Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ // ॐ अर्ह नमः // श्रीहेमचन्द्रिका व्याकरणम्॥ - रचयिता - व्याकरणवाचस्पति-शास्त्रविशारद-कविरत्न पूज्यपाद-आचार्यदेव श्रीविजयलावण्यसूरीश्वरः / शुल्क
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
६. श्रीविजयनेमिसूरीश्वरग्रन्थमालारत्नम्-५८ ३ ॥श्रीहेमचन्द्रिका-व्याकरणम्॥ई
रचयिता. ई शासनसम्राट्-जगद्गुरू-तपोगच्छेश-बालब्रह्मइ चारि-विविधतीर्थोद्धारक-परमपूज्या
चार्य देवेश-श्रीविजयनेमिसूरीहै. श्वरपट्टालंकार-व्याकरणवाचस्पति१ कविरत्न-शास्त्रविशारद-पूज्यपादाचार्य३ देवश्रीमविजयलावण्यसूरीश्वरः ॥
संपादकः संशोधकरच:विद्वान् पू० मुनिराजश्रीमनोहरविजयः॥ई
प्रकाशिकाश्रीज्ञानोपासक-समितिः,
बोटाद-सौराष्ट्र. ..... प्रमुखः . . १ चिमनलाल हरिचन्द बगडीया.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
विद्वदर्य पूज्यपाद पन्न्यासजी महाराज!
श्रीसुशीलविजयजी गणिवरश्रीना। H . सदुपदेशथी आ पुस्तक छपाववामा . वराडा (राजस्थान)
निवासी ४ भण्डारी हेमराजजी, छोगालाल, कस्तुरचंद, बाबूलाल, सरेमल, गेनमल, पारसमल,
बेटा पोता हंसराजजीना _ तरफथी रु० ५५१) नी उदार सहाय मली है
ते बद्दल संस्था । पू० सदुपदेशक अने माननीय सहायक बन्नेनो आभार माने छे.
मुद्रकः श्री मस्तूरमल कुम्मट कुम्भट प्रिण्टर्स, घोड़ों का चौक, जोषपुर.
प्रथमावृत्ति : १००० प्रति.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
* किञ्चित् प्रास्ताविकम्
अयि श्रीमन्तः ! सुरभारतीसमाराधनासादितसौजन्याः सुत्रियः, सुमतयश्छात्राश्च !
सर्वथा सुनिश्चितमेतत् सर्वेषामेव बुद्धिजीविनां यच्छास्त्रज्ञानमन्तरा मानवजन्म निरर्थकमेवेति । शास्त्रेष्वपि व्याकरणज्ञानं विना न कोऽपि कुत्रापि कृतश्रमः साफल्यमवाप्नोतीति तज्ज्ञानं नितरामपेक्षितम् ।
S
संसारे प्राच्यपाश्च्यात्योदीच्यादिसर्व संप्रदाये प्रदेशे वा व्यवह्रियमाणानां सर्वासामेव भाषाणां जननीव प्राकृतसंस्कृतान्यतरभाषेतीतिहासकारा अपि प्रतिपादयन्ति तत्र खलु संस्कृतभाषाया ज्ञानं सर्वेषामेवापेक्षितम्, तत्रापि भारतीयानां तु तत् स्वजीवनमिव पोषणीयं यतो भारतीया संस्कृतिः सभ्यता च सर्वथा निरुक्तभाषायामेव सन्नद्धा शुद्धा स्थिरीकृता च सुशोभते ।
अब तद्वृद्धिकामनया तत्रभवान् भारतभानुः परम
*
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
( २ ) कारुणिकः स्याद्वाददर्शनमार्गप्रशस्तकरोतिमप्रतिभासंपन्नः स्वनामधन्यः कलिकालसर्वज्ञो भगवान् श्रीहेमचन्द्राचार्यः सुलभं सुन्दरं सर्वाङ्गपरिपूर्ण गुर्जरेश्वरश्रीसिद्धराजजयसिंहभूपतेरनुनयात् संस्कृतप्राकृतोभ- . यभाषाव्युत्पादकं श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनं नाम व्याकरणरत्नं जग्रन्थ । यस्याध्ययनेन सपदि सरलतया चारुतरं शब्दज्ञानं संप्राप्य शिशुरपि शुद्धाशुद्धविवेकी कस्मिन्नपि शास्त्र विना क्लेशं प्रवेशं प्राप्तुं प्रभवति ।
अथ संस्कृतभाषा कठिना, रुग्णा, मृतेत्यादिरूपान् पाश्चात्यरांग्लभाषाप्रेमपरैः प्रवत्तितान् मिथ्याप्रवादान् दूरीकर्तुङ्कटिबद्धेषु विद्वत्सु प्रधानतमेन तत्रभवता जैनाचार्येण शासनसम्राट्-जगद्गुरु-सूरिचकचक्रवत्ति-तपोगच्छाधिपति-विद्वद्वन्दावतंसाऽनेकतीर्थोद्धारकाचार्यदेवेशभीविजयनेमिसूरीश्वरपट्टालंकारेण साहित्यिकशिरोमणिना नवव्याकरणवनविहरणशीलकेशरिणा सर्वदर्शनाध्ययनपरिशीलनसंजातशुवष्टिना साशरशेखरेण श्री.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
मता विजयलावण्यसूरीश्वरेण श्रीसिद्धहेमव्याकरणस्य पोषकाणि निरवद्यानि अनेकलक्षपद्यप्रमितानि प्रभूतानि पुस्तकरत्नानि रचितानि । अनेन च व्याकरणजीवातुना श्रीमता सर्वदा शास्त्राध्यवसायवता सूरिणा श्रीसिद्धहेमशब्दानुशासनस्य शब्दमहार्णवन्यासानुसन्धानमपि निरमायि । ततश्च ससुगन्धस्वर्णमिव सौन्दर्यमासाद्य श्रीसिद्धहेमशब्दानुशासनं साधारणानामपि मनोमोदमादधाति ।
इदानीमनेन महात्मना महामनीषिणाऽनेकविधव्याकरणसाहित्यन्यायागमादिग्रन्थसंपादनसंजातानुभवगुणवता मनीषिमण्डले परां प्रतिष्ठा प्राप्तवता व्याकरणवाचस्पतिना वृद्धवैयाकरणेन सकलजनसम्प्रदाये अन्यात्रापि च सौकर्येण ज्ञानाय सूत्रवृत्त्यादिभेदमपनीय सर्वथा नूतनमेव श्रीसिद्धहेमशब्दानुशासनस्य स्वल्पं सुन्दरं स्वरूपं समुपस्थापितमस्ति । ___ अन्वर्थनामध्येयस्य श्रीगुरुसेवासंलग्नस्य मनीषिमुनिवरस्य श्रीमनोहरविजयस्य सविनयविज्ञप्त्या संपा
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
दितः श्रीहेमचन्द्रिकामामाऽयं ग्रन्थः समस्तानामेव ब्याकरणविषयानां सारं संगृह्य अतिसरलया रीत्या संस्कृतभाषाया ज्ञान प्रापयेदिति विचार्य, सर्वत्र राजकीयाराजकीयासु संस्थासु पठनपाठने प्रसारं प्राप्स्यतीति स. हृदयानां सुधियां विश्वासः ।
शिवगंजे कृता सेयं बालार्थ हेमचन्द्रिका । शोभतां संगता सम्यक् संस्कृताध्ययनाम्बरे ॥१॥ -सर्वथा सर्वदा च सुकृतिनामाश्रवः
पं. श्री सुरेश झा शास्त्री. व्याकरणसाहित्याचार्यस्तर्कतीर्थः, लन्यस्वर्णपदकः ।
राजकीयविद्यालये संस्कृतप्राध्यापकः, शिवगंज, सिरोही, (राजस्थान). .
