Book Title: Praudh Apbhramsa Rachna Saurabh Part 1
Author(s): Kamalchand Sogani
Publisher: Apbhramsa Sahitya Academy
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002695/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prauDha apamaMza racanA saurabha (bhAga-1) DaoN. kamalacanda sogANI yANa jjoyo jovo jana vidyAlayo. zrImahAvIrajI prakAzaka apabhaMza sAhitya akAdamI jainavidyA saMsthAna digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI rAjasthAna Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prauDha apamaMza racanA saurabha ( bhAga-1) DaoN. kamalacanda sogANI ( sevAnivRtta prophesara, darzanazAstra ) sukhAr3iyA vizvavidyAlaya, udayapura jANu ujAgI jodo jaina vidyAsaMsthA bhImahAvIrajI prakAzaka apabhaMza sAhitya akAdamI janavidyA saMsthAna digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI rAjasthAna Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 prakAzaka apabhraMza sAhitya akAdamI, jainavidyA saMsthAna, digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI, zrImahAvIrajI - 322220 ( rAjasthAna ) prApti sthAna 1 jainavidyA saMsthAna, zrImahAvIrajI 2. apabhraMza sAhitya akAdamI digambara jaina nasiyAM bhaTTArakajI, savAI rAmasiMha roDa, jayapura-302004 prathama bAra, 1997, 1100 mUlya pustakAlaya saMskararaNa 75/vidyArthI saMskaraNa 60/ mudraka madaralaiNDa priMTiMga presa 6-7, gItA bhavana, Adarza nagara jayapura-302004 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha sa. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 = 12 13 pariziSTa- 1 ( i ) (ii) (iii) (iv) anukramaNikA viSaya Arambhika prakAzakIya stuti sthAnavAcI avyaya kAlavAcI avyaya prakAravAcI avyaya vividha avyaya abhyAsa (prArambha ke cAra pAThoM kA) vizeSaNa ( gaNanAvAcaka saMkhyA zabda ) evaM abhyAsa vAkya vizeSaNa ( kramavAcaka saMkhyA zabda ) evaM abhyAsa vAkya vizeSaNa (vividha saMkhyAvAcI zabda ) evaM abhyAsa vAkya vizeSaNa ( sArvanAmika) evaM abhyAsa vAkya (ka), (kha), (ga) vizeSaNa (guNavAcaka) vartamAna kRdanta bhUtakAlika kRdanta apabhraMza - vyAkaraNa-sUtra abhyAsa-5 ke vAkyoM kA apabhraMza meM anuvAda abhyAsa - 6 ke vAkyoM kA apabhraMza meM anuvAda abhyAsa-7 ke vAkyoM kA apabhraMza meM anuvAda abhyAsa - 8 ke vAkyoM kA apabhraMza meM anuvAda pR. saM. - 2 2 3 18 22 32 37 53 57 63 82 91 96 101 i iii iv > V Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha saM. viSaya pR. saM. vi vii viii _ix (v) abhyAsa-9 (ka) ke vAkyoM kA apabhraMza meM anuvAda (vi) abhyAsa-9 (kha) ke vAkyoM kA apabhraMza meM anuvAda (vii) abhyAsa-9 (ga) ke vAkyoM kA apabhraMza meM anuvAda (viii) abhyAsa-10 ke vAkyoM kA apabhraMza meM anuvAda pariziSTa-2 kRdanta pariziSTa pariziSTa-3 sUtroM meM prayukta sandhi-niyama zuddhi-patra sahAyaka pustakeM evaM koza xlii lvi lviii Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arambhika 'prauDha apabhraMza racanA saurabha bhAga-1' apabhraMza adhyayanAthiyoM ke hAthoM meM samarpita karate hue hameM harSa kA anubhava ho rahA hai / ___ yaha sarvavidita hai ki tIrthaMkara mahAvIra ne janabhASA prAkRta meM upadeza dekara sAmAnyajana ke lie vikAsa kA mArga prazasta kiyaa| prAkRta bhASA hI apabhraMza ke rUpa meM vikasita hotI huI prAdezika bhASAoM evaM hindI kA srota banI / ata: hindI evaM anya sabhI uttara bhAratIya bhASAoM ke vikAsa ke itihAsa ke adhyayana ke lie apabhraMza bhASA kA adhyayana Avazyaka hai| aneka kAraNoM se apabhraMza ke adhyayanaadhyApana kI ucita vyavasthA na ho skii| pariNAmataH apabhraMza kA adhyayana atyanta duSkara ho gayA / digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvI rajI dvArA saMcAlita 'jaina vidyA saMsthAna' ke antargata 'apabhraMza sAhitya akAdamI' kI sthApanA san 1988 meM kI gaI / apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura dvArA mukhyata: patrAcAra ke mAdhyama se apabhraza kA adhyApana kiyA jAtA hai / prauDha apabhraMza racanA saurabha bhAga-1 ke prakAzana se apabhraMza kI viziSTa jAnakArI prApta kI jA skegii| isase pUrva DaoN. sogANI dvArA likhita 'apabhraMza racanA saurabha', 'apabhraMza kAvya saurama', 'apabhraza abhyAsa saurabha' evaM 'prAkRta. racanA saurabha' pustakeM prakAzita haiN| ye sabhI pustakeM apabhraMza adhyayana-adhyApana ko gati dene meM sahAyaka siddha hoMgI, aisI hameM AzA hai| hameM likhate hue garva hai ki prabandhakAriNI kameTI ke sahayoga se DaoN. sogANI apabhraMza ke adhyayana adhyApana ko deza meM eka sudRr3ha AdhAra pradAna karane kI dizA meM satata prayatnazIla haiN| prastuta pustaka 'prauDha apabhraMza racanA saurabha bhAga-1' ke lie hama DaoN sogANI ke AbhArI haiM / pustaka prakAzana ke lie apabhraMza sAhitya akAdamI ke kAryakartA evaM madaralaiNDa prinTiga presa dhanyavAdAha haiM / balabhadra kumAra jaina saMyukta maMtrI nareza kumAra seThI adhyakSa prabandhakAriNI kameTI, digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya apabhraMza bhAratIya Arya parivAra kI eka susamRddha lokabhASA rahI hai / isakA prakAzita prakAzita vipula sAhitya isake vikAsa kI gauravamayI gAthA kahane meM samartha hai | svayaMbhU puSpadanta, dhanapAla, vIra, nayanandi, kanakAmara, joindu, rAmasiMha, hemacandra, dhU Adi apabhraMza bhASA ke amara sAhityakAra haiM / koI bhI deza va saMskRti inake AdhAra se apanA mastaka UMcA rakha sakatI hai / vidvAnoM kA mata hai - " apabhraMza hI vaha bhASA hai jo IsA kI lagabhaga sAtavIM zatAbdI se terahavIM zatAbdI taka sampUrNa uttara-bhArata kI sAmAnya loka-jIvana ke paraspara bhAva-vinimaya aura vyavahAra kI bolI rahI hai / " yaha nirvivAda tathya hai ki apabhraMza kI kokha se ho sindhI, paMjAbI, marAThI, gujarAtI, rAjasthAnI, bihArI, ur3iyA, baMgalA, asamI, pazcimI hindI, pUrvI hindI prAdi Adhunika bhAratIya bhASAoM kA janma huA hai / isa taraha se rASTrabhASA kA mUla srota hone kA gaurava apabhraMza bhASA ko prApta hai| yaha kahanA yuktisaMgata hai"apabhraMza aura hindI kA sambandha atyanta gaharA aura sudRr3ha hai, ve eka-dUsare kI pUraka haiM / hindI ko ThIka se samajhane ke lie apabhraMza kI jAnakArI Avazyaka hI nahIM, anivArya hai / " DaoN. hajArIprasAda dvivedI ke anusAra - "hindI sAhitya meM (apabhraMza kI) prAyaH pUrI paramparAeM jyoM kI tyoM surakSita haiM / " ataH rASTrabhASA hindI sahita Adhunika bhAratIya bhASAoM ke sandarbha meM yaha kahanA ki apabhraMza kA adhyayana rASTrIya cetanA aura ekatA kA poSaka hai, ucita pratIta hotA hai / uparyukta vivecana se spaSTa haiM ki apabhraMza bhASA ko sIkhanA - samajhanA atyanta mahatvapUrNa hai / isI bAta ko dhyAna meM rakhakara 'apabhraMza racanA saurabha', 'apabhraMza kAvya saurabha' va 'apabhraMza abhyAsa saurabha' nAmaka pustakoM kI racanA kI gaI thii| isI krama meM 'proDha apabhraMza racanA saurabha bhAga 1' prakAzita hai / 'prauDha apabhraMza racanA saurabha bhAga 1' meM vibhinna prakAra ke avyaya, vibhinna prakAra ke vizeSaNoM, vibhinna vibhaktiyoM meM vartamAna kRdanta ke prayogoM tathA bhUtakAlika kRdanta ke vibhinna prayogoM ko samajhAyA gayA hai / inako samajhAne ke lie kAvyoM se vAkya-prayogoM kA saMkalana kiyA gayA hai / abhyAsa ke lie hindI vAkyoM ke apabhraMza meM anuvAda ke pATha taiyAra kiye gaye haiM / pariziSTa meM una vAkyoM kA apabhraMza meM anuvAda bhI de diyA gayA hai / isa taraha se adhyayanArthI gravyayoM, vizeSaNoM Adi kA ( ii ) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ surar3ha jJAna prApta karane meM samartha ho skeNge| isI pustaka meM apabhraMza vyAkaraNa ke saMjJA va sarvanAma ke saMskRta bhASA meM likhe sUtroM kA vivecana prastuta kiyA gayA hai| sUtroM kA vizleSaNa eka aisI zailI se kiyA gayA hai, jisase adhyayanArthI saMskRta ke prati sAmAnya jJAna se hI sUtroM ko samajha ske| sUtroM ko pAMca sopAnoM meM samajhAyA gayA hai-1. sUtroM meM prayukta padoM kA sandhiviccheda kiyA gayA hai, 2. sUtroM meM prayukta padoM kI vibhaktiyAM likhI gaI haiM, 3. sUtroM kA zabdArtha likhA gayA hai, 4. sUtroM kA pUrA artha (prasaMgAnusAra) likhA gayA hai tathA 5. sUtroM ke prayoga likhe gaye haiM / mujhe pUrNa vizvAsa hai ki 'praur3ha apabhraMza racanA saurabha bhAga 1' ke prakAzana se apabhraMza adhyayana-adhyApana ke kArya ko gati mila sakegI aura 'apabhraMza sAhitya akAdamI' apane uddezya kI pUrti meM drutagati se agrasara ho skegii| mujhe sUcita karate hue harSa hai ki 'prauDha apabhraMza racanA saurabha bhAga 2' lekhanaprakriyA meM hai / isake mAdhyama se sandhi, samAsa, kAraka maura apabhraMza vyAkaraNa ke zeSa sUtra samajhAe jA skeNge| pustaka ke prakAzana kI vyavasthA ke lie jaina vidyA saMsthAna samiti kA mAbhArI hU~ / akAdamI ke kAryakartA evaM madaralaiNDa priMTiMga presa dhanyavAdAha haiN| vIra nirvANa saMvat 2523 dinAMka 25-4-97 DaoN. kamalacanda sogANI saMyojaka janavidyA saMsthAna samiti Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stuti jaya tuhu~ gai tuhu~ mai tuhu~ saraNu / tuhu~ mAya vappu tuhu~ vandhu jaNu / / tuhu~ parama-pakkhu paramatti-haru / tuhu~ savvahu~ para hu~ parAhiparu / tuhu~ daMsaNe gANe caritte thiu / tuhu~ sayala-surAsurehiM gamiu / siddhante mante tuhu~ vAyaraNe / sajjhAe jhAraNe tuhu~ tavacaraNe / / arahantu vuddha tul hari haru vi tuhu~ aNNANa-tamoha-riu / tuhu~ suhumu NiraJjaNu paramapau tuhu~ ravi vambhu sayambhu siu // -mahAkavi svayambhU (pa.ca. 43.19.5-9) - jaya ho, tuma (merI) gati ho, tuma ( merI) buddhi ho, tuma (merI) zaraNa ho / tuma (mere) mAM-bApa ho, tuma baMdhujana ho / tuma paramapakSa ho, durmati ke haraNakartA ho / tuma saba anyoM se (bhinna ho), tuma parama AtmA ho / -tuma darzana, jJAna aura cAritra meM sthita ho / sakala sura-asura tumheM namana karate haiM / siddhAnta, mantra, vyAkaraNa, svAdhyAya, dhyAna aura tapazcaraNa meM tuma ho| -arahanta, buddha tuma ho, viSNu aura mahAdeva aura ajJAnarUpI timira ke ripu (zatru) tuma ho / tuma sUkSma, niraMjana aura mokSa ho, tuma sUrya, brahmA, svayaMbhU aura ziva (iv) Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 1 sthAnavAcI avyaya (1) 1. tettha tahi/tettahe/tau 2. etthu ettha/ettahe 3. ketthu kettahe kahi 4. jetthu jahi/jettahejau 5. savettahe 6. aNNettahe =vahA~ = yahA~ =kahA~ =jahA~ =saba sthAnoM para = dUsare sthAna para (2) 1. kahantiu/kau 2. kettha 3. kahi 4. ettahe ...."ettahe 5. tatthaho 6. tahitiu =kahA~ se -kahA~ se =kahA~ se =eka aora".... dUsarI ora =vahA~ se -vahA~ se 1. kahiM ci kahiM ji/kahiM vi 2. katthai 3. kattha vi 4. kahi mi -kahIM para, kisI jagaha =kahIM para =kahIM para == kahIM para 1. pAsu/pAse 2. pAsaho 3. pAsehi 4. dUraho 5. dUra 6. pacchae/pacchale aNupacchae 7. pure/aggale/aggae 8. upari 9. heTThi =pAsa, samIpa =pAsa se, samIpa se =pAsa meM =dUra se, dUravartI sthAna para -dUra se =pIche =Age -Upara -nIce prauDha apabhraMza racanA saurabha ] Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. caupAseM caupAse hi/caupAsiu == cAroM yora, cAroM ora se vAkya-prayoga (1) 1. tuhuM tetthu/tahiM/tettahe/tau vasahi / -tuma vahA~ rho| 2. hauM ettha/ettha/ettahe vasauM / -maiM yahA~ rahatA hU~/rahatI huuN| 3. so ketthu kahi/kettahe vasai / -vaha kahA~ rahatA hai ? 4. hau jettha jahi/jetahe/jau vasa uM, tetthu so vi vasai / -maiM jahA~ rahatA hU~, vahA~ vaha bhI rahatA hai / 5. paramesaru savvettahe asthi / -paramezvara saba sthAnoM para hai / 6. hau aNNettahe gau / / -maiM dUsare sthAna para gyaa| (2) 1. tuhaM kahantiu/kau majhu phalu lahesahi / -tuma kahAM se mere lie phala prApta karoge ? 2. tuhuM tahitiu majhu phalu lahehi / -tuma vahAM se mere lie phala prApta kro| 3. vimANu kahi/ketthu uDDiu / ___-vimAna kahAM se ur3A ? 4. vimANu tatthaho uDDiu / -vimAna vahAM se ur3A / 5. ettahe gANaho suhu atthi, ettahe iMdiyaho suha atthi / / -eka aora jJAna kA sukha hai, dUsarI ora indriyoM kA sukha hai / (3) 1. kahiM cikatthai/kahi mi morA Naccanti / -kahIM para mora nAcate haiM / 2 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. kahi mi gAyaNa gAiya / -kahIM para gAyana gAye gaye / 3. kahiM vi kahi ji meha gajjanti / -kahIM para megha garajate haiM / 4. katthai vicitta saravara lakkhina / - kahIM para vicitra tAlAba dekhe gaye / (4) 1. rAvaNaho pAsu dUu pesiu / -rAvaNa ke pAsa dUta bhejA gyaa| 2. tuhuM raha pacchae/pacchale jaan| - tuma ratha ke pIche jaao| 3. so raha pure aggale calesai / -vaha ratha ke Age clegaa| 4. eho pakkhi uppari uDDei / -yaha pakSI Upara ur3atA hai / 5. patthara heTTi dekhin| -patthara nIce dekhe gye| 6. so mahu pAsaho prosariu / -vaha mere pAsa se haTa gyaa| 7. so dUraho/dUreM dhAvantu mahu pAsu Avai / -vaha dUra se daur3atA huA mere pAsa AtA hai| saMkalita vAkya-prayoga (1) 1. dasaraha-jaNaya ve vi gaya tettahe / puravaru karatukamaMgalu jettahe / (21.2 pa.ca.) -dazaratha aura janaka donoM vahA~ gaye jahA~ kautukamaMgala zreSTha nagara (thaa)| __2. etthu Na harisu visAu karevau / (28.12 pa.ca.) -yahA~ harSa aura zoka nahIM kiyA jAnA caahie| prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 3 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 3. jahi vasai mahArisI saccabhUi gau tahi bhAmaNDalu jaNu levi / ( 22.7 pa.ca.) - jahA~ satyabhUti mahAmuni rahate the, vahA~ bhAmaNDala pitA ko lekara gaye / 4. eu dIsai girivara-siharu jetyu, uvasaggu bhayaGkaru hoi tetthu / ( 32.2 pa.ca.) - jahA~ yaha zreSTha parvata kA zikhara dekhA jAtA hai, vahA~ bhayaMkara upasarga hai / 5. jau jau pavaNasutta parisakkai, tau tau valu raMga thakkai / ( 51.13 pa.ca.) -jahA~-jahA~ pavanasuta jAtA thA, vahAM-vahAM senA nahIM ThaharatI thI / 6. etta he te tahe vAri ghari lacchI visaMThalu dhAi / ( 4.436 he prA. vyA.) - asthira lakSmI ghara ghara para, dvAra-dvAra para yahAM-vahAM daur3atI hai / 7. ke tahe rAvaNu / (69.20 pa.ca.) - rAvaNa kahA~ hai / 8. paramesari gau dahavayaNu ketthu / ( 10.1 paca. ) - he paramezvarI ! dazAnana kahAM gayA ? 9 kahiM gacchahi pracchami jAma hauM / ( 64.5 paca. ) - jaba taka maiM hU~ (tuma) kahAM jAvoge ? 10. praNetta sou upparagau / (3.3 pa.ca.) ] - dUsare sthAna para azoka (vRkSa) utpanna huA / 11. hUo si ettha laMkAhivai / (615 paM.ca.) - tuma yahAM laMkAdhipati hue / ( 2 ) 1 etta he jiraNavara - sAsaNu sundaru / etta he jANai vayaNu maNoharu / etahe pAu praNavamo vajjhai / etahe visaehiM maNu parirujbha i / (55.1 pa ca ) - eka ora / idhara arahaMta kA sundara zikSaNa hai, dUsarI zrora / udhara jAnakI kA manohara mukha / eka zrora / idhara atulanIya pApa bAMdhA jAegA, dUsarI zrIra / udhara mana viSayoM se rokA jAegA / 2. paripucchiya tumhe payaTTa ketthu / ki mAyApurisa paDhukka etthu / (69.9 pa ca. ) - pUchA gayA - Apa kahAM se prAye, kyA yahA~ koI mAyApuruSa A pahu~cA hai ? [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. eu kahila jalu / ( 68.4 paca. ) - yaha jala kahAM se prApta kiyA gayA ? 4 vuha - maNDalu vi caUhiM tahiti / (2.3 pa ca ) vahAM se cAra yojana budha-maNDala hai / 5. dhUmu kahantiu / kau umriu / (4416 he. prA. vyA.) dhutrAM kahAM se uThA ? 6. tyo vicaveSpiNu suddhamai / hUo si ettha laMkAhivai 11 (6.15 pa.ca.) - he zuddhamati ! vahAM se marakara hI tuma yahAM laMkAdhipati hue ho / ( 3 ) 1. kahiM ci grAhayA hayA mahIyalaM gayA gayA / (61.4 pa.ca.) - kahIM para / kisI jagaha grAhata azva aura hAthI jamIna para par3e hue haiM / 2 katthai sandaraNa saya-khaNDa kiya / katthai turaGga NijjIva thiya 1 ( 43.1pa.ca.) - kahIM para rathoM ke saiMkar3oM Tukar3e kie gae the, kahIM para nirjIva ghor3e the / 3. katthai kappaduma diTTha teNa / ( 31.6 paca. ) - kahIM para usake dvArA kalpavRkSa dekhe ge| 4. kattha triloTTAviya hatthi haDa | ( 43.1 pa.ca.) - kahIM hAthiyoM ke samUha loTa-poTa karAe gae / 5. vaNe kahi mi rihAliya matta gayA / ( 36.1 paca.) -vana meM kahIM para masta gaja dekhe gae / 6 kahi ji puccha-dIharA / kilikkilanti vANarA / ( 32.3 pa.ca. ) - kahIM para lambI pU~chavAle vAnara kilakAriyAM bharate the / 7 kiM keNa vi kahi vi paribbhaviya / ( 36.12 pa.ca.) - kyA kisI ke dvArA kahIM para ( tumhArA ) parAbhava kiyA gayA ? ( 4 ) 1. tahi avasare mambhIsantu mau | saNNahedi dabhAsaho pAsu gau / (71.14 paca.) - usa samaya abhaya detA huA maya zastrAstra se susajjita hokara rAvaNa ke pAsa gayA / 2. siyahe pAsu payaTTu dasANu / (73.8 pa.ca.) rAvaNa sItA ke nikaTa gayA / prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [s Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 osaru pAsaho / (74.5 pa.ca.) - (tU) pAsa se haTa jaa| 4. muccha ggieppiNu rahuvai ghariNi he / kari prosariu va pAsaho kariNihe / (73 12 paca.) --rAma kI patni kI mUrchA ko dekhakara (rAvaNa usI prakAra haTa gayA) jaise hathinI ke pAsa se (hAthI) haTa gayA ho / 5. ko vi dUraho jje pANehiM vimukku / (65.3 pa.ca.) -koI dUra se hI (hanumAna ko dekhakara) prANoM se chuTakArA pA jaataa| 6. pacchae pure vi rAvaNo / (75.17 pa.ca.) -pAge-pIche bhI rAvaNa (dikhAI detA thaa)| 7. puNu pacchae hilihilanta sa-bhaya / khara khurehi khaNanta khoNi ture| (12.8 pa.ca.) -phira teja khuroM se pRthvI khodate hue bhayabhIta hinahinAte hue ghor3e (paidala senA ke) poche (the)| 8 sAyaru uppari taNu dharai, tali ghallai rayaNAI / (4.334 he .prA.vyA.) - sAgara Upara Upara kI ora ghAsa dhAraNa karatA hai, (kintu) ratnoM ko __ paiMde meM rakhatA hai| 9. peTTahu heTTi hugrAsaNu jAliu / (3.12.13 jasa.ca.) -peTa ke nIce agni jalAI gii| 10. aggale pacchale a-parippamANa / jau jau je diTThi tau ta u ji vANa / (64 10 pa.ca.) - (hanumAna ke) prAge-pIche asImita bANa (the) / jahA~-jahA~ dRSTi (jAtI thI), vahAM-vahAM hI bANa (the)| 11 thiu aggae pacchae maDa-samUhu / (16.15 pa.ca.) -yoddhA-samUha prAge-pIche baiTha gayA / 12. tau dUra diTThi je jaNai suhu / (9.2 pa.ca.) tumhArI dRSTi dUra se hI sukha utpanna karatI hai| 6 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. dUraho jiNi ruddhau vairi valu / NaM jambUdIveM uvahi-jala / (15.3 pa.ca) -~-zatrubala dUravartI sthAna para hI roka liyA gayA, mAno jabUdvIpa ke dvArA samudra kA jl| 14. valaho pAse thiu kusalu bhaNeppiNu / (26.1 pa.ca ) --kuzala pUchakara rAma ke pAsa baiTha gyaa| 15. rahei vijjulaMgu aNupacchae / paDIvA-indu va sUraho pacchae / (26.1 pa.ca.) -(usake) pIche vidyudaMga cora zobhita hai, mAno sUrya ke pIche pratipadA kA candramA ho| 16. je riu aNupacchae lagga taho / gaya pAsu paDIvA Niya-Nivaho / (56 pa.ca.) -- jo duzmana usake pIche lage the, (ve) nija rAjA ke pAsa vApasa gaye / 17. thiya caupAseM parama-jiNindaho / ( 3.10 pa.ca.) -- (devatA) parama jinendra ke cAroM ora sthita the| 18. caupAsiu vairihuM taNiya saGa ka / (7.11 pa.ca.) -cAroM ora se duzmanoM kI zaMkA (hai)| 19. pesiya sAsaNahara caupAsehiM / ( 20.1 pa.ca.) -cAroM ora se zAsanadhara bheje ge| 1. 'aise zabda jinake rUpa meM koI vikAra-parivartana na ho aura jo sadA eka se; sabhI vibhakti, sabhI vacana aura sabhI liMgoM meM eka samAna raheM, avyaya kahalAte haiM / ' 'liMga, vibhakti aura vacana ke anusAra jinake rUpoM meM ghaTatI-bar3hatI na ho, vaha avyaya hai|' -abhinava prAkRta vyAkaraNa, nemIcanda zAstrI, pRSTha 213 / 2. uparyukta sabhI avyaya sthAnavAcaka haiM / prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 7 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 2 -taba =jaba =usa samaya/taba -jisa samaya/jaba =jaba kAlavAcI avyaya (1) 1. taiyahu~ 2. jaiyahuM 3. tAvehi 4. jAvehi 5. jaM 6. taM 7. jAma 7. tAma 9. jAhi. 10. tAhiM 11. evahiM 12. kaiyahuM taba -jaba =taba -aba/abhI/isa samaya -kaba =jaba taka (2) 1. jAma/jAuM/jAmba/jAva 2. tAma/tAuM/tAva taba taka =prAja kala -kala (3) 1, ajja/ajju 2. kalle kallae 3. parae 4. ajja vi 5. ajju-kalle 6. aNudiNu 7. dive-dive 8. ratindiu 9. rattidiNu 10. kandivasu/kaM divasu =aAja taka =Aja-kala meM -pratidina -pratidina =rAta-dina =rAta-dina =kisI dina (4) 1. bhatti =zIghra 8 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. chaDu =zIghra = zIghra =zIghra pala bhara meM =tatkAla 3. aireNa 4. lahu 5. riNaviseNa 6. takkharaNa 7. takkhaNe 8. riNaviseM 9. khaNe khaNe 10. kharaNantareNa 11. khaNaM-khaNaM 12. turanta 13. turantaeNa 14. turanta 15. turantau 16. avAreM tatkAla =pala bhara meM -hara kSaNa =kucha dera ke bAda hI =kSaNa-kSaNa meM =turanta =jaldI se =jaldI se =turanta =turanta (5) 1. raNa kayAi 2. ciru 3. pacchae-pacchai 4. pacchA 5. paDIvau 6. paDIvA 7. prajjaho =kabhI nahIM -dIrgha kAla taka bAda meM -bAda meM =phira vApasa =aura phira/vApasa =Aja se vAkya prayoga (1) 1. jaiyahuM hauM etthu acchauM, taiyahaM tuhu~ jujjhasi / -jaba maiM yahAM baiThatA hU~, taba tuma lar3ate ho / 2. jaM/jAma/jAmahi/jAhiM meha gajjanti, taM/tAma/tAmahi/tAhiM mora gaccanti / - jaba megha garajate haiM, taba mora nAcate haiM / prauDha apabhraMza racanA saurabha } [1 ... Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. evahiM tuhu~ ciTTha / -abhI tuma tthhro/baittho| 4. tuhu~ kaiyahuM jaggesasi / -tuhaM kaba jAgoge ? (2) 1. jAma/jAva/jAuM/jAmva tuhaM soyasi, tAma/tAva/tAuM hauM jaggauM / -jaba taka tuma sote ho, taba taka maiM jAgatA huuN| (3) 1. tuhaM prajja/ajju taho upakari, kalle/kallae/parae hauM tujjha upakaresauM / -tuma Aja usakA upakAra karo, kala maiM tumhArA upakAra karU~gA / 2. ajju vi paiM ehu kajju Na kiu / -prAja taka tumhAre dvArA yaha kArya nahIM kiyA gayA / 3 so ajju-kalle tatthu jAesai / vaha prAja-kala meM vahAM jaayegaa| 4. aNudiNu/dive-dive taI phalAI khAevvauM / -pratidina tumhAre dvArA phala khAe jAne cAhie / 5. piu rattidiNu/rattindiu tau citai / ---pitA rAta-dina tumhArI cintA karatA hai / 6. kandivasu/kaMdivasu hauM tau ghare acchauM / -kisI dina maiM tumhAre ghara meM baiThUgA / (4) 1. teNa jhatti/chuDu/aireNa/lahu lukkiA / -usake dvArA zIghra chipA gayA / 2. paI mittasu turanta/turantaeNa/turante/avAre/turantau prosaha kINijjau / - tumhAre dvArA mitra ke lie jaldI jaldI se turanta auSadhi kharIdI jAe / 3. vimANu jujjhevaM NiviseNa/NiviseM uDDiu / -vimAna yuddha ke lie pala bhara meM udd'aa| 4. tAsu pAsu saMdesau takkhaNeNa/takkhaNe pesiu / - usake pAsa sandeza tatkAla bhejA gayA / 10 ] . prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. jo NANu payAsi khaNe khaNe/khaNaM khaNe jIvai, so jIvaNe saMti pAvai / -jo jJAna ke prakAza meM hara kSaraNa jItA hai, vaha jIvana meM zAMti pAtA hai / 6 sAmie kharaNantareNa bhicca kokkina / -svAmI ke dvArA kucha dera ke bAda meM naukara bulAyA gayA / (5) 1. muNi hiMsA Na kayAi karesai / -muni hiMsA kabhI nahIM kregaa| 2. coru ciru Narayi paDesai / -cora dIrghakAla taka naraka meM par3egA / 3 paDhamu gavvu jiNi, pacchA/pacchae/pacchai aNNA dosA jiNu / -pahile ahaMkAra ko jIto, bAda meM anya doSoM kI jIto / 4. prajjaho tuhaM mahu mittu atthi / -Aja se tuma mere mitra ho / 5. pahilau tuhu~ bhoyaNu kari, paDivau/paDivA tuhu~ gANu gAa / -pahile tuma bhojana karo, phira tuma gAnA gaao| saMkalita vAkya-prayoga (1) 1. diNNu deva paiM maggami jaiyahuM / Ni yaya-saccu pAlijjai taiyatuM / (21.4 pa.ca.) -he deva (rAjan ) ! Apake dvArA de diyA gayA hai / jaba (maiM) mA~gU, taba nija satya (vacana) pAlA jaae| 2. tahiM Nivasai mayaraddhau jaiyahuM / avaru cojju avayariyau taiyahuM / (3.5.10 NA.ca.) -jaba nAgakumAra vahAM nivAsa kara rahA thA, taba (eka) anya Azcarya ghaTita huaa| 3. eha bolla NimmAiya jAvehiM / Dhukku bhANu atthavaraNaho tAhiM / (23.9 pa.ca.) -jaba/jisa samaya yaha vacana kahe gaye, taba ho/usa samaya hI sUrya astAcala para pahuMca gyaa| prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 11 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. dhaNaharu saru sArahi chatta-daNDu / jaM vAriNahiM ki u saya khaNDa-khaNDu / taM amarisa-kuddhe duddhareNa / saMbhariya vijja vijjAhareNa / (37.15 pa.ca.) -jaba bANoM ke dvArA dhanuSa, sara, sArathi aura chatra-daNDa sau-sau Tukar3e kara die gae taba krodha se kruddha durjaya vidyAdhara ke dvArA vidyA kA smaraNa kiyA gyaa| 5. jaM dukkhu-dukkhu saMthaviu rAu / paDivolliya Niya-ghariNie sahAu / (37.6 pa.ca.) -jaba bar3I kaThinAI se rAjA Azvasta kiyA gayA (taba) nija patnI dvArA bhAvapUrvaka pUchA gayA / 6. evahiM sayalu vi rajju karevau / pacchale puNu tava-caraNu carevau / (24.5 pa.ca.) -isa samaya abhI (tumhAre dvArA) samasta rAjya hI bhogA jAnA cAhie. pIche/phira tapa kA AcaraNa kiyA jAnA cAhie / 7. aNNu vi thovantara jAi jAma / gambhIra mahANai diTTa tAma / (23.13 pa ca.) '--aura bhI, jaba (ve) thor3I dUra taka jAte haiM, taba (unake dvArA) gambhIra mahAnadI dekhI gii| 8. sIyae vuttu 'putta mahu evahiM / chuDu vaddhau chuDu dharau sukhevehi'(sukha+ evehiN)| (35.2 pa.ca.) -sItA ke dvArA kahA gayA, abhI (tuma) mere putra (ho) / zIghra bar3ho, zIgha isa samaya sukha dhAraNa kro| 9. jaM NisuNiu gAu bhayaGkaru / dAsarahi ghAiu / (38.9 pa.ca.) -jaba bhayaMkara nAda sunA gayA (taba) rAma daudd'e| 10. jAmahi visamI kajjagaI jIvahaM majjhe ei / tAmahiM acchau iyaru jaNu su-aNuvi antaru dei / (4.406 he.prA.vyA.) -jaba jIvoM (manuSyoM) ke sAmane viSama kArya-sthiti utpanna hotI hai, taba sAdhAraNa AdamI to dUra rahe sajjana bhI unakI avahelanA karatA hai| 11. kaiyahuM mANesahuM rAya-siya / (9.6 pa ca.) -hama rAjya-lakSmI kA anubhava kaba kareMge ? 12 1 [ prauDha apabhraMza racanA saurama Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) 1. ko vi bhaNai muhe paNNu Na lAyami / jAmva Na ruNDa-Nivahu NaccAvami / (59.4 pa.ca.) --koI kahatA hai maiM (taba taka) muMha meM pAna nahIM lUMgA, jaba taka ghar3a samUha ko nahIM nacAtA huuN| 2. amhehiM puNu jujjhevau samare / tAva tiTTha Nayare / (30.3 pa.ca.) -hamAre dvArA phira yuddha meM lar3A jAyegA, taba taka nagara meM tthhro| 3. tilahaM tilattaNu tAuM para jAuM na neha galanti / (4.406 he.prA.vyA.) -tiloM kA tilapanA tabhI taka pUrNa rUpa se (hai), jaba taka tela nahIM nikalatA hai| 4 jAma Na patta vatta bhattAraho / tAma Ni vitti majjha aahaarho| (50.10 pa.ca.) - jaba taka pati ke samAcAra upalabdha nahIM hue, taba taka merI AhAra se nivRtti (thii)| 5. tAma Na jAmi ajju jAma Na rosaviu maI dasANaNo / (51.1 pa.ca ) -jaba taka mere dvArA rAvaNa krodhita nahIM kiyA gayA, taba taka maiM Aja nahIM jaauuNgaa| 6. jAva Na suNa mi vatta bhattAraho / tAva Nivitti majjha AhAraho / ( 38.19 pa.ca.) -jaba taka (maiM) pati kI kathA nahIM sunatI hU~, taba taka merI AhAra se nivRtti rhegii| (3) 1. samau kumAra prajja vi rAvaNa sandhi kare / (58.1 pa.ca.) -he rAvaNa ! (tuma) prAja bhI kumAra (lakSmaNa) ke sAtha sandhi karo / 2. jai bharahaho hohi subhiccu prajju to prajju vi lai appaNau rajju / (30.9 pa.ca.) -yadi (tuma) Aja bharata ke acche dAsa hote ho to Aja hI apanA rAjya le lo| 3. suNu kate kalle kAI karami / (62.10 pa.ca.) -he sundarI ! suno, kala (maiM) kyA karU~gA ? prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 13 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. tahiM hauM palaya davaggi kallae vaNe laggesami / (62.11 pa.ca.) --kala maiM usa vana meM pralaya kI Aga lagA duuNgaa| 5 sA parae ghivesai kaho vi mAla (7.1 pa.ca.) -vaha kala kisako mAlA pahanAyegI ? 