભ્રંશ, જુની ગુજરાતી, ફારસી વગેરે ભાષામાં મળી આવે છે.
6
એક વખત શ્રી પદ્માવતીદેવીએ તેમને કહ્યું કે ભવિષ્યમાં તપગચ્છના ઉદ્દય થવાના છે. ’ તેથી તેમણે શ્રી સેામતિલકસૂરિજીને તેમના શિષ્યાને ભણવા કામ લાગે એટલા માટે–સાતસે। સ્તાત્રાની ભેટ કરી. એ. સ્તાત્રામાં ઝડઝમક, શબ્દચમત્કાર, અપૂર્વ કાવ્યરચના તથા દરેકના છેડે શ્રી જિનપ્રભસૂરિજીનું નામ હતું. આ સ્તાત્રામાંથી હાલ પ૯ જેટલાં સ્તોત્રા મળી આવ્યાં છે અને તેમાંનાં કેટલાંક જુદા જુદા ગ્રંથામાં પ્રસિદ્ધિ પામ્યાં છે.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકારકલ્પત . . શ્રી જિનપ્રભસૂરિજીએ અનેક ગ્રંથોની રચના કરી હતી અને તેમાં પિતાને પ્રૌઢ પાંડિત્યને પરિચય આપે હતો. આ ગ્રંથોની નામાવલી નીચે મુજબ નિશ્ચિત થઈ છે :
કાતંત્રવિભ્રમ (૨. સં. ૧૩૫ર) શ્રેણિકચરિત્ર (ક્રયાશ્રયકાવ્ય ૨. સં. ૧૩૫૬) વિધિમપાસમાચારી (૨. સં. ૧૩૬૩) શ્રીકલ્પસૂત્રવૃત્તિ-સદેહવિષષધિ (ર.સં.૧૩૬૪)
અજિતશાન્તિ–ભયહર-ઉપસર્ગહર- સ્તવવૃત્તિ (૨. સં. ૧૩૬૫),
શ્રી પાદલિપ્તસૂરિકૃત વીરસ્તવવૃત્તિ (૨. સં. ૧૩૮૦).
રાજાધિરાદિગણવૃત્તિ (૨. સં. ૧૩૮૧) વિવિધતીર્થકલ્પ (૨. સં. ૧૩૮૯) પરમ સુખદ્વાવિંશિકા (૨. સ. જણાઈ નથી.) પ્રવજ્યાવિધાનવૃત્તિ પ્રત્યાખ્યાનસ્થાન વિવરણમ સાધુપ્રતિકમણવૃત્તિ વિષમકાવ્યવૃત્તિ , તમતકુદનકમ : ધર્માધર્મકુલકમ
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન, મત્રના ચમત્કારી
પૂજાવિધિ ) સપ્તસ્મરણુટીકા વદનસ્થાનવિવરણુમ્ દીપાલિકાલ્પ
99
""
??
99
S
સૂરિમ ત્રપ્રદેશવિવરણમ્ હી કારકલ્પ
આમાં તપેામતકુ‰નકમ્ જેવા ગ્રંથ શરૂઆતના વર્ષોમાં ગચ્છના બ્યામાહથી લખેલા જણાય છે, પણ પાછળથી તેમના વિચારા વધારે ઉદાર થયા હતા અને તપાગચ્છ જોડે બહુ સારા સંબંધ બાંધ્યા હતા. વિવિધતીર્થંકલ્પ એમની પાકી ઉંમરે લખાયેલેા હેાવાથી તેમાં અનેક ઉપયાગી ખાખતાનુ વર્ણન છે અને આજે તે ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ અતિ ઉપયાગી ગણાય છે. તેમાં નીચેના તી કલા દાખલ કરેલા છે:
2)
*
(૧) શત્રુંજય, (૨) ગિરનાર, (૩) ખંભાત, (૪) અહિછત્રા, (૫) આ‰, (૬) મથુરા, (૭) અશ્વાવએાધ (ભરુચ), (૮) વૈભારગિરિ, (૯) કૌશાંખી, (૧૦) અચૈાધ્યા, (૧૧) પાવાપુરી, (૧૨) કલિકુ ડ, (૧૩) હસ્તિનાપુર, (૧૪) સાચાર, (૧૫) અષ્ટાપદ, (૧૬) મિથિલા, (૧૭) રત્નપુર, (૧૮) કન્નાનૂર (નચર દક્ષિણ) વીર, (૧૯) પ્રતિષ્ઠાનપટ્ટન, (પેંઠણુ), (૨૦) નંદીશ્વર, (૨૧) કાંપિલ્યપુર, (૨૨) શૌરીપૂર, (૧૩) શંખપુર, (૨૪) નાસિક, (૨૫) હરિક ખીપાશ્વ,
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
હોંકારકલ્પતરુ • (૨૬) શુદ્ધદંતી, (૨૭) અભિનંદન, (૨૮) ચંપાપુર, (૨૯) પાટલીપુત્ર (પટણા), (૩૦) શ્રાવસ્તી, (૩૧) વારાણસી, (૩૨) કેકા (પાટણ) પાશ્વ, (૩૩) કેટિશિલા, (૩૪) ચલ્લણપાશ્વ (ટિપુરી), (૩૫) કુડંગેશ્વર (ઉજ્જન), (૩૬) માણિજ્યદેવ, (૩૭) અંતરિક્ષ પાર્શ્વનાથ (૩૮) લોધિ પાW. એ સિવાય મહાવીર પ્રભુના ગણધરના, કપર્દિયક્ષ, કોહંડિયદેવી, અંબિકાદેવી, આરામકુંડ, પદ્માવતીદેવી, - વ્યાઘી (શત્રુંજયની એક દેવી) વગેરેના કો પણ તેમણે રચેલા છે.
શ્રીજિનપ્રભસૂરિજીએ વિપુલ સાહિત્ય રચના ઉપરાંત તીર્થોદ્ધારમાં પણ સારો રસ લીધો હતો. મથુરા અને - હસ્તીનાપુરનાં તીર્થો તેમના હાથે ઉદ્ધાર પામ્યાં હતાં.
તેઓ જીવનની છેલ્લી ઘડી સુધી જેનશાસનનું ગૌરવ વધારવાના પ્રયત્નો કરી ચૌદમી સદીના અંત ભાગે કાલધર્મ પામ્યા હતા. તેમની પાછળ તેમના મુખ્ય શિષ્ય જિનસેન આચાર્યપદે આરૂઢ થયા હતા.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૮]
ડ્રીકારકલ્પ
મંત્રની આમ્નાય કે મંત્રનાં વિધિ-વિધાને દર્શાવવા માટે તેના પર ૮ કલ્પ'ની રચના થાય છે. આ રીતે શ્રી જિનપ્રભસૂરિજી મહારાજે હોંકાર ૫૨ એક કલ્પ રચેàા છે. તેના પ્રારંભ કરતાં તેમણે જણાવ્યુ` છે કે—
मायावीजवृहत्कल्पात् श्रीजिनप्रभसूरि : । लोकानामुपकाराय पूर्वविद्या प्रक्ष्यते ॥ १ ॥
શ્રી બિનત્રમભૂિિમ:-શ્રી જિનપ્રભસૂરિ વડે. અહીં માનાર્થે અહુવચનના પ્રયાગ છે. માયાવીન‰પાત્ માયાખીજાહક પમાંથી. હોદ્દાનામ્ પારાય–લેાકેાના ઉપકાર માટે. પૂર્વવિદ્યા-પૂવિદ્યા. પ્રવર્તે-કહેવાય છે.
ભાવાર્થ : શ્રી જિનપ્રભસૂરિજી મહારાજે લેાકેાનુ હિત થાય તે માટે પૂ॰વિદ્યારૂપ આ હોંકાર-કલ્પની રચના માયામીજબૃહત્કલ્પના આધારે કરેલી છે.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
હોંકારકલ્પતરુ
સામાન્ય રીતે આવા કપે કે પ્રકરણગ્રંથોને પ્રારંભ મંગલાચરણથી થાય છે, પણ અહીં કલ્પકર્તાએ સ્વતંત્ર મંગલાચરણ ન કરતાં મચાવી વૃ ત્તિ શબ્દને પ્રારંભમાં મૂકીને મંગલ કર્યું છે. માયાબીજબૂહકલ્પથી એક એવા શાસ્ત્રનું સૂચન થાય છે કે જે પ્રાણીએને પરમાર્થની પ્રાપ્તિ કરાવનારું છે તથા તેમના સર્વ રોગ-શેક આદિને દૂર કરનારું છે, તેથી એ મંગલરૂપ છે. જે વિદનેને દૂર કરે તથા કલ્યાણની પ્રાપ્તિ કરાવે, તે મંગલ કહેવાય છે. 3 . વિશેષમાં આ શબ્દને પ્રારંભમાં આવતો માયાવીસ શબ્દ હોંકારનું સૂચન કરનારો હોઈ મંગલરૂપ છે, કારણ કે તે સર્વ વિદને દૂર કરનાર છે તથા અભીષ્ટની પ્રાપ્તિ કરાવનાર છે. તે અંગે મંત્રાધિરાજકલ્પમાં કહ્યું છે કે
हितं जयावहं भद्रं कल्याण मङ्गलं शिवम् ! तुष्टिपुष्टिकरं सिद्धिप्रदं निवृत्तिकारणम् ॥ निर्वाणाभयदं स्वस्तिशुभधृतिरतिप्रदम् । मतिबुद्धिप्रदं लक्ष्मीवर्द्धन सम्पदां पदम् ॥ त्रैलोक्याक्षरमेनं ये संस्मरन्तीह योगिनः । नश्यत्यवश्यमेतेषामिहामुत्रभवं भयम् ॥
શૈલેયાક્ષર એટલે હકાર. તે સાધકનું હિત કરનારે છે, જેય લાવનારે છે, સુખ આપનાર છે, કલ્યાણ
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકારક૫
૧૧૩ કરનારે છે, વિદને દૂર કરી અભીષ્ટની પ્રાપ્તિ કરાવનાર છે, શાંતિને અર્પનરે છે, તુષ્ટિ અને પુષ્ટિને કરનારો છે, સર્વકાર્યોમાં સિદ્ધિને અપાવનાર છે તથા મોક્ષનું કારણ છે. વળી તે નિર્વાણરૂપી અભયને દેનારે છે, સ્વસ્તિ -શુભ-તિ–રતિ–મતિ-બુદ્ધિને આપનાર છે, લક્ષ્મીને વધારનારો છે તથા વિવિધ પ્રકારની સંપત્તિઓનું ધામ છે. જે ગસાધકો–ગીઓ તેનું સારી રીતે સ્મરણ કરે છે, તેમનો આ લેક અને પરલેક સંબંધી ઉત્પન્ન થયેલા ભય અવશ્ય નાશ પામે છે.”
વળી આઠની સંખ્યા આપણે ત્યાં મંગલરૂપ લેખાય છે અને માયાબીજ બહતુકલ્પશબ્દ પણ આઠ અક્ષરને જ છે. જેમ કે___मा या बी ज ब ह क ल्प
१ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८ આને આપણે અષ્ટમંગલરૂપ કેમ ન લેખીએ ?
માયા એટલે શક્તિ, તેનું જે બીજ તે માયાબીજ. તેને લગતા બૃહત્ એ જે કહ્યું, તે માયાબીજબૃહત્ક૫.
સામાન્ય રીતે મંગલની સાથે અભિધેયનું સૂચન પણ થાય છે. એ રીતે કલ્પકર્તાએ અહીં પૂર્વવિદ્યા શબ્દથી અભિધેયનું સૂચન કર્યું છે. પૂર્વ વિદ્યા એટલે પૂર્વોએ માન્ય કરેલી વિદ્યા કે પૂર્વોમાંથી ઉદ્ધરાયેલી વિદ્યા. એ રીતે હોંકારવિદ્યાને પૂર્વ વિદ્યાનું અપનામ પ્રાપ્ત થયેલું લાગે છે અને તેથી આ કલ્પ “માયાબીજકપ” કે હોંકારક૯૫” તરીકે ખ્યાતિ પામેલે છે.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
હોંકારકલ્પતરુ
શ્રીમાન જિનપ્રભસૂરિજીના સમયમાં ચૌદ પૂર્વે પિકી કઈ પણ પૂર્વ વિદ્યમાન ન હતું, પરંતુ સંભવતઃ એ પૂર્વના આધારે રચાયેલે માયાબીજબૃહત્ક૯પ કે તેને કેટલેક ભાગ તેમની સામે હતું અને તેના પરથી તેમણે આ ત્રીશ ગાથામય કલ્પ રચ્યું, એટલે તેને પૂર્વ વિદ્યા કહી હોય એમ લાગે છે.
વિદ્યા અને મંત્રનાં લક્ષણોમાં ફરક છે, આમ છતાં ઘણીવાર વિદ્યા અને મંત્ર એક બીજાના પર્યાય તરીકે વપરાય છે, એટલે અહીં હોંકારવિદ્યા કહીએ કે હોંકારમંત્ર કહીએ તે એક જ સમજવાં.
આ પૂર્વવિદ્યા પ્રકટ કરવાનું પ્રયોજન શું ? એ પણ તેમણે “ઢોસાનાં ૩Tચ' એ શબ્દો વડે જણાવેલું છે. અહીં લોક શબ્દથી ગમે તે લેકે નહિ, પણ શ્રદ્ધા, વિવેક અને ક્રિયાથી સંપન્ન એવા શ્રાવક-શ્રાવિકાઓને સમજવાના છે. જે તે મનુષ્યને મંત્ર આપ નહિ, મંત્રા—ાય બતાવ નહિ, એ પૂર્વાચાર્યોને આદેશ છે, તેથી અહીં લેકો શબ્દને અર્થ આ રીતે સમજે ઘટે છે.
આવા લોકે હોંકારની આરાધનાનું સાચું સ્વરૂપ સમજતા થાય અને એ રીતે પિતાનું કલ્યાણ સાધી શકે, તે માટે શ્રીમાન જિનપ્રભસૂરિજી મહારાજે આ કલ્પની રચના કરેલી છે.
આ રીતે કલ્પની પ્રથમ ગાથામાં મંગલ, અભિધેય
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકારકલ્પ
૧૧૫ અને પ્રજનનું નિરૂપણ કરીને, બીજી ગાથામાં હોંકારની આરાધનાનું ફળ દર્શાવવા કહે છે કે
सुप्रकाशे ताम्रमये पट्टे मायाक्षरं गुरु । कारिते परमात्मत्वममलं लभते स्फुटम् ॥२॥
સુકાશે–સુપ્રકાશવાળા, ચકચકીત. તાત્રમvટ્ટે-ત્રાંબાના પટ્ટ ઉપર, પતરાં ઉપર.માચાક્ષ-માયાક્ષર, હોંકાર.T-ટે. વારિતે-કરાવ્યું છતે. મરું–મલરહિત, નિર્મલ. –પ્રકટ. પરમાત્મવં–પરમાત્માપણું, પરમાત્મપદ. અમ–પામે છે.
ભાવાર્થ: જે મનુષ્ય હોંકારની આરાધના કરવા માટે તેને ત્રાંબાને પટ તૈયાર કરાવે છે અને તેમાં હીકારો માટે અક્ષર કોતરાવે છે, તે નિર્મલ તથા પ્રકટ એવા પરમાત્મપદને પામે છે, અર્થાત્ મોક્ષમાં જાય છે.
અહીં સંપ્રદાય એ છે કે ત્રાંબાનું પાંચ આંગળી લાંબું અને પાંચ આંગળ પહેલું એવું પતરું લેવું, પછી તેને સાફ કરવું, જેથી તેના પરના ડાઘ–ડૂઘ નીકળી જાય અને તે ચકચકિત બને. હાલ તો પિલીશ કરવાની કલા સુસાધ્ય છે, એટલે તે કલાનો ઉપયોગ કરી ત્રાંબાના એ પતરાંને ચકચકિત બનાવવું. પછી તેને પંચામૃતમાં ડૂબાડી જળથી ધોઈને કામમાં લેવું. અહીં પંચામૃત શબ્દથી ગાયનું દૂધ, (અભાવે ભેંસનું દૂધ), દહીં, ઘી, સાકર અને પાણી કે શેરડીનો રસ એ પાંચ વસ્તુઓનું મિશ્રણ સમજવું. તે પછી તેના પર કુશળ કારીગર વડે હોંકારને સૂચવતા અક્ષરની મોટી આકૃતિ કરાવવી,
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
હોંકારકલ્પતરુ
૩ ---- --- -
એટલે કે પ૪પ આગળના પતરામાં માપસરની લાગે એ. રીતે તેના પર હોંકાર કરાવ. આથી મોટું પતરું લઈને ફરતી બોર્ડર મૂકીને વચ્ચે હોંકાર કરાવવો હોય
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારકલ્પ
૧૧૭
તેા પણ કરાવી શકાય છે, પણ પ્રથમ જણાવ્યું એ કદ વ્યક્તિગત આરાધના માટે વધારે અનુકૂળ છે. દિરામાં સામાન્ય રીતે હોંકારના મોટા પટ્ટો મૂકાય છે અને ત્યાં તેની નિયમિત સેવા-પૂજા થાય છે.
હોકારની આ આકૃતિ દેવનાગરી લિપિને કેટલાક અશે મળતી આવે છે, પણ તેને પેાતાની વિશેષતા છે. ઔદ્ધોએ પણ હોંકારની આકૃતિ લગભગ આવી જ માની છે. કેટલાંક વર્ષો પૂર્વે સારનાથ (કાશી ) ના નવા મધકામમાં અમે તેનાં દર્શન કર્યાં હતાં.
અન્યત્ર હોઁ...કારના છ અંશે। મનાયેલા છે, જ્યારે જૈન મ’ત્રવિશારદોએ તેના સાત અશે। માન્યા છે, તે અંગે શ્રી ઋષિમ’ડલસ્તવય ત્રાલેખનમાં કહ્યું છે કેઃ रेफः सान्तः शिरश्चन्द्रकलाभं नाद ईस्वरः । હાકારમાં સાત અશા છે, તે આ પ્રમાણે (૧) રેક અર્થાત્ ૬.
(૨) સાન્ત એટલે સ ની સમીપે રહેલેા અક્ષર,
અર્થાત્ હૈં.
લીટી.
-:
(૩) શિર એટલે ૬ સહિત હૈંના મથાળાની સીધી
(૪) ચંદ્રકલા. (4) fot's.
(૬) નાદ.
(૭) મૈં સ્વર સૂચવતી રેખા.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારકલ્પતરુ
હોકારના આ અંશેાના ખ્યાલ રાખવાની જરૂર છે, કારણ કે તેા જ તેની અંદર પાંચપરમેષ્ઠી, ચાવીશ તીથકર આદિની સ્થાપના કઈ રીતે થાય છે, તે સમજી શકાશે.
૧૧૮
‘ અહી. હોં.કારની આરાધના માટે પટ્ટનુ વિધાન શા માટે કર્યુ ?’ તેના ઉત્તર એ છે કે પ્રારંભિક અવસ્થામાં કઈ પણ આલંબન લીધા વિના મનની સ્થિરતા થઈ શકતી નથી; વળી મંત્રાક્ષરનું સ્વરૂપ વારવાર નિહાળ્યા વિના તેની યથાર્થ આકૃતિ મનમાં ઉઠતી નથી. અહી. હોંકારપટ્ટનું આ રીતે વિધાન કરવામાં આવ્યું છે.
જે આ હૉકારપટ્ટનું નિયમિત પૂજન કરે છે, તથા તેનું ધ્યાન ધરે છે, તે છેવટે નિલ અને પ્રકટ એવા પરમાત્મપદને પામે છે, એટલે કે પરમાર્થીની સિદ્ધિ કરે છે.
હા...કારની આરાધનાથી જેમ પરમાની સિદ્ધિ થઈ શકે છે, તેમ વ્યવહારની સિદ્ધિ પણ થઈ શકે છે, એમ દર્શાવવા માટે કલ્પકાર ત્રીજી ગાથા મા પ્રમાણે કહે છે: ध्यानाश्रयो यथाम्नायं शुभाशुभफलोदयः । तथाऽयं वर्ण मेदेन, कार्यकाले प्रजायते || ३ || તથા-તેમજ. હાયાઅે કાના સમયે, કોઈ વિશિષ્ટ કાય ઉત્પન્ન થાય તે સમયે. ચામ્નાર્થ આમ્નાય પ્રમાણે, વિધિપૂર્વક. નળમેરેના વણુ ના ભેદથી, જુદા જુદા રંગા વડે. ધ્યાનાશ્રયઃ-ધ્યાન વડે જેના આશ્રય લેવાય છે એવેા.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારક૫
૧૧૯
કચં–આ, આ મંત્રરાજ. સુમાસુમો –શુભ અને અશુભ ફળના ઉદયને આપનાર. પ્રજ્ઞાચતે થાય છે. | ભાવાર્થ –હીંકારની ઉપાસના મુખ્યત્વે પરમાર્થની –મોક્ષની સિદ્ધિ માટે કરવાની છે, પણ કોઈ વિશિષ્ટ કાર્ય ઉત્પન્ન થાય તો તેનું આખ્ખાય અનુસાર જુદા જુદા રંગ" વડે ધ્યાન કરવાથી શુભ કે અશુભ જે પરિણામ લાવવા ધાર્યું હોય, તે લાવી શકાય છે.
અહીં શુભ પરિણામથી શાંતિ-તુષ્ટિ–પુષ્ટિ સમજવી અને અશુભ પરિણામથી વિદ્વેષણ, સ્તંભન, વશીકરણ, ઉચાટન તથા મારણ વગેરે સમજવાં. કોઈવાર અપેક્ષાવિશેષથી વિદ્વેષણ, સ્તંભન આદિ કાર્યો પણ શુભ બની શકે છે, પરંતુ તેને અપવાદ સમજવો.
આનો વિશેષ ખુલાસો કલપકાર પિતે આગળ ચૌદમી, પંદરમી તથા સોળમી ગાથા વડે કરશે. દરમિયાન એટલું જણાવી દઈએ કે જૈન ધર્મને સમગ્ર ઉપદેશ ધ્યાનમાં લેતાં કોઈની હિંસા કરવી નહિ કે કોઈને દુઃખ ઉપજાવવું નહિ, એ સિદ્ધાંતને આપણે મકકમતાથી વળગી રહેવું જોઈ એ; અને કદાચ કોઈએ આપણું બૂરું કર્યું હોય તે તેને મંત્રારાધન વડે શિક્ષા કરવાને બદલે ક્ષમા આપીને આપણા આત્માને પાપથી બચાવવા જોઈએ.
તો પછી આ વિષણ આદિ કર્મોની સિદ્ધિ શા માટે બતાવવામાં આવે છે?” એ પ્રશ્ન થ સહજ છે..
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
હી કારકલ્પતરુ
(
તેના ઉત્તર અમે મહા પ્રાભાવિક ઉવસગ્ગહર' સ્નેાત્ર ’ના ચોથા પ્રકરણમાં વિસ્તારથી આપ્યા છે, તે જિજ્ઞાસુઓએ અવશ્ય જોઈ જવા. તેના સાર એ છે કે આ વસ્તુ ધર્માંના રક્ષણ માટે અપવાદરૂપે કરવાની છે, પણ તેને વ્યક્તિગત ઉપયોગ કરીને ક્ષુદ્ર-સ્વાથની સાધના કરવાની નથી.
આ રીતે હી કારની આરાધનાથી પરમાથ તથા વ્યવહાર ઉભયની સિદ્ધિ થાય છે, એમ દર્શાવ્યા પછી કલ્પકાર તેની પ્રતિષ્ઠા સંબંધી ચેાથી, પાંચમી તથા છઠ્ઠી ગાથા આ પ્રમાણે કહે છે :
पूर्णायां सत्तिथौ शुक्लपक्षे चन्द्रबले तथा । कारयेत् सर्वनैवेद्यं पञ्चामृतसमन्वितम् ||४|| पक्वान्नान् विविधाश्ञ्चान्यानानयेत् सुमनांसि च । સંગે હે સર્વે સત્ત્વવેત્રે: ચાળદે ।। સુત્રોન-ર્વ્યય પૂરાત્રુિિિમઃ । प्रतिष्ठादिवसे पूज्यो मन्त्रराजः शुभाशयैः ||६||
તથા-અને. ગુરુષો-શુકલ પક્ષમાં, અજવાળિયામાં. ધૂળીયાં સત્તિથી–સારી એવી પૂર્ણ'તિથિઓમાં. ચન્દ્રવ ચંદ્રષળને વિષે, ચંદ્ર ખળ પહેાંચતુ હાય ત્યારે પદ્મામૃતસતિ ્-પંચામૃત સહિત. નૈવેદ્ય-સર્વાં નૈવેદ્ય. ૬અને. બન્યાન્ અન્ય. વિવિધા-વિવિધ. વાન્નાનું-પક
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીકારકપ
૧૨૧ વાને. ચેન્-કરવાં. તથા સુમરાંસિ-પુષ્પ. નાનામંગાવવાં. સોળ-સર્વ કણો વડે, સર્વ પ્રકારનાં ધાન્ય વડે. એ જ સર્વ પ્રકારનાં ફળ વડે. સવ–સર્વ પ્રકારનાં વસ્ત્રો વડે. તથા સર્વ પ્રકારનાં ચાળ-કરિયાણ વડે. સુવર્જ-રત્ન- સુવર્ણ, રત્ન અને રૂપાવડે. - રક્ષુિધિમિ કપૂર વગેરે સુગંધીઓ વડે. ગુમારશુભ આશયે વડે. પ્રતિષ્ઠાવિવ-પ્રતિષ્ઠાના દિવસે. મન ચાર–મંત્રરાજ, હોંકાર. પૂથ–પૂજવા ગ્ય છે, પૂજ.
ભાવાર્થ : શુક્લપક્ષની પૂર્ણતિથિમાં જે દિવસે ચંદ્રબળ પહોંચતું હોય ત્યારે પંચામૃત સહિત સર્વ નૈવેદ્ય તથા અન્ય વિવિધ પકવાને તૈયાર કરવાં. તથા વિવિધ પ્રકારનાં પુપ મંગાવવાં. પછી પ્રતિષ્ઠાના દિવસે મંત્રરાજ હકારની સર્વ પ્રકારનાં ધાન્ય વડે, સર્વ પ્રકારના ફળ વડે, સર્વ પ્રકારનાં વસ્ત્રો વડે, સર્વ પ્રકારનાં કરિચાણાઓ વડે, સોના, રત્ન તથા રૂપા વડે, કપૂર વગેરે સુગંધી પદાર્થો વડે અને શુભાશ વડે પૂજા કરવી.
જેમ દેવમૂર્તિ તૈયાર થયા પછી તેને પ્રતિષ્ઠાવિધિ આવશ્યક છે, કારણ કે તે સિવાય તે પૂજા-ધ્યાનને વેગ્ય થતી નથી, તેમ યંત્ર કે પટ્ટ તૈયાર થયા પછી તેને પ્રતિઠાવિધિ પણ આવશ્યક છે; કારણ કે એ વિધિ થયા પછી જ તે પૂજા–ધ્યાનાદિને એગ્ય બને છે.
આ પ્રતિષ્ઠાવિધિ ક્યારે કરવો? તેને ખુલાસો
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
હી કારકલ્પતરુ
કલ્પકારે આ ગાથામાં બહુ સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કર્યાં છે. પ્રથમ તા એ પ્રતિષ્ઠા શુકલપક્ષમાં કરવી, પણ કૃષ્ણપક્ષમાં કરવી નહિ. વળી શુક્લપક્ષમાં પણ પૂર્ણતિથિ એટલે પાંચમ, દશમ કે પૂર્ણિમાને પસંદગી આપવી. આ ત્રણ તિથિઓમાં જે દિવસે ચંદ્રબળ પહેાંચતું હોય, તે દિવસને પટ્ટની પ્રતિષ્ઠા માટે નક્કી કરવા. જો પેાતાને ચંદ્રબળ જોતાં આવડતુ હાય તેા ઠીક છે, નિહુ તા કાઈ યાતિષી પાસે તેના નિણૅય કરાવવા.
પ્રતિષ્ઠાના દિવસે પટ્ટને સિંહાસન કે લાકડાના ઊચા માજોઠ પર પધરાવવા જોઈ એ અને તેની સામે પાટલા પર નેવેદ્ય, પોંચામૃત, સર્વ પ્રકારના પકવાન્ન, વિવિધ જાતિનાં પુષ્પા, વિવિધ જાતિનાં ફળો, વિવિધ જાતિનાં કરિયાણાં (એટલે બદામ, સેાપારી, માલકાંગણી વગેરે), વિવિધ પ્રકારનાં વસ્ત્રા, સેાનાનુ` આભરણ કે સાનુ, રત્નનું આભરણ કે રત્ન તથા રૂપાનું આભરણ કે રૂપું, તેમજ કપૂર, કેશર, કસ્તૂરી, અષ્ટગંધ વગેરે સુગંધી પદાર્થા મૂકવા જો એ; અને હું મંત્રરાજ ! અમારી આ પૂજા સ્વીકારી લેજો ' એવી વિનંતિ કરવી જોઈએ તથા તે અંગે શુભ ભાવનાઓ ભાવવી જોઈએ.
6
જો આ વખતે ભાવનેા ઉલ્લાસ ન હેાય, તા પ્રતિષ્ઠાની એ ક્રિયા યથાČસ્વરૂપે થતી નથી. કહ્યું છે કે
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારકલ્પ
"
भावेन लभते सर्व भावेन देवदर्शनम् । भावेन परमं ज्ञानं, तस्माद् भावावलम्बनम् ॥
ભાવદ્રારા સર્વ પ્રકારના લાભા મળે છે, ભાવ દ્વારા દેવતાનાં દર્શન થાય છે અને ભાવથી પરમજ્ઞાન મળે છે, તેથી ભાવનું અવલંબન લઈ ને કામ કરવું જોઈ એ.’
6
છે કે
बहुजापात् तथा होमात् कायक्लेशादिविस्तरैः । ન માવેન વિના સેવ-ચત્ર-મન્ત્રાઃ
પ્રાઃ ||
૧૨૩
6
મહે જાપ, ઘણા પ્રકારના હામ તથા અનેક પ્રકારના કાય–કલેશેા કરવામાં આવે, પણ ભાવ ન હોય તા દેવેશ, યત્રા અને મત્રો ફળ દેનારા થતા નથી.' કલ્યાણમ દિરસ્તેાત્રમાં શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિજીએ કહ્યું.
आकर्णितोऽपि महितोऽपि निरीक्षितोऽपि, नूनं न चेतसि मया विधृतोऽसि भक्त्या । जातोऽस्मि तेन जनबान्धव ! दुःखपात्रं,
यस्मात् क्रियाः प्रतिफलन्ति न भावशून्याः ॥
‘ હે જનમ ! મેં તમને કાઈ પણ ભવમાં સાંભળ્યા પણ છે, પૂજ્યા પણ છે અને જોયા પણ છે. પરતુ ભક્તિ વડે ચિત્તમાં ધારણ તો નથી જ કર્યા, તેથી કરીને હુ દુઃખનુ ભાજન થયેા છુ', કારણ કે જે ક્રિયાઓ ભાવશૂન્ય છે, તે ફલદાયક થતી નથી.’
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૧૨૪
હીકારકપતરુ આ વચને આપણે બરાબર વિચારવા જેવાં છે; કારણ કે આજે ક્રિયાઓની ધૂમ મચી છે, પણ તેની પાછળ જે ઉત્કૃષ્ટ કેટિન ભાવ જોઈએ, તે દેખાતે નથી. પરિણામે આપણે જ્યાંના ત્યાં જ રહીએ છીએ અને ઉક્ત કિયાઓ દ્વારા દિવ્યપ્રકાશનાં જે દર્શન થવા જોઈએ, તે થતાં નથી. શ્રી ભરત ચક્રવતીને અરીસાભુવનમાં કેવળજ્ઞાનનો દિવ્યપ્રકાશ સાંપડ્યો કે શ્રી ઈલાચીકુમારને નટના દોરડા પર જ દિવ્યપ્રકાશનાં દર્શન થયાં, તેનું કારણ ભાવનો અતિરેક હતા. એટલે આરાધનાનિમિત્તે આપણે પૂજા, જપ, ધ્યાન આદિ જે જે કિયાએ કરીએ, તે બધી જ ભાવપૂર્વક કરવી જોઈએ અને તેમાં ચડતા પરિણામ રાખવા જોઈએ.
પટ્ટને પ્રતિષ્ઠાદિવસ તે આરાધકને માટે એક ‘ઉત્તમમાં ઉત્તમ દિવસ છે, એટલે તે દિવસે તેણે સર્વ પ્રકારની જ જાળમાંથી–ઉપાધિમાંથી મુક્ત થઈને માત્ર પ્રતિષ્ઠાને જ વિચાર કરે જોઈએ અને “આજે હું ધન્ય થઈશ, કૃતાર્થ થઈશ, હવે મારા કલ્યાણને માર્ગ ખુલી જશે” વગેરે વિચારોથી ખૂબ આનંદ પામવો જોઈએ. એ જ ભાવવૃદ્ધિ છે અને પ્રતિષ્ઠાની ક્રિયાને અમૃતમય બનાવનારી છે.
હવે પટ્ટની પ્રતિષ્ઠા કોની પાસે કરાવવી? અને તે અંગે આરાધકનું શું કર્તવ્ય છે? તે જણાવવા કલ્પકાર સાતમી ગાથા આ પ્રમાણે કહે છે :
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારકલ્પ
आम्नायदायकं नत्वा दानैः सत्कृत्य तं गुरूम् । प्रतिष्ठाप्यः परो मन्त्रेणानेनैव विपश्चिता ॥७॥
૧૨૫
આનાચવાચદં પુરું-આમ્નાય દેનાર ગુરુને, જેમણે આ પટ્ટની આરાધનાના વિધિ આપ્યા હાય એવા પુરુષને. નત્વા-નમીને. તથા નૈઃ સત્ય-દાનેા વડે સત્કાર કરીને. વિપશ્ચિત-બુદ્ધિમાન આરાધકે. અનેન ઃ મન્ત્ર—આ જ મત્ર વડે. પરઃ પ્રતિષ્ઠાવ્યઃ-શ્રેષ્ઠ એવા હી કારની પ્રતિષ્ઠા કરાવવી જોઈ એ.
ભાવાર્થ : જેમણે આ પટ્ટની આરાધનાના વિધિ આપ્યા હોય, તેમને નમીને તથા તેમના વિવિધ પ્રકારનાં ઢાના વડે સત્કાર કરીને બુદ્ધિમાન આરાધકે આ જ હોંકાર મંત્રથી શ્રેષ્ઠ એવા હોંકારપટ્ટની પ્રતિષ્ઠા કરાવવી જોઇએ.
જે એક અક્ષરનું દાન કરે તેને પણ ગુરુ મનાય છે, તેા જે આ પટ્ટની આરાધનાના વિધિ આપે, તેમને તે ગુરુ માનવા જ જોઈ એ. વળી પટ્ટની પ્રતિષ્ઠા પણ તેમના જ હાથે કરાવવી જોઈએ. તે માટે તેમને વિધિસર આમત્રણ આપવુ જોઈએ અને તેએ કૃપાવંત થઇને તેના સ્વીકાર કરે તેા આપણી જાતને ધન્ય માનવી જોઇએ.
આવા ગુરુ પ્રતિષ્ઠા કરવા પધારે ત્યારે તેમને ભક્તિભાવ પૂર્વક વિનયથી વંદન કરવુ જોઈ એ અને તેમને વજ્ર, આભરણુ, સુવર્ણ, ફળ તથા પુષ્પા વગેરે વડે સત્કાર
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
~
-૧૨૬
હીકારકલ્પતરુ કરે જોઈએ અને ત્યારબાદ તેમના વરદ હસ્તે પટ્ટની પ્રતિષ્ઠા કરાવવી જોઈએ.
આ પટ્ટને એક પ્રકારનો યંત્ર જ સમજવાને છે અને તેની યંત્ર તરીકે જ પ્રતિષ્ઠા કરવાની છે. પરંતુ અહીં તો તેનો વિધિ એટલે જ છે કે પ્રથમ પંચામૃતથી અભિષેક કરે, પછી ઇક્ષુરસથી અભિષેક કરે, પછી દૂધથી અભિષેક કરે અને ત્યાર બાદ જલને અભિષેક કરી સ્વચ્છ અંગલૂંછણા વડે લૂછીને સાફ કરે અને “ૐ હ્રીં નમઃ” એ મંત્રનો જપ કરતાં કરતાં તેને નિયત કરેલા આસન પર પધરાવવું. તે પછી “ ફ્રી નમઃ” એ મંત્ર બોલીને તેની ચંદન-કેસરથી પૂજા કરવી અને તેનાં પર રક્ત પુષ્પ એટલે જાસુદનાં ફૂલ ચડાવવાં. પછી તેની આગળ ઉપર જણાવેલી નૈવૈદ્ય આદિ સર્વ સામગ્રી ધરી શુભ ભાવના ભાવવી, એટલે તેની પ્રતિષ્ઠા થાય છે.
સામાન્ય રીતે આવી પ્રતિષ્ઠા કરતી વખતે કેટલાક મંત્ર બોલાય છે, તે અહીં બોલવાની જરૂર નથી, તેનું કારણ આઠમી ગાથામાં કપકાર આ પ્રમાણે જણાવે છેઃ
सर्वमन्त्रमयत्वाच्च सर्वदेवमयत्वतः नान्यमन्त्रस्य संन्यासमयमर्हति तीर्थराट् ॥८॥
કચF તીર્થાટ-આ તીર્થરાજ, સર્વ તીર્થોમાં શ્રેષ્ઠ એ હીબકાર. સર્વત્રત્યાહૂ-સર્વ મંત્રમય હોવાને લીધે. -અને સર્વદેવમાતા–સર્વ દેવપણાને લીધે.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારકપ
૧૨૭ અન્યમન્ન–અન્ય મંત્રના. સંન્યાસં–સારા એવા ન્યાસને. ન અતિ-ગ્ય નથી.
ભાવાર્થ : આ હી કાર તીર્થરાજ છે, સર્વ મંત્ર મય છે અને સર્વ દેવમય પણ છે, તેથી તેને પ્રતિષ્ઠાવિધિ કરવા માટે અન્ય મંત્રન્યાસની જરૂર નથી.
જેનાથી ભવસાગર તરાય, તેને તીર્થ કહેવાય. એ રીતે હકારમંત્ર પણ ભવસાગર તરવાનું એક સાધન હે ઈ તીર્થરૂપ છે. વળી આ પ્રકારનાં બધાં તીર્થોમાં તેની શ્રેષ્ઠતા છે, તેથી તેને તીર્થરાજ સમજવાનો છે. હાથીનાં પગલામાં બધાં પગલાં સમાઈ જાય છે, તેમ આ મંત્રમાં બધા મંત્રો સમાઈ જાય છે, સમાવેશ પામે છે, તેથી તે સર્વ મંત્રમય છે; અને તેમાં સર્વ દેવોની સ્થાપના છે, એટલે તે સર્વ દેવમય પણ છે; પછી તેમાં અન્ય મંત્રો વડે દેવત્વનું આરોપણ કરવાની જરૂર રહેતી નથી. ન્યાસ આદિ કિયાઓ દેવત્વનું આરોપણ કરવા માટે જ થાય છે.
હી કારની આ મેટી વિશેષતા છે અને તે કારણે જ અન્ય કોઈ મંત્ર કરતાં તેની આરાધના પર વિશેષ ભાર મૂકાય છે.
હવે પ્રતિષ્ઠિત થયેલા એવા આ યંત્રરાજની આરાઉધના કરવા માટે આરાધકે કેવી ગ્યતા કેળવવી જોઈએ ? તે દર્શાવવા નવમી ગાથા આ પ્રમાણે કહે છેઃ
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારકલ્પતરુ
कृतस्नानेन सद्धर्मधारिणा चैकभोजिना । साधकेन सदा भाव्यं, विजने भूमिशायिना ॥ ९॥ નૃતજ્ઞાનેન—જેણે સ્નાન કર્યુ છે એવા. સદ્ધર્માાિ-જે સદ્ધર્મને આચરનાર છે એવા. ૬-અને. જે મોનિના–એક જ વાર ભાજન કરનાર છે એવા. વળી ભૂમિશાચિના-ભૂમિ ઉપર શયન કરનાર છે એવા. સાધયેનસાધક વડે, આરાધક વડે. વિને-જનરહિત સ્થાનમાં, એકાંતમાં. સા–હમેશાં. માત્મ્ય-ભાવવા જોઇએ, આરાધવો જોઈ એ.
૧૨૮
ભાવાર્થ : આરાધકે સદ્ધર્મનું આચરણ કરીને, એક વખત ભાજન કરીને તથા ભૂમિ પર શયન કરીને સ્નાન કરવાપૂર્વક એકાંત સ્થાનમાં આ યંત્રરાજનું સદા આરાધન કરવું જોઈ એ.
મત્રારાધકની ચેાગ્યતા માટે અમે પૂ પ્રકરણમાં કેટલુંક કહ્યું છે, પણ આ વિશિષ્ટ આરાધનાના અધિ કારે જે કંઈ કહેવાયું છે, તેના મમ` સમજી લેવો જોઈએ.
પ્રથમ તા આ મંત્રરાજનું આરાધન કરવા તત્પર થનાર આરાધક સત્ક્રમ નું આચરણ કરનારા હાવો જોઈ એ. હવે આ જગતમાં અનેક પ્રકારના ધર્માં છે, તે બધાને સદ્ધમ કહી શકાય એવું નથી. તે માટે જ્ઞાની પુરુષાએ જે પરીક્ષાવિધિ અતાવી છે, તેમાં પાર ઉતરનાર ધર્મને સદ્ધમ સમજવાના છે અને તેનું જ આચરણ કરવાનુ છે.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૯
હીકારકપ
ધર્મની પરીક્ષા અંગે કહેવાયું છે કે –
'
यथा चतुर्भिः कनकं परीक्ष्यते, નિપજ-એન-તાપ-તાવનૈઃ | तथा हि धर्मा विदुषा परीक्ष्यते, श्रुतेन शीलेन तपोदया गुणैः ।।
જેમ સેનાની પરીક્ષા નિઘર્ષણ એટલે કસોટીના પત્થર પર ચડાવીને કસ લેવાથી થાય છે, છેદન એટલે છીણું વતી કાપીને અંદરના ભાગ જેવાથી થાય છે, તાપ એટલે તેને તપાવીને તેમાં કઈ ધાતુને ભેળ તો નથી? તેની ખાતરી કરવાથી થાય છે તથા તાડન એટલે ટીપીને તેનું પતરૂં સોનાની માફક બારીક થાય છે કે કેમ? એ જેવાથી થાય છે, તેમ ધર્મની પરીક્ષા પણ વિદ્વાનો ચાર રીતે કરે છે :
(૧) શ્રુતેન–શાસ્ત્ર વડે તે ધર્મના અંગે પ્રતિપાદિત થયેલાં શાસ્ત્રો કેવાં છે? પ્રામાણિક કે અપ્રામાણિક? સંવાદવાળાં કે વિસંવાદવાળાં ? સર્વજ્ઞોએ કહેલાં કે મનઃકલ્પિત ? આ પરીક્ષામાં જે એમ માલુમ પડે કે તેનાં શાસ્ત્રો અપ્રામાણિક છે, વિસંવાદવાળાં છે તથા મનઃકલ્પિત છે, તો તેને કુધર્મ જાણીને તેનો ત્યાગ કરે અને જે એમ માલુમ પડે કે તેનાં શાસ્ત્રો પ્રામાણિક છે, એટલે કે કોઈપણ જાતની ઘાલમેલ વિનાનાં છે અને સર્વજ્ઞ– પ્રણીત એટલે સર્વજ્ઞોએ પ્રરૂપેલાં છે, તે જાણવું કે
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
હીં કારકલ્પતરુ
તેના આધરે ચાલતા ધર્મ એ સુધમ છે-સદ્ધમ છે અને તેના સ્વીકાર કરવા.
(૨) શીહેન—શીલ વડે. શીલ એટલે ચારિત્ર, તાત્પર્ય કે તે ધમ કેવા પ્રકારના ચારિત્રના ઉપદેશ આપે છે? જો તે સદાચારના ભંગ થાય, તેવા ઉપદેશ આપતા હાય તે! જાણવું કે તે કુધર્મ છે અને તેથી વિરુદ્ધ સદાચારની પુષ્ટિ કરતા હાય તે જાણવું કે તે સુધ છે. દાખલા તરીકે જે ધર્મો કે ધર્માંસંપ્રદાયા એવું પ્રતિપાદન કરે છે કે મદ્ય, માંસ, મત્સ્ય, મુદ્રા અને મૈથુન એ પાંચ પ્રકારનુ સેવન કરવાથી શીઘ્ર મોક્ષ મળે છે; અથવા તા કાંચલિયા ધમ પાળવાથી દેવી પ્રસન્ન થાય છે અને આપણુ' કલ્યાણ કરે છે; અથવા ભગવાન ગેપીએ સાથે ક્રીડા કરતાં તેમ આપણે પણ અનેક સ્ત્રી સાથે ક્રીડા કરીએ તેા આપણા ઉદ્ધાર થાય છે, એને કુધર્મ સમજવા. સદાચારનું ધેારણુ તા એટલું સ્પષ્ટ છે કે સહુ કાઈ તેને સમજી શકે એમ છે. તેમાં એ વાત મુખ્ય છે:-એક તા પરસીને માતા તથા બહેન સમાન ગણવી અને ખીજું પારકા દ્રવ્ય સામે દૃષ્ટિ કરવી નહિ.
(૩) તપસા——તપ વડે. જે ધર્મમાં તપ અને સય્મને ચોગ્ય સ્થાન ન અપાયુ` હોય તેને કુધર્મ સમજવા અને જેમાં ચેાગ્ય સ્થાન અપાયું હાય તેને સદ્ધમ સમ
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીકારકપ
૧૩૧ જ. કેટલાક કહે છે કે શરીરને બહુ કષ્ટ આપવાથી શું ? કારણ કે –
मृद्वी शय्या प्रातरुत्थाय पेया, मध्ये भक्तं पानकं चापराहने । द्राक्षाखण्डं शर्करा चार्धरत्रे, मुक्तिश्चान्ते शाक्यपुत्रेण दृष्टा ।।
કેમળ શય્યા, સવારે ઉઠીને દુગ્ધપાન, મધ્યાહૂનકાળે ભોજન, પાછલા પહેરે મદિરાદિનું પાન અને બધી રાત્રિએ દ્રાક્ષાખંડ તથા સાકરને ઉપયોગ-આવા પ્રકારના ધર્મથી શાક્યપુત્ર એટલે ગૌતમબુદ્ધે છેવટની મુક્તિ મેળવી હતી.”
કેટલાક સરલ ગસાધનાની વાતો કરનારા તપ અને સંયમના નિયમોને સ્થાન ન આપતાં સીધી આત્મસાક્ષાત્કારની વાત કરે છે અને તે પ્રકારની યંગસાધના કરવા માટે જુવાન-વૃદ્ધ સ્ત્રી-પુરુષોને એકઠાં રાખે છે તથા અનેક જાતના પ્રપંચ કરે છે. તે બધાનું આખરી પરિણામ પતનમાં જ આવે છે, માટે તેને કુધર્મ સમજી તેનો ત્યાગ કરે.
(૪) ચામુનિ–દયા ગુણ વડે. જે ધર્મ દયાના સિદ્ધાંતને ઠોકર મારતો હોય કે તેનું યથાર્થ મહત્વ પ્રકાશતો ન હોય, તેને કુધર્મ જાણ. સંત તુલસીદાસે પિતાના દીર્ઘ અનુભવથી કહ્યું છે કે “ચા ધર્મો મૂ૪
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
હોંકારકલ્પતરુ શું, TIM મૂઢ મિનિ” એટલે જે ધર્મો એક યા બીજા બહાના નીચે હિંસાનું વિધાન કરે છે અને તેથી સ્વર્ગ વગેરેની પ્રાપ્તિ થાય છે, એમ માને છે, એ કુધર્મ છે અને તેને આશ્રય લેનારને ભવસાગરમાં ડૂબાડનારા છે. હિંસક યજ્ઞો, માતાને અપાતાં બલિદાને તથા માન્યતા ખાતર પાડા-બકરાં તમા કૂકડા વગેરેના અપાતા ભોગે સદ્ધર્મને મંજૂર નથી, કારણ કે તે પ્રત્યક્ષ અધર્મ છે અને એ જાતની હિંસા કરનારને માટે નરક સિવાય બીજી ગતિ નથી.
જૈનધર્મ આ ચારેય પ્રકારની કસોટીમાંથી પાર ઉતરે એવો છે, કારણ કે તેનાં શાસ્ત્રો સર્વિસના રચેલાં છે અને પરસ્પર વિરોધ વિનાના છે, તે શીલધર્મનું ઉત્તમ રીતે પ્રતિપાદન કરે છે, તપને યોગ્ય મહત્વ આપે છે અને દયા–દાન પર ખૂબ ભાર મૂકે છે. એટલે તે સદ્ધ છે, આ જગતને એક શ્રેષ્ઠ ધર્મ છે.
આવા શ્રેષ્ઠ ધર્મમાં શ્રદ્ધા રાખીને તેનું શક્તિ મુજબ અનુસરણ કરનારને સદ્ધર્મનું આચરણ કરનાર સમજ.
જૈન અને જૈનેતર મંત્રવિશારદેએ એ વાત નક્કી કરી છે કે જે મનુષ્ય કુલધર્મનું સારી રીતે પાલન કરે છે, તેને કોઈ પણ મંત્ર જલ્દી ફળે છે. તેથી જેન કુલમાં જમેલાઓએ જૈન ધર્મમાં પરમ શ્રદ્ધા રાખીને તેનું
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીં કારકપ
૧૩૩ આચરણ કરવાનું છે, તે જ તેઓ કોઈપણ મંત્રની આરાધનામાં સફલતા મેળવી શકશે.
આ ધર્મ પણ સારે અને તે ધર્મ પણ સારે, એમ બેલનારા ભેળા છે, અવિવેકી છે અથવા તે ગોળ અને ઓળને એક માનનારા મૂઢ છે. જે સાચું અને છેટું સરખું હોય તે પછી આ જગતમાં સત્યાસત્યને વિવેક કરવાની જરૂર જ કયાં રહી? શાસ્ત્રકારોએ તેને એક પ્રકારનું મિથ્યાત્વ કહ્યું છે અને તેમાંથી બચવાને આદેશ આપે છે, એ વાત બરાબર લક્ષ્યમાં રાખવી.
જે જૈનો તીર્થંકરદેવને માને છે, તેના શાસનરક્ષક દેવ-દેવીઓને માને છે અને તેની સાથે ઘંટાકર્ણ, માતા–મેલડી, હનુમાનજી, તથા પીર વગેરેને પણ માને છે, તેમની સ્થિતિ ઘણું કઢંગી છે. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તો સૂકાની વિનાના વહાણ જેવી છે. તેઓ કયારે ક્યાં જશે અને શું કરશે? તે કહી શકાય નહિ. વળી સંકટ આવ્યું તેમને કોઈ પણ પ્રકારની દૈવી સહાય મળવાની નહિ, કારણ કે તેમને કેણ સહાય કરવાનું? જ્યાં કેઈને પ્રત્યે વફાદારી નથી, ત્યાં અણીના સમયે મદદ મળે શી રીતે? એટલે બહેતર એ છે કે તેમણે જેને ધર્મમાં જ દઢ વિશ્વાસ રાખીને તેના દેવી-દેવતાઓમાં શ્રદ્ધાન્વિત થવું, જેથી અણીના સમયે ઉગરી શકાય અને કલ્યાણ કરી શકાય.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
હોંકારકલ્પતરુ
સદ્ધર્મનું, આચરણ કરનાર આરાધક આત્માએ આરાધના દરમિયાન એકજ વાર ભજન કરવાનું છે અને તે પણ સાત્વિક આહારનું. જે ત્રણેય ટંક પેટ ભરીને જમે છે તથા ગમે તેવા રાજસિક અને તામસિક પદાર્થોનું ભક્ષણ કરે છે, તેમની મનોવૃત્તિ સ્થિર શી રીતે રહે? અને મનવૃત્તિ સ્થિર ન રહે તો પૂજા–જપ–ધ્યાન વગેરે યથાર્થ પણે શી રીતે થાય?
વળી તેણે પલંગ, ગાદી, ગાદલાં આદિનો ત્યાગ કરીને ભૂમિ પર શેતરંજી કે સાદડી–નાખીને સૂવાનું છે. આનો અર્થ એ પણ સમજવાને છે કે તેણે આ આરાધના દરમિયાન સ્ત્રીસંગ વર્જવાને છે અને બ્રહ્મચર્યનું પૂરું પાલન કરવાનું છે. વીર્યનું રક્ષણ એ બ્રહ્મચર્યનું મુખ્ય લક્ષણ છે, એટલે તેનું ક્ષરણે એક યા બીજા પ્રકારે ન જ થવું જોઈએ.