'
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
- प्रकाशकीय निवेदन -
श्री विजयनेमिसूरीश्वरग्रन्थमालाना ५८ मां रत्न तरीके श्रीहेमचन्द्रिका व्याकरण प्रकाशित करता अनेरो भानन्द अनुभवीये छीओ।
भारतीय साहित्य- अवलोकन करवा माटे संस्कृत भने प्राकृत बेबे विमल नयन छ । प्रकाण्डप्रतिभासम्पन्न साक्षरगणे व्याकरणशास्त्रनी महत्तामा प्रमाणे वर्णवी छे:"प्रदीप: सर्व विद्यानाम्" सकलशास्त्रमा प्रवेश करवा माटे व्याकरण ए प्रकाशक दीपक समान छ । 'व्याकरणात् पदसिदिः, पदसिद्धरर्थनिर्णयो भवति । अर्थात् तत्त्वज्ञानं, तस्वज्ञानात् परं श्रेयः' ॥१॥ व्याकरणथी पदनी सिद्धि थाय छे, पदनी सिद्धिथी अर्थनो निर्णय थाय छ; अर्थना निर्णयथी तत्त्वज्ञान थाय छे, अने तत्त्वज्ञानथी मोक्षथाय छ । __सर्वतोमुखी प्रतिभावान् सर्वाङ्गीण साहित्य सृष्टिना सर्जक-कलिकालसर्वज्ञ परमपूज्य आचार्यदेवेश श्रीहेमचन्द्रसूरि भगवन्ते पंचांगी परिपूर्ण 'श्रीसिद्धहेमशब्दानुशासन' नामना व्याकरणनी प्रौढ सरल अने सुन्दर रचना करी छ । भने तेना उपर सर्व अभ्यासकोना उप
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
( २ ) कार माटे लघुवृत्ति, मध्यमवृत्ति अने बृहवृत्तिनी रचना पण पोतेज करी छ। तदुपरान्त साक्षरगणने आनन्द उपजावे एवा शब्दमहार्णवन्यासनी अजोड रचना पण एज महर्षिनी छ । ...... आपना करकमलमां आवतुं 'श्रीहेमचन्द्रिका ब्याकरण' पण 'सिद्धहेमशब्दानुशासन' ना आधारेज रचायेलु छ । न्हाना अने सर्वांगसुन्दर आ व्याकरणनी रचना माटे रचयिता महर्षिने स्वशिष्यादि अने अन्य सुधीजनो विनंति करेली अने प्रान्ते गुरुभक्त पू० मुनिराजश्रीमनोहरविजयजी म. श्री नी विनंतिथी श्रीहेमचन्द्रिका व्याकरणनो शब्ददेह तैयार थयो छे। स्व. परमविद्वान् परमपूज्य उपाध्यायजीमहाराजश्रीमेघविजयजी गणिवर विरचित हेमशब्दचन्द्रिका व्याकरण शब्दसंक्षेप होवाथी विद्वद्भोग्यज गणाय बने सामान्य बुद्धिना विद्यार्थीमो माटे तो दुरधिगम्य गणाय । आ कारणथी हेमशब्दचन्द्रिकाना क्रमने लक्षमा राखी विशेष उपयोगी अनेक विषयो नो समावेश करी शम्दनी उदारता
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ३ )
बालु आ व्याकरण रचायु छे । गागरमा सागरे समान हेमचन्द्रिका व्याकरणनुं अध्ययन करी बालजीवो पण व्याकरण शास्त्रना भावोने जाणी अन्य शास्त्रमां सरलताथी प्रवेश करी शकशे ए निर्विवाद सत्य छे ।
हेमचन्द्रिकाना रचयिता सुप्रसिद्ध शासनसम्राट्जगद्गुरु- तपोगच्छाधिपति सूरिचक्रचक्रवत्त-सर्वतन्त्रस्वतन्त्र - अनेकतीर्थोद्धारक - भूरिभूपालसन्मानित पूजितपादपद्म- बालब्रह्मचारी - परमाराध्यपाद परमपूज्य आचार्यदेवेश श्रीविजयनेमिसूरीश्वरजी म० श्रीना ख्यातनाम पट्टालंकार साधिकसातलाखश्लोकप्रमाणनूतनसंस्कृतसाहित्यना सर्जक अनुपमव्याख्यान सुधावर्षी साक्षर शिरोमणि बालब्रह्मचारी पूज्यपाद आचार्यदेव श्रीविजयलावण्यसूरीश्वरजी म० श्री छे । जेमनी साहित्यिक अनुपम शक्तिथी प्रसन्न थयेल गुरुभगवन्तश्रीओ उपाध्यायपदना पुनित प्रसंगे व्याकरणवाचस्पति-कविरत्न - अने शास्त्रविशारद ए ऋण बिरूदोथी नवाज्या हतां । हेमचन्द्रिकाकारमहर्षिना पुण्यनामथी जैन समाज अने साक्षरगण भाग्येज अज्ञात हशे ।
-
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
हेमचन्द्रिकानुं सुन्दर सम्पादन अने संशोधन रचनाकार महर्षिना शिष्यरत्न विद्याव्यासंगी, विद्वान् पूज्य मुनिराजश्रीमनोहरविजयजी म० श्री मे करेल छ ।
प्रस्तुत पुस्तकना मुद्रणमां विद्वद्वयं-प्रखरवक्ता-लेखपटु पूज्यपाद पन्यासजीमहाराज श्री सुशीलविजयजी गणिवरश्रीना सदुपदेशथी वराडा निवासी श्रेष्ठिवर्य श्री हेमराजजी हंसराजजी भण्डारी तरफथी रु० ५५१) नी उदार सहाय मली छे। आ पुस्तकनी प्रस्तावना शिवगंज राजकीय विद्यालयना प्राध्यापक पंडितप्रवर श्री सुरेश भाजी ए लखी छे । रचयिता, सम्पादक, सहाय सदुपदेशक-सहायक अने प्रस्तावक महाशयोनो सहकार अविस्मरणीय होवाथी ते तमामनो आभार मानीये छी। - शुभ लागणी पूर्वक अने झडपथी आ पुस्तक छापी आपनार जोधपुरना सुप्रसिद्ध कुम्भट प्रेसना मालिक श्रीमखतुरमलजी कुम्भट ने धन्यवाद छ।
प्रान्ते सरल, सुन्दर अने अति उपयोगी श्रीहेमचन्द्रिका व्याकरणनो अधिकतर उपयोग थशे एवा विश्वाससाथे विरमीए छीथे।
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
|| अनुक्रमणिका ॥
पूर्वा
१. संशाप्रकरणम् १४. अव्ययप्रकरणम् २. स्वरसन्धिप्रकरणम् १५. स्त्रीप्रत्ययप्रकरणम् ३. असन्धिप्रकरणम् । १६. कारकप्रकरणम् ४. व्यञ्जनसन्धिप्रकरणम् १७. समासप्रकरणम् बहुव्रीहिः ५. रेफसन्धिप्रकरणम् १८. अव्ययीभावः ६. स्यादिसन्धिप्रकरणम् १६. तत्पुरुषः ७. स्वरांतपुंलिङ्गप्रकरणम२०. कर्मधारयः ८. , स्त्रीलिङ्ग , २१. द्विगुः ९. .,, नपुंसकलिङ्ग, २२. द्वन्दः
व्यंजनांत पुंलिङ्ग ,, २३. एकशेषः ११. , स्त्रीलिङ्ग , २४. समासान्तः १२. , नपुंसकलिङ्ग , २५. अलुक्समासः . १३. युष्मदस्मत्प्रक्रिया २६. समासाश्रयविधि:
२७. तद्धितप्रकरणम् ॥
उत्तरार्दै १. त्यादिविभक्तिप्रकरणम् ६. ज्वलादिः २. भ्वादिगणः, परस्मैपदम् ७. यजादिः, घटादिः ३. वात्मनेपदम्
८. अदादिगणः,परस्मैपदम् ४. उभयपदम्
९. रुदादिपञ्चकः ५. बुतादिः
१०. जक्षादिपञ्चकः ...