6. ajja vi kumbhayaNNu Nai prAvai / (67.8 pa.ca.) -Aja taka kumbhakarNa nahIM AyA / 7. jANai didu deva jIvantI / aNudiNa tumhaha NAmu la yantI / (55.9 pa.ca ) -he deva ! jAnakI jItI huI aura pratidina tumhArA nAma letI huI dekhI gaI hai| 8. rattindiu laGkAuri-paesu / jagaDai vaisavaNaho taNau desu / (10.7 pa.ca ) -rAta-dina laMkApurI deza (aura) vaizravaNa kA deza jhagar3atA hai / 9. dive-dive chindevau pAu-taru / (50.6 pa.ca.) -AyurUpI vRkSa pratidina chedA jaaegaa| 10. cintevvau jIveM ratti-diNa / bhave bhave mahu sAmiu parama-jiNu / (54.16 pa ca.) -- jIva dvArA rAta-dina (yaha) vicArA jAnA cAhie (ki) bhava bhava meM mere svAmI parama jina hoN| 11. maha puNu caMgau avasaru vaTTai / jo kira ajju kalle abhiTTai / (53.2 pa.ca.) -phira mere lie acchA avasara hai / jo nizcaya hI Aja-kala meM yuddha karU~gA / 12. avaseM kandivasu vi so hosai / sAhasagaihe jujha jo desai / (47.3 pa.ca.) -avazya hI kisI dina vaha (manuSya) utpanna hogA, jo sahasragati ke sAtha yuddha kregaa| 13. ajjahI tuhaM mahu rANAu / (20.11 pa.ca.) -prAja se tuma mere rAjA (ho) / (4) 1. jhatti palittau aNuharamANu huAsaho / (60.1 pa.ca.) --(vaha) (lakSmaNa) Aga kA anukaraNa karate hue zIghra bhar3aka utthaa| 14 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. sIyae vuttu 'puttu mahu evhiN| chuDu vaddhau chuDu dharau sukhevehiM (sukha+evehiM ) / ' (35.12 pa.ca ) -sItA ke dvArA kahA gayA-isa samaya (tuma) mere putra (ho) / (tuma) ___ zIghra baDho, zIghra isa samaya sukha dhAraNa kro| 3. so aireNa viNAsai / (71.12 pa.ca.) -vaha zIghra naSTa ho jAtA hai / 4. lahu saNNAha bheri apphAliya / (40.14 pa.ca.) -zIghra hI saMgrAma bherI bajavA dI gaI / 5. atthANa-khohu riNaviseraNa jAu / (37.8 pa.ca.) __ -palabhara meM sabhA meM kSobha utpanna huA / 6. to ema pasaMsevi takkhaNeraNa / 'hiya jANai' akkhiu lakkhaNeNa / (40.13 pa.ca) -taba isa prakAra prazaMsA karake, lakSmaNa dvArA tatkAla (usI samaya) kahA gayA (ki) jAnakI haraNa kara lI gaI hai / 7. takkhaNe uje paNNati-valeNa viriNammiya valaM / (46.3 pa.ca.) -(unake dvArA) vidyA ke bala se tatkAla (usI samaya) senA banA lI gii| 8. NiviseM taM jama-gayaru parAiu / (11.9 pa.ca.) -palabhara meM vaha yama ke nagara pahuMca gyaa| 9. khaNe khaNe vollahi NAI ayANau / (44.12 pa.ca.) -(tuma) hara kSaraNa ajJAnI kI taraha bolate ho| 10. paTTaviya visalla-kharaNantareNa / (69.15 pa.ca.) -vizalyA kucha dera ke bAda bheja dI gii| 11. je muzrA vi jIvanti khaNaM khaNe / dujjaya hari-vala honti raNaGgaNe / (70.1 pa.ca.) -mare hue bhI jo kSaNa-kSaNa meM jIte haiM, (to) yuddha meM lakSmaNa kI senA durjaya hogii| prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 15 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. puNu Naravai maMdire gaya turanta / (69.8 pa.ca) ----phira rAjA turanta mandira meM gayA / 13. Niu rAmaho pAsu turntenn| (68.1 pa.ca.) -(vaha) (use) jaldI se rAma ke pAsa le gayA / 14. so risi saGa gu turanteM vandiu / (5.16 pa.ca.) - vaha muni saMgha jaldI se vandanA kiyA gayA / 15. jaM jANahi ta karahi turantau / (5.16 pa.ca.) -jisako jAno usako turanta karo / 16. jo paravara-lakkhehi paNa vijjai / so pahu muau avAreM Nijjai / (5.2 pa.ca.) --jo zreSTha nara lAkhoM dvArA praNAma kiyA jAtA hai, vaha prabhu marA huA turanta le jAyA jAtA hai / (5) 1. taM vihisaNA paI pajampiyaM / dahamuhassa raNa kayAi jaM piyaM / (57.5 pa.ca.) -he vibhISaNa ! tumhAre dvArA vaha kahA gayA hai jo rAvaNa ke lie priya kabhI nahIM hai| 2. ciru jeNa Na icchiu dappaNau / rahe teNa NihAliu appaNau / (61.3 pa.ca.) -jisa yoddhA ke dvArA dIrgha kAla taka (bahuta samaya taka) darpaNa nahIM dekhA gayA thA usake dvArA ratha meM apanA mukha dekha liyA gayA / 3. paDhamu sarIru tAhe romaJciu / pacchae Navara visAeM khaJciu / (50.3 pa.ca.) -pahale usakA zarIra pulakita huA kintu bAda meM (vaha) viSAda ke dvArA bharI gaI yA viSAda se bhara utthii| 4. pacchae pANiggahaNu karesami / (26.4 pa.ca.) -bAda meM (maiM) pANigrahaNa kruuNgaa| 16 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurama Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. pahilau jujjhevau diTTi jujbhu / jala - jujbhu paDIvau malla(4.9 pa ca . ) - jujbhu / - pahale dRSTi-yuddha lar3A jAnA cAhie, phira jala-yuddha aura malla-yuddha / 6. jaMjivi Na sakkiu salila jujbhu / pAraDa paDIvau malla- jujbhu / (4.11 paca ) - jaba jala-yuddha jItane ke lie samartha nahIM huA, (to) phira malla yuddha prArambha kiyA gayA / prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 17 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 3 prakAravAcI avyaya (1) 1. ema/emba/iya 2 kema kevaM 3. tema/tima 4. jema/jima 5 jiha 6. kiha 7. jiha jiha..."tiha tiha = isa prakAra =kisa prakAra kyoM = usI prakAra vaise =jisa prakAra jaise =jisa prakAra =kisa prakAra =jitanA adhika ... ..."utanA hI jaise jaise ...... vaise vaise = kI mAMti/jaise -kisI prakAra (2) (3) jiha kaha vi vAkya prayoga 1. narideNa rayANAI ema/emba/iya dekhijjanti / -rAjA ke dvArA ratna isa prakAra dekhe jAte haiM / 2. rakkhasA kema/kevaM mArevvauM / -rAkSasa kisa prakAra mAre jAne cAhie/jAeMge ? 3. muNi kiha jhaai| -muni kisa prakAra dhyAna karatA hai ? 4. jema/jima tuhaM maI bhaNasi, tema/tima hauM kajju karauM / -jisa prakAra tuma mujhako batAte ho, usI prakAra maiM kArya karatA huuN| 5. jiha hauM vaya dhAra, tiha tuhaM vaya dhAri / -jisa prakAra maiM vrata dhAraNa karatA hU~, usI prakAra tuma vrata dhAraNa karo / 18 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. jiha jiha tuhuM guru vakkhANu suNesahi, tiha tiha tujbhu NANu vaDDhesai / - jaise jaise ( jitanA adhika ) tuma guru kA vyAkhyAna sunoge, vaise vaise ( utanA hI ) tumhArA jJAna bar3hegA / 7. arihaMtA jiha savvA jIvA gAraNamA asthi / hitoM kI taraha sabhI jIva jJAnamaya hote haiM / 8. so kaha vi teNa badhiu / - vaha kisI prakAra usake dvArA bAMdhA gayA / saMkalita vAkya prayoga (1) 1 paraNaveppiNu teNa vi vuttu ema / ( 22.2 pa.ca.) - ( dazaratha ko ) praNAma karake usake (kaMcukI ke ) dvArA bhI isa prakAra kahA gyaa| 2. emva NarAhiva aNNa viNiggaya / (59.8 pa.ca.) - isa prakAra anya rAjA bhI nikala par3e / 3. iya cauvIsa vi paramajiraNa paNaveSpiNu bhAveM, puNu pANaupAya mi rAmAyaNa - kAveM / ( 1.1 pa.ca.) - isa prakAra caubIsoM paramajinoM ko bhAvapUrvaka praNAma karake, maiM phira apane ko rAmAyaNa kAvya se prakaTa karatA hU~ / 4. hauM pekkhu kema vicchAriyau / ( 30.1 pa.ca.) - dekho maiM kisa prakAra apamAnita kiyA gayA hU~ ? 5. kiha paDeNa pacchaNNu pahAyau / (76.13) - kisa prakAra vastra dvArA prabhAta Dhaka diyA gayA ? 6. so dINa - vayaNu pahu cavai kevaM / ( 28.2 pa.ca.) - vaha prabhu dIna vacana kyoM bolatA hai ? 7. saya-khaNDa kevaM tau ga gaya jIha / (58.15 paca. ) - tumhArI jIbha ke sau Tukar3e kyoM nahIM hue ? prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 19 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 8. ve vi vIra ekkAsaNe vaiTTha, jema gayagaGgaNe candAicca / ( 26.10 pa.ca.) - donoM vIra eka Asana para baiThe jisa prakAra zrAkAza meM candramA aura sUrya (baiThate haiM / 9. paDhama - vihatti tappurisa jema, Na paIsai ujbhahe cakku tema / (4.1 pa.ca.) - jisa prakAra (jaise ) prathamA vibhakti meM tatpuruSa samAsa praveza nahIM karatA hai, usI prakAra ( vaise hI ) ayodhyA meM cakra praveza nahIM karatA / - 10. jima siddhAlae siddhu tima samasaraNe paTThau / (5.6 pa.ca ) - jisa prakAra siddha siddhAlaya meM ( jAte haiM), usI prakAra ( vaha ) samavazaraNa meM gayA / 11. jema seNNu samaraMgaNe pasarai / tiha amvare meha-jAlu pasarai / ( 28.1 pa.ca. ) - jisa prakAra senA yuddha meM phailatI hai, usI prakAra prakAza meM megha- jAla phailatA hai / 12. jiha ravi - kiraNehi sasi ga pahAvai / tiha maI honteM bharahu Na bhAvai / (22.5 pa.ca.) - jisa prakAra sUrya kI kiraNoM ke kAraNa candramA prabhAva nahIM rakhatA hai, usI prakAra mere hote hue bharata acchA nahIM lagatA hai / 13. te jagaya-pavaNa-suggIva suya rAmaho calaNehiM paDiya hi / kallANa-kAle titthaGkaraho tiNNi vi tihuvaNa- inda jiha 11 ( 69.1 pa.ca.) - ve janaka, pavana aura sugrIva ke beTe rAma ke pairoM para par3e, kisa prakAra ? jisa prakAra kalyANa ke samaya tInoM indra jina bhagavAna ke pairoM para par3ate haiM / 14. bhAI viproeM jiha jiha karai vihIsaNu sou / tiha tih dukkheNa rubai sa hari-vala-vANara- lou / ( 77.1 pa.ca.) 1 - bhAI ke viyoga meM vibhISaNa ne jitanA adhika / jaise jaise zoka kiyA, utanA hI, vaise vaise rAma-lakSmaNa aura vAnara - samUha duHkha ke kAraNa royA / [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) 1. jANai siviNA-riddhi jiha Na hua Na hoi Na hosai tujhu / ( 57.4 pa. ca.) -svapna kI sampadA kI taraha sItA na tumhArI thI na hai, na hogii| (3) 1. so raNa muhe kaha vi kaha vi Na muu / (5.6 pa.ca.) --vaha raNa meM kisI prakAra na marA / prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 21 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha avyaya (1) 1. NAhi / sa hi /u/raga/ Na/vi 2. maM 3. kiNNa (2) 1. sahUM / samau / samANu 2. viNu (3) 1. ( 4 ) 1. 2. ma khAnu rAmeM / NAmeNa ( 9 ) 1. gavara 2. Navari 3. para 4. paroparu raNa / Na: vai / NAI rapAiM / iva jiha / jema / vva / va (6) 1. ki 2. kAI 3. teraNa 4. kaiyahuM 22 (7) 1. jai 2. paccelli u ( 8 ) 1. saI (9) 1. pratthakkae 2. ahavA ] "to pATha 4 = nahIM = mata / nahIM = kyoM nahIM = =sAtha = binA = nAmaka / nAmadhArI / nAma se =mAno = kI taraha / kI bhA~ti = parantu / kevala - kevala = = kintu === Apasa meM eka dUsare ke viruddha = kyA = kyoM = isalie kaba = yadi = balki = svayaM = ekAeka / zIghra = athavA [ to prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 jima (10) 1. bho 2. are 3 hA 4. zraho (11) 1. puNu puNu 2. puNuvi 3. muhu muha 4 vAravAra 5. ekkasi 6. ekkavAra 7. sayavArau 8 tivAra / tivArau 9. vahuvArau (12) 1 etthantare 2. tANantare 3 thovantare (13) 1. suTTha 2. zravaseM 3. varu 4. vari 5 sababhAveM 6. aviyAreM 7. sara 8. lIlae 9. savvAghareNa 10 khirAriu jima prauDha apabhraMza racanA saurabha ] =yA = he / prare =are = he =he yA bAra-bAra = eka bAra phira =bAra-bAra ==bAra-bAra = eka bAra = eka bAra = sau bAra -tIna bAra = bahuta bAra - isake pazcAt / isI bIca / isI samaya = usake bAda = thor3I dera bAda ==atyanta = avazya hI = = adhika acchA = acchA = = sadbhAvapUrvaka = vikAra bhAva se = snehapUrvaka = lIlApUrvaka = pUrNa AdarapUrvaka - = pUrNarUpa se [ 23 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. dukkhu dukkhu 12. sahasatti 13. dAhiraNeNa 14. uttareNa =bar3I kaThinAIpUrvaka -ekadama (sahasA) =dakSiNa kI ora = uttara kI ora sakalita vAkya praya (1) 1. maiM sarisau aNNu gAhiM kukai / (1.3 pa.ca.) -mere samAna dUsarA kukavi nahIM hai / 2. raNau saMdhihe uppari vuddhi thiya / (1.3 pa.ca.) -sandhi ke Upara (merI) buddhi nahIM ThaharI / 3. chakkAraya dasa layAra Na suya / (1.3 pa.ca ] -- (mere dvArA) chaH kAraka (aura) dasa lakAra nahIM sune gaye / 4. kiM calaNa-talaggai komlaaii| raNaM NaM ahinnv-rttpplaaii| (69.21 pa.ca.) -kyA (yaha usake) komala caraNatala (haiM). nahIM nahIM naye lAla kamala (haiN)| 5. toyadavAhaNa -vasu meM rAma-davaggie Dajjhau / (70.1 pa.ca.) --rAma kI dAvAnala se toyadavAhanavaMza na jalAyA jaae| 6. gavi caliu to vi taho jhANu thiru / (9.11 pa.ca.) -to bhI usakA sthira dhyAna vicalita nahIM huaa| 7. Nahi gaya, Nahi turaya, ........."raNavari mahiyale ruNDaI dIsanti / (38.2 pa.ca.) --na hAthI, na ghor3e, pRthvI para kevala dhar3a dekhe jAte haiM / 8. rAvaNa kiNNa gaNa hi mahu vynniN| (57.2 pa ca.) -he rAvaNa ! (tuma) mere vacanoM ko kyoM nahIM ginate ho ? (2) 1. so vi gau sahuM putte / (21.10 pa ca.) -vaha bhI putra ke sAtha gyaa| 2. eva vimukkaiM visaya-suhehiM samau maNi rynnaaii| (77.20) -isa prakAra viSaya-sukhoM ke sAtha maNi-ratna (bhI) chor3a die ge| 24 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurama Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. teNa samANu saneheM laiyA, rAyahaM cau sahAsa pavvaiyA / (2.11 pa ca ) -usake sAtha cAra hajAra rAjAoM ke dvArA snehapUrvaka pravrajyA lI gii| 4. siya kaho samANu ekku vi pau Na gaya / (33.5 pa ca.) - lakSmI kisI ke sAtha bhI eka kadama nahIM gaI / 5. paiM viNu ko palaGka suvesai / (2 3 4 pa.ca.) -tumhAre binA kauna palaMga para sovegA? (3) 1. sirimAla-raNAma taho taNiya duhiya / (7.1 pa.ca.) -zrImAlA nAma kI usakI kanyA hai| 2. sirikaNTha-NAmu riNava-mehuNau / (6.1 pa.ca.) -- zrIkaNTha nAma kA rAjA kA sAlA thaa| 3. paramesara dujjau duThTha khalu candovaru gAmeM atula valu / (12.1 pa.ca.) -he paramezvara ! candrodara nAma kA atula balazAlI duSTa khala durjaya (hai)| 4 gAmeNa sayaMpahu Nayaha kiu / (9.13 pa ca.) -svayaMprabha nAma kA nagara basAyA gayA / (4) 1. taM vayaNu suNevi palamva-bAhu / raNaM candAiccahu~ kuviu rAhu / (4.5 pa ca.) -usake vacana ko sunakara bAhubali kruddha huA, mAno rAhu sUrya aura candra se kruddha huprA ho / 2. dukkhu dukkhu hari damiu parindeM / raga mayaraddhau parama-jiNindeM / (5.4 pa.ca.) - rAjA ke dvArA bar3I kaThinAI se ghor3e vaza meM kie gae, mAno jinendra ke dvArA kAmadeva vaza meM kiyA gayA hai / 3. mahi-maNDale sIsu dIsai asivara-khaNDiyau / NAvai sayavatu toDevi hameM chaMDiyau / (7.5 pa.ca.) - talavAra ke dvArA khaNDita kiye hue sira pRthvItala para dikhAI dete haiM, mAno haMsa ke dvArA kamala tor3akara chor3a die gae hoN| 4. diThTha dasAseNa seyaseNa NAvai risahu bhaDArau / (1 5.6 pa ca.) - rAvaNa ke dvArA (muni) dekhe gae mAno zreyAMsa ke dvArA prAdaraNIya RSabha (dekhe gae hoN)| prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 25 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. jhatti palittau aNuharamANu huAsaho / gAI samuTThiu matthAsUlu dasAsaho / (60 | paca) -agni kI nakala karate hue (vaha) zIghra bhar3aka uThA, mAno rAvaNa ke sira meM darda uThA ho| 6. tuhaM puNu dhAvai NAI ayANau / (11.13 pa.ca.) --kintu tuma ajJAnI kI taraha daur3ate ho / 7. Ayae lacchie vahu jujjhAviya / pAhuNa yA iva vahu volAviya / (5 13 paca.) ---isa lakSmI ke dvArA bahuta lar3avAe gae, atithi kI taraha (isake dvArA) bahuta (sthAna para) gamana kiyA gayA / 8. Alaggu so vi vaNe miha huAsu / (7.5 pa.ca.) --vaha vana meM dAvAnala kI bhAMti (yuddha meM) bhir3a gayA / 9. NivvADeppiNu dhammu jiha jaM bhAvai taM geNhahi mittaa| (6 4 paca) --dharma kI taraha (ina siddhiyoM meM se) cunakara, he mitra ! jo acchA lage __ vaha le lo| 10. appUNu bharahu jema Nikkhantau / (5.14 pa.ca.) - svayaM bharata ke samAna pravrajita ho gayA / 11. dujjaNa-puriso bva sahAva-khAru / (69.3 pa.ca ) - durjana puruSa kI bhAMti (samudra) svabhAva se khArA hai / 12. tavasi va paripAliya-samaya-sAru / (69.3 pa.ca.) - tapasvI kI bhAMti (samudra ke dvArA) siddhAnta (maryAdA) kA pAlana kiyA gayA hai| (5) 1. gae mottiu siGghala-dIve maNi vairAgaraho vajju pauru / prAyaI savvaI labbhanti jae gavara Na labbhai bhAi-varu / (69.12 pa.ca.) -hAthI meM motI, siMhaladvIpa meM maNi, hIre kI khAna se pracura hIrA-ye jagata meM prApta ho sakate haiM, kintu zreSTha bhAI prApta nahIM kiyA jA sakatA hai| 26 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. parigaliu ruhiru thiu Nabara cammu / ( 22.2 pa ca ) - khUna gala gayA ( hai ), kevala camaDI zeSa hai / 3. gavari ekku sandesau Nejjahi / ( 45.15 pa.ca.) - kevala eka sandeza le jAo / 4. para sandhihe kAraNu pratthi ekku / ( 58.14 paca. ) kintu sandhi kA kAraNa eka hai / 5. bhiDiya paropyaru haNuva - maya / (75.1 pa.ca.) - hanumAna aura maya zrApasa meM bhir3a gae / 6. paharanti paroparu paharaNehi / (75.2 pa. ca ) -- astroM se eka dUsare ke viruddha prahAra karate haiM / ( 6 ) 1. ki indaho indattaNu Taliu ? ( 27.6 pa.ca.) kyA indra kA indrapanA Tala gayA / 2. he paravai mUDhA ruhi kAI ? ( 37.5 pa.ca.) - he mUrkha rAjA ! rote kyoM ho / 3. jiha jaccandhu disAu vibhullau / acchami teraNa etthu ekkallau / (44.8 pa.ca.) - janmAndha kI taraha ( maiM ) dizA bhUla gayA, isalie yahAM akelA hU~ / 4. kaiyahuM mANesahuM rAya - siya / ( 9.6 pa.ca.) ------ - ( maiM ) rAjya- lakSmI kA anubhava kaba karU~gI ? ( 7 ) 1. jai taho zrappiya jaNaya-suya to hauM raNa vahami indai NAsu / (57.5 pa.ca.) -yadi janaka kI putrI (sItA) usake lie sauMpa dI gaI, to maiM indrajIta nAma nahIM rakhU~gA / 2. teNa viriu jiNevi Na sakkiyau / paccelliu hajaM Niratthu kiyau / (43.3 pa.ca ) - usake dvArA bhI ripu jItanA sambhava nahIM kiyA gayA hai, balki maiM nirastra kara diyA gayA hU~ / prauDha apabhraMza racanA saurabha 1 [ 27 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) 1. kiM salileM, saI je visalla jAu / (69.14 pa.ca) --jala se kyA prayojana ? svayaM vizalyA hI jAe / (9) !. pratyakkae prAiu sura-NikAu titthayara-putta kevaliu jAu / (5.14 pa.ca.) --ekAeka/sahasA deva samUha A gayA, (kyoMki) tIrthaMkara ke putra (bAhubali) kevalI hue the| 2. vari khaya-kAlu Dhukku pratthakkae / (67.4 pa.ca.) -acchA ho (merA bhI) kSayakAla zIghra prA jaae| 3. kahiM saMcarahi saNDha ahavA Nara / (20.8 pa.ca.) - he nara athavA sAMDa ! kahAM jAtA hai ? 4. jima abmiDu jima paha mahu pAehiM / (6.12 pa.ca.) -yA to lar3o yA mere pairoM meM pdd'o| (10) 1. bho bho rayaNakesi kiM bhullau / acchahi kAI etthu ekkallau / (44.7 pa.ca.) -he ! are ! ratnakezI / kyA (tumhAre dvArA) mulA diyA gayA hai ? tuma __ yahAM akele kyoM Thahare ho ? 2. are ! khala khuddha pisuNa akalaMkahe / maru-maru NIsaru NIsaru laMkahe / (57.8 pa.ca.) -are ! duSTa, kSudra, cugalakhora mara mara / kalaMkahIna laMkA se nikala / 3. hA vihi hA kA iM kiyanta kiu / euvasaNu kAI mahu dakkhaviu / (68 12 paca) - he vidhAtA ! he kRtAnta / (mere dvArA) kyA kiyA gayA (hai) yaha duHkha (mere lie) mujhe kyoM dikhAyA gayA hai ? 4. aho aho rAma rAma rAmApiya / (70.7 pa ca ) he rAma! he sItA-priya rAma / / (11) 1. puNa puNu vaggai pekSevi rAvaNa-sAhaNu / 60.3 pa.ca.) --rAvaNa kI senA ko dekhakara (vaha) bAra-bAra kUdatA hai / 28 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. abhiTTAiM puNu vi rAma-rAmvaNa-valaiM / (66.1 pa.ca.) - rAma aura rAvaNa kI senAeM eka bAra phira bhir3a gii| 3. muhu muhu jampahi a-suvAhaNu / (70.8 pa.ca.) ---(tuma) bAra bAra azobhana bolate ho / 4. vAra vAra appANau Nindevi bhoyaNa-bhUmi paiThTha pahANAu / (73.5 pa ca.) - bAra bAra apane pApakI nindA karake (vaha) pradhAna bhojana-sthala ko gyaa| 5. jai vi Na ki pi dehi sur-saaraa| to vari ekkasi volli bhaDArA / (2.14 pa.ca.) - yadyapi zreSTha deva kucha nahIM deMge, he AdaraNIya ! to bhI acchA ekabAra kheN| 6. graho paramesara para-uvayArA / ekkavAra maha khamahi bhaDArA (44.4 pa ca.) -para kA upakAra karanevAle he paramezvara ! he AdaraNIya ! eka bAra mujhe kSamA kreN| 7. sayavArau sikkhaviu maI / (49.6 pa.ca.) -mere dvArA sau bAra zikSA kI gaI hai / 8. pariyaJciya ti-vAra sahasakkheM / (2.2 pa.ca.) -indra dvArA tIna bAra pradakSiNA dI gaI / 9. turiu ti-vArau bhAmari deppiNu ....... (2.14 pa.ca.) -turanta tIna bAra pradakSiNA dekara ........... / 10. bahuvArau riNa siyara-kaicindhehiM / veyAriya sukesa-kikkindhehi / (8.10 pa.ca.) - nizAcara aura kapidhvajiyoM, sukeza aura kiSkindha ke dvArA (hama) bahuta bAra vidIrNa kie ge| (12) 1. to esthantare pahu prANandiu / (5.16 pa.ca) -to isake pranantara rAjA Anandita huaa| prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 29 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. etthantare mAricceNa vuttu / (10.4 pa.ca.) -isake pazcAt mArIca ke dvArA kahA gayA / 3. to etthantare Na yaNa -visAlae / eha vatta jaM suya vaNamAlae / (29.3 pa.ca.) ____ -- taba isI bIca/isI samaya vizAla nayanavAlI vanamAlA ke dvArA jaba yaha bAta sunI gii| 4. tAraNantare diThTha jaDAi vaNe / (39.1 pa. ca ) -usake bAda vana meM jaTAyu dikhAI diyaa| 5. thovantare jala-Nimmala-taraMga / sasi-saMkha-samappaha diTTha gaga / (69.7 pa.ca.) -thor3I dera bAda nirmala jala-taraMgavAlI, zazi aura zaMkha ke samAna prabhA vAlI gaMgA dekhI gii| (13) 1. suThTha vi sIyAlu mahanta-kAu, kiM vimahai kesari-Nahara-ghAu / (61.54 ca.) -atyanta bar3I kAyAvAlA siyAra bhI kyA siMha ke nakha-ghAta ko sahana kara sakatA hai ? 2. kiM karehi tuhaM suThTha vi bhallau / vandhava-sayaNa-hINu ekkellau / (70.2 pa.ca) -atyanta acchA bhI tU bandhu aura svajana se rahita akelA kyA karegA ? 3. pravaseM kandivasu vi so hosai / (47.3 pa.ca.) -avazya hI kisI dina vaha manuSya utpanna hogaa| 4. varu saraNu jAmi rahu-gandaNa hu~ / ( 43.3 pa.ca.) -adhika acchA, maiM rAma kI zaraNa meM jAtA huuN| 5. kiM soeM ki khandhAvAreM / vari pAvajja lemi aviyaareN| (5.13 pa.ca.) -zoka se kyA (lAbha)? senA se kyA (lAbha) ? acchA maiM avikAra bhAva se pravrajyA letA huuN| 0. sabbhAveM bhaNai kittidhavalu / (6.4 pa ca.) -kIrtidhavala sadbhAvapUrvaka kahatA hai / 7. bhaNami saNe, dahavayaNa / (54.13 pa.ca.) . -he rAvaNa ! (maiM) snehapUrvaka kahatA huuN| 30 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. mArui lolae laGka paiTThau / (48.4 pa.ca.) __ -hanumAna ne lIlApUrvaka laMkA meM praveza kiyaa| 9. taM paNavaho saI samvAyareNa jai icchaho bhava-maraNa-khau / (87.2 pa.ca,) -yadi (tuma) saMsAra aura maraNa ke nAza kI icchA karate ho (to) usako pUrNa pAdarapUrvaka sadA praNAma kro| 10. jaNa-viruddha vavahariu rinnraariu| (76 2 pa ca) -(he bhAI) (tumhAre dvArA) pUrNarUpa se jana-viruddha AcaraNa kiyA gayA / 11. jaM dukkhu dukkhu saMthaviu rAu / paDIvolliu Niya-dhariNieM sahAu / (37.6 pa ca.) -jaba bar3I kaThinAI se rAjA Azvasta kiyA gayA (to) nija bhAryA dvArA bhAvapUrvaka pUchA gayA / 12. to sahasatti palittu vihIsaNu / (21.1 pa.ca.) -taba vibhISaNa ekadama (sahasA) krodha se AgababUlA huA / 13. dAhiNaNa sugIu s-saahnnu| (44.6 pa.ca.) -senAsahita sugrIva dakSiNa kI aora (gyaa)| prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 31 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 5 abhyAsa nimnalikhita vAkyoM kA apabhraMza meM anuvAda kIjie 1. zreNika nAma kA rAjA rAjagRha nagara meM rahatA thA / 2. kyA tumhAre dvArA paramezvara kA nAma liyA jAtA hai ? 3. jina-zAsana meM rAma-kathA kisa prakAra kahI gaI hai, batAie / 4. haMsakara usake dvArA isa prakAra kahA gyaa| 5. tumhArA putra yahAM tribhuvana-tilaka hogaa| 6. indra ne tIna bAra usakI pradakSiNA kii| 7. phira usane jinendra kI vandanA prArambha kii| 8. hama bharata-narendra ko kala kyA javAba deMge ? 9. ve vimAnoM se vahAM pahuMce jahAM samavazaraNa meM jina the / 10. cakraratna ne nagara meM praveza nahIM kiyA, jisa prakAra ajJAnI meM sukavi kI vANI praveza nahIM karatI hai / 11. maiMne usake sAtha apriya nahIM kiyA / 12. maiM usake pAsa nahIM jAtA huuN| 13. usako sunakara rAjA zIghra Aga-babUlA ho gayA / 14. jo tInoM yuddhoM ko prAja jItatA hai, usakA hI rAjya hogaa| 15. unake dvArA zIghra dRSTi-yuddha prArambha kiyA gyaa| 16. jaba bharata dRSTi-yuddha jItane ke lie samartha nahIM huA taba turanta jala-yuddha prArambha kiyA gyaa| yadi manuSya meM dhairya hotA hai to usake pAsa se lakSmI, kIrti nahIM haTatI hai / 18. vahAM saba hI bandhujana bulavAye gae taba kanyA ke sAtha pANigrahaNa kiyA 17. gyaa| 32 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. 19. pala bhara meM andherA hotA hai, pala bhara meM cAMdanI hotI hai, pala bhara meM megha barasatA hai| pratidina indriyarUpI zatruoM ko jItate hue vaha vahAM gayA jahAM kailAza parvata hai| 21. usakA puSpavimAna AkAza meM rukA mAno varSA ke kAraNa koyala kA kalarava ruka gayA ho| 22. maiM pASANa kI taraha kailAza ko ukhAr3akara samudra meM pheMka duuNgaa| 23. kahIM suaoM (totoM) kI paMktiyAM uThI mAno marakata ke kaMThe TUTa gaye / 24. AkAza meM pratyanta sundara candramA ugA, mAno jagarUpI ghara meM dIpaka jalA ho / 25. acchA, aba siddhirUpI vadhU kA pANigrahaNa kiyA jAe / 26. usake dvArA jo guptacara bheje gaye the, ve tatkAla vApasa A gaye / 27. nIti ke binA vaha eka bhI paga nahIM calatA hai / 28. ATha prakAra ke vinoda meM vaha divasa bitAtA hai / 29. Age-pIche yauddhA-samUha baiTha gayA / 30. are rAjahaMsa, batAyo ! yadi kahIM aMjanA dekhI gaI hai / 31. he putra ! tuma mujhe mukha dikhAyo / 32. tuma rote kyoM ho ? muha poMcho / 33. Aja se vaha usakA maMtrI hai / 34. kyA bAla sUrya andhakAra ko naSTa nahIM karatA hai ? 35. isa samaya rAjya bhogA jAnA cAhie, bAda meM phira tapazcaraNa kiyA jAnA caahie| 36. he rAvaNa ! tuma Ananda karate hue svajanoM ko kyoM nahIM dekhate ho ? 37. tuma pahAr3a ke samAna bar3appana ko kyo naSTa karate ho ? prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 33 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38. he bhAI! suno -- maiM jAnatA hU~, dekhatA hU~, naraka kI zaMkA karatA hU~, ( kintu ) phira bhI maiM zarIra meM basatI huI pA~ca indriyoM ko jItane meM ( jItane ke lie) samartha nahIM hU~ / svapna kI sampadA kI taraha jAnakI na tumhArI huI, na hai, na hogI / 39. 40 donoM nindA karate hue Apasa meM bhir3a gae / 41. usake dvArA vizalyA kA jala lAkara sabake Upara DAla diyA gayA / 42. thor3I dera bAda unake dvArA ayodhyA dekhI gaI / 43. he bhAI! eka bAra mujhe mukhar3A dikhAo | 44. nagara ke cAroM ora samudra thA / 45. vaha dakSiNa kI ora gayA / zabdArtha 1. zreNika = seNizra, rAjAH - raNaravai, rAjagRha = rAyagiha, nagara = paTTaNa 2. lenA = le 5. tribhuvana - tilaka = tihuzraraNa- tilazra 6. indra = sahasakkha, purandara; pradakSiNA karanA = pariyaMca 7. jinendra = jiNinda, vandanA = vandaraNa, prArambha kiyA = zrADhasa 8. bharata = bharaha, javAba = paccattara 9. pahuMce hukka, samavasaraNa == = samosa raNa 10. cakraratna = cakka rayaraNa, praveza karanA = paisara, parTasa, sukavi = sukai, vANI-vayaNa, zravahanbhantare ajJAnI meM 11. apriya vippina 13. Aga-babUlA huA palitta 34 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurama Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. tInoM=tiNNi mi, jItanA=jiNa, hI=vi 15. dRSTi-yuddha diTThi-jujjha, prArambha kiyA gayA=pAraddha 16. samartha nahIM huA=Na sakkima 17. yadi=chuDu/jai, manuSya =mANUsa, dhairyadhorattaNa, haTanA=prosara 18. saba hI=sayala vi, bulAnA=kokka, pANigrahaNa = pAriNaggahaNa 19. aMdherA=andhAra, cAMdanI caMdiNa, megha=dhArAhara, barasanA=varisa 20. indriyarUpI zatru=indiya-vayari (pu), kailAza parvata=kailAsa-giri 21. puSpa vimAna=puSphavimANa. AkAza meM=ambara (na), rukanAthambha, varSA=pAusa (pu.), koyala koila (pu.), kalarava=vamAla (pu.) 22. pASANa=pAhANa, mUla se ukhAr3anA=ummUla, phaikanA=dhiva 23. totA=suna (pu.), paMkti-paMti (strI.), marakata=maragaya, kaTha=kaMThiyA (strI.) 24. candramA=sasi (pU.), dIpaka dIvana (pu.), jalA=paitta, jagarUpI ghara= jagahara 25. siddhirUpI vadhu siddhi vahU, vivAha karanA=pariNa/pariNI 26. guptacara-gUDhapurisa, bhejanA=paTThava, vApasa =paDIvA 27 nIti=NIi (strI.), paga=pana 28. ATha prakAra ke praviha, vinoda=viNopra, samaya bitAnA=NI 29. yoddhA=bhaDa (pu.), samUha samUha (pu. na.), baiThA=thina 30. rAjahaMsa rAyahaMsa 31. dikhAnA=dakkhava 32. pochanA=luha 33. mantrI=mati (pu.) 34. andhakAra=tama, naSTa karanA=haNa 35. bhoganA=bhuMja, tapazcaraNa-tavacaraNa 36. Ananda karanA=Nanda, svajana=sayaraNa prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 35 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37. bar3appana =vaDDataraNa, naSTa karanA=khaNDa, samAna-sama (vi.) 38. zaMkA karanA=saMka, pAMca indriya paMcidiya 39. svapna=siviNa, saMpadA riddhi 40. nindA karanA=doccha, bhir3anA-bhiDa, donoM ve vi 41. lAnA=prANa, DAlA=citta 42. ayodhyA-praujjhA 43. mukhavayaNa (pu. na.), dikhAnA=dakkhava 36 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 6 vizeSaNa (gaNanAvAcaka saMkhyA zabda) ekka do/du/ve/vi/dui - do = tIna - cAra = pAMca cau paMca cha/chaha satta - chaha = sAta pATha = dasa = gyAraha = bAraha = teraha = caudaha gava dasa/daha eyAraha dhAraha/vAraha terasa/teraha caudaha paNNAraha solaha sattAraha aTThAraha ekkuraNavIsa/ekkaraNavIsa bIsa/vIsa ekkabIsa vAvIsa tevIsa cavIsa paMcavIsa chavvIsa/chahavIsa sattAvIsa = pandraha = solaha = sataraha = aTThAraha = unnIsa = bIsa = ikkIsa - bAIsa = teIsa = caubIsa = paccIsa = chabbIsa = sattAIsa prauDha apabhraMza racanA saurabha ] / 37 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThArvIsa ekuNa tI tIsa ekkato battIsa tettIsa caDatosa paMcatosa / patIsa chattIsa satatIsa zradvatIsa eguNacAlIsa cAlIsa ekkacAlIsa bayAlIsa tiyAlosa cAlIsa paMcacAlIsa chayAlIsa sattacAlIsa cAlIsa / zraTTAyAla ekkUNapaNAsa paNNAsa ekvaNNAsa duvaNNAsa tivaraNAsa vauvaNNAsa paMcavaNNAsa chapparagA sa sattavaNNAsa 38 ] wwwdcdcm - - - - = 1 aTThAIsa untIsA tIsa ikatIsA battIsa taiMtIsa cauMtIsa paiMtIsa chattIsa saMtIsa ar3atIsa untAlIsa cAlIsa ikatAlIsa bayAlIsa taiMtAlIsa - cauvAlIsa paitAlIsa chayAlIsa saMtAlIsa ar3atAlIsa = unacAsa pacAsa ikyAvana - bAvana tirapana cauvana = pacapana = chappana = sattAvana [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThavaNNAsa ekkurasi saTTi eksaTThi khaTTha/dusa "tisaTThi causaTThi paMcasaDi chaTTha sattasaTThi aTThasaTThi ekkAhattara sattari ekkahattara dusattari tisattari / tehari hari paMcahara chahattara satahattara aTThahari ekkAsI prasI / sIi ekkAsI / ekkAsI benAsI tezrAsI caugrAsI/caurAsI paMcAsI chayAsI / saDasina sattAsI prauDha prapabhraMza racanA saurabha ] aTThAvana === unasaTha 2 = sATha = ikasaTha = bAsaTha - -- 1 sar3asaTha = ar3asaTha = unahattara = sattara tiresaTha cauMsaTha paiMsaTha chiyAsaTha == = bahattara = ikahattara = tihattara cauhattara pacahattara chihattara satahattara = aThahattara unAsI assI t ikkAsI bayAsI tirAsI caurAsI pacAsI chiyAsI -- sattAsI [ 39 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAsI raNavAsI/ekkUNaNava Navai/rAu ekkararAva bAraNaui tiragavaI cauraNavaha paMcaraNabaI chAraNavai/saNNavai /chaNNavai sattANavaI aTThANavai gavaNavaI = aThAsI = navAsI = nabbe = ikyAnave = bAnave = tirAnave = caurAnave = paMcAnave = chiyAnave = sattAnave = aTThAnave = ninnAnave = so = hajAra = lAkha = karor3a saya sahasa/sahAsa lakkha koDi anya saMkhyAe~ va prayoga lakkhavattIsaTThAraha = battIsa lAkha aThAraha / (2.17 pa.ca.) dasa saya = eka hajAra / (2.1 pa.ca.) ti-sahAsehi-satta-sayAhiehi tehattari-UsAsehi~ = tIna hajAra sAta sau tehattara ___ ucchvAsa / (50.7 pa.ca.) saya-paMca savAya-dhaNu-ppamANu = sAr3he pAMca sau dhanuSapramANa / (4.2 pa.ca.) caudaha-sayaI-ca karUNAI = cAra kama caudaha sau| (11.4 pa.ca.) dhIsaddha-jIha __= dasa jIbha / (13.7 pa.ca.) uparyukta sabhI zabda nizcita saMkhyAvAcI gaNanA-bodhaka vizeSaNa haiM / inake liMga, vacana aura vibhakti ko nimna prakAra samajhA jAnA cAhie(i) saMkhyAvAcI 'ekka' zabda ke rUpa kevala ekavacana pulliga meM pulliga 'savva' 40 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA ke anusAra, napuMsakaliMga meM napuMsakaliMga 'savva' ke anusAra tathA strIliMga meM strIliMga 'savvA' ke anusAra hote haiM / ekka pulliga ekavacana napuMsakaliMga ekavacana strIliMga ekavacana ekka, ekkA, ekka, ekkA, ekku ekkA, ekka ekku, ekko dvitIyA ekka, ekkA, ekka, evakA, ekku ekkA, ekka ekku ekke, ekkeNa, ekke, ekkeNa, ekkAe, ekkae ekkeNaM ekkeNa caturthI va ekka, ekkA, ekka, ekkA, ekkA, ekka SaSThI ekkasu, ekkAsu, ekasu, ekkAsu, ekkAhe, ekka he ekkaho, ekkAho, ekkaho, ekkAho, ekkassu ekkassu paMcamI ekkahAM, ekkAhAM ekkahAM, ekkAhAM ekkAhe, ekkahe saptamI ekkahiM, ekkAhiM ekkahi, ekkAhiM ekkAhiM, ekkahi tRtIyA prathamA (ii) du/do ve zabda ke tInoM liMgoM ke bahuvacana meM rUpa nimna prakAra se hoMge prathamA duve, do, ve doNNi, duNNi, veNNi, viNNi dvitIyA duve, do, be, doNNi, duNNi, veNNi, viNNi tRtIyA dohi, dohiM, dohi ; vehi, behi. behi ; vihi, vihiM, vihiM caturthI va SaSThI (i) vihaM, vihaM, vihi (5.7 pa.ca.) (ii) doNha, dovhaM; duNha, duNhaM; veNha, veNhaM ; viNha viNhaM paMcamI dutto, dozro, dou; vitto, vepro, veu saptamI dosu, dosuM; vesu, vesuM; vihiM (43.6 pa. ca.), vihi (43.3 pa.ca.) prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 41 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (iii) 'ti' zabda ke tInoM liMgoM ke bahuvacana meM rUpa nimna prakAra se hoMge - prathamA tiNi dvitIyA tiSNi tRtIyA (i) tihiM (ii) tIhi tIhi tIhiM caturthI va SaSThI (i) tihuM, tiha (ii) tiha, tiha paMcamI saptamI (iv) 'cau' zabda ke tInoM liMgoM ke bahuvacana meM rUpa nimna prakAra se hoMge - prathamA (i) cau (ii) cattAro, cauro, cattAri, cayAri ( 43.10 pa.ca.) (i) cau (ii) cattAro, cauro, cattAri dvitIyA titto, tI, tIu tIsu, tIsuM tRtIyA caturthI va SaSThI (i) cau paMcamI saptamI (ii) cauNha, cauNhaM cautto, caUpro, caUu, caumra (he. prA. vyA. 3.17 ) caUsu, caUrs : causu, causuM (he. prA vyA. 3.17) (v) paMca zabda ke tInoM liMgoM ke bahuvacana meM rUpa nimna prakAra se hoMge - prathamA paMca dvitIyA paMca cauhi cauhiM, cauhi~ ; caUhi, caUha, caUhiM (he prA.vyA. 3.17, pizala pR. 652 ) 42 ] tRtIyA caturthI va SaSThI (i) paMcaha, paMcahuM (ii) paMca, paMca paMcahi, paMcahi, paMcAhi~ (pizala pR. 654) [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcamI saptamI pacatto, paMcAo, pacAu, paMcAhi, paMcehi paMcasu, paMcasuM (pizala, pR. 654) cha/chaha, satta, aTTha, Nava, dasa/daha, eyAraha, bAraha/vAraha, terasa/teraha, ca udaha, paNNAraha, solaha, sattAraha, aTThAraha-ina saba ke rUpa 'paMca' kI bhAMti hote haiN| (vi) unnIsa se aTThAvana taka ke zabda hrasva prakArAnta hote hue bhI strIliMga ke samAna prayukta hote haiN| inake rUpa 'bIsa' ke anusAra hoNge| ye rUpa kaha kahA ke anusAra hoNge| vIsa/bIsa (tInoM liMgoM meM) ekavacana bahuvacana prathamA vIsa vIsau, vIsamo, vIsa dvitIyA vIsa vIsau, vIsamo, vIsa tRtIyA vIsae vIsahi caturthI va SaSThI vIsahe vIsaha, vIsahUM, vIsa pacamI vIsahe vIsaha, vIsahaM saptamI vIsahi vIsahi (vii) unasaTha se ninnAnave taka ke zabdoM ke rUpa 'saThi' yA 'masI' ke anusAra caleMge / inake rUpa ekavacana aura bahuvacana donoM meM strIliMga 'maha' yA 'lacchI' ke samAna prayukta hote haiN| saTThi (tInoM liMgoM meM)2 ekavacana bahuvacana prathamA saTThiu, saTThio , saTThi dvitIyA saTTi saTThiu, saTThio , saTThi saTThi 1. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pR. 154 1 2. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pR. 157 / prauDha apabhraMza racanA saurama ] [ 43 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyA maTTie caturthI va SaSThI savihe paMcamI saTThihe saptamI saTThihiM saTihiM saTThiha, saTThihuM, saddhi saTThiha, saTThihuM saTTihiM asI (tInoM liMgoM meM)1 ekavacana bahuvacana prathamA asI asIu, asImo, asI dvitIyA asI asIu, asImo, asI tRtIyA asIe asIhiM caturthI va SaSThI asIhe asIha, asIhaM, asI paMcamI asIhe asIhaM, asIhu~ saptamI asIhiM asIhi (viii) saya=sau ke rUpa prakArAnta napuMsakaliMga 'kamala' kI bhAMti hote haiN| saya/sana ekavacana bahuvacana prathamA saya/sana, sau sayaI, sayAI, saya dvitIyA saya/sana, sau sayaI, sayAI, saya tRtIyA saeNa/sayeNa, saeM, sayahiM, sayAhiM, sayehiM saeNaM/sayeNaM caturthI va SaSThI saya, sayasu sayaho; saya, sayaha sayassu, sayAsu, sayAho sayAhaM sayahe, sayahu, sayAhe, sayAhu sayahuM, sayAI saptamI sai, sae sayahi paMcamI 1. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pR. 157 / [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahasa /sahAsa =hajAra, lakkha-lAkha ke rUpa 'saya' kI bhAMti hote haiM / koDi=karor3a ke rUpa ekavacana evaM bahuvacana strIliMga 'saTThi' kI bhAMti hote haiN| (ix) saMkhyAvAcaka zabdoM ke prayoga - (1) do se aTThAraha taka ke zabda sadaiva bahuvacana meM hI prayukta hote haiM / (2) jaba 'bIsa manuSya' kahanA hotA hai, to do prakAra se kahA jAtA hai - (ka) vIsa nara-bIsa manuSya / ___(kha) narahu~ vIsa=manuSyoM kI bosa (sNkhyaa)| (3) unnIsa se lekara sau taka aura isake bhI Age jitane saMkhyAvAcI zabda haiM, unake prayoga sAmAnyatayA ekavacana meM hote haiN| jaba ye saMkhyAvAcI zabda bIsa, pacAsa, Adi aisI eka apanI saMkhyA sUcita karate hoM, to ve ekavacana meM prayukta hote hai. cAhe unakA vizeSya bahuvacanAnta ho| tIsa phala khAyo tIsa phalAI khAi / yahAM 'tIsa' kA prayoga 'ekavacana' meM haiN| isakI vibhakti to vizeSya ke anusAra hai, para vacana aura liMga nahIM / jaba hama kaheM-tIna tIsa phala khAyo= 'tiNi tIsau phalAiM khAi' to tIsa meM bahuvacana kA prayoga hogA / jaba 'tIsa' Adi zabda prapanI anekatA batAte haiM to ve bahuvacanAnta hote haiN| isI prakAra saya, sahasa, kADi Adi zabda ekavacanAnta aura bahuvacanAnta hoNge| (dekheM udAharaNa vAkya 49 se 55 tk)| (4) sau aura do sau, do sau aura tIna sau Adi saMkhyAvAcaka zabdoM ke bIca saMkhyA banAne ke lie 'ahi' yA 'uttara/uttarIya' zabda laghu saMkhyA ke sAtha lagA diyA jAtA hai, jaise 'aTotarasaya =eka sau pATha' (pa. ca. 3.4), aTThottara-sahAsa=eka hajAra ATha yA paMcAhi pra-saya= eka sau pAMca, koDisahAsa-dahuttariya=dasa hajAra karor3a (9.7 pa. ca ), bArahAhina do sahasa-do hajAra bAraha yA bArahottara do sahasa=do hajAra bAraha, ekkAhi lakkha = eka lAkha eka yA ekkottara lakkha =eka lAkha eka / (5) do sau Adi saMkhyA ke lie do Adi saMkhyAvAcaka zabda pahale rakha kara saya, sahAsa, lakkha Adi bAda meM rakhakara saMkhyA banAI jAtI hai, jaise prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 45 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dosaya = do sau, tisaya = tIna sau do sahAsa = do hajAra, tilanakha = tIna lAkha Adi / (6) do prakAra, tIna prakAra Adi zabdoM ko prakaTa karane ke lie 'viha' lagAkara duviha = do prakAra kA, tiviha, cauviha, chaviha, dasaviha, tairasaviha, caudasaviha, solahaviha, sattaviha, aTThaviha, aTThArahaviha prAdi prayoga meM lie jAte haiM (pa.ca. 3.2.9, 16.1,2) 1 (x) kaha ( kitanA ) zabda kA prayoga tInoM liMgoM ke bahuvacana meM hotA hai ( pizala, T. 668) I prathamA dvitIyA tRtIyA caturthI va SaSThI (i) kaihaM, kaihuM (ii) kaiNha, kaihaM kaitto, kaIo, kaI u kaisu. kaisuM paMcamI saptamI 46 saMkalita vAkya prayoga vizeSaNa (garaNanAvAcaka saMkhyA zabda ) (1) u ekkai mantie rajja - kajju / ( 16.6 pa.ca.) kai kai kahiM, kahi, kahiM (2) u ekkeM vihiM tihiM kajja-siddhi 1 ( 16.6 pa.ca.) - eka do tIna ( mantriyoM se ) kArya siddhi nahIM hotI hai ) / - eka mantrI ke dvArA rAja-kAja nahIM ( cala sakatA hai) / (3) zrakileseM vIsa hiM hoi mantu / ( 16.6 pa.ca.) ] ( 4 ) maNu cavai garuna vArahahuM buddhi / ( 16.6 paca. ) - manu kahate haiM bAraha (mantriyoM) kI buddhi mArI (hotI hai)| - bosa (mantriyoM) se binA kaSTa ke mantraNA hotI hai / [ proDha apabhraMza racanA saurabha Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) paJca mahanvaya paJcANuvyaya / tiNi guNavvaya cau sikkhAvaya / (2.10 pa. ca.) -pAMca mahAvrata, pAMca aNuvrata, tIna guNavrata (aura) cAra zikSAvrata (naSTa (6) teNa samANu saNeheM laiyA / rAyaha~ cau sahAsa pavvaiyA / (2.11 pa.ca.) -cAra hajAra rAjAoM ke dvArA snehapUrvaka usake sAtha saMnyAsa liyA gayA / (7) veNNi vi vihiM calaNehiM riNavaDeppiNu / thiya pAsehiM jiNu jayakAreppiNu / (2.13 pa.ca.) -donoM hI donoM caraNoM meM par3akara, jina kI jayakAra karake pAsa meM baiTha ge| (8) viNi mi dujjaya duddhara pavayala / (17.7 pa.ca.) -donoM hI durjaya, durddhara aura pracaNDa (the)| (9) gaya ve vi laeppiNu vijjau / (2.15 pa.ca.) -donoM hI vidyA lekara cale ge| (10) chakkAraya dasa layAra Na suya / (1.3 pa.ca.) -- cha kAraka aura dasa lakAra nahIM sune ge| (11) Nau Nisuau satta vihattiyau / (1.3 pa.ca.) ---(mere dvArA) sAta vibhaktiyAM nahIM sunI gaI / (12) raNava-rasa-aTTha-bhAva-saMjuttau / (2.4 pa.ca.) -- (jo) nau rasa aura pATha bhAvoM se yukta (thaa)| (13) kiha rAvaNu daha muhu vIsa-hatthu ? (1.10 pa.ca.) -rAvaNa dasa muha aura bIsa hAthavAlA kisa taraha thA ? (14) do-guNa-dharaho duviha-tava-tattaho / (3.2 pa.ca.) -do guNoM ko dhAraNa karanevAle aura do prakAra ke tapa se tape hue (jinendra __ ke kevalajJAna utpanna huaa)| (15) dutipaMcasattamomaI gharAI / (1.4 jasa.ca.) -do, tIna, pAMca aura sAta maMjilavAle ghara (the)| prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 47 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) avarAha doNNi ajja vi khamIsu / (2.18 ka.ca.) -he prabhu ! anya do (phaloM ke RNa) ko Aja hI kSamA kiijie| (17) jehiM Na seviya chaha aNAyadaNa / (9.12 NA.ca.) -jinake dvArA chaha anAyatana sevana nahIM kie gae haiM (ve samyagdRSTi haiN)| (18) eyAraha paDimau sAvayAha / (1.12 NA.ca.) -zrAvakoM kI gyAraha pratimAeM hotI haiM / (19) eyAraha-paDimau sAvayaha jeNa viyArivi uttiyau / . uddhariya jeNa bAraha vi tava teraha cariya vihattiyau / (3.17 jasa.ca.) -vicAra karake jisake dvArA zrAvakoM kI gyAraha pratimAe~ kahI gaI haiN| jinake dvArA jAraha tapa grahaNa kie gae aura cAritra teraha kahe gaye haiN| (20) terasavihu cArittu carantaho / (3.2 pa.ca.) -teraha prakAra ke cAritra kA AcaraNa karate hue (jinendra ke jJAna utpanna huaa)| (21) caudaha rajjuya pAyAmu jAsu / (1.11 pa.ca.) ---jisa (loka) kA AyAma caudaha rAjU hai / (22) paNNAraha-kamalAyatta-pAu / (1.7 pa.ca.) -pandraha kamaloM ke vistAra para paira rakhanevAle (varddhamAna vipulAcala para tthhre)| (23) kehi mi vAiu vajju maNoharu / bAraha-tAlau solaha-akkharu / (2.4 pa ca.) --kisI ke dvArA bAraha tAla aura solaha akSaravAlA manohara vAdya bajAyA gayA / (24) sattAraha saMjama pAlantaho / (3.2 pa.ca.) -satraha (prakAra ke) saMyama ko pAlana karate hue (jinendra ke kevalajJAna utpanna huaa)| (25) aTThAraha vi dosa NAsantaho / (3.2 pa.ca.) -aThAraha doSoM ko naSTa karate hue (jinendra ke kevalajJAna utpanna humaa)| (26) tuhu~ evahiM ekkuNavIsamau / (12.5 pa.ca.) -tuma aba unnIsaveM ho| 48 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (27) vIsovasagga paccaya bahuya / (1.3 pa.ca.) -bIsa upasarga aura bahuta se pratyaya (nahIM sune ge)| (28) bAvIsa divasa pAlevi savvu / (ja.ca. 4.28) -bAIsa dina taka saba kA pAlana karake (-zarIra kA tyAga kiyaa)| (29) iya cauvIsa vi parama-jiNa paNaveppiNu bhAveM / (1.1 pa.ca.) -isa prakAra caubIsa parama jinoM ko bhAvapUrvaka praNAma karake (maiM rAmAyaNa likhatA huuN)| (30) vattIsa-surinda-kiyAhiseya / (1.9 pa.ca.) -battIsa indroM dvArA abhiSeka kiyA gyaa| (31) veyaDaDhaho seDhihiM jAi~ taaii| paNNAsa va saTThi vi purvraaii| (16.11 pa.ca.) - vijayA parvata kI zreNI para jo pacAsa yA sATha zreSTha nagara haiM... / (32) puNu asIhi lakkhijjai sasaharu / (2.3 pa.ca.) -phira prassI (lAkha yojana) para candramA dekhA jAtA hai| (33) gavaraNavai-uvare sahasekka-mUlu / (1.11 pa.ca.) -jo eka hajAra (yojana) gaharA aura ninyAnave hajAra (yojana) UMcA hai| (34) aTThANavai sahAsa kameppiNu bhaDArau risaha siMhAsaNe Thaviu / (2.3 pa.ca.) -aTThAnave hajAra (yojana) calakara AdaraNIya RSabha ko siMhAsana para sthApita kara diyaa| (35) sattahi joyaNa sahi tahitiu / saNNavaihiM tArAyaNa-pantiu / (2.3 pa.ca.) --vahAM se sAta sau chiyAnave yojana dUra tArAgaNoM kI paMkti thii| (36) pariNeppiNu kaNNaha~ cha vi sahAsa / (10.7 pa.ca.) -chaha hajAra kanyAoM ko paraNakara (rAvaNa apane ghara gyaa)| (37) aTThottara-sahAsa-lakkhaNa-dhare / (2.1 pa.ca.) - (RSabha) eka hajAra pATha lakSaNoM se yukta (the)| prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 49 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (38) chanvIsa vi sahasaI pekkhaNayahu~ / (8.1 pa.ca.) -(vahAM) chanbIsa hajAra nATakagharoM ke lie (sthAna thaa)| (39) aTThAyAla sahasa-vara juvaihiM / (8.1 pa.ca.) / ar3atAlIsa hajAra zreSTha yuvatiyoM se (nagara zobhita thaa)| (40) jahiM jakkha-sahAsaI dAruNaI / (9.7 pa.ca.) -jahAM hajAroM bhISaNa yakSa (the)| (41) ekka kuDullI paMcahi ruddhI / tahaM paMcahaM vi junaM jua buddhI / (he. prA. vyA. 4-422) --eka choTI jhoMpar3I pAMca ke dvArA rokI gaI hai, una pAMcoM kI hI buddhi alaga-alaga vicaratI hai| (42) tuha jali mahu puNu vallahai bihuM vi na pUrima Asa / (he. prA. vyA. 4.383) - tumhArI (cAtaka kI) jala-prApti meM aura merI priyatama-prApti meM donoM ke lie pAzA pUrI nahIM kI jaayegii| (43) aggae thiyau sahanti su-sIlau NaM tihuM kAlahuM tiNi vi lIlau / (47.7 pa ca.) -~-tInoM suzIla (kanyAe~) (munirAja ke) sammukha suzobhita hotI huI upasthita huIM, mAnoM tIna kAla kI tIna lIlAeM (hoN)| (44) pArAviya bAvIsaha divasahu~ / (55.9 pa.ca.) -- (mere dvArA) (use) bAvIsa dina meM pAraNA karAyA gayA / [ yahAM vAvIsa kA 'ha' bahuvacanAnta haiM, para yahAM prayoga ekavacanAnta ke sthAna para hai] (45) doNhaM pi saha ceva jIvo go tAma / (3.13 ja.ca.) -taba donoM kA hI jIva sAtha ho gayA / (46) tahiM jambUdIu mahA-pahANu / vitthareNa lakkhu joyaNa pamANu / (1.11 pa.ca ) __ vahAM eka lAkha yojana vistAravAlA pramukha jambUdvIpa hai| (47) puNu dasa -saya kara karevi paNacciu / (2.7 ca.) -phira eka hajAra hAtha ko banAkara nAcA / 50 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (48) kaMcaraNa-rayaNaha~ koDiu vAraha / paDiya lakkha battIsaTThAraha / (2.17 pa. ca.) -bAraha karor3a battIsa lAkha aTThAraha ratnoM kI varSA huI / (49) sau aTThottara citta paDAya / (3.4 pa.ca.) -citra patAkAoM kI eka sau pATha (saMkhyA thii)| (50) tiNi lakkha sAvayahu~ pAsiddhahu~ / (3.10 pa.ca.) -prasiddha zrAvakoM kI tIna lAkha (saMkhyA thii)| (51) caurAsI sahAsa pavvaiyA / (3.10 pa.ca.) -caurAsI hajAra (manuSya) pravrajita hue / (52) aTThAraha koDiu hayavarAhu~ / (3.13 pa.ca.) -hAthiyoM kI maTThAraha karor3a (saMkhyA thI) / (53) mAraNavaihiM bhAihiM variTaThu / (4.2 pa.ca.) -- (vaha) aTThAnave bhAiyoM meM variSTha hai / (54) jiha bhAyara aTThAraNavai iyara / jIvanti karevi taho taNiya ker| (4.3 pa. ca.) -jisa prakAra dUsare bhaTThAnane bhAI usakI sevA karake jIte haiN| (55) jiNu pavvaiu turantu rasahiM sahAsahi sahiyau / (5.2 pa ca.) -dasa hajAra (manuSyoM) ke sAtha (ajita) jina turanta dIkSita hue| (56) aNNu vi ekkuNasaTTi purANa i~ / jiNa sAsaNe hosanti pahArA I / (5.9 pa.ca.) --aura bhI unasaTha uttama purANa (puruSa) jina-zAsana meM hoMge / (57) vijjahu~ sahAsu uppaNu kiha titthayaraho kevalaNANu jiha / (9.11 pa. ca.) -jisa prakAra tIrthakara ke kevalajJAna utpanna huA, usI prakAra usakI vidyAoM kI eka hajAra (saMkhyA) utpanna huii| (58) ghaNu ekku ekku Naru dui je kara / (15.4 pa.ca.) ~eka dhanuSa, eka manuSya aura do hAtha (the)| prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 51 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 6 abhyAsa (1) maiM caubIsa tIrthaMkaroM ko bhAvapUrvaka praNAma karatA huuN| (2) maiMne pA~ca mahAkAvyoM kA nAma nahIM sunaa| (3) arihaMta cAra karmoM ko naSTa karate haiM / (4) vaha tIna loka meM priya hai| (5) vahAM caudaha nadiyAM haiN| (6) vaha eka hajAra hAtha ko banAkara nAcI / (7) cAra hajAra rAjAoM dvArA snehapUrvaka usake sAtha pravrajyA grahaNa kI gaI / (8) bAraha karor3a ratna kharIde gae / (9) battIsa lAkha deva vandanA kareMge / (10) eka bAlaka ne snAna kiyA / (11) eka mahilA gIta gAkara prasanna hotI hai| (12) eka vimAna vahAM se udd'aa| (13) usa avasara para do rathoM meM rAjA baitthe| (14) ve dasa prakAra kA dharma pAlana kreNge| (15) do deviyAM mAnavarUpa dhAraNa karake isa loka meM paayiiN| (16) eka sau ATha bAlaka khelate haiM / (17) aTThAsI gharoM ke manuSyoM ne yahAM praveza kiyaa| (18) nabbe gAMvoM meM bijalI nahIM hai| (19) vaha hajAra vidyAoM se vibhUSita kiyA gayA / (20) vidyAdharoM kI caudaha hajAra saMkhyA hai| (21) hajAra vidyAoM ko socakara rAvaNa ke dvArA parvata upAr3a diyA gayA / (22)usa rAjA ke hajAroM anucaroM dvArA nagara ghera liyA gayA mAno bAraha mAsa dvArA varSa gherA gayA ho| (23) eka yojana ke bhItara jo bhI calatA hai, vaha jItA huA nahIM nikalatA hai| (24) cAra kaSAya jItI jAnI caahie| (25) tumhAre tIna putra hoNge| (26) vaha cha phala lekara ghara gayA / (27) hanumAna ke dvArA ATha tIra chor3e gye| (28) yuddha meM usake sAta sau vimAna naSTa hue / (29) maiM akelA nahIM hU~, mere sAtha karor3oM yoddhA haiN| (30) tumhAre kuTumba meM kitane puruSa va kitanI mahilAeM haiM ? (31) kitane zrAvakoM dvArA vrata pAle gae ? (32) tuma kitane rathoM ke svAmI ho ? zabdArtha ___ (1) praNAma karanA=paNama / (4) priya=vallaha / (5) nadI=sari (strii)| (6) hAtha =kara(pu) / (7)pravajyA=pavvaiyA; lenA, grahaNa karanA=laya / (8) kharIdanA =kINa; ratna == rayaNa (npu)| (9) vandanA=vandaNa (napu.) / (11) giit=gii| (13) ratha =sandaNa (pu)| (15) prAyA huaA=pAiya (vi)| (17) praveza kiyA= paiTThA / (18) bijalI vijjuyA (strii)| (19) vibhUSita kiyA gayA=pariyariya / (21) prvt=mhihr| (22) anucara=bhicca ; gheranA, lapeTanA=veDDha ; varSa= saMvaccha ra / (27) tIra=sara; chor3e gae mukka / (31) zrAvaka=sAvaya (napu.); vrata= vaya (pu.)| 52 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSaraNa (kramavAcaka saMkhyA zabda ) pahila / pahilana / pahillau / paDhama / pahilAra / ya atr / atra / vIyaya taina / taiyau cautha / cauthazra / cauttha / ca utthazra paMcama / pacamadha chaTTha / chaTThazra sattama / sattamazna aTThama / praTThamazra raNavama / ravamazra dahama / dahama eyAra hama / eyAra hamana - bArahama / bArahamana terahama / terahama caudahama / caudahamadha paragA rahama / pagArahamana solahama / solahamazra sattAra hama / sattAra hamana pATha 7 aTThArahama / zraTThArahamazra ekkuNavIsa / ekkuNI samagra / egulavI sama vIsama / vIsamapra ekratsama / ekavIsamana = pahalA / prathama 1 dUsarA - tIsarA = cauthA = pAMcavA~ = =chaThA = sAtava = AThavAM navA~ = dasavA~ = gyArahavA~ =bArahavA~ = terahavA~ = caudahavA~ = = pandrahavA~ = solahavAM = sattarahavAM = aTThArahavAM - unnIsavAM 1 bIsavAM - ikkIsavAM Age kI sabhI saMkhyAe~ gaNanAvAcaka saMkhyA meM 'a' pratyaya jor3akara banAI jA sakatI haiM | sabhI kramavAcaka saMkhyA zabda pulliMga aura napuMsakaliMga vizeSya ke anusAra prayukta hoNge| inake rUpa pulliMga meM akArAnta 'deva' ke samAna aura napuMsakaliMga meM 'kamala' ke samAna hoMge / strIliMga meM rUpa 'kahA' va 'lacchI' ke samAna caleMge | prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 53 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahilA / pahilArI / paDhamA boyA taiyA cauthI paMcamI chaTThI sattamI zraTThamI vamI saMkalita vAkya prayoga 1. pahilau eu tAma vujjhevvau | jIva dayA- vareNa hoebvau / (54.15 pa.ca ) taba pahalA (dharma) yaha samajhanA cAhie / zreSThatama jIva dayA huI jAnI cAhie | ehArahamI solahamI bArahamI sattArahamI terahamI praTThArahamI caudahamI ekkuraNavIsamI paNArahamI bIsamI dahamI isI prakAra anya saMkhyAeM samajhI jAnI cAhie / 2. vIyau maddavatu darisevbau / taiyau ujjaya-cittu karevva / (54 15 paca.) - dUsarI (bAta) mArdavatA dikhAI jAnI caahie| tIsarA sarala citta banAyA jAnA cAhie | 54 3. cauthau puNu lAhaveNa jibevvau / paJcamau vi tava caraNu carevvau / (54.15 pa. ca.) - cauthA (dharma) phira lAghava se jiyA jAnA caahie| aura pAMcavAM (dharma) tapazcaraNa kiyA jAnA cAhie / 4. chaTTha u saMjama - vau pAlebvau / sattamu kimpi NAhi~ maggevvau / (54.14 pa.ca.) - chaThA (dharma) saMyama vrata pAlA jAnA cAhie / sAtavAM kucha bhI nahIM mAMgA jAnA cAhie / 5. aTThamu vammaceru rakslevvau | gavamau sacca - vayaNu vollevvau / (54.15 pa. pa.) - prAThavA~ (dharma) brahmacarya rakhA jAnA cAhie / navAM satya vacana bolA jAnA cAhie / 1 6. dasamau maNe paricAu karevvau | ehu dasa bheu dhammu jANevvau / (54.15 pa.ca.) - dasavAM (dharma) mana meM tyAga kiyA jAnA cAhie / vaha dasa bhedavAlA dharma samajhA jAnA cAhie / [ prauDha prapabhraMza racanA saurama Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. eyArahamae Naravara NiviTTha / bArahamae tiriya Namanta diTTha / (1.8 pa.ca.) ---gyArahaveM (koThe) meM zreSTha manuSya baiThe the / bArahaveM meM namana karatI striyAM dekhI giiN| 8. mAhava mAsaho paDhama-diNe tahi sirikaNThe diNNu payANau / (6.5 pa.ca.) -vahAM mAdhava mAsa ke pahale dina zrIkaNTha ke dvArA dAna diyA gayA / 9. deulavADau paNNu pahillau / (45.4 pa.ca.) -pahalA devakula kI bADa (aura) DhAka kA per3a thaa| 10. ehau pahilArau mUla-seNNu / (16.12 pa.ca.) -yaha (usakI) pahalI mUla-senA hai / 11. pahilae koTTae risi-saMdhu dicha / (1.8 pa.ca.) -pahale koThe meM RSi saMgha dekhA gayA / 12. pahila u kalasu la iu amrindeN| (2.5 pa.ca.) -pahale kalaza devendra ke dvArA liyA gayA / 13. dasamau kalasu laijjai candeM / (2.5 pa.ca.) -dasavAM kalaza candra dvArA liyA gyaa| 14. sattame gampi jaNaNi jokkAriya / aTThame divase pujja NIsAriya / (11.2 pa. ca.) -sAtaveM (dina) jAkara jananI kI stuti kI gii| pAThaveM dina pUjA (yAtrA) nikAlI gii| 15. tAva-cauhatthau paharu samAhau / (50.6 pa.ca.) -taba taka cauthA prahara samApta huaa| prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 55 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha7 abhyAsa 1. merI cauthI parIkSA kala hogii| 2. tIsarI putrI kA vivAha pitA dvArA prAnandapUrvaka kiyA gayA / 3. Aja se dasavIM rAtri ko vaha yuddha jIta legA / 4. aThArahavIM jhopar3I banAI gii| 5. dasavIM guphA meM muni dhyAna karate haiN| 6. usakI tIsarI bahina yaza kI icchA karatI hai| 7. maiM dasavIM sAr3I kharIdatI huuN| 8. kyA tumhArI dUsarI AMkha meM doSa hai ? 9. dasavIM kakSA kA cAlIsavAM chAtra, pAMcavIM kakSA kA pacAsavAM vidyArthI mere dvArA bulAyA gayA hai| 10. tIsarI paMkti kI chaThI mahilA kA parivAra sukhapUrvaka ghara meM rahatA hai| 11. bArahavIM kakSA kA chAtra guru kI zikSA kA pAlana karatA hai| 12. vaha yahAM dasaveM dina bhI khelegaa| 56 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 8 vizeSaNa (vividha saMkhyAvAcI zabda) (i) donoM, tInoM, cAroM, pAMcoM, dasoM, pacAsoM Adi samudAyavAcaka saMkhyAoM ko prakaTa karane ke lie sakhyA ke prathamA, dvitIyA Adi meM sakhyAvAcaka zabda ke Age 'vi' yA 'mi' jor3a diyA jAtA hai / jaise ve vi payaNDa ve vi vijjAhara / (53.8 pa.ca.) -donoM pracaNDa (the), donoM vidyAdhara (the)| veNi vi aJjaNa-mandoyari-supra / (53.8 pa.ca.) -donoM aMjanA aura maMdodarI ke putra the / veNi mi samaraGgaNe atua-vala / (43.16 pa.ca.) -donoM hI raNa-prAMgaNa meM atula balavAle (the)| (ii) dugunA, tigunA Adi prAvRttivAcaka zabdoM ko prakaTa karane ke lie saMkhyA zabdoM ke Age 'guraNa' zabda jor3a diyA jAtA hai aura phira vizeSya ke liMga va vacana ke anusAra rUpa calAe jAte haiM duguNa/duuNa/dUNa (=dugunA); tiguNa (=tigunA); cauguNa (=caugunA) paMcaguNa (=pNcgunaa)| (iii) 'saba', 'bahuta', 'kucha', 'koI' Adi anizcaya-saMkhyAvAcaka zabdoM ke lie nimna prakAra samajhA jAnA cAhie -- sayala-saba 'ka' sarvanAma ke sAtha 'vi' yA 'mi' jor3a dene se koI, kisI, kucha Adi anizcayavAcaka vizeSaNa bana jAte haiM (vAkya 1 se 6), 'kaI' ke sAtha vi yA mi jor3a dene se artha 'kucha' ho jAtA hai / saMkalita vAkya prayoga(1) 1. ko vi phalaI toDeppiNu bhakkha i / (2.12 pa.ca.) --koI phaloM ko tor3akara khAtA hai / prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 57 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. kA vi viNou ki pi uppAyai / (1.14 pa ca.) --koI (strI) vinoda (karatI hai), (koI) kucha utpanna karatI hai / 3. keNa mi tAma kahiu sahasa-vaNaho / (8.10 pa. ca.) -taba kisI ke dvArA sahasrAkSa ke lie kahA gayA / 4. kehi mi ghosiu cauvihu maGgalu / (2.4 pa.ca.) - kinhIM ke dvArA cAra prakAra ke maMgala uccAraNa kie ge| 5. prArUDha ke vi Nara gayavares / (7.13 pa.ca.) -koI manuSya zreSTha hAthiyoM para car3he / 6. aNNaho kaho vi samappi jamattaNu / (11.12 pa.ca.) -(Apa) kisI dUsare ke lie yamapanA sauMpa deN| 7. ghaNu ekku ekku Naru dui je kara / (15.4 pa.ca.) -eka dhanuSa, eka manuSya aura do hI hAtha (the)| 8. ekku praNeya jiNevi kiM sakkai ? (17.9 pa.ca.) -kyA eka (akelA) aneka ko jItane ke lie samartha hotA hai ? 9. ekku e bahu aNNu mi gayaNe thiya / (15.3 pa.ca.) - yaha akelA aura dUsare bahuta AkAza meM sthita the / 10. tahiM jo aujjhahiM bahaveM kAleM / ucchaNNe paravara-taru-jAleM / ( 5.1 pa. ca.) -vahAM ayodhyA meM bahuta samaya hone para zreSTha manuSyarUpI vRkSa kI paramparA naSTa huii| 11. ekkamekka kokkantaI raNe hakkantaI ubhaya-valaI-abhiTTaI / (4.7 pa. ca.) -eka dUsare ko lalakArate hue, yuddha meM hAMka dete hue donoM senAeM bhir3a gii| 12. ekku pacaNDu tikhaNDa-pahANau / aNNekku vi kuvvara-pura-rANa u / (26.10 pa. ca.) -eka pracaNDa tIna khaMDa kA pradhAna, dUsarA kUbara nagara kA rAjA thaa| 13. aNNoNNela huAsaNe pelliu / (35.13 pa.ca.) -eka dUsare ke dvArA prAga meM pelA gayA hai / 58 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurama Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. iyara Na paisaranti kiM kajjeM / (5.12 pa.ca.) -kisa kAraNa se dUsare (bhAI) nahIM pAte haiM / 15 sayala vi bandhu-sattu-samabhAvA / (5.15 pa.ca.) -sabhI bandhu aura zatru meM samabhAva rakhanevAle the / 16. te kappayaru savva ucchaNNA / (2.8 pa.ca.) - ve saba kalpataru naSTa ho gae / 17. ekkekkaya dhae ahiNava-chA yahu~ / sau aTThotaru cita-paDAyahu~ / ( 3.4 pa. ca.) - pratyeka dhvaja para abhinava kAntivAlI eka sau ATha citra patAkAoM kI (chavi thii)| 18. thohi divasahiM tihuaNa-jaNAri / NAsiya ghAiya-kamma vi cayAri / (4.14 pa. ca.) -thor3e dinoM meM tribhuvana ke manuSyoM ke duzmana cAra ghAtiyA karma naSTa kara die ge| 19. ekkahi diNe pAucchevi jaNaNu / gaya tiNi vi bhIsaNu bhIma-vaNu / (9.7 pa. ca.) --eka dina tInoM (mAI) pitA ko pUchakara bhISaNa aura bhayaMkara bana ko ge| 20. pravara vi vijjAhara vasi karevi / (7.10 pa.ca.) - dUsare vidyAdharoM ko vaza meM karake (vidyutavAhana virakta ho gyaa)| 21. kAhi diNehiM pariNAviu deviu / (2.9 pa.ca.) -kaI dinoM bAda deviyoM ne vivAha kiyaa| 22. kaihi mi diNehi paDIvau prAvami / (31.2 pa.ca.) --kucha dinoM meM maiM vApasa A jaauuNgaa| prauDha apabhraMza racanA saurama ] [ 59 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) 1. payAhiNa karevi guru-bhatti kiya / vandeppiNu viNi mi purau thiya / (6.13 pa.ca.) -pradakSiNA karake (usake dvArA) guru bhakti kI gaI, vandanA karake donoM sAmane baiTha ge| 2. pariproseM tiNi vi uccliy| bAhubali-bharaha-risaha va miliya / ( 6.13 pa. ca.) -santoSapUrvaka tInoM cale, mAno bharata, bAhubali aura RSabha mila gae hoN| 3. gaya ve vi laeppiNu vijjau / (2.15 pa.ca.) -donoM vidyAeM lekara cale ge| 4. vihi mi bhavantarAi vajjariyaI / vihi mi jaNaNa-vairaI parihariyaI / (5.7 pa.ca.) -donoM ke janmAntara kahe gae / donoM kA pitA se vaira chur3avAyA gyaa| 5. satta vi Naraya jeNa viddhaMsiya / (11.10 pa.ca.) -jisake dvArA sAtoM naraka naSTa kara die ge| 6. cattAri vi sAyara paribhamai / (12.6 pa.ca.) -(vaha) cAroM samudroM kA paribhramaNa karatA hai / 7. aTTha vi kumAra aNNekka-rahe / (29.11 pa.ca.) -(vaha) pAThoM kumAra dUsare ratha para (baiThe) / 8. to pariNau viNha vi ekku jaNu / (36.12 pa.ca.) -to donoM meM se eka vyakti (mujhase) vivAha kreN| 9. raNa u jANiu vihi mi kavaNu rAu / (43.5 pa.ca.) - donoM meM rAjA kauna hai, nahIM jAnA gayA / 10. vihi simirehiM ve vi sahanti bhAi / (43.5 pa.ca.) -donoM ziviroM meM donoM bhAI zobhate haiM / 11. vihi~ ekku vi gau paisAru lahai / (43.5 pa.ca.) -donoM meM se eka bhI praveza nahIM pAtA hai / 60 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 te caliya cayAri vi parama mitt| (43.10 pa.ca.) - ve cAroM hI mitra cala par3e / 13. prabhiTTaI veNi mi sAhaNAi~ / ( 43.14 pa.ca.) -donoM senAeM bhir3a gaIM / 14. solaha battIsa dUNa- kameNa viviha-rUva-darisAvaraNa hu~ / ( 75.16 pa.ca.) - solaha-battIsa aura isI dugune krama meM vividha rUpoM meM dikhAI denevAle (rAvaNoM kI eka senA utpanna ho gaI) / prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 61 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 8 abhyAsa (1) donoM AkAza meM ghUmate haiN| (2) jo cAroM yuddha jIta legA, usako tuma vIra jAno / (3) pAMcoM ke dvArA bAra-bAra zarIra alaMkRta kiyA jAtA hai / (4) AThoM chAtroM meM se eka isa grantha ko par3hatA hai / (5) tumhAre dvArA caubIsoM tIrthaMkaroM ko praNAma kiyA jAnA caahie| (6) usakI sampatti merI sampatti se dugunI hai / (7) mere pAsa usase tigunI pustakeM haiM / (8) solaha vastueM pATha vastuoM se dugunI kahI jAtI haiM / (9) isa nagara meM cAlIsa gune adhika loga basate haiM / (10) hanumAna ne cAroM udyAnarakSakoM ko mAra diyA / (11) donoM senAeM Apasa meM TakarA giiN| (12) vahAM koI bhI nahIM thA, jo una dhanuSoM ko car3hA letaa| (13) koI bhI nArI jo usa darpaNa ko dekhatI hai, vaha prasanna hotI hai| (14) guru usako kucha jJAna detA hai| (15) kisI ke dvArA kisI ke Upara raNa meM cakra chor3A gayA / (16)kisI para tuma prasanna hote ho,kintu kisI para tuma kruddha bhI hote ho / (17) dUsaroM ke lie vividha prakAra kI vidyAeM sikhAI giiN| (18) eka kA mukha khilA huA thA, dUsare kA mukha khinna thaa| (19) eka ratha para mahIdhara prArUDha huA, dUsare ratha para pAThoM kumAra car3he / (20) tuma eka dUsare kI nindA mata karo / (21) isa kakSA kA pratyeka chAtra eka dUsare ke lie snehapUrvaka bolatA hai| (22) kisI nagara meM eka rAjA rahatA thaa| (23) thor3e phala laayo| (24) tuma bahuta ratna kyoM kharIdate ho ? (25) kaI manuSya bhojana jImate haiM / (26) haMsate hue kucha loga gAMva jAte haiN| zabdArtha (1) paribhamanti=ghUmanA; Naha-maNDala =prAkAza (3) bhUsa=pralaMkRta karanA (10) ujjANavAla= udyAnarakSaka (12) dhaNu (puna)=dhanuSa; caDAva=caDhAnA (13) joya=dekhanA (15) mukka=chor3A gayA (17) sikkhAva=sikhAnA (18) papphulla=khilanA; khijja aphasosa karanA (23) ANAyalAnA / 62 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha9 vizeSaNa (sArvanAmika) -yaha (ka) 1. eta/ema/e prAya/prAya pra/prAma yaha pa ha (pulliga, napuMsakaliMga) -vaha -vaha etA/eprA =yaha prAyA -yaha imA -yaha / (strIliMga) -vaha -- jA 2.ka =kyA, kona, kaunasA / =kyA, kauna, kaunasA (pu., napuM.) kavaraNa kArDa -kyA -kyA (napuMsakaliMga) =kyA, kauna, kaunasI =kyA, kauna, kaunasI (strIliMga) kavaraNA prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 63 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (kha) 1. eha/ehana teha/tehA ==aisA/isake samAna/ isa prakAra kA -vaisA/usake samAna jaisA/usa bhAMti S (pu., napuM) =kaisA/kisake samAna/ kisa prakAra kA =samAna/jaisA/jisake samAna/jisa prakAra kA ) keha/kehana/ kehiya jeha/jehana =aisI = vaisI (strIliMga) / 2. aisa taisa = kaisI =jaisI =aisA isake samAna/ isa prakAra kA -vaisA/usa jaisA/ usa bhAMti =kasA/kisake samAna kisa prakAra kA =jaisA/jisake samAna/ jisa prakAra kA =dUsare ke jaisA/ anya ke samAna kaisa (pu , napuM.) jaisa annAisa/pravarAisa 1. he. prA. vyA. 4-442 (ehana Adi kA prayoga pa.ca. meM milatA hai, udAharaNa vAkya dekheN)| 2. 