વિશેષમાં આ આરાધના હંમેશાં નાહી-ધોઈને સ્વચ્છ બન્યા પછી શુદ્ધ વસ્ત્રો ધારણ કરીને કરવાની છે અને તે માટે એકાંત સ્થાનને પસંદગી આપવાની છે. જે સ્થાન એકાંત નહિ હોય તો વારંવાર ગરબડ થવાની અને આ રાધનામાં વિક્ષેપ થવાનો, એટલે તેની પસંદગી આવશ્યક છે. વિશેષ ન બને તે પોતાના ઘરમાંથી એક ખાસ એારડો કે રડી પસંદ કરીને, તેને ખૂબ શુદ્ધ-સ્વચ્છ રાખવે જોઈએ અને તેમાં રહીને આ આરાધના કરવી જોઈએ. ત્યાગી સાધકને સ્નાનને નિયમ લાગુ પડતો નથી.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારકલ્પ
૧૩૫
હવે જેને ષટ્રકની સાધના કરવી હોય, તેણે શુ કરવુ જોઈએ ? તે દર્શાવવા દશમી ગાથા આ પ્રમાણે કહે છે ઃ
पटकर्मणां विधानार्थ, जागर्ति यस्य मानसम् । प्रत्येकं पूर्व सेवायां, लक्षस्तेन विधीयते ॥ १०॥
થર્મ માં-ષકમાંનાં. વિધાનાર્થ-વિધાન માટે, સિદ્ધિ માટે. ચમ્ય-જેનુ, જે આરાધકનુ. માનસં-મન.. જ્ઞાતિજાગે છે, ઉત્સાહિત થાય છે. તેન—તેના વડે. પૂર્વસેવાયાંપૂર્વ સેવામાં. પ્રત્યે પ્રત્યેક કર્મોને માટે. :- એક લાખ, એક લાખ જપ. વિધીયતે-કરવા જોઈ એ.
ભાવાર્થ : જેને ષટ્રકર્મોની સાધના કરવાની ઈચ્છા હોય, તેણે પૂર્વસેવામાં પ્રત્યેક કમ માટે ૐ । નમઃ” એ મંત્રના એક લાખ જપ કરવા જોઈ એ.
(
જેમાં પર્ એટલે છ પ્રકારનાં, મેં એટલે કમેમાં કે કાઞા કરવાનાં હોય, તેને ષટ્કમ કહેવામાં આવે છે. આવાં કેટલાક ષટ્કમેર્માની શાસ્ત્રમાં પ્રસિદ્ધિ છે. જેમ કે–આવશ્યકના અધિકારે (૧) સામાયિક, (૨) ચતુવિ 'શતિસ્તવ, (૩) વંદન, (૪) પ્રતિક્રમણ, (૫) કાર્યાત્સગ અને (૬) પ્રત્યાખ્યાન કરવામાં આવે છે, તે આધ્યાત્મિક ષટ્રકમાં છે. ડચેાગના અધિકારે (૧) ધેાતિ, (૨) ખસ્તી, (૩) નેતી, (૪) ત્રાટક,
× આ આધ્યાત્મિક ષટ્કર્માંનુ રહસ્ય . અમેએ શ્રી પ્રતિમણુ સૂત્રપ્રએટીકામાં પ્રકાશત્રુ છે.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
હોંકારકલ્પતરુ. (૫) નૌલી અને (૬) કપાલભાતિ કરવામાં આવે છે, તે યૌગિક ટ્રકમ છે અને બ્રાહ્મણના કર્તવ્ય અંગે (૧) અધ્યયન, (૨) અધ્યાપન, (૩) યજન, (૪) યાજન, (૪) દાન અને (૬) પ્રતિગ્રહ કરવામાં આવે છે, તે બાણુનાં ષકર્મ છે. પરંતુ અહીં પકર્મથી તાંત્રિકનાં કર્મ અભિપ્રેત છે કે જેમાં (૧) શાંતિકર્મ, (૨) વશ્યકર્મ, (૩) વિદ્વેષણ કર્મ, (૪) સ્તંભનકર્મ, (૫) ઉચ્ચાટનકર્મ અને (૬) મારણકમને સમાવેશ થાય છે.
- કેટલાક તાંત્રિક કર્મોની સંખ્યા આઠની ગણાવે છે, તે આ રીતે ઃ (૧) શાંતિકર્મ, (૨) પુષ્ટિકર્મ, (૩) વિશ્વકર્મ, (૪) આકર્ષણકર્મ, (૫) સ્તંભનકર્મ (૬) નિષેધકર્મ કે મારણકર્મ, (૭) વિશ્લેષણકર્મ અને (૮) ઉચાટનકમાં. પણ તેમાં કઈ તાત્વિક ભેદ નથી, કારણ કે અહીં પુષ્ટિકમ અને આકર્ષણકર્મને જુદાં ગણાવ્યાં છે, તે ષટ્કર્મનાં શાંતિકર્મ અને વિશ્વકર્મમાં અંતર્ભાવ પામે છે.
જે કર્મથી દુષ્ટ ગ્રહોની અસર નાબુદ થાય, વિવિધ પ્રકારના રોગો તથા વ્યાધિઓનું શમન થાય તથા મનુષ્ય તિર્યંચ કે દેવી-દેવતા દ્વારા થયેલા ઉપસર્ગોનું નિવારણ થાય તથા ઘાતક પ્રયોગોનો છેદ થાય અને શાંતિ પ્રસરે તેને શાંતિકર્મ કહેવામાં આવે છે. તુષ્ટિકર્મ એટલે જ્યની પ્રાપ્તિ અને પુષ્ટિકર્મ એટલે ધન-ધાન્ય તથા સંપત્તિની વૃદ્ધિ. તે આ કિયાની અંતર્ગત ગણાય છે અને તેથી ઘણી
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારકલ્પ
૧૩૭
વાર શાંતિ-તુષ્ટિ-પુષ્ટિક એવા પ્રયોગ કરવામાં આવે છે.
જે કર્માંથી મનુષ્યા તથા પ્રાણીએ પેાતાને વશ થાય, પેાતાના પડયા ખેલ ઝીલે, તેને વશ્યકમ કે વશીકરણ કહેવામાં આવે છે. આકષ ણુ અને મેાહન પણ તેના જ પ્રકારો છે. જે કમથી કાઈ પણ વસ્તુને પેાતાના તરફ કે નિર્દિષ્ટ સ્થાન તરફ આકષી શકાય, તે આકષ ણુક અને તે જેનાથી એક કે અધિક સ્ત્રી–પુરુષનું મન મેાહિત થઈ જાય, તેને મેાહનકમ કહેવાય છે.
જે કમથી મિત્રામાં પરસ્પર વિદ્વેષ થાય—વિરાધ થાય તથા સંગઠનનું ખળ તૂટી જાય, તેને વિદ્વેષણમ કહેવાય છે.
જે કર્માંથી કોઈ પણ વ્યક્તિ, પ્રાણી કે પદાથ સ્ત`ભિત થઈ જાય, એટલે કે તે કાઇ ક્રિયા કરી ન શકે એવી સ્થિતિમાં આવી જાય, તેને સ્તંભનકસ કહેવાય છે.
જે કમથી કેાઈ પણ વ્યક્તિને પેાતાના દેશ, પેાતાનુ સ્થાન છેડવુ પડે અને માનભ્રષ્ટ થવાના પ્રસંગ આવે, તેને ઉચ્ચાટનકમ કહેવામાં આવે છે અને જે ક્રમથી કોઈ પણ વ્યક્તિ, પશુ-પક્ષી કે વૃક્ષ આદિ પેાતાનુ જીવન ગુમાવે, તેને મારણકમ કહેવામાં આવે છે.
:
*
જેણે આ ષટ્કમ માં સિદ્ધિ મેળવી હાય, તે આ
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
હોંકારકલ્પતરુ જગતમાં ધાર્યું કાર્ય કરી શકે છે. એક જમાનામાં બૌદ્ધો, શે, શાક વગેરેએ આ પકર્મમાં સિદ્ધિ મેળવી હતી,
થી જનતા પર તેમને ખૂબ પ્રભાવ પડતો હતો અને એ રીતે તેમનું ધર્મપ્રચારનું તંત્ર જોરથી ચાલતું હતું. જેને શ્રમણે એકંદર વૈરાગી–ત્યાગી હોવાથી અને મુખ્ય તે નિર્વાણુગની સાધનામાં મસ્ત રહેવાથી તેમનું લક્ષ્ય આ તરફ ઓછું હતું, પણ જ્યારે તેમણે જોયું કે આ રીતે તો આપણે આપણું ઘણા અનુયાયીઓ ગુમાવી બેસીશું અને આપણો ધર્મ ઘણો પાછળ પડી જશે, ત્યારે તેમણે પણ આ ષટ્કર્મ પર ધ્યાન આપવા માંડયું અને પ્રસંગવશાત્ ધર્મને રક્ષણ માટે તથા શાસનની પ્રભાવના માટે તેનો ઉપગ કરવા માંડે. એ જમાનામાં કેવી ઘટનાઓ બનતી તેને ખ્યાલ નીચેની હકીક્ત પરથી આવી શકશે. ' ગુડશસ્ત્ર નગરમાં બડુકર નામે એક બૌદ્રાચાર્ય આવ્યું. તેણે જૈનાચાર્યને વાદ કરવાનું આમંત્રણ મોકલ્યું, તે જૈનાચાર્ય ઝીલી લીધું અને રાજસભા સમક્ષ વાદ થયો. તેમાં જૈનાચાર્યના નાના શિષ્ય સ્યાદ્વાદની યુક્તિઓથી સર્વ પદાર્થોને અનિત્ય જણાવનાર એ બૌદ્ધાચાર્યને જીતી લીધે, આથી તે અત્યંત ક્રોધાયમાન બન્યા અને બીજા કેઈ સ્થળે જવાને અસમર્થ બનતાં તે જ નગરમાં અનશન કરીને મૃત્યુ પામી યક્ષ છે. અનુક્રમે એ નગરની બહાર ઉદ્યાનમાં એ યક્ષનું મંદિર બન્યું અને સહુ કોઈ તેને માનવા લાગ્યા.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીકારકલ્પ
૧૩૯ હવે તે યક્ષે જેને મુનિઓ પ્રત્યેના દ્વેષથી તેમને ઉપદ્રવ કરવા માંડે. તે એ રીતે કે કોઈ પણ જન મુનિ એ ઉદ્યાનમાં ઉતરે અને રાત્રે માગુ કરવા ઉઠે કે તેને ભોંય પર પાડી નાખે અને લેહી વમતા કરી મૂકે. બીજા સાધુ–સંન્યાસી વગેરે ત્યાં ઉતરે તેને એ કોઈ ઉપદ્રવ થાય નહિ. આવી ઘટના ઘણીવાર બની, તેથી જૈન સંઘ સમજી ગયો કે નકકી આ યક્ષ જૈન મુનિઓ પ્રત્યે વૈર રાખીને જ આ ઉપદ્રવ કરે છે. હવે શું કરવું ?
આખરે તેમણે પોતાના બે આગેવાનોને ભરૂચ નગરે મેકડયા કે જ્યાં આર્ય ખપૂટાચાર્ય નામના મહામંત્રવાદી જૈનાચાર્ય વિરાજતા હતા. તેમણે આચાર્યશ્રીને પરિસ્થિતિનું નિવેદન કર્યું, એટલે આચાર્યશ્રી તેમની સાથે ગુડશસ્ત્ર નગરે આવ્યા અને એ ઉદ્યાનમાં યક્ષના મંદિરમાં જ ઉતર્યા. ત્યાં તેઓ યક્ષની મૂર્તિ ઉપર પગ મૂકીને સૂઈ ગયા. એ મહામંત્રવાદી આચાર્યશ્રીના પ્રભાવ આગળ યક્ષનું તેજ હણાઈ ગયું. તે એમને કંઈ પણ કરી શકે નહિ. શેરને માથે સવાશેર, તે આનું નામ!
સવાર થયું અને પૂજારી આવ્યું. તેણે આચાર્યશ્રીને ત્યાંથી ઉઠાડવા પ્રયત્ન કર્યો, પણ એ શાના ઉઠે? તેમણે તે આખા શરીરે ચાદર લપેટીને ત્યાં બરાબર જમાવટ કરી દીધી હતી. આખરે પૂજારીએ રાજાને ખબર આપી, એટલે રાજાએ કોપાયમાન થઈને તેમને ઉઠાડવા માટે પિતાના માણસો મોકલ્યા અને તેમને હુકમ કર્યો કે જે
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
હોંકારકલ્પતરુ એ અડિયલ સાધુ સીધી રીતે ન ઉઠે તો તેને ચાબુકથી ફટકારજે.
રાજાના માણસોએ તેમને ઢઢળવા માંડયા અને ત્યાંથી ઉઠી જવાનું જણાવ્યું, પણ આચાર્યશ્રીએ કંઈ દાદ દીધી નહિ. એટલે પેલા માણસોએ ચાબુકના ફટકા મારવા માંડ્યા, પણ તે આચાર્યશ્રીના શરીરે લાગવાને બદલે અંતઃપુરમાં રહેલી રાણીઓના શરીર પર પડવા લાગ્યા અને થોડી જ ક્ષણોમાં ત્યાં હાહાકાર મચી ગયે. કંચુ. કીઓ મારફત આ વસ્તુની જાણ થતાં રાજા પિતાના ખાસ સેવકો સાથે યક્ષના મંદિરે આવ્યા અને હાથ જોડીને આચાર્યશ્રીને કહેવા લાગ્યું કે “હે સ્વામિન! અમારું રક્ષણ કરે. ચાબુકના પ્રહારોએ મારા આખા અંતપુરને જર્જરિત કરી નાખ્યું છે.'
રાજા સમજી ગયો હતો કે આ કંઈ સિદ્ધપુરુષ છે, એટલે આવી ઘટના બનવા પામી છે. આચાર્યશ્રી પણ હવે યોગ્ય સમય જાણુને જાણે ઊંઘમાંથી ઉઠતા હોય એ રીતે ત્યાંથી ઉઠવા, એટલે રાજાએ તેમને સાષ્ટાંગ નમસ્કાર કર્યા અને નગરમાં પધારવાની વિનંતિ કરી.
હવે આચાર્યશ્રીએ ત્યાંથી નગરમાં જતી વખતે યક્ષની મૂર્તિને હુકમ કર્યો કે “તું સપરિવાર મારી સાથે ચાલ !” એટલે યક્ષની મૂતિ તથા ત્યાં રહેતી બીજી મૂતિઓ તેમની સાથે ચાલવા લાગી. લેકે આશ્ચર્યચકિત નયને આ અપૂર્વ ઘટના જોઈ રહ્યા.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારકલ્પ
૧૪૧.
પરંતુ લેાકેાને વધારે આશ્ચય તા ત્યારે થયું કે ત્યાં એક હજાર માણસેાથી ખસી શકે એવી પત્થરની એ કુડીએ પડી હતી, તે પણ આચાય શ્રીના હુકમથી સાથે ચાલવા લાગી. એમ કરતાં તેએ નગરના દરવાજા સુધી આવ્યા, ત્યારે રાજાએ વિનંતિ કરવાથી આચાય શ્રીએ યક્ષ તથા તેના પરિવારને તેના સ્થાને માકલી દીધેા, પર`તુ કુંડીઓને તે ત્યાં જ પડી રહેવા દીધી કે જેથી લેાકને આ ઘટના યાદ રહે અને તેઓ કદી પણ જૈન સાધુઓને સતાવવાની હિંમત કરે નહિ.
પછી આચાય શ્રીએ પ્રતિબેાધ કરતાં રાજાએ, તેના કુટુંબે તથા ઘણા નગરજનેાએ જૈનધમ ના સ્વીકાર કર્યો અને આચાર્ય શ્રી ત્યાંથી ભરૂચ પાછા ફર્યાં. ત્યારબાદ પેલા ઉદ્યાનમાં કોઇ વાર જૈન મુનિની સતામણી થઇ નહિ.
આ પરથી · ચમત્કાર ત્યાં નમસ્કાર ’નું સૂત્ર સમજી શકાશે. આને આપણે ચેાગ્ય ગણીએ કે અયેાગ્ય, પણ આગળના જમાનામાં તેને ખૂબ ઉપયાગ થતા હતા, અને આજે પણ આવુ કયાં નથી ખનતું?
સ્વામીનારાયણ સ`પ્રદાયમાં મેાતી બહેન નામની એક બાઈ આકષ ણુવિદ્યાથી કાઈ પણ વસ્તુ લાવી શકતી અને બીજી પણ ઘેાડી વિદ્યાએ જાણતી. તેણે એ વિદ્યાના પ્રભાવે સ્વામીનારાયણ સ’પ્રદાયની ૫૦,૦૦૦ નવી ક’ડીએ 'ધાવી ! સાંઈબાખાના ભસ્મચમત્કાર પણ એજ રીતે
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
હો કારક પતરુ
હજારા લેાકાને પેાતાના તરફ આકષી રહ્યો છે અને તેમાં રાજ્યપાલેા, રાજ્યપ્રધાનો તથા મેાટા મેાટા આગેવાનાના પણ સમાવેશ થાય છે.
જૈન સ`પ્રદાયની વાત કરીએ તે છેલ્લી સદીમાં શ્રી ભ્રાતૃચંદ્રજી મહારાજ, શ્રી મેહનલાલજી મહારાજ વગેરે મત્રસિદ્ધ મહાપુરુષા હતા અને તેઓ જૈન-જૈનેતર સમાજ પર પેાતાના ઘણા પ્રભાવ પાડી શકયા હતા. આજે એવા મંત્રસિદ્ધ મહાપુરુષોની ખેાટ જિનશાસનને ખૂબજ સાથે છે. શુ' એવા વખત નહિ આવે કે જ્યારે જૈનશ્રમણા ચેાગસિદ્ધ-મંત્રસિદ્ધ અનીને જગતના ક્રેાડો મનુષ્યાનુ જિનશાસન તરફ આકષ ણ કરશે અને તેમને દાન–દયાના પાઠ। પઢાવી જગતમાં એક નવાજ યુગ નિર્માણ કરશે?
"
મત્રની સિદ્ધિ માટે પ્રથમ જે જપ કરવા પડે છે, તેને પૂર્વસેવા કહેવામાં આવે છે. આ રીતે કેઈપણ કમ ની સિદ્ધિ કરવી હોય તે પ્રથમ ‘ૐ હ્રી” નમઃ ' એ મંત્રના એક લાખ જપ વિધિપૂર્વક કરવા જોઈએ અને ત્યારબાદ અમુક અમુક રંગના ધ્યાન વગેરેના પ્રયાગ કરવા જોઈએ.
C
શુ' એક લાખ મંત્રના જપ કરવાથી મંત્રસિદ્ધિ થઈ જાય ? ' અહી' એવા પ્રશ્ન ઉઠવા સહજ છે. તેના ઉત્તર એ છે કે જો આરાધક ઉપયુક્ત નિયમાનું યથા પાલન કરે અને શુદ્ધ-સ્થિર ચિત્તે એક લાખ મંત્રના જપ કરે તેા તેની સિદ્ધિ અવશ્ય થઈ જાય. જે લેાકેાને લાખ
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારકલ્પ
૧૪૩
તે શું પણ ક્રાડ મંત્રજપે પણ સિદ્ધિ થતી નથી, તેનું કારણુ ચિત્તની અશુદ્ધિ તથા અસ્થિરતા છે. વળી તેમનું બ્રહ્મચય પણ એક યા બીજી રીતે સ્ખલિત થતું હોય છે, એટલે સિદ્ધિ તેમનાથી દૂર રહે છે. આ પરથી આરાધકાએ ચેાગ્ય ઇંડા લેવાના અને પેાતાની આરાધનાના માર્ગ નિષ્કંટક અને તેવી સવ તૈયારી કરવાની,
ષટ્ક માં શાંતિ-તુષ્ટિ-પુષ્ટિની મુખ્યતા છે. એ કમ માટે હોંકારમંત્રના એક લાખ જપ શ્વેત સામગ્રીથી કરવા જોઈ એ. તેનું વર્ણન કરતાં કલ્પકાર કહે છે કે
सितश्रीखण्डलुलितः सितवस्रः सिताशनः । सितसद्ध्यान जापस्रक् सितापाङ्गसंयुतः || ११| सितपक्षे सुधाश्वेतगृहे फलमयं भवेत् ।
સિતશ્રીવ-જુજિતઃ-શ્વેત ચંદનથી શરીરને ચનાર. સત્તવસ્ત્રઃ-શ્વેત વસ્ત્ર ધારણ કરનાર. સિતારાનઃ-શ્વેત વસ્તુઓનુ ભાજન કરનાર. પિત્તસદ્ધયાનનાપન્ન.-શ્વેત રંગે ધ્યાન ધરનાર, તથા શ્વેત રંગની માળા ધારણ કરનાર. તિજ્ઞાપાન સંયુતઃ–અને જપનાં ખીજા' અંગેા એટલે આસન આઢિ પણ શ્વેત રાખનાર. સતપક્ષે-શુકલપક્ષમાં. સુધાશ્વેતશુદ્દે-ચુનાથી રંગેલ શ્વેત ઘરમાં. મય-ફુલવાળા
થાય છે.
ભાવાર્થ :–જે સાધક પેાતાના શરીરે શ્વેત ચંદુનના લેપ કરે છે, વસ્ત્રા પણ શ્વેત જ ધારણ કરે છે,
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
હોંકારકલ્પતરૂ ભજન પણ વેત વસ્તુઓનું જ કરે છે, ધ્યાન પણ વેત રંગે જ ધરે છે અને જપમાળા, આસન આદિ પણ વેત જ રાખે છે તથા ચૂનાથી ધેળીને વેત બનાવેલા ઘરમાં શુકલપક્ષને વિષે આ હોંકારમંત્રનો જપ કરે છે, તેને તે ફલદાયી થાય છે.
આગળના જમાનામાં સ્નાન કર્યા પછી શરીરે વેત ચંદનને થોડો થોડો ખરડ કરવાનો રિવાજ હતો. તેથી શરીરમાં સુવાસ રહેતી અને શાંતિ પણ અનુભવાતી. ગમે તે બળતરિયે તાવ પણ સમસ્ત શરીરે વેત ચંદનને લેપ કરવાથી શાંત થઈ જતો, એવી હકીકતો ઇતિહાસના પાને નોંધાયેલી છે. વેતચંદનમાં પણ બાવનાચંદન ઉત્તમ ગણાતું અને તે મલય પ્રદેશમાંથી એટલે આજના મહૈસુર રાજ્યમાંથી આવતું. તાત્પર્ય કે આ કાર્ય માટે બને તેટલા ઉત્તમ ચંદનને ઉપયોગ કરે.
વેત વચ્ચે ધારણ કરવાથી સત્ત્વગુણની વૃદ્ધિ થાય છે અને ચિત્ત પ્રસન્ન રહે છે. આ જ કારણે જૈન મુનિ ઓનાં વસ્ત્ર કવેત હોય છે અને ઘણા ખરા ગૃહસ્થ પણ વેત વસ્ત્રને જ ઉપયોગ કરે છે. ખાસ કરીને સામાયિકાદિ ક્રિયા કરવી હોય ત્યારે તો વેત વસ્ત્રોને જ ઉપયોગમાં લેવાય છે. સૌભાગ્યવતી સ્ત્રીઓ સામાન્ય રીતે લાલલીલાં વસ્ત્રોને ઉપયોગ કરે છે, પરંતુ તેઓ પણ આ ક્રિયા કરતી વખતે વેત વસ્ત્ર ધારણ કરે તો જુદો જ અનુભવ થાય છે, એટલે કે એક પ્રકારની શાંતિ– પ્રસન્નતા જરૂર અનુભવાય છે.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીકારકલ્પ
૧૪મ - આજે લેકે દેખાદેખીમાં પડીને રંગનું મહત્ત્વ ભૂલી ગયા છે અને ગમે તે રંગનાં વચ્ચે પહેરવા લાગ્યાં છે, તેમાં કાળા રંગનો પણ સમાવેશ થાય છે. પરંતુ તેની અસર શરીર તથા મન પર બૂરી થાય છે, એટલે કે તામસિક ભાવે વધે છે અને તે કૃષ્ણલેશ્યા સુધી જઈ પહોંચે છે. પછી “દુનિયાનું ગમે તે થાય, મને સુખ મળવું જોઈએ” એવી નિકૃષ્ટ ભાવના અંતરમાં જાગે, એમાં નવાઈ શું? તાત્પર્ય કે આરાધકે આ વખતે શ્વેત વસ્ત્રોનાજ ઉપયોગ કરવો જોઈએ..
ભજન પણ વેત વસ્તુઓનું જ કરવું, એનો અર્થ એ છે કે એ વખતે માત્ર ક્ષીર અથવા દૂધ ભાત જ લેવાં, પણ ઘઉં-ચણા-મગ-મઠ-અડદ–વાલ-મસુર વગેરેનો ઉપયોગ કરે નહિ. આને વિશેષ અર્થ એ પણ છે કે આ વખતે શાક, દાળ, અથાણાં, પાપડ, ચટણી વગેરેને ઉપગ કરવો નહિ.
આગળ જ્યારે દૂધ-ભાત લેવાને પ્રચાર વધારે હતું, ત્યારે આ વસ્તુ સહેલી લાગતી, પણ હાલના ફરસાણિયા જમાનામાં આ વસ્તુ કેટલાકને કઠિન લાગે, એ સ્વાભાવિક છે. પરંતુ મનને મજબૂત કરવાથી ક્ષીર કે દૂધ-ભાત ઉપર બરાબર રહી શકાય છે અને એ રીતે રહેવાની તૈયારી અવશ્ય રાખવી જોઈએ. અન્યથા આ પ્રકારની આરાધના થવી મુશ્કેલ છે.
૧૦
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
હોંકારકલ્પતરુ વળી આ વખતે હોંકારનું જે ધ્યાન ધરવાનું છે, તે વેત રંગે શુભ ભાવનાપૂર્વક ધરવાનું છે અને એ વખતે જે જપમાળાનો ઉપયોગ કરવામાં આવે, તે તો રંગની એટલે સ્ફટીકની, ચાંદીના મણકાની કે વેત રેશમ અથવા વેત સૂતરાઉ પારાની રાખવાની છે. પ્લાસ્ટીકની માળાને આજે પ્રચાર વધી રહ્યો છે, પણ આ કાર્ય માટે તેનો ઉપયોગ કર નહિ, કારણ કે એ શાસ્ત્રસંમત નથી. - જપનાં બીજાં અંગમાં આસનને વિચાર મુખ્ય છે. તે પણ વેન ઊનનું રાખવું. સુતરાઉ આસન આપણે ત્યાં સામાયિક-પ્રતિકમણ આદિમાં વપરાતું નથી, તેમ આમાં પણ વાપરવું નહિ.
આ જપ કરવા માટે ચૂનાથી ધોળીને વેત–સ્વચ્છ બનાવ્યું હોય તેવા ઘરને કે સ્થાનને ઉપયોગ કરે અને તે માટે શુકલ પક્ષને કોઈ પણ શુભ દિવસ ચુસંદ કરે.
જેઓ આ રીતે હોંકારને એક લાખ જપ કરે છે, તેને હોંકાર સિદ્ધ થાય છે અને તે સુંદર ફળ આપવા લાગે છે.
તે કેવાં કેવાં ફળ આપે છે? તેનું વર્ણન કલ્પકાર આગામી દેઢ ગાથામાં આ રીતે કરે છે?
विपद्रोगहतिं शान्ति, लक्ष्मीसौभाग्यमेव च ॥१२॥ बन्धमोक्षं च कान्ति च, क्रमात् काव्यं नवं तथा। पुरक्षोभं सभाक्षोभमाज्ञैश्वर्यमभङ्गरम् ॥१३॥
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીં કારક૯૫
૧૪૭
વિક્ટ્રોનિં-વિપત્તિ અને રોગને નાશ. અહીં હૃતિ શબ્દ હાનિ કે નાશના અર્થમાં છે. શાન્તિ-શાંતિ. સ્ટ-લક્ષમી. તમાચં-સૌભાગ્ય. –અને વળી. વિશ્વમાં બંધનમાંથી મુક્તિ વાજિંત-કાંતિ. --અને. માકમથી, કમ પ્રમાણે. નવં ચિં-નવીન કાવ્ય રચવાની શક્તિ. તથા–તે પ્રમાણે, અને. પુરક્ષેમિં–પુરક્ષેભ, આખા નગરને ક્ષોભ પમાડે તે. સમક્ષોમસભાક્ષોભ, આખી સભાને ક્ષોભ પમાડવી તે. મારું વન ભાંગે તેવું, ચિરકાલીન આજ્ઞાનું એશ્વર્ય. અહીં નોતિ–પામે છે, એવું ક્રિયાપદ અધ્યાહારથી લેવાનું છે.
ભાવાર્થ-જે ઉપર જણાવેલી વિધિએ હોંકારની આરાધના કરે છે, તેની સઘળી વિપત્તિઓને નાશ થાય છે, તેને સઘળા રોગોનું શમન થાય છે, તેને બાહ્ય–અત્યંતર શાંતિ મળે છે, ઈચ્છિત લક્ષ્મીની પ્રાપ્તિ થાય છે, સૌભાગ્ય સાંપડે છે, બંધનમાંથી મુક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે, તેની કાંતિ વધે છે, તેનામાં ક્રમશઃ નવીન કાવ્ય કરવાની શક્તિ આવે છે, તથા તે પુરક્ષોભ અને સભાક્ષોભ કરી શકે છે, તેમજ તેને ચિરકાલીન આજ્ઞાનું ઐશ્વર્ય પ્રાપ્ત થાય છે.
આ ફલ જેવુંતેવું નથી. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તે ઘણું મોટું છે. વિવિધ પ્રકારની વિપત્તિઓ આવતાં મનુષ્યનું મન કેવું મુંઝાય છે? ગભરાય છે? તે આપણા કેઈથી અજાણ્યું નથી, કારણ કે આપણે પોતે આ સંસારમાં રહીને અનેક પ્રકારની વિપત્તિઓને અનુભવ કરેલ
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
હોંકારકલ્પત છે. વળી ગમે તેવી બુદ્ધિ લડાવવા છતાં અને પ્રયત્નો કરવા છતાં ય ઘણીવાર એ વિપત્તિઓ હઠતી નથી કે મચક આપતી નથી. કેટલીક વાર તે એવું પણ બને છે કે એક વિપત્તિ દૂર ન થાય, ત્યાં બીજી આવીને ઊભી રહે છે અને બીજી વિપત્તિ દૂર ન થાય, ત્યાં ત્રીજી વિપત્તિ આવીને ઊભી રહે છે. એમ વિપત્તિની હારમાળા ચાલે છે અને તે માનવજીવનનો સર્વ આનંદ લૂંટી લે છે. આ પરિસ્થિતિનો ખ્યાલ રાખવાથી વિપત્તિનાશને ખરો મહિમા સમજી શકાશે.
રોગ પણ મનુષ્યને જાલીમ શત્રુ છે. તે મનુષ્યને સતાવે છે, પીડા આપે છે, દુઃખી કરે છે, અરે ! હેરાન હેરાન કરી મૂકે છે. તેમાં કેટલાક રોગો તે એવા છે કે જે મનુષ્યને બિલકુલ ચેન પડવા દે નહિ. અને કેટલાક રોગો એવા છે કે જે મનુષ્યને લાંબા સમય સુધી કષ્ટ આખ્યા જ કરે તથા છેવટે પ્રાણ અને પૈસા બંને લઈને જ છૂટકારો કરે.
રોગ આવતાં મનુષ્યની દૃષ્ટિ વિદ્ય-હકીમ-ડોકટર તરફ દોડે છે અને તેઓ જે દવા આપે તથા અન્ય ઉપચાર બતાવે, તે કરવામાં આવે છે; આમ છતાં રોગ તદ્દન મટતા નથી અને મનુષ્ય તેનાથી પીડાયા જ કરે છે. આ સંગોમાં મંત્રજપનો આશ્રય લે શું છે? જે હી કાર જેવા મંત્રને આશ્રય લેવામાં આવે તે ગમે તે હઠીલે રોગ પણ મટી જાય છે અને દર્દીને આરામ થાય છે.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીં કારકલ્પ
૧૪૯
ઘેાડા વર્ષ પહેલાં નાસિકમાં એક મહાનુભાવે હી કારના જપ કરીને તેમાં સિદ્ધિ મેળવી હતી અને યાગ્ય અધિકારીઓ તેની સાધના કરી શકે, તે માટે હી કારવિદ્યાલય નામની સંસ્થા ખેાલી હતી. તેમાં કેટલાક સાધકો તૈયાર થયા હતા. તેઓ હી કારમ`ત્રથી અભિમંત્રિત કરેલું જળ રાગીને અમુક દિવસ આપતા કે તેને રાગ સારા થઈ જતા. સેાલાપુરમાં એક દિગમ્બર જૈન પાડિતને ત્યાં પણ અમે આવેા વ્યવહાર જોયેલે છે. તેઓ રાજ હી કારપટ્ટની પૂજા કરતા અને ત્યારબાદ જળને અભિમંત્રિત કરતા. તેના સેવનથી ઘણાને સારું' થઈ જતું. અમે તેમને મળવા ગયા, ત્યારે અનેક હતી એને અભિમ'ત્રિત જળ લેવા માટે ત્યાં આવેલા જોયા હતા.
તાત્પ કે અહીં હી કારની આરાધનાથી રાગના નાશ થવાની જે વાત જણાવી છે, તે યથાર્થ છે અને આજે પણ તે અનુભવી શકાય એવી છે.
હી કારની આરાધનાથી ચિત્તને પરમશાંતિ મળે છે, એ પણ જેવી તેવી વાત નથી. ધન, ધાન્ય, વિપુલ સંપત્તિ, કુટુંબ-પરિવાર, નાકર-ચાકર બધું હોય, પણ ચિત્તને શાંતિ ન હેાય, તેા એ શા કામનું? આજે અમેરિકા જેવા દેશમાં ધન-સ`પત્તિ વિપુલ છે, પણ લેાકેાના ચિત્તને શાંતિ નથી. ત્યાં હજારા માણસે ચિત્તભ્રમ કે ઉન્માદના રાગથી પીડાય છે. દુનિયાના કોઈપણ દેશ કરતાં માનસિક રોગનુ' પ્રમાણ ત્યાં વધારે છે. અમને પેાતાને એવા અમેરિકન લોકો મળેલા છે કે જેમની પાસે ધન
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
હીં કાકલ્પતરુ
સપત્તિ ઘણી હતી, પણ મનને શાંતિ ન હતી અને તેથી તેની શેાધમાં તેઓ ભારતમાં આવ્યા હતા. આ પથી ચિત્તશાંતિનું મહત્ત્વ સમજી શકાશે.
હોંકારની આ શક્તિનો અનુભવ કેટલાક અંશે અમને થયેલે છે અને પાટકો ધારે તે તેમને પણ થઈ શકે એમ છે. જયારે તમારું મન કોઈ પણ કારણે ચિંતાતુર અની જાય કે વિષાદનેા અનુભવ કરવા લાગે, ત્યારે તમે અધું છેડીને ‘ૐઠ્ઠી નમઃ ’ એ મંત્રના જપ કરવા લાગી જાએ તેા ઘેાડી વારમાં જ મન શાંત થઈ જશે અને પૂવત્ પ્રસન્નતા આવી જશે. આ વખતે પદ્માસન કે સુખાસને બેસવુ' જોઈએ, ખરડા ટટ્ટાર રાખવા જોઈએ અને જપ એકાગ્ર ચિત્ત કરવા જોઈએ.
ર
હોંકારના ઘેાડા જ જપથી આવે અનુભવ થતા હાય તા તેનુ' વિધિસર અનુષ્ઠાન કરતાં પરમ શાંતિના અનુભવ કેમ ન થાય ? એ સુરજનાએ વિચારી લેવું.
હોંકારની આરાધનાથી લક્ષ્મી એટલે ધન મળે છે અને મનુષ્યના જીવન-વ્યવહાર સુખ–રૂપ ચાલે છે. કેટલાક એમ માને છે કે મત્રથી વિપત્તિના નાશ થાય છે, રાગ મટે છે અને શાંતિ મળે છે, પણ લક્ષ્મી મળતી નથી, તેમણે શ્રીમાન્ જિનપ્રભસૂરિજીનું આ વચન વિચારવા જેવુ છે. અહી' અમને જગત્ શેઠની વાત યાદ આવે છે કે જેમને એક જૈન મુનિએ ચંદ્રકલ્પનું સાધન આપ્યુ હતું.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
હ કારકલ્પ
૧૫૧ અને જેનું વિધિસર અનુષ્ઠાન કરતાં તેમને ક્રોડ રૂપિયાની સંપત્તિ પ્રાપ્ત થઈ હતી. તેમની આ સંપત્તિનો ખ્યાલ એ પરથી આવી શકશે કે પેશ્વાના લશ્કરે સાત દિવસ સુધી તેમની હવેલીમાં લૂંટ ચલાવ્યા છતાં બીજા જ દિવસે તેમને વ્યાપાર-વ્યવહાર યથાવત્ ચાલુ થઈ ગયો હતો અને ત્યાંથી દશ-દશ લાખની હુંડીઓ લખાઈ હતી. આજે તો એટલું ધન આ દેશમાં કોઈની પાસે નથી. જે મંત્રારાધનથી લમી મળતી ન હોય તે આવી ઘટના શી રીતે બની?
ચંદ્રક૯૫ ચંદ્રકલ્પ વિષે અમને કેટલીક માહિતી મળી છે. તે પાઠકોની જાણ માટે અહીં રજૂ કરીએ છીએ. તેને મૂળ મંત્ર છેઃ
શ્રી ફરી ને મેં જર્જનહિતાર સર્વેजनवल्लभाय क्षीरवर्णाय ॐ ही श्री चन्द्रमूर्तये नमः।'
તેનો વિધિ એ છે કે પ્રથમ ચંદ્રમાની રૂપાની મૂતિ બનાવવી અને તેનું વાહન સસલું, તેની મતિ પણ રૂપાની બનાવવી. ચંદ્રમાના એક હાથમાં શંખ, એક હાથમાં કમલ, એક હાથમાં પુષ્પની માળા અને એક હાથમાં ઝારી ધારણ કરાવવી. સસલા ઉપર ચંદ્રમાને સવાર કરાવ્યા પછી સોમવારે પૂર્ણિમા હોય, તે દિવસથી ઉપરના મંત્રને જપ શરૂ કર.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપર
હોંકારકલ્પતરુ તે પહેલાં શ્રી ગુરુદેવનું પૂજન કરવું અને તેમના મુખેથી જ ઉપલે મંત્ર ગ્રહણ કરે તથા તેમની અનુજ્ઞા લઈને જ સવા લાખ મંત્ર જપવાને પ્રારંભ કરે. છ મહિનામાં મંત્રજપ પૂરા કરવા. - આ વખતે વેત વસ્ત્ર ધારણ કરવા, વેત મુક્તાફેલની માળા વડે મંત્રજપ કરે, વેત રંગની વસ્તુએનું ભોજન કરવું અને તે સસલાને પિતાને હાથે દૂધભાત ખવડાવ્યા પછી જ કરવું. આનો અર્થ એ છે કે આ સાધના દરમિયાન સાધકે એક સસલું પિતાની પાસે રાખવું, તેની સારસંભાળ કરવી અને તેને ઉપર જણાવ્યું તેમ દૂધભાતનું ભોજન કરાવવું. - આ મંત્રજપ કરતી વખતે પૂર્વ દિશા તરફ મુખ રાખીને બેસવું અને બ્રહ્મચર્ય પાળવું તથા જમીન પર સૂવું. નિદ્રા ઓછી કરવી.
આ રીતે છ માસ સુધી ચંદ્રકલ્પની આરાધના કરતાં ચંદ્રમા પ્રસન્ન થઈને દર્શન આપે છે અને તે વખતે જેનું વરદાન માગવામાં આવે, તેની પ્રાપ્તિ થાય છે. જગત્ શેઠે આ વખતે લક્ષ્મી માગેલી, એટલે તેમને લક્ષ્મી મળી અને તેમણે રાજ્ય દ્વારે યશ-કીતિ પ્રાપ્ત કરી.
વળી આ ચંદ્રકલ્પ કરતાં સર્વજનવલ્લભ થવાય છે. ખાસ કરીને સ્ત્રીઓની પ્રીતિ વિશેષ પ્રમાણમાં સાંપડે છે.
અહી હી કારની આરાધનાના જે નિયમ બતાવ્યા છે, તે આ ચંદ્રકલ્પના નિયમોને કેટલા બધા મળતા છે?
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીં કારકલ્પ
૧૫૩
તાત્પર્ય કે તેનાથી યથેચ્છ લક્ષ્મીની પ્રાપ્તિ થાય છે, એ આખતમાં કશી શકા રાખવી નહિ.
અહીં સૌભાગ્ય શબ્દથી કુલવતી સ્વરૂપવાન સ્ત્રી, પુત્ર-પુત્રીના પરિવાર, નોકર-ચાકર, હાટ-હવેલી, બાગઅગીચા, તથા ગાડી-મેટર વગેરે વાહનની સમૃદ્ધિ સમજવાની છે. મનુષ્ય પાસે ધન હોય, પણ કુલવતી સ્ત્રી ન મળે તે તેના જીવનવ્યવહાર ખરાખર ચાલતા નથી. વળી તે સ્ત્રી સ્વરૂપવાન ન હોય તે તેના મનને સંતાય થતા નથી, એટલે કુલવતી સ્વરૂપવાન સ્રીની પ્રાપ્તિ થવી, એ સૌભાગ્ય ગણાય છે. સ્ત્રીને કુલવાન ચેાગ્ય પતિ મળવા, તે તેને માટે સૌભાગ્ય ગણાય છે.
જે ગૃહસ્થના ઘરમાં પુત્ર-પુત્રીના પરિવાર હેાતા નથી, તે શૂન્ય મનાય છે. તેથી પતિ-પત્ની બંનેનું મન નારાજ રહે છે, એટલે પુત્ર-પુત્રીના પરિવારની ગણના સૌભાગ્યમાં થાય છે. તે જ રીતે રહેવા માટે હવેલી એટલે સારૂં મકાન હોય, વ્યાપાર વગેરે માટે હાટ એટલે દુકાને હાય, ઘરમાં નાકર-ચાકર હાય, હાલની પરિભાષામાં કહીએ તે રસાઈયા અને ઘાટી હાય, જવા-આવવા માટે ઘેાડાગાડી, મેાટર વગેરે વાહુના હાય તથા આનđ–પ્રમાદ માટે બાગ-બગીચા હેાય, તેને સમાવેશ પણ સૌભાગ્યમાં જ થાય છે. હી કારની ઉપયુ ક્ત આરાધના કરવાથી આવું સૌભાગ્ય સાંપડે છે.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકારક પતરુ
હવે કોઈ પણ કારણસર મનુષ્યને ખ ધન પ્રાપ્ત થયુ હાય તે। હોંકારની આરાધનાથી એ અંધન છૂટી જાય છે અને તે સ્વતંત્રતાથી હરી-કરી શકે છે.
૧૫૪
પ્રિયકર રાજાના ચરિત્રમાં આવી જ એક ઘટનાના ઉલ્લેખ આવે છે. એક વાર ચેારાએ પ્રિય કરને પકડી લીધે અને તેમની અમુક વાત ન માનવા માટે તેને અઢીખાનામાં પૂર્યાં અને તેના પગમાં હેડ નાખી. પરંતુ પ્રિયંકરે અનન્ય મનથી ઉવસગ્ગહર સ્તેાત્ર ગણવા માંડયુ કે ચારાના સરદારને એવા વિચાર આવ્યા કે પેલા વાણિયાના છેકરાને પૂરી મૂકવાથી શે। લાભ થવાના ? તે ધમકીથી માને એવા નથી, માટે તેની સાથે મિત્રતા કરવી અને તેના પગમાંથી હેડ કાઢી નાખી, ખંદીખાનામાંથી મુક્ત કરવામાં આવ્યું.
આજના યુગમાં પણ આવા દાખલાએ મને છે. એક ગુજરાતી ભાઈ ને કારણસર રંગુનની જેલમાં પૂરવામાં આવ્યા હતા. તેના કોઈ રીતે છૂટકારો થતા ન હતા, પણ તે અંગે એક મંત્રાનુષ્ઠાન થયું કે તરત તેને છૂટકારા થઇ ગયા.
એટલે હોંકાર જેવા મહામંત્રની આરાધના કરતાં અંધનમાંથી મુકિત મળે, એ વાત સથા સત્ય છે.
સામાન્ય રીતે શરીર નીરોગી હોય અને માથે ઝાઝી ફીકર ન હાય તા મનુષ્યના શરીરની કાંતિ વધે
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
હાઁ કારકલ્પ
૧૫૫
છે; અથવા તે અમુક પ્રકારનાં તેલેાનુ' મન કરવાથી કે અમુક પ્રકારનાં રસાયણાનુ સેવન કરવાથી મનુષ્યના શરીરની કાંતિ વધે છે; પરંતુ હી કારની આરાધના તે એવી અદ્ભુત છે કે આવાં કાઈ પણ સાધન વિના તે મનુષ્યના શરીરની કાંતિ વધારી દે છે અને તેના પ્રભાવ અન્ય મનુષ્યા પર બહુ ભારે પડે છે.
વળી હાઁ કારની ઉપર્યુકત આરાધના કરનારમાં કવિત્વશક્તિ આવે છે અને તે ક્રમે ક્રમે નવાં કાન્યા બનાવી શકે છે. આ લાભ પણ જેવા તેવા ન જ ગણાય! કવિત્વશકિત એ મનુષ્યની એક એવી શકિત છે કે જેના વડે હજારા-લાખા મનુષ્યનું પેાતાના તરફ આકષ ણુ કરી શકે છે અને સાહિત્યક્ષેત્રે ચિરજીવી અની શકે છે. આજે આપણે શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિ, શ્રી હરિભદ્રસૂરિ, શ્રી માનતુ ંગસૂરિ તથા કવિ કાલિદાસ, કવિ ધનપાળ, કવિ ખાણુ વગેરેને શા માટે યાદ કરીએ છીએ ? તેમણે સુંદર કાવ્યેા રચ્યાં, એટલા જ માટે ને ?
હોંકારની આરાધનાથી વ્યક્તિત્વના વિકાસ પશુ ઘણા પ્રખળ થાય છે અને તેના પરિણામે સમસ્ત નગરને કે સમસ્ત સભાજનાને ક્ષેાભ પમાડવા હાય તેા પમાડી શકાય છે. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તે એ જ્યાં જાય, ત્યાં એનુ' વર્ચસ્વ પડે છે.
વિશેષમાં તેની આજ્ઞાનું પાલન અરાખર થાય છે અને
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
હીં કારકલ્પતરુ
કાઇ તેને તેાડવાની કે ઓળંગવાની હિંમત કરી શકતું નથી. એટલે કે તેની આજ્ઞાનું ઐશ્વર્ય લાંબે વખત ટકી રહે છે અને તેને એક રાજા-મહારાજા જેવે! મેાભે પ્રાપ્ત થઈ જાય છે.
હોંકારની આરાધના કરવા માટે ધ્યાનની જે પ્રક્રિયા કરવાની છે, તેને પ્રારંભ પૂજા અને જપથી થાય છે. હોંકારના પટ્ટનું પૂજન કરતી વખતે ચિત્તને એકાગ્ર રાખવાનુ હોય છે તથા જપ કરતી વખતે આ પટ્ટ પર દૃષ્ટિને સ્થિર કરવાની હાય છે. આ રીતે અહીં જે ધ્યાનની પ્રક્રિયા થાય છે, તેને ‘સાલઅન ધ્યાન' કહેવામાં આવે છે, કારણ કે તેમાં પટ્ટનુ આલંબન હેાય છે.
તે પછી હા...કારનુ માત્ર મનની વૃત્તિએ ધ્યાન ધરવાનુ હાય છે, એટલે કે માનસપટ પર હોંકારની આકૃતિને લાવવાની હાય છે અને તેમાં જૂદા જૂદા રંગની ભાવના કરવાની હાય છે, તેને ‘નિરાલખન ધ્યાન' કહેવામાં આવે છે, કારણ કે તેમાં પટ્ટ કે એવી બીજી કોઈ સ્થૂલ વસ્તુનું આલંબન હાતુ' નથી.
હવે હોંકારનું શ્વેતવર્ણ નિરાલ બન ધ્યાન ધરતાં કેવુ ફળ મળે છે ? તે કલ્પકાર ચૌદમી ગાથામાં આ પ્રમાણે કહે છેઃ
किं बहूक्तैर्निरालम्बे, सितध्यानं करोत्यदः । सर्वपापक्षय पुंसां, नात्र कार्या विचारणा ॥ १४ ॥
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીકારકલ્પ
૧પ૭
િવદુ કર્તા-વિશેષ કહેવાથી શું ? –આ, આ હોંકારનું. નિરાā–આલંબનરહિત. સિતધ્યાનશ્વેતવણે કરાતું ધ્યાન પુણાં-પુરુષના, આરાધકનાં. સર્વપાપક્ષ-સર્વ પાપને ક્ષય. જોત-કરે છે. ત્રત્ર વિચારણા ન કાર્યા–અમારા આ વિધાનમાં બીજો કોઈ વિચાર કરે નહિ, એટલે કે તર્ક-વિતર્ક કરે નહિ.
ભાવાર્થ : વિશેષ કહેવાથી શું ? હોંકારનું શ્વેતવણે નિરાલંબન ધ્યાન ધરતાં આરાધકના સર્વ પાપોને ક્ષય થાય છે. આ વસ્તુ નિઃસંદેહ છે, એટલે તેમાં અન્ય કઈ વિચાર કરે નહિ.
કલ્પકાર કહે છે કે જે વિષય ચાલી રહ્યો છે, તેનું વિશેષ વર્ણન કરવા ધારીએ તે થઈ શકે એમ છે, પણ સુજ્ઞજને એટલા વર્ણનથી બધું સમજી જશે, એટલે તેને વધારે વિસ્તાર કરવાથી સયું ! હવે અમે આરાધનાના બીજા ભાગ પર આવીએ છીએ. તેમાં નિરાલંબન ધ્યાન મુખ્ય છે, એટલે કે આ ધ્યાન માત્ર મનની વૃત્તિઓ કરવાનું છે. આ ધ્યાન અનેક વર્ષે થઈ શકે છે, પણ તેમાં મહત્વ વેતવર્ણનું છે. જે હી કારનું ધ્યાન વેત વણે ધરવામાં આવે તો આરાધકના સર્વે પાપોને ક્ષય થઈ જાય છે, એટલે કે તે સર્વ પાપથી રહિત એવો પવિત્ર પુરુષ બની જાય છે અને મહાપુરુષની કેટિમાં વિરાજે છે.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
હકારકલ્પતરુ એ તે પાઠકોના ખ્યાલમાં જ હશે કે આપણે આત્મા મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ તથા કષાયના કારણે અનાદિકાલથી અનેક પ્રકારનાં પાપ-પાપકર્મો આચરતો આવ્યું છે અને તેને લીધે પાપકર્મોને મહાન સંચય થયેલ છે. હજી પણ એ પાપકર્મ આચરી જ રહે છે.
જ્યાં અઢાર પાપસ્થાનકેનું કે તેમાંનાં અમુકનું સેવન ચાલુ હોય, ત્યાં સુધી પાપકર્મ અટકે શી રીતે?
જૈન શાસ્ત્રોમાં અઢાર પાપથાનકે આ રીતે વર્ણ વાયેલાં છે.*
પહેલું પ્રાણાતિપાત - જીવહિંસા. બીજું મૃષાવાદ – અસત્ય વચનવ્યવહાર. ત્રીજું અદત્તાદાન – ચેરી, રાજ્યદંડ ઉપજે
તેવાં કાર્યો. ચોથું મૈથુન - વિષયભેગ. પાંચમું પરિગ્રહ - ધન-સંપતિ વગેરે પર
મૂર્છા. છડું કોધ - ગુસ્સો, રોષની લાગણ. સાતમું માન - અભિમાન, મદ. આઠમું માયા – કપટ.