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
( २ ) ११. आत्मनेपदम् २६. चुरादिगणः १२. उभयपदम् २७. णिगन्तप्रक्रिया १३. ह्वादिः, परस्मैपदम् २८. सन्नन्तप्रक्रिया १४. आत्मनेपदम् २६. यङन्तप्रक्रिया १५. उभयपदम् ३०. यङ्लुबन्तप्रक्रिया १६. दिवादिः
३१. नामधातुप्रक्रिया १७. पुषादिः परस्मैपद्येव ३२. आत्मनेपदपरस्मैपदप्रक्रिया १८. शमादिसप्तकम् ३३. भावकर्मप्रक्रिया १९. आत्मनेपदम् ३४. त्याद्यर्थनिरूपणम् २०. उभयपदम्
३५. कृदन्तप्रकरणम् २१. स्वादिगणः ३६. उणादयः २२. तुदादिगणः ३७. भावे तुमो निरूपणम् २३. रुधादिगणः ३८. भावाकों: कृन्निरूपणम् . २४. तनादिगणः . ३६. कृत्यनिरूपणम् २५. क्रयादिगणः ४०. क्त्वानिरूपणम्
॥ इति अनुक्रमणिका ॥
॥ टुक समयमा बहार पडशे .. पू० मुनिराज श्री मनोहरविजयी म० कृत .. * - श्रीहेमचन्द्रिका व्याकरणनो -
सरल अने सुंदर गुजराती अनुवाद.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ शुद्धि पत्रकम् ॥ पृष्पक्ती अशुखम् शुद्धम् । पृष्ठपङ्क्ती अशुखम् शुद्धम् १-५ पटा० पट्टा० । १५-७ पुंलि० पुंलि ४-६ नासिक यो० नासिकयो० १५-१० जस् शस् ५-१ योऽथवान् योऽर्थवान् | १६-६ देव+ जिन+ ६-१७ स्वे अस्वे
| १६--- देवान् जिनान् ६-१७ ऋवर्ण० ऋवर्ण०
१७-६ स्यात् तिसू स्यात् ॥६॥ ७-६ ने+अकः ने+अकः
...त्वा ॥ ७-६ ते+त्र ते+अत्र
१७-११ स्यात्। स्यात्, तिस७-१३ विरामें विरामे
जिन+। चतस-षान्त ९-४ वाक्छुरः वाक्छूरः
रान्तं वर्ज. १२- दीधश्च दीर्घश्च
यित्वा। १३-६ इति इत्यादयो
जिन+ निपातनाद् । १७-१२ +डि० +ङि०
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
IT IIIIII
पृष्पकृती अशुग्म शुरुम् पृष्ठपङ्क्ती अशुद्धम् शुकम् १६-४ र-ष- र-ह-ष- २५-१३ ॥ अथ ॥६-अथ
-पद् वा | २६-१४ दधिनि दधनि १६-१६ 'सह इत सह 'इत २७-३ प्रकरणस् ॥ प्रकरणम् २०-६ डी. डी
॥६॥ २०-१५ ना ङिदेत् नाङिदेत्
२७-४ ॥ अथ ॥१०-अथ
३०-५ ऋभुक्षन्' ऋभुक्षिन्' २३-६ प्रकरणम् ॥ प्रकरणम्
. ॥७॥ | ३०-११ बा आ वा औ २३-७ ॥ अथ ॥८-अथ | ३१-१४ स्यादौ स्यादौ च २४-३ सर्वादः- डितां | ३१-७ चतुरा चतुर्
सर्वादे:- - ३२-१ दसो मात दो दसो दो २४-१३ 'दै-डे 'डे-दै ।
३२-२ अदसौ अदसो २५-१२ प्रकरणम् ॥ प्रकरणम् | ३२-११ मुह -द्रुह- मुह -दुह..
॥८॥
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्पती मबुद्धम् शुखम् [पृष्पक्ती अशुखम् शुद्धम ३२-१३ गोषुक्, गोधुक्, ४८-३ बित्यं नित्यं
गोधुक् गोधुट् . ४६-३ ऊडन्तं ऊङन्तं ३२-१६ प्रकरणम् ॥ प्रकरणम् ! ५०-१५ मात्रा माता
॥१०॥ ३४-१४ लुपि अरे
राजसखः ५१-६ राजगवी लुपि परे
राजसखः ३६-१ युष्य -युष्म .
| ५१-१४ ।मध्याह्नः सर्वाः, ३८-६ यत्र व्येति यन्न व्यति
मध्याह्नः ४१-३ कण्ठात् तु कण्ठान्तात् तु ५२-२ अदन्तादु अदन्ताद् ४५-१६ विभत्ति- विभक्ति- । ५६-५ क्व इइ क्व इह ४६-१ युग्पत् युगपत् ५७-२ युमष्माकं युष्माकं ४६-१०-०कुम्मेन कुम्मेन ५८-२ वाङ्गमयम् वाङ्मयम् ४६-१२. अवधारणे अवधारणे | ५८-६ स्तात् स्यात् । सात स्यात्। . यूद्ध
जिनि राजनि
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Hillll llliiiii
पृष्पक्ती अशुखम् शुखम् | पृष्पङ्क्ती अशुखम् शुखम् ५६-१३ -दढा दृढा १२१-११ कर्मणो कर्मणोः ५६-१४ शुकिमा शुल्लिमा १२३-१२ वत्सर्यति वस्य॑ति ६०-७ प्रथममा प्रथमा १२६-६ कृक्षि० कुक्षि ६४-६ एकशी एकशो१२७-१० ईदम् इदम् ६९-१० सत्ताम्" सत्तायाम्" |
माया, १२७-१२ तादक, ताहा, ७३-६ घिन्व-घि धिन्व-धि र
- १२७-१३ उपानात् उपानत्
१२६-५ क्तयोर्नेट क्तयोनेंट् ॥ ७८-३ आञ्छयात आञ्छचात्
भिन्नः भिन्न ७८-५ रूपात्यस्या रूपान्त्यस्या १३०-१ वैशष- क्षे-शुष७९-८ ऋतयष्यते ऋतयिष्यते १३०-१५ क्नुः सन् क्नुः, सन् १०८-१० बोधो"। बोधने"। १३२-४ इत्युणादायो० इत्युणादयो०
नाति जानाति १३२-१६ व्यघः, व्यधः, १११-११ रवितं रवितुं १३३-७ - घट- -घट्ट११६-१७ धातुनामर्थे धातूनामर्थे १३३-१५ युधिशि युधि-शि
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
शासनसम्राट-जगद्गुरु-तपोगच्छाधिपति-सूरिचक्र
चक्रर्वात्त-विविधतीर्थोद्धारक-सर्वतन्त्रस्वतन्त्रभूरिभूपालसन्मानितपूजितपादपद्म-बाल ब्रह्मचारी
888339:
5
SRIBE
१
परमपूज्याचार्यदेवेश श्रीविजयनेमिसूरीश्वरजी म० सा०
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
शासनसम्राश्रीजीना पट्टालंकार-व्याकरणवाचस्पति
शास्त्रविशारद-कविरत्न-सातलाखश्लोकप्रमाणनूतनसंस्कृतसाहित्यसर्जक-अनुपमव्याख्यानसुधावर्षी
5500
पूज्यपादाचार्यदेव श्रीविजयलावण्यसूरीश्वरजी म. सा.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ ॐ अहं नमः ॥ ॥ कलिकालसर्वज्ञाय श्रीहेमचन्द्रसूरीश्वराय नमः ॥ || जगद्गुरु श्रीविजयनेमिसूरीश्वराय नमः ॥ तपोगच्छाधिपति - सर्वतन्त्र स्वतन्त्र - श्री विजयनेमिसूरीश्वरपटालंकारेण 'व्याकरणवाचस्पतिशास्त्रविशारद - कविरत्न' इति पदालंकृतेन श्रीविजयलावण्यसूरिणा निर्मिता
श्रीहेमचन्द्रिका
reat श्रीनेमिनामानमाजन्मब्रह्मचारिणम् । तीर्थनाथं गुरुं चैव भारतों जिनभाषिताम् ॥१॥ कलिकाले च सर्वज्ञं स्मृत्वा श्रीहेमसूरियम् । शिशूनां सुखबोधाय संक्षिप्तां सरलां तथा ॥२॥ मनोहरस्य विज्ञप्त्या श्रितां शब्दानुशासनम् । करोति हेमचन्द्रिकां लावण्यसूरिरादरात् ॥ ३॥
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
अहं प्रणिदध्महे ॥१॥ शब्दानामुत्पत्तिर्ज्ञानं च स्याद्वादाद भवति ॥२॥
॥ १-अथ संज्ञाप्रकरणम् ॥ 'अ आ इ ई उ ऊ ऋ ऋ ल ल ए ऐ ओ औ' इति १४ चतुर्दश स्वराः ॥३॥
एकमाने ह्रस्वः, द्विमात्रो दीर्घः, त्रिमात्रः प्लुतः; यथा-अ आ आ३ इति ।
अक्षिनिमीलने उन्मीलने वा यावान काल: स मात्रा ॥४॥
अआरहिता द्वादश १२ स्वरा नामिनः ॥५॥
लकारपर्यन्ता दश १० स्वराः समानाः ॥६॥ .. ए ऐ ओ औ' इति चत्वारि ४ सन्ध्यक्षराणि ॥७॥
उपरि बिन्दुः-अनुस्वारः, पावस्थबिन्दुयुगलविसर्गः, यथा-अं अः ॥८॥
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
. 'क ख ग घ ङ च छ ज झ ञ ट ठडढण त थ द ध न प फ ब भ म य र ल व श सष है' इति ३३ त्रयस्त्रिंशद् व्यञ्जनानि ॥
अनुस्वार-विसर्गयोरपि व्यञ्जनसंज्ञा ॥६॥ ___ ' अ ण न म य र ल वभिन्नं व्यञ्जनं घुत् ॥१०॥
पञ्च वर्गा:-क ख ग घ ङ' इति कवर्गः, 'च छ ज झ ञ' इति चवर्गः, 'ट ठ ड ढ ण' इति टवर्गः, 'त थ द ध न' इति तवर्गः, 'प फ ब भ में इति पवर्गः ॥११॥
क ख च छ ट ठ त थ प फ शपस इति १३ त्रयोदश अघोषाः ॥१२॥
तदन्यद् व्यञ्जनं घोषवत् ॥१३॥
