________________
હોં’કારકલ્પતરુ
મંત્રસમુદૃાયના ‘ આગ્નેય ’અને ‘ સૌમ્ય ' એવા પણ બે પ્રકારો છે. તેમાં પૃથ્વી, અગ્નિ અને આકાશ મડળવાળા મંત્રાને આગ્નેય કહેવામાં આવે છે તથા જલ અને વાયુમંડળવાળા મંત્રાને સૌમ્ય કહેવામાં આવે છે. જો અંતમાં ર્ પલ્લવના પ્રયાગ થાય તો સૌમ્ય મત્રા આગ્નેય મને છે અને મંત્રના અંતે નમઃ પલવ લાગે તે આગ્નેયમંત્રા પણ સૌમ્ય થાય છે.
પૂર્ણ
મંત્રના પુલ્લિગી, સ્ત્રીલિંગી અને નપુંસકલિ’ગી એવા ત્રણ પ્રકારો પણ પડે છે. તેમાં જેને છેડે વર્ અને ટ્ પદ્મવત્ર આવે તેને પુલ્લિંગ સમજવા, ચંદ્ અને સ્વાહા પલ્લવ આવે તેને સ્ત્રીલિંગ સમજવા અને તથા નમઃ ધ્રુવ લાગે તેને નપુંસકલિંગી સમજવા.
પધ્રુવ એટલે મત્રના છેડે લાગતા ખાસ શબ્દ. તેમાં નમઃ, સ્વાહા, વય, જોષ, તથા ની મુખ્યતા છે અને તેના આધારે જ ઉપરના ત્રણ પ્રકારો પાડવામાં આવ્યા છે.
અન્યત્ર મંત્રના બીજમત્ર, મંત્ર અને માલામત્ર એવા પણ પ્રકારે જોવામાં આવે છે. તેમાં ૧ થી ૯ અક્ષર સુધીના મત્રને ખીજમંત્ર, ૧૦ થી ૨૦ અક્ષર સુધીના મંત્રને મંત્ર અને તેથી વધારે અક્ષરવાળા મંત્રને માલામત્ર કહેલા છે.
કેટલાક સાત્ત્વિક, રાજસિક અને તામસિકના ભેથી પણ મંત્રના ત્રણ પ્રકારો માને છે, તેા કેટલાક સિદ્ધ