3. he. prA. vyA. 4-403 / he. prA. vyA. 4-413 / 64 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aisI taisI (strIliMga) kaisI jaisI annAiso/pravarAisI jaisI dUsare ke jaisI -kaisA (pu., napuM.) 3. erisa eprArisa/prArisa =aisA tArisa =vasA kerisa jArisa =jaisA annArisa -dUsare ke jaisA amhArisa =hamAre jaisA mArisa =mere jaisA tumhArisa =tumhAre jaisA bhavArisa =Apa jaisA sarisa/sariccha samAna -vaisI 4. erisI/eprArisI/pArisI aisI tArisI kerisI jArisI =jaisI annArisI -dUsare ke jaisI . -kaisI (strIliMga) 1. 2. he. prA. vyA. 1-142 / pArisa kA prayoga pa.ca. meM prApta hai, (pa.ca. 22.3 23.1) / prauDha apabhraMza racanA saurama ] [ 65 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. amhArisI mArisI (ga) 1. amhAra / amhAraya mahAra / mahArazra tumhArisI bhavArisI sarisI / saricchI 66 1 tumhAra / tumhAra tuhAra / tuhArana / tuhAraya mera merazra amhArI mahArI tumhArI tuhArI merI ==hamAre jaisI = mere jaisA = tumhAre jaisI = prApa jaisI = samAna | = hamArA = merA == tumhArA =terA = merA = merA - = hamArI =merI = tumhArI =terI =merI (strIliMga) 1 > (pulliMga, napuMsaka liMga ) apabhraMza meM terA, merA, hamArA, tumhArA - aise sambandha sUcaka bhAva prakaTa karane ke do tarIke haiM (i) SaSThI vibhakti ke mAdhyama se - tujjha / tau, majbhu / mahu | (ii) uparyukta vizeSaNa zabdoM (amhAra Adi) ke dvArA / inake rUpa vizeSya ke anusAra caleMge / pulliMga meM 'deva' ke samAna, strIliMga meM 'lacchI' ke vanapu. meM 'kamala' ke samAna / (strIliMga) [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ =itanA 2.(i) ettina/ya tettina/ya jettiya kettiprAya (pulliga, napuMsakaliMga) -utanA =jitanA =kitanA = itanI (strIliMga) etitrA/yA tettizrA/yA jettitrA/yA kettimA/yA = utanI =jitanI =kitanI (ii) etula tettila jettula kettula =itanA =utanA =jitanA =kitanA (pulliga, napuMsakaliMga) (strIliMga) ettulA tettilA jettulA kettulA = itanI = utanI -jitanI =kitanI (iii) evaDa/evaDa jevaDa kevaDa H = itanA/itanA adhika ! bar3A/vistRta =utanA/utanA adhika hai (pu, napuM.) =jitanA/jitanA adhika =kitanA/kitanA adhika ) [ 67 prauDha apabhraMza racanA saurabha ] Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaDA/evaDDA ) =itanI/itanI adhika/ bar3I/vistRta =utanI/utanI adhika (strIliMga) tevaDA / -itanA (iv) ettaDa/ettaDama/ettaDiya tettaDama/ya jettaDama/ya kettaDapraya (pu., napu.) =utanA =jitanA =kitanA ettaDiyA -itanI (strIliMga) =apanA 3. (i) appa/apparaNa/appuraNa/ appAraNa/appAraNa/ appaNapra/appana riNaya -apanA (ii) savva/sAha/sAva -saba (pu, napu.) sayala savvA/sAhA/sAvA =saba (strIliMga) (iii) aNNa iyara =anya =dUsarA - (pu., napu.) thova =thor3A (pu., napu.) =anya 'aNNA thovA =thor3I (strIliMga) ___68. ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalita vAkya prayoga (ka)(1)1. eu Na jANahu~ kahiM gau sandaNu / (17.7 pa.ca ) -(hama) yaha nahIM jAnate haiM ki ratha kahAM gayo ? 2. kAsu eu evaDDu pahuttaNu / (3.9 pa.ca.) -yaha itanA/itanA bar3A prabhutva kisakA hai ? 3. ehu so Naru eu taM pupphavaNu / (9.1 pa.ca.) -yaha (hI) vaha manuSya (hai), yaha (hI) vaha puSpavana hai / 4. eha rAma kaha-sari sohantI / gaNahara-devahiM diTTa vahantI / (1.2 pa.ca.) -yaha rAmakathArUpI nadI zobhatI hai (aura vaha) gaNaghara devoM dvArA bahatI huI dekhI gii| 5. lai eha ji gai jIvaho jaayho| (5.2 pa.ca.) -lo, janma liye huye jIva kI yaha hI gati hotI hai| 6. eha kumArI eho Naru ehu maNoraha-ThANu / (he prA.vyA. 4.362/1) -yaha kanyA hai, yaha puruSa hai aura yaha mana-kalpanAoM kA sthAna hai / 7. ei ti ghoDA / [ghoDa (pu. strI.)] (he prA.vyA. 4363) -ye azva (haiN)| 8. ei peccha / (he.prA.vyA. 4.363) -inako (kumAriyoM, puruSoM aura vastuoM ko) dekho| 9. ei maNorahaI....."karei / (he.prA.vyA. 4.414/4) -(vaha) ina manorathoM ko (pUrNa) kregaa| 10. pottau NivAri iu kumbhayaNNu / (10.7 pa.ca.) -(apane) pote isa kumbhakarNa ko manA kro| sArvanAmika viSeSaNa eta, pAya, ima, ta, amu, ja, ka, kavaraNa, savva ke (pu., napu , strI.) zabdarUpoM ke lie dekheM-'apabhraMza racanA saurabha', le.-DaoN. kamalacanda sogAnI, pRSTha 164-183 / zeSa prakArAnta pu. zabdoM ke lie 'deva', napu. zabdoM ke lie 'kamala', AkArAnta strIliMga zabdoM ke lie 'kahA' va IkArAnta strIliMga zabdoM ke lie 'laccho' kI rUpAvalI dekheN| prauDha . apabhraza racanA saurabha ] [ 69 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. avaropparu lAva jAva | ( 37.12 pa.ca.) - jaba taka Apasa meM yaha bAtacIta ( ho rahI thI), (taba taka khara ne lakSmaNa ko lalakArA / ) 12. ekku e vahu aNNu / (15.3 pa.ca.) - yaha akelA, dUsare bahuta....... / 13. sacca savvu eNa jaM prakkhiu / ( 14.12 pa.ca.) - isake dvArA jo kahA gayA hai saba satya hai ! 14. ahavai eNa kAIM sandeheM / ( 35.7 pa.ca.) - athavA isa sandeha se kyA ? 15. ela samANu ajju jujbhevau / ( 38.16 pa.ca.) - isake sAtha prAja lar3A jAnA cAhie / 16. rAvaNeNa hasiu 'kiM prAyahi' / kira kAI siyAlahi ghAiehi / ( 10.6 pa. ca.) - rAvaNa ke dvArA ha~sA gayA (aura kahA gayA ) ( ki) ina zrAkramaNakArI siyAroM se kyA ? 17. ehi~ sarisa jaNe bhIru Na vi / (15.3 pa.ca.) - logoM meM inake samAna Darapoka (dUsarA) nahIM hai / 18. ehiM uvAehi~ bheijjanti NarAhivai / ( 16.7 pa.ca.) - ina upAyoM se rAjA bhedA jAnA cAhie / 19. Ayae lacchie vahu jujjhAviya / (5.13 pa.ca.) - isa lakSmI ke dvArA bahuta lar3avAye gae / 20. Ahe kaNNa he kAraNeraNa hosai viNAsu vahu rakkhasahu~ / ( 21.13 pa.ca.) - isa kanyA ke kAraNa se bahuta rAkSasoM kA nAza hogA / 21. AI huI ga kAraNa / (6.12 pa.ca.) - ye kAraNa tuccha nahIM haiM / 70 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22. prAeM samANu kira kavaNu khatyu / (10.12 pa.ca.) -isake samAna kauna kSatriya hai ? 23. vaDDA ghara proi / (he. prA. vyA. 4.364/1) -ve bar3e ghara haiN| ka(2)1. ke prAiccaho teu kalaGkiu / (23.7 pa.ca.) -kisake dvArA sUrya kA teja kalaMkita kiyA gayA ? 2. taho kavaNa sukeseM Na kiu guNu / (12.5 pa.ca.) -sukeza ke dvArA usakI kaunasI bhalAI nahIM kI gaI ? 3. ekkekkaho ekkekkau je karu / parirakkhai jai to kavaNu Daru / (15.2 pa. ca.) -yadi eka-eka hAtha eka-eka kI rakSA karatA hai to kyA Dara hai ? 4. ehae avasare uvAu kavaNu / (15.10 pa.ca.) -aise avasara para kyA upAya (hai) ? 5. kiM vasaNu kavaNu guNu ko viNou / (16.1 pa.ca.) -(usakA) kyA vyasana hai ? (usameM) kyA guNa hai ? usakA kyA vinoda 6. hA kayanta tau kavaNa suhacchI / (67.7 pa.ca.) -he kRtAnta ! (isameM) tumhArI kaunasI zobhA hai ? 7. kavaraNahi vale pavara-vimANaI / (60.9 pa.ca.) . -kisa kI senA meM zreSTha vimAna (haiM) ? 8. meiNi""kavaNe gareNa Na muttii| (5.13 pa.ca.) -yaha dharatI kisa manuSya ke dvArA nahIM bhogI gaI ? 9. tuhaM kavaraNahuM indahuM indu kahe / (8.6 pa.ca.) -tuma kisa indra ke indra ho ? kaho / 10 kaM jhAyaho kavaNu deu thunnho| (9.9 pa.ca.) -(tuma) kisako dhyAte ho ? kisa deva kI stuti karate ho ? prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 71 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. eu volliu kavaNe kAraNeNa / (71 17 pa.ca.) -kisa kAraNa se yaha bolA gayA ? 12. amhahu~ kAi~ kiyau paramesara / (2.14 pa.ca.) -he paramezvara ! hamAre lie kyA kiyA gayA hai ? 13. kAI bahutteNa puNarutteNa / (14.12 pa.ca.) -bahuta punarukti se kyA ? 14. to uttaru kAI demi jgho| (19.1 pa ca.) -to logoM ko (maiM) kyA uttara daMgI ? 15. kAI karesahaM / (72.6 pa.ca.) -(hama) kyA kareMge ? 16. ettiyaha~ majjha kA buddhi kAsu / ko valaho bhiccu ko rAvaNAsu / (48.15 pa.ca.) -itanoM ke bIca meM kisakI kyA buddhi hai ? kauna rAma kA dAsa hai ? kauna rAvaNa kA? 17. suNe seNiya ki bahu-vitthareNa / (1.11 pa ca.) he zreNika ! suno, bahuta vistAra se kyA ? 18. ki vahu-cavieNa / (25.11 pa.ca.) -bahuta kahane se kyA (lAbha)? 19. kiM bhAmaNDaleNa ki rAmeM / (21.12 pa.ca.). -bhAmaNDala se kyA (prayojana) ? rAma se kyA (prayojana) ? 72 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 9 abhyAsa (ka) (1) hamAre dvArA kaunasA aparAdha kiyA gayA, yaha (isako) hama nahIM jAnate haiM / (2) jisa prakAra saMdhyA ke dvArA yaha kamala-vana naSTa kara diyA jAtA hai, usI prakAra bur3hApe ke dvArA yauvana naSTa kara diyA jAtA hai / (3) yaha mAlA kisake lie hai ? (4) yaha bAlA gAtI hai, bajAtI hai aura nAcatI hai / (5) ye mahilAeM AbhUSaNa dhAraNa karatI haiN| (6) ye muni vrata pAlate haiN| (7) ye kamala khile / (8) jo manuSya thakatA hai, vaha sotA hai / (9) ve nAriyAM saparivAra vahAM gaIM / (10) ve upakAra karake prasanna hue| (11) ve citra sundara haiM / (12) vaha jo kathAeM (jina kathAoM ko) kahatI hai, unako maiM sunatA huuN| (13) tuma jina phaloM ko khAte ho, ve phala madhura haiN| (14) jo phala madhura haiM, tuma unako khriido| (15) vaha rAjA tIrthaMkara kI vandanA ke lie vahAM gayA / (16) vaha latA zomatI hai| (17) tuma kavi hovoge, isameM kyA sandeha hai ? (18) tuma kisa bAlaka ko bulAte ho ? (19) vaha kina guphAoM ko jAnatA hai ? (20) tuma kina kAryoM ko karate ho ? (21) kisake dvArA vINA bajAI gaI ? (22) kinake dvArA sundara vAdya bajAye gaye ? (23) kala kina kanyAoM kI parIkSA hogI ? (24) vaha kisakA putra hai ? (25) jisa mAtA kA putra unnati karatA hai, vaha prasanna hotI hai / (26) tumhArI bhakti kisameM hai ? (27) jisameM tumhArI bhakti hai, usameM merI bhakti hai / (28) kisa per3a se pattA giratA hai ? (29) usase kyA (lAbha) (hai) ? (30) inake sAtha tuma jaano| zabdArtha (1) aparAdha-pravarAha (pu.)| (2) kamala-bana-kamala-vaNa (napu.); naSTa karanA=ghAya/pra; saMdhyA-saMjjhA buDhApA=jarA / (4) bajAnA=vAya / (5) prAbhUSaNa=AharaNa (pu., napu.);dhAraNa karanA=dhAra / (6) vrata=vaya (pu.,npu)| (10) upakAra karanA=uvayara / (15) vandanA, praNAma=vandaNa (npu.)|(22) vAdya= vajja; sundaramaNohara / (25) unnati=uNNai / prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 73 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalita vAkya-prayoga (kha) 1. maI maNiprau balirAya ! tuhaM ke hau maggaraNa ehu / jehu tehu na vi hoi, vaDha ! saI nArAyaNu ehu / (he prA.vyA. 4.402/1) -he rAjA bali ! mere dvArA tU samajhAyA gayA hai (ki) (yaha) aisA kaisA yAcaka hai ? he mUrkha ! (yaha) jaisA taisA (yAcaka) nahIM hai / aisA (yAcaka) svayaM nArAyaNa (bhagavAna viSNu) hai| 2. viNa yavantu accanta saNehau / aNNu vi khattiya maggu Na ehau / ( 77.17 pa.ca.) -(vibhISaNa) vinayavAna (aura) atyanta snehI (hai)| dUsarI bAta, aisA kSatriya kA mArga nahIM hai / 3. ehau pahilArau mUla-seNNu / (16.12 pa. ca.) -aisI (yaha) pahalI mUla senA (hai)| 4. ehae avasare uvAu kavaNu ? (15.10 pa.ca.) -aise avasara para kyA upAya hai ? 5. pariyalai jeNa taho taNau dappu / taM tehau kallae demi kappu / (4.5 pa.ca.) --(maiM) kala usako vaisA vyavahAra dUMgA, jisase usakA darpa naSTa ho jaayegaa| 6. tahiM tehae vi kAle bhaya-bhIyahe / keNa vi sIlu Na khaNDiu sIyahe / (44.10 pa.ca.) -bhaya se atyanta DarI huI sItA kA zIla usa vaise kAla meM bhI kisI ke dvArA khaNDita nahIM kiyA jA sakA / 7. tahiM tehae bhIsaNe bhiim-vnne| thiya vijjahe jhANu dharevi maNe / (9.7 pa. ca.) -usa vaise bhISaNa aura bhayaMkara vana meM mana meM vidyA kA dhyAna karake (be) baiTha ge| 8. kA vi NAhi maI jehI dukkhaha~ mAyaNA / (19.6 pa.ca.) -merI jaisI duHkhoM ko bhoganevAlI koI nahIM hai / 9. maiM jehau kevala-saMpaNNau / ekku ji risahu deu uppaNNau / (5.9 pa.ca.) -mere jaise kevalajJAna se pUrNa eka RSabhadeva hI hue haiN| 74 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. kehau para keMhiya tAsu satti / (16.1 pa.ca.) -(rAvaNa) kitanA ( kaisA) samartha (hai), usakI kitanI (kaisI) zakti hai ? 11. kaM divasu vi hosai pArisAhu~ / kaJcui-avattha amhaarisaahuN| (22.3 . pa. ca.) -kisI dina hama jaisoM ko (avasthA) bhI aisI (hI) hogI, (jaisI) kaMcukI kI avasthA (hai)| 12. to kavaNu gahaNu amhArisehiM / vAyaraNa-vihUNehiM praarisehi| (23.1 pa.ca.) --vyAkaraNa se vihIna aise hamAre jaisoM ke dvArA (vAkya kA) kyA grahaNa hogA? 13. jo asurA-sura-jaNa-maNa-vallahu / tumhArisahuM kuNArihi dullahu / (41.13 pa. ca.) -jo sura, asura, manuSya ke mana ko priya hai, (vaha) tuma jaisI khoTI striyoM ke lie durlabha hai| 14. tumhArisehi to viu jijjai / (70.10 pa.ca.) -to (vaha) tumhAre jaisoM ke dvArA nahIM jItA jAtA hai / 15. rUsevau Nau amhArisAha / (82.5 pa.ca.) -(tumhAre dvArA) hama jaisoM se nArAja nahIM huA jAnA cAhie / 16. raNau amhArisu jaga-paripIDau / (73.12 pa. ca.) -mere jaisA jagapIr3aka nahIM hai / 17. ko vi Na maI sarisau viruvArau / (73.12 pa.ca.) - mere samAna duSTa koI nahIM hai / 18. tumheM jehA vaya-guNa- vantA / kai-titthayara deva aikantA / (5.9 pa.ca.) -he deva ! tumhAre jaise (samAna) vrata-guNavAle pratikrAnta kitane tIrthaMkara (hai)? prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 75 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa (kha) (1) aisA yuddha kabhI nahIM lar3A gayA / (2) vaise bAlaka unnati karate haiM / (3) usakA ghara mere ghara jaisA hai| (4) usakA putra kaisA (kisake samAna) hai ? (5) tumhAre jaMsI buddhi merI nahIM hai / (6) aisI vAta sunakara vaha prasanna huA / (7) kaise sAdhanoM se zAnti prApta kI jAtI hai, kaho / (8) vaise duHkha meM dhairya rakhA jAnA cAhie / (9) aise vyakti kA nAma mata lo| (10) kaise udyama se koI saphala hotA hai ? (11) tumhAre jaise guNavAna kitane manuSya haiM ? (12) usakA jJAna hamAre (mere) jaisA hai / (13) aise rAjA ke dvArA merI bAta nahIM mAnI gaI / (14) tumhAre jaisoM ke dvArA usakA rAjya kyoM liyA gayA ? (15) tumhAre jaisA koI vinayavAna nahIM hai / (16) tumhArI jaisI nAriyoM kA sammAna kiyA jAnA caahie| (17) muni hamAre jaisoM ko kSamA karate haiM / (18) vaha hamArI jaisI/merI jaisI sAmAnya mahilA nahIM hai| (19) jJAna ke samAna kucha nahIM hai / (20) vahAM usa samaya kaisA kSobha utpanna huA ? zabdAtha (8) dhairya dhIra (na) / (16) sammAna=saMmANa / (18) sAmAnya sAmaNNa / (20) kSobha khoha; utpanna humaa-jaay| 16 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalita vAkya prayoga ( ga ) ( 1 ) 1. to mhArau khandhAvAru sabbu dalavaTTai / (77.15 pa.ca.) --to ( vaha hamArI sabhI chAvanI ko naSTa kara dega! ! 2. eya mahArA dIva vicittA / (6.4 pa.ca.) - ye mere vicitra dvIpa haiM / 3. sundari karahi mahArau vuttau / (42.6 pa.ca.) - he sundarI (tuma) hamArA / merA kahA huA karo / 4. to vayaNu mahArau suiriNa mitta / (43.9 pa.ca.) - to he mitra / (tuma) mere vacana suno / 5. ehu putti tuhArau bhattAru / ( 9.1 pa.ca.) - he putrI / yaha tumhArA pati hai / 6 jaM khette tuhArae kiu NivAsu / (4.13 pa.ca.) -- ( usake dvArA) tumhAro bhUmi para nivAsa kiyA gayA hai / 7. jaM diTTha tuhArA ve vi pAya / (40.4 pa.ca.) - tumhAre donoM caraNa dekhe gae / 8. tumhArau vaNa-vasaNu rieppiNu / kiu maI paTTaNu mAu ghareppiNu / (28.7 pa. ca.) - tumhAre vanavAsa ko jAnakara aura bhAva dhAraNa karake mere dvArA nagara banAyA gayA / 9. hauM kipi tuhArau kiraNa- saNDu / (46.11 pa.ca.) - mai tumhArA ( prApakA ) thor3A sA kiraNa-samUha ( hU~ ) | ( 2 ) 1. ki bahueM ettiu kahiu maI / ( 12.7 pa ca . ) - bahuta ( bAta ) se kyA ? mere dvArA itanA kahA gayA ( hai ) / 2. iya ettiya pahu paThavaiya tetthu / (30.10 pa.ca.) *** - isa prakAra itane rAjA vahAM pravrajita hue ! prauDha apabhraMza racanA saurama ] ( 77 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. phalu ettiu paMca-mahanvayaho / (34.6 pa.ca.) -paMca mahAvrata kA itanA phala (hai)| 4. bhaNu ettieNa kAleNa kAI / candaNa hihe cariyaI Na vi suyaaii| (45.3 pa.ca.) -kaho, itane kAla taka kyA (tumhAre dvArA) candranakhA kA AcaraNa nahIM sunA gyaa| 5. ettiyaI kiyaiM sAhasaiM jai vi / (45.1 pa.ca.) -yadyapi itanA sAhasa kiyA gayA / 6. kiM ko vi atthi ettiyaha majjhe / (45.2 pa. ca.) itanoM ke bIca meM kyA koI hai ? 7. ettiya-matteM anmuddharaNau'..."mahu / (35.15 pa.ca.) -itane mAtra se mere uddhAra humA / 8. ettiya vi to vi tau thAu buddhi karahi sandhi / (58.2 pa.ca.) -(yadi) tumhArI itanI bhI buddhi hai to sandhi karalo / 9. eu jettiu rakkhaNu gayavarAsu / tettiu je puNu vi thiu rahavarAsu / (16.15 pa.ca.) -mahAgaja (samUha) kA yaha jitanA rakSaNa (thA) utanA hI phira rathasamUha kA thaa| 10. jettiu daNu dujjau saMbhavai / tettiu paharanta jasu mamai / (71.13 pa.ca.) -jitanA daitya durjaya hotA hai, utanA hI prahAra karane vAloM kA yaza phailatA 11. kettiu bhIsagattu vnnijji| (11.10 pa.ca.) -kitanI bhISaNatA varNana kI gaI hai ? 12. jaggaho jaggaho kettiu sugraho / (50.7 pa.ca.) -(tuma) jAgo, jAgo, kitanA sote ho ? 13. kira kettiya sahAya vaNe sIhaho / (67.9 pa.ca.) ___ -jaMgala meM siMha kA (kauna) kitanA sahAyaka (hotA hai) ? 78 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. kahi kettiya prattha iM - kaho, kitane hathiyAra haiM 15. ki tujbhuvi maraNe evaDDa bhanti / (48.2 pa.ca.) - kyA tumhAre mana meM bhI itanI bar3I bhrAnti ( hai ) ? (53.5 pa.ca.) ? 16. jAsu ima i evaDDui~ cindhaI / (73.11 pa.ca.) - jisake (pAsa) isa prakAra ke nizcaya hI itane (vistRta) sAdhana haiM ... / 17. Asu dehi chuDu ettaDau / (15.12 pa.ca.) - zIghra itanA pradeza ( koM) deveM / 18. sattama divase etaDau bujbhu / (43.9 pa.ca.) - itanI (bAta ) ( ko ) samajho, sAtaveM dina meM 19. laGkesara mahu etaDiya satti / (75.20 pa.ca.) - he laMkezvara ! merI itanI (hI) zakti hai / 20 etaDiya saMkha garavara-valAsu / ( 13.12 pa.ca.) - zreSTha manuSya ke bala kI itanI saMkhyA ( hai ) / 21. graha vaNiNa ki etaDe / ( 43.10 pa. ca. ) - athavA isane varNana se kyA (lAbha) ? - ....... | 22. mehalie milantaho rahuvaihe suhu uppaNNau jetaDau / indo indattaNu pattaho hojja Na hojja va tettaDau / (78.7 pa.ca.) - strI se milate hue rAma ke lie jitanA sukha utpanna huA, utanA (sukha) indra ke lie indratva ko pAne meM huA yA nahIM huA ? 23. kelaDau vahesai khudu khalu / (6.11 pa.ca.) - (yaha) kSudra, nIca kitane (bandara) mAregA ? ( 3 ) 1. appara haNai ghivai pariNindai / ( 76.15 pa.ca.) - ( vaha) prapane ko mAratA hai, pheMkatA hai, nindA karatA hai / prauDha apabhraMza racanA saurabha ] 2. jiNa - dhammu muvi jIvaho ko viga apparagau / (54.8 pa.ca.) - jina dharma ko chor3akara jIva kA koI bhI apanA nahIM hai / [ 79 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. appuNa rajju karahi Niccinta u / (44 2 pa.ca.) -cintArahita hokara apanA rAjya kro| 4. rovahi kAI akAraNeNa dhIravahi mAe appAraNau / (45.7 pa.ca.) -(tuma) binA kAraNa ke kyoM rotI ho ? he mAM ! apane ko dhIraja do / 5. maNe vimbhau savvahI jaNaho jAu / (43.5 pa.ca.) -saba manuSya-samUha ke mana meM Azcarya huA / 6. maragahuM diNNa turaMgama gayavara / (2.14 pa.ca.) -dUsaroM ke lie ghor3e aura hAthI die ge| 801 [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) hamArA ghara svarga hai / ( 2 ) merI putrI grantha par3hatI hai / ( 3 ) tumhArA putra kyA karatA hai ? (4) usake dvArA merA upakAra kiyA gayA hai / ( 5 ) Aja tumhArA jIvana saphala hai 1 ( 6 ) tumhArI parIkSA kaba hogI ? ( 7 ) mere dAdA dvArA jala piyA gayA / ( 8 ) hamAre pitA ke guru vana meM rahate haiM / (9) itanoM ke bIca meM kauna buddhimAna hai ? (10) tuma itane phala kyoM kharIdate ho ? ( 11 ) tuma jitane jJAniyoM ke pAsa rahate ho, utanA hI tumhArA jJAna bar3hatA hai / ( 12 ) itane dhana se kyA ? (13) kaho, kitanI rAta bIta gaI / ( 14 ) tumhArI bahina dvArA kitanA kArya kiyA gayA hai ? (15) usake itane adhika duHkha ko dekhakara vaha royA / ( 16 ) itanI adhika nadiyoM se kyA (lAbha) ? ( 17 ) jitanA adhika tuma tapa karate ho, utanI adhika zAnti pAte ho / ( 18 ) tumhArA rAjya kitanA bar3A hai ? ( 19 ) zIghra itanA kArya karo / ( 20 ) itanI bAlAeM jJAna prApta karatI haiM / ( 21 ) jitanA jJAna bar3hatA hai, utanA sukha bar3hatA hai / ( 22 ) tumhArI senA meM kitane yoddhA haiM ? ( 23 ) tuma apane ko dekho / ( 21 ) maiM apanI kaSAya chor3atA hU~ / prauDha apabhraMza racanA saurabha ] abhyAsa (ga) [ 81 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 10 vizeSaNa (guNavAcaka) ve zabda jo vizeSya kI guNa sambandhI vizeSatA batalAte haiM, guNavAcaka vizeSaNa kahalAte haiN| yahAM yaha samajhanA cAhie ki jo liMga, vacana aura vibhakti vizeSya kI hotI hai vahI liMga, vacana aura vibhakti vizeSaNa kI rhegii| kucha vizeSaNa zabda nimnalikhita haiM mapu. sundara thira visAla strI. sundarA/sundarI thirA visAlA vitthipaNa ekkalla piyAra vizeSaNa zabda sundara (sundara) sundara thira (sthira) thira visAla (vizAla) visAla vitthiNNa (vistAravAlA) vitthiNNa ekkalla (akelA) ekkalla pinAra (pyAra) piyAra praundha (apUrva) cala (caMcala) cala bhosaNa (bhayaMkara) bhIsaNa pavitta (pavitra) pavitta gambhIra (gambhIra) sAra (zreSTha) sAra dhAra (dhAraNa karanevAlA) dhAra pesaNagAra (prAjJAkAra) pesaNagAra vitthiNNI ekkallA/ekkaliyA piprArI auvvA prauva auvva cala calA bhIsaNa pavitta gambhIra gambhIra sAra dhAra bhIsaNA/bhIsaNI pavittA gambhIrI sArI ghArI pesaNagArI/pesaNayArI (pa.ca 83.3) dhIrI dullahA pesaNagAra dhIra dhIra dhIra (dharyavAna) dullaha (durlabha) dullaha dullaha 82 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vallaha vizeSaNa zabda napu. strI. sIyala (zItala) sIyala sIyala sIyalA uNha (garma) uNha uNha uNhA uttima/uttama (uttama) uttima/uttama uttima/uttama uttimA/uttamA maraNohara (sundara) maraNohara maNohara maNoharA/maNoharI jaccandha (janmAndha) jaccandha jaccandha jaccanyA mahura (madhura) mahura mahura mahurA ujjala (ujjvala) ujjala ujjala ujjalA tikkha (tIkhA) tikkha tikkha tikkhA vallaha (priya) vallaha vallahA paNDara (sapheda) paNDura paNDura paNDurA suSNa (zUnya) suNNa suNNa suNNA kiviNa (kaMjUsa) kiviNa kiviNa kiviNA/kiviNI jimmala (nirmala) Nimmala Nimmala NimmalA vimala (vimala) vimala vimala vimalA kisa (durbala) kisa kisa kisA mukkha (mUrkha) mukkha mukkha mukkhA kasiraNa (kAlA) kasiNa kasiNa kasiNA thUlla (moTA) thUlla thUlla thUllA puvva (pUrvI) puvva puvva pacchima (pazcimI) pacchima pacchima pacchimA uttara/uttariya (uttarI) uttara uttara uttarA/uttariyA dAhiNa/dakkhiNa (dakSiNI) dAhiNa dakkhiNa dAhiNa/dakkhiNa dAhiNI/dakkhiNI dAhiNA/dakkhiNA puvvA prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 83 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalita vAkya-prayoga 1. jahi-mahuyara-pantiu sundarAu / keyai-kesara-raya-dhUsarAu / (1.4 pa.ca.) -jahA~ ketakI ke parAga-raja ke samAna halke pIle raMgavAlI madhukaroM kI - sundara paMktiyAM (thiiN)| paMti (strI.), sundara-sundarA (vi.), dhUsara -dhUsarA (vi.) 2. jahi gandaNavaraNaI mrnnohraaii| Naccanti va cl-pllv-kraaii| (1.4pa.ca.) __ - jahA~ sundara nandanavana (the), mAno caMcala pattoMrUpI hAtha nAcate hoN| NandaNavaNa (napu.), maNohara (vi.) 3. thira kitti viDhappai / (1.2 pa.ca.) -sthira kIti prApta karatA hai / kitti (strI.), thira-thirA (vi.) 4. caraNovari didi visaalaa| (2.2 pa.ca.) -caraNoM ke Upara vizAsa dRSTi (ddaalii)| didi (strI) visAla-visAlA (vi.) 5. paI viNu sugNau mokkhu / (2.10 pa.va.) -tumhAre binA mokSa sUnA hai| mokkha (pu.), suNNa (vi.) 6. aNNahu~ diNNau uttima vesau / (2.14 pa.ca.) --anya ke lie uttama veza die ge| vaisa (pu.), uttima (vi.) 84 ] prauDha apabhraMza racanA saurama Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. dullahu jaNa-vallahu indattaNu pAvesahu~ / (3.6 pa. ca.) -(kaba) hama durlabha janapriya indratva prApta kareMge ? indattaNu (napu.), dullaha (vi.), ghallaha (vi) 8. taM graha pattu jANahi kameNa / (NA.ca. 4.3) - usako krama meM pradhama pAtra jAno / patta (napu.), ahama (vi.) 9. sihi-uNhau sIyalu hoi mehu / (NA.ca. 1.5) - agni garma hotI hai aura megha zItala / sihi (pu.); uNha (vi.), meha (pu); sIyala (vi.) 10. kari kabbu maraNoharu muyahi tNdu| (NA.ca. 1.3) -(grApa) Alasya chor3eM / sundara kAvya rceN| kavva (pu.), maNohara (vi.) 11. tIsa parama joyaNa visthiNi / laGkA-Nayari tujha maI dinnnnii| (5.8 pa.ca.) - tIsa paramayojana vistAravAlI laMkAnagarI mere dvArA tumhAre lie dI gaI / laMkA-Nayara-laMkA-NayarI (strI.), vitthiNNa -vitthiNNI (vi.) 12. sukka-mANu AUriu himmalu / (5.3 pa.ca.) -nirmala zukla dhyAna pUrA kiyA gayA / / jhANa (pu., napu.) gimmala (vi) prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 85 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 13. jiha jaccandhu disAu vibhullau / pracchami teNa etthu ekkallau / (44.8 pa. ca.) janmAndha (vyakti) kI taraha ( maiM ) dizAeM bhUla gayA, isalie (maiM) yahA~ akelA rahatA hU~ | 14. aho jamvava cariu mahantu kAsu / (45.1 pa.ca.) - he jAmbavanta ! mahAna caritra kisakA hai ? 15. uppaNNau kevala - NANu vimalu / (4.14 pa.ca.) - vimala kevalajJAna utpanna huA / 16 rAya lacchi tailokka piyArI / dAsi jema jasu pesaraNagArI / ( 8.4 pa.ca.) - jisakI rAjyalakSmI tIna loka meM pyArI hai aura dAsI kI taraha zrAjJAkAriNI hai / 18. kA vi uvya lIla vimmANiya | ( 14.11 pa.ca.) - ( usake dvArA) koI prapUrva lIlA anubhava kI gaI / 1 jaccandha (vi) ekkalla (vi.) caritra (pu.) mahanta (vi) 17. uttuGga, siGga, uNNai karevi / NaM vaJchai sUra- bimbu gharevi / (9.13 pa.ca.) - UMce zikhara unnati karake mAno sUrya bimba ko pakar3ane ke lie icchuka hoM / NAraNa (napu.), vimala (vi) rAyalacchi (strI.), piyArI (vi.), pesaNagAra pesaNagArI (vi.) siGga (napu.) uttuGga (vi.) lIlA (strI.), uvva uvvA (vi.) [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19. uttamaho eu ki saMbhavai / (15.7 pa.ca.) -uttama (vyakti) ke lie kyA yaha saMbhava hai ? uttama (vi.) 20. suravai dharaNau........ (16.10 pa ca.) -indra dhanya hai| suravai (pu.), dhaNNa (vi.) 21. cala lacchi maNUsaho........ (16.10 pa.ca.) -manuSya kI lakSmI caMcala (hotI hai)| lacchi (strI), cala-calA (vi.) 22. bhIsaNa-rayariNahiM bhIsaNa aDai / (19.3 pa.ca.) -bhISaNa rAta meM bhayAnaka jaMgala (thaa)| aDai (strI.); bhIsaNa-bhIsaNA (vi.) 23. jiha vaNe bhamiyau ekkaliyau / (19.18 pa.ca.) -jisa prakAra (ve) vana meM prakalI ghuumii| ekkaliya-ekkaliyA (vi.) 24. paNDura u hatthi paNDarau bhamaru / (56.8 pa.ca.) -sapheda hAthI, sapheda bhramara (dikhAI die)| hatSi (pu.