'य र ल व इति ४ चत्वारोऽन्तस्थाः ॥१४॥ - अनुस्वार विसर्ग क प श ष स इति ७ सप्त शिट् ॥१५॥
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
४)
अवर्ण-ह-विसर्ग-कवर्गाः - कण्ठ्याः । इवर्णचवर्ग - य - शा:- तालव्याः । उवर्ण-पवर्ग-उपध्मानीयाः - ओष्ठ्याः । वर्ण- टवर्ग - र-षाः - मूर्धन्याः । लवर्ण - तवर्ग-ल-सा: दन्त्याः । ए ऐ तालव्यौ । ओ ओ ओष्ठयौ । वः - दन्त्यौष्ठयः । (पः - उपध्मानीयः । कः - जिह्वामूलीयः । नासिक योचार्यमाणः - अनुनासिकः । 'ङ ञ ण न म' इति अनुनासिकाः । 'य लव' इति अनुनासिका अपि ॥ १६ ॥
अष्टादशभेदोऽवर्णः परस्परं स्वः । एवम्इवर्णे उव ऋवर्णे लवर्णे च ज्ञेयम् । द्वादशमेवानि सन्ध्यक्षराणि । तत्र एकार एकारं प्रति, ऐकार ऐकारं प्रति, ओकार ओकारं प्रति, औकार औकारं प्रति स्वः । पञ्च वर्गाः परस्परं स्वः । 'य लव' इति सानुनासिका निरनुनासिकाश्च परस्परं स्वः ॥१७॥
विभक्त्यन्तं पदम् ॥१८॥
सविशेषणं क्रियापदं वाक्यम् ॥१६॥
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ५ ) पातु-विभक्त्यन्त-वाक्यभिन्नो योऽयवान् शब्दः स नाम ॥२०॥
इह शास्त्रे य उपदिश्यते प्रयोगे च न दृश्यते स इत, तस्य च लोपो भवति ॥२१॥
पञ्चम्याद-विहितोऽन्तशम्दानिर्दिष्टश्च प्रत्ययः ॥२२॥ इति श्रीहेमचन्द्रिकायां संज्ञाप्रकरणम् १ ॥
-rrr॥ २-अथ स्वरसन्धिः ॥ समानस्य परेण तेन समानेन सह बी? भवति । जिन+आधः-जिनाधः । दषि+इदम्दधीदम् । भानु+उदयः-भानूदयः । पितृ+ ऋषभः-पितृषभः।क्ल+कार:-क्लकारः॥१॥
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
अवर्णस्य इवर्गेण सह ए, उवर्णेन सह ओ, ऋवर्णेन सह अर्, लवर्णेन सह अल् भवन्ति । जिन+इन्द्रः-जिनेन्द्रः। तव+उदयः तवोदयः। महा+ऋषिः-महषिः ।लिखित+लकारःलिखितल्कारः ॥२॥ ___ क्वचिद् आर् भवति । प्र+ऋणम्-प्रार्णम् । शीत+ऋतः-शीतार्तः । प्र+ऋच्छतिप्रार्छति ॥३॥
अवर्णस्य परेण एकारेण ऐकारेण सह च ऐ, ओकारेण औकारेण सह च औ स्यात् । तव+ एषा-तवैषा । तव+ऐश्वर्यम्-तवैश्वर्यम् । तव+ओदन:-तवौदनः । तव+औकारः-तवीकारः ॥४॥
अवर्णस्य कचित् लोपो भवति । अध+एवअंधेव गच्छ। बिम्ब+ओष्ठी-बिम्बोष्ठी । अध+ ओम्-अधोम् । प्र+एलयति-प्रेलयति ॥५॥
स्वे स्वरे परे-इवर्णस्य य, उवर्णस्य , ऋवर्ण
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्य र, तृवर्णस्य च ल भवति । दधि+अत्रदध्यत्र। मधु+अत्र-मध्वत्र । पित+अर्थःपित्रर्थः । लु+आकारः-लाकारः ॥६॥ - स्वरे परे एकारस्य अय, ऐकारस्य आय, ओकारस्य अव, औकारस्य च आव् स्यात् । ने+ अनम्-नयनम् । ने+अक:-नायकः । लो+ अनम्-लवनम् । लौ+अकः-लावकः ॥७॥ .. पदान्तस्थात् एत ओतश्च परस्य अकारस्य लुक् स्यात् । ते+त्र-तेऽत्र । पटो+अत्र-पटोऽत्र ॥८॥ ॥ इति श्रीहेमचन्द्रिकायां स्वरसन्धिः २ ॥
|| ३-अथासन्धिः ॥.. . विरामें न सन्धिः । दधि अत्र ॥१॥
द्विवचनान्तस्थस्य ई ऊ ए इत्यस्य न सन्धिः। मुनी इह, साधू एतौ, माले इमे ॥२॥
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
अवसः 'ममी' इत्यस्य न सन्धिः। अमी अश्वाः ॥३॥
स्वररूपस्य ओकारान्तस्य च चादेनं सन्धिः । अ अपेहि, अहो अत्र। आङस्तु भवति । आ+ उष्णम्-ओष्णम् ॥४॥
प्लुतस्य इकारस्य वा सन्धिः । लुनीहि३ इति, लुनीहीति ॥६॥
॥ इति श्रीहेमचन्द्रिकायामसन्धिः ३ ॥
|| ४-अथ व्यञ्जनसन्धि ॥ पदान्ते धुटः स्थाने वर्गतृतीयः स्यात् । सत् + मन्दिरं-समन्दिरम् ॥१॥
पञ्चमे परे पदान्तस्थवर्गततीयस्य पञ्चमो वा। सद+मन्दिरम् -सन्मन्दिरम्, समन्दिरम् । प्रत्यये तु नित्यम् । चिद+मयं-चिन्मयम् ॥२॥
पदान्तस्थतृतीयात् परस्य हस्य पूर्ववर्गीय
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थो वा । सम्पहीनः ॥ ३ ॥
(. ε)
सम्पद् + होनः = सम्पदधीनः,
पदान्तस्थप्रथमात् परस्य शस्य छो वा । वाक् + शूरः = वाक्छुरः । घुटि तु न । बोक् ज्योतति ॥ ४ ॥
पदान्तस्थस्य नस्य चछे परे-शः, टठे-षः तथे सः, अनुस्वारानुनासिकौ च पूर्वस्य । भवान् + चरः = भवांश्चरः, भवांश्चरः । प्रशान्शब्दे घुटि च न भवति ॥ ५ ॥
हस्वात् परस्य छस्य नित्यं द्वित्वम्, दीर्घात् परस्य तु वा ॥ ६ ॥
अघोषे परे शिभिन्नघुटो नित्यं प्रथमः, विरामे तु वा । गछति, गछति गच्छति । कन्याच्छत्रम्, कन्याछत्रम् । शरत्, शरद् ॥ ७ ॥
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १० ) स्वरे परे ह्रस्वात् परस्य 'हुजन' इत्यस्य द्वित्वं भवति । गच्छन्+अयं = गच्छन्नयम् ॥८॥
विराम एकव्यञ्जने परे वा दीर्घभिन्नस्वरात् परस्य रहस्वरवर्जितवर्णस्य वा द्वित्वं भवति ॥६॥
तृतीये चतुर्थे वा परे धुटः स्थाने तृतीयः। दध्यत्र-वधु-यत्र-दध्यत्र, दध्यत्र ।॥ १० ॥
स्वरात् पराभ्यां रहाम्यां परस्य रहस्वरवजितवर्णस्य वा द्वित्वम् । धर्मः, धर्मः ॥२॥
अपदान्तस्थस्य मस्य नस्य च धुड्वर्ये तस्यैवाऽन्त्यः स्यात् । गम् +ता-गन्ता। शिटि हे च परे तु-अनुस्वारः। पुम् +सि =पुंसि ॥ १२ ॥
म्बागमस्य मस्य पदान्तस्थस्य च मस्य व्यञ्जने परे तस्यैव अनुस्वारानुनासिकौ स्याताम् । त्वम् + करोषित्वं करोषि, त्वङ् करोषि ॥१३॥
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
तवर्गस्य श-चवर्गयोगे चवर्गः, ष-टवर्गयोगे च टवर्गः स्यात् । तत्+चार-तच्चार। तत्+ टीका-तट्टीका ॥ १४ ॥
सस्य श-चवर्गयोगे-शः, ष-टवर्गयोगे च-पः। वृस्+चति-पश्चति । दोस्+षु-दोष्षु ॥१५॥
शात् परस्य तवर्गस्य चवर्गो न। अश्नाति ॥१६॥
पदान्तस्थटवर्गात् परस्य तवर्गस्य सस्य च टवर्ग-धौ न । षण नयाः। नाम्-नगरी-नवतेस्तु भवति । षण+नाम्-पण्णाम् ॥ १७॥
पदान्तस्थस्य तवर्गस्य पेपरेटवर्गो न भवति । तीर्थकृत् षोडशः शान्तिः ॥ १८ ॥ :
पदान्तस्थस्य तवर्गस्य ले परे लो भवति । तत्+लूनंतल्लूनम् । नस्य तु सानुनासिको लो भवति । भवान+लुनाति-भवॉल्लुनाति ॥१९॥ ॥ इति श्रीहेमचन्द्रिकायां व्यञ्जनसन्धिः ॥४॥
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १२ ) || ५-अथ रेफसन्धिः ॥ विरामे अघोषे च परे पदान्तस्थरस्य विसर्गः स्यात् । स्वः, अन्तः कमलम् ॥१॥ .शे से च परे पदान्तस्थरस्य श-ब-सा वा। कस्साघुः, कः साधुः ॥२॥ . । पदान्तस्थरस्य चछे परे-शः, टठे परे षः, तथेच सः। कश्चरः ॥३॥
रे परे रलुक् स्यात्, 'अ इ उ इत्यस्य दीपश्च । पुना रात्रिः॥४॥ . . पदान्तस्थरस्य कसे परेxकः, पफेब-पो ना।कर्क रोति, कः करोति ॥५॥
क-ख-प-फे परे 'निर् दुर् बहिर् आविर् प्रादुर् चतुर्'शम्दाना रस्य षः स्यात् । निष्क्रियः॥६॥ .......