* આ પાપસ્થાનકેનાં વિસ્તૃત વર્ણન માટે અમે “પાપનો પ્રવાહ” નામનું એક પુસ્તક લખેલું છે અને તે ધમધ ગ્રંથમાળાના ચૌદમા મણકા તરીકે પ્રસિદ્ધ થયેલું છે. તે પાઠકેએ એક વાર અવશ્ય અવલોકી લેવું.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
હ્રીંકારકપ
૧૫૯
નવમું લેભ – તૃષ્ણ. દશમું રાગ – મમતા, મેહ. અગિયારમું ષ – ઘણું. બારમું કલહ – કલેશ, કંકાસ, ઝઘડો
કરે તે. તેરમું અભ્યાખ્યાન – કોઈ પર આળ મૂકવું તે. ચૌદમું પશુન્ય – ચાડી ખાવી તે. પંદરમું રતિ–અરતિ - હર્ષ અને શેક. સેળયું પર–પરિવાદ – નિંદા, બીજાનું ઘસાતું
બાલવું તે. સત્તરમું માયા–મૃષાવાદ- જેમાં કપટ અને જૂઠ બંને
સામેલ હોય તે, કાવતરું
કરવું તે. અઢારમું મિથ્યાત્વશલ્ય- સત્યને અસત્ય માનવું,
અસત્યને સત્ય માનવું કે સત્ય અને અસત્ય બંનેને
સરખાં માનવાં તે. આમાંથી આપણે કેટલાં પાપસ્થાનકનું કેટલા પ્રમાણમાં સેવન કરીએ છીએ? તે સ્વયં વિચારી લેવું, જેથી અમારા ઉપર્યુક્ત કથનનું તાત્પર્ય સમજાશે.
સર્વ પાપકર્મોનો ક્ષય કરે હાય-નાશ કરે હોય તે સહુથી પહેલાં પ્રાયશ્ચિત્ત લેવું જોઈએ અને મન-વચન
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
હોં’કારકલ્પતરુ
કાયાના સંયમ કેળવવા જોઈએ. પરંતુ હી...કારનું શ્વેત વણે ધ્યાન ધરતાં સર્વ પાપેાના સત્વર નાશ થઈ જાય. છે, એ તેનું કેવુ ઉત્કૃષ્ટ સુંદર ફળ !
જૈનશાસ્ત્રોમાં કહ્યુ` છે કે કર્માં ઇંધણ સમાન છે અને ધ્યાન અગ્નિ સમાન છે. જ્યારે ધ્યાનના અગ્નિ પ્રજવલિત થાય છે, ત્યારે ક્રોડા ભવનાં પાપકર્માના ક્ષણમાં નાશ થઈ જાય છે, એટલે કે એ કર્ય આત્માથી છૂટા પડી જાય છે અને આત્મા પેાતાના શુદ્ધ સ્વરૂપે પ્રકાશવા લાગે છે.' અહીં એ પણ સ્પષ્ટ કરી દઈએ કે હી કારનુ ધ્યાન એ વાસ્તવમાં પચપરમેષ્ઠી કે ચાવીશ તીથંકરાનુ જ ધ્યાન છે, એટલે તેનું આવું ઉત્કૃષ્ટ સુંદર પરિણામ આવે, એમાં કંઈ આશ્ચય નથી.
અહીં અમને જૈનમહિષ એનાં એ વચના યાદ આવે છે કે તમે જેનું ધ્યાન ધરશેા, તેના જેવા થશેા. ઈયળ ભ્રમરીનું ધ્યાન ધરતાં ધરતાં ભ્રમરી અની જાય છે, તેમ તમે પરમાત્માનું ધ્યાન ધરતાં રહેશે। તા એક કાળે પરમાત્મા બની જશે.’
ચાદી માયના ચર્ચ, સિદ્ધિમતિ તાદશી' એ વચને આ હકીકતનુ ં સમર્થન કરનારાં છે; અને · As a man thlnketh so he′′is' એ ઉક્તિ પણ આ મહાન સત્યની પુષ્ટિ કરનારી છે.
:
કોઈપણ મંત્ર કે મંત્રાક્ષરનું ધ્યાન ધરવુ' હાય તે પ્રારંભિક અવસ્થામાં તેની આકૃતિ માનસપટ પર 'કિત
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારકલ્પ
૧૬૧
કરવી પડે છે અને તેમાં કોઈપણ રંગની ભાવના કરવી પડે છે. જ્યાં આકૃતિ આવી કે રંગ પણ આવવાના જ. તે વિના એનું ચિત્ર માનસપટ પર ખરાખર ઉઠવાનું નહિ. પરંતુ આવી આકૃતિ અને રગ માનસપટમાં ત્યારે જ ખરાખર ઉઠે છે કે જ્યારે ચિત્તની વૃત્તિએ ઘણી શાંત અને સ્થિર હાય છે. જો એ વૃત્તિઓમાં વિશેષ ચ’ચળતા હાય તા આકૃતિ કે રંગ ખરાખર ઉડી શકતા નથી, એટલે કરવા ધારેલુ ધ્યાન થઈ શકતું નથી અને એ રીતે ધ્યાન ધરવામાં નિષ્ફળતા મળે છે.
આજની સહુથી મેાટી ફરિયાદ જ એ છે કે અમારું મન જરાયે સ્થિર નથી, તે ધજાની પૂંછડીની જેમ કે કુંજરના કાનની જેમ ચપળ અનીને ફર્યા જ કરે છે, એટલે કે એક વિષય પરથી બીજા વિષય પર અને બીજા વિષય પરથી ત્રીજા વિષય પર દોડી જાય છે. તેથી અમે એક માળા પણ ખરાખર ગણી શકતા નથી. આ ફરિયાદને અંત લાવવા માટે મનને સ્થિર કરવાની કલા શીખી લેવી જોઈ એ કે જે આપણને યાગશાસ્ત્ર બહુ સારી રીતે શીખવે છે.
જેએ યોગશાસ્ત્રનું અધ્યયન કરી શકે તેમ નથી, તેમના માર્ગદર્શન માટે અહી કેટલાક નિયમે દર્શાવવામાં આવે છે :
(૧) સાંસારિક વાસનાએ ઓછી કરવી. આ વાસનાએની તીવ્રતાને લીધે જ મન ઘણું ચંચળ રહે છે.
૧૧
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧દર
હોંકારકલ્પતરુ (૨) બને તેટલે સત્સંગ કરે. સદૂગ્રંથનું વાંચન એ પણ એક પ્રકારને સત્સંગ છે. * (૩) બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરવું.
(૪) બને તેટલી તપશ્ચર્યા કરવી.
(૫) કોઈ જોડે ચર્ચા કે વાદવિવાદમાં ઉતરવું નહિ, ગપ્પાં મારવાં નહિ કે કુથલીમાં પડવું નહિ.
(૬) બને તેટલું મૌન ધારણ કરવું. (૭) એકાંત પસંદ કરવી. (૮) ઈષ્ટમંત્રનો જપ કર્યા જ કરે.
(૯) જ્યારે ધ્યાન કરવા બેસવું હોય ત્યારે પદ્માસન કે સુખાસને બેસવું, બરડો ટટ્ટાર રાખવો અને હડપચી જરા નીચી રાખી નેત્રોને અર્ધા ઢળેલાં રાખવાં.
(૧૦) આ વખતે હઠ બીડેલા રાખવા, પણ દાંત ખુલ્લા રાખવા અને જીભનું ટેરવું અંદર વાળી તેને તાળવે અડાડી દેવી.
આથી મનની ચંચળતા ઘણું જ ઓછી થઈ જશે. અને ધ્યાન જામવા લાગશે.
આ ઉપાયે અનુભૂત છે, તેથી જ અહીં રજૂ કરવામાં આવ્યા છે.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૩
હીકારકલ્પ
હવે અન્ય રંગોએ હોંકારનું ધ્યાન ધરતાં કેવું પરિણામ આવે છે, તે દર્શાવવા કલ્પકાર પંદરમી તથા સોળમી ગાથા આ પ્રમાણે કહે છેઃ मोहाकृष्टिवशाक्षोभमित्थं रक्तः करोत्ययम् । पीतः स्तम्भं रिपोर्वक्त्रवन्धं सम्यक् करोत्ययम् ॥१५॥ नीलो विद्वेषणं चैवोच्चाट्टनं तु प्रयोगतः । कृष्णवर्णी गुरुक्यिादरमत्युविधायकः ॥१६॥
રૂઘં–આ પ્રમાણે. ગુરઃ વાક્ય-ગુરુના વચનને આદર કરતાં.ચમ્ –આ. ર-રક્તવર્ણ, રક્તવર્ણનું હ્રીંકારનું ધ્યાન. મોહદિવાલોમં–મેહન, આકર્ષણ, વશીકરણ અને આક્ષેભકમને. રતિ-કરે છે. ૩ ચમું–આ. પિતા–પીતવર્ણ, પીળારંગનું હોંકારનું ધ્યાન. સ્તભં–સ્તંભનકર્મ. રિપોઃ વગ્રાન્ધ–શત્રુના મુખનું બંધન. સચ-સારી રીતે. રોત્તિકરે છે. ર–અને પ્રોત–પ્રગથી. નર-નીલવર્ણ, નીલવર્ણનું હી કારનું ધ્યાન. વિશળ વિદ્વેષણ. વં–એ પ્રમાણે
વાટનં-ઉચ્ચાટન. તુ-પણ અહીં જોતિ પદ અધ્યાહારથી લેવાનું છે. અને કૃwવ-કૃષ્ણવર્ણ, કૃષ્ણવણે કરાતું હકારનું ધ્યાન. મૃત્યુવિધા મૃત્યુ કરનારું થાય છે. | ભાવાર્થ-જે ગુરુના વચન અનુસાર હી કારનું ધ્યાન રક્તવણે કરવામાં આવે તો તે મેહન, આકર્ષણ, વશીકરણ તથા આક્ષેભણ કરે છે; પીતવણે કરવામાં આવે તે સ્તંભન કરે છે તથા શત્રુનું મુખ બંધ કરે છે;
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
હોંકારક૯૫તરુ
નીલવણે કરવામાં આવે તે વિદ્વેષણ અને ઉચ્ચાટન કરે છે; તથા કૃષ્ણવર્ણ કરવામાં આવે તે શત્રુનું મરણ નીપજાવે છે.
પૂર્વે ત્રીજી ગાથામાં કલ્પકારે કહેલું છે કે કઈ વિશિષ્ટ કાર્ય ઉત્પન્ન થાય ત્યારે જુદા જુદા વણે કરાતું હીં કારનું ધ્યાન શુભ કે અશુભ જેવું પરિણામ લાવવું હોય તેવું લાવી શકે છે. વળી તેમણે એ પણ કહ્યું જ છે કે જેનું મન ષટ્રકમ સાધવામાં ઉત્સાહિત છે, તેણે પ્રથમ હી કારમંત્ર (૩% નમઃ) ને એક લાખ જપ કરી લેવું જોઈએ. હવે તેઓ આ વિષયની વધારે સ્પષ્ટતા કરતાં જણાવે છે કે જેમને આકર્ષણ, મેહન, વશીકરણ તથા આક્ષેભણકમ સિદ્ધ કરવું હોય, તેણે રક્તવર્ણથી
હી કારનું ધ્યાન ધરવું જોઈએ, પણ આ ધ્યાન આરાધકે પિતાની ઈચ્છાથી ઠીક લાગે તેમ ધરવાનું નથી. એ ગુરુના વચન અનુસાર ધરવાનું છે, એટલે કે ગુરુએ પરંપરાગત જે વિધિ બતાવ્યો હોય, તે પ્રમાણે ધરવાનું છે.
રક્તવણે હી કારનું ધ્યાન ધરવાને સામાન્ય વિધિ એ છે કે આરાધકે લાલ વસ્ત્રો ધારણ કરવાં, આસન પણ લાલ ઊનનું રાખવું, માળા પણ લાલ રંગની એટલે પ્રવાલની કે રક્તચંદન આદિની રાખવી અને હી કારના પટ્ટનું પૂજન પણ રક્તવર્ણના પુષ્પોથી જ કરવું, એટલે કે તેમાં જાસુદ (રતનજયોત) કે લાલ કરેણને ઉપયોગ કર. વળી રાકમાં પણ લાલ વસ્તુને વિશેષ ઉપગ
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીકારકલ્પ
૧૬૫
કરે, એટલે ઘઉંની વાનીઓ વિશેષ વાપરવી. વળી હીકારપટ્ટ આગળ જે બાજોઠ મૂકવામાં આવે, તેને લાલ વસ્ત્રથી આચ્છાદિત કરો. નિવેદ્ય આદિ તેના પરજ મૂકવું. ત્યાર પછી રક્તવણે હી °કારના નિરાલંબન ધ્યાન ધરવાનો પ્રારંભ કરવો. આ ધ્યાન જેટલું પ્રબલ હશે, તેટલી કાર્ય સિદ્ધિ વધારે સારી અને વધારે ઝડપથી થશે.
આવું ધ્યાન ધર્યા પછી આકર્ષણને લગતા મંત્રનો ૧૦૮ જપ કરવામાં આવે તો આકર્ષણ થાય છે, મોહનને લગતા મંત્રને ૧૦૮ જપ કરવામાં આવે તો મેહન થાય છે, વશીકરણને લગતા મંત્રને ૧૦૮ જપ કરવામાં આવે તો વશીકરણ થાય છે અને આક્ષોભને લગતો મંત્ર ૧૦૮ વાર બલવામાં આવે તો આક્ષોભ થાય છે. આ મંત્ર ગુરુગમથી યોગ્ય અધિકારીને અપાય છે.
દૂર રહેલી કોઈપણ વસ્તુને આપણા તરફ આકર્ષવી કે નિર્દિષ્ટ સ્થાન તરફ આકર્ષવી, તે આકર્ષણ કર્મ કહેવાય છે. આ કર્મથી સો ગાઉ કે તેથી અધિક દૂર રહેલા મનુષ્યનું પણ આકર્ષણ કરી શકાય છે. આકર્ષણને મંત્ર ભણવા માંડે કે તેના દિલમાં એવી અસર થાય છે કે “ચાલ, હું હમણું જ અમુક સ્થળે જાઉં. ત્યાં જવાની મારે જરૂર છે.” અને તે ત્યાંથી શીઘ્ર પ્રસ્થાન કરે છે. | સર્પ અમુક દૂર રહેલો હોય તો તેનું આકર્ષણ પણ આ કર્મથી કરી શકાય છે અને અમુક સ્થાનમાં અવશ્ય આવી જાય છે. જન્મેજય રાજાએ યજ્ઞ કર્યો, ત્યારે તાંત્રિકોએ
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬
હીં કારકલ્પતરુ
આકષ ણુકના પ્રયોગ કરવાથી સપના ઝુંડના ઝુંડ યજ્ઞ સ્થળે ખેંચાઈ આવ્યા હતા. આ હકીકત હિંદુ પુરાણેામાં સ્પષ્ટાક્ષરે જણાવેલી છે.
વળી મત્રશાસ્ત્રમાં એવાં વ ના પણ મળી આવે છે કે આકષ ણુક ના પ્રયાગ કરતાં જ અમુક વ્યક્તિ પલગ સહિત પેાતાના સ્થાનેથી ઉડીને નિર્દિષ્ટ કરેલા સ્થાને આવી ગઈ હાય. આવા કઈ મત્રવાદીએ આજે છે કે નહિ ? તે અમે જાણતા નથી, પણ ઘણે દૂર રહેલી વસ્તુનુ` ક્ષણમાત્રમાં આકષ ણ કરીને પેાતાના સ્થાને લાવનારા મ`ત્રવાદીઓને અમે નજરે નિહાળ્યા છે અને તેમની એ શક્તિને ધન્યવાદ આપેલા છે. X
મેાહન કથી પુરુષને કે સ્ત્રીને માહિત કરી શકાય છે તથા પુરુષ કે સ્ત્રીના સમૂહને પણ માહિત કરી શકાય છે. વળી રાજ્યસભાને તથા રાજાને પણ મેાહિત કરવાના ખાસ પ્રયાગેા છે. તે જ રીતે બળદ, ઘેાડા, કૂતરા, બિલાડી વગેરે પશુઓને પણ માહિત કરી શકાય છે. અને તેને અમુક રીતે ઉપયાગ કરી શકાય છે. તેના કેટલાક દાખલાએ અમારા જોવામાં આવ્યા છે.
કોઈ પણ સ્ત્રી કે પુરુષ સંપૂર્ણ પણે આપણા કબજામાં આવી જાય અને આપણે કહીએ તેટલુ' જ કરે, તેને વશી
× આકર્ષણુકમ તથા તેના તાંત્રિક પ્રયાગ માટે જીએ–મંત્રદિવાકર–પ્રકરણ એકવીશમુ .
+ મેાહનકમ તથા તેના તાંત્રિક પ્રયાગા માટે જુએ–મત્ર દિવાકર–પ્રકરણ આવીશમુ.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીકારકપ
૧૬૭ કરણ કહેવામાં આવે છે. સાધુપુરુષો તથા ધર્મોપદેશક પિતાના ચારિત્રબળથી તથા વાણીના પ્રભાવથી હજારે લેકોના મન પર ભારે પ્રભાવ પાડી શકે છે, તેને પણ એક જાતનું વશીકરણ જ કહી શકાય, પણ તે તાંત્રિક વશીકરણ નથી; આત્મશક્તિનું વશીકરણ છે, અથવા તે આધ્યાત્મિક વશીકરણ છે.*
કોઈ મનુષ્ય કે પશુમાં એકદમ ક્ષે ઉત્પન્ન કરે, તેને આક્ષેભ કહેવાય છે. દાખલા તરીકે માતર ગામમાં દેવીને બલિદાન આપવા માટે એક પાડો લાવવામાં આવ્યો અને તેને મજબૂત બંધને બાંધવામાં આવ્યો. શ્રાવક– સમુદાયે આ પાડાનું બલિદાન ન આપવા લાગતાવળગતાએને ઘણું સમજાવ્યું. પણ તેઓ માન્યા નહિ. તેમને ભય હતો કે જે આ રીતે દેવીને બલિદાન નહિ આપીએ તો આપણે તેનું કરેલું અનુષ્ઠાન નિષ્ફળ જશે અને તેના કેપના ભોગ બનીશું.
એજ વખતે ત્યાં શ્રીમાન મેહનલાલજી મહારાજ વિરાજતા હતા કે જેઓ યોગ અને મંત્રમાં વિશારદ હતા. તેમને શ્રાવકસંઘે આ બાબતમાં કંઈ પણ કરવાની વિનંતિ કરી, એટલે તેમણે તેને સ્વીકાર કર્યો અને કેટલેક વાસ
+ વશીકરણકર્મ તથા તેને લગતા તાંત્રિક પ્રયોગો માટે જુઓ –સંત્રદિવાકર-પ્રકરણ ત્રેવીશકું.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
કારકલ્પતરુ
ક્ષેપ મંત્રી આપ્યા. વાસક્ષેપ કોઈ પણ રીતે પાડાના શરીર પર નાખવા, એ તેમની સૂચના હતી, એટલે શ્રાવકેાએ પાડાની નજીક જઈને એ વાસક્ષેપ તેના શરીર પર નાખ્યો. એ જ ક્ષણે એ પાડામાં એવું જોર આવી ગયું કે કૂદાકૂદ કરવા લાગ્યા અને ઘેાડી જ વારમાં બંધના તાડીને ત્યાંથી નાસી ગયા. કેાની તાકાત છે કે આ રીતે છટકેલા પાડાને પકડી શકે ? ત્યાર પછી પૂજ્ય મુનિશ્રીના ઉપદેશથી એ ગામમાં દેવીને અપાતુ મૂંગા પશુઓનુ અલિદાન કાયમને માટે બંધ થઈ ગયું.
માનવસમૂહ કે ગામ યા નગરમાં ખળભળાટ મચી જાય, એ પણ ક્ષોભની ક્રિયા છે.
હા...કારનુ પીતવર્ણે ધ્યાન ધરવું હાય તા વસ્ત્ર, આસન, માળા વગેરે પીતવર્ણના એટલે . પીળા રંગના રાખવામાં આવે છે અને ભેાજનમાં પણ પીળી વસ્તુઓના ઉપયોગ વિશેષ કરવામાં આવે છે. આ પીતવર્ણ ના ધ્યાનથી મુખ્યત્વે સ્તંભનકમ સિદ્ધ થાય છે અને લક્ષ્મી ઝડપથી આવવા લાગે છે.
જેનાથી ગતિના રાધ થાય, તેને સ્તંભન કહેવામાં આવે છે. દાખલા તરીકે એક મનુષ્ય હૃષ્ટપુષ્ટ હાય અને ઘણું કામ કરવાની શક્તિ ધરાવતા હોય, પણ તેના પર સ્ત ંભનના પ્રયાગ થાય તેા તેના હાથ-પગ હાલતાં અટકી જાય છે, એટલુ જ નહિ પણ સવે અંગેા અકડાઇ જાય
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારકલ્પ
૧૬૯
છે અને તે કઈ પણ કાયર કરી શકતા નથી. જેવી હાલતમાં તેના પર સ્ત ંભનપ્રયાગ થયા હાય, તેવી જ હાલતમાં તે રહી જાય છે.
કોઈ પ્રચ'ડ શત્રુના હુમલેા અટકાવવા હોય ત્યારે આ પ્રયાગ ઉપયાગી થઈ પડે છે. જ્યાં સમસ્ત શરીરનું સ્તભન થઈ શકે છે, ત્યાં મુખસ્ત'ભન એટલે કે ખેલતાં અધ થઈ જવું, એ શી મેાટી વાત છે ?
વળી પ્રવાસમાં હાથી, સિ'હ, વાઘ કે અન્ય જ ગલી પ્રાણીએ સામા મળે અને ધસી આવવાના સંભવ હાય, ત્યારે પણ આ પ્રયાગ કરવામાં આવે છે. તેથી તે તે પ્રાણીઓનુ સ્તંભન થાય છે અને જીવલેણ હુમલામાંથી અચી શકાય છે.
સાપને માટે પણ એમજ સમજવું. તે ગમે તેટલા જોરથી ધસ્યા આવતા હોય તે પણ સ્તંભનપ્રયાગથી અટકી જાય છે અને પેાતાના સ્થાનેથી બિલકુલ ચાલી શકતા નથી. વળી તે કુંડાળુ વળીને પડયા હાય અને
સ્ત ભનપ્રયાગ થાય તે એ જ હાલતમાં રહે છે, પછી સીધેા થઈ શકતા નથી. વળી તેના મુખનુ સ્તંભન પણ એ જ રીતે થાય છે, એટલે તે પેાતાનુ માઢું ઉઘાડી શકતા નથી અને પેાતાના–ઝેરી ક્રંશ ખીજાને મારી શકતા નથી. પરંતુ મનુષ્ય તથા બીજા બધા પ્રાણીઓને સ્તંભનની અસરમાંથી
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
હીં કારકલ્પતરુ
મંત્રદ્વારા મુક્ત કરવામાં આવે કે તેઓ પેાતાની સ્વાભાવિક ગતિ કરવાને શક્તિમાન થાય છે.×
હી કારનું નીલવણે ધ્યાન ધરવું હેાય તે વસ્ત્ર, આસન, માળા બધાં નીલ વનાં રાખવા પડે છે અને ભેાજનમાં પણ તેને અનુરૂપ ફેરફાર કરવા પડે છે. આ ધ્યાનના પરિણામે વિદ્વેષણકમ તથા ઉચ્ચાટન કર્યું સિદ્ધ થઇ શકે છે, એટલે કે બે અથવા વધારે મિત્રાની વચ્ચે કુટ પડાવવી હાય અને તેમનું બળ તાડવું હોય તેા તાડી શકાય છે, તથા કોઈ વ્યક્તિને તેના સ્થાનેથી ભ્રષ્ટ કરીને દૂર ભગાડવી હાય તા ભગાડી શકાય છે. સાગા પરત્વે આ પ્રકારના પ્રયાગા કરવામાં આવે છે. જ્યારે કોઈ માણસા સગઠન કરીને ધમ પર કે ધર્મનાં સ્થાન પર હુમલેા કરતા હાય, તે તેમનું સંગઠન તાડવું જરૂરી અને છે અને તે વખતે આ પ્રયાગ ઉપયેગી થઈ પડે છે. જો કે શત્રુપક્ષ એકઠા થઇ ગયા હોય અને આપણા ગામ, નગર કે દેશ પર હુમલા કરે એવી સ્થિતિ પેદા થઇ હોય, તે વખતે આ પ્રયાગ ઘણુ કામ આપે છે અને તેનાથી સહુને લાભ થાય છે.
હોકારનું ધ્યાન કૃષ્ણવર્ણે ધરવું હોય તે વસ્ત્રો કાળાં પહેરવાં પડે છે, આસન પણ કાળું વાપરવું પડે × સ્તંભનને લગતા કેટલાક પ્રયોગા માટે જીએ-મત્રવિાકર્– પ્રકરણ સત્તરમ્.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીકારકપ
૧૭૧.
છે અને માળા પણ કાળા મણકાની જ ફેરવવી પડે છે. વળી એ વખતે ભજન પણ તેને અનુરૂપ જ લેવું પડે છે. આ ધ્યાનના પરિણામે મારણકર્મ સિદ્ધ થાય છે, એટલે કે જે વ્યક્તિનું મરણ નીપજાવવા ધાર્યું હોય તેનું મરણ નીપજે છે.
આ પ્રયોગ એ ઘણે ઉગ્ર પ્રયોગ છે, કારણ કે આ જગતના સર્વ જીવોને પિતાનું જીવન વહાલું છે, મરવું કોઈને ગમતું નથી. એટલે પ્રાણહાનિને પ્રસંગ આવતાં સહુને ઘણું દુઃખ થાય છે, એમ જાણુને સુજ્ઞ પુરુષ બને ત્યાં સુધી આ પ્રયોગનો આશ્રય લેતા નથી. જે બીજા ઉપાયે કામ થતું હોય, તે એ ઉપાય અજમાવે છે. પરંતુ સંઘ, સમુદાય, ધર્મ કે રાષ્ટ્રના હિતને પ્રશ્ન ઊભું થાય અને તે સામાન્ય ઉપાયથી ઉકલે તે ન હોય, ત્યારે આ ઉપાય અજમાવવાનું તેમને આવશ્યક થઈ પડે છે.
કર્મની બાબતમાં બીજી પણ કેટલીક વસ્તુઓ ધ્યાનમાં રાખવા જેવી છે. તે નીચેના યંત્રથી સમજી શકાશે.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
काल
।
दीपनादि-प्रकार-यन्त्र कार्यनाम | वशीकरण स्तम्भन आकर्षण शान्तिक | पौष्टिक मारण विद्वेषण | उच्चाटन
| पूर्वाह्न पूर्वाह्न | पूर्वाह्न | अर्धरात्रि प्रभात सायंकाल मध्याहून | अपराहून ऋतु वसन्त | वसन्त । वसन्त | हेमन्त शिशिर शरद् ग्रीष्म वर्षों हस्त वामहस्त । दक्षिण । दक्षिण | दक्षिण | दक्षिण दक्षिण | दक्षिण । दक्षिण अंगुलि अनामिका तर्जनी कनिष्ठा मध्यमा | मध्यमा । तर्जनी तर्जनी तर्जनी मुद्रा | सरोजमुद्रा शंखमुद्रा अंकुशमुद्रा | झानमुद्रा | झानमुद्रा वज्रासन प्रवाल प्रवाल आसन स्वस्तिका- वज्रासन दण्डासन पद्मासन पद्मासन मुद्रासन कुक्कुटासन कुक्कुटासन
सन ध्यानवर्ण रक्त
अरुण चन्द्रकान्त
| कृष्ण । धूम्र । धूम्र तत्त्वध्यान जल पृथ्वी अग्नि जल | पृथ्वी व्योम वायु | वायु माला प्रवाल सुवर्ण | प्रवाल | स्फटिक | मुक्तामणि | पुत्रजी- पुत्रजीवनी पुत्रजीवनी
वनी पल्लव वषट्र घे घे | वौषट् स्वाहा । स्वाहा | घ घ ।
फट् मुख
| पूर्व । दक्षिण । पश्चिम । नैऋत्य । ईशान । आग्नेय । वायव्य
पीत
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાણ કર્યું છે:
હોંકારકલ્પ
૧૭૩ તે વિવિધ વણે હી કારનું ધ્યાન ધરતાં કેવી ફલપ્રાપ્તિ થાય છે ? તે જણાવ્યા પછી હવે કલ્પકાર એ ધ્યાન કેવી રીતે, કયાં ધરવું જોઈએ ? તે દર્શાવવા સત્તરમી ગાથા આ પ્રમાણે કહે છેઃ
भुवोर्मध्ये तु साध्यस्य चिन्तनीयो गुरुः क्रमात् । गृहीतस्य च चन्द्रस्याकृष्टया प्राणप्रयोगतः ॥१७॥
સાધ્યય—સાધવા યોગ્ય એવા. ૨-અને. પૃહીતર– ગ્રહણ કરાયેલા એવા. વય-ચદ્ર સ્વરના. જાઝુદાઆકર્ષણ વડે. પ્રાયોતિ –પ્રાણાયામ કરીને. અવો મળેબે ભમરની વચ્ચે. માત–કમથી. ગુરા–મોટો એ હીકાર. ચિત્તનીઃ-ચિંતવવો જોઈએ. | ભાવાર્થ : સાધવા ગ્ય એવા અને ગ્રહણ કરાયેલા એવા ચંદ્રસ્વરના આકર્ષણ વડે પ્રાણાયામની ક્રિયા કરીને બે ભ્રમરોની વચ્ચે હી કારને અનુક્રમે મેટો ને માટે ચિંતવવો.
ધ્યાનસિદ્ધિને પ્રાણાયામની ક્રિયા સાથે ઘણો સંબંધ છે, તેથી જ યેગશાસ્ત્ર તથા મંત્રશાસ્ત્ર બંનેમાં પ્રાણાયામને મહત્ત્વ અપાયેલું છે. પ્રાણાયામ એટલે પ્રાણને–શ્વાસને આયામ કરે, અર્થાત્ શ્વાસ પિતાની જે રીતિએ ચાલે છે, તેને કમ બદલીને પૂરક, કુંભક તથા રેચકની કિયા વડે તેનું નિયંત્રણ કરવું. આ રીતે શ્વાસોશ્વાસનું નિયંત્રણ થતાં અનેક પ્રકારના રોગ મટે છે તથા ચિત્તને સ્થિર થવાની ભૂમિકા પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
હો કારકલ્પતરુ
આવશ્યકનિયુક્તિમાં એક એવા ઉલ્લેખ આવે છે કારણ કે તેથી કેટલીક આ પરથી કેટલાક એમ
ધમે પ્રાણાયામ ઉપર ખાસ ભાર આપ્યા માન્યતા સુધારવા જેવી છે.
કે શ્વાસનું' રૂ.ધન કરવુ' નહિ, વખત સઘ મરણુ નીપજે છે. માને છે કે જૈન નથી; પરંતુ આ
જે સાધકેા ગુરુ પાસેથી પ્રાણાયામનું સ્વરૂપ જાણ્યા વિના શ્વાસરૂ ધનની ક્રિયા કરવા લાગી જાય છે, તેમાં ઉપર જણાવ્યું તેવું પરિણામ આવવાના સ’ભવ ખરા, પણ ગુરુ પાસેથી તેનું માગદશન મેળવીને તેમની નિશ્રાએ જો આ ક્રિયા કરવામાં આવે તે તેમાં આવી કોઈ દહેશત રહેતી નથી. એટલે ઉપર્યુકત કથનનેા અર્થ એમ જ સમજવેા જોઇએ કે ગુરુની પાસેથી શિક્ષણ મેળવ્યા વિના શ્વાસનું રૂંધન કરવું નહિ, કારણ કે તેથી કેટલીક વખત સઘ મરણ નીપજે છે.’
જો જૈનધમે પ્રાણાયામની ક્રિયાને માન્ય રાખી ન હાય તા ચતુર્દ શપૂર્વધર શ્રી ભદ્રખાતુસ્વામી મહાપ્રાણ ધ્યાનની સાધના માટે નેપાળની તળેટીમાં જઈને રહે શા માટે ? વળી આવશ્યકનિયુકિતની હારિભદ્રીયાટીકામાં પૃ. ૭૨૨ પર આચાય પુષ્પભૂતિએ પણ આ ધ્યાનના પ્રયોગ કર્યાની હકીકત નોંધાયેલી છે. વિશેષમાં કલિકાલસર્વૈજ્ઞ શ્રી હેમચ'દ્રાચાર્ય' ચેાગશાસ્રમાં પ્રાણાયામનુ વર્ણન કરેલુ છે અને તેનુ' મહત્ત્વ સ્વીકારેલુ' છે. તે જ રીતે શ્રી સિંહતિલકસૂરિજી જેવા મહાન મંત્રવિશારદે પણ મંત્રીન
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીભકારકપ
૧૭૫
આરાધનામાં પ્રાણાયામની પ્રક્રિયાઓ બતાવી છે અને શ્રી જિનપ્રભસૂરિ જેવા જિનશાસનના શણગાર પણ ધ્યાનસિદ્ધિપરત્વે પ્રાણાયામની પ્રક્રિયા પર ભાર મૂકી રહ્યા છે, એટલે જૈનધર્મો પણ ગસિદ્ધિ–મંત્રસિદ્ધિ માટે પ્રાણાયામને સ્વીકાર કરે છે અને આરાધકેએ તેને વિધિ અનુસાર પ્રયોગ કરવાનો છે.
કલ્પકાર કહે છે કે હી કારના ધ્યાનની સિદ્ધિ માટે ચંદ્રસ્વર સાધવા જેવો છે. તે સાધીને અર્થાત્ ગ્રહણ કરીને તેના વડે શ્વાસનું આકર્ષણ કરવું, એટલે કે પૂરક કરો અને એ રીતે પ્રાણાયામમાં પૂરકપૂર્વક કુંભક કરવાનો હોય છે, એટલે પૂરક વડે જે શ્વાસ ગ્રહણ કર્યો હોય તેનેકુંભ જળને ધારણ કરે તેમ–કેટલાક સમય સુધી ધારી રાખવા હોય છે અને ત્યાર પછી તેનું રેચન કરવાનું હોય છે, એટલે કે તેને ધીમે ધીમે બહાર કાઢી નાખવાને હોય છે.
આવી કિયા ધ્યાનસિદ્ધિના પ્રારંભમાં પાંચ-છ વખત કરવાની હોય છે અને પછી ધીમે ધીમે તેને કમ વધારીને અનુક્રમે સોળ પ્રાણાયામ સુધી પહોંચવાનું હોય છે.
આ રીતે પ્રાણાયામની કિયા કર્યા પછી આરાધકે બે ભ્રમરની વચ્ચે હી કારનું ચિંતવન કરવાનું છે. તેમાં જે વણે હી કારનું ધ્યાન કરવું હોય, તે રંગને હીબકાર
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
હી કારકલ્પતરુ ચતવવેા જોઇએ અને ક્રમે ક્રમે તેનુ કદ માટું કરવુ જોઇએ. આ રીતે હી કાર જ્યારે અતિ મેઢા થાય, ત્યારે તેના વણુના આંદોલના ચારેબાજુ જોરથી પ્રસરે છે અને તેના પ્રભાવ ચરાચર સમસ્ત સૃષ્ટિ પર પડે છે. એ રીતે તેના વડે આકર્ષીણ, માહન, વશીકરણ આદિ કમાં સિદ્ધ થાય છે.
જેએ 'ડલિની શક્તિમાં માને છે, તેઓ મુખ્યત્વે ષચક્રનું વિધાન કરે છે. તે વિધાન અનુસાર બે ભ્રમરાની વચ્ચે આજ્ઞાચક્ર આવેલુ છે અને તેમાં સાધ્યનુ ધ્યાન ધરતાં સિદ્ધિ ઘણી ઝડપથી થાય છે, એમ એમનું માનવું છે. જૈન સાધકોના અભિપ્રાય તેનાથી ભિન્ન નથી, એટલે કે તેના જેવા જ છે અને તેથી જ અહિં એ ભ્રમરાની વચ્ચે ધ્યાન ધરવાનું જણાવ્યુ છે.
ચંદ્રસ્વર, સૂર્ય સ્વર તથા પૃથ્વી આદિ પાંચ તત્ત્વા અંગે વિશેષ જાણવું હોય, તેણે સ્વરાય સંબંધી જ્ઞાન મેળવવુ જોઈ એ. તે માટે જૈન—જૈનેતર સંપ્રદાયમાં કેટલુ ક સાહિત્ય રચાયેલું છે, તેનુ અવગાહન કરવું જોઈ એ તથા એ વિષયના જાણકારને મળીને તેનું રહસ્ય લણી લેવું જોઈએ.
સ્વરાયમાં સિદ્ધિ મેળવનાર ભૂત, વર્તમાન તથા ભવિષ્યની વાતા બહુ સારી રીતે જાણી શકે છે અને તેથી ઘણા લાભ થાય છે. અમને આવી સિદ્ધિ મેળવનાર એક સાધુના પરિચય થયેલા છે. તેણે અમારા પૂછેલા ખધા
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારકપ
- ૧૭ પ્રશ્નોના જવાબ બરાબર આપ્યા હતા. અને તેથી અમે અત્યંત પ્રભાવિત થયા હતા. અહીં એ પણ જણાવી દેવું જોઈએ કે જેમ આજે મંત્રવિશારદની સંખ્યા ઘણી અલ્પ છે, તેમ સ્વરોદયમાં સિદ્ધિ મેળવનારની સંખ્યા પણ ઘણી અલ્પ છે, તેથી કઈક જ વાર એવા પુરુષને ભેટ થાય છે.
ધ્યાનનો આ વિધિ બતાવ્યા પછી તેમાં સિદ્ધિ કેવી રીતે મેળવવી? એ કલ્પકાર અઢારમી ગાથામાં આ પ્રમાણે કહે છે: सालम्बाच्च्च निरालम्ब, निरालम्बात् पराश्रयम् । ध्यानं ध्यायन् विलोमाच्च, साधकः सिद्धिमान् भवेत्॥१८॥
સવિતુ–સાલંબન ધ્યાનમાંથી. નિત્રિવં– નિરાલંબન ધ્યાન પર આવવું. –અને નિરાવા – નિરાલંબન ધ્યાનથી. ઉપાશ્રયમ્પ રાશ્રય ધ્યાન પર આવવું. ર–અને. વિરોમ7–વિલેમકમથી. નં–ધ્યાનને. ધ્યાચન–ધ્યાતો એ. સાધ –સાધક, આરાધક. સિદ્ધિમાન મ7–સિદ્ધિવાળો થાય છે.
ભાવાર્થ : સાલંબન ધ્યાનમાંથી નિરાલંબન ધ્યાન પર આવવું અને નિરાલંબન ધ્યાનમાંથી પરાશ્રય ધ્યાન પર આવવું. પછી વિલે મકમથી ધ્યાન ધરવું, એટલે કે પરાશ્રય ધ્યાનમાંથી નિરાલંબન ધ્યાન પર આવવું અને નિરાલંબન ધ્યાન પરથી સાલંબન ધ્યાન પર આવવું. આ રીતે ધ્યાનને અભ્યાસ કરનાર સાધક સિદ્ધિ મેળવી શકે છે.
૧ર
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીં કારકલ્પતરુ
વિદ્યા-કલા આદિ અભ્યાસથી સિદ્ધ થાય છે, તેમ ધ્યાન પણ અભ્યાસથી સિદ્ધ થાય છે. આના અથ એમ સમજવાના કે ધ્યાન એકાએક સિદ્ધ થઈ શકતું નથી, પણ પ્રયત્ન કરતાં કરતાં કેટલાક સમયે સિદ્ધ થાય છે અને તે માટે અમુક ક્રમને અનુસરવા પડે છે.
૧૭૮
જે મનુષ્ય પ્રયત્ન—પ્રયાસ—પુરુષાર્થ કરવા તૈયાર નથી, તેને ધ્યાનસિદ્ધિ થતી નથી. વળી પ્રયત્ન–પ્રયાસપુરુષા આદર્યાં પછી ખત રાખવી પડે છે અને માર્ગમાં જે કંઈ વિઘ્ન આવે તેને એળગી જવા માટે ધીરતા તથા વીરતા કેળવવી પડે છે. તેમ જ આ બધા સમય દરમિયાન આત્મશ્રદ્ધાના દીપ જલતા રાખવા પડે છે. જો તેમાં ખામી આવી તેા પ્રયત્નપ્રયાસ-પુરુષાથ માં માટુ' ગામડુ' પડે છે અને સિદ્ધિ સિદ્ધિના ઠેકાણે રહી જાય છે. તાત્પર્ય કે જેને ધ્યાનસિદ્ધિ કરવી છે, તેણે આ બધા ગુણેા કેળવવા જોઇએ.
કાઈ પણ અભ્યાસ ક્રમ વિના થતા નથી. વિદ્યાભ્યાસ કરવા હોય તે પ્રથમ બાળપેાથીનું, પછી પહેલી કક્ષાનુ, પછી બીજી કક્ષાનુ એમ ક્રમવાર શિક્ષણ લેવુ પડે છે અને તે જ વિદ્યાભ્યાસમાં સિદ્ધિ સાંપડે છે. ધ્યાનના અભ્યાસનું પણ આમ જ સમજી લેવું.
તેના પ્રારભ સાલખનથી કરવા, એટલે કે પ્રથમ યંત્ર, પટ્ટ, મૂતિ આદિ સ્થૂલ વસ્તુનુ' આલંબન લેવુ' અને
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીકારકલ્પ
૧૭૯
તેના પર મનની વૃત્તિઓને સ્થિર કરવી. જ્યારે મનની વૃત્તિઓ યત્ર-તંત્ર ભ્રમણ કરતી બંધ થઈ જાય છે, ત્યારે જ તે એક વસ્તુ પર સ્થિર થાય છે, એ ભૂલવાનું નથી.
તમે એક મૂતિ સામે એકી ટશે જોઈ રહેવાને તથા મનની વૃત્તિઓને તેમાં જ સ્થિર રાખવાનો નિર્ણય કરે અને જુઓ કે તેમાં કેટલા સફળ થાઓ છો? હજી તે પૂરી એક મીનીટ પણ વ્યતીત થઈ નહિ હોય, ત્યાં બીજે વિચાર ટપકી પડશે અને તમારી વૃત્તિઓને ચલાયમાન કરી દેશે. તેથી જ અભ્યાસની આવશ્યક્તા સ્વીકારવામાં આવી છે. તમે મનને મક્કમ રાખે અને ફરી પણ મૂતિ સામે એકીટશે જોઈ રહે તથા ચિત્તવૃત્તિઓને સ્થિર રાખવાનો પ્રયત્ન કર્યા કરે તો કેટલીક સફળતા મળશે. આ અભ્યાસ શરૂ કર્યા પછી તેને નિયમિત ચાલુ રાખવે, પણ વચ્ચે ખાડે પાડવે નહિ. એમ કરવાથી કેટલાક દિવસે મનની વૃત્તિઓને સ્થિર કરી શકાશે અને સાલંબન ધ્યાનમાં પ્રગતિ થશે.
આ રીતે જ્યારે સાલંબન ધ્યાનમાં સારી એવી પ્રગતિ થાય, ત્યારે નિરાલંબન ધ્યાન શરૂ કરવું. એમાં તે માત્ર મને વૃત્તિથી જ કામ લેવાનું છે, એટલે મનની સ્થિતિ શાંત-સ્થિર હોવી જોઈએ. જે મન કોઈ પણ કારણે અશાંત હશે, વ્યગ્ર હશે, ડહોળાયેલું હશે, તો આ ધ્યાન જમવાનું નહિ.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
હીકારકલ્પત ann * જૈન મહર્ષિએ કહે છે કે જ્યાં સુધી આત્મા આધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાનમાં સબડી રહ્યો છે, ત્યાં સુધી મનમાં શાંતિ કે સ્થિરતા આવતી નથી. તાત્પર્ય કે મનને શાંત અને સ્થિર કરવું હોય તો આર્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન છોડવા જોઈએ તથા ધર્મધ્યાનનો અભ્યાસ કરે જોઈએ.
અહીં પ્રશ્ન થવો સહજ છે કે “આત્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન એ શી વસ્તુ છે એટલે તેને પરિચય કરાવો ઉચિત છે. જેમાં દુઃખ કે પીડાનું ચિંતન મુખ્ય હેય, તેને આર્તધ્યાન કહેવાય; અને જેમાં રુદ્રતા એટલે હિંસા અસત્ય, ચોરી વગેરેનું ચિંતન મુખ્ય હોય, તેને રૌદ્રધ્યાન કહેવાય.
આધ્યાનના ચાર પ્રકારો છે :
(૧) અનિષ્ટવસ્તુસંગ આર્તધ્યાન-કઈ પણ અનિષ્ટ વસ્તુને સંગ થઈ જતાં તેના વિયેગને માટે સતત ચિંતન કરવું તે. દાખલા તરીકે એક વ્યક્તિ તરફ અણગમો હોય, તે જ વ્યક્તિ સાથે રહેવાને પ્રસંગ આવે ત્યારે મનમાં એ જ વિચાર આવ્યા કરે કે આ બલા જ્યારે ટળે ? તે એ અનિષ્ટવસ્તુસંગ આd ધ્યાન છે. અથવા વૃદ્ધાવસ્થા ગમતી નથી, છતાં તે આવે છે, ત્યારે એ વિચાર આવ્યા કરે કે આમાંથી હું ક્યારે છૂટું? તો એ પણ અનિષ્ટવસ્તુસંગ આર્તધ્યાન છે.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીં કારકલ્પ
૧૮૧. (૨) ઈષ્ટવિયેગ આર્તધ્યાન-કઈ પણ ઈષ્ટ કે મનને અનુકૂલ વસ્તુ ચાલી જતાં તેની પુનઃપ્રાપ્તિ માટે સતત ચિંતન કરવું કે તેના વિયોગના વિચારથી સતત ગુરવું, તે ઈષ્ટવિયોગ આતધ્યાન છે. પત્ની, પુત્ર, પુત્રી કે કોઈ સ્નેહીજનનું મરણ થતાં મનમાં જે દુઃખમય વિચાર આવે છે, તે આ પ્રકારનું ઈટવિયેગ આર્તધ્યાન છે. અથવા તો ધન, સંપત્તિ, અધિકાર આદિ ચાલ્યા જતાં મનમાં જે વિષાદપૂર્ણ વિચાર આવ્યા કરે છે, તે આ પ્રકારનું ઈષ્ટવિયેગ આર્તધ્યાન છે.
(૩) પ્રતિ કલેવેદના આ ધ્યાન-શારીરિક પીડા, માનસિક પીડા કે કઈ રોગની ઉત્પત્તિ થતાં તેને દૂર કરવાનું સતત ચિંતન કરવું, તે પ્રતિકૂલ વેદના આધ્યાન છે. “હાય, વય, બાપરે, મરી ગયે” વગેરે ઉગારે આ ધ્યાનના પ્રતાપે નીકળે છે.
(૪) ભોગલાલસા આધ્યાન-ભોગની તીવ્ર લાલસાને વશ થઈ અપ્રાપ્ત ભેગોને પ્રાપ્ત કરવાનો દઢ સંકલ્પ કરે અને મનને તેમાં જ જોડાયેલું રાખવું, તે ભગલાલસા આર્તધ્યાન છે. દાખલા તરીકે એક સ્ત્રીને અતિ સુંદર જાણીને તેને મેળવવા માટે અનેક પ્રકારનાં સાહસ કરવા અને તેને લગતી યોજનાઓ ઘડવામાં મનને પરોવાયેલું રાખવું, તે આ પ્રકારનું ભેગલાલસા આdધ્યાન છે.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨ *
હોંકારકલ્પતરુ તાત્પર્ય કે જે મનુષ્ય દુઃખના વિચારમાં સબડી રહ્યો છે અને એક પ્રકારની ભયંકર અતૃતિનો અનુભવ કરી રહ્યો છે, તેનું મન શાંત કે સ્થિર થઈ શકતું નથી. એ તો કડાઈમાં તેલ ઉકળતું હોય, તેની માફક ઉકળી રહ્યું હોય છે, ત્યાં શાંતિ અને સ્થિરતાનો લેશ પણ કે?
રૌદ્રધ્યાનના પણ ચાર પ્રકારો છે?
(૧) હિંસાનુબંધી રૌદ્રધ્યાન–હિંસા સંબંધી સતત ચિંતન કરવું, તે હિંસાનુબંધી રૌદ્રધ્યાન. “આજે આને મારું, કાલે આનો નાશ કરું, પેલાની બે ભૂલાવી દઉં.” વગેરે વિચાર આ પ્રકારના રૌદ્રધ્યાનમાંથી જન્મે છે.
(૨) અમૃતાનુબંધી રૌદ્રધ્યાન–અમૃત એટલે અસત્ય કે જૂઠ, તે સંબંધી સતત ચિંતન કરવું, તે અનુતાનુબંધી રૌદ્રધ્યાન. સ્વાર્થ સાધવા માટે વિવિધ પ્રકારે જૂઠું બોલવાના જે વિચારો અને તેમાં રાચવાપણું એ અમૃતાનુંબંધી રૌદ્રધ્યાનનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ છે.
(૩) સ્તેયાનુબંધી રૌદ્રધ્યાન- તેય એટલે અદત્તાદાન કે ચોરી. તે સંબંધી સતત ચિંતન કરવું, તે
સ્તેયાનુંબંધી રૌદ્રધ્યાન. ચોર, લૂંટારા, ડાકુ, ઘરફાડું, ગજવાકાત, ઠગ વગેરેની વિચારધારા આ પ્રકારની હોય છે.
(૪) વિષયસંરક્ષણનુબંધી રૌદ્રધ્યાન–વિષયભેગની સામગ્રીનું રક્ષણ કરવા સતત ચિંતન કરવું, તે વિષયસંરક્ષણાનુબંધી રૌદ્રધ્યાન. આ મારું મકાન છે,
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીકારકલ્પ
૧૮૩ જોઉં છું કે એને કોણ હાથ અડાડે છે? આ મારે બગીચો છે, તેને કબજો લેનારનો હું નાશ કર્યો જ રહીશ. આ મારી સ્ત્રી છે, તેને ઉપાડી જનારનું હું અવશ્ય ખૂન કરીશ, વગેરે વિચાર આ પ્રકારના રૌદ્રધ્યાનમાંથી ઉદ્દભવે છે.
તાત્પર્ય કે જે મનુષ્ય હિંસા, જૂઠ, ચોરી તથા વિષયભોગની લાલસામાં લપટાઈ ગયું છે, તેનું મન , શાંત સ્થિર હોઈ શકતું નથી. એ અનેક જાતના રુદ્ર: એટલે ઉગ્ર કે ક્રૂર વિચારો કરતું જ હોય છે, ત્યાં શાંતિઃ અને સ્થિરતાને અનુભવ થાય શી રીતે?
આધ્યાન તથા રૌદ્રધ્યાન છૂટી જાય અને મનને શાંત તથા સ્થિર કરી શકાય, તે માટે સામાયિકની કિયા
જાયેલી છે, એટલે સુજ્ઞજનોએ તેની બને તેટલી આરાધના કરવી જોઈએ. એવી આરાધના કરવાથી નિરાલંબન ધ્યાન ધરવાની ક્ષમતા આવી જાય છે અને તેના દ્વારા કલ્યાણની પ્રાપ્તિ થાય છે. * તપશ્ચર્યા પણ આમાં ઘણું સહાયભૂત થઈ શકે છે; . કારણ કે તેનાથી શારીરિક અને માનસિક વિકારો શમી, જાય છે અને ચિત્ત, શાંત, સ્વસ્થ તથા પ્રસન્ન રહે છે. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે ચિત્તની શુદ્ધિ કરવા માટે ઉગ્ર તપશ્ચર્યાનું આલબન લીધું હતું, તે આપણે બરાબર યાદ રાખીએ અને આ બાબતમાં તેમનું જ અનુસરણ કરીએ. જેઓ ઉગ્ર તપશ્ચર્યા ન કરી શકે તે મધ્યમ કોટિની તપ
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારકલ્પતરું શ્ચર્યા કરે અથવા તો પિતાની શક્તિને અનુસરીને તપશ્ચર્યા કરે, પણ એ સાધનને અપનાવવાનું ચૂકે નહિ. - જ્યારે નિરાલંબન ધ્યાન સારી રીતે થવા લાગે અને તેમાં પ્રગતિ થાય, ત્યારે પરાશ્રય ધ્યાન ધરવું. પર વસ્તુને આશ્રય લઈને ધ્યાન ધરવું, તે પરાશ્રય ધ્યાન. અહી પર શબ્દથી પ્રશસ્ત એવી ભાવનાનું સૂચન છે. તાત્પર્ય કે સુંદર શાસ્ત્રવિહિત ભાવના અનુસાર ધ્યાન ધરવું, તે પરાશ્રય ધ્યાન છે. તેનું સ્વરૂષ આગામી સાત ગાથાઓથી સમજાશે.
