________________
જાણ કર્યું છે:
હોંકારકલ્પ
૧૭૩ તે વિવિધ વણે હી કારનું ધ્યાન ધરતાં કેવી ફલપ્રાપ્તિ થાય છે ? તે જણાવ્યા પછી હવે કલ્પકાર એ ધ્યાન કેવી રીતે, કયાં ધરવું જોઈએ ? તે દર્શાવવા સત્તરમી ગાથા આ પ્રમાણે કહે છેઃ
भुवोर्मध्ये तु साध्यस्य चिन्तनीयो गुरुः क्रमात् । गृहीतस्य च चन्द्रस्याकृष्टया प्राणप्रयोगतः ॥१७॥
સાધ્યય—સાધવા યોગ્ય એવા. ૨-અને. પૃહીતર– ગ્રહણ કરાયેલા એવા. વય-ચદ્ર સ્વરના. જાઝુદાઆકર્ષણ વડે. પ્રાયોતિ –પ્રાણાયામ કરીને. અવો મળેબે ભમરની વચ્ચે. માત–કમથી. ગુરા–મોટો એ હીકાર. ચિત્તનીઃ-ચિંતવવો જોઈએ. | ભાવાર્થ : સાધવા ગ્ય એવા અને ગ્રહણ કરાયેલા એવા ચંદ્રસ્વરના આકર્ષણ વડે પ્રાણાયામની ક્રિયા કરીને બે ભ્રમરોની વચ્ચે હી કારને અનુક્રમે મેટો ને માટે ચિંતવવો.
ધ્યાનસિદ્ધિને પ્રાણાયામની ક્રિયા સાથે ઘણો સંબંધ છે, તેથી જ યેગશાસ્ત્ર તથા મંત્રશાસ્ત્ર બંનેમાં પ્રાણાયામને મહત્ત્વ અપાયેલું છે. પ્રાણાયામ એટલે પ્રાણને–શ્વાસને આયામ કરે, અર્થાત્ શ્વાસ પિતાની જે રીતિએ ચાલે છે, તેને કમ બદલીને પૂરક, કુંભક તથા રેચકની કિયા વડે તેનું નિયંત્રણ કરવું. આ રીતે શ્વાસોશ્વાસનું નિયંત્રણ થતાં અનેક પ્રકારના રોગ મટે છે તથા ચિત્તને સ્થિર થવાની ભૂમિકા પ્રાપ્ત થાય છે.