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
- 'कृ-कमि-कंस-कुम्भ-कुशा-कर्णी-पात्र'शब्दस्थे के पे च परे अकारात् परस्याव्ययभिन्नशब्दस्य रः 'सः' स्यात् । अयस्कृत ॥७॥
भ्रातुर+पुत्रः-भ्रातुष्पुत्रः । कर+क: कस्कः । अहर+पतिः अहर्पतिः, अहःपतिः, इति भवन्ति ॥८॥
॥ इति श्रीहेमचन्द्रिकायां रेफसन्धिः ॥ ५॥
॥ ६-अथ स्यादिसन्धिः ॥ पदान्तस्थस्य सस्य हः स्यात् । उकार इत् । पयः॥१॥
अति घोषवति च परे अतः परस्य पदान्तस्थस्य रोः 'उः' स्यात् । देवोऽर्व्यः । धर्मों नेता ॥२॥
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
घोषवति परे अवरण-भो-भगो-धोभ्यः परस्य पदान्तस्थस्य रोलॊपो भवति । देवा गच्छन्ति ॥३॥
स्वरे परे अवर्ण-भो-भगो-ऽघोभ्यः परस्य वस्य यस्य च वा लुक भवति, तत्र न च सन्धिः । पट इह पटविह ॥ ४॥
स्वरे परे अवर्ण-भो-भगो-ऽघोम्यः परस्य पदान्तस्थरोः यः' स्यात् । कर्+आस्ते= कयास्ते ॥५॥
स्वरे परे तदः सेोपः, चेत् पादपूरणं प्रयोजनम् । 'संष दाशरथी रामः, 'स एष भरतो राजा' ॥६॥
व्यञ्जने परे तद एतवश्च सिलोपः । स लाति।
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १५ ) एष दत्ते। अकि नसमासे च न भवति । सको याति, असो वाति ॥७॥ . ॥ इति श्रीहेमचन्द्रिकायां स्यादिसन्धिः ॥६॥
इति पञ्चसन्धिप्रकरणम् ।
॥ अथ षड्लिङ्गप्रकरणम् ॥
तत्र॥ ७-स्वरान्तलिङ्गप्रकरणम् ॥ विभक्तिद्विधा-स्यादिः, त्यादिश्च । तत्र स्यादिः सप्तधा, तथाहि-'सि ओ जस् प्रयमा, 'अम् औ जस्' द्वितीया, 'टा म्याम् भिस् तृतीया, 'के भ्याम् म्यस्' चतुर्थी, 'इसि भ्याम् न्यस्'
_
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १६ ) पञ्चमी, 'इस् ओस् आम्' षष्ठी, 'कि ओस् सुप्' सप्तमी॥१॥
जिन+सिस-जिनः । जिन+औ-जिनौ। जस्-म्याम्-ये स्यादौ परे अत आ स्यात् । जिन+ जस्० अस्-जिनाः॥२॥ "
समानात् परस्यामोऽकारस्य लुक् स्यात् । जिन+अम्-जिनम् । जिनौ ॥३॥
समानस्य शसोऽता सह दीर्घः, पुंसि च सस्य नः । देव+शस्अ स्-देवान् ॥ ४ ॥
अतः परस्य 'टा' इत्यस्य इन, 'हुस्' इत्यस्य च 'स्य' स्यात् । जिन+टा० आजिनेन । जिन+ भ्याम् जिनाभ्याम् ॥५॥
अतः परस्य भिस 'ऐस्' स्यात् । जिन+भिस् -जिनः ॥६॥
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १७ ) अतः परस्य 'हे' इत्यस्य य, 'सि' इत्यल्या आत् स्यात् । जिन+३० ए-जिनाय जिनाभ्यास ॥७॥: .. "भिस् भ्यस् ओस् सुप्' इति परेत ए। जिन+: भ्यस्-जिनेभ्यः। जिन+सिक अस्-जिनात् । किनाभ्याम् । जिनेभ्यः। जिन+स० अस्-जिनस्कर जिन ओस्-जिनयोः॥
हस्वान्तात्. आवन्तात्-नित्यखीदूदन्ताम्ब परस्यः 'आम्' इत्यस्य नाम् स्यात्, तिस-चतसृ-पान्तसन्सं बर्जयित्वा ।
समानस्य नामि परे दीर्घः स्यात् । जिन+आम्जिनानाम् । जिन+जि० इ-जिने। जिनयोः ROME नामि-अन्तस्था-कवर्गात् परस्य पदमध्ये वर्तमान नस्य सस्यः षः स्यात्, शिड्-नान्तरेऽपि। जिन+ सुप्सु -जिनेषु॥११॥
अत एतश्च परस्य सम्बोधनसे क स्वात् । हे जिन!, हे जिनौ!, हे जिनाः! एवंीवादको
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
मेयाः ॥१२॥
१. सर्व, २.विश्व, ३. उभ, ४. उभयद्, ५. अन्य, ६. अन्यतर, ७. इतर, ८. उतरप्रत्ययान्त, ६. उत्तमप्रत्ययान्त, १०. त्व, ११. त्वत्, १२. नेम, १३१४. सम-सिमौ सर्वार्थी; १५. पूर्व, १६. पर, १७. अवर, १८. दक्षिण, १९. उत्तर, २०. अपर, २१.. अधर व्यवस्थायाम, २२. स्वमज्ञातिधनाख्यायाम, २३. अन्तर बहिर्योगोपसंव्यानयोरपुरि, २४. त्यद, २५. तद्, २६. यद, २७. अवस्, २८. इदम्, २६. एतद्, ३०. एक, ३१. द्वि, ३२. युष्मंद, ३३. भवतु, ३४. अस्मद, ३५. किम्, इति सर्वादिगणः। संज्ञायांन सर्वादिः। द्वन्द्वे न सर्वादिः केवलं जस इर्वा ॥१३॥ 'अकारान्तसर्वादिसम्बन्धी जस्-इ०, जे-स्मै०, 5सि-स्मात्, डि-स्मिन्, स्यात्, पूर्वादिनवकस्य तु वा स्यात् । सर्वे, सर्वस्मै, सर्वस्मात, सर्वस्मिन् । पूर्वे पूर्वाः, एवं तीयप्रत्ययान्तस्य इस्मात् स्मिन् वा।
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १६ ) द्वितीये द्वितीयाः ॥१४॥
अवर्णान्तसर्वाविसम्बन्धी आम् साम् स्यात् । सर्वपाम् ॥१५॥ रख-ऋवर्णात् परस्य निमित्तेन सहकपदे वर्तमानस्य अनन्तस्य च नस्य णः स्यात्, चवर्ग-टवर्ग-त वर्ग-ल-श-स-भिन्नवर्णव्यवधानेऽपि सर्वेण ॥१६॥
शसादिस्यादौ परेमास-मास्, निशा-निश, आसन -आसन, दन्त-वत्, पाद-पद् स्यात्।मासान मासः। पादान पदः ॥१७॥
स्वरादिस्यादौ परे जराशब्दस्य जरस् वा स्यात्। निर्जरसौ निर्जरौ॥१८॥
शसादिस्यादौ परे आकारलोपः स्यात,आबन्तेधुटि तु न। हाहः ॥१६॥
मौता सह 'इत ई, उत ऊच' स्यात्, विशवे तुनामुनी, साधू ॥२०॥
आमन्त्र्यसिना 'सह इत ए, उत ओ, ऋतः अर' स्यात्। हे मुने! हे साधो ! ॥२१॥ ....