સાલંબન ધ્યાનમાંથી નિરાલંબન ધ્યાન પર આવીએ અને નિરાલંબન ધ્યાનથી પરાશ્રય ધ્યાન પર આવીએ, એટલે એમ સમજી લેવાનું નથી કે હવે તે ધ્યાન સિદ્ધ થઈ ગયું, તે માટે અભ્યાસ ચાલુ જ રાખવાનો છે. પ્રથમ લેમકેમને અનુસર્યા, તો હવે વિલોમકમને અનુસરે; એટલે કે પરાશ્રય ધ્યાનમાંથી નિરાલંબન ધ્યાન પર આવવું અને નિરાલંબન ધ્યાન પરથી સાલંબન ધ્યાન પર આવવું. આનો અર્થ એ છે કે જ્યાં સુધી પૂરેપૂરી ધ્યાનસિદ્ધિ ન થાય , ત્યાં સુધી આલંબનને છેડવાનું નથી. એના સતત અભ્યાસથી નિરાલંબન ધ્યાન ધરવાની ક્ષમતા આવે છે અને પરાશ્રય ધ્યાન પણ સારી રીતે ધરી શકાય છે.
ધ્યાનસિદ્ધિનો આ વિહિત માર્ગ છે અને તેને આરાધકે એ અનન્ય નિષ્ઠાથી અનુસરવાને છે.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી”કારકલ્પ
૧૯૫
હવે કલ્પકાર પરાશ્રય ધ્યાન કેવી રીતે ધરવું ? તે વિસ્તારથી કહે છે :
क्षीरपूर्णा महीं पश्येत् सितकल्लोलमालिनीम् । अवृक्षपर्वतमेकामर्णवात्माद्वितीयकाम्
|||
बाधसंबाधरहितां, शान्तामानन्ददायिनीम् । चिन्तयेदेकमेवात्रामलं कुसुममुत्तमम् ॥२०॥
વૃક્ષપવંતમ્-વૃક્ષ અને પર્વત વિનાની, વાધસંવાપરતાંઆધા અને સબાધાથી રહિત, ઉપદ્રવ વિનાની. શાન્તાંશાંત. બાનન્દવાચિનીમ-આનદાયી, આનંદ આપનારી. ક્ષીરપૂર્છા-ક્ષીરથીપરિપૂર્ણ, દૂધથી ભરેલી. સિતોજમાહિનીપ્ શ્વેત કહ્લેાલના સમૂહથી શેાલતી. બળવાત્મ અદ્વિતીયાન્અદ્વિતીય અણુવ જેવી, મહાસાગર જેવી. મોં પૃથ્વીને. વચેત જુએ. અને લત્ર એમાં. મેવ-માત્ર એક એવુ. અમ–મલરહિત, નિલ. ઉત્તમ-ઉત્તમ પ્રકારનું. મુમપુષ્પ. ચિન્તયેટ્-ચિતવે.
-
-
ભાવા : પ્રથમ સાધક વૃક્ષ અને પર્યંત વિનાની, સ ખાધા અને સબાધાથી રહિત, શાંત, આનદદાયક, દૂધથી ભરેલી અને શ્વેત કલ્લેાલના તરંગાના સમૂહથી શેાભતી અદ્વિતીય મહાસાગર જેવી પૃથ્વીને જુએ અને તેમાં નિર્માલ તથા ઉત્તમ એવું માત્ર એક પુષ્પ ચિંતવે. ઉદાત્ત અને ભવ્ય કલ્પનાને આશ્રય લીધા વિના
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
હીકારકલ્પતરુ' મનની સ્થિતિ સુધરતી નથી, અર્થાત્ તેમાં દુખમય રૌદ્ર વિચારથી જે કાલુષ્ય ઉત્પન્ન થયેલું છે–મલિનતા આવી ગયેલી છે, તે દૂર થતી નથી, તેથી જ અહીં પરાશ્રય ધ્યાન ધરવાનું વિધાન છે. જેમ લેહને પારસને સ્પર્શ થતાં તે સુવર્ણ બની જાય છે, તેમ આરાધકને આ ધ્યાનને પટ લાગતાં તે ભાવનાવાદી ઉચ્ચ કોટિને પુરુષ બની જાય છે.
હવે પરાશ્રય ધ્યાન કેવી રીતે ધરવું? તે કલ્પકાર જણાવે છે. તે માટે આરાધકે પોતાની પ્રતિભાશક્તિનેકપનાને પૂરો ઉપયોગ કરીને નીચે પ્રમાણે ભાવના કરવીઃ
જાણે કે વલયાકાર પૃથ્વી મારી સામે પથરાઈ રહેલી છે. તેમાં વૃક્ષો કે પર્વતે નથી, તે સીધી સપાટ છે, પણ દૂધથી ભરેલી છે, એટલે અદ્વિતીય ક્ષીરસાગરનું રૂપ ધારણ કરે છે. આ ક્ષીરસાગરમાં વેત તરંગો ઉછળી રહ્યા છે, તેથી તે અતિ શોભાયમાન લાગે છે. તેમાં કોઈ જાતની બાધા-સંબાધા નથી, એટલે કે કોઈ જાતનો ઉપદ્રવ નથી. તે બિલકુલ શાંત છે અને તેનું દર્શન અતિશય આનંદને ઉત્પન્ન કરે એવું છે. આ ક્ષીરસાગરની મધ્યમાં એક ઉત્તમ કેટિનું નિર્મલ પુષ્પ અર્થાત્ કમલ ખીલેલું છે.
. તે પછી કેવી ભાવના કરવી? તે કલ્પકાર એકવીશમી ગાથામાં આ પ્રમાણે કહે છેઃ
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારપ
पत्राष्टस्तु ही कारं स्फाटिककर्णिकोपरि । स्मरेदात्मानमत्रैवोपविष्टं धवलत्विषत् ॥ २१ ॥
૧૮૭
તે કમળ-તુ–તા. ત્રાટÈ:-આઠ પાંખડીએથી (યુક્ત છે.) અને નિોરિ—તેની કણિકાની ઉપર. સ્નાદિજાણે સ્ફટીકના બન્યા હેાય એવા. દી ાર-હોકાર વિરાજે છે. ત્રેવ–અહી' જ, આ હોંકારની મધ્યમાં જ. ધવવિત્ ધવલ પ્રકાશને ફેંકતા એવા. આત્માનં-પેાતાના આત્માને. સવિતું-બેઠેલા. મરે-મરવા, ચિંતવવા.
ક્ષીરસાગરની મધ્યમાં જે કમલ ચિતળ્યું, તેને આઠ પાંખડીએ ચિંતવવી અને તેની કણિકામાં એટલે મધ્ય ભાગમાં સ્ફટિકના જેવા સ્વચ્છ તથા શ્વેત એવા હી કાર ચિંતવવે. અને એ હી કારમાં ધવલ પ્રકાશને ફે'કી રહેલા એવા પાતે બેઠેલા છે, એમ ચિતવવું. એટલે કે હોંકારના સાલ બન–નિરાલ અન ધ્યાનના ચેાગે પેાતાની પાપરૂપી સર્વ કાલિમા નષ્ટ પામી છે અને પેાતે હવે શુભ-શુદ્ધપવિત્ર ભાવનારૂપી ધવલ પ્રકાશથી વિરાજી રહ્યો છે અને હી કારની સાથે ઓતપ્રોત થઈ રહ્યો છે, એવી ભાવના કરવી.
અહી અમને એટલું સ્પષ્ટ કરવા દે કે આવી ઉદાત્ત અને ભવ્ય ભાવનાઓ કરતાં કરતાં જ આત્માનું સર્વ કાલુષ્ય દૂર થાય છે અને તેનામાં રહેલા દિવ્ય પ્રકાશ ઝળહળી ઉઠી છે.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૧૮૮
હીકારકલ્પતરુ
આજના માનસશાસ્ત્રીઓએ એ વાત કબૂલ રાખી છે કે Thoughts are things-વિચારે એક પ્રકારની વસ્તુ છે અને તેની અસર ચરાચર વસ્તુઓ પર થાય છે. ત્યારે ભાવના તે વિચારેનું Concentrated formઘનસ્વરૂપ છે, તેની અસર કેટલી બધી થાય ?
જેમ રસાયણના સેવનથી બળ-બુદ્ધિ-કાંતિ વધે છે, તેમ ભાવનાઓના સેવનથી આત્માનું સામર્થ્ય, આત્માનું જ્ઞાન તથા આત્માનું નૂર વધે છે અને તેનું સમસ્ત સ્વરૂપ જ બદલાઈ જાય છે. ગઈ કાલે જે આત્મા એમ માનતો હતો કે હું દુઃખી છું, દીન છું, મારું શું થશે?” વગેરે વગેરે, તેજ આત્મા ઉત્તમ–આદર્શ ભાવનાઓનું સેવન કર્યા પછી એમ માનવા લાગી જાય છે કે “હું શક્તિ-સામર્થ્યથી ભરપૂર છું, જ્ઞાનવંત છું, પ્રકાશવાન છું અને આ જગતમાં ધારું તે કરી શકું એમ છું.” આ શું એ છે ચમત્કાર છે?
વિચારોમાં પરિવર્તન થયું, એટલે પ્રવૃત્તિમાં પરિવર્તન થાય છે અને પ્રવૃત્તિમાં પરિવર્તન થયું, એટલે પરિણામમાં પણ પરિવર્તન થાય છે. આ જગતમાં જે જે મહાપુરુષો થયા, તે બધાએ પ્રથમ પિતાના વિચારોમાં જ પરિવર્તન કર્યું હતું અને તેને આત્માની અભિમુખ બનાવ્યા હતા, તેથી જ તેઓ માનવતાના ઉચ્ચ શિખરે પહોંચી શક્યા અને ઇતિહાસનાં પૃષ્ઠને અજવાળી ગયા.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિી કારકલ્પ
૧૮૯ ટૂંકમાં આપણે આગળ વધવું હોય, પ્રગતિ કરવી હાય, વિકાસ સાધવો હોય તો ઉત્તમ વિચારો અને ઉત્તમ ભાવનાઓનું સેવન કરવું જોઈએ.
અહીં એ પણ જણાવી દઈએ કે જ્યાં સુધી મંત્રનું અભેદ ચિંતન ન થાય, ત્યાં સુધી મંત્રાર્થ પ્રાપ્ત થતો નથી અને પરિણામે મંત્રશ્ચિતન્ય પ્રકટતું નથી. આ પરાય ધ્યાન મંત્ર અને આરાધકની એક્તા કરનારું છે, એટલે કે અભેદ ચિંતનના માર્ગે લઈ જનારું છે, તેથી જ અહીં તેનું વિધાન કરવામાં આવ્યું છે.
હજી આ ધ્યાનને આગળ ધપાવવાનું છે, તે આ રીતઃ
चतुर्मुखं चतुर्भेदगतिविच्छेदकारकम् । सर्वकर्मविनिर्मुक्तं सर्वसत्त्वाभयावहम् ॥२२॥ निरञ्जन निरावाधं सर्वव्यापारवर्जितम् । पद्मासनसमासीनं श्वेतवस्त्रविराजितम् ॥२३॥
આરાધક પિતાના આત્માને ચતુર્મુહં–ચાર મુખવાળા. જતુર્મતિવિ છે મુ-ચાર પ્રકારની ગતિને વિચ્છેદ કરનાર સર્વવિનિમુક્તિ-સર્વ કર્મોથી મૂકાયેલે. સર્વસત્ત્વ–મવિમુ-સર્વ પ્રાણુઓને અભય આપનારે. નિરજ્ઞનં– નિરંજન, ન દેખાય તે. નિરાધં-નિરાબાધ, કઈ પણ જાતની બાધા વિનાને. સર્વવ્યાપરિનિર્વ—સર્વ પ્રવૃત્તિ
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
હીકારક૯પત ઓથી રહિત. પાન મનિં–પદ્માસન વાળીને બેઠેલો. વેતવસ્ત્રવિનિતં–વેત વસ્ત્રોથી શોભી રહેલે જુએ.
ભાવાર્થ : વળી આરાધક પિતાના આત્માને ચાર મુખવાળે, ચારગતિને વિછેદ કરનાર, સર્વે કર્મોથી મુક્ત, સર્વ પ્રાણીઓને અભય આપનાર, નિરંજન, નિરાબાધ સર્વ પ્રવૃત્તિઓથી રહિત તથા પદ્માસન વાળીને બેઠેલો અને વેત વસ્ત્રથી વિરાજિત હોય એ જુએ.
“અg a vમH-આત્મા તેજ પરમાત્મા” એ જેન મહષિઓએ ઉચ્ચારેલું એક મહાવાય છે. તેને અર્થ એ કે આપણે આત્મા સામાન્ય ભલે દેખાતો હોય, પણ જે તે શ્રદ્ધાસંપન્ન બને, સમ્યગૂ જ્ઞાનથી વિભૂષિત થાય અને જ્ઞાનીઓએ બતાવેલી આરાધનાઓનું અવલંબન લે તે અરિહંત તથા સિદ્ધરૂપ પરમાત્મા બની શકે છે.
અરિહંત અને સિદ્ધ એ આપણે ઊંચામાં ઊંચો આધ્યાત્મિક આદર્શ છે, તેથી જ આપણે સહુ પ્રથમ નમો અરિહંતા” તથા “નમો સિદ્ધા” ના ઉચ્ચારપૂર્વક તેમને નમસ્કાર-વંદન-પ્રણામ કરીએ છીએ.
હવે હી કારનું પરાશ્રય ધ્યાન ધરી રહેલા આરાધકે પિતાના આત્માને સાક્ષાત્ અરિહંત તથા સિદ્ધરૂપે જોવાને છે, તે આ રીતે
સમવસરણમાં બેઠેલા અરિહંત ભગવંત જેમ ચતુમુખ હોય છે, તેમ હું પણ ચતુમુખ છું, એટલે કે ચારે
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારક૫
૧૯૧
દિશામાં એક એક મુખ ધરાવનારો છું. વળી તેઓ નરક, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવ એ ચાર પ્રકારની ગતિને વિચ્છેદ કરનારા હોય છે, તેમ હું પણ ચાર ગતિને વિચ્છેદ કરનારે છું. વિશેષમાં તેઓ જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મોથી મુક્ત હોય છે, તેમ હું પણ જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મોથી મુક્ત છું અને તેઓ જેમ સર્વ જીવોને અભયદાન આપનારા હોય છે, તેમ હું પણ સર્વ જીવોને અભયદાન આપનારો છું.
અરિહંત તે ગુણના અક્ષય મહાનિધિ જેવા છે, એટલે તેમનું સ્વરૂપ અનેકાનેક રીતે ચિંતવી શકાય એવું છે. તે માટે શકસ્તવ એટલે નમેલ્થણું સૂત્રને પાઠ પુનઃ પુનઃ વિચારવા જેવો છે. તેમાં કેવું અર્થગૌરવ રહેલું છે, તેને ખ્યાલ સૂરિપુરંદર શ્રીમાન હરિભદ્રસૂરિજીએ તેના પર લલિતવિસ્તરાચૈત્યવંદનાવૃત્તિ રચીને આપેલે છે. તેને સાર ગૂર્જરભાષામાં પણ ઉતરે છે, તે આરાધકોએ અવશ્ય અવલેકી લેવો. અથવા તો તે માટે શ્રી પ્રતિકમણસૂત્રપ્રબોધટીકાના પ્રથમ ભાગનું નિરીક્ષણ કરવું.
આરાધકે પ્રસ્તુત ધ્યાનમાં આગળ વધીને એવા ભાવના કરવાની છે કે જેમ સિદ્ધ ભગવંત નિરંજન, નિરાબાધ, સર્વ પ્રવૃત્તિઓથી રહિત તથા પદ્માસનસ્થ હોય છે, તેમ હું પણ નિરંજન છું, નિરાબાધ છું, સર્વ પ્રવૃત્તિઓથી રહિત છું અને પદ્માસન વાળીને બેઠેલે છું.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારકલ્પતરુ
વિશેષમાં તેણે પાતાના આરાધકપણાના ખ્યાલ રાખીને એમ પણ ચિંતવવું કે હું શ્વેતવસ્ત્રાથી વિભૂષિત છું.
૧૯૨
હવે હી કારને અનુલક્ષીને ત્રીજી ભાવના કયા પ્રકારે કરવી ? તે દર્શાવવા કલ્પકાર ચેાવીશમી ગાથા આ પ્રમાણે કહે છે:
ही कारेण शिरःस्थेन स्फाटिकेनोपशोभितम् । ક્ષરવૃમિત્તેસિ માયાવીનાક્ષRI નૈઃ ।।૨૪।।
તે પછી શિરઃસ્થેન શિરમાં રહેલા. રાવેિન થી જારનસ્ફટિક જેવા હી કાર વડે. કોમિતમ-શેાભી રહેલ એવી પેાતાની કાયાને જુએ. તથા માચાવીના નૈઃ-માયા બીજાક્ષર–હી કારના અંગમાંથી ઉત્પન્ન થતા. ક્ષવૃમિ: અમૃતૈઃ-તથા ઝરી રહેલા એવા અમૃત વડે. ચિત્તું—સિ'ચાતા એવા પેાતાને જુએ.
.
ભાવાર્થ : તે પછી પેાતાના મસ્તકમાં ડ્રી કાર સ્થપાયેલે છે અને તેના વડે પેાતે શેશભી રહેલે છે, એવું ચિંતવે તથા હી કાર અક્ષરના જુદા જુદા અંગામાંથી ઝરી રહેલા અમૃત વડે પેાતે સિંચાઈ રહ્યો છે, એવું ચિતવે.
પૃથ્વીના પટ પર ક્ષીરસાગર લહેરી રહ્યો છે, વચ્ચે
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારકલ્પ
૧૯૩
'
અષ્ટદલકમલ છે, તેની કણિકામાં હોકાર વિરાજે છે અને તેની મધ્યમાં પેાતે બેઠેલા છે. ત્યાં તે પેાતાને અરિહ ત અને સિદ્ધ જેવે જોયા પછી એવું ચિંતન કરે કે મારા મસ્તકમાં એટલે કે બ્રહ્મરંધમાં હાઁકાર વિરાજે છે અને તેનાથી હું શેાલી રહેલ છું. વળી એ હોંકારનાં પ્રત્યેક અંગમાંથી અમૃત ઝરી રહ્યું છે અને તેના મારા શરીર પર અભિષેક થઈ રહ્યો છે, એટલે કે મારાં સવ અંગે। અમૃતમય બની રહ્યાં છે; હું અમૃતમય અની રહ્યો છું.'
અહા : કેવી ભવ્ય ઉદાત્ત કલ્પના છે ! આમ તે આ શરીર માટીનુ` છે—પંચભૂતનુ' પૂતળુ' છે અને તેની અંદર વિષય તથા કષાયનું ઝેર પૂરેપૂરું વ્યાપી ગયેલ છે, અને તે જ કારણે આપણા વર્તન તથા વ્યવહારમાં કડવાશઝેર નજરે પડે છે. પરંતુ આપણા એ ઝેરના સથા નાશ થઈ જાય અને આપણે અમૃતમય બની જઈ એ તે આપણું વન તથા આપણા વ્યવહાર કેવા હાય ! પછી તે મુખમાંથી એવા ઉઠ્યારે નીકળ્યા
કરે કે
खामि सव्व जीवे, सव्वे जीवा खमंतु मे । मित्ती मे सव्वभूएसु, वेरं मज्ज्ञ न केणइ ||
‘હું સં. જીવાને ખમાવું છું. મારા અપરાધની ક્ષમા આપે. મારે સ છે. કાઈથી વૈર–વિરોધ નથી.’
૧૩
સં જીવા મને જીવાથી મૈત્રી
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારકલ્પતરુ
જ્યાં આ પ્રકારની વિશ્વમૈત્રી આવી, ત્યાં શમરસની રંગત જામવાની અને ભવભ્રમણ પર ભયંકર કાપ મૂકાવાના, એટલે કે આરાધક અલ્પસ'સારી બની જવાને.
૧૯૪
કલ્પકાર હવે પછીની ગાથામાં આ વસ્તુ સ્પષ્ટ કરે છે :
इति ध्यानमयो ध्यातः सम्यक् संसारभेदकः । भवैभतुर्भिर्वा मोक्षमार्गे च गच्छति ॥ २५ ॥
કૃતિ-આ પ્રમાણે. ધ્યાનમયો ધ્યાતઃ-ધ્યાનમય બનીને ધ્યાન કરનારા. સસારી રીતે. સંસારમેઃસસારના ભેદ કરનારા-નાશ કરનારા થાય છે. ૬-અને. ત્રિમિ:ચતુર્મિઃ મયૈઃ વા–ત્રણ કે ચાર ભવા વડે. મોક્ષમાશ નૃત્તિ-માક્ષમાં જાય છે.
ભાવાથઃ આ પ્રમાણે ધ્યાનમય બનીને ધ્યાન કરનારા આરાધક સંસારને સારી રીતે નાશ કરનારા થાય છે, એટલે કે ત્રણ અથવા ચાર ભવમાં અવશ્ય માક્ષે જાય છે.
જેમાં જીવાનુ એક ભવમાંથી બીજા ભવમાં સંસર થાય છે, તે સંસાર કહેવાય છે. તેમાં નરક, તિય ચ મનુષ્ય અને દેવ એ ચાર પ્રકારની ગતિ છે, એટલે કે સંસારમાં પરિભ્રમણ કરી રહેલા જીવ આ ચાર પ્રકારની ગતિમાંથી કાઈ પણ એક ગતિમાં જાય છે. વળી તે ચેારાશી
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકારકલ્પ
૧૯૫ લાખ જીવયોનિમાંથી કોઈ એક યોનિમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને ત્યાં આયુષ્યના બંધ અનુસાર જીવન ભેળવીને બીજે ભવ કરે છે. તેમાં પણ ચાર ગતિ પૈકી એક એનિનો આશ્રય લે છે અને તેમાં ઉત્પન્ન થઈને પિતાનું જીવન પૂરું કરે છે. આમ તે એક પછી બીજે ભવ અને બીજા ભવ પછી ત્રીજે ભવ ધારણ કરે છે અને એ રીતે ભવની પરંપરા લંબાયે જ જાય છે.
જે આ રીતે સંસારમાં પરિભ્રમણ કરી રહેલા જીવને સમ્યક્ત્વની સ્પર્શના થાય તો તેને સંસાર મર્યાદિત બને છે, એટલે કે તે મોડામાં મોડે અર્ધપગલપરાવર્તન કાલમાં સંસારમાંથી છૂટી જાય છે અને મોક્ષગામી બને છે. પરંતુ જેને સમ્યક્ત્વની સ્પશન થતી નથી, તેઓ તો અનંતકાલ સુધી આ જ પ્રમાણે સંસારમાં રખડયા કરે છે, એટલે તેમના ભવભ્રમણને અંત આવતો નથી. જેમને કોઈ પણ કાળે સમ્યક્ત્વની સ્પશન થાય છે, તે ભવ્ય કહેવાય છે અને કોઈ પણ કાળે સભ્યત્વની સ્પર્શના થતી નથી, તે અભવ્ય કહેવાય છે.
જે આત્મા સમ્યક્ત્વ પામ્યા પછી જિનવચનમાં અનુરક્ત થઈને તેમણે બતાવેલી કોઈ પણ આરાધના અનન્ય ભાવે કરે છે, તેને સંસાર ઘણો જ મર્યાદિત થઈ જાય છે, એટલે કે તે થોડા જ ભ કરીને મોક્ષમાં જાય છે.
* કાલનું આ માપ સમજવા માટે જુઓ–નવતત્ત્વદીપિકા-- પૃ–૧૪૫થી ૧૫1.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારકલ્પતરુ
હી કારની જે આરાધના અહીં ખતાવેલી છે, તેનુ ં અનન્ય ભાવે આરાધન કરતાં સમ્યક્ત્વની સ્પર્શના થાય છે અને માત્ર ત્રણ કે ચાર લવેમાંજ મેક્ષે જવાય છે.
૧૯૬
અહી' એ પણ જણાવી દેવું જોઈ એ કે આપણે સસારની ગડમથલમાંથી ઊંચા આવતા નથી અને જ્ઞાની ભગવતાએ જે ઉત્તમ આરાધનાએ બતાવી છે, તે તરફ દૃષ્ટિ દોડાવતા નથી. પછી આપણું ભવભ્રમણુ મર્યાદિત થાય શી રીતે ? અને સંસારના અત આવે શી રીતે ? ખરેખર ! આ સ્થિતિ શૈાચનીય છે અને તે આપણે સુધારી લેવી જ જોઈ એ.
હી કારના સાલન, નિરાલંબન અને પરાશ્રય ધ્યાનના વિધિ દર્શાવ્યા પછી કલ્પકાર હી કારને મહિમા આ પ્રમાણે વર્ણવે છે :
चतुर्विंशतितीर्थेशैर्जेनशक्तया विभूषितः । परमेष्ठिमयचैव, सिद्धचक्रमयो ह्ययम् ||२५||
त्रयीमय गुणमयः, सर्वतीर्थमयो ह्ययम् । વયમ્ पञ्चभूतात्मको ह्येष, लोकपालैरधिष्ठितः ||२७|| चन्द्रसूर्यादिग्रहयुग्रदशदिक्पालपालितः । દ્દેપુ યતે યક્ષ્ય, તત્ત્વ ધુઃ સસિદ્ધઃ ॥૨૮॥
લચન્—આ હી કાર, ચ્ય હી કારને રવિ તિતીયોઃ ચાવીશ તીથૅ શેાએ, ચાવીશ તીથ કરીએ. જૈનરાયા
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
în
હીકારકલ્પ
૧૭ જૈન શક્તિ વડે. વિભૂષિતઃ-શોભાયમાન કરેલ છે. ર–અને તે. પરમેષ્ટિમયઃ pવ-તે પરમેષ્ઠિમય પણ છે. તેમજ સિદ્ધ મચઃ ફ્રિસિદ્ધચક્રમય પણ છે.
વળી વચમ્ -આ હોંકાર ખરેખર. ત્રચીમચ – તત્ત્વત્રયીમય છે. ગુખમચ–ગુણમય છે. સર્વતીર્થમય-સર્વતીર્થ મય છે. પશ્ચમૂનામ: fહુ-પંચભૂતાત્મક છે. તથા gg-એ. રોજ અધિષ્ઠિત –લેક પાસેથી અધિષ્ઠિત છે.
તેમજ વનસૂર્યારિત્ર-ચન્દ્ર, સૂર્ય આદિ ગ્રહથી યુક્ત છે. તથા સુરક્ષિાઢવાર્જિતઃ-દશ દિપાલેથી સુરક્ષિત છે. –જેના. પુ-ઘરને વિષે. –પાદપૂતિ અર્થે મૂકાયેલ છે. પૂરા-પૂજાય છે. તસ્ય તેને સર્વસિદ્ધાઃ સુસર્વ સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે.
ભાવાર્થ ? જેને ચોવીશ તીર્થકરીએ જેન શક્તિથી શેભાયમાન કરે છે, જે પંચપરમેષ્ઠિમય છે, સિદ્ધચકમય છે, તત્ત્વત્રયીમય છે, ગુણમય છે, સર્વતીર્થમય છે, પંચભૂતાત્મક છે, વળી જે કપાલોથી અધિષ્ઠિત છે, ચંદ્ર-સૂર્ય આદિ ગ્રહોથી યુક્ત છે અને દશ દિપાલેથી સુરક્ષિત છે, એ હોંકાર જેના ઘરમાં સદા પૂજાય છે, તેને સર્વ સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે.
હોંકાર એ મહામંત્રાક્ષર હેઈ અનેક પ્રકારની દૈવી શક્તિઓથી ભરપૂર છે, તેથી જ તેને “શકિત” સંજ્ઞા આપવામાં આવી છે. હોંકારના આ શક્તિમય સ્વરૂપને
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
હીં કારક૫તરુ જેટલે મહિમા ગાઈએ, તેટલે ઓછો જ છે, છતાં આરાધકોને તેને ખ્યાલ આવે, તે માટે કપકાર અહીં તેની મહિમાસૂચક કેટલીક વસ્તુઓ રજૂ કરે છે, તે આપણે ક્રમશઃ જોઈ લઈએ.
જૈન ધર્મના મંતવ્ય અનુસાર કાલ અનાદિ છે. આ અનાદિ કાલનો પ્રવાહ કાલચકો વડે નિર્માણ થાય છે, એટલે કે એક કાલચક પૂરું થાય છે અને બીજું કાલચક શરૂ થાય છે. આમ એક પછી એક કાલચકો આવતાં જ જાય છે અને તે અનંત ભૂતકાળમાં ભળતાં જાય છે.
એક કાલચક ઘણા લાંબા સમયનું બને છે. તેમાં ઉત્સર્પિણી કાલ અને અવસર્પિણી કાલ એવા બે ભાગે હોય છે. ઉત્સર્પિણી કાલમાં વસ્તુના રસ-કસનું ઉત્સર્પણ થાય છે, એટલે કે તે ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ કે વિકાસ પામતા રહે છે અને અવસર્પિણી કાલમાં વસ્તુના રસ-કસ આદિનું અવસર્ષણ થાય છે, એટલે કે તે ઉત્તરોત્તર ઘટતા જાય છે. આ બંને કાલના છ-છ પેટા વિભાગે છે, તેને છે આરા કહેવામાં આવે છે.
હાલ અવસર્પિણી કાલને પાંચમે આરો ચાલી રહ્યો છે, પણ જ્યારે ત્રીજે આરો થડે બાકી રહ્યો હતો, ત્યારે આ ભરતક્ષેત્રમાં શ્રી ઋષભદેવ નામે પ્રથમ તીર્થકર થયા. તેમણે લોકોને સર્વ પ્રકારનો વ્યવહાર શીખો તથા ધર્મની શિક્ષા આપી. તે પછી ચોથા આરાના છેડા
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારકલ્પ
૧૯૯
સુધીમાં બીજા ૨૩ તીથંકરા થયા. એમ બધા મળીને જે ચાવીશ તીથ કરા થયા, તેમને અહી` ચાવીશ તીર્થેશ તરીકે નિર્દેશવામાં આવ્યા છે.
જે તીના ઈશ-સ્વામી છે, તે તીથૅશ. અને જે તીને કરે-સ્થાપે, તે તી ઘૃત, તીર્થંકર કે તીર્થંકર. અહીં તી' શબ્દથી સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકારૂપી ચતુર્વિધ સંઘ સમજવાના છે, કારણ કે તેના આલખન વડે આ ભયાનક ભવસાગર તરી શકાય છે. જિન, જિનેશ, જિનેશ્વર, અત્, અરિહંત, અરહંત, અરુહંત, દેવાધિદેવ, પરમાત્મા, ધર્મ નાયક, ધ દેશક, ધ ચક્રવતી વગેરે તીર્થંકરના પર્યાયશબ્દો છે. વિદ્વાનાએ તેમની સ્તુતિ ૧૦૦૮ નામેા વડે પણ કરેલી છે.X
દરેક તીર્થંકર, અર્હત્ કે જિન ભગવંતની શકિત અગાધ હાય છે. મળદેવ, વાસુદેવ, ચક્રવતી` કે ઇન્દ્રની શિકત તેની આગળ કેાઇ વિસાતમાં નથી. ‘ ચરણ અ'ગૂઠેરે મેરુ કપાવિયા,' એ પ ંકિત તેા પાઠકેાએ સાંભળી જ હશે. તેના અર્થ એ છે કે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે તદ્દન બાલ્યાવસ્થામાં પેાતાના જમણા પગના અંગૂઠા મેરુપર્યંત પર દબાવ્યેા કે તે પર્વતરાજ કપી ઉઠયા, ત્યારે તેમની કિત કેટલી ? તાત્પર્ય કે દરેક તીથંકર, અર્હતુ કે ાજનભગવતમાં આવી અદ્ભુત-અનંત શકિત રહેલી હાય છે.
આ સ્તુતિ નમસ્કાર સ્વાધ્યાયના ખીજા ભાગમાં છપાયેલી છે.
X
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
હી કારકલ્પતરુ
તેનું ખીજ હી કારમાં રહેલુ' છે, એ તેને કેવા અપૂર્વ મહિમા !
અહી' સ'પ્રદાય એવા છે કે હી કારમાં પચવણુ ની ભાવના કરવી અને તેમાં ચાવીશ તીકરાની તેમના દેહવણે સ્થાપના કરવી. પછી તેમનું ધ્યાન ધરવું, એટલે ચેાગ્ય સમયે એ શક્તિ પ્રગટ થાય છે.
હી કારમાં પચવણ ની ભાવના આ પ્રમાણે કરવી: તેના પર જે ચંદ્રકલા છે, તેને રકત વણુની ચિંતવવી; તેના પર જે બિંદુ છે, તેને શ્યામ વનું ચિંતવવુ અને તેના પર જે નાદ છે, તેને શ્વેત વર્ણના ચિંતવવા. તેમાં મૈં રૂપ જે અક્ષર છે, તેને સુવણુ વ ને ચિંતવા અને જે ૢ કાર છે, તેને નીલવર્ણ ના ચિંતવવો,
ચાવીશ તીર્થંકરના દેવણ શાસ્ત્રોમાં નીચે પ્રમાણે વણ વાયેલા છે :
૧ શ્રી ઋષભદેવ
૨ શ્રી અજિતનાથ
૩ શ્રી સંભવનાથ
૪ શ્રી અભિનદન સ્વામી
૫ શ્રી સુમતિનાથ
૬ શ્રી પદ્મપ્રભ સ્વામી
૭ શ્રી સુપાર્શ્વનાથ ૮ શ્રી ચંદ્રપ્રભ સ્વામી
સુવર્ણ વણુ
""
""
""
""
રકતવ
સુવર્ણ વણ
つ
શ્વેતવણ
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧
હી કારકલ્પ ૯ શ્રી સુવિધિનાથ
શ્વેતવર્ણ ૧૦ શ્રી શીતલનાથ
સુવર્ણવર્ણ ૧૧ શ્રી શ્રેયાંસનાથ ૧૨ શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામી
રકતવણું ૧૩ શ્રી વિમલનાથ
સુવર્ણવર્ણ ૧૪ શ્રી અનંતનાથ ૧૫ શ્રી ધર્મનાથ ૧૬ શ્રી શાંતિનાથ ૧૭ શ્રી કુંથુનાથ ૧૮ શ્રી અરનાથ ૧૯ શ્રી મલ્લિનાથ
નીલવર્ણ ૨૦ શ્રી મુનિસુવ્રત
શ્યામવર્ણ ૨૧ શ્રી નમિનાથ
સુવર્ણવર્ણ ૨૨ શ્રી નેમિનાથ
શ્યામવર્ણ ૨૩ શ્રી પાર્શ્વનાથ
નીલવર્ણ ૨૪ શ્રી મહાવીર સ્વામી સુવર્ણવર્ણ
એટલે હોંકારના વેતવણય નાદમાં શ્રી ચન્દ્રપ્રભ સ્વામી અને શ્રી સુવિધિનાથની સ્થાપના કરવી, શ્યામવર્ગીય બિંદુમાં શ્રી મુનિસુવ્રત સ્વામી તથા શ્રી નેમિનાથની (અરિષ્ટનેમિ) સ્થાપના કરવી, રક્તવણય કલામાં શ્રી પદ્મપ્રભ સ્વામી અને શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામીની સ્થાપના કરવી, નલવણુંય છું કારમાં શ્રી મલ્લિનાથ અને શ્રી પાર્શ્વનાથની સ્થાપના કરવી અને સુવર્ણવણુંય દૂકારમાં
-નાના
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
હી કારક૫ત
બાકીના સેળ જિન એટલે શ્રી ઋષભદેવ, શ્રી અજિતનાથ, શ્રી સંભવનાથ, શ્રી અભિનંદન સ્વામી, શ્રી સુમતિનાથ, શ્રી સુપાર્શ્વનાથ, શ્રી શીતલનાથ, શ્રી શ્રેયાંસનાથ, શ્રી વિમલનાથ, શ્રી અનંતનાથ, શ્રી ધર્મનાથ, શ્રી શાંતિનાથ, શ્રી કુંથુનાથ, શ્રી અરનાથ, શ્રી નેમિનાથ, તથા શ્રી મહાવીર સ્વામીની સ્થાપના કરવી.
આ વસ્તુ શ્રી હષિમંડલ સ્તોત્રમાં નીચે પ્રમાણે वायेसी छ:
अस्मिन् बीजे स्थिताः सर्वे, ऋषभाद्या जिनोत्तमाः। वर्णैर्निनिजैर्युक्ताः, ध्यातव्यास्तत्र सङ्गता ॥२९॥
नादश्वन्द्रसमाकारो, बिन्दुर्नीलसमप्रभः । कलारुणसमा सान्तः, स्वर्णाभः सर्वतोमुखः ॥२२॥ शिरः सलीन ईकारो, विनीलो वर्णतः स्मृतः । वर्णानुसारसंलीनं, तीर्थकृन्मण्डलं स्तुमः ॥२३॥
चन्द्रप्रभ-पुष्पदन्ती, 'नाद'स्थितिसमाश्रितौ । 'बिन्दु' मध्यगतौ नेमि-सुव्रतौ जिनसत्तमौ ॥२४॥
प्रमप्रभ-वासुपूज्यौ, 'कला'पदमधिष्ठितौ। 'शिर' 'ई' स्थितिसंलीनौ, पार्श्वमल्ली जिनोत्तमौ ॥२५॥
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકારક૯૫
२०३ शेषास्तीर्थकृतः सर्वे 'ह-र' स्थाने नियोजिताः। मायाबीजाक्षरं प्राप्ताश्वतुर्विंशतिरर्हताम् ॥२६॥ ऋषभं चाजितं वन्दे, सम्भवं चाभिनन्दनम् । श्रीसुमतिं सुपार्श्व च, वन्दे श्रीशीतलं जिनम् ॥२७॥ श्रेयांसं विमलं वन्देऽनन्तं श्री धर्मनाथकम् । शान्तिं कुन्थुमरार्हन्तं, नमिं वीरं नमाम्यहम् ॥२८॥ षोडशैवं जिनानेतान् , गाङ्गेयद्युतिसन्निभान् । त्रिकालं नौमि सद्भक्त्या, 'ह-रा'क्षरमधिष्ठितान् ॥२९॥
શ્રીમંધિરાજકપમાં પણ આ જ વિધિ शविता छ. .
વળી પંચવણીય હી કારમાં પંચપરમેષ્ઠીની સ્થાપના પણ છે, તે આ પ્રમાણે
તે અંગે ઋષિમંડલસ્તવયંત્રાલેખનમાં કહ્યું,
नादोर्हन्तः कला सिद्धाः, सान्तः सूरिः स्वरोऽपरे । बिन्दुः साधुरितः पञ्च-परमेष्ठिमयस्त्वसौ ॥ ___ २ मरिडत छ, ४१॥ २ सिद्ध छ, सान्त से
એ સૂરિ છે, સ્વર એટલે શું એ ઉપાધ્યાય છે અને બિંદુ એ સાધુ છે. આ પ્રમાણે આ હીંકાર પંચપરમેષ્ઠિभय छे.'
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
હો કારક પતરુ
વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તેા હી...કારના શ્વેતવણી ય નાદમાં શ્રી અરિહંતની ભાવના કરવાની છે, શ્યામવણી ય બિંદુમાં સાધુની ભાવના કરવાની છે, રક્તવણી ય કલામાં સિદ્ધની ભાવના કરવાની છે, નીલવણીય કારમાં ઉપાધ્યાયની ભાવના કરવાની છે, અને બાકીના સ્વણુ વણીય દૂ અક્ષરમાં આચાર્યની ભાવના કરવાની છે. પરમેષ્ક્રિયત્રમાં તેમના વર્ષાં આ પ્રમાણે નિયત થયેલા છે.
૨૦૪
આ રીતે હી કારનું ધ્યાન ધરતાં પંચપરમેષ્ઠિનુ ધ્યાન થાય છે અને તે આરાધકને મુક્તિ તથા ભુક્તિ ઉભયનાં સુખ આપે છે.
અર્હ મંત્રની મુખ્યતાવાળા મહાન યંત્રને સિદ્ધચક્ર કહેવામાં આવે છે. તેની પૂજાના અતિશય મહિમા છે. તાત્ત્વિક દૃષ્ટિએ આ સિદ્ધચક્રનું સમસ્ત સ્વરૂપ હી કારમાં અંતગ ત છે; તેથી તેને સિદ્ધચક્રમય હેવામાં આવ્યો છે. આના અર્થ એમ સમજવા કે જે હી કારનું આરાધન કરે છે, તેને સિદ્ધચકનું આરાધન આપાઆપ થઈ જાય છે.
સુદેવ, સુગુરુ અને સુધને તત્ત્વત્રયી કહેવામાં આવે છે. તેમાં શ્રદ્ધાન્વિત થનારને સમ્યક્ત્વની પના થાય છે અને તે જ આખરે ભવસાગર તરી શકે છે. આ તત્ત્વત્રયી હી કારમાં સમાયેલી છે. અરિહંત અને સિદ્ધ એ સુદેવ છે, આચાય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ એ સુગુરુ છે
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
હાઁ કારકલ્પ
૨૦૧
અને તેમના વડે પ્રચારાતા ધમ એ સુધમ છે. હી કારને પંચપરમેષ્ઠિમય માનતાં આ વસ્તુએને તેમાં આપે।આપ સમાવેશ થઈ જાય છે.
સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યકૂચારિત્રને આત્માના મુખ્ય ગુણેા માનવામાં આવે છે. તેના પરિપૂર્ણ વિકાસથી જ કાઈ પણ આત્મા મેક્ષમાં જઈ શકે છે. આ ત્રણેય ગુણે। પ્રકટાવવાની શક્તિ હી કારમાં રહેલી છે, તેથી તેને ગુણમય કહેલેા છે.
અહીં ગુણના અર્થ સત્ત્વ, રજસ્ અને તમ એ ત્રણ પ્રકારના ગુણો કરવામાં આવે તેા હી કાર એ ત્રણેય ગુણોથી યુક્ત છે અને તેથી જ તે ધાર્યુ પરિણામ લાવી શકે છે.
જે સંસારસાગર તરવામાં સહાયભૂત થાય, તેને તીથ કહેવામાં આવે છે. આવા તીર્થોની યાત્રા કરવી અને જીવનને પવિત્ર અનાવવું, એ આરાધક આત્માઓનુ` મુખ્ય કવ્ય છે; તેથી જ તેઓ પ્રતિવર્ષ કાઈ ને કાઈ તીની યાત્રા કરે છે. આવાં તીર્થો અનેક છે, પણ તે બધાને સમાવેશ હી કારમાં થઈ જાય છે. આના પરમાથ એ છે કે જો અનન્ય મનથી હી કારની આરાધના કરીએ તે સર્વ તીની યાત્રા કર્યો ખરાખર છે.
પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ, વાયુ અને આકાશ એ પાંચને પંચભૂત કહેવામાં આવે છે. આ વિશ્વની તમામ દૃશ્ય કે સ્થૂલ વસ્તુ તેનાથી અનેલી છે અને આપણું શરીર
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીં કારક૯પતરુ
પણ એ પંચભૂતનું જ બનેલું છે. જે આ પંચભૂતની શુદ્ધિ થાય તે પૂજા, જપ, ધ્યાન વગેરે કિયાઓ સારી રીતે થઈ શકે છે અને ઈષ્ટ મંત્રની આરાધના સફળ થાય છે. આ પાંચ ભૂત હી કારમાં સમાયેલા છે, તે આ રીતે
હી કારના વેતવણીય નાદમાં જલભૂતની સ્થાપના છે, કારણ કે તેને રંગ શ્વેત છે.
હી કારના શ્યામવણીય બિંદુમાં આકાશભૂતની સ્થાપના છે, કારણ કે તેને રંગ શ્યામ છે.
હોંકારની રક્તવણય કલામાં અગ્નિભૂતની સ્થાપના છે, કારણ કે તેને રંગ રક્ત છે.
હોંકારના નીલવર્ણય કારમાં વાયુભૂતની સ્થાપના છે, કારણ કે તેને રંગ નીલ છે અને હોંકારના સુવર્ણ વણીય દૂકારમાં પૃથ્વીભૂતની સ્થાપના છે, કારણકે તેને તેને વર્ણ સુવર્ણ જે અર્થાત્ પીળે છે.
લેકનું પાલન અર્થાત્ રક્ષણ કરનાર દેવોને લોકપાલ કહેવાય છે. તે અહીં સેમ, યમ, વરુણ અને વૈશ્રવણ
એટલે કુબેર જાણવા, કે જે ઈન્દ્રના સામ્રાજ્યની ચાર દિશાનું રક્ષણ કરે છે. હોંકારની મંગલમૂર્તિમાં આ ચારેય લોકપાલ અધિષ્ઠિત છે.
સૂર્ય–ચંદ્ર આદિ રહે એટલે (૧) સૂર્ય, (૨) ચંદ્ર, (૩) મંગલ, (૪) બુધ, (૫) બૃહસ્પતિ (ગુરુ), (૬) શુક, (૭)
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
હાઁ કારકલ્પ
૨૦૩
શિન, (૮) રાહુ અને (૯) કેતુ એ નવ ગ્રહેા. આકાશમાં બીજા ગ્રહેા અનેક છે, પણ આ નવ ગ્રહેા મનુષ્યના જીવન પર વિશેષ પ્રભાવ પાડનારા હાવાથી જ્યેાતિષશાસ્ત્ર તથા મંત્રશાસ્ત્રમાં તેમની ખાસ ગણના થાય છે. આ ગ્રહે! શુભ હાય તા મનુષ્યને સુખશાંતિને અનુભવ થાય છે, અન્યથા અનેક પ્રકારની વિટંબણાએ ભેગવવી પડે છે અને જીવન ત્રાસરૂપ થઈ પડે છે. હ્રીં કાર આ નવેય ગ્રહેાથી યુક્ત છે, તેની આરાધના કરનારને ગ્રહેા અનુકૂળ રહે છે અને એ રીતે તેના જીવનમાં સુખ-શાંતિનો અનુભવ થાય છે.
દિક એટલે દિશા, તેનું જે પાલન કરે-રક્ષણ કરે, તે દિક્પાલ. દિશાએ દશ હાવાથી તેનું પાલન કરનારા દેવાની સખ્યા પણ દશની મનાયેલી છે. જૈન શાસ્ત્રામાં તેના નિર્દેશ આ રીતે મળે છેઃ
દિશા
(૧) પૂવ (૨) દક્ષિણ
(૩) પશ્ચિમ
(૪) ઉત્તર
(૫) અગ્નિ
(૬) નૈઋત્ય
રક્ષા કરનાર દેવનું નામ
ઈન્દ્ર
યમ
વરુણ
સામ
અગ્નિ
નૈઋત (નૈઋતિ)
× દિશા સબંધી જૈનેનું મંતવ્ય સમજવા માટે જીએ—નવતત્ત્વદીપિકા —પૃષ્ઠ ૧૨૧–૨૨.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
(૭) વાયવ્ય
(૮) ઈશાન
(૯) ઊધ્વ
(૧૦) અધઃ
હોંકારકલ્પતરુ
આ દશેય દિક્પાલેાથી હોંકાર
વાયુ
ઈશાન
બ્રહ્મ
નાગ
સુરક્ષિત છે, એટલે દિશામાંથી ભય ઉપસ્થિત
તેના આરાધકને કોઈ પણ
થતા નથી.
આવે અપૂર્વ મહિમાશાળી હોંકાર જેના ઘરમાં પૂજાય છે, તેને સ` પ્રકારની સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે, એટલે કાઈ પણ વસ્તુની કમી રહેતી નથી.
જીવનમાં સફલતા કેમ મેળવવી ? સવ પ્રકારનુ` સુખ શી રીતે મેળવવું? વગેરે વિષયા પર આજે કેટલાંક પુસ્તકે પ્રસિદ્ધિ પામ્યાં છે, પણ તેની આ કલ્પ સાથે તુલના કરો તા જરૂર લાગશે કે તેમાં ખદ્યોત અને ખગપતિ જેવે તફાવત છે. અહીં દર્શાવેલી હોંકારની આરાધના ઘણા પ્રાચીન કાળથી ચાલી આવે છે અને તેના અનુભવ આજ સુધીમાં લાખા-ક્રાડા વ્યક્તિઓએ લીધેલેા છે.
હવે કલ્પકાર હોંકારના મહિમા અંગે એક વિશિષ્ટ વસ્તુનું સૂચન આ પ્રમાણે કરે છેઃ
इयं कला सिद्धिकला बिन्दुरूपमिदं मतम् ।
स्वरूपं सर्व सिद्धानां निराबाधपदात्मकम् ॥ २९ ॥
9
રૂચ હા—હીં કાર પર રહેલી આ કલા. સિદ્ધિ-જ્જા-સિદ્ધિ
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકારકલ્પ
२०० કલા કહેવાય છે, કારણ કે તે સર્વાસાનાં વર્ષ–સર્વ સિદ્ધોનું સ્વરૂપ દર્શાવે છે. અને રૂાં વિદુર આ કલા પર રહેલું બિંદુ નિરાધામ મતમુનિરાબાધ પદવાળું મનાયેલું છે.
ભાવાર્થ: હોંકાર પર જે કલા છે, તેને સિદ્ધશિલા સમજવાની છે, કારણ કે તેમાં સર્વ સિદ્ધિને નિવાસ છે અને તેના પર જે બિંદુ છે, તે તેમની નિરાબાધ પદવાળી સ્થિતિનું સૂચન કરે છે.
મંત્રયંત્રમાં જે આકૃતિઓનો ઉપયોગ થાય છે, તેમાં કેટલુંક રહસ્ય અવશ્ય હોય છે. એ રીતે હોંકારની આકૃતિ પર જે ચંદ્રકલા મૂકાય છે અને તેના પર બિંદુની સ્થાપના કરવામાં આવે છે, તેનું રહસ્ય દર્શાવતાં કલ્પકાર કહે છે કે એ ચંદ્રાને સિદ્ધિકલા એટલે સિદ્ધશિલા સમજવાની છે; કારણ કે તેને આકાર સિદ્ધશિલાના આકારને મળતો છે. સિદ્ધશિલા એટલે જ્યાં સર્વ સિદ્ધોએ સ્થિતિ કરેલી છે, એવું વિશિષ્ટ સ્થાન. તે લોકના અગ્રભાગે આવેલું છે અને શ્વેત વર્ણની પ્રભાને ધારણ કરનારું છે.
આપણે રોજ પ્રભુજી સન્મુખ અગ્રપૂજાના અધિકારે અક્ષતનો સ્વસ્તિક રચીએ છીએ, તેના પર અક્ષતની ત્રણ ઢગલીઓ કરીએ છીએ અને તેના પર અક્ષત વડે ચંદ્રકલા જેવી આકૃતિ નિર્માણ કરીએ છીએ, ત્યાં પણ સિદ્ધશિલાની જ ભાવના કરાય છે. એટલે ચંદ્રકલાની આકૃતિમાં સિદ્ધ ૧૪
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦
હકારક૯૫તરુ
શિલાની ભાવના કરવાને સંપ્રદાય અતિ પુરાણો છે અને કલપકારે તેને જ અહીં નિર્દેશ કરે છે.
એ ચંદ્રક્ષા પર બિંદુની જે સ્થાપના થાય છે, તે સંપૂર્ણ વર્તુલકાર હોવાથી નિરાબાધ પદનું સૂચન કરે છે. જેમ વર્તુલની રેખા તેના ક્રમે એક સરખી દોરાય છે અને તેમાં કોઈ બાધ આવતું નથી, તેમ સિદ્ધશિલામાં રહેલા સર્વે સિદ્ધ ભગવંતે અક્ષય-અનંત સુખનો અનુભવ કરે છે અને તેમાં કદી કોઈ જાતની બાધા એટલે અડચણ ઊભી થતી નથી.
તાત્પર્ય કે હોંકારને આરાધક આવશ્યકતા અનુસાર ષટકર્મની પ્રવૃત્તિ ભલે કરે, પણ તેનું અંતિમ દયેય તો મોક્ષની પ્રાપ્તિ છે, એટલે કે સર્વ કર્મોથી રહિત થઈને સિદ્ધ-બુદ્ધ-નિરંજન બનવાનું છે, તે કદી ભૂલે નહિ. જે તે હોંકાર પરની ચંદ્રકલા તથા તેના પર રહેલા બિંદુની આ પ્રમાણે અર્થભાવના કરે, તે મોક્ષપ્રાપ્તિનું ધ્યેય સદા તેની સન્મુખ રહે છે અને તેથી એ માર્ગમાં તેની પ્રગતિ થયા જ કરે છે. જેનું ધ્યેય નિશ્ચિત છે અને તે અનુસાર સદા એગ્ય પ્રવૃત્તિઓ કરતો રહે છે, તે પિતાના ધ્યેયને પહોંચ્યા વિના રહેતો નથી. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તે તે અવશ્ય સિદ્ધિ મેળવે છે અને પિતાને પ્રાપ્ત થયેલા મહામેંઘા માનવભવને સાર્થક કરે છે.