-strI.); paNDurapaNDurA (vi.) bhamara (pu); paNDura (vi.) 25. savvAlaGkAra pavitta NAri / (56.8 pa.ca.) -sarva alaMkAravAlI pavitra nArI (dikhAI dii)| NArI (strI.) pavitta-pabittA (vi.) prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 87 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. jANami jiha sAyara-gambhIrI / jANami jiha sur-mhihr-dhiirii| (833 pa. ca.) -jisa prakAra (vaha) sAgara kI taraha gaMbhIra hai, maiM jAnatA hai| jisa prakAra (vaha) mandarAcala parvata kI taraha dhairyavAna hai, maiM jAnatA huuN| gambhIra-gambhIrI (vi.) dhIra-dhIrI (vi.) 27. jA annu-gunn-sikkhaa-vy-dhaarii| jA sammatta-rayaNa maNi-sArI / ( 83.3 pa. ca.) -jo aNuvrata, guNavrata, zikSAvrata dhAraNa karanevAlI hai / jo samyaktvarUpI ratnoM aura maNiyoM kA sAra hai / dhAra-dhArI (vi.) sAra-sArI (vi) 28. sasi sakalaGka tahi ji paha himmala / kAlahu mehu tahiM je taDi ujjala / (83.9 pa.ca.) -candramA kalaMkasahita hotA hai, to bhI usakI prabhA nirmala hotI hai / megha kAle hote haiM, to bhI usakI bijalI ujjvala hotI hai / pahA (strI.); Nimmala-NimmalA (vi) taDi (strI.); ujjala-ujjalA (vi.) 29. NaM mukkhi mANiya viusasaha / (2.10 ja ca.) -mAno mUrkha ke dvArA vidvAnoM kI sabhA sammAnita kI gaI hai / mukkha (vi.) 30. jiha kiviNa-Ni helaNe paNaha-vindu / (4.i pa.ca.) -jisa prakAra kaMjUsa ke ghara meM yAcaka-samUha (praveza nahIM karatA hai)| kiviNa (vi.) 31. gaya aGgaGgaya uttara-desaho / (44.6 pa.ca.) -aMga aura aMgada uttara deza ko gae / desa (pu.) uttara (vi) 88 ] prauDha apabhraMza racanA saurabha / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32. gayau paNAsevi pacchima bhAyaho / (5.4 pa.ca.) - pazcima bhAga ko nAza karake gayA / 33. taho dAhiNa-bhAe bharahu thakku / (1.11 pa.ca.) - usake dakSiNa bhAga meM bharata kSetra sthita ( hai ) | prauDha apabhraMza racanA saurabha ] mAya (pu) pacchima (vi) bhAna (pu.) dAhiNa (vi.) [ 89 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 10 abhyAsa (1) vizAla parvata vahAM dekhA gayA |(2)sNptti sthira nahIM hotI hai / (3)vaha manohara ratha meM baitthii| (4) tumhAre binA ghara sUnA hai| (5) gaMgA pavitra nadI kaho jAtI hai / (6) yadi tumhArA mana caMcala hai, to tuma usako roko / (7) jIva akelA sukha va duHkha ko bhogatA hai| (8) merI putrI vratoM ko dhAraNa karanevAlI hai aura dhairyavAna bhI hai| (9) kAle pakSI AkAza meM ur3ate hue dekhe ge| (10) jo dAsI vinayavAna hotI hai, vaha AjJAkArI hotI hai / (11) yogI dhyAna se apUrva prAnanda prApta karatA hai / (12) vaha muni ke durlabha vacanoM ko sunakara apanA kalyANa karatA hai / (13) merI bahina ke dvArA sapheda sAr3I kharIdI gii| (14) jo sAsa kaMjUsa hotI hai, vaha bahU ke sAtha jhagar3A karatI hai| (15) jisakA zarIra dubalA hai, vaha dUdha adhika pIve / (16) jo nirmala dhyAna dhyAtA hai, vaha vimala kevalajJAna pAtA hai / (17) jisakI dRSTi ujjvala hotI hai, usakI kIrti jagata meM phailatI hai / (18) tuma madhura phala khaayo| (19) jaba taka tumhArI vANI tIkhI rahegI, taba taka tuma prazaMsA nahIM pAvoge / (20) zItala jala se pyAsa naSTa hotI hai| (21) uttama rAjA ko sampatti bar3hatI hai / (22) vaha sAgara ke samAna gambhIra hai| (23) merI pyArI mAtA mujhako madhura bhojana karAtI hai / (24) rAjA kI priya rAnI usa upavana meM jAkara sarovara ke kamaloM ko dekhatI hai / (25) mUrkha mantrI rAjya kI rakSA nahIM karatA hai / (26) jisakI buddhi moTI hotI hai, usakA mana nizcala nahIM hotA hai / (27) uttama manuSya ke dvArA ye guNa prApta kie jAte haiM / (28) vaha pUrvI nagara ko gayA / (29) tuma dakSiNa deza jaayo| (30) narmadA dakSiNI nadI hai / (31) gaMgA uttarI nadI hai / (32) pazcima dizA meM merA mitra rahatA hai / (33) usake pUrva bhAga meM yamunA nadI hai ! zabdArtha (6) rokanA=NivAra, (20) pyAsa tisA, (24) sarovara=sarovara, dekhanA-Nirakkha, (25) rakSA karanA-parirakkha, (26) nizcala-thira / 90 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 11 vartamAna kRdanta apabhraMza meM 'haMsatA huA', 'sotA huA', 'nAcatA huA' Adi bhAvoM ko prakaTa karane ke lie vartamAna kRdanta kA prayoga kiyA jAtA hai| kriyA meM nimnalikhita pratyaya lagAkara vartamAna kRdanta banAye jAte haiN| vartamAna kRdanta vizeSaraNa kA kArya karate haiN| ata: inake liMga (pulliga, napuMsaka , strI.), vacana (eka., bahu.) aura kAraka (kartA, karma Adi) vizeSya ke anusAra hoMge / inake rUpa pulliga meM 'deva' ke samAna napuMsakaliMga meM 'kamala' ke samAna tathA strIliMga meM 'kahA'/'laccho' ke samAna cleNge| vartamAna kRdanta akArAnta hotA hai / strIliMga banAne ke lie kRdanta meM 'mA/I' pratyaya jor3A jAtA hai to vaha zabda prAkArAnta/IkArAnta strIliMga bana jAtA hai| kriyAe~ hasa-ha~sanA, gacca-nAcanA, jagga-jAganA vartamAna kRdanta ke pratyaya hasa gacca jagga nta hasanta-haMsatA huA ragaccantanAcatA humA jagganta=jAgatA huA mAraNa hasamANa-haMsatA huA NaccamANa-nAcatA huA jaggamANa-jAgatA huA vartamAna kRdanta ke vizeSaraNa ke rUpa meM saMkalita vAkya-prayoga prathamA vibhakti ke prayoga 1. kampantu chaNa-candu mahAgaheNa Na muccai / (1.3 pa.ca.) -pUrNimA kA kAMpatA humA candramA mahAgrahaNa se nahIM baca pAtA hai / 2. raNarinda-gatte thara-tharaharanta sara lagga / (10.11 pa.ca.) -rAjAoM ke zarIra meM ghara-ghara karate hue tIra lage / prauDha apabhraMza racanA saurabha ] . / 91 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. rehai sUra-vimbu uggantau / (23.12 pa.ca.) -ugatA huA sUrya bimba zobhatA hai / 4. ekkamekka kokkantaI raNe hakkantaI ubhy-vli-abhittttii| (4.7 pa.ca.) -eka dUsare ko yuddha meM lalakAratI huI, hAMka detI huI donoM senAeM bhir3a gii| 5. to tiNi vi ema cavantAI, ummAhau jaNaho jnnntaaii| diNa-pacchima-pahare viriNaggayAi~ .... / (27.15 pa. ca.) -tInoM isa prakAra bAteM karate hue aura logoM meM unmAda paidA karate hue dina ke antima prahara meM nikala par3e / dvitIyA vibhakti ke prayoga 1. NAsantu padIsiu para-valu rAhava-pavikhaehiM kiu kala yalu / (61.8 pa. ca.) -naSTa hotI huI zatrusenA ko dekhakara rAma kI senA dvArA kolAhala kiyA gyaa| 2. pekkhevi utthallantaI chattaI bhiDiu pasaNNa kitti sura-sAhaNe / (17.3 pa.ca.) -uchalate hue chatroM ko dekhakara prasannakIti sura-senA se bhir3a gyaa| 3. rAvaNa kiNNa Niyahi gandantaI sayAI / (57.2 pa. ca.) -rAvaNa (tuma) mAnanda karate hue svajanoM ko kyoM nahIM dekhate ho ? tRtIyA vibhakti ke prayoga 1. putteNa jujjhantaraNa saI bhuya-valeNa mahIyalu / (3.13 pa.ca.) jujhate hue putra ke dvArA apane bhuja-bala se dharatI (prApta kI gii)| 2. carantaehi~ hariNehi vi dovau melliyau / (19.5 pa.ca.) - carate hue hariNoM ke dvArA bhI muMha kA kaura chor3a diyA gyaa| 3. kiGkarahiM gavesantehiM vaNe lakkhiu layA-bhavaNe / (19.17 pa. ca.) -vana meM khojate hue anucaroM ke dvArA (vaha) latAgRha meM dekhA gyaa| 4. paNamante akkhiya kusala-vatta haNuvante / (50.1 pa.ca ) - hanumAna ke dvArA praNAma karate hue kuzalavArtA kahI gaI / 92 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. saMsAre bhamantaeNa prAvate janta-marantaeNa jIveM koNa ruvaaviyu| 139.9 pa.ca.) .-saMsAra meM ghUmate hue, pAte hara, utpanna hote aura marate hue jIva ke dvArA kauna nahIM rulAyA gyaa| caturthI vibhakti ke prayoga 1. laGghavi mahayaharu ettha basantaha NAhi ghara / (75.9 pa.ca.) -samudra ko lAMghakara yahAM rahate hue (hamAre lie) bhI dharatI nahIM hai / 2. pasatthau NAmu uvavaNu entAho paisantAho kumAraho NAI kusumAMjali thiu / -prazasta nAmaka upavana prAte hue, praveza karate hue kumAroM ke lie mAno kusumAMjali liye sthita thaa| paMcamI vibhakti ke prayoga 1. amhahu~ deseM desu bhamantahuM, kavaNu parAhau kira NAsantahuM / (32.2 pa.ca.) -(eka) deza se (dUsare) deza ghUmate hue aura bhAgate hue hama logoM se kisakA parAbhava (anAdara)? 2. sayala-kAla-hiNDantahuM hua varaNa-vAse parammuhiya""thiya siya / (44.15 pa ca ) -hamezA vihAra karate hue (rAma-lakSmaNa) se vanavAsa meM vimukha hokara..." sItA sthita huii| SaSThI vibhakti ke prayoga 1. pAyAla-laGka bhuJjantAho uppaNu sumAli he putta rayaNAsa u / (9.1 pa.ca.) -- pAtAla lakA kA upabhoga karate hue sumAli ke ratnAzrava (nAmaka) putra utpanna huA / 2. jeraNa kharaho siru khuDiu jiyantaho / ( 57.6 pa.ca.) -- jisake dvArA jIte hue khara kA sira kATA gayA / 3. sayaraho sayala pihimi bhuJjantaho rayaNa-NihANaI paripAlantaho saTThi sahAsa hUya vara-puttahu~ / (5.10 pa.ca.) -ratnoM aura nidhiyoM kA pAlana karate hue, samasta dharatI kA upabhoga karate hue sagara ke sATha hajAra zreSTha putra hue ! prauDha apabhraMza racanA saurabha ] 193 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. viddhantaho rayaNAsava-taNayaho diTThi-muTThi-saMdhANu Na NAvai / (11.12 pa.ca.) -aAkramaNa karate hue ratnAzrava ke putra (rAvaraNa) kI dRSTi aura muTThI kA sandhAna jJAta nahIM ho rahA thA / saptamo vibhakti ke prayoga 1. ki paisarami valante hAsaNe / (29.4 pa.ca.) kyA (maiM) jalatI huI Aga meM praveza karUM ? strIliMga ke prayoga 1. rAvaNeNa sari diTTha vhntii| (14.10 pa.ca.) -rAvaNa ke dvArA bahatI huI nadI dekhI gaI / 2. taM NisuNevi vevanti samuTThiya appuNu / (19.2 pa.ca.) -yaha sunakara (vaha) svayaM kA~patI huI uThI / 3. Nayaraho dUre vaNantareNa ajaNa rUvantI progrAriyA / (19.2 pa ca.) ___ -- nagara se dUra vanAntara meM rotI huI anjanA utAra dI gayI / 4. udviya rovantI / (45.7 pa.ca.) __ -(vaha) bilApa karatI huI uThI / 5. 'hA hA mAe' bharaNanitahi sahiyahi kalayalu kiu / (21 8 pa ca.) -'hA mAM, hA mA~' kahatI huI sakhiyoM ke dvArA kolAhala kiyA gayA / 6. aMsu phusantie vuccai lIhau kaDDhantie / (18.10 pa ca ) -prAMsU poMchate hue aura lakIra khIMcate hue (usake dvArA) kahA jAtA hai / 7. dasANaNa-pattie vuccai rAma-ghariNi vihasantie / (41.10 pa ca) / -dazAnana kI haMsatI huI patnI ke dvArA rAma kI gRhiNI se kahA gayA / preraNArthaka ke sAtha vartamAna kRdanta-prayoga 1. pAlaNa-khambheNa bhAmateM pahai bhamADiya / (22.15 paca.) -ghumAte hue pAlAna stambha se (usake dvArA) (mAno) dharatI ghumA dI gii| 94 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. paDiu jaDAi raNe jANai: hari-valahu~ tihi mi cittaI pADantau 1 ( 38.13 pa.ca.) - jaTAyu raNa meM jAnakI, lakSmaNa aura rAma tInoM ke citta ko girAtA huA gira par3A / karmavAcya va bhAvavAcya ke pratyaya ke sAtha vartamAna kRdanta-prayoga 1. darisAviu sayalu vi bandhujaNu, kasa ghAehi cAijjantu vaNe / (9.10 pa.ca.) - sabhI bandhujanoM ko vana meM kor3oM ke prAghAta se pITe jAte hue dikhAyA gayA / 2. pekkhevi hayavara pADijjantA bhiDiu pasaNNa kitti sura-sAhaNe / ( 17.3 pa.ca.) - hayavaroM ko girAe jAte hue dekhakara prasannakIrti surasenA se bhir3a gayA / 3. suNevi gijjantai~ maGgalAI, vara ANavaDicchau sayalu lou / ( 86.9 pa ca . ) - gAe jAte hue maMgaloM ko sunakara saba loga cAhane lage ki vara ko bulAyA jAe / prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [95 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 12 bhUtakAlika kRdanta apabhraMza meM bhUtakAla kA bhAva prakaTa karane ke lie bhUtakAlika kRdanta kA prayoga kiyA jAtA hai / kriyA meM nimnalikhita pratyaya lagAkara bhUtakAlika kRdanta banAye jAte haiN| bhUtakAlika kRdanta zabda vizeSaNa kA kArya karate haiM / jaba akarmaka kriyAoM meM isa kRdanta ke pratyayoM ko lagAyA jAtA hai to isakA prayoga kartRvAcya meM kiyA jA sakatA hai| ina zabdoM ke rUpa kartA ke anusAra caleMge / kartA pulliga, napuMsakaliMga, strIliMga meM se jo bhI hogA ina kRdantoM ke rUpa bhI usI ke anusAra baneMge / ina kRdantoM ke pulliga meM 'deva' ke samAna, napaMsakaliMga meM 'kamala' ke samAna tathA strIliMga meM 'khaa| 'laccho' ke samAna rUpa cleNge| bhUtakAlika kRdanta akArAnta hotA hai| strIliMga banAne ke lie kRdanta meM 'pA/I' pratyaya jor3A jAtA hai, vaha zabda AkArAnta/IkArAnta strIliMga bana jAtA hai| kriyAe~ hasa ha~sanA, ragacca-nAcanA, jagga=jAganA, ho-honA bhUtakAlika kRdanta ke pratyaya hasa sAcca jagga hasina hasA Naccipra=nAcA jaggijAgA homa huA hasiya=haMsA nacciya-nAcA jaggiya =jAgA hoya huA ya noTa-kriyA ke antya 'pra' kA 'i' ho jAtA hai| 'ya' pratyaya 'a' meM badalA jA sakatA hai| akarmaka kriyAnoM se nirmita bhUtakAlika kRdanta saMkalita vAkya-prayoga 1. riNavaDiya-paNehiM mahi raGgiya rngg| (1.5 pa.ca.) -gire hue pAna ke pattoM se dharatI lAla raMga se raMga gyii| 96 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. 2. maccharu mANu vi galiu parindaho / (5.7 pa.ca.) ---rAjA kA mAna-matsara gala gyaa| 3. taM NisUNevi Naravai lajjiyau / (6.3 pa.ca.) - usako sunakara rAjA lajjita humA / 4. taM NisuNe vi vayaNu taho valiyau / (8.3 pa. ca.) -yaha sunakara usakA mukha mudd'aa| 5. kiM vAlaho pavvajja ma hono / (24.5 pa.ca.) -kyA bAlaka ke lie pravrajyA nahIM huI ? 6. thambhiu pupphavimANu ambare / (13.1 pa.ca.) -- (usakA) puSpaka vimAna AkAza meM ruka gyaa| 7. taM riddhi suNevi dasANaNaho parimosu paDDhiu pariyaNaho / (9.13 pa.ca.) -rAvaNa ke usa vaibhava ko sunakara (dekhakara) parijanoM kA santoSa bar3ha gyaa| 8. puvamau sarevi koheM jaliu / (33.13 pa. ca.) -pUrvabhava ko yAda karake (vaha) krodha se jala uThA / 9. sIyahe vayaNa suNevi maNe Dolliya / (41.12 pa.ca.) -sItA ke vacana sunakara (mandodarI) mana meM kaaNpii| 10. taM pekSevi taDikesu vi Dariu / (6.13 pa.ca.) -use dekhakara taDitkeza bhI Dara gayA / 11. Nava-pAuse Nava ghaNa gajjiya / (2.1 pa.ca.) -nava varSARtu meM navadhana garaja uThe / 12. chattaI paDiyai~ mahihiM NAI sayavattaI / (52.2 pa.ca.) -kamala kI taraha chatra dharatI para gire par3e (the) / 13. veNNi vi valaI paropparu bhiDiyaI / (52.8 pa.ca.) -donoM senAeM Apasa meM TakarA gii| 14. mahaevi mahiyale paDiya ruyantI / (23.3 pa.ca.) ~otI huI mahAdevI (aparAjitA) dharatI para gira pdd'ii| prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 97 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. supra-pantiu uTTiyAu / (13.5 pa.ca.) -totoM kI paMktiyAM uThI / 16. tahiM avasare ve vi paDhukkiyau / (19.6 pa.ca.) -usa avasara para ve donoM (vahA~) phuNcii| sakarmaka kriyAoM se nirmita bhUtakAlika kRdanta jaba sakarmaka kriyAoM meM bhUtakAlika kRdanta ke pratyaya lagAye jAte haiM to inakA prayoga karmavAcya meM hI kiyA jAtA hai| karmavAcya banAne ke lie kartA tRtIyA (ekavacana athavA bahuvacana) meM rakhA jAtA hai| karma jo dvitIyA (ekavacana athavA bahuvacana) meM hotA hai, usako prathamA (ekavacana athavA bahuvacana) meM parivartita kiyA jAtA hai tathA bhUtakAlika kRdanta ke rUpa (prathamA meM parivartita) karma ke anusAra calate haiN| pulliga meM 'deva' ke samAna, napuMsakaliMga meM 'kamala' ke samAna tathA strIliMga meM 'kahA'/'laccho' ke samAna isake rUpa caleMge / bhUtakAlika kRdanta akArAnta hotA hai / strIliMga banAne ke lie kRdanta meM 'pA/I' pratyaya jor3A jAtA hai to zabda AkArAnta/ IkArAnta strIliMga bana jAtA hai| saMkalita vAkya-prayoga 1. pahilau kalasu laiu amarindeM / (2.5 pa.ca.) -pahalA kalaza devendra dvArA liyA gayA / 2. vAyaraNu kayAvi Na jAriNayau / (1.3 pa.ca.) __ -(mere dvArA) vyAkaraNa kabhI bhI nahIM jAnA gayA / 3. calaNa NaveppiNu viviu / (1.7 pa ca.) -caraNoM meM praNAma kara (usake dvArA) nivedana kiyA gyaa| 4. bAli gAruDa-vijja visajjiya (12.9 pa.ca.) -bAli ke dvArA gAruDa vidyA chor3I gaI (vijita kI gii)| 5. amareNa vi darisiya amara-gai / (6.13 pa.ca.) -amara ke dvArA bhI amara gati dikhAI gii| 98 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. puNNAusa kokkiya NIlajaNa / (2.9 pa.ca) -(indra ke dvArA) puNyaprAyuvAlI nIlAMjanA bulAI gii| 7. paTTaviya mahantA turiya tAsu / (4.3 pa.ca.) - zIghra hI usake (pAsa) mantrI bheje gaye / 8. bharaha bAhubali -risaha kAla-bhuaGga giliyA / (5.12 pa.ca.) -bharata, bAhubali aura RSabha kAlarUpI nAga dvArA nigala liye gaye / 9. sAhaNaIM ve vi prosAriyAI / (4.9 pa.ca.) __~donoM senAeM (kaThinAI se) haTAyI gyiiN| 10. aTTha vi kammai~ nnijjiyii| (32.11 pa.ca.) -pAThoM hI karma jIta lie ge| 11. ghare ghare tUraI alphaaliyii| (71.3 pa.ca.) -ghara ghara meM tUrya bajAye gaye / 12. divvatthaI laiyaI rAvaNeNa / (75.14 pa.ca.) -rAvaNa ke dvArA divya astra le liye gaye / 13. caliyaI pAsaNAI ahamindahu~ / (3.4 pa.ca.) -ahamindroM ke pAsana calAyamAna ho gye| 14. Niya-Niya jANaI sajjiyaI / (3.5 pa.ca.) -(devoM ke dvArA) apane-apane yAna sajAye gaye / 15. vihi mi bhavantarAi vajjariyaI / (5.7 pa.ca.) -(vahAM) donoM ke hI janmAntara batAye gaye / preraNArthaka ke sAtha bhUtakAlika kRdanta prayoga 1. devAviya lahu ANanda-bheri / (1.8 pa.ca.) -- zIghra hI (rAjA ke dvArA) aAnanda kI bherI bajavA dI gii| prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 99 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. jANAviu pacchaNNa-auttihiM / (5.12 pa.ca.) -(mantriyoM ke dvArA) pracchanna uktiyoM se batAyA gyaa| 3. kokkAviu sayalu vi vandhujaNu / (9.2 pa.ca.) -usake dvArA) saba hI bandhujana bulavAye gaye / 4. laGkAhiu vujjhAviu maraNa / (13.11 pa.ca.) -maya ke dvArA laMkezvara samajhAyA gyaa| 100 1 . [ prauDha apabhraMza racanA saurama Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-13 apabhraMza vyAkaraNa-sUtra ____ yaha gaurava kI bAta hai ki hemacandrAcArya ne apabhraMza kI vyAkaraNa likhii| unhoMne isakI racanA saMskRta bhASA ke mAdhyama se kii| apabhraMza vyAkaraNa ko samajhAne ke lie saMskRta-vyAkaraNa kI paddhati ke anurUpa saMskRta bhASA meM sUtra likhe gaye / kintu sUtroM kA AdhAra saMskRta bhASA hone ke kAraNa yaha nahIM samajhA jAnA cAhie ki apabhraMza vyAkaraNa ko samajhane ke lie saMskRta ke viziSTa jJAna kI AvazyakatA hai / saMskRta ke bahuta hI sAmAnyajJAna se sUtra samajhe jA sakate haiN| hindI, aMgrejI Adi kisI bhI bhASA kA vyAkaraNAtmaka jJAna bhI apabhraMza-vyAkaraNa ko samajhane meM sahAyaka ho sakatA hai| agale pRSThoM meM hama apabhraMza-vyAkaraNa ke saMjJA va sarvanAma ke sUtroM kA vivecana prastuta kara rahe haiM / sUtroM ko samajhane ke lie svarasandhi, vyaMjanasandhi tathA visargasandhi ke sAmAnya-jJAna kI AvazyakatA hai / sAtha hI saMskRta pratyaya-saMketoM kA jJAna bhI honA cAhie tathA unake vibhinna vibhaktiyoM meM rUpa samajhe jAne caahie| apabhraMza meM kevala do hI vacana hote haiM-ekavacana tathA bahuvacana / ataH do hI vacanoM ke saMskRtapratyaya-saketoM ko samajhanA Avazyaka hai / ye pratyaya-saMketa nimna prakAra haiM vibhakti ekavacana ke pratyaya bahuvacana ke pratyaya prathamA jas zas bhis bhyasa dvitIyA tRtIyA caturthI paMcamI SaSThI saptamI bhyas prAma sUpa *sandhi ke niyamoM ke lie pariziSTa dekheM / prauDha apabhraMza racanA saurama ] [ 101 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inameM se (1) si, si aura Di ke rUpa hari kI taraha caleMge / jaise 'si' kA saptamI ekavacana meM 'sau' rUpa banegA, tRtIyA ekavacana meM 'sinA' rUpa banegA / isI prakAra dUsare rUpa bhI samajha lene caahie| (2) am, jas, zas, bhis, bhyas, prAma, aura sup Adi ke rUpa halanta zabda bhUbhRt kI taraha caleMge / jaise bhis kA saptamI ekavacana meM rUpa banegA 'bhisi', 'am' kA prathamA ekavacana meM rUpa banegA 'pram', 'si' kA SaSThI ekavacana meM rUpa banegA 'Dase:' / isI prakAra dUsare rUpa bhI samajha lene cAhie / (3) 'TA' ke rUpa 'gopA' kI taraha caleMge / jase 'TA' kA saptamI ekavacana meM 'Ti' rUpa banegA, SaSThI ekavacana meM 'Ta:' rUpa banegA, tRtIyA ekavacana meM 'TA' bnegaa| isI prakAra dUsare rUpa banA lene caahie| (4) ut--u, prot-o , et-e, it-i, prAt-A Adi halanta zabdoM ke rUpa bhI 'bhUbhRt' kI taraha hI caleMge / 'luk' zabda ke rUpa bhI isI prakAra cleNge| (5) inake atirikta kucha dUsare zabda sUtroM meM prayukta hue haiN| una zabdoM ke rUpa kahIM 'rAma' kI taraha, kahIM 'strI' kI taraha, kahIM 'guru' kI taraha cleNge| isI prakAra zeSa zabdoM ke rUpoM ko saMskRta vyAkaraNa se samajha lenA caahie| sUtroM ko pAMca sopAnoM meM samajhAyA gayA hai(1) sUtroM meM prayukta pado kA sandhiviccheda kiyA gayA hai, (2) sUtroM meM prayukta padoM kI vibhaktiyAM likhI gaI haiM, (3) sUtroM kA zabdArtha likhA gayA hai, (4) sUtroM kA pUrA artha (prasaMgAnusAra) likhA gayA hai tathA (5) sUtroM ke prayoga likhe gae haiN| agale pRSThoM meM saMjJA se sambandhita sUtra die gae haiN| ina sUtroM se nimna teraha prakAra ke zabdoM ke rUpa nirmita ho sakeMge 102 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ka) pulliga zabda- deva, hari, gAmaNI, sAhu, sayaMbhU / (kha) napuMsakaliMga zabda-kamala, vAri, mhu|| (ga) strIliMga zabda-kahA, mai, lacchI, gheNu, bahU / (5) sUtroM ke AdhAra se uparyukta teraha prakAra ke zabdoM ke rUpa banA lene cAhie / sUtroM ko samajhAte samaya kucha gaNitIya cihnoM kA prayoga kiyA gayA hai jinheM-saMketa sUcI meM samajhAyA gayA hai / 1. hari zabda ekavacana dvivacana prathamA dvitIyA caturthI paMcamI SaSThI saptamI saMbodhana hariH harim harigA haraye hare: hareH harau he hare harI harI haribhyAm haribhyAm haribhyAm hoH bahuvacana harayaH harIn haribhiH haribhyaH haribhyaH harINAm hariSu he harayaH hoH 2. bhUbhat zabda ekavacana bhUbhRt bhUbhRtam bhUmRtA bhUbhRte prathamA dvitIyA tRtIyA caturthI paMcamI SaSThI saptamI saMbodhana dvivacana bhUbhRtau bhUbhRtau bhUbhRdbhyAm bhUbhRdbhyAm bhUbhRdbhyAm bhUbhRtoH bhUbhRtoH he bhUbhRtau bahuvacana bhUbhRtaH bhUbhRtaH bhUbhRdbhiH bhUbhRdbhyaH bhUbhRdbhyaH bhUbhRtAm bhUbhRtsu he bhUbhRtaH bhUbhRtaH bhUbhRtaH bhUbhRti he bhUbhRt prauDha apabhraMza racanA saurabha / [ 103 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. gopA zabda ekavacana dvivacana bahuvacana prathamA gopI gopAH gopI gopaH gopAmiH gopAbhyAm gopAH dvitIyA gopAm tRtIyA gopA caturthI gope paMcamI gopaH SaSThI gopa: saptamI gopi saMbodhana he gopAH gopAbhyAm gopAbhyAm gopoH gopAbhyaH gopAbhyaH gopAm gopAsu he gopAH gopoH he gopI 4. rAma zabda ekavacana dvivacana bahuvacana prathamA rAmaH rAmo rAmA rAmam rAmo rAmAn rAmeNa rAmAbhyAm rAmaiH dvitIyA tRtIyA caturthI paMcamI SaSThI rAmAya rAmAbhyAm rAmebhyaH rAmAt rAmAbhyAm rAmebhyaH rAmasya rAmayoH rAmayoH he rAmo rAmANAm rAmeSu saptamI saMbodhana he rAma he rAmAH 104 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. strI zabda ekavacana prathamA strI dvitIyA striyam tRtIyA striyA caturthI striya paMcamI SaSThI saptamI saMbodhana 6. guru zabda striyA: striyA: striyAm stri ekavacana prathamA guruH dvitIyA gurum tRtIyA guruNA caturthI gurave paMcamI guro: SaSThI saptamI saMbodhana proDha apabhraMza racanA saurabha ] dvivacana striyo striyau strIbhyAm strIbhyAm strIbhyAm striyoH striyoH he striyo dvivacana guru gurU gurubhyAm gurubhyAm gurubhyAm gurvoH bahuvacana striyaH striyaH strIbhi: strIbhyaH strIbhyaH strINAm strISu he striyaH guro: gurau guva: guruSu he gu he guru he guravaH 7. praur3ha - racanAnuvAda kaumudI, DaoN. kapiladeva dvivedI, vizvavidyAlaya prakAzana, vArANasI bahuvacana guravaH gurun gurubhi: gurubhyaH gurubhyaH gurUNAm [ 105 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMketa sUcI pra --avyaya *( ) - isa prakAra ke koSThaka meM mUla zabda rakhA gayA hai| [()+()+( )....] isa prakAra ke koSThaka ke andara+cihna zabdoM meM saMdhi kA dyotaka hai / yahA andara ke koSThakoM meM mUla zabda hI rakhe gae haiM / *[( )- ( )--( )...] isa prakAra ke koSThaka ke andara '-' cihna samAsa kA dyotaka hai / jahAM koSThaka ke bAhara kevala saMkhyA (jaise 1/1, 2/1 .. Adi) hI likhI hai vaha usa koSThaka ke andara kA zabda 'saMjJA' hai| 11 prathamA/ekavacana 5/1 - paMcamI/ekavacana 1/2-prathamA/dvivacana 5/2-paMcamI/dvivacana 1/3- prathamA/bahuvacana 5/3---paMcamI/bahuvacana 2/1-dvitIyA/ekavacana 6/1-SaSThI/ekavacana 2/2-dvitIyA/dvivacana 6/2-SaSThI/dvivacana 2/3-- dvitIyA/bahuvacana 63-SaSThI/bahuvacana 3/1-tRtIyA/ekavacana 7/1-saptamI/ekavacana 3/2-tRtIyA/dvivacana 7/2 saptamI/dvivacana 3/3- tRtIyA/bahuvacana 7/3 - saptamI bahuvacana 4/i-caturthI/ekavacana 8/1-saMbodhana/ekavacana 4/2-caturthI/dvivacana 8/2-sNbodhn| dvivacana 4/3-- caturthI/bahuvacana 8/3-saMbodhana/bahuvacana 106 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMjJA-sUtra 1. syamorasyot 4/331 syamorasyot [ (si)+ (amoH)+ (asya)+(ut) ] [(si)- (am) 6/2] asya (a) 6/1 ut (ut) 1/1 / akArAnta (zabdoM) ke pare 'si' aura 'am' ke sthAna para ut- u' (hotA hai) / akArAnta pulliga aura napuMsakaliMga zabdoM ke pare si (prathamA ekavacana ke pratyaya) am (dvitIyA ekavacana ke pratyaya) ke sthAna para 'u' hotA hai / deva (pu.) (deva+si) = (deva --- u)=deva (prathamA ekavacana) (deva- am)=(deva + u)=deva (dvitIyA ekavacana) (kamala+si)=(kamala+u)= kamalu (prathamA ekavacana) (kamala-am)=(kamala+u)== kamalu (dvitIyA ekavacana) kamala (napu) 2. sau pusyodvA 4/332 sau puMsyodvA [ (puMsi) + (prota) + (vA)] sau (si) 7/1 puMsi (puMs) 7/1 prot (prot) 1/1 vA (a)=vikalpa se / (akArAnta) pulliga (zabdoM) meM 'si' pare hone para vikalpa se (usakA) ot-- 'pro' (hotA hai)| akArAnta pulliga zabdoM meM si (prathamA ekavacana kA pratyaya) pare hone para vikalpa se usakA 'pro' ho jAtA hai / deva (pu.)-(deva+si)=(deva+pro)=devo (prathamA ekvcn)| 3. eTTi 4/333 eTTi [(et) + (Ti)] et (et) ]/1 Ti (TA) 7/1 (akArAnta) (zabdoM meM) 'TA' pare hone para (antya 'a' kA) 'e' (jhotA hai) / prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 107 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAnta pulliMga aura napuMsakaliMga zabdoM meM TA (tRtIyA ekavacana kA pratyaya ) pare hone para antya 'pra' kA 'e' ho jAtA hai / deva (pu) - ( deva + TA) = (deve + TA) TANa aura anusvAra (-) (4/342) .: (deve + TA ) = (deve + ga ) = deveNa ( tRtIyA ekavacana ) (deve +TA) = (deve + ) = deveM (tRtIyA ekavacana ) kamala (napu . ) - ( kamala + TA) = (kamale + TA) TA = Na aura anusvAra ( N) (4/342) 4 Ginecaca 4/334 Ginecca [ (GinA ) + (it) + (ca)] GinA (Gi ) 3 / 1 it ( it) 1 / 1 ca (a) = aur| . . ( kamale + TA ) = ( kamale + ga ) = kamalera (tRtIyA ekavacana ) ( kamale + TA) = ( kamale + + ) = kamaleM (tRtIyA ekavacana ) (akArAnta zabdoM meM) (Gi pare hone para) Gi sahita ( antya a ) ( ke sthAna para) it i aura ( et e hote haiM) / akArAnta pulliMga aura napuMsakaliMga zabdoM meM Gi pare hone para Gi (saptamI ekavacana ke pratyaya) sahita antya 'a' ke sthAna para 'i' aura 'e' hote haiM / deva (pu.) - (deva + Gi) = devi (saptamI ekavacana ) (deva + Gi) = deve ( saptamI ekavacana ) 5. bhisyedvA kamala (napu.)- (kamala + Gi) kamali (saptamI ekavacana ) ( kamala + Gi) = kamale ( saptamI ekavacana ) 4/335 bhisyedvA [ ( bhisi ) + (et)+(vA)] bhisi (bhis) 7/1 et ( et) 1 / 1 vA (pra) = vikalpa se / (akArAnta zabdoM meM) bhis pare hone para et-e vikalpa se (hotA hai) / akArAnta pulliMga aura napuMsakaliMga zabdoM meM bhis (tRtIyA bahuvacana kA pratyaya ) pare hone para antya 'a' kA 'e' vikalpa se hotA hai / 108 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deva (pu ) - (deva+bhis) =(deve ---bhis) bhis =hiM (4/347) .. (deve- bhis) =(deve +hiM) = devehiM (tRtIyA bahuvacana) kamala (napu)- (kamala+mis)= (kamale+bhis) bhis =hiM (4/347) (kamale +bhis) = (kamale-+-hiM) = kamalehi (tRtIyA bahuvacana) 6. Gasehe-hU 4/336 sehU~ hU [(Gase:)+(he) - (hU)] Gase: (Gasi) 6/1 { (he) - (hU) 1/2 ] (akArAnta) (zabdoM se pare) 'si' ke sthAna para 'he' aura 'hu' (hote haiM) / akArAnta pulliga aura napaMsaliMga zabdoM se pare Gasi (paMcamI eka vacana ke pratyaya) ke sthAna para 'he' aura 'hu' hote haiM / deva (pu.)-(deva+ Gasi) =(deva+he)=devahe (paMcamI ekavacana) - (deva + Gasi)= (deva+hu) =devahu (paMcamI ekavacana) kamala (napu.)-(kamala-+ Gasi) =(kamala+he)=kamalahe (paMcamI ekavacana) -(kamala+Gasi)=(kamala-+hu)= kamalahu (paMcamI ekavacana) 7. bhyaso hu~ 4/337 bhyaso hu~ [(bhyasaH) + (huM)] bhyasa: (bhyas) 6/1 huM (hu) 1/1 (akArAnta zabdoM se pare) 'bhyas' ke sthAna para 'hu~' (hotA hai)| akArAnta pulliga aura napuMsakaliMga zabdoM se pare bhyas (paMcamI bahuvacana ke pratyaya) ke sthAna para 'hu~' hotA hai / deva (pu.)-(deva+bhyas) =(deva+huM) =devahuM (paMcamI bahuvacana) kamala (napu.)- (kamala+bhyas)=(kamala +9)= kamalahuM (paMcamI bahuvacana) prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 109 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. usaH su-ho-ssavaH 4/338 isaH (Gas) 6/1 su-ho-ssava : [(su)-(ho)-(ssu) 1/3] (akArAnta zabdoM se pare) Gas ke sthAna para su', 'ho' aura 'ssu' (hote haiM) / akArAnta pulliga aura napuMsakaliMga zabdo se pare Gas (SaSThI ekavacana ke pratyaya) ke sthAna para su, ho aura ssu hote haiM / deva (pu.) -(deva+ Gas)= (deva+su) = devasu (SaSThI ekavacana) (deva+Das)= (deva+ho)=devaho (SaSThI ekavacana) (deva ---Gas)= (deva+ssu)= devassu (SaSThI ekavacana) kamala(napu.)-(kamala+ Gas)= (kamala+su)= kamalasu (SaSThI ekavacana) (kamala+ Gas)=(kamala+ho) =kamalaho (SaSThI ekava vana) (kamala+ Gas)=(kamala-:-smR)= kamalassu (SaSThI ekavacana) 9. prAmo haM 4/339 prAmo haM [ (prAmaH)+ (haM)] prAmaH (Am) 6/1 haM (haM) 1/1 (akArAnta zabdoM se pare) prAm ke sthAna para 'haM' (hotA hai)| akArAnta pulliga aura napuMsakaliMga zabdoM se pare prAm (SaSThI bahuvacana ke pratyaya) ke sthAna para 'ha' hotA hai / deva (pu.)-(deva + Am) =(deva+ha)= devahaM (SaSThI bahuvacana) kamala (napu ) - (kamala+Am)=(kamala + haM = kamalaha (SaSTI bahuvacana) fice 'luco 10. huM cedudbhayAm 4/340 huM cedudbhayAm [ (ca)-+-(it + (udbhayAm)! hu~ (huM) 1/1 ca (a) =aura [ (it)-(ut) 5/2] (pulliga aura napuMsakaliMga zabdo meM) it-i, I aura ut->u, U se pare (grAm ke sthAna para) 'hu~' aura ('ha' hote haiN)| 'hco 1101 [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikArAnta aura ukArAnta pulliga aura napuMsakaliMga zabdoM se pare prAm (SaSTI bahuvacana ke pratyaya) ke sthAna para 'huM' aura 'ha' hote haiM / hari (pu) -(harinAm) =(hari+huM) harihuM (SaSThI bahuvacana) (harinAm) =(hari+ha) hariha (SaSThI bahuvacana) gAmaNI (pu)-(gAmaNI+prAm)=(gAmaNI+ hu)= gAmaNIhuM (SaSThI bahuvacana) (gAmaNI+ha)=gAmaNIhaM (SaSThI bahuvacana) vAri (napu)- (vAri- prAm) =(vAri + huM)= vAri huM (SaSThI bahuvacana) __ (vAri+ haM)=vAriha (SaSThI bahuvacana) sAhu (pu.) ---(sAhu + Am)=(sAhu-+huM) =sAhuhuM (SaSThI bahuvacana) (sAhu+ha)=sAhuhaM (SaSThI bahuvacana) sayaMbhU (pu.)-(saya bhU+Am)=(sayaMbhU+huM)= sayaMbhUhaM (SaSThI bahuvacana) (sayaMbhU-+-haM)-sayaMmUha (SaSThI bahuvacana) mahu (napu.)-- (mahu -+-prAm) =(mahu + huM) = mahuhUM (SaSThI bahuvacana) (mahu+haM) =mahuhaM (SaSThI bahuvacana) noTa-hemacandra kI vRtti ke anusAra yaha kahA gayA haiikArAnta aura ukArAnta pulliga aura napuMsakaliMga zabdoM se pare sup (saptamI bahuvacana ke pratyaya) ke sthAna para 'hu~' bhI hotA hai / hari (pu.)-(hri+sup)=(hri+huN| harihuM (saptamI bahuvacana) isI prakAra gAmaNIhuM, vArihuM, sAhuhuM, sayaMbhUhuM tathA mahuhuM (saptamI bahuvacana) ___11. Gasi-bhyas-DInAM he-huM-hayaH 41341 Gasi-bhyas-[(DInAm)+ (he)] - huM-hayaH Gasi-bhyas-GonAm [(Gasi}-(bhyas)- (Gi) 6/3] he-huM-hayaH [(he)-(huM)-(hi) 1/3] (ikArAnta aura ukArAnta se pare) si, bhyas aura Gi ke sthAna para kramazaH 'he', 'hu~' aura 'hi' (hotA hai)| prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 111 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikArAnta aura ukArAnta pulliga aura napuMsakaliMga zabdoM se pare usi (paMcamI ekavacana ke pratyaya), bhyas (paMcamI bahuvacana ke pratyaya) aura Gi (saptamI ekavacana ke pratyaya) ke sthAna para kramaza. 