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
( २० )
असि परे 'इत ए, उत ओ' च स्यात् । मुनमः, सा धमः ॥२२॥
पुंलिङ्ग इत उतश्च परस्य टाप्रत्ययस्य ना स्यात् • मुनिना, साबुना ॥२३॥
1
डिस्यादौ परे इत ए, उत ओ' च स्यात्, दिति तुम सुनये, मुनेः साधवे, सायोः ॥२४॥
एत तच परस्य 'ङसिङस्' प्रत्ययस्य रः स्यात् । मुनेः साधोः ॥२५॥
,
इत उतश्च परस्य ङिप्रत्ययस्य ङौ औ स्यात् । मुनौ, साधी ॥२६॥
'ऋकारान्त- उशनस्- पुरुदंशस्- अनेहस्- सखि' शब्दास् परस्य सिप्रत्ययस्य डा आ स्यात् । सखा ॥२७॥ सखिशब्दस्य इतः शेषे त्रुटि परे ऐ स्यात्, 'शौ तु म। सखायौ ॥ २८ ॥
केवलसखि - पतिशब्दे 'मा डिबेत्' च न स्यात्, या डिऔ स्यात् । सख्या, पत्या, सख्यौ पत्यौ ren
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
( . २१ ) _ 'खि-ति-खो-ती'सम्बन्धिमो यात् परस्य 'सिस्प्रत्ययस्य उर् स्यात् । सत्युः, पापुः ॥३०॥
उतिप्रत्ययान्त-पान्त-मान्तसंख्यावाचकासम्बन्धिनो जस्-शसो लुक स्यात् । कति ॥३१॥ . स्वे आमि परे त्रिशब्दस्य त्रयः स्यात् ।त्रमाणाम्
॥३२॥ ___ 'त्यद-तद्-यद-अदस्-इदम्-एतद-एक-ति'शब्दान्तस्य स्यावी.तसादौ च प्रत्यये परे अः स्यात् । दो, द्वाभ्याम् । पपीः, पपीम्, पपीन, पप्यान, पपी॥ ३३॥ स्वराविप्रत्यये परे धातोः- इवर्णस्य इय, उवर्णस्य च उव स्यात् । नियौ ॥३४॥ मीशम्बस्य डि-आम् स्यात् । नियाम् । लूः, लुयो । संयोगादपि भवति-सुधियो ॥३॥ किबन्तेनैव यः समासस्तत्सम्बन्विधातो:-इवनस्यम्, उवर्णस्य च स्यात् स्वरादी पारपरे, सुधीशन्दे तुना प्रामच्यो, मामिलाम
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
( २२ ) ज्यान, सेनान्याम् ॥३६॥ स्वराविस्थादौ परे, 'हन्मू-पुनर्मू-वर्षामू-कारमू इत्यत्र तोक् स्यात् । हुन्थ्यो। हूहूः पपीवत् । यवलूःहन्मूक्त् ॥३७॥
सि शेषधुटि परे क्रोष्टु[कोश-तु] शब्दस्य तुस्थाने तु स्यात्, टादौ स्वरादौ तु वा। क्रोष्टा ॥३८॥
तृप्रत्ययान्त-स्वसृ-नप्त नेष्ट-त्वष्ट-क्षतृ-होतृ-पोतप्रशास्तृ'शब्दस्य ऋतो धुटि आर् स्यात् । क्रोष्टारौ।क्रोष्ट्रा, क्रोष्टुना ॥३६॥ ऋतः परस्य 'सि-स'प्रत्ययस्य दूर [उर] स्यात् । क्रोष्टुः, क्रोष्टोः । आमि'क्रोष्ट्रनाम्' इत्येव नामावेशे स्वराभावात् ॥४०॥
धुटि औच परे ऋतः 'अर्' स्यात् । क्रोष्टरि, कोष्टौ । पिता, पितरौ, पितरि । कर्ता, कर्तारौ। ना, नरौ॥४॥ - नामिपरेनु दीपः नृणाम्, नृणाम् ॥४२॥ - व्यसनादिस्यानो परेरैशब्दान्तस्य 'आ' स्यात् ।
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
( २३ ) सुराः, सुरायो, सुराभ्याम् ॥४३॥ टिपरे मोत नौ स्यात् । गौः, गावी ॥४॥ ओतः 'अम्-शसः' अता सह आ स्यात् । गाम, गाः, गोः । ग्लौः, ग्लावो ॥४॥
का
* ॥इति श्रीहेमचन्द्रिकायां स्वरान्तपुलिस
प्रकरणम्॥
॥ अथ स्वरान्तस्त्रीलिङ्गप्रकरणम् ॥ 'डी-आप'प्रत्ययान्ताद दीर्घात् व्यञ्जनाञ्च से के स्यात् । माला ॥१॥
आमन्त्र्यसिना सह, ओता सहच, आप-ए स्यादा हे माले!, माले ॥२॥ 'टा-ओस्'प्रत्यये परे आप-ए स्यात् । मालया, मालयोः ॥३॥
बावन्तसम्बन्धी-के-2, असि-यास,स-पास कियाम् स्यात्। मालाये, मालायाः२,मालायाम् ॥४॥
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
( २४ )
नित्यादितो द्विस्वराम्वार्थका यामन्त्रयसिना सह हस्वा स्यात् । हे अम्ब! जरा, जस्सी, जरे ॥ वियामावन्तस्य सर्वादेः पूर्वा ' यास २ याम्' स्युः । सर्वस्यै, सर्वस्थाः २, सर्वस्याम् ॥६॥ वियामित उतरच परः 'डे-वे, ङसि - वास, ङस् - बास्, डि-वाम्' वा स्यात् । मत्यै, मती, मत्याः, मतेः २, मत्यां, मतौ ॥७॥ खियां स्वरादिस्यादौ परे 'त्रि - तिसृ, चतुर् चतसृ' स्यात् ॥८॥
लियां स्वरादित्यादौ परे 'तिसृ- चतसृ' स्वस्य ऋतो रः स्यात् । तिखः २, तिसृणाम् । देवी, हे देवि ! mei
नित्यखीदन्तात् परः 'वं-डे, ङसि -वात्, ङसि दास् हिं-दान' नित्यं स्यात् । देव्यं, देव्याः २, देष्याम् । लक्ष्मीः । खीः ॥१०॥
स्वरादिस्याची परे खोवर्णस्य 'इय्' नित्यं स्यात्, अभिशसितुवा किन श्रीं वियम्, श्रीः खियः
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
( २५ ) खिम, खियाः, खीण खियाम् । श्रीः ॥११॥
'इय-उ'स्थानिनौ यो नित्यखोदूतौ तदन्तात की वर्जात् परः 'डे-दे, सि-दास, इस्-दास, हिमाल, आम्-नाम्' वा स्यात् । श्रियै थिये, श्रियाः भियः, भियां भीणाम, श्रियि बियाम् । मतिवत् तनुः । देवीवत् वधूः । भ्रूः ॥१२॥ स्वरादिप्रत्यये परे भू-म' इत्यूवर्गस्थ 'उ' स्याता'ध्रुवो, शेषं श्रीवत् । लूवत् ः। कर्तवत् स्वसा, पितृवत् माता, शसि ब-स्वसः, मातः । सुरैवत रैशम्बः, राः । गोवत् बोशब्दः ग्लोवल नौः ॥१२॥
* इति श्रीहेमचन्त्रिकायां स्वरान्तबीलिङ्ग
. प्रकरणम्॥ .