છેવટે કલ્પકાર જણાવે છે કે
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીકારક૯૫
૨૧૧ करजापं लक्षमितं होमं च तदशांशतः। कुर्याद् यः साधको मुख्यः स सर्वं वाग्छितं लभेत् ॥३०॥
–જે. મુલ્ય-શ્રેષ્ઠ. સાધ-સાધક, ઉપાસક, આરાધક. રુક્ષમિતં એક લાખ પ્રમાણ. નારં-કરજાપ. ટૂકરે. ર–અને તત્ રાત –તેને દશમા ભાગે. હોમં–હોમ કરે. સ-તે. સર્વનાઝિરં-સર્વ મનોવાંછિતને. - પામે છે. | ભાવાર્થ : જે શ્રેષ્ઠ સાધક હોંકારમંત્રને એક લાખ કરજાપ કરે છે અને તેના દશમા ભાગે હમ કરે છે, તે સર્વ પ્રકારનાં મનવાંછિત પામે છે.
મંત્રનો જપ માલા વડે થાય છે અને કર વડે એટલે હાથની આંગળીઓના વેઢા પ્રમાણે જપ કરતાં ૧૫ની સંખ્યા પૂરી થાય છે અને તે દરેકને આવર્ત ડાબા હાથની આંગળીના વેઢાથી યાદ રાખતાં ૧૫ X ૧૫ = ૨૨૫ જપની ગણના થાય છે. આ રીતે ચાર વખત ગણના કરતાં ૯૦૦ની સંખ્યા પૂરી થાય છે અને છેલ્લી વખતે સાત આવત તથા ત્રણ જપ ઉમેરે કરતાં ૧૫ X ૭ = ૧૦૫ + ૩ = ૧૦૮ જપની સંખ્યા પૂરી થાય છે. એ રીતે કુલ ૧૦૦૮ મંત્ર જપ કરી શકાય છે.
આ લાખ જપનું અનુષ્ઠાન ૨૦ દિવસમાં પૂરું કરવું હોય તે રોજના ૫૦૦૦ કર જાપ કરવો જોઈએ. એટલે કે પાંચ વાર ૧૦૦૮ની ગણના કરવી જોઈએ. અહીં ૧૦૦૮માં ૧૦૦૦ની જ ગણના થાય છે, એ ભૂલવાનું નથી.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારકલ્પતરુ
આ રીતે ‘ૐ હ્રી નમઃ” મત્રના એક લાખ કરજાપ કર્યા પછી ઉત્તરસેવામાં દશમા ભાગે હેામ કરવા જોઈએ, એટલે કે ખાસ હેામકુંડ તૈયાર કરી નીચે મુજબ ૧૦૦૦૦ આહુતિ આપવી જોઈએ.
૨૧૨:
પ્રથમ ચેારસ કુઉંડ તૈયાર કરી તેમાં પલાશ એટલે ખાખરાનાં લાકડાં ભરી કપૂરથી અગ્નિ પ્રગટાવવો.
તેમાં અ‘ખડ ચાખા વાટીને ઘી, મધ, સાકર તથા ગુગળના યાગથી બનાવેલી ગાળીએ ‘હ્રીઁ સ્વાર્થ્રો ’મંત્ર ખેલવાપૂર્વક નાખતાં જવુ. આવી એક ગાળી નાખતાં એક આહુતિ આપી ગણાય. એ રીતે દશ હજાર આહુતિ પૂરી કરવી. છેવટે ઘીથી ખરડેલી ૧૦૮ દ્રાક્ષ, ૧૦૮ ખારેક તથા ૧૦૮ બદામ હેામવી અને તે પછી ઘીથી ભરેલું આખું નાળિયેર હેામવુ, એટલે આ હાવિધિ પૂર્ણ
થાય છે.
અહી બીજો પણ જે સંપ્રદાય છે, તે પ્રસંગવશાત્ જણાવીએ છીએ.
જો ખેરના લાકડાં સળગાવીને તેમાં દૂધ, દહીં, મધ, સાકર તથા ચેાખા અને ઘીની ૧૦૦૦ આહુતિ આપવામાં આવે તા વૈરીના પરાજય થાય.
જો પલાશનાં લાકડાં સળગાવીને તેમાં ઘી મિશ્રિત · અડદને ૧૦૦૦ હામ કરવામાં આવે તેા પરચક્રના ભય ટળી જાય.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીકારકલ્પ
- ૨૧૩ જે એમાં ઘી મિશ્રિત મગ અને અડદને ૧૦૦૦ હોમ કરવામાં આવે તે ગ્રહપીડા મટી જાય અને સર્વ પ્રકારે શાંતિ થાય.
જે વ્યક્તિના નામથી મીઠા અને રાઈને હોમ કરવામાં આવે, તેનું આકર્ષણ થાય.
જે વ્યક્તિના નામથી સરસિયું અને લીમડાનાં પાનને હોમ કરવામાં આવે, તેને જવર ચઢે તથા બીજે પણ ઉત્પાત થાય.
જે વ્યકિતના નામથી લાલ કરેણ, ઘી અને મધને હોમ કરવામાં આવે, તેનું વશીકરણ થાય.
આકર્ષણ, ઉચ્ચાટન, મારણ તથા વશીકરણમાં હેમની સંખ્યા ૧૦૦૮ સમજવી.
આ રીતે હમને વિધિ જાણીને તે પ્રમાણે કાર્ય કરવાથી આરાધકના સર્વ મનવાંછિત પૂરા થાય છે. જે માત્ર સુખશાંતિની જ ઈચ્છા હોય તો સહુથી પ્રથમ જણવેલ વિધિએ દશ હજાર હોમ કર. ' - જો હોમ કરવાની અનુકૂળતા ન હોય તો તેનાથી ચાર ગણો જપ એટલે ૪૦૦૦૦નો જપ વિશેષ કરો જોઈએ, પણ કાર્યસિદ્ધિ માટે હમ અકસીર છે, એ ભૂલવાનું નથી.
શ્રી જિનપ્રભસૂરિજીએ રચેલે હોંકારક૯પ અહીં પૂરો થાય છે. તે સર્વેના કલ્યાણનું કારણ બને, એવી અભિલાષા સાથે આ વિવરણ પૂરું કરીએ છીએ. :
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯ ]
હીકારવિદ્યાસ્તવન હોંકાર પર જેમ બૃહતક૯પ અને લઘુકલ્પની રચના થયેલી છે, તેમ કેટલાંક સ્તવનની રચના પણ થયેલી છે અને તે હી કારના મહિમા તથા હી કારની આરાધના પર જુદી જુદી દષ્ટિએ સુંદર પ્રકાશ પાડે છે. આવા એક સ્તવનની અહીં શબ્દાર્થ, ભાવાર્થ તથા વિસ્તૃત વિવેચન સાથે રજૂઆત કરવામાં આવે છે. આ સ્તવનની રચના કુલ ૧૬ પદ્યો વડે થયેલી છે, તેમાં પ્રથમનાં પંદર પદ્ય ઉપજાતિ છંદમાં છે અને છેલ્લું પદ્ય વસંતતિલકા છંદમાં છે.
આ સ્તવન કોણે રચ્યું ? અને કયારે રચ્યું? એ. કહેવું મુશ્કેલ છે, કારણ કે પ્રસ્તુત સ્તવનમાં તેના કર્તાને નિર્દેશ થયેલે નથી, તથા હસ્તલેખિત પ્રતિઓમાં તે અંગે ખાસ નોંધ લેવામાં આવતી નથી. પરંતુ સિંહનદી ગણિએ વિકમની અઢારમી સદીમાં શ્રીપંચનમસ્કૃતિદીપક નામની એક કૃતિ રચી છે, તેમાં આ સ્તવન સંગ્રહાયેલું છે અને તેને શ્રી પૂજ્યપાદની કૃતિ તરીકે ઓળખાવવામાં આવ્યું
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારવિદ્યાસ્તવન
૨૧૫
છે, પરંતુ આ વસ્તુ ખાસ સ ંશાધન માગે છે. જ્યાં સુધી આવુ સંશાધન ન થાય અને તે અંગે કોઈ પુષ્ટ પ્રમાણ મળી આવે નહિ, ત્યાં સુધી આપણે તેને કોઈ અજ્ઞાત મહાત્માની કૃતિ જ લેખવી જોઈ એ, એમ અમે માનીએ છીએ.
આ સ્તવન ઘણું પ્રાસાદિક છે, હોંકારનો મહિમા સુંદર રીતે રજૂ કરે છે તથા પૂર્વે વર્ણવેલી હોંકારની આરાધના સાથે કોઈ જાતની વિસંગતિ ધરાવતું નથી. અન્ય રીતે કહીએ તેા તેની સરસ પૂર્તિ કરનારું છે અને તે જ કારણે અહીં તેને સ્થાન આપવાનુ` ચેાગ્ય માનેલુ' છે.
આ સ્તવનનું પ્રથમ પદ્ય આ પ્રકારનું છે :
सवर्णपार्श्व ल यमध्यसिद्धि
मघीस्वरं भास्वररूपभासम् । खण्डेन्दुबिन्दु स्फुटनादशोभं, ત્યાં શક્ત્તિવીન ! પ્રમના પ્રાંÎમિ ।।।।
6
સવાર્યું જેના પાશ્ર્વમાં સ’ વધુ છે એવા. (એટલે કે ૬.) —ચમસિદ્ધ—જે ‘' અને ચની મધ્યમાં સિદ્ધ છે, નિષ્ઠિત છે એવા. ( એટલે કે ૬.) ( અનાવવઃ—જેની અંદર સ્વર છે એવા, તથા માસ્તરપમાસક્—જે દેદીપ્યમાન સૂર્યના જેવી કાંતિ ધરાવે છે એવા અને ઘુડેન્ચુવિન્તુબુદ્ધનાત્ શોમ—જે અ` ચન્દ્ર, બિંદુ તથા સ્પષ્ટ નાદથી શેાલી રહેલ છે એવા. હિવીન
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
હોંકારકપતરુ
હે શક્તિબીજ ! ત્યાં-તને. પ્રેમના -ઝોલ્લસિત મનથી. અળમિ-સ્તવું છું.. - ભાવાર્થ – જેમાં દુ તથા ૬ તથા છું તેમજ અર્ધ ચન્દ્ર, બિંદુ અને નાદ શોભી રહેલ છે, જે સૂર્ય જેવી દેદીપ્યમાન કાંતિને ધારણ કરનાર છે, એવા હે હોંકાર! હે શક્તિબીજ! તને હું અત્યંત ઉલ્લાસથી સ્તવું છું.
માનવહૃદયમાં વિવિધ પ્રકારના ભાવેનું સંવેદન જાગે છે, તેમાંથી કાવ્યને જન્મ થાય છે અને તે જ સ્તુતિપ્રધાન હોય તે સ્તવનનું રૂપ ધારણ કરે છે. આ હોંકારવિદ્યાસ્તવનનું નિર્માણ એ જ રીતે થયેલું છે. અહીં સ્તવનર્તાએ મન: શબ્દનો પ્રયોગ કરીને એમ સૂચવ્યું છે કે આ સ્તવન હું અત્યંત ઝેલ્લસિત મનથી એટલે કે ભાવના ઉત્કૃષ્ટ સંવેદનપૂર્વક કરી રહ્યો છું.
ભાવ વિના ભક્તિ નથી, એ હકીકત તે સહુને વિદિત છે. જે ભક્તિ કરવી હોય, ગુણાનુવાદ કરવો હોય તે સહુથી પ્રથમ હૃદયના તાર હાલવા જોઈએ, તેમાં ઝણઝણાટ પેદા થે જોઈએ અને તેમાંથી ઊમિઓની પરંપરા જાગવી જોઈએ; તે જ તેમાં અવનવા ભાવ ઊઠે છે અને તે હજારો હૈયાને સ્પર્શી જાય છે.
રાવણે અષ્ટાપદ પર્વત ઉપર હાથમાં વીણા લઈને શ્રી જિનેશ્વરદેવનું સ્તવન અતિ ભાવપૂર્વક ગાવા માંડ્યું, તેમાં મંદોદરી નૃત્ય વડે તાલ પૂરવા લાગી, એને એ રંગ જામ્ય કે રાવણને તીર્થકર નામકર્મને બંધ પડશે,
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીકારવિદ્યાસ્તવન
૨૧૭ એટલે કે તે આ અપૂર્વ ભક્તિના પરિણામે આગામી ચોવીશીમાં એક તીર્થકર તરીકે જન્મ ધારણ કરશે અને જગતને ધર્મને સત્ય ઉપદેશ આપી ધર્મદેશક તથા ધનાયકનું બિરુદ સાર્થક કરશે.
જ્યાં ભાવ નથી, ત્યાં ભકિત નથી; જ્યાં ભક્તિ નથી ત્યાં શક્તિ નથી; અને જ્યાં શક્તિ નથી, ત્યાં કોઈ પ્રકારની સિદ્ધિ નથી. આટલી વાત પાઠકે બરાબર યાદ રાખે તો કેવું સારું!
અહીં સ્તવનકાર ભક્તિથી ભરેલા હૈયે હી કારના સ્તવનો આરંભ કરે છે અને પ્રથમ તેની અક્ષરરચનાને પરિચય આપે છે. હી કારમાં સહુથી પહેલે શું છે, તે સ ની પાસે રહેલ છે. વર્ણમાલામાં શ ષ સ હું એ ક્રમે વર્ણ—અક્ષરો બોલાય છે, એ તે પાઠના લક્ષ્ય બહાર નહિ જ હોય.
હી કારમાં દુ પછી ? આવે છે, તે ૪ અને ૨ ની વચ્ચે, એટલે કે ૨ અને ૪ ના વચ્ચે રહેલો છે. જેમકે૨ ૨ ૪. આ રીતે સ્ + ૬ મળી એવો સંયુક્તાક્ષરજોડાક્ષર બને છે. તેમાં ડું સ્વર જોડાતાં અને તેના પર ચંદ્રકલા, નાદ તથા બિંદુ મૂકાતાં હી કારની રચના પૂર્ણ થાય છે.
આ અક્ષરરચનાને ઉદ્દેશીને જૈન મંત્રવિશારદોએ કહ્યું છે કે
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
હિ“કારકપતર वर्णान्तः पाश्वजिनो, रेफस्तदधोगतः स धरणेन्द्रः । तुर्यस्वरः सबिन्दुः स भवेत् पद्मावतीसंज्ञः ॥
વર્ણમાલાના અંતે આવેલ વર્ણ અર્થાત્ હું, તે શ્રી ધરણેન્દ્ર છે અને બિંદુસહિત જે ફ્ર સ્વર છે, તે શ્રી પદ્માવતી દેવી છે.” તાત્પર્ય કે હી કારમાં શ્રી ધરછે અને પદ્માવતી સહિત શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાન રહેલ છે.
સ્તવનકર્તાએ અહીં હી કારને શક્તિબીજ તરીકે સંબે છે, કારણ કે–તેની વિધિસર આરાધના-ઉપાસના કરતાં આરાધકના અંતરમાં શક્તિને મહાત વહેવા લાગે છે અને તેના લીધે દુર્ઘટમાં દુર્ઘટ જણાતાં કાર્યોની પણ સિદ્ધિ થાય છે. વળી જ્યારે હી કારની સિદ્ધિ થાય છે, ત્યારે તે પૂરેપૂરો તિર્મય બની જાય છે, એટલે કે દેદીપ્યમાન સૂર્ય જે ભાસે છે અને તેનાં દર્શનથી આરાધક અનેરી કૃતકૃત્યતા અનુભવે છે. પછી તેને આ જગતમાં કઈ વસ્તુની કમી રહેતી નથી.
અહીં પ્રજ્ઞાવંત પાઠકને કદાચ એ પ્રશ્ન થશે કે આવા સુંદર સ્તવનના પ્રારંભમાં સ્તવનકર્તાએ મંગળ કેમ નહિ કર્યું હોય? તથા અભિધેય, પ્રજન અને ફળને નિર્દેશ કેમ નહિ કર્યો હોય? તેનો ઉત્તર એ છે કે હી કારમાં ચોવીશ તીર્થકરે, પંચ પરમેષ્ઠી તથા અન્ય દેવેને વાસ હેવાથી તે પિતે મંગલરૂપ છે, એટલે તેને વિશેષ
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૯
હી કારવિદ્યાસ્તવન મંગલની જરૂર નથી. અથવા તે સ્તવનíએ પ્રારંભમાં સવMવશ્વ શબ્દથી ને નિર્દેશ કરેલ છે અને શું એ પુરુષાદાનીય શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું સૂચન કરનાર હોવાથી મંગલરૂપ છે. વળી એ શબ્દની અંતર્ગત પશ્વ શબ્દ મૂકીને પણ સ્તવનકર્તાએ તેના માંગલિકપણાનું સૂચન કરેલું જ છે. - હવે અભિધેય પર આવીએ. સ્તવનકર્તાએ આ મંત્રમાં સર્જાઉં આદિ પદે વડે હીબકારનાં અંગોનું વર્ણન કર્યું છે. અને છેવટે પ્રૉમિ પદ વડે તેના સ્તવનને નિર્દેશ કર્યો છે, એટલે હી કારનું સ્તવન એ આ કૃતિનું અભિધેય છે.
હી કારની સ્તવના કરવાનું મુખ્ય પ્રજન એ છે કે તે મહાન શક્તિબીજ છે, તેને પાઠકેને ખ્યાલ આપવો. અને તેની આરાધના કરતાં તે દેદીપ્યમાન સૂર્યના જેવી કાંતિથી હૃદયમાં પ્રકાશવા લાગે છે તથા સર્વ મનેરની સિદ્ધિ કરે છે, એ તેનું ફળ પ્રદર્શિત કરવું.
આ રીતે આ સ્તવનમાં મંગલ, અભિધેય, પ્રજન તથા ફળનો નિર્દેશ થતાં શિષ્ટાચારનું યથાર્થ પરિપાલન થયેલું છે.
હવે હકારનું સંબોધન જુદાં જુદાં કેવાં નામો. વડે થાય છે, તે દર્શાવવા સ્તવનકાર બીજું પદ્ય આ પ્રમાણે કહે છે :
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
- હી કારક૯પતરુ
દીવાલમારિ, मायाक्षरं कामदमादिमन्त्रम् । त्रैलोक्यवण परमेष्ठिबीजं, विज्ञाः स्तुवन्तीश ! भवन्तमित्थम् ॥२॥
શ-હે ઈશ! હે ભગવાન્ ! મવનં–તમને. વિજ્ઞા:વિદ્વાન પુરુષ. રૂથ-આ પ્રકારે. તૃત્તિ-સ્તવે છે. દીવાર'-હીકાર. Uક્ષર–એકાક્ષર. બાપિં–આદિ રૂપ. માચાક્ષરમાયાક્ષર. માં-કામ. ગામિર્ચ-આદિ મંત્ર. ત્રિીવર્ગ-લેયવણ અને મેઝિવી-પરમેષ્ઠિબીજ.
ભાવાર્થ-હે ઈશ! વિદ્વાનો હોંકાર, એકાક્ષર, આદિરૂપ, માયાક્ષર, કામદ, આદિમંત્ર, ગેલેકયવણ તથા પરમેષ્ઠિબીજ વગેરે વિશેષણો વડે તમારી સ્તુતિ કરે છે.
જેમ જિનમૂતિને જિન સરખા માનીને તેની સ્તુતિ-પ્રાર્થના-પૂજા કરવામાં આવે છે, તેમ હી કારને ઈશ કે ઈશ્વર માનીને તેની સ્તુતિ-સ્તવના કરવામાં આવે છે. આ રીતે તેના પ્રત્યે આંતરિક બહુમાનની લાગણી પ્રકટ કરવાથી તેના પ્રત્યે પરમ ભક્તિ-ભાવ જાગે છે અને તે ખરેખર ભગવાનનું કામ આપે છે.
હી અક્ષર પર ચંદ્રકલા, બિંદુ એટલે અનુસ્વાર તથા ના હોવાથી તેને હોંકાર કહેવામાં આવે છે. સંસ્કૃત ભાષામાં હીને અર્થ લજજા થાય છે અને તે
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારવિદ્યાસ્તવન
૨૨૧
લલનાઓનું મુખ્ય લક્ષણ હાવાથી કેટલાકે હી કારને દેવી રૂપ માનેલા છે. તે તેને લજ્જા, ગિરિજા, શક્તિ, હલ્લેખા, માયા, મહામાયા, પાવ`તી, ઈશ્વરી, પરમેશ્વરી, ભુવનધાત્રી, શિવપ્રિયા આદિ સ્ત્રીલિ’ગી નામેાથી ઓળખે છે.
સમહોદધિ નામક તત્રગ્રંથના પ્રથમ તરંગમાં સરસ્વતીની નવ શક્તિએ વર્ણવેલી છે, તેમાં હી ને પણ ખાસ સ્થાન અપાયેલું છે. જેમકે-શ્રી, હી, ધૃતિ, મતિ, કીતિ, કાંતિ, બુદ્ધિ, લક્ષ્મી અને મેધા. વળી જૈન તત્રવાદમાં શ્રી, હી, ધૃતિ, પ્રીતિ, બુદ્ધિ અને લક્ષ્મી એ છને વધર દેવીએ ગણવામાં આવી છે અને પૌષ્ટિક ક`માં તેની વિશિષ્ટ સ્થાપના થાય છે. અઅભિષેકવિધિના ત્રીજા પ માં આ છયે દેવીઓનું સ્મરણ કરવામાં આવ્યું છે. તેમાં હી નું સ્મરણ કરતાં જણાવ્યું છે કે
धूम्राङ्गयष्टिरसि - खेटक बीजपूर वीणाविभूषितकरा धृतरक्तवखा । ટ્રીયરિવાર-વિધાતન-વાદના ચા, पुष्टिञ्च पुष्टिकविधौ विदधातु नित्यम् ||
જેનેા વણુ ધૂમ્ર જેવા છે, જેના એક હાથમાં ખડૂગ, બીજા હાથમાં ઢાલ, ત્રીજા હાથમાં ખીજેરૂ અને ચેાથા હાથમાં વીણા છે, જે વિકરાળ સિંહના ઉપર આરૂઢ થયેલી છે, તે હ્રીદેવી પૌષ્ટિકવિધિમાં નિત્ય પુષ્ટિ આપે.’
વળી ભગવતીત્ર તથા વસુદેવહિડી વગેરે
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨
હોંકારકલ્પતરુ ગ્રંથમાં આવતાં વર્ણન પરથી એમ જણાય છે કે આ છ દેવીઓને સૌભાગ્યદાયિની માનવામાં આવતી હતી અને લગ્નપ્રસંગે તેમની રત્નમય કે સુવર્ણમય મતિઓ પ્રીતિદાનમાં અપાતી હતી. ટૂંકમાં હીદેવીને જૈન તંત્રવાદમાં ખાસ સ્થાન અપાયેલું છે, પણ તે પ્રસ્તુત હોંકારથી એક જુદી જ વસ્તુ છે, એટલી વાત લક્ષ્યમાં રાખવી.
હોંકાર વિદ્યામાં “ી નમઃ” એવાં ત્રણ પદો હોય છે. તેમાં ઝ સેતુરૂપ છે અને નમઃ પલ્લવરૂપ છે. મુખ્ય મંત્રાક્ષર તે એક હોં જ છે, તેથી તેને એકાક્ષર તરીકે સંબોધવામાં આવે છે. કાવ્યશાસ્ત્ર તથા મંત્રશાસ્ત્રમાં સંયુક્તાક્ષરને એક અક્ષર ગણવાનો રિવાજ છે.
હોંકારને આદિરૂપ કહેવાનું કારણ એ છે કે સર્વે દૈવી તત્તે તેમાંથી ઉદ્ભવેલા છે. આ વિધાન અપેક્ષાવિશેષથી સમજવું.
હકારનું માયાક્ષર તરીકે સંબોધન થવાનું કારણ એ છે કે તે માયાને વ્યક્ત કરનારે અક્ષર છે. માયા એટલે શક્તિ, મહાશક્તિ.
જે સર્વ કામનાઓને દે–આપે–પૂર્ણ કરે તે કામદ. હી કાર આરાધકની સર્વ કામનાઓને પૂર્ણ કરનારે છે, તેથી કામદ તરીકે સંબોધાય છે. વળી બધા મંત્રમાં પહેલે અર્થાત્ મુખ્ય હોવાથી આદિમંત્ર તરીકે પણ સંબોધાય છે, અને ત્રણેય લેકનું એિશ્વર્ય ધરાવનાર હોવાથી 2લેયવર્ણ તરીકે પણ તેનું સંબોધન થાય છે.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારવિદ્યાસ્તવન
૨૨૩
વિશેષમાં પરમેષ્ઠિખીજ તરીકે પણ તેની ખ્યાતિ છે, કારણ કે તે અરિહંત, સિદ્ધ, આચાય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ એ પાંચપરમેષ્ઠિની શક્તિનું અધિષ્ઠાન છે. અહી જો પરમેષ્ઠી શબ્દથી પરબ્રહ્મ કે પરમાત્મા એવા અ ગ્રહણ કરીએ તે તેમનું બીજ પણ હી કારમાં રહેલુ છે.
આ રીતે હી કારની વિવિધ શક્તિઓને અનુલક્ષીને, વિદ્વાના વિવિધ વિશેષણો વડે તેની સ્તુતિ-સ્તવના
કરે છે.
બ્રહ્મવિદ્યાવિધિ નામના એક દિગમ્બર ગ્રંથમાં તને યાકરાજ, લેાકપતિ, જગઢધિપ તથા શક્તિપ્રણવ પણ કહેવામાં આવ્યા છે, તે હી કારની વ્યાપકતા તથા તેના અદ્ભુત સામર્થ્યનું સૂચન કરે છે.
હવે સ્તવનકાર હી કારના આરાધકનું કવ્ય દર્શાવવા ત્રીજી પદ્ય આ પ્રમાણે રજૂ કરે છેઃ
शिष्यः सुशिक्षां सुगुरोरखाप्य, शुचिर्वशी धीरमनाश्च मौनी । तदात्मवीजस्य तनोतु जापमुपांशु नित्यं विधिना विधिज्ञः ॥ ३॥
સુગુરોઃ–સદ્ગુરુ પાસેથી. મુક્ષિમાંં–સારી શિક્ષા. અવાવ્ય -પામીને વિધિજ્ઞઃ શિષ્યઃ-વિધિના જાણકાર એવા શિષ્ય. રુત્તિ:-પવિત્ર થઈ ને. વી-ઇન્દ્રિયાને વશ કરનારો બનીને
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
હો કારકલ્પતરુ
પીરમના–ધીર મનવાળા થઈ ને, મૌની-અને તેટલુ મૌન ધારણ કરીને. ત ્–તે. બ્રાહ્મવીનસ્ય-આત્મબીજના— હી કારના. ઉપાંશુનાપ-ઉપાંશુ જાપ. નિસ્યં-નિત્ય, હંમેશાં. વિધિના–વિધિપૂર્વક. તનોતુ–કરે.
ભાવાર્થ-સુગુરુ પાસેથી સારી રીતે શિક્ષા પામીને વિધિના જાણકાર એવા શિષ્ય પવિત્ર, ઇન્દ્રિયાને વશ કરનારા, ધીર મનવાળા તથા બને તેટલું મૌન ધારણ કરનારા બનીને નિત્ય વિધિપૂર્વક આત્મમીજી કારના ઉપાંશુ જાપ કરે.
સ્તવનકારે પ્રથમ હી કારનો મહિમા વર્ણવ્યા તથા તેનાં જુદાં જુદાં નામેાના પરિચય કરાવ્યા. હવે તેની આરાધના કરનારે શું કરવુ જોઈએ ? તેનું વર્ણન કરે છે. તેમાં સહુથી પહેલું સુગુરુ પાસેથી સુશિક્ષા પામવાનુ સૂચન છે, એટલે એ વાત નક્કી કે હી કારની આરાધના કરનારે સહુથી પ્રથમ મ`ત્ર-તત્રવિશારદ અને અનેક શુભ લક્ષણેાથી યુક્ત એવા સદ્ગુરુને શેાધી કાઢવા જોઈએ અને તેમનું શરણ સ્વીકારવું જોઈ એ.
મત્રની આરાધનામાં જેટલું મહત્ત્વ મંત્રનું તથા મત્રદેવતાનું છે, તેટલુ' જ મહત્ત્વ મત્રદાતા ગુરુનુ પણ છે. જો તેઓ કૃપાવંત થઈ ને આરાધકના શિષ્ય તરીકે સ્વીકાર કરે અને તેને યથાવિધિ મંત્રનું દાન કરે તે આરાધકની આરાધના સલ થાય છે. જ્યાં ગુરુની કૃપા
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારવિદ્યાસ્તવન
૨૨૧
છે, ત્યાં વિઘ્ના પ્રાયઃ આવતાં નથી અને કદાચ આવે તા તેમનાં અદ્ભુત સામર્થ્યથી શમી જાય છે–નાશ પામે છે; તેથી જ મંત્રના આરાધકે સહુથી પ્રથમ સદ્ગુરુને શેાધી તેમનાં શરણે જવાનું છે અને તેમની પાસેથી મંત્રારાધનને લગતી સર્વ શિક્ષા ગ્રહણ કરવાની છે.
જેમ સુશિક્ષા પામ્યા વિનાના ઘેાડા ગાડીએ જોડવાથી ગાડી ખરાખર ચાલતી નથી કે ખાડાખડિયામાં પડી જાય છે, તેમ સુશિક્ષા પામ્યા વિનાને સાધક–આરાધક જો મંત્રની આરાધના કરવા લાગી જાય તે એ આરાધના યથાર્થ રૂપે થતી નથી અને કેટલીક વાર તેાતેનું પરિણામ વિપરીત પણ આવે છે.
અહી' સુજ્ઞ પાડકાએ એટલે વિચાર કરવાના છે કે કઈ નોકાને દરિયામાં એમને એમ છેડી દેવામાં આવે તા એ ઈષ્ટ સ્થાને પહોંચી શકે ખરી ? બીજો વિચાર એ પણ કરવાના છે કે તેને ચેાગ્ય દિશામાં ચલાવવા માટે કુશળ સુકાનીની જરૂર ખરી કે નહિ ? અમને ખાતરી છે કે આમાંના પ્રથમ પ્રશ્નના જવાબ નકારમાં અને ખીજા પ્રશ્નના જવાબ હકારમાં મળશે. તાત્પય કે યોગ્ય સુકાની વિના કાઈ નૌકા પેાતાના ઇષ્ટ સ્થાને પહેાંચી શકતી નથી, તેમ મત્રના આરાધક સદ્ગુરુના ચેાગ્ય માદન વિના ગમે તેટલી આરાધના કરે, તેા પણ સિદ્ધિસમીપે પહેઊંચી શકતા નથી.
મત્રને આરાધક વિધિજ્ઞ એટલે વિધિને જાણકાર
૧૫
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬
હીકારકપત પણ હવે જોઈએ. તોજ મંત્રારાધનની દરેક વિધિ યથાથપણે કરી શકે અને તેમાં પ્રગતિ સાધી શકે. જેને વિધિનું પૂર્ણ જ્ઞાન નથી, તે મંત્રારાધનામાં કદી સફળ થઈ શકતો નથી. વળી તે બાહ્ય–અત્યંતર પવિત્રતાવાળો પણ હોવું જોઈએ. બાહ્ય પવિત્રતા સ્નાનાદિથી પ્રાપ્ત થાય છે અને અત્યંત પવિત્રતા સત્સંગ, શુભ ભાવના, ભૂતશુદ્ધિ, પ્રાણાયામ, સાત્વિક ખોરાક આદિ દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે.
વળી તે વશી એટલે પાંચ ઇન્દ્રિયને વશ કરનાર હોવો જોઈએ અને ધીર મનન એટલે ગમે તેવી આપત્તિમાં પણ ધૈર્ય ગુમાવે નહિ એવા ગુણવાળો હોવો જોઈએ. આને અર્થ એમ સમજવાને કે જેની ઇન્દ્રિય કાબૂમાં નથી કે જેનું મન અતિ ચંચળ, બીકણ કે અસ્થિર છે, તે મંત્રની આરાધના કરી શકતો નથી.
વિશેષમાં તેણે બને તેટલું મૌન ધારણ કરવાનું છે, કારણ કે તેથી મનને શાંત અને સ્થિર કરવામાં ઘણી સહાય મળે છે.
અહીં સ્તવનકારે હી કારને આત્મબી જ કહ્યું છે, તેને અર્થ એ છે કે હીકાર એ આત્મશક્તિને વિકાસ કરનારું બીજ છે. આજ સુધીમાં જેણે જેણે હી કારની અનન્યમને આરાધના કરી છે, તેની આત્મશક્તિને અપૂર્વ વિકાસ થયો છે અને તેણે કૃતાર્થતા અનુભવી છે.
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીકારકવિદ્યાસ્તવન
૨૨૭ આ આરાધનામાં મુખ્યત્વે હી કાર વિદ્યાને એટલે કે “ નમઃ” એ મંત્રનો જાપ કરવાનું છે, તે ભાષ્યમાણ એટલે મોટેથી બોલીને નહિ, પણ ઉપાંશુ એટલે બીજે સાંભળી ન શકે એ રીતે કરવો જોઈએ.+ વળી તે નિત્ય કરવાનો છે, એટલે કે શરૂ કર્યા પછી તેને એક પણ દિવસ છોડવાનું નથી. આ જાપ જે પ્રતિદિન નિયત સમયે જ કરવામાં આવે તે વધારે લાભદાયી થાય છે. તાત્પર્ય કે આરાધકે હી કારને ઉપાંશુ જાપ નિત્યનિયમિત કરવું જોઈએ.
અહીં સ્તવનકારે વિધિના શબ્દ મૂક્યો છે, તે અતિ મહત્ત્વ છે. તેને અર્થ એ છે કે આરાધકે હીરકારની આરાધના વિધિપુરસ્સર કરવાની છે, પણ ગમે તેમ કરવાની નથી. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તો એ આરાધના– નિમિત્તે પૂજા, જપ, ધ્યાન આદિ જે જે ક્રિયાઓ કરવામાં આવે તે વિધિપૂર્વક કરવી જોઈએ. તેમાં જરાપણ અવિધિ ચાલી શકે નહિ.
કેટલાક કહે છે કે “ન કરવા કરતાં અવિધિએ કરેલું સારું.' પણ એ વસ્તુ બરાબર નથી. જે કાર્ય વિધિઓ થાય છે, તે બરાબર થાય છે અને તેનું પરિણામ ધાયું" આવે છે, જ્યારે અવિધિએ કરેલું કાર્ય નષ્ટ થાય છે અને તે માટે સેવેલે શ્રમ તથા અપાયેલ ભેગ નિષ્ફળ જાય છે. રસોઈ ગમે તેમ કરવા માંડે તો થાય છે ખરી? + “વસુતુ રશ્રીમાળો અંત:સંગq.”
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
હી કારકલ્પતરુ ઔષધનું સંયોજન ગમે તેમ કરવા માંડે તે રસાયણ બને ખરું? અથવા મેટર, રેલવે કે વિમાનને ગમે તેમ ચલાવવા માંડે તો ચાલે છે ખરાં ? જે આ દરેકમાં વિધિની જરૂર રહે છે, તે મંત્રારાધનામાં વિધિની જરૂર કેમ ન રહે?
કેટલાક કુતર્કો કરીને એમ કહે છે કે “આમ બેલીએ તે શું અને તેમ બોલીએ તે શું ? અથવા હાથ અમુક રીતે રાખીએ તે શું અને પગ અમુક રીતે રાખીએ તે શું?” પણ એ સમજણ વિનાની વાત છે. દરેક ક્રિયાને પિતાની વિશેષતા છે અને તે સમજીને જે તેનું આરાધન કરવામાં આવે તો તેનું ફળ અવશ્ય મળે છે. આસન, મુદ્રા, માળા, તેને ગણવાની રીત આદિ સંબંધમાં જે જે નિયમ બાંધવામાં આવ્યા છે, તે ઘણા વિચાર અને અનુભવ પછી બાંધવામાં આવેલા છે, એટલે આરાધકે તેનું પાલન અવશ્ય કરવાનું છે.
હવે સ્તવનકાર હી કારના તવણય ધ્યાનનું ફળ જણાવતાં કહે છે –
त्वां चिन्तयन् श्वेतकरानुकारं, ज्योत्स्नामयीं पश्यति यस्त्रिलोकीम्। श्रयन्ति तं तत्क्षणतोऽनवद्य
विद्याकलाशान्तिकपौष्टिकानि ॥४॥ ચક–જે આરાધક. ત્યાં–તને તારું. તાનાર
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારવિદ્યાસ્તવન
—ચંદ્રમા સમાન ઉજ્જલ વણે. ચિન્તયન—ચિતવતા, ચિંતન કરતા. ત્રિàારી-ત્રણ લાકને. ચોરીનામયાઁ-પ્રકાશમય. પત્તિ-જીએ છે. તા-તેને અનવિદ્યા?જારાન્તિજનૈષ્ટિાનિ–નિર્દોષ એવી વિદ્યાઓ, કલાએ તથા શાંતિક અને પૌષ્ટિ કર્યાં. તત્ક્ષળતઃ શ્રન્તિ-તરત જ સિદ્ધ થાય છે.
૨૨૯
ભાવા :−હે હી કાર ! ચંદ્રસમાન ઉજજવલ વણુ થી તારું ધ્યાન ધરતા જે આરાધક ત્રણેય લેાકને પ્રકાશમય જુએ છે, તેને નિર્દોષ એવી વિદ્યાએ, કલા તથા શાંતિક–પૌષ્ટિક કર્યું તરત જ સિદ્ધ થાય છે.
હી કારનું જુદા જુદા વર્ણ ધ્યાન ધરતાં જુદુ જુદુ ફળ મળે છે, એ હકીકત પૂર્વ પ્રકરણમાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે- વળી તેનું શ્વેત વર્ણ ધ્યાન ધરતાં સર્વ પાપાને ક્ષય થાય છે, એ હકીકત પણ સવિસ્તર જણાવવામાં આવી છે.
આ સ્તવનનું ચેાથું પદ્ય એ વસ્તુનું સમર્થન કરનારૂ છે. તેમાં જણાવ્યુ` છે કે જે આરાધક હી કારને ચંદ્રમા સમાન ઉજ્જવલ વર્ણના ચિંતવે છે અને તેના પ્રકાશથી સ્વર્ગ, મત્ય, અને પાતાલ એ ત્રણેય લેાકને શ્વેત બની ગયેલા નિહાળે છે, તેને કોઈપણ વિદ્યા કે કલા તરતજ સિદ્ધ થાય છે. વળી તે, જે જે શાંતિક કે પૌષ્ટિક કર્મોની સિદ્ધિ કરવા ઈચ્છતા હાય, તેમાં જરાપણુ વિલંબ થતા નથી.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારકલ્પતરુ
આના અથ એમ સમજવાના છે કે કેાઈ મહાન વિદ્યા કે કલા સિદ્ધ કરવી હેાય તે તેણે પ્રથમ હોંકારનું અનુવ્હાન કરવુ જોઈએ અને તેમાં શ્વેત સાધનાના ઉપયાગ કરી શ્વેત વર્ણ તેનું ધ્યાન ધરવું જોઈએ. અથવા તેા કોઈ ઉપદ્રવનું નિવારણ કરવુ હોય, રાગ કે રોગચાળા મટાડવા હાય, ધન-ધાન્ય તથા સ'પત્તિની વૃદ્ધિ કરવી હાય કે ચિત્તમાં શાંતિ-સ્થિરતા-પ્રસન્નતા લાવવી હોય તે તેણે પણ હા...કારનુ શ્વેત સાધનાએ અને શ્વેત ધ્યાન વડે અનુષ્ઠાન કરવું જોઇએ. તેમાં ફ્રી નમઃ એ મત્રના એક લાખ જપ કરવા જોઈ એ તથા ખીજાં પણ જે જે વિધાના નિયત થયેલાં છે, તે કરવા તરફ લક્ષ્ય આપવું જોઈ એ.
૨૩૦
તંત્ર થામાં કહ્યુ` છે કે—
'शान्तिकादौ श्वेतवर्णं दुग्धधाराभिवर्षं चिन्त्यं, ग्रह रोगमार्यादीनां पीडामुपशाम्यति । अथवा शुद्धस्फटिकसंकाशं मुखान्निःसरन् नाभौं प्रविश्य चातुर्वर्णयुतेन ध्यातव्यं तज्जपात् अणिમતિ-સિદ્ધય મ્યતે ।'
શાંતિક વગેરે કાર્યોંમાં દૂધની ધારા જેવા શ્વેતવણે હાકારને ચિંતવવા. તેથી દુષ્ટ ગ્રહેાની અસર, વિવિધ પ્રકારના રાગે। તથા મરકી જેવા રોગચાળાની પીડાનુ ઉપશમન થાય છે. અથવા શુદ્ધ સ્ફટિક જેવા હોંકાર મુખમાંથી નીકળી રહ્યો છે અને નાભિમાં પ્રવેશ કરી રહ્યો છે, એમ ચિંતવીને તેનું ચાર પ્રકારના વર્ણો એટલે શ્વેત,
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકારવિદ્યાસ્તવન
૨૩૧ રકત, પિત્ત અને ધૂમ્ર વણે ધ્યાન ધરવું જોઈએ તથા વિધિસર મંત્રજપ કરવું જોઈએ, એટલે અણિમાદિ આઠ પ્રકારની સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે.”
હવે હી“કારના રક્તવણ્ય ધ્યાનનું ફળ જણાવે છે. त्वामेव बालारुणमण्डलाभ, स्मृत्वा जगत् त्वत्करजालदीप्रम्। विलोकते यः किल तस्य विश्वं,
विश्वं भवेद् वश्यमवश्यमेव ॥ ५॥ વાચાળામામં–ઉગતા સૂર્યના મંડળ જેવી કાંતિવાળા. વાક્ તને. મૃવા સ્મરીને. –જે. વૈજ્ઞાસ્ટિરીમૂતારા કિરણોના સમૂહથી દેદીપ્યમાન એવા. ગતિજગતને. વિરા–જુએ છે. તસ્ય-તેને. –ખરેખર! વિશ્વસમસ્ત. વિં-વિશ્વ. અવશ્યમે--અવશ્ય. વયં મટૂ-વશ થાય છે.
ભાવાર્થ—ઊગતા સૂર્યના મંડળ જેવી કાંતિવાળા તને સ્મરીને જે આરાધક તારા રક્ત કિરણોના સમૂહથી દેદીપ્યમાન જગતને જુએ છે, તેને ખરેખર સમસ્ત જગત વશ થઈ જાય છે.
પૂર્વ પ્રકરણમાં હી‘કારના રક્તવણુંય ધ્યાનનું ફળ જણાવતાં કહ્યું છે કે “ માહીકિટ વરાક્ષ અમિલ્ય રત્ત
ચમૂ-રક્તવર્ણવાળે હકાર મેહન, આકર્ષણ, વશીકરણ તથા આક્ષોભ કરે છે. પ્રસ્તુત સ્તવનકારનો અભિપ્રાય પણ એજ છે. તેઓ આ પદ્યમાં જણાવે છે કે હે હીકાર ! જે આરાધક તારૂં ઉગતા સૂર્યના મંકળ જેવી
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨
હોંકારકલ્પતરુ
કાંતિથી સ્મરણ કરે છે, એટલે કે રક્તવણે ધ્યાન ધરે છે અને સમસ્ત જગતને હી કારના રક્ત કિરણે વડે વ્યાપ્ત થયેલું જુએ છે, તે સમસ્ત વિશ્વને વશ કરી શકે છે. તાત્પર્ય કે તેનાથી તે સ્ત્રી-પુરુષનું, તેમજ રાજા વગેરેનું આકર્ષણ, સંમેહન તથા વશીકરણ કરી શકાય છે.
આ ધ્યાન સંબંધી તંત્રગ્રંથમાં કહ્યું છે કે“वश्यकर्मणि सिन्दूरसदृशं जपाकुसुमसंकाशं साध्यं ललाटे ध्येयम् । तस्य महाभोगा भवन्ति । लोकाश्च स्त्रियो दास्यतां ત્ર ચેવ ”
“વશ્યકર્મમાં-સિંદૂરના જેવા અથવા તો જાસુદ કે રતનતના પુષ્પ જેવા રંગે એટલે રક્તવણે આરાધકે પિતાના કપાળમાં બે ભ્રમરો વચ્ચે આજ્ઞાચક્રમાં ધ્યાન ધરવું. તેનાથી મહાભોગોની પ્રાપ્તિ થાય છે, લોકો વશ થઈને તાબેદારી ઉઠાવે છે તથા સ્ત્રીઓ દાસીની માફક સેવા કરે છે.” - આકર્ષણ, મોહન તથા વશીકરણ અંગે પૂર્વ પ્રકરણમાં વર્ણન થઈ ગયેલું છે, એટલે અહીં તેનો વિસ્તાર કરતા નથી. - હવે સ્તવનકાર હકારના પીતવણી ધ્યાનનું ફળ આ પ્રમાણે કહે છે ?
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીં કારવિદ્યાસ્તવન
यस्तप्तचामीकरचारुदीप्त, पिङ्गप्रभं त्वां कलयेत् समन्तात् ।
×
सदा मुदा तस्य गृहे सहेलं, करोति केलि कमला चलाऽपि ॥ ६ ॥
૨૩૩
ચઃ-જે આરાધક. પિત્ર*-પીળી પ્રભાવાળા. ત્યાંતને. તપ્તપામીર પારીસ્તં તપ્ત સુવર્ણના જેવા સુંદર પ્રભાવાળા. સમન્તાત્-સત્ર. યેતુ-જુએ છે. તત્ત્વ મૃદુંતેના ઘરમાં. મહા-લક્ષ્મી. રા અ—િચ'ચલહાવા છતાં. સ—નિત્ય'. સદેરું તરતજ અને મુળ-આનંદથી. હિં હોત્તિ-ક્રીડા કરે છે.
ભાવા --જે આરાધક તને પીળા ર’ગના ચિંતવે છે અને તેની તપેલા સુવર્ણ જેવી પીત પ્રભા સત્ર ફેલાતી નિહાળે છે, તેના ઘરમાં લક્ષ્મી—ચંચલ સ્વભાવની હાવા છતાં તરતજ આનંદપૂર્ણાંક ક્રીડા કરવા લાગે છે અને એ સ્થિતિ કાયમ રહે છે.
હી કારના શ્વેતવણી ય ધ્યાનનું ફળ વિદ્યા, કલા તથા શાંતિક—પૌષ્ટિક કર્મોની સિદ્ધિ છે, રક્તવણીય ધ્યાનનું ફળ આકષ ણુ, મેાહન અને વશીકરણ છે, તેમ પીતવણી ય ધ્યાનનું ફળ લક્ષ્મીની યથેચ્છ પ્રાપ્તિ છે. આ વસ્તુ પ્રસ્તુત પદ્યમાં બહુ સુ ંદર રીતે કહેવામાં આવી છે.
+ અહીં સહેષ્ટિ' એવા પાઠ પણ પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકારકલ્પતરુ
તેમાં પ્રથમ એમ જણાવ્યુ` છે કે હું હી કાર ! તને જે પીળી પ્રભાવાળા એટલે પીળા ર'ગના ચિ'તવે છે અને તેમાંથી જાણે તપાવેલા સુવર્ણ ના જેવી કાંતિ સત્ર પ્રસરી રહી હૈાય એવુ આંતરદૃષ્ટિથી નિહાળે છે, તેના ઘરમાં લક્ષ્મી તરતજ આનંદપૂર્વક ક્રીડા કરે છે. અહીં સ્તવનકારે વિશેષમાં એ પણ કહ્યુ` છે કે લક્ષ્મી ચંચલ સ્વભાવની હાવાથી કાઇપણ જગાએ સ્થિર રહેતી નથી, પરંતુ હોંકારના પીતવણીય ધ્યાનના પ્રભાવ એવા છે કે તે એના આરાધકના ઘરમાં સ્થિર થઈ ને રહે છે અને તેની લીલા વિવિધ રીતે પ્રકટ કરે છે.
૨૩૪
^
કારસ્તવનમાં વીતે છીરાાતિજારાય નમે નમઃ-જે પીતવર્ણથી ધ્યાન ધરતાં લક્ષ્મી આપે છે, તે કારને વારંવાર નમસ્કાર હા.' આ શબ્દો વડે ઉક્ત વસ્તુનું સમર્થન કરવામાં આવ્યું છે. એટલે હી કારના પીતવણી ય ધ્યાનથી લક્ષ્મીની પ્રાપ્તિ થાય છે, એવી માન્યતા તત્રકારોમાં પ્રસિદ્ધ છે અને તે જ અહી દર્શાવવામાં આવી છે. પરંતુ હી કારના પીતવણી ય ધ્યાનનુ બીજું પણ ફળ છે, તે સ્ત ંભનકમ'ની સિદ્ધિ ગત પ્રકરણમાં ‘પીત્તઃ રતમ્મ નિર્વવન્ય સચદ્રેચચમ્’-એ શબ્દા વડે આ વસ્તુ સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે. અન્ય તંત્ર થામાં પણ આ પ્રકરણનાં વહૂના મળે છે, એટલે હી કારના પીતવણી ય ધ્યાનશ્રી સ્તંભનકમની સિદ્ધિ થાય છે, એ પણ નિશ્ચિત છે.
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકારવિદ્યાસ્તવન
૨૩૫ અહી સંપ્રદાય એ છે કે લક્ષ્મીની ઈચ્છાથી હી કારનું પીતવણે ધ્યાન ધરનારે વસ્ત્રો પીળાં પહેરવાં જોઈએ, આસન પણ પીળું વાપરવું જોઈએ, માળા પણ પીળા રંગની વાપરવી જોઈએ, પુષ્પ પણ પીળાં વાપરવાં જોઈએ અને કપાલમાં તિલક પણ પીળું એટલે કેશરનું કરવું જોઈએ. વળી તેણે શુક્રવારના દિવસે હળદર અને તેલ ભેગાં કરીને શરીરે ચોળવાં જોઈએ અને રવિવારે ઉપવાસ કરવો જોઈએ. ભજનમાં પીળાં રંગની વસ્તુ વિશેષ વાપરવી જોઈએ.
સ્તંભનકમની સિદ્ધિ માટે પણ આ જ રીતે વર્તવાનું છે.
હવે સ્તવનકાર હી કારના શ્યામવર્ણીય ધ્યાનનું ફળ બતાવતાં કહે છે.
यः श्यामलं कज्जलमेचकाभं, त्वां वीक्षते वा तुषधूमधूम्रम् । विपक्षपक्षः खलु तस्य वाताहताऽभ्रवद् यात्यचिरेण नाशम् ॥७॥
૨ –જે સાધક. જ્ઞ મં–કાજળ કે મેચક મણિ જેવા. રૂચામઢશ્યામ રંગે. વા–અથવા. સૂપધૂમપૂત્રમ્ –ફતરાનાં ધૂમાડા જેવા ધૂમ્રવણે. ત્યાં–તને. વીરે-જુએ. છે. તસ્વ-તેને. વિપક્ષ-શત્રુને સમૂહ. વહુ-ખરેખર
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકારકલ્પતરુ વાતાતામ્રવર્-વાયુથી હણાયેલાં વાદળાંની જેમ. રાવળ -થોડા જ વખતમાં. નારાષ્ટ્ર જાતિ-નાશને પામે છે.
ભાવાર્થહે હોંકાર ! જે સાધક કાજળ કે મેચકમણિ જેવા શ્યામ વણે અથવા ફતરાના ધૂમાડા જેવા ધૂમ્રવણે તારું ધ્યાન ધરે છે, તેના શત્રુને સમૂહ વાયુથી - હણાયેલાં વાદળાઓની જેમ થેડા જ વખતમાં નાશ પામે છે.
શત્રુ પક્ષ બળવાન હોય અને તે ગામ-નગરના કે આપણા પર હુમલો કરી આપણે નાશ કરે એવી સંભાવન હોય, ત્યારે હોંકારનું શ્યામ વર્ણ ધ્યાન ધરવાથી ઘણું સહાય મળે છે. એટલે કે શત્રુ પક્ષનું બળ તૂટી જાય છે, તેમાં રોગચાળો ફેલાય છે કે તેમને શીધ્ર નાશ થાય છે. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તે હોંકારનું શ્યામવર્ણ ધ્યાન ધરવાથી ઉચ્ચાટન તથા મારણકર્મ સિદ્ધ થાય છે. પૂર્વ પ્રકરણમાં આ વસ્તુ વિસ્તારથી કહેવાયેલી છે, એટલે તે અંગે અહીં વધુ વિવેચન કરતા નથી.
હોંકારનું જુદા જુદા વણે ધ્યાન ધરતાં કેવું ફળ મળે છે? તે અહીં જણાવી દીધું, પણ તે ક્યાં ધરવું? તે સંબંધી કોઈ સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી નથી, એટલે જણાવવું જરૂરનું છે કે આ ધ્યાન મુખ્યત્વે નાભિ, હૃદય અને બે ભ્રમરોની વચ્ચે ધરવાનું છે. વળી મૂલાધારચકમાં પણ તેનું ધ્યાન ધરી શકાય છે અને તે પણ અકસીર નીવડે છે..