'he', 'huM' aura 'hi' hotA hai| hari (pu.)-(hari-+ Gasi) = (hari+he) =harihe (paMcamI ekavacana) gAmaNI (pu.)-(gAmaNI+Gasi) = (gAmaNI+he)=gAmaNohe vAri (nayu) -(vAri+Gasi)=(vAri+he)=vArihe sAhu (pu.) -(sAhu + Gasi)=(sAhu +he)= sAhuhe sayaMbhU (pu.) -(sayabhU+Gasi)=(sayaMbhU+he)=sayaMbhUhe mahu (napu) -(mahu +Gasi)= (mahu +he) =mahuhe hari (pu.) -(hari--bhyas)+-(hari + hu~)= hari huM (paMcamI bahuvacana) gAmaNI (pu.) ~~~ (gAmaNI+bhyas)=(gAmaNI+hu) = gAmaNIhuM vAri (napu.)-(vAri+bhyas)= (vAri-huM) =bArihuM sAhu (pu.) --(sAhu +bhyas) =(sAhu / huM)=sAhuhUM sayaMbhU (pu.) --(sayaMbhU+bhyas)=(saya bhU+hu)=sayaMbhUhaM mahu (namu.) -(mahu+bhyas) =(mahu +huM)=mahuhuM hari (pu) -(hari+Gi)=(hari + hi) =harihi (saptamI ekavacana) gAmaNI (pu.)-(gAmaNI+Gi)=(gAmaNI+ hi)= gAmaNIhi vAri (napu.) - (vAri-+-Gi)=(vAri--hi) =vArihi sAhu (pu.) - (sAhu +Gi)=(sAhu +hi) = sAhuhi sayaMbhU (pu.) -(sayaMbhU+Gi) = (sayaMbhU+ hi) = sayaMbhUhi mahu (napu.) -(mahu -+-Gi) = (mahu + hi)= mahuhi 12. prATTo NAnusvArau 4/342 prATTo NAnusvArI [ (prAt) + (Ta:)+(Na)+ (anusvArau)] prAt (a) 5/12: (TA) 61 [ (Na)-(anusvAra) 1/2] 112 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakArAnta (zabdoM) se pare 'TA' ke sthAna para 'raNa' aura 'anusvAra' ( - )(hote haiN)| akArAnta pulliga aura napuMsakaliMga zabdoM se pare TA (tRtIyA ekavacana ke pratyaya) ke sthAna para 'raNa' aura '+' hote haiM / deva (pu.) - (deva+TA)=(deva+Na)=(deve*+Na) =deveNa . (tRtIyA ekavacana) - (deva +TA) =(deva+-) == (deve+-) =deveM (tRtIyA ekavacana) kamala (napu.)-(kamala+TA)=(kamala+Na)=(kamale* + Na)=kamaleraNa (tRtIyA ekavacana) - (kamala+TA)=(kamala+-)=(kamale+-)= kamale (tRtIyA ekavacana) *sUtra 4/333 se 'deve' va 'kamale' huA hai / 13. eM cedutaH 4/343 eM ceduta: [(ca)+(it)+ (utaH)] e (eM) 1/1 ca (a)=aura [(it)-(ut) 5/1] it--i, I aura ut-u, U se pare (TA ke sthAna para) eM aura (Na tathA -) (hote haiN)| ikArAnta aura ukArAnta pulliga va napuMsakaliMga zabdoM se pare 'TA' (tRtIyA ekavacana ke pratyaya) ke sthAna para 'e', 'raNa' aura '-' hote haiM / hari (pu.)-(hari--TA)=(hari+eM, Na, -) =harieM, hariNa, hari (tRtIyA ekavacana) gAmaNI (pu.) - (gAmaNI+TA)= (gAmaNI+eM, Na, -) ___gAmaNIeM, gAmaNINa, gAmaNI vAri (napu.) -(vAri+TA) =(vAri+eM, Na, -) =vArieM, vAriNa, vAri (tRtIyA ekavacana) prauDha apabhraMza racanA saurama ] [ 113 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhu (pu.) -(sAhu+TA)=(sAhu +eM, Na, -)sAhueM, sAharaNa, sAI sayaMbhU (pu.) -(sayaMbhU+TA)=(sayaMbhU+eM, Na, -)=sayaMbhUeM, sayaMbhUraNa, sayaMbhU mahu (napu.) -(mahu +TA)=(mahu -+-eM, Na, -)-mahueM, mahuNa, mahuM (tRtIyA ekavacana) 14. syam-jasa-zasAM-luka 4/344 syam-jas-zasAM-luk (si)+ (am)-js-[(shsaam)+luk)| [(si)-(am)-(jas)-(zas) 6/3] luk (luk) 1/1 (apabhraMza meM) si, am, jas, zas ke sthAna para lopa (hotA hai) apabhraMza meM pulliga, napuMsakaliMga va strIliMga zabdoM se pare 'si' (prathamA ekavacana ke pratyaya), 'am' (dvitIyA ekavacana ke pratyaya), 'jas' (prathamA bahuvacana ke pratyaya) aura 'zas' (dvitIyA bahuvacana ke pratyaya) ke sthAna para lopa hotA hai / (deva+si, am, jas, zas)=(deva--0, 0, 0, 0)=deva, deva, deva, deva isI prakAra sabhI zabdoM ke rUpa hoMge / prathamA prathamA bahuvacana dvitIyA ekavacana ekavacana dvitIyA bahuvacana deva deva deva hari gAmaNI gAmaNI sAhu deva (pu.)- deva hari (pu.)- hari gAmaraNI (pu.)- gAmaNI sAhu (pu.)- sAhu sayaMbhU (pu.)- sayaMbhU kamala (napu.)- kamala vAri (napu.)- vAri mahu (napu.)- mahu kahA (strI.)- kahA hari gAmaNI sAhu sayaMbhU . sAhu sayaMbhU sayaMbhU kamala kamala kamala vAri vAri vAri mahu mahu kahA kahA kahA 114 ] prauDha apabhraMza racanA maurama Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mai (strI.) - mai lacchI (strI.)- lacchI dheNu (strI.)- dheNu bahU (strI.) - bahU 15. SaSThyAH 4/345 SaSThyAH (SaSThI) 6/1 deva (pu.) hari (pu. gAmaNI ( pu ) - sAhu (pu.) sayaMbhU ( pu ) kamala (napuM. ) - vAri (napuM.) - - mahu ( napuM. ) - kahA (strI.) mai (strI.) -- lacchI (strI.) - dhe (strI) bahU (strI.) -- prauDha apabhraMza racanA saurabha ] T mai lacchI (apabhraMza meM) SaSThI vibhakti ke sthAna para ( lopa hotA hai) / apabhraMza meM pulliMga, napuMsakaliMga aura strIliMga zabdoM se pare SaSThI vibhakti ke ekavacana aura bahuvacana ke sthAna para lopa hotA hai / (deva + SaSThI vibhakti) = deva + 0 == deva isI prakAra sabhI zabdoM ke rUpa hoMge / dheNu bahU SaSThI ekavacana deva hari gAmaNI sAhu sayaMbhU kamala vAri mahu kahA bahU mai lacchI mai lacchI dheNu bahU sAhu SaSThI bahuvacana deva hari gAmaNI sayaMbhU kamala vAri maI lacchI mahu kahA mai lacchI E hCG bahU bahU [ 115 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. prAmantrye jaso hoH 4/346 aAmantrye jaso hoH [(jasaH)+ (hoH)] mAmantrye (prAmantrya) 7/1, jasaH (jas) 6/1, hoH (ho) 1/1 (apabhraMza meM) saMbodhana meM 'jas' ke sthAna para 'ho' (hotA hai)| apabhraMza meM pulliga, napuMsakaliMga va strIliMga zabdoM ke sambodhana meM 'jas' (prathamA bahuvacana ke pratyaya) ke sthAna para 'ho' hotA hai / (deva-+-jas)=(deva+ho)=devaho (sambodhana bahuvacana) isI prakAra dUsare zabdoM ke rUpa hoNge| 17. missupohiM 4/347 bhissupohiM [ (mis)+(supoH)+(hiM)] [(bhis)-(sup) 6/2] hiM (hiM) 1/1 (apabhraMza meM) 'bhis' aura 'sup' ke sthAna para 'hi' (hotA hai)| apabhraMza meM pulliga, napuMsakaliMga va strIliMga zabdoM se pare 'bhis' (tRtIyA bahuvacana ke pratyaya) aura 'sup' (saptamI bahuvacana ke pratyaya) ke sthAna para hiM' hotA hai| (deva+bhis)=(deva+hiM)=devahiM (tRtIyA bahuvacana) (deva+sup)=(deva+hiM)=devahiM (saptamI bahuvacana) dUsare zabdoM ke rUpa nimna prakAra hoMge 4/346 sambodhana bahuvacana 4/347 saptamI bahuvacana devaho 4/347 tRtIyA bahuvacana devahiM harihiM gAmaraNIhiM deva (pu)hari (pu.)gAmaNI (pu.) devahiM hariho gAmaNIho harihiM gAmaNIhiM 116 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurama Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mn tAhu sayaMbhU (pu.. kamala (napu vAri (napu.) mahu ( napu. ) - kahA (strI.) - maha (strI.) - sAhUho sayaMbhU ho kamalaho vAriho maho kahAho maho lacchI ho ho lacchI (strI.) gheNu (strI.) - bahU (strI.) 18. striyAM jas - zaso hadot 4/348 striyAM jas - zasorubot [ ( striyAm) + (jas ) - (zasoH) + (ut) + (zrot) ] striyAm (strI) 7 / 1 [ ( jas ) - (zas ) 6 / 2 ] ut ( ut ) 1 / 1 1/1 zrot (zrot) sAhi bhUi kamalahiM vArihiM mahiM kahAi mahi lacchI hiM hi bahUhi bahUho strIliMga meM 'jas' aura 'zas' ke sthAna para ut 'u' aura zrot 'zrI' (hote haiM) / prauDha apabhraMza racanA saurabha ] apabhraMza meM akArAnta, ikArAnta aura ukArAnta strIliMga zabdoM meM 'jas' (prathamA bahuvacana ke pratyaya) aura 'zas' ( dvitIyA bahuvacana ke pratyaya) ke sthAna para '3' aura 'no' hote haiM / sAhi sabhUhi kamalahiM vArihi mahi kahAi mahi lacchI hi hiM bahUhi kahA (strI.) - ( kahA + jas ) = ( kahA + u, pro) = kahAu, kahAzro - ( kahA + zas ) = ( kahAM + u, zro) = kahAu, kahA ( dvitIyA bahuvacana) = mai (strI.) - ( mai + jas ) = (mai + u pra) - maiu, mahazro (prathamA bahuvacana) - (mai + zas ) = (mai + u, pro) = maiu, (prathamA bahuvacana) maipro ( dvitIyA bahuvacana) [ 117 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lacchI (strI ) -- ( lacchI + jas) = ( lacchI + u, pro) = lacchou, lacchozro (prathamA bahuvacana) -- ( lacchI + zas ) = ( lacchI + u, pro) = lacchIu, lacchIpro (dvitIyA bahuvacana) gheNu (strI.) - (dheNu + jas) = (dheNu + u, zro) = gheNau, dhaNuzro bahU 19. Ta e Tae 118 ( strI ) - ( bahU + jas ) = ( bahU + u pra ) = bahUu, bahUpro (prathamA bahuvacana) -(dheNu + zas)= (dheNu + u, pro) = gheNau, gheNuzro (dvitIyA bahuvacana) 4/349 [ ( Ta :) + (e) ] 20. Gas - Gasyorhe (prathamA bahuvacana) ~ (bahU + zas)=(bahU +u, zro) = bahUu, bahUpro (dvitIyA bahuvacana) Ta: (TA) 6/1 e (e) 1/1 (strIliMga zabdoM meM ) 'TA' ke sthAna para 'e' (hotA hai ) / apabhraMza meM akArAnta, ikArAnta aura ukArAnta strIliMga zabdoM meM 'TA' (tRtIyA ekavacana ke pratyaya) ke sthAna para 'e' hotA hai / kahA (strI.) - ( kahA + TA) = ( kahA + e ) = kahAe (tRtIyA ekavacana ) mai (strI.) - ( mai + TA) = (mai + e ) = maie ( tRtIyA ekavacana ) lacchI (strI)- (1cchI +TA) = ( lacchI + e ) = lacchIe (tRtIyA ekavacana ) gheNu (strI) - ( gheNu + 21 ) = (dheNu + e = dheNue (tRtIyA ekavacana ) bahU ( strI ) - ( bahU + TA ) = ( bahU + e ) bahUe ( tRtIyA ekavacana ) 4/350 Gas -GasyohaeN [(GasyoH) + (hai) | [ ( Gas ) - ( Gasi ) 6 / 2] he ( hai ) 1/1 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurama Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (strIliMga zabdoM meM) 'Gasa' aura 'Gasi' ke sthAna para 'he' (hotA hai) / apabhraMza meM prAkArAnta, ikArAnta aura ukArAnta strIliMga zabdoM meM Gas ( SaSThI ekavacana ke pratyaya) aura Gasi (paMcamI ekavacana ke pratyaya) hotA hai / ke sthAna para 'he' = kahA (strI) - ( kahA + Gas ) = ( kahA + he ) ( kahA + Gas ) = ( kahA + he ) isI prakAra mai, lacchI, gheNu, bahU 21 nyasAmohuH 22. hiM 4/351 bhyasAmohu: [ (myas) + (grAmo :) + (hu:)] [(bhyas) --- (grAm ) 6 / 2] hu: (hu) 1 / 1 (strIliMga zabdoM meM ) 'bhyas' aura 'grAm' ke sthAna para 'hu' (hotA hai ) / apabhraMza meM prAkArAnta, ikArAnta aura ukArAnta strIliMga zabdoM meM bhyas (paMcamI bahuvacana ke pratyaya) aura prAm (SaSThI bahuvacana ke pratyaya) ke sthAna para 'hu' hotA hai / kahA (strI.) - ( kahA + bhyas ) = ( kahA + hu ) = kahAhu ( kahA + Am ) = ( kahA -+-hu ) = kahAhu isI prakAra maDa, laccho, SeNu prora bahU 4/352 hi [(Ga) + (hi)] : (Ga) 6 / 1 prauDha apabhraMza racanA saurama ] kahA he kahA he hiM (hi) 1/1 maihe, lacchIhe, gheNahe, bahUhe (SaSThI ekavacana ) - maihe, lacchI he, gheNuhe, bahUhe ( paMcamI ekavacana ) ( SaSThI ekavacana ) ( paMcamI ekavacana ) (paMcamI bahuvacana) (SaSThI bahuvacana) = maihu, lacchI, gheNahu aura bahUhu ( pacamI bahuvacana) = maihu, lacchohu, gheNuhu aura bahUhu ( SaSThI bahuvacana) { 119 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (strIliMga zabdoM meM) 'Di' ke sthAna para 'hi' (hotA hai)| apabhraMza meM prAkArAnta, ikArAnta aura ukArAnta strIliMga zabdoM meM 'Di' (saptamI ekavacana ke pratyaya) ke sthAna para 'hi' hotA hai / kahA (strI)--(kahA+Gi)= (kahA+hiM) = kahAhiM (saptamI ekavacana) mai (strI)-(mai+Gi)=(mai+hiM) =maihiM (saptamI ekavacana) isI prakAra lacchI, gheNu aura bahU =lacchohi, dhehi aura bahU hiM (saptamI ekavacana) 23. klIbe jas-zasori 4/353 da lIbe jas-zasori [(jas)-(zasoH)+ (iM)] palIbe (klIba) 7/1 [(jas)- (zas) 6/2] iM (iM) 1/1 napuMsakaliMga meM 'jas' aura 'zas' ke sthAna para 'i' (hotA hai)| akArAnta, ikArAnta aura ukArAnta napuMsakaliMga zabdoM meM jas (prathamA bahuvacana ke pratyaya), zas (dvitIyA bahuvacana ke pratyaya) ke sthAna para 'I' hotA hai| kamala (napu)-(kamala --jas)= (kamala+I) = kamalaI (prathamA bahuvacana) (kamala+zas)= (kamala+iM) =kamalaI (dvitIyA bahuvacana) isI prakAra vAri aura mahu =vAriI aura mahui (prathamA bahuvacana) =vAriiM aura mahuI (dvitIyA bahuvacana) 24. kAntasyAta uM syamoH 4/354 kAntasyAta uM [(ka)+ (antasya)+ (ata:) + (u)] syamo: [ (si)+ (amoH) ] [(ka)- (anta) 6/1] ataH (at) 5/1, uM (u) 1/1 [(si)-(am) 6/2 ] (napuMsakaliMga meM ) (saMskRta ke) kakArAnta zabda ke 'prakAra' se pare 'si' aura 'am' ke sthAna para '' hotA hai / 120 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ napuMsakaliMga meM saMskRta ke kakArAnta zabda ke antya ma se pare si (prathamA ekavacana ke pratyaya) aura pram (dvitIyA ekavacana ke pratyaya) ke sthAna para 'u' hotA hai / tucchaka-tucchama (napuM.)-(tuccha+si)= (tuccha+uM)=tucchau~ (prathamA ekavacana) -(tucchA +pram)=(tucchama+uM)=tucchauM (dvitIyA ekavacana) isI prakAra netraka--nettA aura bhagnaka-bhaggama =nettau aura bhaggauM (prathamA ekavacana) -nettauM mora bhaggauM (dvitIyA ekavacana) 25. syAdau dIrgha-hasvI 4/330 sya do [(si)+ (prAdau)] dIrgha-hrasvI [(si)-(prAdi) 7/1] [(dIrgha)-(hrasva) 1/2] (apabhraMza meM) 'si' Adi pare hone para (antya svara) dIrgha aura hrasva (ho jAte apabhraMza bhASA meM pulliga, napuMsakaliMga aura strIliMga saMjJA zabdoM meM si (prathamA ekavacana kA pratyaya), jas (prathamA bahuvacana kA pratyaya), am (dvitIyA ekavacana kA pratyaya) Adi pare hone para zabda ke antya svara kA (hrasva hone para) dIrgha aura (dIrgha hone para) hrasva ho jAtA hai / hama yahAM tRtIyA bahuvacana kA udAharaNa le rahe haiM isI prakAra sabhI vibhaktiyoM meM rUpa bneNge| prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 121 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hrasva kA dIrgha - devahi, devAhi - harihi, harIhi sAhu (pu.) - sAhuhi, sAhUhi mai (strI.) - maihi, maI ha kamala (napu . ) - kamalahi, kamalAhi deva (pu.) hari (pu.) 122 1 dIrgha kA hrasva kahA (strI.) - kahAhi, kahahiM lacchI (strI.) - lacchIhiM, lacchihiM gAmaNI (pu.) * gAmaNIhiM, gAmaNihi sayaMbhU (pu.) sayaM bhUhi, sayaMbhuhi bahU (strI.) - bahUhi, bahuhi [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvanAma- sUtra 26. sarvAderDa sehA~ 4/355 sarvAde sehI [ (sarva)+ (Ade:) (Gase:) (hAM) ] [ (sarva)- (Adi) 5/1] Gase: (Gasi) 6/1 hAM (hAM) 1/1 sarva-savva Adi se pare 'si' ke sthAna para 'ho' (hotA hai)| apabhraMza meM sarva-sandha Adi akArAnta pulliga aura napuMsakaliMga sarvanAmoM se pare si (paMcamI ekavacana ke pratyaya) ke sthAna para hAM hotA hai / savva (pu., napuM.) -(savva+Gasi) = (savva+hAM)=savvahAM (paMcamI ekavacana) 4/330 se savvAhAM (paMcamI ekavacana) 4/355 4/330 iyara (dusarA) (pu., napuM.)-iyarahAM iyarAhAM __ (paMcamI ekavacana) anna (dUsarA) (pu., napuM)- annahAM annAhAM (paMcamI ekavacana) puSa (pahalA) (pu., napuM.)-puvahAM puvAhAM (paMcamI ekavacana) sa (apanA) (pu., napuM)-sahA sAhAM (paMcamI ekavacana) ta (vaha) (yu.. napuM.)-tahAM tAhAM (paMcamI ekavacana) ja (jo) (pu, napuM.)-jahAM jAhAM (paMcamI ekavacana) ka (kauna, kyA) (pu., napuM.)-kahAM kAhAM (paMcamI ekavacana) ekka (eka) (pu, napuM.)-ekkahAM ekkAhAM (paMcamI ekavacana) 27. kimo Dihe vA 4/356 kimo Dihe [ (kimaH)+ (Dihe) ] vA kimaH (kim) 5/1 Dihe (Dihe) 1/1 vA (a) =vikalpa se 1. vRhad anuvAda candrikA, cakradhara nauTiyAla, pRSTha 74, (sarvanAma shbd)| prAkRtamArgopadezikA, becaradAsa jIvarAja dosI, pRSTha 198, 199, 200 / abhinava prAkRta vyAkaraNa, nemIcanda zAstrI, pRSTha 196 / prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 123 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kimka se pare ( Gasi ke sthAna para) Dihe ihe vikalpa se (hotA hai ) / apabhraMza meM pulliMga va napuMsakaliMga akArAnta sarvanAma ka se pare Gasi (paMcamI ekavacana ke pratyaya) ke sthAna para ihe vikalpa se hotA hai / ka ( pu napuM. ) - ( ka + Gasi ) = ( ka + ihe ) = kihe (paMcamI ekavacana ) 28. hiM 124 4/357 Ga ehi [(Ga) + (hiM)] F: (f) 6/1 fg (fg) 1/1 ( sarva- sabva Adi se pare) 'Gi' ke sthAna para 'hi' (hotA hai) / apabhraMza meM savva Adi prakArAnta pulliMga va napuMsakaliMga sarvanAmoM se pare Gi (saptamI ekavacana ke pratyaya) ke sthAna para hi hotA hai / sabhya (pu., napuM) - ( sabva + Gi) = (sabva + hi) saha (saptamI ekavacana ) 4/330 se samvAha (saptamI ekavacana ) 4/357 (pu., napuM. ) - iyarahi (pu., napuM ) - annaha (pu., napuM.) puThavahi (pu, napuM) - ekkahi (pu., napuM.) - tahiM (pu., napuM ) - jahi (pu., napuM. ) kahi iyara ( dUsarA ) prazna ( dUsarA ) puNba (pahalA ) ekka (eka) ta ka 29. yattatkibhyo Gaso DAsurna vA (vaha) (jo) ( kona) 1 4/330 irAhi annAhi pugvAhi ekkAha tAhi ha kAha (saptamI ekavacana ) (saptamI ekavacana ) (saptamI ekavacana ) 4/358 afir Gaso DAsunaM [ (yat) + (tat) + (kimya: ) + (GasaH ) + (DAsu:) + (na) ] vA (saptamI ekavacana) (saptamI ekavacana ) [ (yat) - (tat) - (kim ) 5 / 3] Gasa: ( Gas ) 6 / 1 DAsu: ( DAsu) 1/1 na vA ( a ) = vikalpa se (saptamI ekavacana ) (saptamI ekavacana) [ prauDha prapabhraMza racanA saurabha Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yat--ja, tatta , kim --ka se pare 'us' ke sthAna para DAsu,'pAsu' vikalpa se (hotA hai) / apabhraMza meM ja, ta aura ka akArAnta pulliga va napuMsakaliMga sarvanAmoM se pare 'is' (SaSThI ekavacana kA pratyaya) ke sthAna para prAsu vikalpa se hotA hai / ja (pu , napuM.)-(ja+s)=(ja+pAsu)=jAsu (SaSThI ekavacana) ta (pu., napuM.)-(ta-+-us)= (ta+pAsu)-tAsu (SaSThI ekavacana) ka (pu., napuM.)-(ka+s)=(ka+pAsu)=kAsu (SaSThI ekavacana) noTa-anya rUpa akArAnta pulliga va napuMsakaliMga sarvanAma 'savva' ke anusAra hoNge| 30. striyAM Dahe 4/359 striyAM Dahe [ (striyAm)+(Dahe)] striyAm (strI) 7/1 Dahe (Dahe) 1/1 strIliMga meM (Gas ke sthAna para) Dahe-mahe (vikalpa se) (hotA hai)| apabhraMza meM strIliMga meM jA, tA aura kA se pare Das (SaSThI ekavacana kA pratyaya) ke sthAna para ahe vikalpa se hotA hai| jA (strI)- (jA-+-s) = (jA+he) =jahe (SaSThI ekavacana) tA (strI) -(tA+has)=(tA+ahe) tahe (SaSThI ekavacana) kA (strI.) - (kA+Gas)=(kA+ahe)=kahe (SaSThI ekavacana) noTa-anya rUpa AkArAnta strIliMga sarvanAma samvA ke samAna hoMge / 31. yattadaH syamodhra 4/360 yattadaH [ (yat)+(tadaH-tata:)] syamorbu [ (si)+(amoH)+ (@)] traM [ (yat)-(tad-tat) 5/11 [(si)-(am) 7/2] dhra (dhra) 1/1 * () 1/1 pat-ja se pare 'si' aura 'am' hone para (donoM ke sthAna para) 5 (vikalpa se) (hotA hai) tathA tat-ta se pare 'si' aura 'am' hone para (donoM ke sthAna para) 'tra' (vikalpa se) (hotA hai / ) 1. pada ke anta meM yadi d Aye to usakA t ho jAtA hai / prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 125 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza meM pulliMga va napuMsakaliMga ja se pare tathA strIliMga jA se pare si (prathamA ekavacana kA pratyaya) tathA zram (dvitIyA ekavacana kA pratyaya) ke hone para donoM ke sthAna para dhruvikalpa se hotA hai tathA pulliMga va napuMsakaliMga ta se pare tathA strIliMga tA se pare si (prathamA ekavacana kA pratyaya) tathA zram ( dvitIyA ekavacana kA pratyaya) ke hone para donoM ke sthAna para zraM vikalpa se hotA haiM / ja (pu., napu ) - ( ja + si) = dhru (ja + zram ) = ta (pu., napu ) - ( ta +si ) = jA (strI.) (prathamA ekavacana ) ( ta + am ) = zraM (dvitIyA ekavacana ) tA (strI.) - ( tA + si ) = zraM (tA + am ) = - ( jA + si) = dhru (prathamA ekavacana ) ( jA + pram ) = dhru (dvitIyA ekavacana) (prathamA ekavacana ) ( dvitIyA ekavacana ) noTa - hemacandra kI vRtti ke anusAra (prathamA ekavacana ) (dvitIyA ekavacana ) ja aura jA ke sthAna para ju (prathamA ekavacana ) (dvitIyA ekavacana ) 32. idama: imuH klIbe 126 ] ta aura tA ke sthAna para taM (prathamA ekavacana ) (dvitIyA ekavacana ) 4/361 idama: (idam) 5 / 1 ibhu: (imu ) 1 / 1 napuMsakaliMga meM idam ima se pare 'imu' (hotA hai ) / - ima ( napuM. ) - (ima + si) (ima + zram ) apabhraMza meM napuMsakaliMga meM sarvanAma ima se pare si (prathamA ekavacana kA pratyaya ) tathA pram (dvitIyA ekavacana kA pratyaya) hone para donoM ke sthAna para isu hotA hai / klIbe (klIba) 7/1 (ti aura pram hone para ) ( donoM ke sthAna para) imu (prathamA ekavacana ) imu ( dvitIyA ekavacana ) [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33. etada: strI-puM-klIbe eha eho eha 4/362 etadaH etata: ( etat ) 1 5 / 1 [ (strI) - (pu) - (klIba) 7/1 ] eha ( eha ) 1 / 1 eho ( eho ) 1 / 1 ehu ( ehu) 1 / 1 -- pulliMga, napuMsakaliMga aura strIliMga meM etat eta (pu. napuM.), etA (strI.) se pare ( si aura zrama hone para ) ( donoM ke sthAna para) kramazaH 'eho', 'ehu' aura 'eha' ( hotA hai) / apabhraMza meM pulliMga, napuMsakaliMga aura strIliMga meM eta ( pu., napuM. ), etA (strI.) se pare si (prathamA ekavacana kA pratyaya) aura zram ( dvitIyA ekavacana kA pratyaya) hone para donoM ke sthAna para kramazaH eho, ehu tathA eha hote haiM / eta (pu.) - ( eta +si) = eho ( prathamA ekavacana ) ( eta + am ) = eho ( dvitIyA ekavacana ) eta ( napuM ) - ( eta + si) = ehu ( prathamA ekavacana ) ( dvitIyA ekavacana ) (prathamA ekavacana ) ( etA + am ) = eha ( dvitIyA ekavacana ) (eta + pram) ehu etA (strI.) - ( etA + si) = eha 34. eirjas - zaso 4/363 eirjas [ (eiH) + (jas) ] - zasoH e: (ei) 1 / 1 [ ( jas ) - (zas ) 7 / 2 ] (pulliMga, napuMsakaliMga va strIliMga meM) (eta (pu, napuM), etA (strIliMga) se pare ) jas mIra zas hone para ( donoM ke sthAna para) 'ei' (hotA hai) / apabhraMza meM pulliMga, napuMsakaliMga aura strIliMga meM eta (pu, napuM. ) etA (strI.) se pare jas (prathamA bahuvacana kA pratyaya) tathA zas ( dvitIyA bahuvacana kA pratyaya ) hone para donoM ke sthAna para ei hotA hai / = eta (pu.) (eta + jas) = ei (prathamA bahuvacana) ( eta + zas ) = ei ( dvitIyA bahuvacana) - eta ( napuM. ) - ( eta + jas) ei (prathamA bahuvacana) (eta + zas) = ei (dvitIyA bahuvacana) 1. pada ke anta meM yadi da Aye to usakA t ho jAtA hai / prauDha apabhraMza racanA saurabha } [127 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ etA (strI)-(etA+jas)=ei (prathamA bahuvacana) (etA+zas)=ei (dvitIyA bahuvacana) 35. adasa proi 4/364 [ (adasa )+(oi)] avasa: (adas) 5/1 aoi (proi) 1/1 (pulliga, napuMsakaliMga va strIliMga meM) adas-pramu se pare (jas aura zas hone para) (donoM ke sthAna para) 'poi' (hotA hai)| apabhraMza meM pulliga, napuMsakaliMga aura strIliMga meM pramu se pare jas (prathamA bahuvacana kA pratyaya) tathA zas (dvitIyA bahuvacana kA pratyaya) hone para donoM ke sthAna para aoi hotA hai| amu (pu, napuM., strI)-(pramu+jas) =poi (prathamA bahuvacana) (amu+zas)-proi (dvitIyA bahuvacana) :6. idama prAya : 4/365 [ (idamaH) + (prAyaH)] idamaH (idam) 6/1 prAya: (prAya) 1/l idam ,ima [(pu., napuM.), imA (strI.)] ke sthAna para prAya [(pu., napuM.), pAyA (strI) hote haiM] apabhraMza meM pulliga, napuMsakaliMga va strIliMga meM idam --ima (pu., napuM.), imA (strI.) ke sthAna para prAya (pu, napuM), mAyA (strI.) hote hai / noTa : prAya ke rUpa pulliga va napuMsakaliMga meM satva kI taraha caleMge tathA AyA ke rUpa satvA (kahA) kI taraha cleNge| 37. sarvasya sAho vA 4/366 sarvasya [ (sAhaH)+(vA)] sarvasya (sarva) 6/1 sAhaH (sAha) 1/1 vA (a)=vikalpa se sarva-samva [(pu. napuM.), savvA (strI.)] ke sthAna para sAha [(pu., napuM.), sAhA (strI.)] vikalpa se (hote) haiM / 128 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza meM pulliMga, napuMsakaliMga va strIliMga meM sarva savva (pu, napuM), savvA (strI) ke sthAna para sAha (pu., napuM.), sAhA (strI) vikalpa se hote haiM / noTa- sAha ke rUpa pulliMga va napuMsakaliMga meM savva kI taraha caleMge tathA sAhA ke rUpa savvA ( kahA) kI taraha caleMge / 38 kima: kAMi-kavaNau vA 4/367 kima: (kim ) 6 / 1 kAI - kavaNau | (kAI) - ( kabaNa) 1 / 2 ] vA (zra ) == vikalpa se (pulliMga, napuMsakaliMga va strIliMga meM) kimka (pu., napuM), kA (strI.) ke sthAna para kAI (pu, napuM, strI.) aura kavaraNa (pu, napuM), kavaraNA (strI.) (hote haiM) 1 apabhraMza meM pulliMga, napuMsakaliMga va strIliMga meM kimka (pu, napuM), kA ke sthAna para kAI (pu., napuM. strI.) tathA kavaNa (pu, napu.), kavaNA (strI.) hote haiM / noTa - kAI sabhI vibhaktiyoM va vacanoM meM kAI hI rahatA hai 11 kavaNa ke rUpa pulliMga va napusakaliMga meM sabhva kI taraha caleMge tathA strIliMga kavaNA ke rUpa savvA ( kahA) kI taraha caleMge / 39. yuSmadaH sau tuhuM 4/368 yuSmadaH (yuSmad ) 5 / 1 sau (si) 7 / 1 tuhuM (tu) 1 / 1 yuSmad tumha se pare si hone para ( donoM ke sthAna para) tuhuM (hotA hai) / apabhraMza meM pulliMga, napuMsakaliMga va strIliMga meM yuSmad tumha se pare si prathamA ekavacana kA pratyaya) hone para donoM ke sthAna para tuhuM hotA hai / tumha (pu., napu., strI . ) - ( tumha + si) = tRhuM (prathamA ekavacana ) / 4/369 40. masa- zasotumhe tumhaI as [ (zasoH) + (tumhe ) ] tumha [ ( jas) - (zas) 7 / 2] tumhe (tumhe ) 1 / 1 tumhaI ( tumhaI) 1 / 1 1. apabhraMza bhASA kA adhyayana, vIrendra zrIvAstava, pRSTha 180 1 prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 129 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (yuSmad -tumha se pare) jas maura zas hone para (donoM ke sthAna para) tumhe aura tumhaiM (hote haiN)| apabhraMza meM pulliga, napuMsakaliMga va strIliMga meM yuSmad-tumha se pare jas (prathamA bahuvacana kA pratyaya) aura zas (dvitIyA bahuvacana kA pratyaya) hone para donoM ke sthAna para tumhe aura tumhaiM hote haiM / tumha (pu , napuM , strI.)-(tumha+jas) =tumhe/tumhaiM (prathamA bahuvacana) (tumha+ zas) =tumhe/tumhaiM (dvitIyA bahuvacana) 41. TA-yamA paI taI 4/370 TA [ (Gi)+(mamA) ] paI taI [ (TA) - (Gi) - (am) 3/1] paiM (paI) 1/1 taI (taiM) 1/1 (yuSmad-tumha se pare) TA, Gi aura pram sahita paI aura taiM (hote haiN)| apabhraMza meM pulliga, napuMsakaliMga va strIliMga meM yuSmad --tumha se pare TA (tRtIyA ekavacana kA pratyaya), Gi (saptamI ekavacana kA pratyaya) tathA pram (dvitIyA ekavacana kA pratyaya) sahita paiM aura taiM hote haiM / tumha (pu., napuM.. strI.)- (tumha+TA) = paI, taiM (tRtIyA ekavacana) (tumha+Gi)=paI, taha (saptamI ekavacana) (tumha+am)=paI, taiM (dvitIyA ekavacana) 42. bhisA tumhehi 4/371 bhisA (bhis) 3/1 tumhehiM (tumhehiM) 1/1 (yuSmad --tumha se pare) mis sahita tumhehiM hotA hai)| apabhraMza meM pulliga, napuMsakaliMga va strIliMga meM yuSmad -tumha se pare bhis (tRtIyA bahuvacana kA pratyaya) sahita tumhehiM hotA hai / tumha (pu , napuM, strI)-(tumha+bhis)= tumhehi (tRtIyA bahuvacana) 43. Gasi-GasbhyAM tau tujjha tudhra 4/372 si [(GasbhyAm)+-(tau) ] tujha tudhra 130 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurama Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ (Gasi) - (Gas) 3/2 ] tau (tau) 1/1 tujjha (tujjha) 1/1 tudhra (tudhra) 1/1 (yuSmad--tumha se pare) Gasi praura Gas sahita tau, tujjha aura tudhra (hote haiN)| apabhraMza meM pulliga, napuMsaliga tathA strIliMga meM yuSmad --tumha se pare asi (paMcamI ekavacana kA pratyaya) aura Gas (SaSThI ekavacana kA pratyaya) sahita tau, tujjha aura tudhra hote haiN| tumha (pu., napuM., strI)-(tumha+si)=tau, tujha aura tudhra ___ (paMcamI ekavacana) (tumha+-Das) =tau, tujha aura tudhra (SaSThI ekavacana) 44. bhyasAmbhyAM tumhahaM 4/373 bhyasAmbhyAM tumhahaM [ (bhyas)+ (prAmbhyAm)+ (tumhaha)] [ (bhyas) - (prAm) 3/2 ] tumhaha (tumhahaM) 1/1 (yuSmad--tumha se pare) bhyas aura mAm sahita tumhahaM (hotA hai)| apabhraMza meM pulliga, napuMsakaliMga va strIliMga meM yuSmad -tumha se pare bhyas (paMcamI bahuvacana kA pratyaya) aura mAm (SaSThI bahuvacana kA pratyaya) sahita tumhahaM hotA hai| tumha (pu., napuM., strI.) - (tumha+bhyas) = tumhahaM (paMcamI bahuvacana) (tumha+prAm) =tumhahaM (SaSThI bahuvacana) 45. tumhAsu supA 4/374 tumhAsu (tumhAsu) / /1 supA (sup) 3/1 (yuSmad-tumha se pare) sup sahita tumhAsu (hotA hai)| apabhraza meM pulliga, napuMsakaliMga va strIliMga meM yuSmad--tumha se pare sup (saptamI bahuvacana kA pratyaya) sahita tumhAsu hotA hai / sumha (pu., napuM., strI)-(tumha+ sup)= tumhAsu (saptamI bahuvacana) 46. sAvasmado hauM 4/375 sAvasmado hau [ (sau)+(asmada:)+(hauM)] sau (si) 7/1 prasmavaH (asmad) 5/1 ha (hauM) 1/1 prauDha apabhraza racanA saurabha ] [ 131 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asmad-pramha se pare si hone para (donoM ke sthAna para) hau (hotA hai)| apabhraMza meM pulliga, napuMsakaliMga va strIliMga meM asmad--pramha se pare si (prathamA ekavacana kA pratyaya) hone para donoM ke sthAna para hauM hotA hai / amha (pu , napuM., strI) - (amha + si) = hau~ (prathamA ekavacana) jas-zasoramhe amhaiM 4/376 jas [ (zaso:) (amhe) ] amhaI [(jas)-(zas) 7/2 ] amhe (amhe) 1/1 amhaiM (amhaiM) 1/1 (asmad--pramha se pare) jas aura zas hone para (donoM ke sthAna para) amhe aura pramhaiM (hote haiN)| apabhraMza meM pulliga, napuMsakaliMga va strIliMga meM asmad-pramha se pare jas (prathamA bahuvacana kA pratyaya) aura zas (dvitIyA bahuvacana kA pratyaya) hone para amhe aura amhaiM hote haiN| amha (pu., napuM, strI) - (amha+jas)=amhe, pramhaiM (prathamA bahuvacana) ___ (amha+zas)=pramhe, amhaiM (dvitIyA bahuvacana) 48. TA-GyamA maI 4/377 TA [ (Gi)+(amA) ] maI [ (TA)-(Gi)-(am)3/. ] maI (maI) 1/1 (asmad -pramha se pare) TA, Gi aura pram sahita maI (hotA hai)| apabhraMza meM pulliga, napuMsakaliMga va strIliMga meM asmad-pramha se pare TA (tRtIyA ekavacana kA pratyaya), Gi (saptamI ekavacana kA pratyaya) tathA pram (dvitIyA ekavacana kA pratyaya) sahita maI hotA hai / amha (pu., napuM , strI.) - (amha+TA) = maI (tRtIyA ekavacana) (amha+Gi)% maI (saptamI ekavacana) (amha+am) maI (dvitIyA ekavacana) 49. amhehi bhisA 4/378 amhehiM (amhehiM) :/ bhisa. (bhis) 3/: (asmad--amha se pare) bhis sahita pramhahiM (hotA hai)| 132 ] [ prauDha apabhraMza racanA saurama Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza meM pulliMga, napuMsakaliMga va strIliMga meM asmad gramha se pare bhis (tRtIyA bahuvacana kA pratyaya) sahita zramhahiM hotA hai / mha (pu, napuM., strI . ) (zramha + mis ) = zram hehi (tRtIyA bahuvacana) 50. mahu majjha GasiGasbhyAm 4/379 mahu (mahu) 1 / 1 majbhu (majbhu) 1 / 1 [ ( Gasi ) - ( Gas ) 3/2] (asmad zraha se pare ) Gasi aura Gas sahita mahu aura majbhu (hote haiM) / apabhraMza meM pulliMga, napuMsakaliMga va strIliMga meM asmad gramha se pare Gasi (paMcamI ekavacana kA pratyaya) aura Gas (SaSThI ekavacana kA pratyaya) sahita mahu aura majbhu hote haiM / zramha (pu., napuM., strI.) ( zramha + Gasi ) = mahu aura majbhu (paMcamI ekavacana ) ( ha + Gas ) = mahu aura majbhu (SaSThI ekavacana) 51. bramhahaM bhyAmbhyAm ahaM [ ( bhyas ) + (AmbhyAm) ] mhaM (mhaM) 1 / 1 [ ( bhyas ) - ( zrAm ) 3 / 2 ] (asmad graha se pare ) bhyas aura zrAm sahita zramhahaM (hotA hai) / apabhraMza meM pulliMga, napuMsakaliMga va strIliMga meM asmad gramha se pare bhyas (paMcamI bahuvacana kA pratyaya) tathA zrAm (SaSThI bahuvacana kA pratyaya) sahita zramhahaM hotA hai / mha (pu., napuM, strI . ) - (gramha + bhyas ) = zramhahaM (paMcamI bahuvacana) (amhe + Am ) = gramhahaM (SaSThI bahuvacana) 52. supA zramhAsu 4/380 4/381 suvA (sup) 3 / 1 amhAsu ( mhAsu) 1 / 1 ( asmad bramha se pare ) sup sahita amhAsu (hotA hai) / apabhraMza meM pulliMga, napuMsakaliMga va strIliMga meM asmad zramha se pare sup (saptamI bahuvacana kA pratyaya) sahita bhramhAsu hotA hai / prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ 133 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramha (pu., napuM, strI.)