॥अथ स्वरान्तनपुंसकलिङ्गप्रकरणम्॥ नपुंसके 'सि-अम्' प्रत्ययस्य-अकारानो 'मस्याव, अनकारान्ते तु लुप् स्यात, नाम्यन्ते वा बुर
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
( २६ ) स्यात्, एकतरभिन्नेऽन्याविषयके च 'द' स्यात् । धनम्, हे धन ! । पयः।बारि,हे वारि ! हे वारे!। अन्यत् ॥१॥ नपुंसके औई स्यात् । धने ॥२॥ माम्यन्तनपुंसकस्य स्वरादिस्यादौ परेनोऽन्तः स्यात। वारिणी ॥३॥ नपुंसके 'अस्-शस् शि स्यात् ॥४॥
शो परे स्वरात परो नः स्यात् ॥५॥ . शेषधुटि परे यो नस्तस्मिन् परे दीर्घः स्यात् । -
नानि वारीणि, आमि तु नो न-बारीणाम् ॥६॥ - स्वराविटादिस्यादौ परे 'दषि-अस्थि-अक्षि'शब्दस्यान्तस्य 'अन्' स्यात् ॥७॥
जी-घुइभिन्नस्वराविस्यादौ परे-अनोऽस्य लुक्स्याव, प्रत्यये तुवा, बध्ना, दधिनि पनि ॥८॥
विशेष्यवशात् नाम्यन्तो नपुंसकलिङ्गशब्दः स्वरा-विटादौ परे पुंवत् वा स्यात् । का कर्तृगा कुलेन
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
( २७ ) नपुंसके ह्रस्वः स्यात् । श्रीपं कुलम् ॥१०॥
। इति श्रीहेमचन्द्रिकायां स्वरान्तनपुंसकलिङ्ग
प्रकरणम् ॥
॥ अथ व्यञ्जनान्तलिङ्गप्रकरणम् ॥ 'अन्च'धातुः पूजायां गतौ च, तत्र गतौ विपि नलोपे 'अच' भवति । अचो घुटि परे चात् प्राक् नः स्यात् ॥१॥ पदान्तस्थसंयोगान्तस्य लुक् स्यात् ॥२॥ 'युज-अन्च-क्रन्च'शब्दनकारस्य ङः स्यात् । प्राङ् प्राञ्चौ ॥३॥ 'णि-क्य-घट'जिते यादि-स्वरादिप्रत्यये परे अ. च-च, उदच्- उदीच, च स्यात्, पूर्वस्य च दीर्घः। प्राचः, प्रतीचः, उदीचः ॥४॥
अकारादौ 'अन्' इति परे 'तिरस-तिरि' स्यात् । तिर्य, तिरश्चः ॥५॥
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
२८
)
'यज्-सृज-मृज-राज-भ्राज-भ्रस्-वस्च-परिव्राजशान्त'धातोः-चस्य जस्य शस्य च षः स्यात् । शब्दं पृच्छतीति-शब्दप्राट्, सम्राट्, शब्दप्राशी, सम्राजी ॥६॥
अनुनासिके विपि धुडादिप्रत्यये च परे धातोः-छ -स्य शः, वस्य च ऊट् स्यात् ॥७॥ 'यभिन्नव्यञ्जनादौ सिति च प्रत्यये परे नाम पदं स्यात् । शब्दप्राभ्याम्, सम्राभ्याम् ॥८॥
धुटि पदान्ते च संयोगादिस्थस्य सस्य कस्य च लुक स्यात् । भृड्, भृजौ। मरुत्, मरुतौ ॥६॥ घुटि परे ऋदुदितो धुटः प्राक् नः स्यात् ॥१०॥ शेषे घुटि परे 'सन्त-महत्'स्वरस्य दीर्घः स्यात् । महान, महान्तौ ॥११॥
भ्वादिभिन्नस्य 'अतु-अस्' इत्यन्तस्य शेषे सौ दीर्घः स्यात् । भवान, भवन्तौ, पठन, पठन्तौ । 'म'शब्दस्य-मत्, मथौ ॥१२॥ सौ परे द्विपर्यन्तत्यदादिशब्दस्य तः सः स्यात् ।
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
( २६ ) सः, तो, ते । एषः, एतौ, एते ॥१३॥ 'द्वितीया-टा-ओस्' इति परेऽन्वादेशे त्यदादिसम्बन्धी एतद्-इदम् च- 'एनत्' स्यात् । एनम्, एतम् ॥१४॥
पदान्ते सादौ ध्वादौ च प्रत्यये परे ग-ड-द-बादे, चतुर्थान्तस्य, एकस्वरस्य धातुभागस्य आदेश्चतुर्थः स्यात् । भुत्, बुधौ भुद्भवाम् ॥१५॥
'अहन्'भिन्ननाम्नो नस्य पदान्ते लुक स्यात्,आमन्ये तु न । राजा, हे राजन् !, जजोर्जः, राज्ञः, राजनि राज्ञि ॥१६॥
वान्तात् मान्ताच्च संयोगात् परस्यानोऽस्य लुक न स्यात् । आत्मनः ॥१७॥ 'डी-घुटवर्जस्वरादि'स्यादौ परे 'श्वन्-युवन-मघवन्-'शब्दस्य व-उस्यात् ।शुन:, शुना, यूनः, मघोनः ॥१८॥ 'इन-हन-पूषन्-अर्यमन्' शब्दस्वरस्य 'शि-सि'प्रत्यये एव दीर्घः स्यात् । दण्डी, वृत्रहा ॥१६॥
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ३० ) कवर्गवति एकस्वरवति चोत्तरपदे सति पूर्वपदस्थरहवर्णात् परस्य उत्तरपदान्तस्य नागमस्य स्यादेश्च नस्य णः स्यात् । वृत्रहणौ ॥२०॥ हनो हो घ्नः स्यात् । वृत्रघ्नः ॥२१॥ 'पथिन्-मथिन्-ऋभुक्षन्'शब्दस्य-सौ परे नस्य आः, घुटि परे थस्य न्य, इकारस्य च आः स्यात्, डी. घुटवर्जस्वरादिस्यादौ च परे इन्-लोपः स्यात् । पन्थाः, पन्यानो, पथः । पञ्च ॥२२॥ 'रान्त-षान्त-नान्त' संख्यावाचिन आम्-नाम्-स्यात्। पञ्चानाम् ॥२३॥ स्यादौ परे 'अष्टन्'नस्य वा आ स्यात्, कृताकारस्य च 'जश-शस्'लुक स्यात् । अष्टौ, अष्ट, अष्टाभिः, अष्टभिः, अष्टानाम् ॥२४॥ तसादो स्यादौ परे किमः कः स्यात् । कः को के ॥२५॥ . सिना सह इदमः पुंसि-अयम्, खियाम्-इयम् स्यात् ॥२६॥
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ३१ ) स्यादौ परे इदमो दस्यमः स्यात् । इमो इमे॥२७।। 'टा-ओस्'इति परे इदम्-अनस्यात्। अनेन ॥२८॥ व्यञ्जनादिस्यादौ परे इदम्-अस्यात्, अकि तु न । आभ्याम्, एभिः, एषु ॥२६॥
धुटि परे 'अनडुह -चतुरा'शब्दस्य उ-वा स्यात्, सम्बोधनसौ तु-व स्यात् । चत्वारः, चतुरः, चतुर्णाम् ॥३०॥ रुभिन्नरस्य सुपि र एव । चतुर्षु ॥३१॥ घुटि परे पुंसोः पुमन्स् स्यात् । पुमान्, पुमांसौ, पुंसः, पुंभ्याम् पुंसु।
उशना, सम्बोधने-हे उशनन् ! हे उशन ! हे उशनः ! इति शेयम् । विद्वान् ॥३२॥ .. णिक्यघुटवर्जे यादौ स्वरादौ मतौ च प्रत्यये परे वस्-उष् स्यात् । विदुषः ॥३३॥ 'खंस्-ध्वंस-सान्तकस्-अनडुह' शब्दान्तस्य पदान्ते दः स्यात् । विद्वद्भ्याम् ॥३४॥
सौ अदसो दः सः स्यात्, सिश्च डौ स्यात् । असो ॥३५॥
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ३२ ) अवर्णान्तादसो मात दो मः स्यात् ॥३६॥ अदसौ मात् परस्य वर्णस्य उवर्णः स्यात्, दीर्घस्य दीर्घः, ह्रस्वस्य ह्रस्वः । कार्यान्तरात् पश्चात्,इनादेशात् तु प्रागेव । अमू ॥३७॥ बहुवचने मात् परस्य एत ई स्यात् । अमी, अमुना, अमुभ्याम्, अमीभ्यः ॥३८॥
अनडुहः सौ हात् प्राग् नः। अनड्वान् हे अनड्वन् ! अनडुद्भ्याम् ॥३६॥ पदान्ते घुटि च परेह-ढ स्यात्। लिट्, लिड्, लिही ॥४०॥ घुटि पदान्ते च 'मुह, -ह-स्निह -स्नुह,'शब्दस्य ह-ढ वा स्यात् । भ्वादेर्दादेस्तु घः स्यात् । मुक्, मुट्, मुहौ । गोधुक्, गोधुक, गोदुहौ, गोधुक्षु, कषयोः क्षः ॥४१॥ ॥ इति श्रीहेमचन्द्रिकायां व्यञ्जनान्तपुंलिङ्ग