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
હૌં કારવિદ્યાસ્તરન
૨૩૭*
' અહીં એ સ્પષ્ટતા પણ આવશ્યક છે કે જેણે પૂર્વ સેવામાં હોંકારવિદ્યાને એક લાખ જપ કર્યો હોય, તેને જ આ ધ્યાનો ઉક્ત ફળ આપે છે, એટલે પ્રથમ હોંકારનું એક લાખ જપનું અનુષ્ઠાન કરી લેવું આવશ્યક છે.
હવે સ્તવનકાર હોંકારના વિશિષ્ટ ધ્યાનનું ફળ દર્શાવવા આઠમું પદ્ય આ પ્રકારે કહે છે:
आधारकन्दोद्गत तन्तुसूक्ष्मलक्ष्योद्भवं ब्रह्मसरोजवासम् । यो ध्यायति त्वां स्त्रवदिन्दुबिम्बामृतं स च स्यात् कविसार्वभौमः ॥ ८ ॥
-જે સાધક, માધાપોદ્વતનુસૂઢોમવં– મૂલાધાર કંદમાંથી નીકળતી તંતુ સમાન સૂમ કુંડલિની શક્તિના લક્ષ્યમાંથી ઉદ્ભવતો, અને ત્રાસોનવાસસહસ્ત્રારકમળમાં વાસ કરતો. તથા સર્વહિન્દુવામૃતચંદ્રના બિંબની જેમ અમૃત ઝર. ત્યાંતને. ધ્યાતિચિંતવે છે. સઃ-તે. -વળી. વિસર્વમઃ ચાતુ-કવિચકવતી થાય છે. | ભાવાર્થ : હે હી કાર ! જે સાધક તને મૂલાધાર કંદમાંથી નીકળતી તંતુ સમાન સૂફમ કુંડલિની શકિતના લોને ભેદતા, સહસ્ત્રારકમલમાં સ્થિર થતો અને ત્યાંથી ચંદ્રની જેમ અમૃત ઝરતો ચિંતવે છે, તે કવિ ચકવતી થાય છે.
આ
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
હો’કારકલ્પતરુ
હી કારનું જુદા જુદા વર્ણ ધ્યાન ધરતાં ષટ્કમ સિદ્ધિ થાય છે, તેમ અન્ય વિશિષ્ટ વિધિએ ધ્યાન ધરતાં અન્ય કાર્યોની સિદ્ધિ પણ થાય છે. દાખલા તરીકે આરાધક તેનુ મૂલાધાર ચક્ર, સ્વાધિષ્ઠાનચક્ર, મણિપુરચક્ર, અનાહતચક્ર, વિશુદ્ધચક્ર અને આજ્ઞાચક્રમાં ધ્યાન ધરે તથા છેવટે સહસ્રાર કમલદ્દલમાં ધ્યાન ધરે અને ત્યાંથી તે ચદ્રની જેમ અમૃતની વર્ષા કરી રહ્યો છે, એવું ચિંતવે તે તેને કવિત્વની અદ્ભુત શક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે.
૨૩૮
આ વિષય કુંડલિનીશક્તિ તથા ષચક્રભેદનના છે, એટલે તે અંગે થાડું વિવેચન કરીશુ.
આપણા ગુહ્ય દેશથી બે આંગળ ઉપર અને લિંગમૂળથી બે આંગળ નીચે ચાર આંગળ જેટલેા વિસ્તૃત પ્રદેશ આવેલા છે, તેને આધારકઢ કે મૂલાધારક કહેવામાં આવે છે. ત્યાં બ્રહ્મનાડીની વચ્ચે સ્વયંભૂલિ ગ આવેલું છે. તેના ગાત્રમાં દક્ષિણાવર્ત એટલે જમણી બાજુથી ડાબી બાજુ તરફ સાડા ત્રણ આંટા મારીને કુંડલિની શક્તિ રહેલી છે. સિર્પણીની જેમ કુંડલ-કુંડાળું મારવાથી તે કુંડલિની કે કુલકુંડલિની તરીકે ઓળખાય છે. અંગ્રેજી ભાષામાં તેને સપન્ટ પાવર ( Serpent power) કહેવામાં આવે છે.
આ કુંડલિની શક્તિ પેાતાની પૂંછડી મ્હામાં રાખીને
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૯
હી’કારવિદ્યાસ્તવન
સુષુમ્હા નાડીનું દ્વાર રાકીને રહેલી છે. તે સૂક્ષ્મ તંતુસમાન છે, તેજ:સ્વરૂપા છે અને સત્ત્વ, રજસ્ તથા તમઃ એ ત્રણ ગુણા પર પ્રભુત્વ ધરાવે છે. આ કુંડલિનીશક્તિ જ ઈચ્છા, જ્ઞાન અને ક્રિયા એ ત્રણ નામેામાં વિભક્ત થઈને સમસ્ત શરીરનાં ચક્રોમાં ભ્રમણ કરે છે. શક્તિ આપણી જીવનશક્તિ છે. તેને જાગૃત કરવી, એ ચોગસાધક તથા મંત્રસાધકનું ખાસ કતવ્ય છે.
આ
આ કુંડલિની શક્તિ સૂષુપ્ત હેાવાથી આપણે ઈન્દ્રિચગણુ દ્વારા ચંચળ થઈ એ છીએ, અહંભાવથી યુક્ત મનીએ છીએ અને અજ્ઞાનીની જેમ સુખ-દુઃખના અનુભવ કરીએ છીએ. પરંતુ તપ, જપ તથા ધ્યાનથી આ શક્તિને જાગૃત કરી શકાય છે, જે આપણી મૂઢ દશાના નાશ કરે છે. તથા આપણને અનેક પ્રકારની સિદ્ધિ સમપે છે. એટલે આરાધકોએ કુંડલિની શકિતને જાગ્રત કરવાના ખાસ પ્રયત્ન કરવા જોઈએ. તે અંગે અનુભવી પુરુષાએ કહ્યુ` છે કે
मूलपद्मे कुण्डलिनी यावन्निद्रायिता प्रभो ! तावत् किञ्चिन्न सिध्येत मन्त्रयन्त्रार्चनादिकम् । जागर्ति यदि सा देवी बहुभिः पुण्यसंचयैः तदा प्रसादमायाति मन्त्रयन्त्रार्चनादिकम् ॥
‘ જ્યાં સુધી મૂલાધારપદ્મમાં કુંડલિની શક્તિ નિદ્રાવસ્થામાં રહેલી છે, ત્યાં સુધી મંત્ર, યંત્ર કે દેવનું પૂજન સિદ્ધ થતું નથી. જ્યારે એ દેવી ઘણા પુણ્યના
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦
હો કારકલ્પતરુ
સંચયથી જાગૃત થાય છે, ત્યારે જ મંત્ર, યંત્ર અને પૂજાના પ્રસાદ પ્રાપ્ત થાય છે. ’
કુંડલિની શક્તિ મૂલાધારક કે મૂલાધારપદ્મ કે મૂલાધારચક્રમાં રહેલી છે, એટલે સહુથી પ્રથમ ત્યાં ધ્યાન ધરવાનુ હોય છે. એ ધ્યાનના પ્રભાવે ક'ડલિની શક્તિ જાગૃત થાય તે તેને પ્રવાહ ઉપર ચડે છે અને લિંગમૂલમાં સ્વાધિષ્ઠાન નામનું ચક્ર છે, ત્યાં સુધી આવે છે.
પછી એ ચક્રમાં વિશિષ્ટ રીતે ધ્યાન ધરતાં તેના પ્રવાહ આગળ વધે છે અને નાભિપ્રદેશમાં રહેલા મણિપુરચક્ર સુધી આવે છે.
પછી એ ચક્રમાં વિશિષ્ટ ધ્યાન ધરતાં તેના પ્રવાહ હૃદયપ્રદેશમાં રહેલ અનાહતચક્ર સુધી આવે છે. એ રીતે કંઠમાં રહેલા વિશુદ્ધચક્ર તથા એ ભ્રમરાની વચ્ચે રહેલા આજ્ઞાચક્રના ભેદ પણ વિશિષ્ટ ધ્યાનપ્રક્રિયાથી થાય છે.
છેવટે એ પ્રવાહ મસ્તકની ટોચે રહેલા બ્રહ્મર પ્રમાં રહેલા સહસ્રારકમલદલમાં પહેોંચે છે, ત્યારે તેમાંથી અમૃત ઝરે છે અને આરાધકને અપૂર્વ આહ્લાદ પ્રાપ્ત થાય છે.
ત્યાંથી એ પ્રવાહ ક્રમશઃ નીચે ઉતરતા મૂલાધારમાં આવી જાય છે.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીબકારવિદ્યાસ્તવન
૨છે છે. જેની કુંડલિની શક્તિ જાગૃત થયેલી છે, તેને પોતાના શરીરમાં અપૂર્વ શક્તિનો સંચાર થતું હોય એમ લાગે છે અને એક પ્રકારની ઉણતાને પણ અનુભવ થાય છે. વળી તેને અનેક પ્રકારની સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે, એટલે તે સામાન્ય મનુષ્ય મટીને એક મહાપુરુષની કોટિમાં આવી જાય છે અને પોતાનું જીવન ધન્ય બનાવી શકે છે.
કેટલાક પિતાની વિશિષ્ટ શક્તિથી એટલે કે શક્તિપાતથી શિષ્યની કુંડલિની શક્તિ જાગૃત કરી શકવાનો દાવો કરે છે, પણ એ બાબતમાં પૂરી ખાતરી કરવાની જરૂર છે.
કેટલાક પિતાની કુંડલિની શક્તિ જાગૃત નહિ થયેલી હોવા છતાં જાગૃત થયાનો ભ્રમ સેવે છે, પણ તેથી કઈ વિશિષ્ટ ફળની પ્રાપ્તિ થતી નથી.
હકારના વિધિયુક્ત જપથી કુંડલિની શક્તિ જાગૃત કરી શકાય છે.
અહીં તો સ્તવનકારે એટલું જ કહ્યું છે કે જે આરાધક હી કારનું છયે ચકમાં એટલે મૂલાધાર, સ્વાધિઠાન, મણિપુર, અનાહત, વિશુદ્ધ અને આજ્ઞાચકમાં ક્રમશઃ ધ્યાન કરે છે અને છેવટે બ્રહ્મરંધ્ર કે જ્યાં સહસ્ત્રાર કમલદલ આવેલું છે, ત્યાં હોંકારને સ્થિર કરીને જાણે તેમાંથી અમૃત ઝરી રહ્યું હોય, એવું ચિંતન કરે છે, તેનામાં અદ્ભુત કવિત્વશકિત પ્રકટ થાય છે. ૧૬
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારકલ્પતરુ
શ્રી બપ્પટ્ટિસૂરિ મહારાજ તથા શ્રી હેમચ`દ્રાચાય મહારાજે સારસ્વતમંત્રની આરાધના કરીને અપૂર્વ કવિત્વ શકિત મેળવી હતી, એ હકીકત જાણીતી છે, એટલે હી કારની આ પ્રકારની આરાધનાનું ફળ અદ્ભુત કવિત્વ શક્તિના ઉગમમાં આવે, તે એમાં આશ્ચય પામવા જેવું કંઈ જ નથી.
૨૪૨
મહાકવિને યશ રાજા-મહારાજા કે ચક્રવતી કરતાં પણ વિશેષ હાય છે અને તે યુગે સુધી ચાલુ રહે છે. કવિત્વની પ્રાપ્તિ વિશ્વોત્તમ પ્રાપ્તિ છે. સામાન્ય શબ્દના જોડકણાં કરનાર કરતાં આ શક્તિ ભિન્ન છે. આ શક્તિ મળવી સુદુલ ભ છે.
હવે હી કારની અન્ય રીતે આરાધના કરવાથી અજેય વાદી બની શકાય છે, એમ દર્શાવવા સ્તવનકાર નવમું યુદ્ઘ આ પ્રમાણે કહે છે :
षड्दर्शनी स्वस्वमतावलेपै : स्वे दैवते तन्मयवीजमेव ।
ध्यात्वा तदाराधनवैभवेन, भवेदजेयः परवादिवृन्दैः || ९ ||
પપૂવાની ષડૂદનના જાણકાર. હે વતે પેાતાના ઈષ્ટદેવતામાં, તન્મયવીગમ્ વ-તારાથી યુક્ત બીજનું જ, હી કારનું જ. ધ્યાવા-ધ્યાન કરીને. તદ્ આરાધનવેમવેન
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકારવિદ્યાસ્તવન
૨૪૩ તે આરાધનાના વૈભવથી. વમતાપિત પિતાના મતમાં ગર્વિષ્ઠ એવા. પરવારિ –પરમતવાદીઓના સમૂહથી. નેચઃ મા-અજેય બને છે.
ભાવાર્થ : ષડ્રદર્શનનો જાણકાર એ પંડિત જે પિતાના ઈષ્ટ દેવતામાં હીબકાર બીજનું ધ્યાન ધરે, તો એ
ધ્યાનના પ્રભાવથી તે સમર્થ વાદી બની શકે અને ગમે તેવા પ્રખર વાદીએ પણ તેનો પરાભવ કરી શકે નહિ.
એક મનુષ્ય પડ્રદર્શનનો અભ્યાસી હોય, તેટલા માત્રથી જ વાદ કરવાને સમર્થ થતો નથી. તેનામાં બુદ્ધિચાતુર્ય, તર્ક કરવાની અપૂર્વ શકિત તથા વાણી ઉપર સંપૂર્ણ પ્રભુત્વ હોવું જોઈએ; તો જ તે વાદ-વિવાદમાં જિતી શકે છે અને પિતાના પક્ષને–સિદ્ધાંતને યશસ્વી બનાવી શકે છે. ભૂતકાળમાં એવા દાખલાઓ પણ નોંધાયા છે કે જ્યારે એક સિદ્ધાંત પર વાદવિવાદ છ-છ મહિના સુધી લંબાયે હોય. આવા વખતે તક અને વાણીની કેટલી શક્તિ જોઈએ ? તે વિચાર કરવાથી સમજી શકાશે.
આવી શક્તિ મંત્રારાધન સિવાય આવી શકતી નથી અને મંત્રારાધનમાં હોંકારનું સ્થાન શ્રેષ્ઠ છે, એટલે જ સ્તવનકારે અજેય વાદી થવા માટે હોંકારની ઉપાસના કરવા જણાવ્યું છે. વળી આ ઉપાસના કેવી રીતે કરવી ? તેની સ્પષ્ટતા “ર્વે હૈ તન્મચવીનમેવ” એ શબ્દો વડે કરી છે, એટલે કે પોતે જે ઈટદેવની ઉપાસના કરતો હોય,
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૪
હીં કારકપત
તેમાં હી કારની સ્થાપના કરવી અને તેનું અનન્ય મને ધ્યાન ધરવું.
શ્રી મલ્લવાદી આચાય ને મૌદ્ધોની સાથે વાદ કરવાના પ્રસગ આવ્યો, ત્યારે તેમણે સરસ્વતીની આરાધના કરીને તેમના પ્રસાદ મેળવ્યા હતા અને ભૃગૃકચ્છમાં છ મહિના સુધી વાદ કરીને બૌદ્ધોને હરાવ્યા હતા તથા શ્વેતામ્બરાને લાટ દેશમાં ફ્રી વસાવ્યા હતા. આગળના વિવાદમાં શ્વેતામ્બરા બૌદ્ધો સાથેના વાઢમાં હારી ગયા હતા, ત્યારે તેમને લાટ દેશ છેડી જવા પડયા હતા, પરંતુ શ્રી મલ્લવાદીએ આ રીતે વાઢમાં અજેય બનીને શ્વેતામ્બર સંઘને લાટ દેશમાં ફ્રી વસાવ્યા હતા અને એ રીતે જૈન ઇતિહાસનુ એક સુવર્ણ પૃષ્ઠ આલેખ્યું હતું..
આજે આ પ્રકારના વાદે। એછા થાય છે, પણ લેાકસભાઓમાં, ધારાસભાએમાં, તથા ન્યાયાલયેા વગેરેમાં ત યુદ્ધ કરવાના પ્રસ`ગેા તેા આવે જ છે, એટલે જે આરાધકે વાદમાં કુશલ બનવું હાય, તેણે ઉપર જણાવ્યા મુજબની હોંકારની આરાધના અવશ્ય કરવી. સારા વક્તા થવા માટે પણ આ ઉપાય અકસીર છે.
અહી પ્રસ’ગેાપાત્ત એ પણ જણાવી દઈ એ કે જે મનુષ્ય ખરાખર ખેલી શકતા ન હાય, એટલે કે જેની જીભ તાતડી હેાય તે જો હોઁ...કારમ ંત્રથી અભિમ`ત્રિત કરેલા સારસ્વતચૂંનુ સેવન કરે અને રાજ હી કારની પાંચ માળા ફેરવે તેા તેને પણ ઘણેા લાભ થવા સંભવ છે.
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારવિદ્યાસ્તવન
છે કે
૨૪૫
હવે સ્તવનકાર હી કારના મહિમા વર્ણવતાં કહે
किं मन्त्रयन्त्रैर्विविधागमोक्तैः दुःसाध्यसंशीतिफलाल्पलाभैः । सुसेव्यः सद्यः फलचिन्तितार्थाधिकप्रदश्चेतसि चेत्त्वमेकः ||१०||
સુભેચઃ-સુખે સેવી શકાય એવા અને સદ્યઃ-શીઘ્ર. જરુચિન્તિતાર્થાધિપ્રદ્દ:-ચિંતવ્યા કરતાં પણ અધિક ફળ આપનારા એવે. હ્યું :-તુ. એક. ચૈત્–જો. ચેત્તિચિત્તમાં વિદ્યમાન છે, તે વિવિધ મોતૈઃ-વિવિધ આગમે વડે કહેવાયેલા. દુ:સાધ્વસંશીતિ જાપામેઃ- દુઃસાધ્ય, સદ્દિગ્ધ લવાળા અને અલ્પ લાભવાળા. મન્ત્રયન્ત્રઃ િ મત્ર અને યત્રોથી શું ?
ભાવાર્થ-સુખે સેવી શકાય એવા અને ચિંતવ્યા કરતાં પણ અધિક ફળ શીઘ્ર આપનારા એવા તુ જો ચિત્તમાં વિદ્યમાન છે, તેા આગમાએ કહેલા, ઘણી કિઠનાઈએ સિદ્ધ થાય એવા તથા અલ્પ લાભવાળા એવા મંત્ર અને યત્રોથી શું ? તાત્પર્ય કે એ બધા આની સરખામણીમાં કંઈ જ નથી.
હી કારવિદ્યામાં ‘ૐ ી” નમઃ 'એટલાં જ પા છે, એટલે તેની આરાધના ઘણી સરલતાથી થઈ શકે એવી
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૬
હોંકારકલ્પતરુ
છે. વળી તે ધાર્યા કરતાં પણ વિશેષ ફળ આપનારી છે અને તે પણ ઘણા થોડા સમયમાં, એટલે તેની આરાધના મૂકીને અન્ય મંત્રો–વંત્રની આરાધના કણ કરે? એક તો તેમની આરાધના ઘણી કઠિન છે, વળી તેનું યથાર્થ ફળ મળે કે કેમ ? એ વિચારણીય છે અને કદાચ ફળ મળે તો પણ ઘણું અલ્પ મળે છે. તાત્પર્ય કે એ બધાની સરખામણીમાં હી કારની આરાધનાને સહુ પ્રથમ સ્થાન આપવા જેવું છે.
અહીં આગમ શબ્દથી માત્ર જિનાગમ નહિ, પણ તંત્રશાસ્ત્રો ય સમજવાં. શિવ-શાક્ત આદિ સંપ્રદાયમાં તંત્રશાસ્ત્રો માટે આગમ શબ્દ પ્રસિદ્ધ છે.
વળી હી કારને મહિમા કે છે? તેનું વિશેષ વર્ણન સ્તવનકાર અગિયારમી ગાથામાં આ પ્રમાણે કરે છે ?
વારિ–મરિ–પ્રો –સૂતાંभूतादिदोषानल-बन्धनोत्थाः। मिथः प्रभावात् तव दूरमेव, नश्यन्ति पारीन्द्ररवादिवेभाः॥११॥
જૂરવાd-સિંહની ગર્જનાથી. રૂવ-જેમ રૂમ – હાથીઓ. ટૂરમેવ નરરિત-દૂર નાશી જાય છે, તેમ તય કમાવા-તારા પ્રભાવથી. પૌરારિ-મારિ-પ્ર-એન-સૂતામૂતરિતોષાનવસ્થા – ચોર, શત્રુ, મરકી, દુષ્ટ
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારવિદ્યાસ્તવન
૨૪૭ ગ્રહ, રોગ, ભૂતા, ભૂત વગેરેના દેષ, તેમજ અગ્નિ અને બંધનમાંથી ઉત્પન્ન થતા ભ. (દૂરવ નરન્તિ દૂર નાશ જાય છે.)
ભાવાર્થી–સિંહની ગજેનાથી જેમ હાથીઓ દૂર નાશી જાય છે, તેમ તારા પ્રભાવથી ચેર, શત્રુ, મરકી, દુષ્ટગ્રહ, રોગ, ભૂતા (ખૂજલી વગેરે ચામડીનાં દર્દો, ) ભૂત વગેરેના દોષ, તેમજ અગ્નિ અને બંધનમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા ભયે દૂર નાશી જાય છે.
ભયનિવારણ એ મંત્રનું એક મહત્ત્વનું કાર્ય છે. મનનાત ત્રાયતે રૂતિ મન્ના- જેના મનન વડે ભયમાંથી રક્ષણ મળે, તે મંત્ર.” એ વ્યાખ્યા પણ તેના ભયનિવારક ગુણને ખાસ નિર્દેશ કરે છે.
હકારની આરાધનાથી મનુષ્યને ઘણું લાભ થાય છે, તેમાં ભયનિવારણ, રોગશમન અને ભૂતાદિબાધાને નાશ, એ ત્રણ વસ્તુઓ મુખ્ય છે.
ભયનિવારણ એટલે વિવિધ પ્રકારના ભયેનું નિવારણ. તેમાં ચારભય, શત્રુભય, અગ્નિભય અને બંધનભયને ખાસ નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો છે. આનો અર્થ એમ સમજવાને છે કે જે મનુષ્ય હીરકારની અનન્ય મને આરાધના કરે છે, તેના ઘરમાં, તેની દુકાનમાં કે તેની વખારોમાં ચોરી થતી નથી. અથવા તે પ્રવાસે ગયે હોય તો ત્યાં તેને કઈ ચોર-લૂંટારા-ડાકુ સતાવી શકતા નથી. તે સુખરૂપ
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮
હોંકારકપત
પિતાને પ્રવાસ કરી શકે છે અને ધાર્યું કામ પાર પાડી શકે છે.
વળી કઈ શત્રુ તેને સતાવી શકતા નથી. કદાચ સતાવવાનો વિચાર કરે તે એક યા બીજા કારણે તે વિચાર પડતો મૂકવો પડે છે, અને કદાચ તે માટે પ્રયાણ કર્યું હોય તે અધેથી પાછું ફરવું પડે છે. તાત્પર્ય કે ગમે તે બળવાન શત્રુ પણ તેને પરાભવ કરી શકતો નથી.
વળી આવા આરાધકને અગ્નિ તરફને ભય થતો નથી, એટલે કે તેના ઘર વગેરેમાં આગ લાગતી નથી. અતિ આશ્ચર્યની વાત તો એ છે કે બંને બાજુના ઘરે સળગી ઉઠયાં હોય, તે પણ આવા આરાધકનું ઘર સલામત રહે છે અને તેને ચમત્કારિક રીતે બચાવ થાય છે.
હેડમાં પૂરાવું, હાથ-પગમાં બેડીઓ પડવી કે શરીર પર મજબૂત રીતે દેરડું બંધાવું, તેને બંધન કહેવામાં આવે છે. આવા બંધનનો ભય હી કારના આરાધકને માટે કદી પણ ઉત્પન્ન થતો નથી. - ' - સિંહ, વાઘ, હાથી, સપ વગેરેના ભયનો અહીં સ્પષ્ટ નિર્દેશ નથી, પણ સંપ્રદાયથી એમ સમજી હોવાનું છે કે આ પ્રકારના ભય પણ હી કારના સતત સ્મરણથી દૂર થઈ જાય છે. ' હવે રેશમન પર આવીએ. રેગ એ મનુષ્ય જાતિને મહાન શત્રુ ગણાય છે, કારણ કે તે મનુષ્યને
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારવિદ્યાસ્તવન અનેક રીતે સતાવે છે, રીબાવે છે, દુઃખ દે છે તથા તેના પ્રાણ અને પૈસા બંનેનું હરણ કરે છે. મનુષ્ય પાસે પૈસા હોય, પુત્ર-પુત્રીને પરિવાર હોય તથા ગાડી–વાડી બધું હોય, પણ શરીરમાં રોગ પેઠે હોય અને તે મચક આપતે ન હોય, તો તેની સ્થિતિ અત્યંત કફોડી થઈ પડે છે. આવા વખતે સારામાં સારા ગણાતા વઘ-હકીમડોકટરો પણ કંઈ કામ આપી શકતા નથી અને મનુષ્યને લમણે હાથ દેવાને વખત આવે છે. પરંતુ મંત્રરાજ હી કારમાં એવી શક્તિ રહેલી છે કે તેના શરણે આવેલાનું તે જરૂર રક્ષણ કરે છે, એટલે કે આવા રોગ અવશ્ય મટાડી દે છે અને તેમના ચહેરાને ફૂલગુલાબી બનાવી દે છે. આ વાત અમારા અનુભવમાં આવેલી છે, તેથી જ અહીં તેની આટલી જોરદાર રજૂઆત કરી રહ્યા છીએ.
અહી ભૂતાને ખાસ નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો છે, એટલે તે અંગે પણ બે બેલ જણાવી દઈએ. શરીર પર કરોળિયા જેવા ચાઠા નીકળે છે કે વેત કોઢના ડાઘ પડે છે, તેને નિર્દેશ અહીં લૂતા શબ્દ વડે કરવામાં આવ્યો છે. આ સૂતારોગ પણ હી કારની આરાધના કરવાથી મટી જાય છે અને શરીર કાંતિમય દેદીપ્યમાન બને છે. " જે રોગ સમૂહમાં લાગુ પડે છે અને માનવજીવન માટે ભારે ખતરનાક નીવડે છે, તેને રેગચાળે કહેવામાં આવે છે. આ રોગચાળો ફાટી નીકળતાં માણસે ટપ
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
હકારકલપતરુ
ટપ મરવા લાગે છે, એટલે તેને સંસ્કૃત ભાષામાં મારા કે મારી કહેવામાં આવે છે. આપણે જેને મરકી, કોગળિયું, પ્લેગ વગેરે કહીએ છીએ, તે આ પ્રકારને રોગચાળે છે. તેનું શમન પણ હી કારની આરાધના વડે થઈ જાય છે અને આખો યે સમાજ મોટી રાહત અનુભવે છે.
- ભૂત, પ્રેત, વ્યંતર, યક્ષ, ડાકિની, શાકિની વગેરે મનુષ્યને વળગે છે, તો તેને હેરાન-હેરાન કરી મૂકે છે. તેઓ અનેકવિધ ઉપાયો કરવા છતાં મનુષ્યના શરીરમાંથી હઠતા નથી; પણ હી કારની આરાધના અનન્ય મને કરવામાં આવે તો તેઓ તરત મનુષ્યના શરીરમાંથી નીકળી જાય છે અને તેને શાંતિ થાય છે.
સ્તવનકાર હી કારને વિશેષ મહિમા બારમા પદ્ય વડે આ પ્રમાણે વર્ણવે છે
प्राप्नोत्यपुत्रः सुतमर्थहीनः, श्रीदायते पत्तिरपीशतीह । दुःखी सुखी चाथ भवेन किं किं,
त्वद्र्पचिन्तामणिचिन्तनेन ॥१२॥ ત્વચિન્તામિિરન્તનેન-ચિંતામણિ સમાન તારા રૂપનું ચિંતન કરવાથી. હિં કિં = મત્ર-શું શું નથી થતું? -અહીં. પુત્ર-પુત્ર વગર. સુતં કનોતિ-પુત્ર પામે છે. વાર્થહીનઃ–પૈસા વગરને. શ્રીવાચ-કુબેર બની જાય છે, ધનવાન થાય છે. ત્તિ જિ-સેવક પણ, રૂતિ
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારવિદ્યાસ્તવન
–સ્વામીપણાને પામે છે. ચ–અને. છથ-વળી. દુઃશ્ત્રી–દુઃખ વાળા. સુલી–સુખી (મવેત્–ખને છે.)
ભાવાથ —ચિંતામણિ સમાન તારા કુળનું ચિંતન કરવાથી શું શું પ્રાપ્ત થતું નથી ? જેને પુત્ર નથી, તે પુત્ર પામે છે, પૈસા નથી તે પામે છે; જે સેવક છે, તે સ્વામી અને છે; અને જે તે સુખી
પૈસે
દુઃખી છે,
મને છે.
૨૫૧.
હી કારનુ ચિંતન ચિ'તામણિ રત્ન જેવું છે, એટલે કે તેનાથી સવ વસ્તુઓ પ્રાપ્ત થાય છે. દાખલા તરીકે કોઈ ને પુત્ર ન હોય, પણ તે હી કારનું અનન્ય મને આરાધન કરે તેા તેને પુત્ર થાય છે. અથવા કેાઈની પાસે પૈસા ન હાય, પણ તે પેાતાનું ચિત્ત હી કારની આરાધનામાં જોડી દે તા તેને પૈસા મળવા માંડે છે અને આખરે તે પૈસાદાર બની જાય છે; અથવા કાઈ નાકરી–ચાકરી કરીને પેાતાની આજીવિકા ચલાવતા હોય, પણ ઉત્સાહથી હી કારની આરાધના કરવા માંડે તે તેને બઢતી એટલે પગારવધારા મળે છે. અને અનુક્રમે સ્વામી એટલે શેઠ. અની જાય છે.
ટૂંકમાં એક મનુષ્ય ગમે તેવા દુ:ખી હોય પણ હી કારના શરણે જાય અને તેનું અનન્ય મને પૂજનસ્મરણ-જપ-ધ્યાન કરવા માંડે તે તેનું સઘળું દુ:ખ
દૂર થાય છે અને તે સુખી બની જાય છે.
ચમત્કાર
હવે સ્તવનકાર હી કારના ધ્યાનમાં જે રહેલા છે, તે તેરમી ગાથા વડે આ પ્રમાણે દર્શાવે છેઃ
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૨
હોંકારકપતરુ पुष्पादिजापामृतहोमपूजाक्रियाधिकार सकलोऽस्तु दूरे। यः केवलं ध्यायति बीजमेव,
सौभाग्यलक्ष्मीर्वणुते स्वयं तम् ॥१३॥ સવર:–બધે. પુEmiT[મૃતદોમપૂજાવિધિ: -પુષ્પો વગેરેથી જાપ, ઘીને હોમ, પૂજા વગેરે કિયાને
અધિકાર. ફૂરે કરતુ-દૂર રહો. –જે સાધક. વ–માત્ર. વિનં-તારા બીજાક્ષરને. શાતિ-ચિંતવે છે. તં-તેને. સમચર્મ સૌભાગ્યરૂપી લક્ષ્મી. સ્વયં પોતે જ. પૃgવરે છે.
ભાવાર્થ : પુષ્પ વગેરેથી જાપ, ઘીને હામ, પૂજા વગેરે સમગ્ર કિયાઓને અધિકાર દૂર રહે. જે માત્ર તારા બીજાક્ષરનું જ ધ્યાન ધરે છે, તેને સૌભાગ્યલક્ષમી પિતે જ (સામે જઈને) વરે છે.
કોઈ પણ મંત્રની આરાધના કરવી હોય તે મંત્રદેવતાનું પુષ્પાદિ વડે પૂજન કરવું પડે છે, નિયત સંખ્યામાં મંત્રજપ કરવો પડે છે તથા તે અંગે ધ્યાન, હોમ વગેરે બીજી ક્રિયાઓ પણ કરવી પડે છે. પરંતુ હી કારમંત્રની ખૂબી એ છે કે માત્ર તેના બીજાક્ષરનું ધ્યાન ધરવામાં આવે તે પણ તે ફલદાયી થાય છે, એટલે કે તેનું ભાગ્ય ખુલી જાય છે અને તે યથેચ્છ લક્ષમી તથા સૌભાગ્યની પ્રાપિત કરે છે.
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કારવિદ્યાસ્તવન
૨૫૩
અહીં એટલી સ્પષ્ટતા આવશ્યક છે કે આ વિધાન અન્ય ક્રિયાઓને નિષેધ કરવા માટે કરાયેલું નથી, પણ હી કારના ધ્યાનમાં કેવું બળ રહેલું છે, તે દર્શાવવા માટે કરાયેલું છે.
સ્તવનકાર હી કારને વિશેષ મહિમા ચૌદમી ગાથામાં આ પ્રમાણે વર્ણવે છે:
त्वत्तोऽपि लोकाः सुकृतार्थकाममोक्षान् पुमथांश्चतुरो लभन्ते। यास्यन्ति याता अथ यान्ति ये वा,
श्रेयःपदं त्वन्महिमालवः स ॥१४॥ વત્તો -તારાથી તો, તારા પ્રભાવથી તો. જો લેકો. સુકૃતાર્થવામમોક્ષાન-ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ. પુમર્થન ચતુર:–એ ચાર પ્રકારના પુરુષાર્થોને. રુમન્તપ્રાપ્ત કરે છે. જે-જે. એચT-મેક્ષ પ્રતિ. ચાત્તજશે. ચાતા–ગયા છે. આથ-એજ રીતે. ચાનિત-જાય છે. વા– અથવા. સતે.ત્યન્મદિમાવઃ-તારા મહિમાને અંશમાત્ર છે.
ભાવાર્થ--તારા પ્રભાવથી લોકો ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષરૂપ ચાર પ્રકારના પુરુષાર્થોને પ્રાપ્ત કરે છે. જેઓ મેક્ષમાં જશે, ગયા તથા જાય છે, તે તારા મહિમાને અંશ માત્ર છે.
ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ એ ચાર પુરુષાર્થો
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪
હોંકારકલ્પતરુ પ્રસિદ્ધ છે. તેમાં ધર્મપુરુષાર્થની પ્રાપ્તિ થવાથી મનુષ્ય પિતાનું કર્તવ્ય સમજે છે, પુણ્યનાં કાર્યો કરવાની વૃત્તિવાળે થાય છે તથા જેનાથી દુર્ગતિ દૂર થાય અને સગતિની પ્રાપ્તિ થઈ શકે એવી સઘળી પ્રવૃત્તિઓ કરે છે. અનુભવી પુરુષોએ કહ્યું છે કે “ધર્મળ હીના પશુમિ સમાનાજે મનુષ્ય ધર્મથી રહિત છે, તે પશુઓ જેવા છે.” આને અર્થ એમ સમજવાને છે કે મનુષ્યમાં સાચું મનુધ્યપણું-સાચી માનવતા લાવનારો ધર્મ છે. તેથી મનુષ્ય તેનું સેવન–આરાધન અવશ્ય કરવું જોઈએ.
ચાર પ્રકારના પુરુષાર્થમાં ધર્મને પ્રથમ મૂકવાનું કારણ એ છે કે તે માનવજીવનની મુખ્ય જરૂરીઆત છે, તેના વિના માનવજીવન સફળ થઈ શકતું નથી.
જેઓ ભૌતિકવાદની ભ્રમણામાં રાચે છે, તેઓ ધર્મ અને મોક્ષને ઉડાવી દે છે અને માત્ર અર્થ અને કામનું સેવન કરવાની જ બુદ્ધિ રાખે છે, પણ તેથી માનવતાનો હાસ થાય છે અને મનુષ્યના ળિયામાં પશુનું જીવન
જીવાય છે.
આજે સમાજની રચના સંવાદી બનાવવાના પ્રયાસો થાય છે, પણ તેમાં ધાર્મિક ભાવના નથી. એટલે એ પ્રયાસ નિષ્ફળ જાય છે અને સમાજમાં સ્વાર્થ લુપતા, હિંસા, દુરાચરણ વગેરે વ્યાપક બને છે. જે સમાજની રચના સંવાદી કરવી હોય તે તેને એક જ ઉપાય છે
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીકારવિદ્યાસ્તવન
૨૫૫ અને તે ધર્મભાવનાની વૃદ્ધિ તથા ધર્મનું યથાર્થ આચરણ.
હી કારની આરાધનાથી ધર્મભાવના ઉત્પન્ન થાય છે, વૃદ્ધિ પામે છે અને છેવટે આચરણમાં પરિણમે છે.
જેનાથી આજીવિકા પ્રાપ્ત થાય, તેને ‘અર્થ કહેવામાં આવે છે. એ રીતે ખેતી, ગોપાલન, વ્યાપાર, હુન્નર, ઉદ્યોગ, નેકરી-ચાકરી વગેરેનો સમાવેશ અર્થમાં થાય છે.
અર્થ વિના માનવજીવનને વ્યવહાર ચાલી શકતો નથી, એટલે તે માટે મનુષ્ય પુરુષાર્થ કરવો જરૂરી છે. જેઓ આળસુ–એદી થઈને પડયા રહે છે અને પોતાની આજીવિકા માટે બીજા પર આધાર રાખે છે, તેઓને નીતિકારોએ અધમ કોટિના મનુષ્ય કહેલા છે, કારણ કે આ સ્થિતિમાં તેમનું સ્વમાન સચવાતું નથી અને તેમના આધારે રહેલા કુટુંબીજને દુઃખી થાય છે.
હી કારની આરાધનાથી મનુષ્યને અર્થની પ્રાપ્તિ થાય છે, એટલે કે અર્થોત્પાદનનાં નવાં નવાં સાધને મળી આવે છે, તેના લીધે તેની સંપત્તિમાં વધારો થાય છે અને તેને કદી પણ હીન–દીન દશામાં પોતાના દિવસે પસાર કરવા પડતા નથી.
પાંચ ઈન્દ્રિય વડે ભેગવાતાં સુખને “કામ” કહેવામાં આવે છે; એટલે સારું ખાનપાન, સારાં વસ્ત્રો, વિવિધ
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
હો કારકલ્પતરુ
જાતિનાં આભૂષણા, સારું રહેઠાણુ, આનંદપ્રમેાદનાં સાધને તથા સ્ત્રીઓ સાથેના વિલાસ વગેરેના ‘કામ'માં સમાવેશ થાય છે. હી કારની આરાધનાથી મનુષ્યને આ પ્રકારનું કામસુખ પૂરતા પ્રમાણમાં મળે છે.
તાત્ત્વિક દૃષ્ટિએ અથ અને કામ હેય હાવા છતાં ગૃહસ્થાને માટે તેની પ્રાપ્તિ અનિવાય અને છે; તેથી જ શ્રીમાન હરિભદ્રસૂરિ મહારાજ આદિ આચાય પુંગવે એ કહ્યુ` છે કે ગૃહસ્થાએ ધમ, અથ અને કામ એ ત્રણ વ. પરસ્પર બાધા ન આવે એ રીતે સેવન કરવુ.’
સ'સારનાં જન્મ-જરા-મરણાદિ સવ બધામાંથી મુક્ત થવુ, તેને ‘મેાક્ષ' કહેવામાં આવે છે. ચારેય પુરુ ષામાં શ્રેષ્ઠતા મેાક્ષની છે, તેથી સુજ્ઞ મનુષ્યે મેક્ષપ્રાપ્તિ માટે અને તેટલા પુરુષાથ અવશ્ય કરવા જોઈએ; પર`તુ ગૃહસ્થજીવન અનેક જાતની ઉપાધિઓથી ભરેલું હોઈ આ પુરુષા બહુ મર્યાદિત પ્રમાણમાં થાય છે, એટલે તે માટે સાધુજીવન પસંદ કરવા ચેાગ્ય છે. તેમાં આ પુરુષા ઉત્કૃષ્ટપણે થાય છે અને શ્રેયઃપદ એટલે મેાક્ષની પ્રાપ્તિ કરી શકાય છે.
હી કારની આરાધના આ મેક્ષપ્રાપ્તિમાં ઘણી સહાય કરે છે. તે અંગે ગત પ્રકરણમાં પૂરતું વિવેચન થયેલું છે, એટલે અહીં તેના વિસ્તાર કરતા નથી.
આ રીતે હોઁ...કારની આરાધનાથી મનુષ્ય ધર્મ, અથ,
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૨૫૭
હી કારવિદ્યાસ્તવન કામ અને મોક્ષ એ ચારે પુરુષાર્થની પ્રાપ્તિ કરી પિતાને પ્રાપ્ત થયેલા મહામોંઘા માનવભવની સાર્થકતા કરી શકે છે.
અહીં સ્તવનકાર એમ પણ કહે છે કે આજ સુધીમાં જેઓ મોક્ષે ગયા છે, જેઓ મોક્ષે જાય છે અને જેઓ મોક્ષે જશે, તેને હી કારના મહિમાન માત્ર અંશ જ સમજ. એટલે કે હી કારના મહિમાને પાર નથી. તેનાથી મક્ષ જેવા મહાપદની પ્રાપ્તિ કરી શકાય છે, તેમજ સર્વ કંઇ સિદ્ધ કરી શકાય છે. આ વિશ્વમાં એવું કેઈપણું કાર્ય નથી કે જે હી કારની આરાધનાથી સિદ્ધ થઈ
શકે નહિ.
હવે સ્તવનકાર હી કારવિદ્યાનો મહિમા દર્શાવવા પંદરમું પદ્ય આ પ્રમાણે કહે છે:
વિધારે ય ક કળવું ન જો, मध्यैकबीजं ननु जञ्जपीति । तस्यैकवर्णा वितनोत्यवन्ध्या,
कामार्जुनी कामितमेव विद्या ॥१५॥
-જે આરાધક. બા-પહેલો. પ્રણવં-પ્રણવ, કારઅને જો છેવટે. નમઃ—નમઃ એવું પદઅર્થવવનં–મધ્યમાં એક બીજરૂપ. તેને. વિધા–મૂકીને. નy–ખરેખર. પતિજપે છે. ત–તેના. હવ-એક વર્ણવાળી, એક અક્ષર વાળી. અવળા–ફલ આપવામાં કદી નિષ્ફળ નહિ જનારી.
૧૭
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮
હી કારકલ્પતરુ
રાષ્ટ્રની–કામધેનુ સમાન. વિદ્યા-હીકારવિદ્યા. વામિત” વ-મનવાંછિતને. વિતનીતિ-વિસ્તારે છે, પૂર્ણ કરે છે.
ભાવાર્થ – જે આરાધક પહેલાં , છેવટે નમઃ અને વચમાં ફ્રી બીજની સ્થાપના કરીને મંત્રજપ કરે છે, તેનાં સર્વ વાંછિતને એ એક વર્ણવાળી, અવંધ્ય અને કામધેનુ સમાન હી કારવિદ્યા પૂર્ણ કરે છે.
શ્રીં નમઃ” ને હોંકાર વિદ્યા કહેવામાં આવે છે. તેમાં ખરે મંત્રાક્ષર તે માત્ર હોં જ છે. અહીં કોઈ એમ કહે કે “ એ મંત્રાક્ષર નથી શું? તે અહીં શ્કારની
જના મંત્રસેતુ તરીકે થયેલી છે, અને નમઃ એ પલ્લવ છે, એટલે તે શાંતિકમ અર્થે મંત્રના છેડે લાગે છે. તેથી હીં વિદ્યાને એકવણું એક અક્ષરવાળી માનવામાં આવી છે.
આ હોંકારવિદ્યા ફલ આપવામાં કદી નિષ્ફળ જતી નથી, તેથી તેને અવધ્યા કહેવામાં આવી છે. જે ફલ ન આપે તે વધ્યા, જે અવશ્ય ફલ આપે, તે અવધ્યા.
વળી આ હોંકારવિદ્યા કામધેનુ ગાય જેવી છે, એટલે આરાધકના સર્વ મનવાંછિતને શીધ્ર પૂર્ણ કરે છે.
કેટલાક કહે કે અમે હી કારને એક લાખ જપ કરી ચૂક્યા છીએ, પણ તેનું કોઈ વિશિષ્ટ ફળ અમારા જોવામાં આવ્યું નથી. તેમને અમારે એટલું જ કહેવાનું છે કે આ આરાધનાને મુખ્ય પાયે શ્રદ્ધા છે, તે
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
હકાર વિધાસ્તવન
૨૫૯ શું મજબૂત હતી ? તેમાં જરાયે ડગમગાટ તો ન હતો ? વળી “આનું ફળ મળશે કે કેમ? જોઈએ છે, આરાધના તો કરવા દે.” આવા કેઈ સંદિગ્ધ વિચારપૂર્વક તો તેની આરાધના કરી ન હતી? તે જ રીતે હી કારની આરાધના અંગે હી કારક૯૫માં, તેમજ પ્રસ્તુત સ્તવનમાં જે કાંઈ કહેવાયું છે, તેનું યથાર્થ પાલન થયું હતું કે કેમ? એ પણ વિચારવાનું છે. જે શ્રદ્ધા, શુદ્ધિ અને વિધિ બરાબર હોય તો હોંકારની આરાધના કદી પણ નિષ્ફળ જતી નથી. તે ધારેલું ફળ અવશ્ય આપે છે અને ઘણા ટૂંકા સમયમાં જ આપે છે.
હવે સ્તવનકાર છેલ્લા પદ્યમાં આ સ્તવનને મહિમા આ રીતે દર્શાવે છે:
मालामिमां स्तुतिमयीं सुगुणां त्रिलोकीबीजस्य यः स्वहृदये निदधेत्रिसन्ध्यम् । अङ्केऽष्टसिद्धिरवशा लुठतीह तस्य,
नित्यं महोदयपदं लभते क्रमात् सः॥ જ-જે આરાધક. રૂમ-આ. સ્તુતિમચ-સ્તુતિમયી, સ્તુતિવાળી. સુઇગાં-સારા ગુણવાળી. ત્રિોવચ માંઐલેકબીજની માલાને સ્વ-પિતાના હૃદયને વિષે. ત્રિયં–ત્રણ સંધ્યા સમયે; સવારે, બપોરે અને સાંજે. નિત્-ધારણ કરે છે. તસ્ય-તેના. -ળામાં. અષ્ટસિદ્ધિ --અણિમાદિ આઠ સિદ્ધિઓ. સવ-અવશ બનીને.
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૦
હી કારકલ્પતરુ
જીતિ ર્હ્દ—અહીં આળાટે છે. વળી સ:-તે. મા-અનુક્રમે. નિસ્યં-સદા. મોટ્યપનું-સિદ્ધિપદને. જીમતે-પામે છે.
ભાવાર્થ –જે આરાધક Àલેાકયબીજ હાઁ કારની સારા ગુણવાળી સ્તુતિરૂપ આ માળાને ત્રણ સધ્યાએ પાતાના હૃદયમાં ધારણ કરે છે, તેના ખેાળામાં અણિમાહિ આડે ય સિદ્ધિએ આળેાટે છે અને તે અનુક્રમે સિદ્ધિપદને
પામે છે.
સ્તુતિ, સ્તોત્ર કે સ્તવનના અંતે તેની ફલશ્રુતિ કહેવાય છે, એ રીતે સ્તવનકારે અહીં તેની ફલશ્રુતિ કહેલી છે. તેઓ કહે છે કે મે ત્રૈલેાકયબીજ એવા હી કારની સ્તુતિમયી સારા ગુણવાળી માળા બનાવી છે. તે જે આરાધક સવારે, બપોરે અને સાંજે પેાતાના હૃદયમાં ધારણ કરશે, એટલે કે તેના પાઠ કરીને તેની ભાવના હૃદયમાં ઉતારશે, તેને અણિમાદિ આઠે ય સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત થશે અને તે અનુક્રમે સિદ્ધિપદ્મને પામી શકશે. આના અથ એમ સમજવાના છે કે આ સ્તવન ઘણું પ્રભાવશાળી છે અને તેને સવારે, અપેારે અને સાંજે પરમ શ્રદ્ધાપૂર્ણાંક પાઠ કરવામાં આવે તેા આરાધકને અનેક પ્રકારની ઉચ્ચ સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે, જેવી કે-અણિમા, મહિમા, લઘિમા, ગરિમા, પ્રાપ્તિ, પ્રાકામ્ય, ઇશિત્વ, વશિત્વ વગેરે.
જેનાથી શરીરને અતિ નાનુ' બનાવી શકાય તે અણિમા, અતિ મેઢું બનાવી શકાય તે મહિમા, અતિ હલકુ બનાવી શકાય તે લઘિમાકુ, અને અતિ
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકારવિદ્યાસ્તવન
૨૬૧ ભારે બનાવી શકાય તે ગરિમા, પિતાના સ્થાને ઊભાં ઊભાં અતિ દૂર રહેલા પદાર્થોને સ્પર્શ કરી શકાય તે પ્રાપ્તિ", ભૂમિ જેવી નકકર વસ્તુઓમાં પણ પ્રવેશ કરી શકાય તે પ્રાકામ્ય, ચકવતી તથા ઈન્દ્રની ઋદ્ધિ વિસ્તારી શકાય તે ઈશિત્વ, અને ગમે તેવા કૂર જતુને પણ વશ કરી શકાય તે વશિત્વ.
અહીં એટલી સ્પષ્ટતા આવશ્યક છે કે આ સ્તવનનો પાઠ કરતાં મન શુદ્ધ અને સ્થિર થાય છે, તેથી ધ્યાનમાં એકાગ્રતા જામે છે અને પરિણામે આ પ્રકારની સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે. અને તેનું સહુથી મોટું પરિણામ તો એ આવે છે કે તે અનુક્રમે મહોદયપદ એટલે મોક્ષની પ્રાપ્તિ કરી શકે છે. જેણે આ જગતમાં મેક્ષની પ્રાપ્તિ કરી, તે કૃત્યકૃત્ય ગણાય છે, એટલે કે ત્યાર પછી તેને બીજી કોઈ પણ વસ્તુ પ્રાપ્ત કરવાની રહેતી નથી.
ટૂંકમાં શક્તિબીજ હોંકારની આરાધના મનુષ્યને ભક્તિ અને મુક્તિ બંનેનું સુખ આપનારી હોવાથી સુજ્ઞજનોએ અવશ્ય કરવા ગ્ય છે.
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦ ] માયાબીજ–રહસ્ય
માયાબીજ હોંકારની આરાધના-ઉપાસના પર કેટલેક પ્રકાશ પાડતી એક કૃતિ જૈન ભંડારોમાં સંગ્રહાયેલી છે, તે પાઠકેની જાણ માટે યોગ્ય સંશોધન તથા વિવેચનપૂર્વક અહીં રજૂ કરવામાં આવે છે. આ કૃતિનાં બધાં જ પડ્યો અનુટુપ છંદ એટલે લેકમાં રચાયેલાં છે.
આ કૃતિને “માયાબીજસ્તુતિ” કે “માયાબીજ સ્તુતિપૂજાસ્તવન” એવું નામ આપવામાં આવ્યું છે, પણ વાસ્તવમાં એ એક તાંત્રિક કૃતિ છે અને તેના છેડે
ત્ત ગુર્ઘ સમસ્યા, માચાવીઝ કવનમ્” એવા શબ્દો મૂકેલા છે, તેથી આ કૃતિને “માયાબીજ-રહસ્ય” એવું નામ આપવું ઉચિત છે.
વળી આ કૃતિના આરંભમાં ઉપજાતિ છંદનું જે પદ્ય મૂકવામાં આવ્યું છે, તે ગત પ્રકરણમાં અપાયેલ હોંકારવિદ્યાસ્તવનનું મંગલાચરણ છે, એટલે કે આ કૃતિનો મૂળ ભાગ નથી, તે પાછળથી જોડી દેવામાં આવ્યું છે, તેથી અહીં તેને સ્થાન આપવામાં આવ્યું નથી.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયામીજ—રહસ્ય
૨૧૩
આ કૃતિમાં કેટલેક સ્થળે મતાંતર છે, તે અમે વિવેચન દરમિયાન સ્પષ્ટ કર્યુ છે. એકંદર માયામીજ હોંકારનો મહિમા તથા આરાધનવિધિ જાણવા માટે આ કૃતિ ઉપયાગી હોઈ, તેને અહીં સ્થાન અપાયેલુ છે. પ્રસ્તુત કૃતિના પ્રારંભ આ પ્રમાણે થાય છે: श्वेतं रक्तं तथा पीतं, नीलं ध्यानं चतुर्विधम् । विधिना ध्यायमानं च फलं भवति नान्यथा ॥ १ ॥
· ધ્યાન ચાર પ્રકારનુ છે: શ્વેતવણી ય, રક્તવણી ય, પીતવણીય અને નીલવણીય. જો આ ધ્યાન વિધિપૂર્વક ધરવામાં આવે તેા ફલદાયી થાય છે, અન્યથા ફુલદાયી થતું નથી.’
