________________
૭૦
હકારકલ્પતરુ સપડાઈ જાય છે અને પિતાના પ્રાણ ગુમાવે છે. આ દષ્ટાંત લક્ષ્યમાં રાખીને મંત્રારાધકે પાંચેય ઈન્દ્રિયોને જિતવા પ્રયત્ન કરે.
જે મનની વૃત્તિઓને મલિન કરે, તેને કપાય કહે વામાં આવે છે. જૈન પરંપરામાં આવા ચાર કષાયની પ્રસિદ્ધિ છેઃ (૧) ક્રોધ, (૨) માન, (૩) માયા અને (૪) લેભ. તેમાં ક્રોધ અંગે કેટલુંક કહેવાઈ ચૂક્યું છે. માન એટલે અભિમાન, અહંકાર અથવા મદ. તેનાથી નમ્રતાને ગુણ નાશ પામે છે અને જડતા વધી જાય છે. માયા એટલે લુચ્ચાઈ, કપટ, દગો કે અન્યને છેતરવાની વૃત્તિ. તેને શાસ્ત્રકારોએ મૃષાવાદની માતા, શીલવૃક્ષને છેદનારી કૂહાડી, અજ્ઞાનની જન્મભૂમિ અને દુર્ગતિના દરવાજા દેખાડનારી દુર્દાન્ત દ્વારા પાલિકા કહી છે. તેનાથી સરલતાને ગુણ નાશ પામે છે અને વકતા વધી જાય છે. લાભ એટલે વધારે ને વધારે મેળવવાની તૃષ્ણા. તેને શાસ્ત્રકારોએ સર્વ દોષની ખાણ, ઉત્તમ ગુણોને ગળી જનારો મહારાક્ષસ અને દુઃખરૂપી વેલીઓનું મૂળ. કહેલો છે. તેનાથી સંતોષગુણ નાશ પામે છે અને ઉગ વધી જાય છે.
- ચારેય કષાયને જિતવા માટે તેના પ્રતિપક્ષી ગુણો કેળવવાની જરૂર છે. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે ક્ષમાગુણ કેળવવાથી કોઈને જિતી શકાય છે, નમ્રતાને ગુણ કેળવવાથી માનને જિતી શકાય છે, સરલતાને ગુણ કેળવવાથી માયાને