- (amha+sup) = amhAsu (saptamI bahuvacana) yahA~ saMjJA aura sarvanAma zabdoM kI vibhaktiyoM se sambandhita 52 sUtroM kA vivecana prastuta kiyA gayA hai| ina sUtroM se phalita saMjJA aura sarvanAma zabdoM ke rUpoM ke lie dekheM-apabhraMza racanA saurabha, pATha-83 / 134 1 [ prauTa apabhraMza racanA saurabha Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa- 1 (i) abhyAsa - 5 ke vAkyoM kA apabhraMza meM anuvAda (1) seNiu NAmeM paravai rAyagihe paTTaNe Nivasiu / ( 2 ) kiM paraM paramesaraho NAmuleijjai / ( 2 ) jiga-sAsaNe rAghava - kahA kema kahiyA, kahu / ( 4 ) hase - piNu teNa ema kahiu / (5) tujjha putto ettahe tihuvaNa tilau hosai / (6) sahasakkheM / purandareM tivAra so pariyaMciyo / ( 7 ) ethantare teNa jindiho vandaNu dattu / (8) he bharaha narida kallae kAI paccuttaru dehuM / (9) te vimANehi tetthu DhukkA, jetthu samosaraNe jiNu prAsi / ( 10 ) cakkarayaNeM paTTaNe Nau paisariu, jiha abuhabmantare sukai vayaNu Na paIsai / ( 11 ) mai teNa samANu vippina NAhi kina / ( 12 ) hauM tAsu pAse Na jAmi / jAuM / ( 13 ) taM NisuNevi rAu bhatti palittu / ( 14 ) jo tiNi mi jujjhaI ajju jidda, tAsu vi rajju hosai / ( 15 ) tehi lahu diTThi - jujbhu pAraddhu / ( 16 ) jAmahiM bharahu diTTi jujbhu jiNevi Na sakkiu, tAmahiM turantu jala-jujbhu pAra / (17) chuDu / jai mANUse ghirattaNu hoi, to tAsu pAsaho lacchi kItti vi saranti / ( 18 ) tahi / tetthu sayala vi vandhujaNu kokkAviya, tAma kaNNae sahuM pANiggahaNu kiu / ( 19 ) NiviseNa aMdhAru hoi, NiviseM caMdiNu hoi, khaNe dhArAharU varisai | ( 20 ) aNu-diNu indiya-vairi jiNantu so tetthu gau, jetthu kailAsa- giri pratthi / ( 21 ) tAsu pupphavimANu ambare thambhiu gaM pAuseNa koilaho vamAlu thambhiu / ( 22 ) hauM pAhANu NAI kailAsu ummUleppiNu sAyare ghivesauM / (23) katthai suprAhaM paMtiu uTTiyAu, NAvai maragaya kaMThinAu tuTTiyAu / (24) ambare suTTha sundaru sasi uggizra NaM jagahare dIvau paittu / ( 25 ) vari, evahiM siddhivahU pariNijjau / ( 26 ) teNa je gUDhapurisA paTTaviyA, te takkhaNeNa paDIvA | ( 27 ) jIie viNu so ekku vi pau Na calai / ( 28 ) aTThavihaho viNoe so divasa i / ( 29 ) aggae pacchae bhaDa-samUha thiu / ( 30 ) aho rAyahaMsa | kahe jai / chuDu kattha vi zraMjaNA diTThA | ( 31 ) hA putta ! tuhuM maI muhu dakkhavahi / ( 32 ) tuhuM kAI ruvahi, muhu luhahi / ( 33 ) ajjaho so tAsu maMti pratthi / ( 34 ) kiM vAlu ravi tamu Na haNai / ( 35 ) evahi rajju bhuMjevvau, pacchale puNu tavacaraNu karevau / (36) rAvaNa ! tuhuM NandantaI sayaNaI kiNNa Ni yahi / ( 37 ) kiM tuhuM giri samu vaDDataNu khaNDahi / ( 38 ) bhAi ! suNi, haraM jANami, pekkhami, garayaho saMkami, Navara prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ i Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haraM sarIre vasantAI paMcidiyaiM jiNevi Na sakkami / ( 39 ) siviNA riddhi jiha jANai tujjhaNa huA, Na hoi, Na hosai / ( 40 ) ve vi docchantA paropparu bhiDiyA | (41) teNa visallahe jalu prANepiNu savvahaM upari ghittau / ( 42 ) thovantare tehi ujjhA diTThA | ( 43 ) hA mAyara ! ekkasi mahu vayaNu dakkhavahi / (44) paTTaNaho upAsehi~ / caupAseM sAyaro Asi / ( 45, so dAhiNeNa gau / ii ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ii) zrabhyAsa - 6 ke vAkyoM kA apabhraMza meM anuvAda (1) hauM cauvIsa tittha karA bhAveM paraNamajaM / ( 2 ) maI paMcaNha mahAkavvahaM NAmu suui / (3) arihaMtA cau kammAI NAsanti / ( 4 ) so tihi / tIsu loe vallahu zrAsi / ( 5 ) tetyu caudaha sariu santi / ( 6 ) sA dasa sayAI karA karevi gacciyA / (7) cauhi sahAsehiM rAyahiM teNa sahu saheM pabvaiyA laiyA / ( 8 ) bAraha koDiu rayaNAI kAi | (9) battIsa lakkhAiM devA vandaraNa karesanti / ( 10 ) ekku bAlana hAu | ( 11 ) ekkA mahilA gIna gAi harisai / ( 12 ) ekku vimANu tatthaho uDDa / (13) tahiM avasare dosu sandarohiM narAhizra baiTTiyA / ( 14 ) te dasavihu dhammu pAlesanti / ( 15 ) viNi deviu mAraNavaho vesa dharevi imahiM loe AgacchinAu / (16) aTThottara saya bAlamA khelanti (yA) pradvAhizra saya bAlagrA khelanti yA bAlaya hu~ bhaTThottara saya khelai / ( 17 ) aTThAsIhaM gharahaM narehiM etthu paTTA | ( 18 ) navaihiM gAmahi vijjuyA pathi / ( 19 ) so sahAseM vijjAhiM pariyariu (20) caudaha sahAsa vijjAharahaM asthi / ( 21 ) sahAsu vijjau cinteSpiNu dahamuheNa mahiharu ummUliu / ( 22 ) taho Naravai sahAse hi bhiccehi pura veDdiu, gAvai bArahahiM mAsehi saMvaccharu veDdiu / (23) ekkaho joyaNaho majjhe jo vi saMcarai so jIvantu ga NIsarai / ( 24 ) cattAri kasAyA jiNezvaraM / (25) tau tiNi putta hosanti / ( 26 ) so chaha / cha phalAI eppiNu gharu gau / ( 27 ) haNuveNa zraTTa sara mukka / ( 28 ) jujjhe tAsu sattasaya vimArAI gaI | ( 29 ) hauM Na ekkallu, maI sahuM koDiu bhaDa pratthi / ( 30 ) tujjha kuDuMbe kai purisA va kai mahilAu pratthi / ( 31 ) kahiM sAvayaha vayA pAliyA / (32) tuhuM kahUM sandahaM sAmi hohi / prauDha apabhraMza racanA saurabha 1 [ ii Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (iii) abhyAsa-7 ke vAkyoM kA apabhraMza meM anuvAda (1) mahu cautthI/cauthI parikkhA kalle hosai / (2) taiyAhe puttihe pANigahaNu piueM sANandeM kiu / (3) ajjaho dasamIhiM rayaNIhiM so jujha jiesai / (4) aTThArahamI jhupaDA riNa mmimA / (5) dasa mIhiM guhAhiM muNi jhAyanti / (6) tAsu taiyA sasA jasaho kaMkhA kri| (7) hAM dasamI sADI kINami / (8) kiM tujjha viyAhiM aMkhihiM dosu asthi / (9) dasamIhe kacchAhe cAlIsama chatta, paMcamIhe kacchAhe paNNAsama chatta maI kokkiya / (10) taiyA paMttihe chaTThI mahilA parivAra suheNa ghare Nivasai / (11) bArahamI kacchAhe chatta guruhe sikkhA pAlai / (12) so etthu dasame divase vi khelesi| iv 1 1. prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (iv) abhyAsa - 8 ke vAkyoM kA apabhraMza meM anuvAda ( 1 ) viNi mi Naha- maNDale paribhamanti / ( 2 ) jo cayAri vi jujjhaiM jiNesai, tuhuM taM vIru jANa / ( 3 ) paMcahi bAra-bAra sarIru bhUsijjai / (4) aTThaNha chattahaM ekku imu gaMthu paDhai | ( 5 ) paI cauvIsa mi titthaMkarA paNavevva N / ( 6 ) tAsu saMpai majbhu saMpaihe dUNA pratthi / ( 7 ) mahu pAse tahAM tiguNAI gaMthAI pratthi / ( 8 ) solaha thuiM huM vatthu dUNAI kahijjanti / ( 9 ) etahi paTTaNe cAlIsaguNa mahiya jaNA nivasanti | ( 10 ) haNuveNa cattAri vi ujjANavAla haya / ( 11 ) veNNi vi valaI paroparu bhiDiyaI / ( 12 ) tetthu ko vi NAhi zrAsi, jo tAI dhaNuI caDAvai / (13) kA viNAri jA joyai taM dappaNu sA harisai / ( 14 ) guru taM kiM pi NANu dei / (1 ) keNa vi kAsu vi uppari raNe cakku makku / ( 16 ) kahi mi tuhuM harisahi para mi tu kuddhavi hohi / ( 17 ) aNNahuM vivihAu vihau vijjau sikkhAviyau | (18) ekkaho vaSNu papphulliu, aNNekkaho vayaNu khijjiu / ( 19 ) ekke rahe mahiharu prAru, akke rahe zraTTha vi kumAra caDiyA / ( 20 ) tuhuM praNNoSNu mA garahi / (21) he kakkha ekkekku chattu praSNoraNaho sara heM bollai / ekku rAu Nivasiu / ( 23 ) ( tuhuM) thovAI phalAI AANAvu / raNa koNa hi / ( 25 ) kai garA bhoyaNu jimanti / ( 26 ) kai pi hasantA jaNa gAmu janti / ( 22 ) kahi mi paTTaNe ( 24 ) kiM tuhuM vahuI apabhraMza prauDha racanA saurabha 1 tv Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (v) abhyAsa-9 (ka) ke vAkyoM kA apabhraMza meM anuvAda (1) amhahiM/amhehiM ko/kavaNu/kAI avarAho kiu, eu/eho/imu/prAya amhe/amhaI Na jANa hu~ / (2) jiha saMjhAe eu/Aya/imu/ehu kamala-vaNu ghAijjai, tiha jarAe jovvaNu ghaaijji| (3) eha/imA/aAyA mAlA kAsu/kavaNasu atthi / (4) eha/imA/mAyA bAlA gAyai, vAyai va gaccai / (5) ei/prAyAu/imAu mahilAmo AharaNA dhAranti / (6) ei/mAyA/imA muNI vayaI pAlanti / (7) ei/prAyaiM/imAi kamalaI viprasipraI / (8) jo Na thakka i, so soyai / (9) tAu aoi NAriu saparivarau tettahe gayau / (10) te/moi uvayareppiNu harisimA / (11) taiM/moi cittai sundaraI asthi / (12) sA jAu kahAu kahai, tAu/oi hauM suNami/suNau / (13) tuhu jAI phalAi khAhi, tAI/poi phalAI maharAiM asthi / (14) jAiM phalAI mahurai asthi tuhaM tAiM/oi kINu / (15) so/amu Naravai titthaMkaraho vaMdaNasu tettahe gau / (16) sA/amu layA sohai / (17) tuhu~ kaI hosahi prAyahiM kavaNu/ko/kAI sandehu asthi / (18) tuhuM kavaNukAiM/kA bAlau kokkahi / (19) so kAu/kavaNAu guhAu jANai / (20) tuhuM kAI/kavaNAI kajjAiM karahi / (21) ke kavaNe vINA vAiyA athavA kAe/kavaNAe vINA vAiyA / (22) kavaNahiM/kahiM maNoharA vajjA vAimA athavA kavaraNAhiM/kAhiM maNoharu vajju vAiu / (23) kalle kAha/kavaNahu kaNNAhu parikkhA hosai / (24) so/amu kAsu puttu asthi / (25) jAhe mAyAhe puttu uNNai karai sA harisai / (26) kavaNahiM/kahiM tujjha bhattI asthi / (27) jahiM tujjha bhattI asthi, tahiM mahu bhattI asthi / (28) kavaNahAM kahAM rukkhahe patta pddi| (29) teNa kiMkAI kavaNu / (30) pAehiM samau tuhuM jAhi / [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (vi) abhyAsa-9 (kha) ke vAkyoM kA apabhraMza meM anuvAda (1) ehu/ehau/aisu/erisu jujjha kayAvi Na jujjhiya / (2) tehu tehayA taimA/tArisA bAlaprA ugai karanti / (3) tAsu gharu maI ghara jehu /jehau/jaisu/ jArisu atthi / (4) tAho puttu kehu kehau/ka isu ke risu asthi / (5) tai jehI/ jaisI/jArisI buddhi mahu Natthi / (6) ehu/ehau/ aisu/erisu vattA NisuNevi so harisiu / (7) kehahiM/kaisAhiM karisehi sAhaNehi santi lahijjai, kahu / (4) tehe| tehae/ta ise tArise duhe dhIru rakkhevvauM / (9) etasu/aisaho/erisaho raNarasu NAmu mA laya/lau / (10) ke heNa/keriseNa/kaiseNa ujjameNa ko vi sahalu havai / (11) taiM jehA/jaisA/jArimA guNavantA kai maNuya asthi / (12) tAsu NANu amhArisu (mArisu) asthi / (13) eprAriseM/AriseM rAeNaM mahu vaTTA Na kiyaa| (1.) tumhAriseM tAsu rajju kiM laiu / (15) tumhArisu kovi raNau viraNayavantu atthi / (16) tumhArisIhu raNArIhu saMmANu karenvauM / (17) muriNa amhArisA khamanti / (18) sA amhArisI/mArisI sAmaNNa mahilA Nasthi / (19) NANe/NANaho sarisu ki pi Nasthi / (20) tetthu takkhaNe kaisu/kerisu khohu jaau| prauDha apabhraMza racanA saurabha ] Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (vii) abhyAsa-9 (ga) ke vAkyoM kA apabhraMza meM anuvAda (1) amhAru/amhArau gharu sagga asthi / (2) merI/mahArI putti gaMthu paDhai / (3) tuhAru/tuhArau puttu kavaNu (kajju) karai / (4) teNa merau uvayAru kiu / (5) ajju tuhArau jIviu sahalu asthi / (6) tuhArI/tumhArI parikkhA kaiya huM hosai / (7) mahAreM/mahAraeNa piyAmaheNa jalu pivitra / (6) amhAraho piu guru vaNe Nivasai / (9) ettiyahuM majjhe ko buddhivantu atthi / (10) tuDaM etti yaI phalaI ki koNahi / (11) tuhUM jettiyahaM NANavantahaM pAse Nivasahi, tettiya tiM tuhArau NANu vaDDhai / (12) etieNa dhaNeNa kiM / (13) kahe, ketiya rayaNi gaya / (14) tuhArIe/ tumhArIe sasAe kettiyu kajju kariu / (10) tAsu evaDDu dukkhu pekkheppiNu so ruviy| (16) evaDDahiM naihiM ki / (17) tuhu~ jevaDu tavu karasi, tevaDu saMti lahahi / (18) tuhArau rajju kevaDu asthi / (19) chuDu ettaDau kajja karahi / (20) ettaDiya bAlA gANa lahanti / (21) jetaDau NANu vaDDhai tettaDaDa suhu vaDDhai / (22) tuhArIhiM seNAhiM kettaDaya bhaDA asthi / (23) tuhuM appau/appuNu/appaNau/appANau pekkha / (24) hauM Niya kasAya chodd| [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (viii) abhyAsa-10 ke vAkyoM kA apabhraMza meM anuvAda (1) tetthu visAlu giri pekkhiy| (2) saMpai thirA Nau hoi / (3) sA maraNoharu sandaNe thiyA / (4) paI viNu gharu suNNa asthi / (5) gaMgA pavittA naI khijji| ( ) jai tuhArau maNu calu atthi, to tuhuM taM nivAru / (7) jIvu ekkallau suha duhu va mujai / (8) mahArI/merI puttI vayahaM dhArI taha vi dhiirii| (9) kamINA pakkhi Nahe uDDantI dekkhigrA / (10) jo dAsI viNa yavantA hoi, sA pesaNagArI hoi / (11) joi jhANe Na auvva prANanda lahai / (12) so muNi dullahaiM vayaNa iM NisuNevi appaNa u kallANu karai / (13) mahArIe sasAe paNDurA sADI kINimA / (14) jA sAsU kiviNA/kiviNI hoi sA bahue sahu jagaDai / (15) jAsu sarIu kisu atthi, so duddha ahiu pibau / (16) jo Nimmalu jhANu jhAyai, so vimalu kevalaNAraNa lahai / (17) jAsu diTTi ujjalA asthi, tAsu kitti jae pasarai / (18) tuhuM mahuru phalu khAhi / (19) jAma tuhArI vANI tikkhA acchesai, tAma tuhuM pasaMsA Nau pAvesahi / (20) sIyaleM jaleM tisA NAsai / (21) uttamaho rAyaho saMpai vaDDhai / (22) sosAyaraho sarisau gaMbhIru atthi / (23) merI piyArI mAyA maI mahuru bhoyaNa kArai / (24) rAyaho vallahA rANI taM uvavaNu jAi sarovaraho paMkayaI riNarakkhai / (25) mukkhu maMti rajju raNau parirakkhai / (26) jAsu buddhi thUlA havai, tAsu maNu thiru Na hoi / (27) uttameM utti meM nareM ei guNA lahijjanti / (28) so puvvu raNayaru gau / (29) tuhaM dAhiNu/dakkhiNu desu jAhi / (30) gammayA dAhiNA nai asthi / (31) gaMgA uttarA/ uttariyA naI asthi / (32) pacchimAhiM disAhiM mahu mittu Nivasai / (33) taho puvve bhAe jauNA gaI asthi / prauDha apabhraMza racanA saurama ] Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 kRdanta pariziSTa kra.saM. kriyA zabda saMbaMdhaka kRdanta meM prayukta hetvarthaka kRdanta meM prayukta pratyaya-i, iu, ivi, pratyaya-evaM, praNa praNahaM, avi, evi, eviNu, eppi, ahi, evi, eviNa eppi, eppiNu (3) eppiNu (2) (1) 1. pra.pa-arpaNa karanA appi, appiu, appivi, appevaM, appaNa, appaNahaM, appavi, appevi, appeviNu, appaNahiM, appevi, appeappeppi, appeppiNu viNu, appeppi, appepiNu 2, avaloma dekhanA avaloi, avaloiu, avaloevaM, avaloaraNa, avaloivi, avalopravi, avaloaNaha, avaloaNahiM, avaloevi, avaloeviNu.. avaloevi, avaloeviNu, avaloeppi, avaloeppiNu avaloeppi, avaloeppiNu 3. prAraNalAnA prANi, prANi u, ANivi, ANevaM, pANaNa, ANaNahaM, ANavi, pAraNevi, pAraNe- ANaNahiM, ANevi prANetriNa, prANeppi, AropiNa viNa, prAyoppi, ANappiNa prAvAnA mAvi, prAviu, prAvivi, AvevaM, prAvaNa, prAvaNahaM, Avavi, prAvevi, prAveviNu, prAvaNa hiM, Avevi, AveAveppi, prAveppiNu viNu, Aveppi, AveppiNu 5. iccha=cAhanA, icchi, icchiu, icchivi, icchevaM, icchaNa, icchaNahaM, icchA karanA icchavi, icchevi, icche- icchaNahiM, icchevi, icche viNu, iccheppi, icchepiNu viNu, icchepi, iccheppiNu [ prauDha apabhraMza racanA saurama Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUtakAlika kRdanta meM prayukta pratyaya-a, ya vidhi kRdanta meM prayukta pratyayaparivartanIya- aparivartanIya envau, ienvauM, evA (5.1) (5.2) vartamAna kRdanta meM prayukta pratyayanta, mAraNa (6) pravva (7) appina, appiya appigravva, appeavva appevvau, appievvauM, appevA appanta, appamANa avaloiavva, avaloevvauM, avaloeavva avaloievva uM, avaloevA avaloanta, avalopramANa avaloia, avaloiya ANigravva, ANeazva ANevvaLa, prANievvauM, ANanta, prANamANa prANipra, prANiya ANevA Aviavva, Aveavva AvevvauM, prAvievvaLa, pAvanta, AvamANa prAvitra, prAviya AvevA icchiavva, icchepravva icchevvaLa, icchievvalaM, icchanta, icchamANa icchima, icchiya icchevA prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ xi Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) 6. uccAra uccAraNa karanA 7. ucchala uchalanA 8. (2) 9. uTTha = uThanA uDDu =ur3anA 10. uppajja = utpanna honA 11. uppADa ukhAr3anA xii ] (3) uccAri, uccAriu, uccArivi, uccAravi, uccArevi, uccAreviNu, uccAreSpi, uccAreSpiNu ucchali, ucchaliu, ucchalivi, ucchala vi, ucchalevi, ucchale viNu, ucchale ppi, ucchale ppiNu uTTi, uTTiu, udvivi uTThavi, uTThevi uTTheviNu, uTTheppi, uTTheppiNu uDi uDDiu, uDDavi, uDDuvi, uDDevi, uDDeviNu, uDDeppa, uDDepiNu upajji, uppajjiu, upajivi, uppajjabi. uppajjevi, uppajjeviNu, uppajjeppi, uppajjeSpiNu uppADa, uppADiu, uppADivi, uppADavi, uppADevi, uppADeviNu, uppADeppa, uppADe ppiNu (4) uccArevaM, uccAraNa, uccAraNahaM, uccAraNahiM, uccArevi, uccAreviNu, uccAreSpi, uccAreSpiNu ucchalevaM, ucchalaNa, ucchalaNahaM, ucchalaNahiM, ucchale vi, ucchale viNu, ucchale ppi, ucchale ppiNu uThevaM, uTThaNa, uTThaNahaM, uTThaNahiM, uTThevi, uTTheviNu, uTTheppi, uTTheppaNu uDDevaM, uDDaNa, uDDaNaha, uDDaNahi, uDDevi, uDDeviNu, uDDepi, uDDeppiNu uppajjevaM, uppajjaNa, uppajjaNahaM, uppajjaNahi, uppajjevi, uppajjeviNu, uppajjeppi, uppajjeSpiNu uppADevaM, uppADaNa, uppADaNahaM, uppADaNahiM, upADevi, uppADeviNu,' uppADeppa, uppADeppaNu [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5.1) (5.2) (6) (7) uccAriavva, uccArevvau, uccAreavva uccArievvauM, uccArevA uccAranta, uccAramANa uccAritra, uccAriya ucchaliavva, ucchalevvaLa, ucchaleavva ucchalievvauM, ucchalevA ucchalanta, ucchalamANa ucchalima, ucchaliya uTThiaba, uTheprabva uThevvauM, uTThievvauM, uThevA uTThanta, uTThamANa udvia, uTThiya uDDanta, uDDamANa uDDina, uDDiya uDDianva, uDDeavva uDDevvauM, uDDievvaLa, uDDevA uppajjanta, uppajjiavva, uppajjevvalaM, uppajjeavva uppajjievvalaM, uppajjevA upajjiA , uppajjiya uppajjamANa uppADiavva, uppADevvalaM, uppADeavva uppADievvalaM, uppADevA uppADanta, uppADamANa uppADi, uppADiya prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ xiii Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - (1) (2) (3) (4) 12. kaDDha=nikAlanA kaDDhi, kaDDhi u, kaDDhivi, kaDDhevaM, kaDhaNa, kaDDhaNahiM, kaDDhavi, kaDDhevi, kaDDhaNahaM, kaDDhevi, kaDDheviNu, kaDDheppi, kaDDheviNu, kaDDhe ppi, kaDDheppiNu kaDDheppiNu 13. kara karanA kari, kariu, karivi, karavi, karevi, kareviNu, kareppi, kareppiNu karevaM, karaNa, karaNahaM, karaNahiM, karevi, kareviNu, kareppi, kareppiNu 14. kokka = bulAnA kokki, kokkiu, kokkivi, kokkavi, kokke vi, kokkeviNu, kokke ppi, kokke ppiNu kokkeva, kokkaNa, kokkaNahaM, kokaNahiM, kokkevi, kokke viNu, kokke ppi, kokke ppiNu 15. khaJca-khIMcanA khaJci, khaJciu, khaJcivi, khaJcavi, khaJcevi, khaJceviNu, khaJceppi, khaJceppiNu khaJcevaM, khaJcaNa, khaJcaNahaM, khaJcaNahiM, khaJcevi, khaJceviNu, khaJceppi, khaJceppiNu 16. gajja-garajanA gajji, gajjiu, gajjivi, gajjavi, gajjevi, gajjeviNu, gajjeppi, gajjeppiNu gajjevaM, gajjaNa, gajjaNahaM, gajjaNahi, gajjevi, gajje viNu, gajjeppi, gajjeppiNu 17. gaNa=ginanA gaNi, gaNiu, gaNivi, gaNavi, gaNevi, gaNeviNu, gaNeppi, gaNeppiNu gaNevaM, gaNaNa, gaNaNahaM, gaNahiM, gaNevi, gaNeviNu, gaNeppi, gaNeppiNu xiv ] [ prauDha apabhraMza racanA saurama Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5.1) 15.2) (6) (7) kaDhi a, kaDDhiya kaDDhiavva, kaDDhevvauM, kaDDhievvauM kaDDheavva kaDDhevA / kaDDhanta, kaDDhamANa karanta, karamANa kagni, kariya kariavva, kareavva karebvauM, karievvalaM, karevA kokkima, kokkiavva, kokkevvalaM, kokke avva kokkievbauM, kokkevA kokkanta, kokkamANa kokkiya khaJci, khaJciya khaJciavva, khaJcevvauM, khaJceavva khaJcievvauM, khaJcevA khaJcanta, khaJcamANa gajjiavva, gajjevvau, gajjievvaLa, gajjanta, gajjamANa gajjiya, gajjiya gajjeavva gajjevA gaNanta, gaNamANa gaNina, gaNiya gaNiprajva, gaNeavva gaNevvauM, gaNievvalaM, gaNevA prauDha apabhraMza racanA saurabha ] Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - (1) (2) (3) 18. gala-galanA gali, galiu, galivi, galavi, galevi, galeviNu, galeppi, galeppiNu galevaM, galaNa, galaNaha, galaNahi, galevi, galeviNu, galeppi, galeppiNu 19. gavesa=khoja karanA gavesi, gavesiu, gavesevi, gavesavi, gavesevi, gaveseviNu, gavese ppi, gavese ppiNu gavesevaM, gavesaNa, gavesaNaha, gavesahi, gavesevi, gavese viNu, gaveseppi, gaveseppiNu 20. gaha-grahaNa karanA gahi, gahiu, gahivi, gahevaM, gahaNa, gahaNaha, gahavi, gahevi, gaheviNu, gahahiM, gahevi, gaheviNu, gaheppi, gaheppiNu gaheppi, gaheppiNu gAi, gAiu, gAivi, gAevaM, gANa, gANahaM, gAvi, gAevi, gAeviNu, gAaNahiM, gAe vi, gAegAeppi, gAeppiNu viNu, gAeppi, gAeppiNu 21. gA=gAnA 22. gila=nigalanA 23. ghaDa banAnA gili, giliu, gilivi, gilevaM, gilaNa, gilaNahaM, gilavi, gilevi, gilaNahiM, gilevi, gileviNu, gileppi, gileviNu, gileppi, gileppiNu gileppiNu ghaDi, ghaDiu, ghaDivi, ghaDevaM, ghaDaNa, ghaDaNahaM, ghaDavi, ghaDevi, ghaDeviNu, ghaDaNahiM, ghaDevi, ghaDeviNu, ghaDeppi, ghaDeppiNu ghaDeppi, ghaDeppiNu ghosi, ghosiu, ghosivi, ghosevaM, ghosaNa, ghosaNahaM, ghosavi, ghosevi, ghosaNahiM, ghosevi, ghoseviNu, ghoseppi, ghoseviNu, ghoseppi, ghoseppiNu ghoseppiNu 24. ghosa=ghoSaNA karanA xvi ] [ prauDha apabhraMza racanA saurama Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5.1) galiavva, galezravva gavesivva, gave se avva gahivva, avva gAgravva gileavva, gilinavva ghaDizravva, ghaDezravva ghosizravva, ghose avva (52) galevvauM, gali evvauM, galevA gavesebvauM, gavesi evva N, gavese vA gavvauM, gahievva, gahevA gAevvauM, gAievbau, gAevA gilevvauM, gilievvauM, gilevA ghaDevvauM, ghaDievva, ghaDevA prauDha apabhraMza racanA saurabha 1 (6) galanta, galamANa gave santa, gavesamANa gahanta, gahamANa gAnta ganta, gAmANa gilanta, gilamANa ghosevvauM, ghosievva N, ghosanta, ghosamANa dhosevA ghaDanta, ghaDamANa (7) gali, galiya vesi vesiya gii gAna, gAya gilina, giliya ghaDi ghaDiya ghositra, ghosiya [ xvii Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) (2) (3) (4) 25. caDa=car3hanA caDi, caDiu, caDivi, caDavi, caDevi, caDevigu, caDeppi, caDeppiNu caDevaM, caDaNa, caDaNahaM, caDahi, caDevi, caDeviNu, caDeppi, caDeppiNu 26. cava-bolanA cavi, caviu, cavivi, cavavi, cavevi, caveviNu, caveppi, caveppiNu cavevaM, cavaNa, cavaNahaM, cavahiM, cavevi, caveviNu, caveppi, caveppiNu 27. chinda =chedanA chindi, chindiu, chindivi, chindavi, chindevi, chindeviNu chindeppi, chindeppiNu chindevaM, chindaNa, chindaNahaM, chindaNahiM, chindevi, chindeviNu, chindeppi, chindeppiNu 28. jayakAra-jayakAra karanA jayakAri, jayakAriu, jayakArevaM, jayakAraNa, jayakArivi, jayakAravi, jayakAraNaha, jayakAraNahiM, jayakArevi, jayakAreviNu, jayakArevi, jayakAreviNu, jayakAreppi, jayakAreppiNu, jayakAreppi, jayakAreppiNu 29. jaggajAganA jaggi, jaggiu, jaggivi, jaggavi, jaggevi, jaggeviNu, jaggeppi, jaggeppiNu jaggevaM, jaggaNa, jaggaNahaM, jaggaNahiM, jaggevi, jaggeviNu, jaggeppi, jaggeppiNu 30. jA-jAnA jAi, jAiu, jAivi, jAvi, jAevi, jAeviNu, jAeppi, jAeppiNu jAevaM, jAaNa, jAaNahaM, jAaNahiM, jAevi, jAeviNu, jAeppi, jAeppiNu xviii 1 [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) (7) (5.1) caDiavva, caDeavva (2) caDevvau, ghaDievvauM; caDevA caDanta, caDamANa caDia, caDiya cavanta, cavamANa cavitra, caviya caviavva, caveavva cavevvauM, cavievva , cavevA chindanta, chindamANa chindina, chindiya chindiavva, chindezvauM; chindepravva chindievvauM, chindevA jayakAriavva, jayakArevvalaM, jayakAreavva jayakArievvaLa, jayakArevA jayakAranta, jayakAramANa jayakAri, jayakAriya jaggiavva, jaggeavva jaggebvau, jaggievvaLa, jagganta, jaggamANa jaggevA jaggiya, jaggiyaH jAavva jA jAevvauM, jAiebvalaM, jAevA jAma, jAya jAnta-janta, jAmANa prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ xix Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (i) (2) 31. jAraNa jAnanA 32. jiraga jItanA 33. jima- jImanA 34. jozra = dekhanA, prakAzita honA 35. bhA dhyAna karanA XX 1 (3) jANi, jANiu, jANivi, jANavi, jANevi, jAviNu, jANeppi jANu jiriNa, jiNiu, jivi, jiNivi, jivi, jiNeviNu, jiNeppi, jiNepiNu jimi, jimiu, jimivi, jimavi, jimevi, jimeviNu, jimepa, jipiNu 36. Thava = sthApita karanA Thavi, Thaviu, Thavivi, afa, Thavevi, ThaveviNu, Thappa, veNu joi, joiu, joivi, jogravi, joevi, jo viNu, joeppa, joepiNu bhAi, bhAiu, bhAivi, bhAvi, bhAvi, bhAviNu, jhAeppa, eppiNu (4) jAvaM, jANaNa, jANaNahaM, jAhiM, jANevi, jANeviNu, jANeppi jApa jiva, jiNaNa, jiNaNahaM, jiNaNahi, jiNevi, jiNeviNu, jiNepi, jiNepiNu jimevaM, jimaNa, jimaNahaM, jimahi, jivi, jimeviNu, jimepi, jimepiNu joevaM, joNa, joNahaM, jo, joevi joe viNu, joeppi, joeppiNu jhAevaM bhAzraNa, bhAnaNahaM, kAhiM, jhAvi, bhAviNu, jhAeppi, jhAeppiNu ThavevaM, ThavaNa, ThavaNahaM, varNA, Thavevi, ThaveviNu, Thappa, Thappa [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5.1) jANivva, jANevva jiNizravva, jiNeavva jimivva, jimebva joivva, jo eavva bhAanva Thavivva, odoa (6) jANevvauM, jANievvauM, jANanta, jANamANa jANevA (5.2) jiNevvauM, jiNievbauM, jiraNanta, jiNamANa jiNevA jimebvauM, jimievvauM, jimanta, jimamANa jimevA joevvauM, joievvajaM, joanta, jopramANa joevA jhAevvauM, bhAievvauM, bhAevA Thaveva, ThavievvauM, ThavevA prauDha apabhraMza racanA saurabha 1 bhAnta bhanta jhAmANa Thavanta, ThavamAraNa (7) jANi, jANiya jiNi, jiyi jimizra, jimiya joina, joiya jhAna, jhAya Thavitra, Thaviya [ xxi Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) (2) (.) (4) 37 eva=namana karanA Navi, Naviu, Navivi, Navavi, Navevi, NaveviNu, Naveppi, NaveppiNu NavevaM, NavaNa, NavaNahaM, NavaNahiM, Navevi, NaveviNu, Naveppi, NaveppiNu 38. riNavas = giranA NivaDi, NivaDiu, NivaDivi, NivaDavi, NivaDevi, NivaDeviNu, NivaDe ppi, NivaDeppiNu NivaDevaM, NivaDaNa, NivaDaNahaM, NivaDaNahi, NivaDevi, NivaDeviNu, NivaDeppi, NivaDeppiNu 39. NisuraNa=sunanA NisuNi, NisuNiu, NisuNivi, NisuNavi, NisuNevi, NisuNeviNu, NisuNeppi, NisuNeppiNu NisuNevaM, NisuNaNa, NisuNaNahaM, NisuNaNahiM, NisuNevi, NisuNeviNu, NisuNeppi, NisuNeppiNu 40. pIle jAnA NIi, NIiu, NIivi, NIavi, NIevi, NIeviNu, NIeppi, NIeppiNu NIevaM, NIaNa, NIpraNahaM NIahi, NIevi, NIeviNu, NIeppi, NIeppiNu 41. NhAraNa-snAna karanA hANi, hANiu, NhANivi, hANavi, vhANevi, pahANeviNu, NhANeppi, pahANeppiNu NhANevaM, hANaNa, NhANaNahaM, hANaNahi, NhANevi, NhANeviNu, NhANeppi, hANeppiNu 42. tara=tairanA tari, tariu, tarivi, taravi, tarevi, tareviNu, tareppi, tareppiNu tarevaM, taraNa, taraNahaM, taraNahi, tarevi, tareviNu, tareppi, tareppiNu xxii ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5.1) (5.2) (6) (7) NavevvalaM, NavievvauM, NavevA Navanta, NavamANa gaviavva, raNaveavva Navina, raNaviya Niva Dipa, NivaDiya NivaDiavva, riNavaDevvalaM, NivaDeavva NivaDievvaLa, NivaDevA Ni vaDanta, NivaDamANa NisuNiavva, NisuNevvau, NisuNeavva NisuNievvaLa, NisuNevA NisuNanta, NisuNamANa NisuriNa, NisuNiya raNIavva NIya, NIya NIevvauM, NIievvauM, NInta, NImANa NIevA NhANiavva, vhANeavva hANevvauM, hANievvauM NhANevA vhANanta, NhANamANa hANi, pahANiya taranta, taramANa tarima, tariya tarivva, tareavva tarevvauM, tarievvalaM, tarevA prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ xxiii Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) (2) (3) 43. tuTTa - TUTanA tuTTi, tuTTiu, tuTTivi, tuTTevaM, tuTTaNa, tuTTaNahaM, tuTTavi, tuTTevi, tuTTe viNu, tuTTaNahi, tujhevi, tuTTeviNu, tuTTeppi, tuTTeppiNu tuTTeppi, tuTTeppiNu 44. tula=tolanA tuli, tuliu, tulivi, tulavi, tulevi, tuleviNu, tuleppi, tuleppiNu tulevaM, tulaNa, tulaNahaM, tulaNahi, tulevi, tuleviNu, tuleppi, tuleppiNu 45. tUsa khuza honA tUsi, tUsiu, tUsivi, tUsavi, tUsevi, tUseviNu. tUseppi, tUseppiNu tUseva, tUsaNa, tUsaNahaM, tUmaNahi, tUsevi, tUseviNu, tUseppi, tUseppiNu 46. toDator3anA toDi, toDiu, toDivi, toDevaM, toDaNa toDaNahaM, toDavi, toDevi, toDeviNu, toDaNahiM, toDevi toDeviNu, toDeppi, toDeppiNu toDeppi, toDeppiNu 47. thakka-thakanA thakki, thakki u, thakkivi, thakkevaM thakkaNa, thakkaNahaM, thakkavi, thakke vi, thakkaNahiM, thakketri, thakke viNu, thakkeppi, thakke viNu, thakke ppi, thakkeppiNu thakkeppiNu 48. thA-ThaharanA thAi, thAiu, thAivi, thApravi, thAevi, thAeviNu, thAeppi, thAeppiNu thAevaM, thAaNa, thAaNahaM, thAaNahi, thAevi, thAeviNu, thAeppi, thAeppiNu 49. daha jalAnA dahi, dahiu, dahivi, dahavi, dahevi, daheviNu, daheppi, daheppiNu daheba, dahaNa, dahaNaha, dahaNahiM, dahevi, daheviNu, daheppi, daheppiNu xxiv ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5.1) tuTTizravva, tuTTezravva tuliprabva, tule avva tUsiva, tase avva toDizravva, toDev thakkivva, thakkevva thAavva dahivva, dahe (5.2) tuTTebvau, tuTTievva N, tuTTevA tulevvauM, tulievvauM, tulevA tU sevvajaM, tUsievva, tU sevA toDevvauM, toDievbauM, toDevA thAevvauM, thAievvauM, thAevA dahevvauM, dahievvauM, dahevA prauDha apabhraMza racanA saurabha ] (6) tuTTanta tuTTamANa rrhoaj, thakkievvaraM, thakkanta, thakkamANa makkevA tulanta, tulamANa tusanta, tUsa mANa toDanta, toDamANa thAntathanta, thAmANa dahanta, dahamANa (7) tuTTiya, tRTTiya tulitra, tuliya tUsina, tUsiya toDi toDiya 1 thakka, thakkiya thAma, thAya dahi, dahiya [ XXV Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) (2) (3) 50. dA-denA dAi, dAiu, dAivi, dAvi, devi, deviNu, deppi, deppiNu devaM, dANa, dANahaM, dAmaNahiM, devi, deviNu, deppi, deppiNu 51. dhara=dhAraNa karanA dhari, dhariu, dharivi, dharavi, dharevi, dhareviNu, dhareppi, ghareppiNu gharevaM, gharaNa, dharaNahaM, gharaNahiM, dharevi, dhareviNu, ghareppi, ghareppiNu 52. dhikkAra=dhikkAranA dhikkAri, dhikkAriu, dhikkArevaM, dhikkAraNa, dhikkArivi, dhikkAravi, dhikkAraNahaM, dhikkAraNahiM, dhikkArevi, dhikkAreviNu, dhikkArevi, dhikkAreviNu, dhikkAreppi, dhikkAreppiNu dhikkAreppi, dhikkAreppiNu 53. paisara=praveza karanA paisari, paisariu, paisarivi, paisaravi, paisarevi, paisareviNu, paisareppi, paisa reppiNu paisarevaM, paisaraNa, paisaraNahaM, paisaraNahiM, paisa revi, paisareviNu, paisareppi, paisareppiNu 54. paDa = giranA paDi, paDiu, paDivi, paDavi, paDevi, paDeviNu, paDeppi, paDeppiNu paDevaM, paDaNa, paDaNahaM, paDaNahiM, paDevi, paDeviNu, paDeppi, paDeppiNu 55. paNava=praNAma karanA paNavi, paNaviu, paNavivi, paNavevaM, paNavaNa, paNavaNahaM, paNavavi, paNavevi, paNavarNAha, paNavevi, paNaveviNu, paNaveppi, paNaveviNu, paNaveppi, paNaveppiNu paNaveppiNu xxvi ] [ prauDha apabhraMza racanA saurama Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5.1) dAnavva dharivva, dharevva (5.2) devvauM, dAiebvauM, devA free door dhikkArivva, dhikkArevva N, dhikkArievvauM, dhikkArevA pamivva, paDebva gharevvauM, gharievva N, dharevA paisarezravva paisarigravva, paisarevvajaM, paisarievvajaM, paisarevA paNa vizravva, paNavezravva paDevvauM paDiebvauM, paDevA prauDha apabhraMza racanA saurabha 1 (6) denta, dAmANa dharanta, dharamANa dhikkAranta, dhikkAramANa paisaranta, paisaramANa paDanta, paDamANa (7) dAna, dAya dhari, dhariya dhikkAri, dhikkAriya paisari, paisariya paDi, paNa vevvaraM, paNaviebvauM, paNavanta, paNavamANa paNavitra, paNaviya paNavevA paDiya [ xxvii Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) (2) (3) (4) 56. paricinta=cintana paricinti, paricintiu, paricintevaM, paricintaraNa, karanA paricintivi, paricintavi, paricintaNaha, paricintAha, paricintevi, paricinte. paricintevi, paricinteviNu, paricinteppi, viNu, paricinteppi, paricinteppiNu paricinteppiNu 57. pariNa=vivAha karanA pariNi, pariNiu, pariNivi, pariNa vi, pariNevi, pariNeviNu, pariNe ppi, pariNeppiNu pariNevaM, parigaNa, pariNaNahaM, pariNaNahiM, pariNevi, pariNeviNu, pariNeppi, pariNeppiNu 58. paribhamabhaTakanA paribhami, paribhamiu, parimamevaM, paribhamaNa, paribhamivi, parimamavi, paribhamaNahaM, paribhamaNahiM, parimamevi, parimameviNu, paribhamevi, paribhameviNu, paribhameppi, paribhameppiNu parimame ppi, paribhameppiNu 59. pariyANa-jAnanA pariyANi, pariyANiu, pariyANevaM, pariyANaNa, pariyANivi, pariyANavi, pariyANaNahaM, pariyANAha, pariyANevi, pariyANeviNa, pariyANevi, pariyANeviNu, pariyANeppi, pariyANeppiNu pariyANeppi, pariyANeppiNu 60. pasara=phailanA pasari, pasariu, pasarivi, pasaravi, pasarevi, pasareviNu, pasareppi, pasareppiNu pasarevaM, pasaraNa, pasaraNahaM, pasaraNahiM, pasarevi, pasareviNu, pasareppi, pasareppiNu 61. pAva-pAnA pAvi, pAviu, pAvivi, pAvevaM, pAvaNa, pAvaNahaM, pAvavi, pAvevi, pAveviNu, pAvahiM, pAvevi, pAveviNu, pAveppi, pAveppiNu pAveppi, pAveppiNu xxviii ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5.1) (5.2) paricintivva, paricintevvauM, paricintevva paricinti evva N, paricintevA pariNivva, parivvajaM, pariNievvajaM, pariNeazva pariNevA paribhamivva, paribhamevvauM, paribhamevva parimamivvauM, paribhamevA pariyANivva, pariyANevvauM, pariyANevva pariyANievvauM, pariyANevA pasarizravva, pasareavva, pAvipravva, pAvezravva pAveSvauM, pAvievvajaM, pAvevA prauDha apabhraMza racanA saurabha 1 (6) paricintanta, paricintamANa pariNanta, pariNamAraNa paribhamanta, paribhamamANa pariyANanta, pariyANamANa pasarevvauM, pasarievvau, pasaranta, pasaramANa pasaritra, pasariya pasarevA pAvanta, pAvamANa (7) paricintina, paricintiya pariNi, pariNiya paribhamizra, paribhamiya pariyANiya, pariyANiya pAvitra, pAviya [ xxix Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) (2) (3) (4) 62. pina paunA pii, piiu, piivi, pievaM, piaNa, piaNahaM, pimavi, pievi, pieviNu, piaNahiM, pievi, pieviNu, pieppi, pieppiNu pieppi, pieppiNu 63. pujja-pUjanA pujji, pujjiu, pujjivi, pujjavi, pujjevi, pujjeviNu, pujjeppi, pujjeppiNu pujjevaM, pujjaNa, pujjaNahaM, pujjaNahiM, pujjevi, pujjeviNu, pujjeppi, pujjeppiNu 64. baMdha=bAMdhanA baMdhi, baMdhiu, baMdhivi, baMdhevaM, baMdhaNa, baMdhaNahaM, baMdhavi, badhevi, baMdheviNu, baMdhahiM, baMdhevi, baMdheviNu, baMdheppi, baMdheppiNu baMdheppi, baMdheppiNu 65. bharaNa=kahanA maNi, bhaNiu, maNivi, bhaNevaM, bhaNaNa, maNaNahaM, bhaNavi, bhaNevi, maNeviNu, bhaNaNahiM, bhaNevi, maNeviNu, bhaNeppi, maNeppiNu bhaNeppi, bhaNeppiNu 66. bhama=bhramaNa karanA bhami, bhamiu, mamivi, bhamavi, bhamevi, bhameviNu, bhameppi, mameppiNu bhamevaM, bhamaNa, bhamaNahaM, bhamaNahiM, bhamevi, bhameviNu, bhameppi, mame ppiNu 67. bhava-honA bhavi, bhaviu, bhavivi, bhavavi, bhavevi, bhaveviNu, bhaveppi, bhaveppiNu bhavevaM, bhavaNa, bhavaNahaM, bhavahiM, mavevi, bhaveviNu, bhaveppi, bhaveppiNu 68. bhuja=bhojana karanA muJji, mujiu, bhujivi, mujavi, bhujevi, bhujeviNu, bhujeppi, bhujeppiNu mujevaM; bhujaNa, mujaNaha, bhuJjaNahi, bhujevi, bhujeviNu, bhujeppi, bhujeppiNu xxx ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5.1) (5.2) (6) (7) pianta, pipramANa piina, piiya piiavva, piemavva pievvaLa, piievvauM, pievA pujjiavva, pujjevvaLa, pujjievvauM, pujjanta, pujjamANa pujjia, pujjiya pujjeavva pujjevA baMdhiavva, baMdhevvauM, baMdhievvauM, baMdhanta, baMdhamANa baMdhevA baMdhisa, baMdhiya baMdheavva bhaNianva, bhaNeavva bhaNiya, maNiya bhaNevvau, maNievvauM, bhaNanta, bhaNamANa bhaNevA mamanta, mamamANa mamiavva, bhame avva bhamina, bhamiya bhamevvauM, bhamievvalaM, bhamevA bhavanta, bhavamANa bhaviavva, bhaveavva bhavevvauM, mavievvalaM, bhavevA bhavipra, bhaviya bhujiavva, bhujevvauM, mujeabva bhuJjienvauM, bhujevA bhuJjanta, bhuJjamANa muJjia, bhuJjiya prauDha apabhraMza racanA saurama | [ xxxi Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - (1) (2) - 69. maNa-mAnanA (3) mariNa, maNiu, maNivi, maNevaM, maNaNa, maNaNahaM, maNavi, maNevi, maNeviNu, maNaNahi, maNevi, maNeviNu, maNeppi, maNeppiNu maNeppi, maNeppiNu 70. mara-maranA mari, mariu, marivi, maravi, marevi, mareviNu, mareppi, mareppiNu marevaM, maraNa, maraNahaM, maraNahiM, marevi, mareviNu, mareppi, mareppiNu 71. mAra-mAranA mAri, mAriu, mArivi, mArevaM, mAraNa, mAraNahaM, mAravi, mAravi, mAreviNu, mAraNahiM, mArevi, mAreviNu, mAreppi, mAreppiNu mAreppi, mAreppiNu 72. mila-milanA mili, miliu, milivi, milevaM, milaNa, milaNahaM, milavi, milevi, mile- milaNahiM, milevi, mileviNu, mileppi, mileppiNu viNu, mileppi, mile ppiNu 73. mugra=chor3anA mui, muiu, muivi, mupravi, muevi, mueviNu, mueppi, mueppiNu muevaM, muaNa, muaNahaM, muaNahiM, muevi, mueviNu, mueppi, mueppiNu 74. muccha = mUcchita honA mucchi, mucchiu, mucchivi, mucchavi, mucchevi, muccheviNu, muccheppi, muccheppiNu mucchevaM, mucchaNa, mucchaNahaM, mucchaNahiM, mucchevi, muccheviNu, muccheppi, muccheppiNu 75. mella-chor3anA melli, melli u, mellivi, mellevaM, mellaNa, mellaNahaM, mellavi, mellevi, melle- mellaNahiM, mellevi, melleviNu, melleppi, melleppiNu viNu, melleppi, melleppiNu xxxii ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5.1) maNivva, maNezravva marizravva, mareavva mArizravva, mAreavva miligravva, mileavva muigravva, mugravva mucchivva, mucchema melliavva, melleva (5.2) maNevvauM, maNievvauM, maNevA marevvauM, marievvauM, marevA mArevvauM, mArievvauM, mArevA milebvauM, miliebvauM, milevA muvvauM, mujhaevauM, muevA (6) prauDha apabhraMza racanA saurabha 1 maNanta. maraNa mANa maranta, maramAraga mAranta, mAramANa milanta, milamANa muanta, muamAraNa mucchevauM, mucchi eva N mucchanta, mucchamANa 1 mucchevA mellevvauM, mellievvauM, mehalanta, mellamANa mellebA (7) maNi, maNiya mari, mariya mAri, mAriya milina, miliya muina, muiya mucchima, mucchriya mellina, melliya [ xxxiii Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) (2) (3) (4) 76. rama-banAnA rai, raiu, raivi, raavi, raevi, raeviNu, raeppi, raeppiNu raevaM, ramaNa, ramaNahaM, raahiM, raevi, raeviNu, raeppi, raeppiNu 77. rUta-rUsanA rUsi, rUsiu, rUsivi, rUsavi, rUsevi, rUseviNu rUseppi, rUseppiNu rUsevaM, rUsaNa, rUsaNahaM, rUsahi, rUsevi, rUseviNu, rUseppi, rUseppiNu 78. rosa=gussA karanA rosi, rosiu, rosivi, rosavi, rosevi, roseviNu, roseppi, roseppiNu rosevaM, rosaNa, rosaNaha, rosahiM, rosevi, roseviNu, roseppi, roseppiNu 79. lapa-lenA lai, laiu, laivi, laevaM, lapraNa, laaNahaM, laavi, laevi, laeviNu, laNahiM, laevi, laeviNu, laeppi, laeppiNu laeppi, laeppiNu 80. laMghalAMghanA laMghi, laMghiu, laMghivi, laghevaM, laMghaNa, laMghaNahaM, saMghavi, laMghevi, laMgheviNu, laMghahiM, laMghevi, laMgheviNu, laMdheppi, laMgheppiNu laMgheppi, laMgheppiNu 81. lagga-laganA laggi, laggiu, laggivi, laggavi, laggevi, laggeviNu, laggeppi, laggeppiNu laggevaM, laggaNa, laggaNahaM, laggahi, laggevi, laggeviNu, laggeppi, laggeppiNu xxxiv ] [ prauDha apabhraMza racanA saurama Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5.1) (5.2) (6) (7) raevvauM, raiebbauM, raanta, ramamANa raina, raiya raiavva, raeavva raevA rUsanta, rUsamANa rUsivva, rUseavva rUsevvauM, rUsievvaLa, rUsevA rUsia, rUsiya rosiavva, roseavva rosevvalaM, rosievvalaM, rosevA rosansa, rosamANa rosima, rosiya laanta, laibha, laiya laiavva, laeavva laevvaLa, laievvauM, laevA lapramANa laMghina, laMghiya laMghiavva, laMgheavva laMghevvauM, laMghievvalaM, laMghanta, laMghamANa laMghevA laggiprajva, laggevvauM, laggiemvauM, lagganta, laggamANa laggeavva laggevA laggiya, laggiya prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ xxxv Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) (2) (3) 82. laha=pAnA lahi, lahiu, lahivi, lahavi, lahevi, lahetriNu, laheppi, laheppiNu lahevaM, lahaNa, lahaNahaM, lahaNahiM, lahevi, lahe viNu, __ laheppi, laheppiNu 83. liha-likhanA lihi, lihiu, lihivi, lihavi, lihevi, liheviNu, liheppi, liheppiNu lihevaM, lihaNa, lihaNahiM, lihaNaha, lihevi, liheviNu, liheppi, liheppiNu 84. luha = poMchanA luhi, luhiu, luhivi, luhavi, luhevi, luheviNu, luheppi, luheppiNu luhevaM, luhaNa, luhaNahaM, luhaNahiM, luhevi, luheviNu, luheppi, luheppiNu 85. vaMda-vaMdanA karanA vaMdi, vaMdiuu, vaMdivi, vaMdavi, vaMdevi, vaMdeviNu, vaMdeppi, vaMdeppiNu vaMdevaM, vaMdaNa, vaMdaNahaM, vaMdaNahiM, vaMdevi, vaMdeviNu, vaMdeppi, vaMdeppiNu 86. vala-lauTanA vali, valiu, valivi, valavi, valevi, valeviNu, valeppi, valeppiNu valevaM, valaNa, valaNaha, valaNahiM, valevi, valeviNu, valeppi, valeppiNu 87. basa-rahanA vasi, vasiu, vasivi, vasavi, vasevi, vase viNu, vase ppi, vaseppiNu vasevaM, vasaNa, vasaNahaM, vasahiM, vasevi, vase viNu, vase ppi, va se ppiNu xxxvi ] [ prauDha apabhraMza racanA saurama Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - (5.1) (5.2) (6) (7) lahiavva, laheavva lahe vvauM, lahievvauM, lahevA lahanta , lahamANa lahia, lahiya lihimavva, liheava liheSvauM, lihie vvauM, lihanta, lihevA lihamANa lihila, lihiya luhiadhva, luheanva luheevaDhaM, luhiezvarDa, luhevA luhanta, luhamANa luhina, luhiya vaMdiavva, baMdezva vaMdevvauM, vaMdievvaLa, vaMdevA vaMdanta, vaMdamANa baMdina, vaMdiya baliavva, valeabva valevvalaM, valiebvauM, valanta, valamANa valevA palina, baliya vasevvauM, basievvaLa, basevA vasanta, vasamANa vasianva, vasegrava basina, basiya prauDha apabhraMza racanA saurabha 1 Xxxvii Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) (2) 88. vaha = dhAraNa karanA 89. vA bajAnA 90. vijja = havA karanA 91. vihajja - vinAza = karanA 92. vihasa == ha~sanA 93. saMbhara = yAda karanA 94. saMmANa = zrAdara karanA xxxviii] (3) vahi, vahiu, vahivi, vahavi, vahevi, vaheviNu, hepa, va vAi, vAiu, vAivi, vAvi, vAvi, vAviNu, vApi, vAepiNu vijji, vijjiu, vijjivi, vijjavi, vijjevi, vijjeviNu, vijjeppi, vijjepiNu vihajji, vihajjiu, vihajjivi, vihajjavi, vihajjevi, vihajjeviNu, hijjepi, vihajjeppiNu vihasi, vihasiu, vihasivi, visavi, vihasevi, vihase viNu, vihaseppa, vihaseSpiNu saMbhari, saMmariu, saMbharivi, saMbharavi, saMbharevi, saMbhareviNu, saMbhappi, saMbhareSpiNu saMmANa, saMmANi, saMmANivi, saMmANavi, saMmAvi, saMmANe viNu, saMmANepi saMmANepiNu (4) vahevaM, vahaNa, vahaNahaM, vaha hiM, vahevi, vaheviNu, heppa, vahepi vAevaM, vANa, vAzraNahaM, vAzraNaha, vAevi, vAeviNu, vAppi, vAeppiNu vijjevaM, vijjaNa, vijjaNahi, vijjara haM, vijjevi, vijje viNu, vijjeppi, vijjepiNu vihajjeva, vihajjaNa, vihajjaNahaM, vihajjaNa hi, vihajjevi, vihajjeviNu, vihajjeppi, vhijje ppiNu vihasevaM, visaraNa, vihasaNahaM, vihasaNahiM, vihasevi, vihase viNu, vihaseppa, vihasepiNu saMbharevaM, saMbharaNa, saMbharaNahaM, saMbharaNahi, saMbharevi saMbhareviNu, saMbhareppi, saMbhareSpiNu saMmANevaM, saMmANaNa, saMmANahi saMmANaNahaM, saMmAvi, saMmAviNu, samAppi, saMmANepiNu [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5.1) (5.2) (6) (7) vahanta, vahamANa vahina, vahiya vahiavva, vaheavva vahenvauM, vahievvauM, vahevA vAavva vAnta-vanta; vA, vAya vAevvauM, vAievvaLa, vAevA vAmANa vijjanta, vijjamANa vijjia, vijjiya vijjiavva, vijjevvauM, vijjeavva vijjievvaLa, vijjevA vihajjina, vihajjiavva. vihajjevbau, vihajjeavva vihajjievvauM vihajjevA vihajjanta, vihajjamAraNa vihajjiya vihasanta, vihasamANa vihasina, vihasiya vihasiavva, vihasevvauM, vihase avva vihasievvauM, vihasevA saMmariavva, saMbharevbauM, saMbharievvauM, saMbharanta, saMbharamANa saMbharia, saMbhariya saMbha reavva saMbharevA saMmANi, saMmAriNaya saMmANi avva, saMmANevvau, saMmANeva saMmANievvalaM, saMmANevA saMmANanta, saMmAraNamAraNa prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ xxxix Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) (2) 95. samappa=== arpaNa karanA 96. sara khisakanA 97. suraNa = sunanA 98. soha= zobhanA 99. hara haraNa karanA 100. ho = honA xl } (3) samapi, samapiu, samapivi, samapavi, samapevi, samaviNu, samappepi samapepiNu sari, sariu, sarivi, saravi, sarevi, sareviNu, sarepa, sarepaNu suNa, suNiu, suNivi, suNavi, suNevi, suNekSiNu supi sRNepiNu " sohi sohiu, sohivi, sohavi, sohevi, soheviNu, soheppi, soheppaNu hari, hariu, harivi, haravi, harevi, hareviNu, hare harepaNu " hoi, hoina, hoivi ho, hoevi, hoe viNu, hoeppi, hoeppiNu (4) samappevaM, samappaNa, samapahaM, samappaNa hai, samadhyevi, samappeviNu, samappepi, samapepiNu sarevaM, saraNa, saraNahaM, saraNa, sarevi, sareviNu, sareSpi, sareNu su, suNa, suNaNahaM, suNaNahi suNeSi, suNeviNu, supa sohevaM, sohaNa, sohaNahaM, sohanahi, sohevi, soheviNu, soheppa, sohepi harevaM, haraNa, haraNahaM, haraNaha, harevi, hareviNu, harepipa, hareSpiNu hoevaM, hozraNa, hopraNahaM, ho, hoevi, hoe - viNu, hoeppi, hoeppiNu [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5.1) samapizravva, samapevva sarizravva, sarezravva suNiprathva, suvva sohiabba sohepabva (5.2) samappevvauM, samapievvauM, samavA hoavva sarebvauM, sarievva N, sarevA suvva, suNievauM, suvA sohevvauM, sohiebvauM, sohevA harizravva, harevvauM, harievvauM, harevva harevA hoebvarDa, hoievvauM, hoevA prauDha apabhraMza racanA saurama 1 (6) (7) samapyanta, samappamANa samappiya, samappiya sakhta, saramANa suNanta, suNa mANa sohanta, sohamAra haranta, haramANa honta, homA sarizra, sariya sumitra, suNiya sohi sohiya harizra, hariya ho, hoya [ xli Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 sUtroM meM prayukta sandhi-niyama svara-sandhi 1. yadi i ke bAda bhinna svara a, pA, e, pro Adi ho to i ke sthAna para y ho jAtA hai iti+matra = ityatra iti+prAha = ityAha prati+eka = pratyeka puMsi+prot = puMsyot (sUtra-2) 2. yadi a athavA prA ke bAda i athavA I Ave to donoM ke sthAna para e ho jAtA upa+indra=upendra sura+Iza=sureza tathA+iti tatheti ramA+Iza rameza 3. yadi pra athavA prA ke bAda u Ave to donoM ke sthAna para pro ho jAtA haihita+upadeza hitopadeza gaMgA+-udaka=gaMgodaka 4. yadi pra yA prA ke bAda a yA prA ho to usake sthAna para prA ho jAtA haimura+ari=murAri hima+mAlaya=himAlaya dayA+arNava dayArNava vidyA+mAlaya=vidyAlaya 5. yadi prau ke bAda a Adi svara ho to usake sthAna para prAva ho jAtA hai-- pau+aka=pAvaka bhau+aka=bhAvaka vyaJjana-sandhi* 6. yadi t ke Age u, d, v, pro Adi ho to t ke sthAna para na ho jAtA hai it + utaH = idutaH (sUtra-13) ut+dezya uddezya prot+vA = prodvA (sUtra-2) ut+prot =udot (sUtra-18) xlii ] [ prauDha apabhraMza racanA saurama Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. yadi t ke Age ca ho to pUrvavAlA ta bhI ca ho jAtA hai sat+carita = saccarita sat+cit=saccita 8. yadi ta ke Age T ho to pUrvavAlA t bhI TU ho jAtA haitat +TIkA taTTIkA et+Ti=eTTi (sUtra-3) 9. padAnta ma ke Age koI vyaJjana ho to m ko anusvAra (-) ho jAtA hai - harim + vande hari vande dharmam+cara-dharma cara visarga-sandhi* 10. yadi visarga se pahale yA prA ke atirikta i, e, o Adi svara hoM aura visarga ke bAda a Adi svara athavA cha, ja, dha, na, hU Adi vyaJjana hoM to visarga kA r ho jAtA hai.--- zasoH+amhe = zasoramhe (sUtra-47) Ade:--Gase:=AdeGa seH (sUtra-26) ei+jas=eirjas (sUtra-34) syamo:+dhra =syamo (sUtra-31) DAsuH+na=DAsuna (sUtra-29) useH+he -- Gase. (sUtra-6) noTa -Gase:=G + ase:, jas=j+as, nan+a, he=ha + e Adi / 11. yadi visarga se pahale pra yA prA ho aura bAda meM koI svara ho to visarga kA lopa ho jAtA haiprataH+eva=ataeva sutaH+pAgacchati= sutapAgacchati idamaH+Aya= idama Aya (sUtra-36) adasaH+oi-adasa proi 12. yadi visarga se pahale aho aura visarga ke bAda hu, D, N ha, v prAdi ho to ma paura visarga milakara po ho jAtA hai - kiMbhyaH + GasaH= kiMbhyo GasaH (sUtra-29) prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ xliii Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kimaH+Dihe-kimo Dihe (sUtra-27) GasaH+DAsu=Gaso DAsu (sUtra-29) ATTaH+Na= prATTo Na (sUtra-12) prAmaH+haM-grAmo haM (sUtra-9) sAhA+vA=sAho vA (sUtra-37) 13. yadi visarga ke bAda t ho to visarga ke sthAna para s ho jAtA hai rAmaH+taratirAmastarati niH+tAra=nistAra * bistAra ke lie dekheM : vRhad anuvAda candrikA-sandhi prakaraNa (lekhaka-cakradhara nauTiyAla) xliv ] [ prauDha apabhraMza racanA saurabha Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-zabda sUtra saM 1. sUtra syamorasyot [ (si)+ (amoH)+ (asya)+ (ut)] sandhi-niyama 1, 10, 3 amoH prasya prauDha apabhraMza racanA saurabha ] mUlazabda, vibhakti zabdAnusaraNa (si) (am) 6/2 bhUbhRt (a) 6/1 rAma (ut) 1/1 bhUbhRt (si) 7/1 hari (puMs) 7/1 bhUbhRt (prot) 1/1 bhUbhRt vA 2 1,6 sau puMsyodvA / (puMsi)+ (prot) + (vA)] 3. bhUbhRt eTTi [(et)+ (Ti)] hinecca [(GinA) + (it)+(ca)] (et) 1/1 (TA) 7/1 (Gi) 3/1 (it) 1/1 4. 2,7 GinA 5. 1,6 bhisyedvA [(bhisi) + (et)+(vA)] (mis) 7/1 (et) 1/1 bhUbhRt bhUbhRt va vA 6. sehe-hU hari * [(Gase:)+(he) - (hU)] dohe (Gasi) 6/1 (he) (ha) 1/2 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandhi-niyama sUtra-zabda xlvii 12 bhyasaH sUtra saM. sUtra 7. bhyaso hu~ (myasa:) + (huM)] 8. saH su-ho-ssavaH AL Dasa: mUlazabda, vibhakti zabdAnusaraNa (bhyas) 6/1 bhUbhRt () 1/1 paramparAnusaraNa (Gas) 6/1 bhUbhRt (su) (ho) (ssu) 1/3 guru (prAm) 6/1 bhUbhRt haM (haM) 1/1 paramparAnusaraNa ssavaH 9. 12 prAmaH prAmo haiM [(AmaH) + (iM)] R her 10. 2, 6 (ha) 1/1 huM cedudbhayAm [(ca)+ (it)+ (udbhyAm) hot paramparAnusaraNa bhUbhRt udbhyAma Gasi [ prauDha apabhraMza racanA saurabha ____ uti-bhyas-DInAM he-huM-hayaH (GInAm)+ (he)]-huM-hayaH (it) (ut) 5/2 (Gasi) (bhyas) (Gi) 6/3 bhyas jInAm hari the (he) hee hayaH (hi) 1/3 hari Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra saM. sUtra 12. ATTo NAnusvArI [(At) + (Ta:)+(Na)+ (anusvArI)] sandhi-niyama 8, 12, 4 sUtra-zabda prAt TaH bhUlazabda, vibhakti zabdAnusaraNa (a) 5/1 rAma (TA) 6/1 gopA prauDha apabhraMza racanA saurabha ] svArI (anusvAra) 1/2 rAma 13. 2,6 (eM) 1/1 paramparAnusaraNa eM cedutaH [(ca)+(it)+(utaH) (it). (ut) 5/1 utaH bhUbhRt 1,9 14. syam-jA-zamAM luk {(si)+ (am)-jas] - [(zasAm)+ (luka)] jas (si) (am) (jas) (zas) 6/3 (luk) J/I zasAm 44 .4 ma bhUmRta bhUbhRta lUka 15. SaSThyAH SaSThyAH (SaSThI) 6/1 strI [ 16. prAmantrye jaso ho: [(jasaH)+ (hoH) Amantrye jasaH xlvii (aAmantrya)7/1 rAma (jas) 6/1 bhUbhRt (ho) 11 paramparAnusaraNa hoH Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandhi-niyama xlviii sUtra saM. sUtra 17. bhissupohi [(mis)+ (supoH)+(hiM)) 10 sUtra-zabda bhis supoH mUlazabda, vibhakti zabdAnusaraNa (bhis) (sup) 6/2 bhuubht| (hiM) 1/1. paramparAnusaraNa ] 18. ther 9, 10,6 striyAm strI. 18. striyAM jas-zasoradot [(striyAm)+(jas)(zasoH)+(ut)+ (prot)) jas (strI) 7/1 (jas) (zas) 6/2 (ut) 1/1 (mot) 111 bhUbhRt bhUbhRt bhUbhRt 19. Tae [(Ta:)+(e)] (TA) 6/1 (e) 1/1 gopA paramparAnusaraNa 20. (Gas) hus-isyohe (GasyoH )+(hai) GasyoH (usi) 6/2 (he) 1/1 hari paramparAnusaraNa [ prauDha apabhraMza racanA saurama 21. myasAmortuH [ (bhyas)+ (prAmoH)+ (huH)] bhyas prAmoH (bhyas) (prAm) 6/2 (hu) 1/1 bhUbhRt guru Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ xlix sUtra saM sUtra 22. 23. 24. 25. Gohi [(Ga) + (hi)] klobe jas-zora [(jas ) - (zasoH)+(iM)] kAntasyAta uM syamoH [(*)+(grazu)+(na:)+(3)] [(fa)+(unt:)] syAdau dIrgha hrasvo [(si) + (prAdI)] sandhi-niyama 10 10 4, 11, 1 sUtra - zabda Ga : klobe jas zaso: hor ka antasya ataH >> si amo: si prAdau dIrgha hrasvo mUlazabda, vibhakti (fs) 6/1 (hi) 1/1 (ata) 7/1 (jas) (zas) 6/2 (iM) 1/1 (ka) ( anta) 6 / 1 (at) 5/1 (uM) 1/1 (si) (am) 6/2 (si) (Adi) 7/1 (dIrgha) (hrasva) 1/2 zabdAnusaraNa hari paramparAnusaraNa rAma bhUbhRt paramparAnusaraNa rAma bhUbhRt paramparAnusaraNa bhUbhRt hari rAma Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-zabda zabdAnusaraNa - ... sUtra saM. sUtra 26. sarvAdeGa sehI [ (sarva)+(prAdeH) + (ise:)+ (hAM)] sandhi niyama 4, 10 sava mUlazabda, vibhakti (sarva) (Adi) 5/1 (Gasi) 6/1 (hAM),1/1 hari hari paramparAnusaraNa 12 27. kimo Dihe vA / (kimaH)+ (Dihe) (kim) 5/1 (Dihe) 1/1 vA bhUbhRt / paramparAnusaraNa 28. 10 hiM [(Ga)+(hiM)] yatkibhyo uso DAsuna vA [ (yat)+(tat) + (kimyaH)+ (GasaH) + (DAsuH)+ (na) ! 17##=t&: ok vriend paramparAnusaraNa 12,10 yat tat kiMbhyaH (Gi) 6/1 (hiM) 1/1 (yat) (tat) (kim) 513 (Gas) 6/1 (DAsu) 1/1 bhUbhRt bhUbhRt [ prauDha apabhraMza racanA saurama DAsuH gu guru vA striyAm 30. striyAM Dahe [ (striyAm)+ (Dahe) (strI) 7/1 (Dahe) 1/1 strI paramparAnusaraNa Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandhi-niyama sUtra-zabda zabdAnusaraNa sUtra saM. sUtra 31. yattadaH sthamodhUtra [ (yat) + (tadaH tataH)] [ (si) + (amoH )+ (@)] traM mUlazabda, vibhakti (yat) 1, 10 yat tadaH tataH si amoH bhUbhRta (si) prauDha apabhraMza racanA saurabha ] (am) 7/2 (dhra) 1/1 (ba) 1/1 bhUbhat paramparAnusaraNa paramparAnusaraNa 32. idama: imuH klIbe idamaH imuH klIbe (idam) 5/1 (imu) 1/1 (klIba) 7/1 bhUbhRt guru rAma 33. etadaH strI-pu-klIbe eha eho ehu etadaH-etataH (etat) 5/1 strI (strI) bhUbhRt (puM) rAma klIbe eha (klIba) 7/1 (eha) 1/1 (eho) 1/1 (eha) 1/1 paramparAnusaraNa paramparAnusaraNa paramparAnusaraNa ehu Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandhi-niyama sUtra-zabda sa ... sUtra saM. 34. sUtra eijas-zasoH [ (ei:)+(jas)] zabdAnusaraNa hari 10 mUlazabda, vibhakti (ei) 1/1 (jas) (zas) 7/2 eiH jas zasoH bhUmRt 35. pradasaH pravasa proi [ (pradasaH)+ (oi)] (adas) 5/1 (oi) 1/1 bhUbhRt paramparAnusaraNa 36. idamaH idama prAyaH [ (idamaH)+(prAya:)] (idam) 6/1 (prAya) 1/1 bhUbhRt bhUbhRt prAyaH 37. sarvasya sarvasya sAho vA [ (sAhaH)+ (vA)] sAha (sarva) 6/1 (sAha) 1/1 vA rAma 38. kimaH kAiM-kavaraNau vA bhUbhRt kAI (kim) 6/1 (kAi) (kavaNa) 1/2 kavaNau rAma [ prauDha apabhraMza racanA saurama vA vA 39. yuSmadaH sau tuI yuSmadaH (yuSmad) 5/1 (si) 7/1 (tuhu~) 1/1 bhUbhRt hari paramparAnusaraNa Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandhi-niyama sUtra zabda zabdAnusaraNa sUtra saM. sUtra 40. jas-zasostumhe tumhaiM [ (zasoH)+(tumhe) ] 13 prauDha apabhraMza racanA saurabha ] jasa zasoH tumhe tumhaI mUlazabda, vibhakti (jas) (zas) 7/2 (tumhe) 1/1 (tumhaiM) 1/1 bhUbhRta paramparAnusaraNa paramparAnusaraNa 41. (TA) TA-GayamA paI taI [ (Gi)+ (amA)] Di. pramA bhUbhRt paI taI (am) 3/1 (paI) 1/1 (taiM) 1/1 paramparAnusaraNa paramparAnusaraNa 42. bhisA tumhehi bhisA tumhehiM (bhis) 3/1 (tumhehiM) 1/1 bhUbhRt paramparAnusaraNa 43. si-usbhyAM tau tujjha tudhra [(GasbhyAm)+-(tau)] Gasi GasbhyAm (Gasi) (Gas) 3/2 (tau) 1/1 (tujjha) 1/1 tau bhUbhRt paramparAnusaraNa paramparAnusaraNa paramparAnusaraNa tujjha tudhra Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandhi-niyama zandAnusaraNa liv sUtra saM. sUtra 44 bhyasAmbhyAM tumhahaM [ (bhyas)+ (prAmbhyAm) + (tumhaha)] 9 ) sUtra-zada bhyas prAmbhyAm tumhahaM mUlazabda, vibhakti (bhyas) (prAm) 3/2 (tumhahaM) 1/1 bhUbhRt paramparAnusaraNa 45. tumhAsu supA tumhAsu supA (tumhAsu) 1/1 (sup) 3/1 paramparAnusaraNa bhUbhRt 46. 5, 12 sAvasmado hau [ (sau)+(asmada:)- (hauM)] sau asmadaH (si) 7/1 (asmad) 5/1 (hauM) 1/1 hari bhUbhRt / paramparAnusaraNa 10 jasa jas-zasoramhe amhaI [ (zaso:) (amhe)] zasoH amhe amhaiM (jas) (zas) 7/2 (amhe) 1/1 (amhaI) 1/1 bhUbhRt paramparAnusaraNa paramparAnusaraNa [ prauDha apabhraMza racanA saurama 48 TA-yamA maI [ (Gi)+(amA)] TA (TA) Gi (Gi) pramA (am) 3/(maI) 1/1 bhUbhRta maI maI paramparAnusaraNa Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandhi-niyama sUtra saM. sUtra 49. amhe hi bhisA sUtra-zabda amhehiM bhisA mUlazabda, vibhakti (amhehiM) 1/1 (bhis) 3/1 zabdAnusaraNa paramparAnusaraNa bhUbhRt prauDha apabhraza racanA saurabha ] 50. mahu majhu Gasi-DasbhyAm paramparAnusaraNa paramparAnusaraNa mahu majhu Gasi GasbhyAm (mahu) 1/1 (majjha) 1/1 (Gasi) (Ga) 3/2 bhUbhRt 51. amhahaM bhyasAmbhyAm [ (bhyas) + (prAmbhyAm)] paramparAnusaraNa amhaha bhyas AmmyAm {amhaha) 1/1 (bhyas) (Am) 3/2 bhUbhRt c 52. supA amhAsu bhamata 8 supA amhAsu (sup) 3/1 (amhAsu) 1/1 paramparAnusaraNa __41 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra.saM. zuddha tuma acchesauM sAmieM 11 saGaghu 24 saMkalita prayoga haMseM 42 tihaM koDi paribhama prANAva 21 11. 12. zuddhi-patra saM. paMkti saM. azuddha 10 4 tuhu~ ____ 10 17 acchauM sAmie ___165 saGa gu 24 sakalita prayaga 25 31 hameM 26 22 tiha 45 17 kADi 62 paribhamanti 62 prANAya 728 daMgI 95 cAijjantu 1098 109 (hu) 110 19 kamalaha 110 24 111 hariha 111 vAriha 120 10 128 pradasa 128 20,21 satva, satvA __129 20 tahaM ___132 173/ pariziSTa 1(i) mai pariziSTa (v) 8 citta 24 13. dUMgI 000 ghAijjantu 14. 15. 16. 17. 18 kamalahaM . 19 harihaM 20. vArihaM 21. 22. 23. adasaH savva, savvA 24. 25. 26. 3/1 maI citta 27. lvi 1 [ prauDha apabhraMza racanA saurama Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka.saM. 9 28. 29. 31. pR saM. pakti saM. azuddha pariziSTa 1(v) suNau pariziSTa 1(v) __ 10 mahurai pariziSTa 2 (x) 7 apa pariziSTa 2 (xvii) gAievvau pariziSTa 2 (xxiv) 11 toDa == giranA pariziSTa 2 (xxix) 19 pasarievvau pariziSTa 2 (xxxvi) 13 vaMdiuu pariziSTa 2 (xxxvii) 9 laheevvauM pariziSTa 2 (xli) 18 homA 22 suNauM mahuraI appa gAievvauM toDator3anA pasarienvauM vaMdiu luhevvauM homANa 33. 34. 35. 36. prauDha apabhraMza racanA saurabha ] [ lvii Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka pustakeM evaM koza 1. hemacandra prAkRta vyAkaraNa, bhAga 1-2 : vyAkhyAtA zrI pyAracanda jI mahArAja (zrI jaina divAkara-divya jyoti kAryAlaya, mevAr3I bAjAra, byAvara) 2. prAkRta bhASAmoM kA vyAkaraNa : DaoN. Ara. pizala (bihAra rASTrabhASA pariSad, paTanA) 3. abhinava prAkRta vyAkaraNa : DaoN. nemicanda zAstrI (tArA pablikezana, vArANasI) 4. prAkRta mArgopadezikA : paM. becaradAsa jIvarAja dozI (motIlAla banArasIdAsa, dillI) 5. praur3ha racanAnuvAda kaumudI : DaoN. kapiladeva dvivedI (vizvavidyAlaya prakAzana, vArANasI) 6. pAina-saha-mahaNNavo : paM. haragovindadAsa trikamacanda seTha ___ (prAkRta grantha pariSad, vArANasI) 7. apabhraMza-hindI koza, bhAga 1-2 : DaoN. nareza kumAra (iNDo-vijana prA. li. II A, 220, neharu nagara, gAjiyAbAda) 8. hemacandra apabhraMza-vyAkaraNa sUtra vivecana : DaoN. kamalacanda sogANI (janavidyA ke muni nayanandI evaM (janavidyA saMsthAna, digambara jaina atizaya kanakAmara vizeSAMka, saMkhyA 7, 8) kSetra zrImahAvIrajI, rAjasthAna) 9. Apabhramsa of Hemchandra : Dr. Kantilal Baldevram Vyas (Prakrit Text Society, Ahmedabad). 10. paumacariu : svayaMbhU (bhAratIya jJAnapITha, dillI) 11. karakaNDacariu : muni kanakAmara (bhAratIya jJAnapITha, dillI) 12. NAyakumAracariu : puSpadanta (bhAratIya jJAnapITha, dillI) 13. jamaharacariu : puSpadanta, saM. hIrAlAla jaina (bhAratIya jJAnapITha, dillI) Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________