તાત્પર્ય કે માયામીજ હોંકારનું ધ્યાન શ્વેત વર્ણે, રક્ત વર્ણ, પીત વણે, તેમજ નીલ વર્ણે વિધિપૂર્વક કરવુ જોઇએ; તેથી વિવિધ પ્રકારની ફલપ્રાપ્તિ થાય છે. જેએ આ ધ્યાન શાસ્રીય વિધિ અનુસાર કરતા નથી, એટલે કે પેાતાની મતિ-કલ્પના અનુસાર કરે છે, તેમને તેનું વાસ્તવિક ફળ મળી શકતું નથી. જ્યાં વિધિના અનાદર હાય ત્યાં ઈષ્ટકાની પ્રાપ્તિ કેવી રીતે થાય ? વિધિના મહત્ત્વ અંગે પૂર્વ પ્રકરણેામાં પૂરતુ' વિવેચન થઈ ગયેલુ છે.
અહી' વણુ અનુસાર ચાર પ્રકારનાં ધ્યાના કહ્યાં છે, પણ જૈન દર્શનની માન્યતા અનુસાર વર્ણો પાંચ પ્રકારના છે: (૧) શ્વેત, (ર) રક્ત, (૩) પીત, (૪) નીલ
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૪
હોંકારકલ્પતરુ
અને (૫) શ્યામ. આ દરેક વણે ધ્યાન ધરતાં તેના પાંચ પ્રકાર બને છે. જૈન ધર્મના પાયારૂપ પંચપરમેષ્ઠીનું ધ્યાન આ પાંચ વર્ષે જ ધરવામાં આવે છે. જેમ કેઅરિહંતનું ધ્યાન વેત વણે ધરાય છે, સિદ્ધનું ધ્યાન રક્ત વણે ધરાય છે, આચાર્યનું ધ્યાન પીત વણે ધરાય છે, ઉપાધ્યાયનું ધ્યાન નીલ વર્ણ ધરાય છે અને સાધુનું ધ્યાન શ્યામ વર્ણ ધરાય છે. આજ રીતે ચોવીશ તીર્થકરોનું ધ્યાન પણ પાંચ વણે ધરાય છે અને હોંકારનું ધ્યાન પણ પાંચ વણેજ ધરાય છે. શ્રીમાન જિનપ્રભસૂરિજીએ હીં કાક૯પમાં તેનું વ્યવસ્થિત વિધાન કરેલું છે અને અન્ય જૈન ગ્રંથોમાં પણ એવું જ નિરૂપણ કરેલું છે. એટલે જૈન ધર્મમાં હોંકારના પંચવર્ષીય ધ્યાન બાબત કોઈ વિવાદ નથી.
પરંતુ અન્ય મંત્રવાદીઓમાં નીલ અને શ્યામવણીય ધ્યાનની બાબતમાં એકવાક્યતા નથી. કેટલાક શ્યામવર્ણય ધ્યાનનો સ્વીકાર કરે છે અને નીલવણય ધ્યાનને જતું કરે છે, તો કેટલાક નીલવણય ધ્યાનનો સ્વીકાર કરે છે અને શ્યામવર્ણય ધ્યાનને જતું કરે છે. હકારવિદ્યાસ્તવનમાં વેત, રક્ત, પીત અને શ્યામ એમ ચાર પ્રકારનું ધ્યાન બતાવ્યું છે, તે પ્રસ્તુત કૃતિમાં વેત, રક્ત, પિત અને નીલ એમ ચાર પ્રકારનું ધ્યાન બતાવ્યું છે. વાસ્તવમાં નીલ અને શ્યામ એ બંને ધ્યાનોથી ઉગ્ર કર્મની સિદ્ધિ થાય છે, એટલે તેમણે એકબીજાને અંતર્ગત માની લીધા હોય એ બનવા ગ્ય છે.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયામીજ-રહસ્ય
૨૬૫.
હવે આ ધ્યાનનું ફળ દર્શાવે છેઃ
श्वेते मुक्तिर्भवेत् पुंसो, रक्ते वश्यं परं स्मृतम् । पीते लक्ष्मीर्भवत्येव नीले च शत्रुमारणम् ॥२॥
· શ્વેત ધ્યાનથી પુરુષની–આરાધકની મુક્તિ થાય છે; રક્ત ધ્યાનથી ઉત્તમ પ્રકારનું વશીકરણ કહેલું છે; પીત ધ્યાનથી નિશ્ચિત લક્ષ્મી આવે છે અને નીલ ધ્યાનથી શત્રુનું મરણ થાય છે.'
અહી ષટ્કમાં પૈકી સ્તંભનકમ, ઉચ્ચાટનકમ તથા વિદ્વેષણકર્માં કયા વર્ણ સિદ્ધ થાય છે? તે અંગે કોઈ ખુલાસેા નથી; પણ સંપ્રદાયગત માન્યતા એવી છે કે પીતવણીય ધ્યાનથી સ્તંભનકમ સિદ્ધ થાય છે અને નીલવીય ધ્યાનથી ઉચ્ચાટન તથા વિદ્વેષણ કમની સિદ્ધિ થાય છે. અહીં નીલવણીય ધ્યાનથી મારણની સિદ્ધિ અતાવી છે, પણ તે માટે અન્ય તત્રકારોએ શ્યામવણીય ધ્યાનની આવશ્યકતા દર્શાવી છે. જૈન તત્રકારોના અભિપ્રાય પણ આ જ પ્રકારના છે.
હવે મત્રસમુદાયમાં માયામીજનું સ્થાન કેવુ છે? તે દર્શાવે છે:
मन्त्राः सहस्रशःसन्ति, शिवशक्तिनिवेदिताः । अन्यथा ते च विज्ञेया, मायाबीजाग्रतो यथा ॥ ३॥
'
• શિવે પાર્વતીને કહેલા હજારો મત્રો વિદ્યમાન છે,
પણ માયાખીજની આગળ તેમને અન્યથા જાણવા.'
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકારકલ્ચતર
તાત્પર્ય કે માયાબીજ હોંકાર સહુથી ઉચ્ચ કોટિને. મંત્ર છે. તેની સરખામણીમાં બીજા મંત્રો કંઈ વિસાતમાં નથી.
આ ઉલ્લેખ પરથી એમ લાગે છે કે આ કૃતિ શાક્ત, સંપ્રદાયની છે, પણ તેની સરલતા અને સુંદર નિરૂપણ– શૈલિને લીધે અન્ય મંત્રસંપ્રદાયમાં પણ પ્રચલિત થયેલી છે.
એક તંત્રગ્રંથમાં કહ્યું છે કે “માયાવી હિ મુલ્ય મે, મન્નઃ કિચરઃ સવા-શિવ પાર્વતીને કહે છે કે “હે પ્રિયે! માયાબીજ હી કાર એ જ મારો મુખ્ય મંત્ર છે અને તે મને સદા પ્રિય છે. બીજા તંત્રગ્રંથમાં એમ કહેવાયું છે કે “ગુuો ગુહ્યતન મન્ટો, વીછી નિત્તામળિઃ સ્કૃતઃ ” હી*કાર એ ગુહ્યમાં ગુહ્ય મંત્ર છે અને મનુષ્યોના મનોરથ પૂર્ણ કરવામાં ચિંતામણિ રત્ન સમાન છે.” કેઈ તંત્રગ્રંથમાં એમ પણ કહેવાયું છે કે-ટ્રીમિતિ સાનિર્વાધિષ્ઠાનમ્' હી કાર એ સર્વશક્તિમાન અને સર્વમાં વિરાજમાન બ્રહ્મને બેધક છે.” વળી તંત્રગ્રંથોએ હોંકારને તંત્રપ્રણવ, શક્તિ પ્રણવ કે દેવીપ્રણવ કહીને તેનો મહિમા ખૂબ વધારેલો છે, તેનો જ પડશે. પ્રસ્તુત લેકના ઉત્તરાર્ધમાં આ રીતે પડેલો છે.
હવે માયાબીજના જપ તથા હોમની સંખ્યા કહે છે – .. लक्षसंख्ये कृते जापे, दशांशेन तु होमयेत् ।
पृथ्वीपतित्वं जायेत, सत्यं सत्यं च नान्यथा ॥४॥
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયાબીજ-રહસ્ય
૨૬ “માયાબીજને એક લાખ જપ કર્યા પછી, તેના. દશમા ભાગે હેમ કરે. એમ કરવાથી રાજવીપણું મળે. છે. આ વિધાનને સત્ય માનવું, સત્ય માનવું; તે કદી. અન્યથા થતું નથી.”
આ નિરૂપણશલિ પણ તાંત્રિક સંપ્રદાયની છે. “સર્ચ
નન્યથા” એવા શબ્દો બીજા પણ અનેક શાક્તતંત્રોમાં અનેક વાર જોવામાં આવે છે.
માયાબીજનો એક લાખ જપ “ * નમઃ” એ. મંત્રીપદેથી કરવાનો હોય છે. જપ પૂરો થયા પછી દશાંશ હોમ એટલે એક લાખના દશમા ભાગે દશ હજાર આહતિવાળે હોમ કરવો જોઈએ. એ વખતે “» હીના ન બોલતાં “ી €T” એવું મંત્રપદ બલવું જોઈએ. આ રીતે માયાબીજનું એક લાખનું અનુષ્ઠાન કરવાથી મનુષ્યને રાજવીપણું મળે છે. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તો ધન, ધાન્ય, વિપુલ સંપત્તિ તથા વિશાળ અધિકારની પ્રાપ્તિ થાય છે.
પૂર્વે હી કારક૯૫માં એમ કહેવાયું છે કે પૂર્વ સેવામાં “ ” નમઃ' મંત્રને એક લાખ જપ કરવો. અને દશાંશ હોમ કરે. પછી જે કર્મ સિદ્ધ કરવું હોય, તે અનુસાર ધ્યાન ધરવું, એટલે કાર્ય સિદ્ધ થાય છે. દાખલા તરીકે મનુષ્યને વિપુલ સંપત્તિ જોઈતી હોય, એટલે કે અઢળક લક્ષ્મીની ઈચ્છા હોય તો તેણે પીતવણે
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૮
હોંકારકલ્પતરુ કહી કારનું ધ્યાન ધરવું જોઈએ અને એ વખતે બધી સામગ્રી પીળા રંગની જ રાખવી જોઈએ વગેરે. એ જ રીતે રાજ્યપ્રાપ્તિની ઇચ્છા હોય તો તે સંકલ્પ કરીને પીતવણે ધ્યાન ધરવું જોઈએ.
હવે સંકટ સમયે માયાબીજની આરાધના કેવી રીતે કરવી? તે જણાવે છે.
रणे राजकुले वहनौ, दुर्गशस्त्रविसङ्कटे । शतमष्टोत्तरं जापं, कणवीर-सगुग्गुलम् ॥५॥
યુદ્ધ, રાજકુલ, અગ્નિ કે કિલ્લામાં રહેલા શસ્ત્રો તરફનું સંકટ ઉત્પન્ન થાય ત્યારે લાલ કણેર તથા ઘી મિશ્રિત ગુગળની અગ્નિમાં આહુતિ આપવી અને આ મંત્રનો ૧૦૮ વાર જપ કરે.”
જેને એક લાખ મંત્રજપથી હી કાર સિદ્ધ થયે છે, તેને માટે આ વિધાન છે. તે યુદ્ધ વગેરેનાં સંકટો – ઉત્પન્ન થતાં આ પ્રકારને હેમ કરે તથા ૧૦૮ મંત્રજપ કરે તે તેનું નિવારણ થાય છે.
વિશેષમાં કહે છે. जयमाप्नोति शत्रुभ्यः, पृथिवीपतिवल्लभः । अपुत्रो लभते पुत्रान् , सौभाग्यं दुर्भगो भवेत् ॥६॥ अष्टम्यां चतुर्दश्यां वा, पर्वणि ग्रहणेषु च । हूयते वाऽनले सम्यग , नात्र कार्या विचारणा ॥७॥
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયાબીજ-રહસ્ય
૨૬૯ જે આરાધક આઠમ, ચૌદશ, પર્વના દિવસે કે ગ્રહણના સમયે વિધિપૂર્વક આ પ્રકારને હામ કરે છે, તે શત્રુઓ પર જય મેળવે છે, રાજાઓને વલ્લભ થાય છે, અપુત્રિયો હોય તે પુત્રને પામે છે અને દુર્ભાગી હોય તો સૌભાગ્યને પ્રાપ્ત કરે છે. એમાં કઈ સંશય રાખવો નહિ.”
- હવે માયાબીજનું નિત્ય પૂજન કેવી રીતે કરવું ? તેને વિધિ દર્શાવે છે ?
निर्मलं सलिलं स्वच्छं, गालितं जन्तुवर्जितम् । पूर्वस्यां दिग्विभागे तु, मन्त्रयुक स्नपनं स्मृतम् ॥८॥
સાધકે માયાબીજનું પૂજન કરતાં પહેલાં સ્નાન કરવું આવશ્યક છે. તે નિર્મલ, સ્વચ્છ, જંતુરહિત અને ગાળેલા પાણીથી કરવું જોઈએ. વળી તે વખતે મુખ પૂર્વ દિશા ભણું રાખવું જોઈએ અને નીચેનો મંત્ર બોલતા રહેવું જોઈએઃ “૩ પ્રૉ છી* ૐ પ્રઃ અમે વિમરું કશુરઃ સુવિવામિ ચો ”
મંત્રારાધનમાં શુદ્ધિ મહત્ત્વની વસ્તુ છે, તે બાહ્ય અને અત્યંતર એમ બંને પ્રકારની હોવી જોઈએ. તેમાં બાહ્ય શુદ્ધિ માટે સારી રીતે સ્નાન કરવું જોઈએ. આ સ્નાન કરવાનો વિધિ એવો છે કે કૂવા, વાવ, નદી, સરોવર આદિ જલાશયમાંથી સ્વચ્છ વસ્ત્ર પરિધાન કરેલી કુંવારી કન્યા પાસે એક ઘડામાં જોઈતું પાણી મંગાવીને
આ વખતે કન્યાના પગ અલુઆણું એટલે ચંપલ-મેજડી વિનાના હોવા જોઇએ.
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૦
હીકારકલ્પતરુ તેને એક વાસણમાં ગાળી લેવું, જેથી તે જંતુરહિત, સ્વચ્છ તથા નિર્મળ થાય. પછી તે જલથી સ્નાન કરવું. આ સ્નાન કરતી વખતે મુખ પૂર્વ દિશામાં રાખવું અને ઉપર જણાવેલ મંત્ર બોલતાં રહેવું. એમ કરવાથી વિશિષ્ટ પ્રકારની શુદ્ધિ થાય છે અને તે મંત્રારાધનાને સફળ બનાવવામાં સહાયભૂત થાય છે. જ્યાં નળ દ્વારા પાણી મેળવવાની પદ્ધતિ અમલમાં છે, ત્યાં કુમારિકા પાસે નળમાંથી જોઈતું પાણી મંગાવીને, ઉપર જણાવ્યા મુજબ ગાળીને ઉપયોગમાં લેવામાં હરકત નથી, એમ અમારું માનવું છે.
આ રીતે સ્નાન કરતી વખતે શરીરની શુદ્ધિ માટે કાળી માટી, આંબળાનું ચૂર્ણ કે એવા જ બીજા વનસ્પતિજન્ય વિટ્ટણને ઉપયોગ કરે, પણ ચરબીવાળા સાબુનો ઉપયોગ કરે નહિ. વળી સ્નાન તદ્દન નગ્ન બનીને ન કરતાં વસ્ત્ર પહેરીને જ કરવું.
પછી શું કરવું? તે કહે છે – पश्चाद् भूमिं शुचिं कृत्वा, पृथ्वीबीजेन सर्वदा। ॐ भूरसि भूतधात्रीयं, विश्वाधारे नमस्तथा ॥९॥
પછી પૃથ્વીબીજ ૪ વડે ભૂમિને શુદ્ધ કરીને “ મૂરિ મૂતધાત્રીયં વિધારે નમઃ”એ મંત્ર બેલવેએટલે ભૂમિની શુદ્ધિ થાય છે. આ ક્રમ નિત્ય ચાલુ રાખે.”
મંત્રારાધન કરતી વખતે શરીર, વસ્ત્ર, ઉપકરણ આદિ શુદ્ધ જોઈએ, તેમ ભૂમિ પણ શુદ્ધ જોઈએ.
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયાબીજ-રહસ્ય
૨૭૧ આ ભૂમિને રેજ વાળીને સાફ કરવી જોઈએ અને જરૂર મુજબ તેના પર પાણી–ગુલાબજળ વગેરેને છંટકાવ કરવો જોઈએ. પછી જ્યારે પૂજન માટે બેસવું હોય ત્યારે મનમાં પૃથ્વીબીજ છું નું સ્મરણ કરીને “ મૂરિ મૂતધાત્રીએ વિશ્વાધારે નમઃ' એ મંત્ર બોલવાપૂર્વક ભૂમિને સીધે સ્પર્શ કરે જોઈએ. આ કિયા ત્રણવાર કરવાથી ભૂમિની શુદ્ધિ થાય છે.
હવે પૂજન કરનારે વસ કેવાં પહેરવાં? તે જણાવે છેઃ कौसुभ्भं रक्तवस्खं वा, पट्टकूलं सहाञ्चलम् । परिधाय श्वेतवस्त्रं, ततः पूजनमारभेत् ॥१०॥
આરાધકે કુસુંબાથી રંગેલું લાલ વસ્ત્ર પહેરવું, અથવા વેત વ ધારણ કરવાં અને પછી પૂજાને પ્રારંભ કર.”
પૂજન કરતી વખતે સૂતરાઉ અને રેશમી બંને પ્રકારનાં વા વાપરી શકાય છે. તેમાં સુતરાઉ વસ્ત્રો કસુંબાથી રંગેલાં એટલે કે લાલ રંગના હોવાં જોઈએ, અથવા તો તદ્દન વેત હેવાં જોઈએ. આનો અર્થ એમ સમજવાને કે નિત્ય પૂજનમાં આ બે રંગ સિવાયના બીજા રંગનાં વન્નો વાપરવાં નહિ. જે રેશમી વસ્ત્ર વાપરવું હોય તો કિનારવાળું લાલ કે શ્વેત રંગનું વાપરવું જોઈએ. અહીં સાક્ટરમૂ-શબ્દથી કિનાર્ની આવશ્યક્તા
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
' ૨૭૨
હકારક૯પત,
દર્શાવેલી છે, એટલે સાવ સાદું-કિનાર વિનાનું રેશમી વસ્ત્રપૂજનમાં ચાલી શકે નહિ, એમ સમજવાનું છે.
પૂજન માટે બે વાની જરૂર રહે છે. એક પહેરવા માટે તથા એક ઓઢવા માટે. ઓઢવાના વસને ઉત્તરાસંગ કે ઉપરણું કહે છે.
હવે પૂજનસમયે કેવા આસનનો ઉપયોગ કરવો?’ તે જણાવે છે:
विशालचतुरखे वा, पदे शैवलिके शुचौ । ऊर्णामये पवित्रे वा आसनं क्रियते बुधैः ॥११॥
“પૂજા સમયે વિશાળ અને ચોરસ એવા પદ્યકાષ્ઠના બનાવેલા પવિત્ર પાટલાને અથવા ઊનના પવિત્ર વસ્ત્રને વિદ્વાન પુરુ વડે આસન બનાવાય છે.”
હી કારનું પૂજન ભય પર બેસીને કરવાનું નથી. તે માટે આસન આવશ્યક છે. આ આસન માટે પદ્મકાષ્ટના બનાવેલા સાંધા વગરના પાટલાને ઉપયોગ કરે જઈએ. પક્વકાષ્ઠનાં વૃક્ષો હિમાલયમાં થાય છે. તેને ફળ થતાં નથી. તેનું લાકડું ઔષધિમાં વપરાય છે તથા તેના પાટલા પણ બનાવી શકાય છે. એવા પાટલાને અહીં ઉપગ કરવાનો છે. જે આવો પાટલો ન મળી શકે તે સાગના સાંધા વિનાના પાટલાથી કામ ચલાવી શકાય, એમ અમારું માનવું છે. જે આ પાટલે પણ ન મળી શકે તે
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયાબીજ–રહસ્ય
૨૭૩ ઊનના આસનનો ઉપયોગ કરવો જોઈએ; સૂતરાઉ આસનને ઉપયોગ વિહિત નથી. - મંત્રવિશારદોનું એવું મંતવ્ય છે કે પૂજન, જપ તથા ધ્યાન કરતી વખતે આરાધકના શરીરમાં એક જાતની શક્તિ પેદા થાય છે, તે લાકડાનો પાટલે કે ઊનનું વસ્ત્ર હોય તો જળવાઈ રહે છે અને સૂતરાઉ વસ્ત્રનું આસન હોય કે ભૂમિપર બેઠા હોઈએ તે એ શક્તિ નીચે ઉતરી જાય છે, તેથી આસનમાં આ પ્રકારનો વિવેક રાખવે આવશ્યક છે.
પછી શું કરવું? તે કહે છેઃ कर्पूरागरुकस्तूरीचन्दनैयक्षकर्दमैः । कैसरैमिश्रितैः सम्यग् लेपनं युज्यते अन्वहम् ॥१२॥
માયાબીજને દરરોજ કપૂર, અગર, કસ્તુરી, ચંદન, યક્ષમ તથા કેસર વગેરેથી મિશ્રિત એવું વિલેપન કરવું જોઈએ.”
અહીં પટ્ટ અંગે કોઈ સ્પષ્ટતા કરી નથી, પણ સંપ્રદાય એ છે કે માયાબીજ-હોંકારનું પૂજન-આરાધન કરવા ઇચ્છનારે ત્રાંબાનું પાંચ આગળ લાંબું-પહોળું પતરું લઈ તેમાં માયાબીજ હી કાર કેરાવો અથવા તો ઉપસાવા અને તેને રોજ પંચામૃત તથા જલને અભિષેક કરી શુદ્ધ કરે. પછી તેને સુગંધી દ્રવ્યનું વિલેપન કરવું. આ સુગંધી દ્રવ્યમાં કપૂર, અગર, કસ્તુરી, ચંદન,
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીકારકલ્પતરુ ચક્ષકર્દમ તથા કેસરનો ઉપયોગ કરે. એટલે કે આ બધી વસ્તુઓને એરસિયા પર ચંદનના કાષ્ઠથી ઘસીને ચાંદીની વાડકીમાં તેને ખરડ ઉતાર અને તેનાથી પટ્ટને વિલેપન કરવું. યક્ષકઈમ કપૂર, અગર, કસ્તુરી અને કંકોલના મિશ્રણથી બને છે. તેમાં કસ્તૂરી ઘણી મેંઘી હોઈ સેળભેળ થવા સંભવ છે, એટલે તેની શુદ્ધિની ખાતરી કરી લેવી. આમાંથી કોઈ દ્રવ્ય અલભ્ય હોય, તે બાકીનાં દ્રવ્યથી પણ કામ ચલાવી શકાય.
તે પછી શું કરવું? તે કહે છેઃ शतपत्रैश्चम्पकैः पुष्पैर्जातिपुष्पैः श्रीखण्डकैः। अष्टोत्तरशतं संख्यं, पूजनं तत्र कारयेत् ॥१३॥
તે પછી કમળ, ચંપાનાં ફળે તથા જાઈનાં ફૂલે અને ચંદન વડે ૧૦૮ વાર પૂજન કરવું
અહીં સંપ્રદાય એ છે કે “ શ્રી નમઃ' મંત્ર બોલીને હોંકારપટ્ટને ચંદનનું તિલક કરવું, એ રીતે ૧૦૮ વાર તેનું પૂજન કરવું અને તે પછી તેના પર પુષ્પો ચડાવવાં. તેમાં કમળ, ચંપકપુપ (ચંપ) તથા જાઈનાં પુને પસંદગી આપવી. જે ઋતુમાં કમળનાં ફૂલ ન મળતાં હોય, તે ઋતુમાં કમળને બદલે જાસુદ કે રતનતનાં ફૂલ ચડાવવાં. વળી અહીં લાલ કરેણનાં પુષ્પ ચડાવવાને પણ સંપ્રદાય છે. જે પુષ્પો વાસી હોય, તૂટેલાં હોય કે બગડી ગયેલાં હોય, તે પટ્ટપૂજાના કામમાં લેવાં નહિ.
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૫
માયાબીજ–રહસ્ય
અહીં વિશેષ સૂચન કરવાનું છે, તે નિમ્ન લેક વડે આ પ્રમાણે કરાયું છેઃ
देवपूजा प्रकर्तव्या, चैकचित्तेन सर्वदा । नैवेद्यं धूपनं पूगसुपत्राणि च ढौकयेत् ॥१४॥
હંમેશાં દેવપૂજા એકાગ્ર ચિત્તથી કરવી. તે પછી તેમની આગળ નૈવેદ્ય મૂકવું, ધૂપ કરે, સોપારી અને નાગરવેલનાં સુંદર પાન મૂકવાં.”
અહીં દેવપૂજાથી હોંકારપટ્ટની પૂજા સમજવાની છે. આ પૂજામાં સુગંધી દ્રવ્યનું વિલેપન આદિ જે જે કિયાઓ કરવાની છે, તે બધી એકાગ્ર ચિત્તે કરવી. જયારે ચિત્તની વૃત્તિઓ અન્ય સઘળા વ્યાપારોમાંથી નિવૃત્ત થઈને ઈષ્ટ કાર્ય ઉપર કેન્દ્રિત થાય, ત્યારે જ એકાગ્રતા થઈ ગણાય છે. તાત્પર્ય કે આ વખતે પૂજન સિવાય અન્ય કઈ વિચાર કરવા ન જોઈએ. આમ છતાં અન્ય કોઈ વિચાર આવી જાય તો મનને તરત તેમાંથી પાછું વાળી લેવું જોઈએ અને પૂજન પર જ કેન્દ્રિત કરવું જોઈએ. અભ્યાસ પાડ્યા વિના ચિત્ત એકાગ્ર થતું નથી, એ એક હકીકત છે; તેથી મંત્રારાધકે પોતાના મનને એકાગ્ર કરવાનો અભ્યાસ કરવો જોઈએ. અને તે માટે
ગશાસ્ત્ર આદિમાં જે જે સાધન બતાવેલાં છે, તેને શક્ય એટલે લાભ લે જોઈએ.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૬
' હોંકારકલ્પતરુ
- આ પૂજન વખતે આરાધકની ડાબી બાજુએ ઘીને દીપક અને જમણી બાજુએ ધૂપ રાખવો જોઈએ. ધૂપદાનમાં સળગતા અંગારા રાખીને દશાંગ ધૂપ વગેરે નાખવા વડે આ ક્રિયા કરી શકાય, પરંતુ તે માટે અગરબત્તીને ઉપયોગ વધારે સગવડભરેલો છે. આ અગરબત્તી ઊંચા, પ્રકારની વાપરવી.
આ વિધિ પૂરો થયા પછી હી કારપટ્ટની આગળ નાગરવેલનાં પાન, સોપારી તથા નૈવેદ્ય મૂકવું જોઈએ. આને પણ પૂજનને જ એક ભાગ સમજવાનો છે. જે પૂજનના પ્રથમ પ્રકારને આપણે દ્રવ્યપૂજા તરીકે ઓળખીએ, તો આને અગ્રપૂજા કહેવી જોઈએ. જે વસ્તુ સમર્પણભાવે દેવની અગ્રે એટલે આગળ મૂકાય, તે અગ્રપૂજા.
તે પછી શું કરવું? તે જણાવે છે : एवं कृतविधानेन, पश्चाद् होमं च कारयेत् । गोमयेन भुवं लिप्त्वा, स्थण्डिलं तत्र कारयेत् ॥१५॥
આ પ્રમાણે વિધિ કરીને પછી હોમ કરવો. તે માટે ગાયના છાણથી જમીનને લીંપવી અને ત્યાં હોમ માટે નાની વેદિકા બનાવવી.”
તંત્રકારો કહે છે કે મંત્રની સિદ્ધિ ઈચ્છનારે પ્રતિદિન (૧) મંત્રદેવતાનું પૂજન, (૨) જપ, (૩) ધ્યાન તથા (૪) હોમ એ ચાર કર્મો કરવાં જોઈએ. જે આ ચાર કર્મો વિધિપૂર્વક બરાબર કરે છે, તેને મંત્રસિદ્ધિ
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયાબીજ-રહસ્ય
૨૭૭ અવશ્ય થાય છે, એટલે તેમની કિયા મંત્રસિદ્ધિ માટે આવશ્યક છે.
આ હેમ કઈ રીતે કરે? તે જણાવે છે. પ્રથમ ભૂમિને ગાયના છાણથી લીંપવી અને તેની વચ્ચે હોમ માટેની વેદિકા બનાવવી.
આ વેદિકા કેવી હોવી જોઈએ? તેને ખુલાસો સોળમા કલેકમાં આ પ્રમાણે કરાએલે છેઃ
चतुरखं त्रिकोणं वा, शान्तिकर्माणि युज्यते।। अष्टाम्बुजं वर्तुलं च, काम्यकार्ये प्रशस्यते ॥१६॥
શાંતિકર્મ માટે ચોરસ અથવા ત્રિકોણ વેદિકા
છે અને કામ્ય કર્મ કરવું હોય એટલે કે તે સિવાયનાં બીજાં કર્મો કરવા હોય તો આઠ પાંખડીવાળી વતુલ વેદિકા પ્રશસ્ત છે.”
તાત્પર્ય કે આરાધકે હી કારના પૂજન દ્વારા જે કમ સિદ્ધ કરવું હોય તે અનુસાર તેમની વેદિકા બનાવવી જોઈએ. જે તેણે શાંતિકર્મ સિદ્ધ કરવું હોય તે ચોરસ અથવા ત્રિકોણાકાર વેદિકા બનાવવી જોઈએ અને અન્ય કામ્યકર્મ કરવા હોય તો અષ્ટદલાકૃતિ કે વસ્તુલ વેદિકા બનાવવી જોઈએ. કેટલાકના મતથી ત્રિકણ વેદિકા આકર્ષણકર્મ તથા મારણકર્મ માટે નિયત થયેલી છે, એટલે શાંતિકર્મ માટે કરવા ગ્ય નથી. તે માટે ચોરસ વૈદિકા જ વધારે અનુકૂળ છે. .
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૮
હીકારકલ્પતરું પછી શું કરવું? તે જણાવે છે – अग्नि संवेश्य तत्रादौ, वरद नाम एव च । समिधः शोधयित्वा तु, आहूयेद् मन्त्रविश्रुतः ॥१७॥
તેમાં સમિધોનું શોધન કરીને પ્રથમ વરદ નામનો અગ્નિ પધરાવો અને ત્યાર પછી મંત્રવિશારદે આહુતિ, આપવી.”
હોમ માટે સામાન્ય રીતે પલાશ એટલે ખાખરાનાં લાકડાં વપરાય છે. જે તે ન મળે તે દૂધવાળાં વૃક્ષ એટલે પીંપળ વગેરેનાં લાકડાં વપરાય છે. તે સાથે વેત ચંદન, લાલચંદન તથા શમીવૃક્ષ એટલે ખીજડાનાં લાકડાનો પણ ઉપયોગ થાય છે. અહીં સંપ્રદાય ખીજડાનાં લાકડાંને છે. આ ખીજડાનાં લાકડાનું શેધન કરવું જોઈએ, એટલે કે તેમાં કોઈ જીવ-જંતુ તો નથી ? તેની ખાતરી કરી લેવી જોઈએ અને જે જીવ-જંતુ હોય તો તેને સંભાળપૂર્વક દૂર કરવાં જોઈએ. આ લાકડાં સામાન્ય રીતે આઠથી બાર આગળ લાંબા જોઈએ. તેમાં શાંતિકર્મ માટે તો. બાર આંગળનું ખાસ વિધાન છે, એટલે તે પ્રમાણે લાકડાં –સમિધ તૈયાર કરી લેવાં જોઈએ. હોમમાં વાપરવા ગ્ય લાકડાને સમિધ કહેવામાં આવે છે.
આ લાકડાં વેદિકામાં ગોઠવ્યા પછી તેમાં વરદ એ અગ્નિ પધરાવવા. શાસ્ત્રમાં બાર પ્રકારના અગ્નિ કહેલા છે, તેમાં વરદને પણ સમાવેશ થાય છે. આ અતિ
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયામીજ–રસ્ય
૨૭૯
પધરાવતાં નીચેના મંત્ર ખાલવા : ‘ૐ ચંતનુપાત્ વત્ एहि एहि आगच्छ आगच्छ हूं फट् स्वाहा ।'
વેતિકામાં સમિધ ગેાઠવ્યા પછી તથા અગ્નિ પ્રકટાવ્યા પછી હામ કે હવન માટેનાં ખાસ દ્રબ્યાની આહુતિ આપવી જોઈ એ. તેના નિર્દેશ અઢારમા શ્ર્લાકમાં આ પ્રમાણે કરાયા છે :
છીન્ન-નાથિ, દ્રાક્ષયા અને રારાનોત્તતથૈવ, જય, ધૃમિશ્રિત ॥૮॥
प्रथमं गुग्गुलैः सार्धं, कलिं कणवीरस्य च । सम्मील्य घृतयुक्तेन, हवनं तत्र कारयेत् ॥ १९ ॥
"
તે પછી ક્ષીર, નાળિયેર, દ્રાક્ષ, અગર, ચંદન, સાકર, ખારેક અને લવિ’ગમાં ઘી મેળવીને આહુતિ આપવી, પરંતુ તે પહેલાં ગુગળની સાથે કરેણની કળીએ મેળવી તેને ઘીથી મિશ્રિત કરી તેને હવન કરવેા.’
વૈઢિકામાં અગ્નિ પ્રકટાવ્યા પછી પહેલી આહુતિ ઘીથી મિશ્રિત કરેલા ગુગળ અને કરેણની કળીઓની આપવી; આગળ સંકટ ટાળવાના સમયે પણ તેનું વિધાન થયેલું છે, એટલે આ પ્રકારની આહુતિ આપતાં સર્વ સંકટ ટળે છે, સ` ભયેાનુ' નિવારણ થાય છે, એમ સમજવાનુ' છે. ત્યાર પછી ક્ષીર, નાળિયેર એટલે ટોપરાના ટુકડા, કાળી દ્રાક્ષ, અગરના ટુકડા, ચંદનના ટુકડા, સાકર, ખારેક
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૦
' હોંકારકલ્પતરું તથા લવિંગને ઘીમાં મિશ્રિત કરીને તેની આતિઓ આપવી. આ બધાં દ્રવ્યોની આહુતિઓ એક પછી એક આપવી જોઈએ. - અહીં શર્કરા પછીને શબ્દ સ્પષ્ટ સમજાતું નથી, પણ ગુજરાતી ભાષામાં તે અંગે જે વિધાન છે, તે પરથી તેને અર્થ ખારેક લખવામાં આવ્યો છે.
હવે કર્મને નિર્દેશ કરતાં જણાવે છે કે – शान्तिकं पौष्टिकं चैव, वश्यमाकर्षणं तथा । उच्चाटनं च स्तम्भं च, सर्वकर्माणि साधयेत् ॥२०॥
“આ પ્રકારના વિધિ-વિધાનપૂર્વક શાંતિક, પૌષ્ટિક, વશ્ય, આકર્ષણ, ઉચ્ચાટન, સ્તંભન વગેરે સર્વ કર્મો સાધવાં.”
જે માયાબીજ હોંકારના એક લાખ મંત્રનો જપ કરી ઉપરની વિધિએ દશાંશ હમ કરે છે, તેને માયાબીજ હોંકાર સિદ્ધ થાય છે અને તેથી તે શાંતિક, પૌષ્ટિક, વશ્ય, આકર્ષણ, ઉચ્ચાટન, સ્તંભન વગેરે સર્વે કર્મો સિદ્ધ કરી શકે છે.
, આ કર્મ માટે કેવું ધ્યાન ધરવું જોઈએ? તેની વિચારણા પૂર્વે થઈ ગઈ છે અને તેના હમ માટે કેવાં ક વાપરવાં જોઈએ, તે હોંકારકલ્પની પૂર્ણાહુતિ કરતાં દર્શાવેલું છે. વળી ત્યાં એક યંત્ર દ્વારા કર્મની સિદ્ધિ
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયાબીજ-રહસ્ય
૨૮૧ માટે જરૂરી એવાં સર્વ અંગોને નિર્દેશ કર્યો છે. એ પરથી આ ષટકર્મની સિદ્ધિ કેવી રીતે કરવી? તે સમજાશે. ' વિશેષમાં આહુતિ આપતી વખતે નીચે પ્રમાણે મંત્રપદો બેલવાં જોઈએ?
શાંતિકે ફ્રી વાહ પૌષ્ટિક દૃી વધા વચ્ચે ફ્રી વર્ આકર્ષણે ફ્રી વર્ સ્તંભને થ્રી : વિષે ટૂી શ્રી ઉચ્ચાટને દી દ્વારા મારણે ફ્રી દે છે ગાડે ! હંસ હવે માયાબીજનો મહિમા દર્શાવે છે? चतुष्पष्टिर्महादेव्यो, विख्याता भूतले सदा। ताः सर्वाः संस्थिता नित्यं, मायाबीजे वरे परे ॥२१॥
ચોસઠ પ્રકારની મહાદેવીઓ જેઓ પૃથ્વીમાં સદા વિખ્યાત છે, તે બધી અતિ શ્રેષ્ઠ એવા આ માયાબીજમાં નિત્ય રહેલી છે.”
માયાબીજનો મહિમા અપૂર્વ છે. તેમાં સદૈવી શક્તિઓનું અધિષ્ઠાન છે, એમ કહીએ તો અનુચિત નથી. ચોસઠ
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨
હી કારકલ્પતરુ
મહાદેવીઓ કે જેની આ જગતમાં યોગિનીઓ તરીકે ઘણી ખ્યાતિ છે અને જેની સાધના માટે મંત્રારાધકે સદા ઈંતેજાર રહે છે, તે ચોસઠ યોગિનીઓ શક્તિરૂપે આ માયાબીજમાં જ રહેલી છે, એટલે તેની આરાધના કરતાં એ બધી ગિનીઓની આરાધના થઈ જાય છે, એમ સમજવાનું છે. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તો જેણે માયાબીજને સિદ્ધ કર્યું છે, તેને યોગિનીઓ વગેરેને સિદ્ધ કરવાની જરૂર રહેતી નથી, કારણ કે તેની સિદ્ધિથી જે જે કાર્યો કરી શકાય છે, તે બધાં જ કાર્યો માયાબીજની સિદ્ધિથી કરી શકાય છે.
ચોસઠ યોગિનીઓને વશ કરવા માટેનાં વિધિ-વિધાને ગિનીહદય વગેરે તંત્રમાં જણાવેલાં છે.
વિશેષમાં કહે છે? एवं विधानमात्रेण, सर्वास्तुष्यन्ति देवताः। सुज्ञेयो योगिनां मुख्यो, नृपतुल्यो नरो भवेत् ॥२२॥
“આ પ્રકારના વિધાનમાત્રથી સર્વે દેવતાઓ પ્રસન્ન થાય છે, તેથી આરાધક ખ્યાતિમાન થાય છે, યોગીઓમાં પ્રધાન બને છે અને રાજા સમાન ઐશ્વર્યવાળા થાય છે.”
આ પ્રકારે માત્ર માયાબીજ હોંકારની આરાધના કરવાથી સર્વે દેવતાઓ પ્રસન્ન થાય છે, કારણ કે તે બધાને એની અંદર જ વાસ છે. અહીં એટલું સ્પષ્ટ કરવું જોઈએ કે મનુષ્યની સામે બે માર્ગો પડેલા છે : એક યેગમાર્ગ અને બીજે ભેગમાર્ગ. તેમાં ગમાર્ગે આગળ વધવું હોય તે આ પ્રકારને આરાધક યોગમાર્ગે આગળ
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાયાબીજનહસ્ય
૨૮૩ વધી શકે છે અને ગસિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરીને ભેગીઓના સમુદાયમાં પ્રધાન–શ્રેષ્ઠ–ઉત્તમ બની શકે છે. અથવા તેને ભેગમાર્ગની ઈચ્છા હોય તે વિપુલ ભેગસામગ્રી મેળવી શકે છે તથા એક રાજા જેવું આશ્વર્ય સંપાદન કરી વિખ્યાત માનવી તરીકેનું જીવન ગુજારી શકે છે. ટૂંકમાં માયાબીજ હોંકારને આરાધક ભુક્તિ અને મુક્તિ બંનેના સુખ પામી શકે છે, તેથી સુજ્ઞ મનુષ્ય માયાબીજ હોંકારની આરાધના અનન્ય મને કરવી જોઈએ.
હવે વિસર્જન અંગે કહે છે ? विसर्जनं तु कर्तव्यं, मायाबीजेन सर्वदा । ओमिति ही फट् स्वस्थानं गम्यतां च स्वकं तथा ॥२३॥
રોજ પૂજન કર્યા પછી વિસર્જન પણ માયાબીજ હોંકારથી જ કરવું. આ વખતે “ ટ્રી દ્ સ્વસ્થા છ છ વાહા” એ મંત્ર બતાવો.”
સામાન્ય રીતે મંત્રદેવતાના પૂજનવખતે આહ્વાન, સ્થાપન, સંનિધીકરણ, પૂજન અને વિસર્જન એ પાંચ પ્રકારના ઉપચારે થાય છે, જે અમે પ્રસ્તુત ગ્રંથના પાંચમા પ્રકરણમાં જણાવેલા છે. ત્યાં વિસર્જન વખતે
નમોડસ્તુ.........સ્વસ્થાને છ કઃ =” એવો મંત્ર બોલવાનું વિધાન કરેલું છે, જ્યારે અહીં ઉપર જણાવેલ મંત્ર બોલવાનું વિધાન છે, તે સંપ્રદાયભેદ જાણો.
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૪
હોંકારકલ્પતરુ
- આ પાંચેય ઉપચારમાં જુદી મુદ્રાઓ થાય છે, તેમાં વિસર્જનવિધિ વિસર્જનમુદ્રાએ કરવાનું છે.
પછી શું બોલવું ? તે કહે છે: आज्ञाहीनं क्रियाहीनं, मन्त्रहीनं च यत्कृतम् । तत् सर्व क्षम्यतां देवि ! प्रसीद परमेश्वरि ॥२४॥
મંત્રની આરાધના કરતાં જે કંઈ આજ્ઞાહીન કર્યું હિય, ક્રિયાહીન કર્યું હોય, મંત્રહીન કર્યું હોય, તે સર્વેની હે દેવી ! ક્ષમા આપશે. હે પરમેશ્વરિ! મારા પર પ્રસન્ન થાઓ.”
જે કાર્યથી આજ્ઞાના પાલનમાં ખામી રહી જાય, તે આજ્ઞાહીન કહેવાય છે. અહીં આજ્ઞા એટલે મંત્રદષ્ટામંત્રસૃષ્ટા ઋષિઓની આજ્ઞા સમજવાની છે. જે કાર્યથી ક્રિયામાં ખામી રહી જાય, તેને કિયાહીન કહેવાય છે, અને જે કાર્યથી મંત્રની આશાતના થાય તે મંત્રહીન કહેવાય છે. દાખલા તરીકે મંત્ર તરફ અનાદર થાય કે મંત્ર અશુદ્ધ રીતે બોલાય તે એ કાર્ય મંત્રહીન કહેવાય.
જે આરાધક જાણવા છતાં આ પ્રકારના દેશનું સેવન કરે તો એની આરાધના નિષ્ફળ જાય છે, પરંતુ અજાણતાં આવા દોષોનું સેવન થઈ ગયું હોય તે ઉપર પ્રમાણે લેક બોલીને દેવની ક્ષમા માગી લેવાથી શુદ્ધ થવાય છે અને આરાધનાને હરકત આવતી નથી, તેથી આ લેક અવશ્ય બોલ જોઈ એ.
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયામીજ–રહસ્ય
एतद् गुह्यं समाख्यातं मायावीजस्य जीवनम् । न देयं यस्य कस्यापि मन्त्रविद्भिः कदाचन ॥ २५॥
૨૮૫.
· તત્રગ્રંથેામાં આ વિધાનને માયામીજનું રહસ્ય અથવા જીવન કહેવામાં આવ્યુ છે. તે મંત્રના જાણકાર પુરુષાએ કદી પણ જેને તેને અર્થાત્ અયેાગ્યને આપવુ નહિ.
>
આગમે અથવા ત’ગ્રંથામાં માયામીજ હી કારની આરાધના અંગે ઘણુ' લખાયુ છે, તેમાંથી જે વસ્તુઓ રહસ્યભૂત હતી, માયાબીજની આરાધનાને જીવન આપનારી હતી, એટલે કે માયામીની આરાધનામાં પ્રાણ પૂરનારી હતી, તે અહી આ રીતે કહેવામાં આવી છે. તે મત્ર વિદ્યાએ ચેાગ્ય અધિકારીને જ આપવી, પણ અધિકાર વિનાની જે-તે વ્યક્તિને કદી પણ આપવી નહિ. જો શસ્ર દુષ્ટ મનુષ્યના હાથમાં આવ્યુ` હાય તે તે અવશ્ય નુકશાન કરે છે. તેમ આવી વિદ્યાએ—આવા તંત્ર કોઈ દુષ્ટ મનુષ્યના હાથમાં આવી જાય તે તેએ પાતાની સ્વા સાધના કરવા માટે તેના દુરુપયેાગ કરે છે. અને તેથી સમાજને ઘણું નુકશાન પહેાંચે છે; તેથી જ મંત્રપ્રણેતાએએ આ પ્રકારની સૂચના આપી છે.
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૧]
દ્વીકાર અંગે વિશેષ જ્ઞાતવ્ય
શ્રી સિદ્ધતિલકસૂરિજીએ તેમના મંત્રરાજ-રહસ્ય નામના સુવિખ્યાત ગ્રંથમાં હોંકાર અંગે જે કેટલુંક વ ન કયું છે, તે પાઠકાની જાણ માટે અહી રજૂ કરવામાં આવે છે. अर्हन्तो वर्णान्तः रेफः सिद्धाः शिरश्च सूरिरिह | शुद्धकलोपाध्यायो दीर्घकला साधुरिति पञ्च ।। ३४३ ।
6
વણુંની અંતે રહેલા હૈં તે અરિહંત, રેક્ અથવા र તે સિદ્ધ, મસ્તકની સીધી લીટી—તે આચાર્ય, શુદ્ધ કલા એટલે અર્ધ ચંદ્રરેખા અને બિંદુ તે ઉપાધ્યાય અને દીલા ` તે સાધુ, એમ હોંકારની આકૃતિમાં પ’ચપરમેષ્ઠિના સમાવેશ થાય છે. ’
૭
अर्हन्तौ शशिसुविधिजिनौ सिद्धौ पद्माभवासुपूज्यजिनौ । धर्माचार्याः षोडश मल्लिः पार्श्वोऽप्युपाध्यायः || ३४४ || सुव्रत - नेमी साधुस्त ( धूत)त्रान् चन्द्रप्रभः रुजां शान्त्यै । सिद्धाः सिन्दुराभास्त्रैलोक्यवशीकृतिं कुर्युः || ३४५ ॥
હવે ચાવીશ તી કરાનું વર્ગીકરણ પંચપરમેષ્ડીમાં કેવી રીતે થાય છે ? તે જણાવે છે.
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
~
-
~
હોંકાર અંગો વિશેષ જ્ઞાતવ્ય
~ “શ્રી ચન્દ્રપ્રભ અને સુવિધિનાથ તે અરિહંત, શ્રી પદ્મપ્રભ અને વાસુપૂજ્ય તે સિદ્ધ, શ્રી કષભદેવ, શ્રી અજિતનાથ, શ્રી સંભવનાથ, શ્રી અભિનંદન, શ્રી સુમતિનાથ, શ્રી સુપાર્શ્વનાથ, શ્રી શીતલનાથ, શ્રી શ્રેયાંસનાથ, શ્રી વિમલનાથ૯, શ્રી અનંતનાથ°, શ્રી ધર્મનાથ૧૧, શ્રી શાંતિનાથ, શ્રી કુંથુનાથ, શ્રી અરનાથ ૧૪, શ્રી નમિનાથ અને શ્રી મહાવીર સ્વામી ૬ એ સેળ તે આચાર્ય, શ્રી મલ્લિનાથ અને શ્રી પાર્શ્વનાથ તે ઉપાધ્યાય અને શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામી તથા અરિષ્ટનેમિ તે સાધુ, એમ સમજવું.
આ વગીકરણ પંચપરમેઠીના વર્ણ અનુસાર કરવામાં આવ્યું છે. અરિહન્તનો વર્ણ શ્વેત છે, સિદ્ધનો વર્ણ રક્ત છે, આચાર્યને વર્ણ પીત છે, ઉપાધ્યાયને વણ નીલ છે અને સાધુનો વર્ણ શ્યામ છે, એટલે તે તે વર્ણના તીર્થકરોની તેમાં ભાવના કરાય છે. सिद्धाक्षररेफाकृतिर्वागबीजं वश्यमुनि वदने वा । आज्ञाचक्रे वाऽरुणरोचि वश्यं तनोत्यथवा ॥ ३४६ ॥
સિદ્ધનો અક્ષર રેફની આકૃતિવાળો છે, એટલે કે “” એ વાબીજ છે. જેને વશ કરે હેય-પ્રભાવિત કરવો હોય, તેના મસ્તક પર, મુખ પર કે તેની બે ભ્રમરના વચ્ચેના ભાગમાં દષ્ટિ સ્થાપન કરીને તેનું ચિંતન કરવું, એટલે તે વશ થાય છે. અથવા તે “?” અક્ષરનું રક્તવણે ધ્યાન ધરતાં તે વશીકરણનું કામ
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
!' ''3'5 હોંકારકલ્પતરૂ ' आचार्याः स्वर्णनिभाः कुर्युर्जलवहिरिपुमुखस्तम्भम् । ' सूर्यक्षरशीर्षाकृतिदण्डहता न स्युरुपसर्गाः ।।३४७।।
“આચાર્યો સુવર્ણના જેવા વર્ણવાળા છે, તેમનું ચિંતન કરતાં જલ, અગ્નિ અને શત્રુના મુખનું સ્તંભન થાય છે. વળી સૂરિને અક્ષર જે શીષની આકૃતિને દંડ રૂપ છે. તેનાથી હણાયેલા ઉપસર્ગો નાશ પામે છે.” | તાત્પર્ય કે હી કારમાં શું અને શું ઉપરની જે લીટી છે, તે આચાર્યની સ્થાપના રૂપ છે. તેનું પીળા રંગે ધ્યાન ધરતાં પાણીનું પૂર પિતાની સમીપે આવતું અટકી જાય છે, એટલે કે તેને પ્રવાહ બીજી તરફ વળી જાય છે. વળી અતિવૃષ્ટિ થતી હોય તો તે અટકી જાય છે. તે જ રીતે અગ્નિ પણ આગળ વધતો અટકી જાય છે અને જે શત્રુ આપણા પર હુમલો કરવા તત્પર થયેલ હોય તેનું મુખ જકડાઈ જાય છે, એટલે તે આપણું પર હુમલો કરી શક્તો નથી. વિશેષમાં આ લીટીનું પીળા રંગે ધ્યાન ધરતાં અન્ય ઉપસર્ગો પણ દૂર થાય છે. नीलाभोपाध्यायो लाभार्थ, शुक्लनीलकृद् यदि वा । अध्यापकार्द्धचान्द्री कलाऽत्मलाभाय परगलके ॥३४८॥
ઉપાધ્યાયને નીલ વર્ણ અહિક લાભ માટે છે. તે શાંતિકર્મ તથા ઉગ્રકર્મમાં ઉપયોગી થાય છે. વળી ઉપાધ્યાયનું સૂચન કરનારી અર્ધ ચંદ્રલાનું જે શ્રેષ્ઠ એવા કંઠને વિષે ધ્યાન ધરવામાં આવે તો ઈષ્ટ લાભની પ્રાપ્તિ
થાય છે.”
कृष्णरुचः साधुजनाः क्रूरदृशोच्चाट-मृत्युदाः शत्रोः । साध्वक्षरदीर्घकलाकृत्यङ्कुशमुद्रया हता रिपवः ।। ३४९।।
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકાર અંગે વિશેષ જ્ઞાતવ્ય
૨૮૯
‘ સાધુઓને વણુ શ્યામ છે. તેથી તે ક્રૂર દૃષ્ટિથી શત્રુનું ઉચ્ચાટન તથા મારણ કરનારા થાય છે, વળી સાધુઓના અક્ષરનું સૂચન કરનારી દીઘ કલા જે અકુશરૂપ છે, તેનું ચિંતન કરતાં શત્રુઓ હણાય છે. कुण्डलिनी भुजगाकृति (ती) रेफाञ्चित 'हः ' शिवः स तु प्राणः । तच्छकिर्दीर्घकला माया तद्वेष्टितं जगद् वश्यम् ||४४०||
>
‘હી કારની ભુજગ-સાપ જેવી આકૃતિ કુંડલિની શક્તિનુ સૂચન કરે છે. તેમાં રેફવાળા જે હૈં છે, છે, એટલે કે હૈં એ શિવરૂપ છે અને તે જ પ્રાણ છે. દીઘ કલા ૧ એ તેની માયારૂપ શક્તિ છે. આખુ જગત્ તેનાથી વીટાયેલુ છે. એટલે હી કારના જપ કરતાં આખું જગત્
વશ થાય છે.”
art हृदये कण्ठे आज्ञाचक्रेऽथ योनिमध्ये वा । सिन्दूरारुणामायाबीजध्यानाद् जगद् वश्यम् ॥ ४४१ ॥
‘નાભિ એટલે ણિપુરચક્રમાં, હૃદય એટલે અનાહતચક્રમાં, કઠ એટલે વિશુદ્ધચક્રમાં, એ ભ્રમરાની વચ્ચે એટલે આજ્ઞાચક્રમાં અને ચેાનિની મધ્યમાં એટલે સ્વાધિખાનચક્રમાં સિંદૂર સમાન રક્તવર્ણ દ્વીકારતું ધ્યાન ધરવાથી જગત્ વશ થાય છે.’ प्रवद् वर्णानुगतं मायाबीजं विशिष्टकार्यकरम् । प्रायः शिरसि त्रिकोणे वश्यकरं कामबीजवत् ।। ४४२ ॥
· પ્રથમ માયામીજના જે વી જણાવ્યા છે, તે પ્રમાણે જુદા જુદા વણે તેનું ધ્યાન ધરતાં જુદાં જુદાં કાર્યાની સિદ્ધિ થાય છે. અને મસ્તકમાં ત્રિકોણની અંદર એટલે આજ્ઞાચક્રમાં ત્રિકોણ સ્થાપીને તેની અંદર ઘ્યાન
૧૯
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૦
'હીંકારકલ્પતરુ ધરવામાં આવે તે કામબીજ જરીની જેમ તે વશીકરણ
हः शम्भुः सेन्दुकलो ब्रह्मा रस्तुर्यकः स्वरो विष्णुः । संमृतिरस्या बिन्दुं दत्वा नादो विभात्यर्हन् ॥ ४४३ ॥
“ઈન્દુકલાયુક્ત હું એટલે છું” એ શંભુ-શિવને વાચક છે, રુએ બ્રહ્માને વાચક અને ચોથા સ્વર
એટલે “ એ વિષ્ણુનો વાચક છે. તેમાં બ્રહ્મા વડે ઉત્પત્તિ, વિષ્ણુ વડે સ્થિતિ અને શંકર વડે લય થાય છે. આ રીતે સમસ્ત સંસારની પ્રવૃત્તિ થાય છે. હવે એ ી પર જે બિંદુ મૂકીએ તો નાદ બને છે અને તે અર્હત્ રૂપે શોભે છે. તાત્પર્ય કે દી કારમાં બ્રહ્મા, વિષ્ણુ, મહેશ તથા અરિ. હંત એમ સર્વ દેવોની સ્થાપના હોવાથી તેને સર્વદેવમય સમજવાને છે. वर्णान्तः पार्श्वजिनः कला फणा बिन्दुरत्र नागमहः । नागो र ई तु पद्मा तत्राहम् सूरिमेरुमयः ॥ ४४४ ॥
હી કારમાને દુ પાર્શ્વજિન છે, તેના પર રહેલી ચંદ્રકલા એ નાગની ફેણ છે, તેમાં રહેલ બિંદુ એ ફણ પરને મણિ છે. “” એ નાગદેવતા ધરણેન્દ્ર અને એ શ્રી પદ્માવતી દેવી છે. તેમાં અરિહંતની આકૃતિ એ સૂરિમે છે.”
वारिघट-पत्र-यन्त्रे मूर्धनि भाले सुपुष्प-नैवेद्यैः । संपूज्यामु जापः करपर्वभिरब्जबीजाद्यैः ॥ ४४५ ।।
“જલથી પૂર્ણ કલશ હોય અને તેના પર પાંદડાં મૂકેલાં હોય એવા આકારવાળા યંત્રમાં મસ્તક તથા કંઠના ભાગે હોંકારની સ્થાપના કરીને તેની સુંદર પુષ્પ તથા
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકાર અંગે વિશેષ જ્ઞાતવ્ય
૨૯૧
નૈવેદ્ય વડે પૂજા કરવી, પછી આંગળીના વેઢા વડે અથવા કમલબીજની બનાવેલી માળા વડે તેને જપ કરે. मायाबीजं लक्ष्यं परमेष्ठि-जिनालि-रत्नरुपं यः । ध्यायत्यन्तर्वीर हृदि स श्री गौतमः सुधर्मा च ।। ४४६ ॥
માયાબીજ હીબકાર જે પંચપરમેષ્ઠિમય છે, ચોવીશ તીર્થકરમય છે તથા રત્નમયીરૂપ છે, તેને લક્ષ્યમાં રાખીને (એટલે કે તેનું પ્રથમ પૂજન કરીને) જે સાધક પોતાના હૃદયમાં શ્રી વીર પરમાત્માનું ધ્યાન ધરે છે, તે શ્રી ગૌતમ કે શ્રી સુધર્મા સ્વામી જેવો થાય છે, એટલે કે પદાનુસારી આદિ અનેક પ્રકારની લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત કરે છે અને સનો પૂન્ય બને છે.”
શ્રી સિંહતિલકસૂરિજીએ ઋષિમંડલસ્તવયન્ચાલેખનમાં કહ્યું છે કે – त्रैलोक्यवर्तिजनानां, बिम्बैदष्टैः स्तुतैनतैः । यत्फलं तत् फलं बीजस्मृतावेतन्महद् रहः ॥२८॥
ત્રણ લોકમાં રહેલા અરિહંત પરમાત્માનાં બિંબનાં દર્શન કરવાથી, તેમની સ્તુતિ કરવાથી તથા તેમને નમસ્કાર કરવાથી જે ફલ પ્રાપ્ત થાય છે, તે ફલ હી કાર બીજના સ્મરણથી પ્રાપ્ત થાય છે. આ મોટું રહસ્ય છે.”
अष्टाचाम्लतपःपूर्व, जिनानभ्यर्च्य सिद्धये । अष्ट जातीसहस्रस्तु, जापो होमो दशांशतः ॥२९।।
હીં કારની સિદ્ધિને માટે આઠ આયંબિલનું તપ કરવા પૂર્વક આઠ હજાર જાઈના પુષ્પ વડે શ્રી જિનેશ્વર
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૨
હોંકારકલ્પત
૧
દેવની પૂજા કરવી ને આઠ હજારનો જપ કરો. તેના દશમા ભાગે હોમ કરવો, એટલે કે આઠ વખત હેમ નિમિત્ત આહુતિ આપવી.”
अष्टमासान् स्मरेत् प्राती जमेतच्छताधिकम् । स पश्येदार्हतं बिम्ब, सप्तान्तर्भवसिद्धये ॥३०॥
જે સાધક આઠ માસ સુધી રોજ સવારમાં આ બીજનું ૧૦૮ વાર સ્મરણ કરે છે, તેને જિનબિંબનાં દર્શન થાય છે અને તે સાત ભવની અંદર સિદ્ધિ પામે છે.”
सम्यग्दृशे विनीताय, ब्रह्मवतभृते इदम् । देयं मिथ्यादृशे नैव, जिनाज्ञाभङ्गदूषणम् ॥ ३१ ॥
આ હી કારબીજ સમ્યગ્ર દૃષ્ટિ, વિનીત અને બ્રહ્મચર્યવ્રત ધારણ કરનારને આપવું. મિથ્યાદષ્ટિને ન જ આપવું. તેને આપવાથી શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતની આજ્ઞામાં ભંગરૂપ દૂષણ લાગે છે.”
હી કારની સાધના-આરાધના અંગે પૂર્વ મહર્ષિઓએ જે કંઈ કહ્યું છે, તેના પર પૂરતું ચિંતન-મનન કરીને સાધના-આરાધના કરનાર ભક્તિ અને મુક્તિ બંનેના સુખ પામી શકે છે અને એ રીતે પોતાનું જીવન ધન્ય બનાવી શકે છે, તેથી જિજ્ઞાસુજનેએ તેના પર પૂરતું ચિંતન -મનન કરવું અને તેમાં જે કંઈ ન સમજાય તેને જ્ઞાન વૃદ્ધા પાસેથી ખુલાસે મેળવી લે. જ્યાં શુભનિષ્ઠા અને સબળ પ્રયત્ન છે, ત્યાં સિદ્ધિ અવશ્ય સાંપડે છે.
शिवमस्तु सर्वजगतः । સર્વ જગત્નું કલ્યાણ થાઓ.
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોકાર–તત્ત્વ વિમશ
લે. ડા. દેવ ત્રિપાઠી
એમ. એ. ( સંસ્કૃતહીદી) પીએચ. ડી. સાહિત્ય–સાંખ્યયાણાચાય દિલ્હી.
♦ મંત્ર અને વિજ્ઞાન
મત્ર પૂર્ણ રીતે સૂક્ષ્મ વડે સ્થૂલ ઉપર નિયંત્રણ કરનારું તત્ત્વ છે, માનવાના વિરાટ્ન સક્રિય રાખવાની પદ્ધતિ છે, પિ’ડમાં બ્રહ્માંડ જોવાની દૃષ્ટિ છે અને પ્રકૃતિને વશમાં કરવાની એક અચૂક શક્તિ છે. આજે ભૌતિક વિજ્ઞાનની પ્રતિષ્ઠાના કારણે ભૌતિક વસ્તુ સસુલભ અની છે, પરંતુ તેના લીધે માનવ ત ના આશ્રય લઇ મહારની ભાંજગડમાં ગૂચાયેલે છે. ભૌતિકવિજ્ઞાન તક સંગત તથ્યાને જ સ્વીકારે છે, તેથી વિજ્ઞાનની સામે આધ્યાત્મિક માન્યતાનું કાંઇ મૂલ્ય નથી, કેમકે તે તની નહિ પણ વિશ્વાસની ભૂમિકા પર ઉછરે છે. બુદ્ધિ એક મહાન્ જ્ઞાનકેન્દ્ર છે, પણ તેનું કામ નિય ંત્રણ નથી; નિયંત્રણ àા શક્તિપુંજ મન જ કરે છે. એટલે મનના ઉદ્દાત્ત વિશ્વાસ
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૪
હકારક૯પતરું ની પરમ આવશ્યકતા છે અને તે મંત્ર વગર આવી શકે તેમ નથી. • બીજમંત્ર એટલે?
તંત્રશામાં શબ્દોને સંક્ષિપ્ત કરવામાં આવે છે. એવા અક્ષરોને શબ્દોને બીજાક્ષર કે બીજમંત્ર કહેવામાં આવે છે. બીજમાંથી જેમ ફણગે, પત્ર-પુષ્પ અને ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેમ મંત્રીજમાંથી ભેગ, વૈભવ ને સ્વર્ગનાં સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે. જેમ દૂધનું વિશ્લેષણ કરતાં તેના સારરૂપ ઘીનું તત્ત્વ કાઢવામાં આવે છે, તેમ બીજાક્ષરને પણ મહાશક્તિશાળી અને રહસ્યમય બનાવવાનું પ્રજન તંત્રશાસ્ત્ર બતાવે છે. શક્તિના સ્રોતોમાં આનું જે મહત્ત્વ છે, તે જ મંત્રશાસ્ત્રમાં બીજનું છે. બીજમંત્રમાં જે શક્તિ છે, તે ઈતર મંત્રોમાં નથી, અર્થાત્ બીજ સંપૂર્ણ મંત્રનું રહસ્ય છે અને તે લઘુતમ ધ્વનિમાં બીજ રહી શકે છે.
• બીજમંત્રની શક્તિ
આપણા મસ્તકમાં અનંતજ્ઞાન, અનંતદર્શન અને અનંત જીવનને સાત ઉમટી રહ્યો છે. તેના વિરુદ્ધમાર્ગનું ઉદ્દઘાટન બીજમંત્ર કરે છે. જેમ શાંત અને નિશ્ચળ સરોવરમાં પથ્થર નાખતાં વમળોની હારમાળા રચાઈ જાય છે, તેમ આપણું અવ્યક્ત શક્તિઓને જાગૃત કરવા માટે બીજમંત્ર વડે સ્પંદન પેદા કરવામાં આવે છે. એ સ્પંદન અવ્યક્ત શક્તિને પ્રગટ કરે છે. બીજમંત્ર વડે
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
હકાર-તત્ત્વ-વિમર્શ
૨૯૫ - અવ્યક્ત શક્તિ પ્રગટ થાય છે, તેમાં બીજાક્ષરની પંચમહાભૂતથી યુક્ત રચના ખાસ કારણભૂત છે. જેમકેજે બિંદુ હોય છે, તે આકાશ કહેવાય છે. ચંદ્રરેખા હેય છે, તેને વાયુ કહે છે. શિરોરેખા અગ્નિરૂપ છે. અક્ષરના આકારને જળ અને તેના આધારસ્થાનને પૃથ્વી કહે છે. આ પંચમહાભૂતથી ઘડાયેલા મંત્રબીજમાં ચેતનાશક્તિ હેય તે સ્વાભાવિક જ છે. , બીજમંત્રની ઉપાસના
તંત્રના જુદા-જુદા અંગોમાં એક અંગ છે દેવતા, જે મંત્રનું સ્વરૂપ છે. એટલે જે મંત્રની ઉપાસના કરવી હોય, તેની દેવતાનું સ્વરૂપ પણ જાણવું જરૂરી છે. કોઈ પણ મંત્ર કે બીજમંત્રની દેવતા માટે એ જરૂરી નથી કે તેનું એક જ સ્વરૂપ હોય. સૂક્ષ્મ રીતે દેવતાનાં સ્વરૂપે પણ બદલાય છે અને જેમ શિવ રુદ્રરૂપ હોય છે, તે જ. શંકરરૂપ પણ થાય છે અથવા તે વિઘુમાં મૂળરૂપમાં જે શક્તિ હોય છે, તે જ કારખાનામાં યંત્રો ચલાવવા. માટે, ઘરમાં રસેડા, પ્રકાશ કે બીજાં કાર્યો માટે, અને બીજા સ્થળે ભિન્ન-ભિન્ન કાર્યો માટે વપરાય છેતેમજ સાધક જે દૃષ્ટિથી આરાધના કરે છે, તેને તે તે રૂપમાં તે દેવતા સિદ્ધ થાય છે. સત્ત્વગુણ–પ્રધાન બની તે દેવતા રક્ષણ કરે છે, રજોગુણબહુલ બની સૂજન કરે છે અને તમે ગુણાવિષ્ટ બની વિનાશલીલા દર્શાવે છે. એટલે આ, બધું ઉપાસકની ભાવનાને અવલંબે છે. બીજમંત્રની ઉપર
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯
હોકારકલ્પતરુ
7
સનાં સ્થાન અને ઉપયાગભેદથી સૃજન અને વિનાશ અને કાર્યો સપન્ન કરી શકે છે. તેથી સાધક વ્યક્તિએ પહેલેથી જ તે પ્રકારના માર્ગોને આશ્રય લેવા જોઇએ.
૦ હી કાર અને તેનાં તત્ત્વા
''
. . (ક) વર્ણ તત્ત્વવર્ણની હારમાળામાં છેલ્લે વધુ હુ' છે અને તે આકાશસ્થાનીય છે. આકાશ એ શબ્દ ગુણુક છે. શબ્દ જ્યારે અક્ષરદેહમાં આવે છે, ત્યારે વાઝ્યાપાર ચાલુ થાય છે અને વાળ્યાપારના લીધે જ સમસ્ત સૃષ્ટિનું કાર્ય સભવે છે. આચાય ઘડીએ તેથી કહ્યું છે કે-મળ્યું તમને નયેત સુવનત્રયમ્। તિ શબ્દાનું ચોતિ સંભારન્ન રીતે ।। એટલે માનવજીવનની પૂર્ણ સફળતા ' વર્ષો ઉપર નિર્ભર છે. જો વાઝ્યવહાર તેજસ્વી ન હાય કે તેમાં અવરોહ ન હેાય તેા તે માત્ર જંડશબ્દ જડવનિ જ કહેવાય, તેથી તેની સાથે અગ્નિ તત્ત્વવાળા ‘” વર્ણનું સંમિશ્રણ થયું. હવે અગ્નિ જો માત્ર તેજસ્તત્ત્વનાં કારણે ઊષ્મા વધારવાનું જ કાર્ય કરે તે તે પણ ચાગ્ય નથી, એટલે તેમાં કામળતત્ત્વવામ
་
લાથના અથવા માયારૂપ ‘’કાર સમાવેશ થયા;
અને આ ત્રણેય તત્ત્વાના ઉપયેાગ ઉત્તમ નિર્માણમાં થાય તે માટે મતિ નિર્માળું જયોત્તિ વૃત્તિ ‘ મ્ ' ના સંચાગ ઉમેર્યાં. આ રીતે હકાર-ખીજની સૃષ્ટિ જીવના વાળ્યવહારને તેજસ્વી બનાવવા માટે, જીવનશક્તિને વિશેષ બળ આપવા માટે, તેમાં મધુરતા લાવવા માટે તથા બાયસ્યાન્તરામનમ્
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કાર-તત્ત્વ-વિમશ
૨૯૭ : માટે થઈ છે. વ્યાકરણશાસ્ત્રના સૂક્ષ્મચિંતનથી બીજમંત્રોમાં ગુપ્ત રહેલું રહસ્ય અને તેમાં છુપાયેલી દૈવીશક્તિનું જ્ઞાન થઈ શકે છે. હોંકારમાં પણ વ્યાકરણના આધારે દૃ+ફ્રેમ્સ,.
++ + +, + [ + + નું, દૃ+દૃ+ + , ફ્રી + +, ટ્રી + ક્ + +” વગેરે વોં કૂટરૂપમાં , સમાયેલા છે. દરેકના જુદા-જુદા અર્થો છે અને તેથી . બનેલા એકરૂપનું લખાણ તથા ઉચ્ચારણ પિત–પિતાની અપૂર્વ મહત્તાને ધરાવે છે.
(ખ) લિપિતત્વ મનુષ્યની પાસે ભાવ પ્રગટ કરકરવાનાં ત્રણ સાધનો છે. તે સંકેતથી, બોલીને અને લખીને પિતાના ભાવ પ્રગટ કરી શકે છે. સંકેતોમાં શરીરના જુદા–જુદા અંગે જ વર્ણમાળાનું કામ કરે છે. ધ્યાનવખતે આ સંકેત આંતરિક રૂપને વરે છે અને પિતાની ભાવનાઓને આરાધ્ય પ્રત્યે વ્યક્ત કરે છે. બેલવામાં પહેલા અવ્યક્ત ધ્વનિઓ ને પછી વ્યક્ત ઉચ્ચારણો રંગ જમાવે છે. લખવામાં બિંદુ અને તેના જ વિભિન્ન ખંડે ઉતરી આવેલા છે. રેખાઓના આડા-અવળા આકારની સાથે બિંદુના ખંડોને સંગ સ્વર્ણ સૌરભની જેમ વર્તમાન લિપિમાં પ્રભાવશાળી છે. વિદ્વાનોએ તેના જ આધારે લિપિની ચાર અવસ્થાઓ આંકી છે અને તેના વિકાસકમનો ઉલ્લેખ કર્યો છે – ( ૧ વિચારલિપિ
–આઈડિઐફિક - ૨ ચિત્રલિપિ
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૮
૩ અક્ષર (સસ્વર)લિપિ '૪ પ્રતીકાત્મકંલિપિ
હીં કારકલ્પતરુ
-સિલેખિક. ---અલ્ફાબેટિક
અને આ ચારેય અવસ્થાઓને વિકાસ ક્રમશઃ ચિહ્ન, વસ્તુચિત્ર, સસ્વર-લયાત્મક વણુ તથા સ્વતંત્ર ધ્વનિ પ્રતીકાત્મક રૂપે થયા છે, એમ પણ મનાય છે. તેમાંય દેવનાગરી લિપિ તા ધ્વન્યાત્મક ફ્રાનેટિક હાવાનાં કારણે પાંચમી અવસ્થાવાળા ગણાય છે.
હી કારનું લખાણ આ રીતે મહત્ત્વનુ' છે. વણુ`નિ ઘંટુમાં લખ્યુ છે કે- દરેક સમાત્રિવણ દેવરૂપ છે— समात्रिकः सरेफश्च, वर्णस्तत्सानुनासिकः । सानुस्वारविसर्गो हि, पूर्ण देवत्वमृच्छति ॥
(માત્રા, અનુનાસિક, અનુસ્વાર અને વિસગની સાથે
લખાયેલે વર્ણ પૂર્ણ દેવતાનુ રૂપ બની જાય છે. )
તેના જ પ્રસંગમાં હી કારના લેખનનું વણ ન કરતાં
人
જણાવ્યું છે કે—હૈં અક્ષર શિવના પર્યાય છે; ૬ ઈચ્છા (શિવની શક્તિ)નુ અર્થાત્ મૂલાધારનું સૂચક છે. એટલે અને મળીને હૂઁ અને છે. હ્રસ્વ TM અને દીર્ઘ હૂઁ ની માત્રા હૈં ની એ ભુજાઓ છે, તે જ શિવની સૃષ્ટિશક્તિમાં કારણભૂત મનાય છે. આ ૬ અને તેની માત્રાએ ક્રમશઃ નાસિકા અને નેત્રો (પ્રાણાયામ અને શક્તિએ ) છે. કો તથા ની અને માત્રાએ કાન છે. અનુનાસિકના ચંદ્ર તે બીજના ચંદ્રમા છે. બિંદુ ગંગાયુક્ત જટા છે. વિસંગ
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોકાર-તત્ત્વ-વિમશ
૨૯૯
મુખ છે અને ૐ ધ્વનિ (નાદબ્રહ્મનુ પ્રતીક છે. અને – ની માત્રાએ (ૐ) પદ્માસનમાં માંધેલા ચરણા (આસનશક્તિ) છે. આ રીતે આ હોંકારની પ્રાચીન લિપિ મૂર્તિ આ રીતે તૈયાર થતી જણાય છે—
આ પ્રસંગમાં વિશેષ જણાવવાનુ` કે અહી' ૩, ૩, ૬. તે, જો, ઔ, વિસગનાં તથા ૐ લેખનનું જે સૂચન છે, તે કદાચિત્ ભસ્કરરાય મખીના વરિવસ્યારહસ્ય ’માં લિખિત રાધિની, નાદ, નાદાંત, શક્તિ, વ્યાપિકા, સમના, ઉન્મની અને મહાબિંદુ વગેરે નાદાનાં રૂપમાં થયું હોય !
૧. મૂળ ગ્રંથમાં હકારવ દૈતનુ રવરૂપ' વર્ણવ્યું છે,. પણ હી કાર રૂપ જ છે એમ લેખક માને છે.
૨. હ્રી કારની બીજી લિપિમૂતિ માટે જીએ-“મત્રચિંતામણિ” —પાનુ ૨૧૪.
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૦
હી કારકલ્પતરુ, તેમ જ હંકારનું રંગવાળું ચિત્ર દોરવું હોય તો તે માટે પણ શાસકારોએ જુદા-જુદા ભાગોના રંગે આ રીતે સૂચવ્યા છે—
અને ? પીલા વર્ણવાળા છે. બિંદુ શ્યામવર્ણ છે. કલા જે ચંદ્રની રેખા જેવી છે, તેને લાલવણ જણાવી છે. નાદ જે ચંદ્રમા જે ગોળ છે, તેને વેતવણું કહ્યો છે અને દીઘ ઉકારને નીલવર્ણવાળે જણાવ્યું છે. જેને ધર્મમાં આ વિષે વધારે લખાયું છે.
(ગ) ધ્વનિ કે ઉચ્ચારણતત્વ–મંત્ર સાધન છે અને ઉચ્ચારણ તેને ઉપગ. વર્ણોનું ઉચ્ચારણ સૂક્રમ વાતાવરણથી તે અંગને પ્રભાવિત કરે છે, જેને ઉદ્દેશ્ય સાધકને અભીષ્ટ છે. બોમ્બ ધડાકે વિનાશની અને સંગીતની સ્વરલહરી આનંદની સુષ્ટિ કરે છે, તે સર્વપ્રસિદ્ધ છે. અભિનેતાઓ વડે રંગમંચ ઉપર કરાયેલા અટ્ટહાસ અને રુદન પ્રેક્ષકગણને કેટલા પ્રભાવિત કરે છે, તે આપણે જાણીએ છીએ. એટલે સાધકના ઉદ્દેશ્યને અનુરૂપ જ મંત્રનું ઉચ્ચારણ કરવું જોઈએ. તે ઉચ્ચારણ માતૃકા–જાતિ, તતિ અને જાતિ આ ત્રણેય વર્ણોને અર્થ ઉત્પત્તિ, વિસ્તાર તથા નાદરૂપે પરિણામેલ હવે જોઈએ. તેમાં વ્યાકરણશાસ્ત્ર શબ્દતંત્રની વ્યવસ્થા માટે નિર્દેશ કરે છે, જ્યારે વર્ષોની ઉત્પત્તિને વિષય યૌગિક–પ્રક્રિયામૂલક છે અને તે મંત્રશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કાર-તત્ત્વ-વિમર્શ
૩૦૧
મૂલાધારથી ઉત્થિત નાદ વિવિધ ષચક્રોમાં વલન–ક્રિયા વડે પરા, પશ્યન્તી, મધ્યમા અને વૈખરીના રૂપમાં પહેાંચી વર્ણ રૂપમાં પ્રગટ થાય છે.
આ રીતે માતૃકાનાં બે રૂપે ગણાય છેઃ ૧-અંતર્માતૃકા, ર-અહિર્માતૃકા. અંતર્માતૃકાને ઉન્નિદ્ર મનાવવા માટે નિવારક જેવી કુંડલિનીનુ ચિંતન અને જાગરણ આવશ્યક છે. ખીજ મત્રની અપેક્ષાએ વધારે તેજોમય હાય છે. તેની રચના પરમાણુરૂપ હોઈ અતિમહત્ત્વપૂર્ણ હાય છે. તેથી અંતરર્માતૃકા ઉન્નિદ્ર થયા વગર તેની સિદ્ધિ થવી સંભવિત નથી. માત્ર ખીજમંત્રની ઉપાસના કરનારે કુંડલિની શક્તિ અને ષટ્ચક્રવેધની ક્રિયા ઉપર વધારે ભાર મૂકવા જોઈ એ. બીજમત્રસયુક્તાક્ષરરૂપ હેાય છે અને તેનુ ઉચ્ચારણ કેટલીક વિશિષ્ટતાઓના આધારે જ થઇ શકે છે. માટે કહ્યું છે કે—
संयुक्त निवर्णो हि प्राक्स्पर्शाच्चैव ध्वन्यते । धनुलिपिसमं कश्चिन्न कुर्याद् योगछेदनम् ||
સંયુક્ત વની પહેલાં આવનાર ધ્વનિ આગળની ધ્વનિ સાથે મળેલા હાય તા જ સારી રીતે ઉચ્ચારિત થઈ શકે છે. ધનુલિપિની જેમ સ’યુક્તાક્ષરામાં સ`મિલિતરૂપને તેાડવુ' ઉચિત નથી. એટલે સયુક્તાક્ષરામાં પહેલેથી જોડાયેલા ધ્વનિએ ચાર પ્રકારથી ધ્વનિત થાય છે: ૧વ્યક્તધ્વનિ, ૧-સ્પર્શ ધ્વનિ, ૩-લીનનિ અને ૪–આઘાતનિ. પણ એકલા ફૂટાક્ષરરૂપ બીજમંત્રનું ઉચ્ચારણ
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
:૩૦૨
હાઁ કારકહપતરુ
આ ચારેયથી છેક વિશિષ્ટતાવાળુ હેાય છે, કેમકે તે એકલા ઉચ્ચારિત થાય છે. હોંકારની વયાજના ઉપર દર્શાવ્યા પ્રમાણે જુદા જુદા વર્ષાથી થઈ છે, એટલે તેનુ ઉચ્ચારણ તેના આધારે જ થવું જોઈએ. ફ્રીમાં હૈં કંઠસ્થાનીય છે, પણ ૬ મૂસ્થાનીય નથી. તે તે-—
रेफो मूर्ध्निगतः शीर्षे, तालुस्थो मध्यभावजः । पादौ वर्क्सस्य भूमिस्थस्तद्वत्तद्योजनं मतम् ||
ના આધારે વસ્થાનીય એટલે મસૂડાથી એલવાના છે. ‘ફ્’ કાર તાલુસ્થાનીય અને મ્—અનુસ્વાર નાસિકાસ્થાનીય છે. તે પછીનું નાદાત્મક ઉચ્ચારણ તેા ગુરુગમ્ય છે. જેમ મલ્હારરાગથી વૃષ્ટિ અને દીપકરાગથી દ્વીપજ્યાતિ પ્રકટ થાય છે, તેમ જ ઉચ્ચારણની વિશિષ્ટતાના આધારે દી” બીજનુ` મારણ, ઉચ્ચાટન જેવાં કાં માટે એક કટુત્વપૂર્ણ અને અપ્રિય લય સાથે ઉચ્ચારણ થવુ જોઈ એ અને વશીકરણ, સમેાહન વગેરે કર્મો માટે મધુર ધ્વનિ અને કોમલ લયના સમાવેશ થવા જોઈએ. આ દૃષ્ટિએ ઉગ્ર કર્મમાં કદાચ ફ્રેન એવા ખીજનું ઉચ્ચારણ વધારે ઉત્તમ મનાતું હશે. ‘ મંત્રાભિધાન ' તથા ખીજનિઘંટુ ' માં—‘ ક્ષતનથો (૫) વ્યોમવવત્રો (૪) ધૂમેચજ‰ત: ' (‡) તથા ક્ષતનો ચોમવત્રઅન્ટ્રોડકવિન્તુ ભૂષિતઃ ’રમ્ રૂપ હી કારનું સ્વરૂપ વિષ્ણુ ત છે. કાશ્મીરના શ્રી લઘ્વાચાર્યે પણ ‘લઘુસ્તવ’ ની પુષ્ટિકામાં હી કારની સ્તુતિ કરતાં કહ્યુ` છે કે :
6
"
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૩
અહી કાર-તત્ત્વ-વિમર્શ
यो बिन्दुः स पितामहो हरिरसौ तुर्यस्वरो गीयते, ચો ટુરિયનો સાક્ષાર સુ મૃતઃ ह : प्राणः पुरुषः स एव भगवान्नादः स्वयं सर्वदा, देवी चन्द्रकला कलङ्करहिता मायेति तुभ्यं नमः॥ .
માયાબીજમાં જે બિંદુ છે, તે બ્રહ્માનું રૂપ છે, દીર્ઘઈકાર વિષ્ણુસ્વરૂપ છે, તમામ દુઃખ, કલેશ તથા ભયને મટાડનાર ૨ શંકરરૂપ છે, શું કાર એ પ્રાણરૂપ છે અને તે જ ભગવાન સ્વયં નાદરૂપ સર્વદા બિરાજમાન છે. તેમાં કલંકરહિત ચંદ્રકલા સ્વરૂપી દેવી રહેલાં છે, જે માયા કહેવાય છે, તે માયાને મારો નમસ્કાર હો.”
આ પદ્યમાં હકારની આગળ રકારની સૂચના છે. તેની સાથે સૌથી પહેલાં બિંદુ, પછી ઈ, ૨, હ, નાદ અને ચંદ્રકલાનું સૂચન છે. તેને માત્ર કવિકિયાજન્ય વર્ણ સુલભતા તો કહી શકાય તેમ નથી. ખરેખર એ કોઈ સંપ્રદાયગત-પરંપરાનું સૂચન હોય એમ લાગે છે.
(ઘ) જપતત્વ–જપ એ બીજાં કર્મોની જેમ આત્મકલ્યાણનું એક સાધન છે. જેમ કે કઈ ભાવનાનું મનમાં વારંવાર આવર્તન થવાથી મનમાં તેની પ્રતિષ્ઠા થતી જાય છે અને અંતે મન પણ તેવું જ બની જાય છે. તેમજ જપ કરતાં કરતાં માનવ મંત્રરૂપ બની જાય છે તથા મંત્ર એ દેવરૂપ હોવાને લીધે જ પકર્તા પણ દેવત્વને
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૪
હોંકારકલ્પતરુ
પામે છે. બીજી રીતે પણ જોઈએ તે જેમ રજ્જુનાં ઘ ણુથી શિલા ઉપર ચિહ્ન બની જાય છે અને તે ચિરકાળ માટે સ્થાયી રહે છે, તેમ નિર ંતર જપ વડે મંત્રનાં ચિહ્નો ઉચ્ચારણાયવામાં સ્થિર બની જાય છે અને તે ઘણા કાળ સુધી તદાકારતાને જાળવી રાખે છે.
હોંકારના જપ શક્તિ-પ્રણવ હાવાને લીધે શાક્ત ત્ર પદ્ધતિને વરે છે. તત્રામાં જે જયના પ્રકારો અને તેના અંગ–પ્રત્યગાનુ વર્ણન છે, તે હી કારના જપ માટે લક્ષ્યમાં રાખવું જોઈ એ. તેમાં પણ શાશ્ત્રામાં વન આવે છે કે-હોં’કારના ૧૦,૦૦૦ જપ કરવાથી ભૂતા વશ થાય છે. ૨૦,૦૦૦ જપ કરવાથી પ્રેતા સિદ્ધ થાય છે. ૩૦,૦૦૦ જપ કરવાથી વેતાળા, ૪૦,૦૦૦ જપ કરવાથી પિશાચા, ૫૦,૦૦૦ જપ કરવાથી યક્ષેા અને રાક્ષસે, અને આ રીતે ઉત્તરોઉત્તર જપવૃદ્ધિથી ગાંધર્વો, કિન્ના, કાવ્ય મનાવવાની શક્તિ, અને દેવા આધીન થાય છે. એક લાખ પ્રમાણુ જપ ઈષ્ટ સિદ્ધકારક છે. નૈષધીય રિતમહાકાવ્યના કર્તા શ્રી હર્ષ કવિએ પેાતાના કાવ્યમાં મહારાજા નળને સરસ્વતી વડે ‘ચિંતામણિ-મંત્ર ' ના જે ઉપદેશ કરાવ્યા છે, તેમાં પણ હોંકારના જ ઉપદેશ છે. ત્યાં કહેવાયું છે કે
अवामा वामार्थे सकलमुभयाकार घटनाद्દ્વિષામૂર્ત પં સ્મર ઘૂમર્ચ સેન્દુમનનું ” ઈત્યાદિ
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીં કાર-તત્ત્વ-વિમશ
'
આ પઘની ટીકા કરતાં શ્રી નારાયણ ભટે પેાતાનાં વૈશિષ્ટ્યપૂર્ણ વ્યાખ્યાનમાં જો કે માયાખીજ, કામમીજ તથા લક્ષ્મીબીજ ત્રણેયની સિદ્ધિ કરી છે, પણ વિદ્વાનેાના વિચારામાં ચિંતામણિમત્ર એ હોંકાર જ હોઈ શકે છે. ત્યાં આગળ જ સૂચવ્યુ` છે કે આ મંત્રનુ એક વર્ષ સુધી જપ-અનુષ્ઠાન કરવાથી સિદ્ધ અનેલેા સાધક એટલા અંધે સિદ્ધ થઈ જાય છે કે તે કેાઈ પણ અજ્ઞાની શિષ્યના મસ્તક ઉપર હાથ મૂકીને આશીર્વાદ આપશે, તે તે દિવ્ય કવિતા કરનાર અને ઉત્તમ શાસ્ત્રોને જ્ઞાતા થઇ જશે. શ્રી હુ કવિને આ મંત્ર તેના પિતાશ્રીએ શાસ્રામાં પરાજિત થયા પછી પેાતાની શરત પ્રમાણે આપઘાત કરવા પહેલાં પેાતાની ધર્મપત્ની કે જે ગર્ભવતી હતી તેને ખતાવ્યા હતા અને તે તેની માતા દ્વારા પ્રાપ્ત થયા હતા. શ્રી હની વિવિધ શાસ્ત્રોમાં અખાધ ગતિ, તેનુ અગાધ જ્ઞાન અને અનંત કવિત્વ સુપ્રસિદ્ધ છે.
૩૦૫
હી કારના યંત્રા
યત્રો પ્રકૃતિના ચારિત્રનું રહસ્ય પ્રગટ કરે છે. વિવિધ આકારવાળા યંત્રો ગૂઢ સંતપૂર્ણ હોય છે. મહાનિર્વાંત, યત્રરાજ, ગૌતમીયતંત્ર, શ્યામાસ્તવ, કાલીત ત્ર, વામકેશ્વરતંત્ર, કુમારીકપ વગેરે ગ્રંથામાં યંત્રને મહિમા જુદા-જુદા પ્રકારે મળે છે. રેખાઓની ઉર્ધ્વગતિ ઉન્નતિને સૂચવે છે, તે નીચેની ખાજુ જતી
૨૦
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૬
હકારક પતરુ રેખાઓ જલનું બોધન કરે છે અને અર્ધવૃત્ત, વૃત્ત, ચક્રાકાર કલ્પનાને ઉદય; ચૂર્ણન વગેરેનું દ્યોતન કરે છે. આ યંત્રે માત્ર રેખાવાળા, રેખા અને અંકેવાળા, રેખા, અંક અને અક્ષરોવાળા તથા અક્ષરની આકૃતિવાળા હોય છે. તાંડવતંત્રમાં કહ્યું છે કે-“યત્રે હિમત્રતા છો
મને રામને ” અર્થાત્ યંત્રમાં જે મંત્ર લખેલો હોય તે તે યમન-નિયંત્રણ અને શમન-શાંતિ એવા બંને કાર્યો કરે છે. આ રીતે “સૌંદર્યલહરી માં અને બીજા ગ્રંથમાં ઘણું યંત્ર હોંકારયુક્ત અન્ય મંત્રવાળા અને અંકેવાળા મળે છે. તેમાં પંચદશી–પંદરિયા યંત્રને મહિમા અતિ પ્રસિદ્ધ છે, એટલે તે હોંકારમાં આલેખાચેલે અહીં રજૂ કરું છું.
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી કાર-તત્ત્વ-વિમર્શ
૩૦૭ આ યંત્રની પ્રાપ્તિ લેખકને નેપાલમાં તંત્રશાસ્ત્ર ઉપર શોધ કાર્યમાં રત અને મહાન તાંત્રિક પૂજ્ય મૂખરિણ્યજી મહારાજ પાસેથી થઈ છે. તેઓનું કથન છે કે પંચદશીના અન્ય યંત્રોની અપેક્ષાએ હોંકારગર્ભ આ યંત્ર તત્કાળ ફળદાયક છે. આ યંત્રની આરાધનામાં બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શૂદ્ર વર્ણોનું જ્ઞાન; રાશિની ઓળખાણ, તત્ત્વનો પરિચય, ઉપાસનાભેદ, કર્મભેદ, મંત્રભેદ વગેરે જુદી જુદી બાબતોના વિચારે પરંપરાથી મેળવી લેવા જરૂરી છે.
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રશાસ્ત્રનું રહસ્ય પ્રકટ કરતો અદ્ભુત ગ્રંથ
મંત્રવિજ્ઞાન
આ ગ્રંથ જે હજી સુધી તમે વસાવી લીધું ન હોય તે તરત વસાવી લેશે. પત્રકારોએ આ ગ્રંથને હાર્દિક સત્કાર કર્યો છે અને એની મૂલવણી પ્રમાણભૂત મંત્રસાહિત્ય તરીકે કરી છે. આ ગ્રંથ વિદ્યાભૂષણ મંત્રમનીષી શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહની એક મનનીય કૃતિ છે.
આ ગ્રંથની છપાઈ સુંદર છે, બાંધણી પાકી છે તથા પૃષ્ઠસંખ્યા ૩૭૬ છે. તેનું મૂલ્ય રૂ. ૭=૫૦ પૈસા છે. તેને રજી, પિસ્ટેજ ખર્ચ રૂ. ૧-૪૦ આવે છે.
આ ગ્રંથ વૈદિક, પૌરાણિક, તાંત્રિક, તેમજ જૈન મંત્ર સાહિત્યના ૬૦ જેટલા ગ્રંથને આધારે ઘણું પરિશ્રમપૂર્વક નિર્માણ કરવામાં આવ્યો છે. તેમાં ૩૫ જેટલાં પ્રકરણ છે અને તે મંત્રનાં તમામ અંગોને સુંદર પરિચય આપી મંત્રસિદ્ધિ ક્યારે થાય ? તેની સ્પષ્ટ સમજૂતી રજૂ કરે છે. ગુજરાતી ભાષામાં આ જાતને ગ્રંથ આ પહેલે જ છે.
હાલ તેની બીજી આવૃત્તિ ચાલે છે, જે તેની લોકપ્રિયતા સૂચવે છે. આજે જ તમારે ઓર્ડર મોકલી આપે. વી. પી. થી મોકલવામાં આવે છે.
પ્રજ્ઞા પ્રકાશન મંદિર લધાભાઈ ગણપત બીડીંગ, ચીંચબંદર, મુંબઈ
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
' મંત્રસમુદાયમાં ચિંતામણિ સમાન
કાર અને હકારમંત્રના અપૂર્વ મહાભ્ય તેમજ વિધિવિધાનને સુગમ શૈલિમાં રજૂ કરનાર ઉત્તમ ગ્રંથ
મંત્ર–ચિંતામણિ
* આધ્યાત્મિક સંપ્રદાઓમાં કારનો મહિમા અપૂર્વ છે, તેમ મંત્રસંપદાઓમાં હકારનું સ્થાન સર્વશ્રેષ્ઠ છે. તેની ઉપાસનાને લગતી તમામ અગત્યની હકીકતો પ્રાચીન ક તથા અનુભવના આધારે આ ગ્રંથમાં રજૂ કરવામાં આવી છે.
* આ ગ્રંથમાં બંને મંત્રોના વિવિધ પ્રયોગ તથા અન્ય મંત્રો સાથેનું સંજન અને તેના પ્રકારે પણ દર્શાવવામાં આવ્યા છે.
* આ ગ્રંથનું આલેખન વિદ્યાભૂષણ મંત્રમનીષી શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહે અનેક પ્રમાણભૂત ગ્રંથના આધારે કર્યું છે અને તે ભારતીય મંત્રસાહિત્યમાં અનેરી ભાત પાડનારું નીવડયું છે.
* આ ગ્રંથ ઊંચા મેપલી કાગળ પર છપાયેલું છે. ૩૭૬ પૃષ્ઠને છે. વળી દ્વિરંગી પૂઠાથી સુશોભિત છે.
* તેનું મૂલ્ય રૂ. ૬૫૦ છે. વી. પી. થી મોકલવામાં આવે છે. તેનો ખર્ચ રૂ. ૧-૪૦ આવે છે.
પ્રજ્ઞા પ્રકાશન મંદિર લધાભાઈ ગણપત બીડીંગ, ચાંચબંદર, મુંબઈ
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનેક અવનવી માહિતીથી ભરપૂર મંત્રશાસને અપૂર્વ ગ્રંથ
મંત્રદિવાકર લે. વિદ્યાભૂષણ મંત્રમનીષી શતાવધાની પં. શ્રી ધીરજલાલ શાહ,
પહેલે ખંડ સાધના–પ્રબંધ: (૧) મંગલ પ્રસ્થાન, (૨) મંત્રને અલૌકિક પ્રભાવ, (૩) મંત્રયોગ અને મંત્રવિદ્યા, (૪). દેહાદિ અંગે વિશિષ્ટ જ્ઞાન, (૫) બીજમંત્રોના અર્થો અને ક્રિયાસંકેત, (૬) મંત્રસાધનાપદ્ધતિ, (૭) ભૌતિક શુદ્ધિકરણ, (૮) માનસિક શુદ્ધિકરણ, (૯) દિવ્યતા સંપાદન કરવાની ખાસ ક્રિયા. (૧૦) મુદ્રાએનું મહત્વ, (૧૧) દેવતાઓ અને કિંચિત (૧૨) પૂજન-અર્ચન સંબંધી વિશેષ. છે. બીજો ખંડ પ્રગ-વિવરણઃ (૧૩) આધ્યાત્મિક વિકાસને અને મંત્ર, (૧૪) શાંતિદાયક સિદ્ધ પ્રયોગ, (૧૫) નિત્ય નીરોગી રહેવાનું સાધન, (૧૬) રેગનિવારક મંત્રપ્રયાગ, (૧૭) ભયનિવારક મંત્રપ્રયાગે, (૧૯) સંતાન પ્રાપ્તિને લગતા પ્રાગે, (૨૦) બુદ્ધિ-સ્મૃતિ વધારનારું અદ્ભુત તેત્ર, (૨૧) આકર્ષણ-તંત્ર, (૨૨) સંમોહન-તંત્ર, (૨૩) વશીકરણ-તંત્ર(૨૪) કર્ણપિશાચિની તંત્ર, (૨૫) પશુપક્ષીઓની બેલીનું જ્ઞાન, (૨૬) ગારુડ–તંત્ર. [, ત્રીજો ખંડ મંત્ર-યંત્ર-ક૫સંગ્રહ : (૨૭) દેવીદેવતાના મૂળમંત્રો, (૨૮) ભૂતપ્રેતાદિને લગતા મંત્રો, (૨૯) ઉપયોગી મંત્રસંગ્રહ-(૫૪ વિવિધ મંત્રો) (૩) કેટલાક અદ્ભુત યંત્રો, (૩૧) ત્રણ વનસ્પતિ–કલ્પ, (૩૨) દક્ષિણાવર્ત શંખના કલ્પો.
પરિશિષ્ટ-(૧) તંત્રસાહિત્ય (અત્યંત ઉપયોગી લેખ), (૨) સૂર્યષ્ટકમ્ .
* ૪૦૦ ઉપરાંત પૃષ્ઠો, ઊંચા મેપલ કાગળ, પાકું પૂઠું છતાં મૂલ્ય –૫૦. રજી. પો. ખર્ચ રૂ. ૧-૪૦ આવે છે. વી. પી. થી મેકલાય છે.
પ્રજ્ઞા પ્રકાશન મંદિર લધાભાઈ ગણુપ્ત બીલ્ડીંગ, ચીંચબંદર, મુંબઈ-૯
2
.*
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
મરણકલા
“ આ ગ્રંથને ઠીક ઠીક વિચાર કરીને હું અપૂર્વ કહું છું.' મને યાદ છે ત્યાં સુધી સ્મરણકલા વિષે આવા કોઈ ગ્રંથ ગુજરાતીમાં પ્રસિદ્ધ થયા નથી.
—રમણલાલ વસંતલાલ દેસાઈ લેખકઃ-શતાવધાની પડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહુ પૃષ્ઠ સ. ૩૦૦, પાકું પૂંઠું, મૂલ્ય રૂા. ૫-૦૦, રજી. પોસ્ટેજના `ખર્ચ રૂા. ૧-૩૦.
વિષયા
(૧) કાર્યસિદ્ધિના આવશ્યક અંગા, (૨) મન અને તેનું કા, (૩) સ્મરણ-શક્તિનું મહત્ત્વ, (૪) સ્મરણશક્તિના પ્રકારો (૫) વિસ્મરણ, (૬) એકાગ્રતાના ઉપાયા, (૭) સાધકની પરિચર્યાં (૧), (૮) સાધકની પરિચર્યા (૨), (૯) ઈન્દ્રિયાની કાર્યક્ષમતા, (૧૦) ઈન્દ્રિયનિગ્રહ, (૧૧) મહારાણી કલ્પનાકુમારી, (૧૨) કલ્પનાનુ સ્વરૂપ, (૧૩) કલ્પનાના વિકાસ અને ઉપયાગ, (૧૪) સાહચય (૧૫) સંકલન, (૧૬) રેખા અને ચિદ્ના, (૧૭) વગીકરણ, (૧૮) ક્રમની ઉપયેાગિતા, (૧૯) વ્યુત્ક્રમની સાધના, (૨૦) અંકચિત્રો, (૧ થી ૩૦, (૨૧) અંકુચિત્રો (૩૧ થી ૧૦૦), (૨૨) ભાત્રા ધન, (૨૩) અવધાન–પ્રયાગા, (૨૪) કેટલુંક સ્પષ્ટીકરણ અને (૨૫) ઉપસ’હાર. વિશેષમાં: બુદ્ધિ અને સ્મૃતિવક આયુવેદિક ઔષધિ
પ્રયાગા.
પ્રજ્ઞા પ્રકાશન મંદિર લધાભાઈ ગણુપત ખીલ્ડીંગ, ચીંચબંદર, મુંબઈ ટ
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃષ્ઠ સંખ્યા ૩૧૨ + ૩૨ = ૩૪૪. સંક૯પસિદ્ધિ
યાને ઉન્નતિ સાધવાની અદભુત કલા લેખક :–શતાવધાની પં. શ્રી ધીરજલાલ શાહ
ઊંચા મેપલી કાગળ, પૃ. ૨૫૬, પાકું બાઈડીંગ મૂલ્ય રૂા. ૫-૦૦. રજી. પેસ્ટેજને ખર્ચ રૂા. ૧-૨૫.
આ ગ્રંથ વાંચવાનું શરૂ કર્યા પછી નીચે મૂકવાનું મન થાય તેમ નથી. એનું દરેક પૃષ્ઠ પાઠકના મનમાં ચેતનની અવનવી ઉર્મિઓ. જગાડી જાય એવું છે, એમ કહીએ તો પણ ચાલે. પુત્ર-પુત્રીઓ, મિત્રો તથા વિદ્યાર્થીઓને આ ગ્રંથ ખાસ ભેટ આપવા લાયક છે.
આ ગ્રંથમાં નીચેનાં પ્રકરણ આપવામાં આવ્યાં છે. -
(૧) ઉપક્રમ, (૨) સંકલ્પશકિતનું મહત્વ, (૩) શુભ સંકલ્પની આવશ્યકતા, (૪) આત્મશ્રદ્ધા કે આત્મવિશ્વાસ, (૫) આપણું મનનું સ્વરૂપ, (૬) વિચારે અને તેને વિશિષ્ટ પ્રભાવ, (૭) ઇચ્છા અને પ્રયત્ન, (2) પુરુષાર્થની બલિહારી. (૯) આશાવાદ, (૧૦) વિચાર કરવાની ટેવ, (૧૧) જ્ઞાનને સંચય, (૧૨) નિયમિતતા, (૧૩) સમયનું મૂલ્ય, (૧૪) ચિત્તવૃત્તિઓની એકાગ્રતા, (૧૫) આત્મનિરીક્ષણ, (૧૬) મત્રોની વૃદ્ધિ કેમ કરવી? (૧૭) આરોગ્ય અંગે કેટલુંક, (૧૮) સંકલ્પશકિત દ્વારા રોગનિવારણ, (૧૯) સંકલ્પશકિત દ્વારા ધનપ્રાપ્તિ અને (૨૦) સંકલ્પશકિત દ્વારા સર્વકાર્યસિદ્ધિ.
પ્રજ્ઞા પ્રકાશન મંદિર લધાભાઈ ગણપત બીલ્ડીંગ, ચીંચબંદર, મુંબઈ-૯
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ જીવનને સુધારનારું' : : બુદ્ધિને વધારનારુ મંત્રમનીષી અધ્યાત્મવિશારદ વિઘાભૂષણ ગણિતદિનમણિ શતાવધાની પંડિત. શ્રી ધીરજલાલ શાહ વિરચિત મનનીય સાહિત્ય મંત્રવિજ્ઞાન 7-5o મંત્રચિંતામણિ 7-5o મંત્રદિવાકર 7-5o ગણિતમત્કાર પ-૦૦ ગણિતરહસ્ય પ-oo ગણિત સિદ્ધિ 5-00 સંક૯પસિદ્ધિ યાને ઉન્નતિ સાધવાની અદ્દભુત કલા 5-00 સમણુકેલા 5-00 નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ 6-00 મહા પ્રાભાવિક ઉવસગ્ગહર સ્તોત્ર 7-50 હાકાર ક૯પતરુ યાને જૈન ધર્મના દિવ્ય પ્રકાશ 7-50 જૈન ચરિત્રમાળા ( 20 પુસ્તકો ) ( 5-oo પ્રાપ્તિસ્થાન : જ્ઞા પ્ર કા શ ન મે દિ ર લધાભાઈ ગુણપત બીડીંગ, ચીંચબંદર, મુંબઈ-૯ આવરણ * દીપક પ્રિન્ટરી : અમદાવાદ-૧