प्रकरणम् ॥
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ३३ )
॥ ११- अथ
व्यञ्जनान्तस्त्रीलिङ्गप्रकरणम् ॥
पदान्ते धुटि परे च चस्य कः, जस्य गश्च स्यात् । वाक्, वाग्, वाचौ । भाक्, भाग, भाजौ । या, सा, एषा ॥ १ ॥
शेषे घुटि अपो दीर्घः स्यात् । आपः, अपः ॥२॥ भादिस्यादौ परे अप-अद् स्यात् । अद्भिः, अप्सु । ककुप, ककुभ, ककुभौ । इयम्, इमे, अनया, अस्यै । चतुर् चतस्रः, चतसृभिः, चतसृणाम् ॥३॥
पदान्ते व्यञ्जनपरके रे वे च परे भ्वादेर्नामिनो दीर्घः स्यात्, न कुरुच्छुरः । गीः, गिरौ, गोर्भ्याम्, गीर्ष ॥४॥
सौ परे दिवो व औ स्यात् । द्यौः, दिवौ ॥ ५ ॥ दिवो व उ स्यात् पदान्ते, तस्य ऊ न । द्युभ्याम् ॥६॥
पदान्ते ऋत्विज् दिश् - दृश् - स्पृश् स्रज् - दधृष्- उष्णिह' शब्दस्यान्तस्य गः स्यात् । दिक, दिग्, दिशौ । आशीः, आशिषौ । असौ, अमूः, अमूम्, अमूया,
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ३४ )
अमुष्यं ॥७॥
इति श्रीमचन्द्रिकायां व्यञ्जनान्तखीलिङ्गप्रकरणम् ॥११॥
॥ १२- अथ व्यञ्जनान्तनपुंसकलिङ्गप्रकरणम् ॥
जगत्, जगती । धुडन्तनपुंसकस्य शौ परे घुटः प्राग् नः स्यात् । जगन्ति । तुदत् ॥१॥ श्नावर्जात् अवर्णात् परस्य 'अतृ' स्थाने अन्तो वा स्यात्, 'ई- ङी' इति परे । तुदती, तुदन्ती । 'श्यशव' परस्य तु नित्यम् - दीव्यन्ती, पचन्ती । यत्, तत्, ब्रह्म, ब्रह्मणी ब्रह्माणि ॥२॥
क्लोबे आमन्त्र्यसौ परे नलुक् वा । हे ब्रह्मन् ! हे ब्रह्म ! | अहः, अह्नी, अहनी ॥३॥ 'अन्' शब्दनकारस्य पदान्ते रुः स्यात्, लुपि अरे तु - रः स्यात् । अहोभ्याम्, अहरधीते ॥४॥ शेषे त्रुटि अपो दीर्घः स्यात्, नागमे तु वा । पुंसि
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ३५ )
- स्वाप, क्लीबे - स्वाम्पि स्वम्पि कुलानि । इदम् इमे, इमानि । किम्, के, कानि । चत्वारि । वाः, वारी, वारि । अदः, अमू, अमूनि ॥५॥
इति श्रीमचन्द्रिकायां व्यञ्जनान्तनपुंसकलिङ्गप्रकरणम् ॥१२॥ समाप्तं च षड्लिङ्गप्रकरणम् ॥
॥ १३-अथ युष्मदस्मत्प्रक्रिया ॥ अकः प्राग् युष्मदस्मदोः क्रमेण - सिना सह त्वम् अहम्, जसा सह यूयम् वयम्, ङया सह तुभ्यम् महाम्, ङसा सह च तव मम स्यात् ॥ १ ॥ युष्मदस्मद्भ्यां परस्य 'अम् - औ' इत्यस्य म् स्यात्, शसः -न्, ४भ्यसः - अभ्यम्, ५' ङसि म्यस्' इत्यस्य - अद्, आम:- आकम् च युष्मदस्मदोर्मान्तभागस्य क्रमेण एकत्वे प्रत्यये उत्तरपदे स्यादौ च परे-त्व म स्यात्, द्वित्वे तु स्यादौ परे-युव आव स्यात् ॥३॥
-
स्यात् ॥२॥
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ३६ )
पदात् परयोर्युष्यदोरेकवाक्ये 'शस् - ४भ्यस् ६ आम्' इत्यनेन सह - वस् नस्, '२ औ ४भ्याम् ६ ओस्' इत्यनेन सह - वाम् नौ ' ङ ङस्' इत्यनेन सह ते मे, अमा सह चत्वा मा स्यात् ॥४॥
युष्मदस्मदोरन्तस्य - व्यञ्जनादिस्यादौ परे आस्थात्, 'टा-डि-ओस्' इति परे य् स्यात्, शेषस्यादौ तु लुक् स्यात् ॥५॥
त्रिष्वपि लिङ्गेषु समानो दकारान्तो 'युष्मद्' शब्दः। एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम् विभक्तिः
त्वम् युवाम्
त्वाम् त्वा युवाम्-वाम् त्वया युवाभ्याम् तुभ्यम्-ते युवाभ्याम् वाम्
त्वत्
तव ते त्वयि
युवाभ्याम्
युवयोः वाम् युवयोः
प्रथमा ।
द्वितीया ।
तृतीया ।
युष्मभ्यम्-वः चतुर्थी ।
पञ्चमी ।
यूयम्
युष्मान् वः युष्माभिः
युष्मत् युष्माकम् वः षष्ठी । युष्मासु
सप्तमी ।
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ३७ ) त्रिष्वपि लिङ्गेषु समानो दकारान्तोऽस्मद् शब्दः । एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम् विभक्तिः । अहम् आवाम् वयम् प्रथमा। माम्-मा आवाम्-नौ अस्मान्-नः द्वितीया। मया आवाभ्याम् अस्माभिः तृतीया। मह्यम् मे आवाभ्याम्-नौ अस्मभ्यम्-नः चतुर्थी । मत् आवाभ्याम् अस्मत् पञ्चमी। मम-मे आवयोः-नौ अस्माकम्-नः षष्ठी। मयि आवयोः अस्मासु सप्तमी। पादादौ न वस्-नसादि । युष्माकं वृषभः श्रिये ॥६॥ 'च-अह-ह-वै-वा' शब्दानां योगेऽपि न वस्-नसादि । ज्ञानमस्मांश्च रक्षतु ॥७॥ दृश्यर्थे चिन्तनेऽपि न । जनोऽस्मान् वीक्ष्य मुक्तवान् ॥८॥
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ३८ ) पूर्वमामन्त्र्यमसदिव । जना युष्मान् जिनोऽवतात MEN
॥ इति श्रीहेमचन्द्रिकायां युष्मदस्मत्प्रक्रिया ॥१३॥
॥ १४-अथाव्ययप्रकरणम् ॥ सदृशं त्रिषु लिङ्गेषु सर्वासु च विभक्तिषु । वचनेषु च सर्वेषु यत्र व्येति तदव्ययम् ॥१॥ स्वरादिरव्ययम् । स्वर् अन्तर् पुनर् प्रातर् इत्यादि ॥२॥
चादिरव्ययम् । च वा एव एवम् नूनम् इत्यादि। द्रव्ये तु न-चः शब्दः ॥३॥ चादिगतः प्रादिरव्ययम् । अस्योपसर्गसंज्ञागतिसंज्ञा च ॥४॥ प्रपरापसमन्ववनिर्दरभिव्यधिसूदतिनिप्रतिपर्यपयः । उप आङिति विशतिरेष सखे!
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ३६ ) उपसर्गगणः कथितः कविभिः ॥१॥५॥ तसादिप्रत्ययान्तमव्ययम् । देवा अर्जुनतोऽभवन, ततः, तत्र, इत्यादि ॥६॥ विभक्तयन्तसदृशमव्ययम् । चिरेण, चिरात् ॥७॥ 'वत्-तसि-आम्-क्तवा-तुम्'-प्रत्ययान्तं गतिसंशं चाव्ययम् ॥८॥ अव्ययस्य स्यादेलप भवति ॥६॥
1 इति श्रीहेमचन्द्रिकायामव्ययप्रकरणम् ॥१४॥
॥ १५-अथ स्त्रीप्रत्ययप्रकरणम् ॥ अकारान्तनाम्नः स्त्रियाम् 'आप' स्यात् । सुनन्दा
॥१॥
अजप्रभृतेः खियाम् 'आप' स्यात्, न तु वक्ष्यमाणो ङीः । अजा, बाला, त्रिफला, अश्वा ॥२॥
आबेव परो यस्मात् तादृशे अनित्प्रत्ययावयवे के परे अत इ स्यात् । कारिका, यत्-तदादीनां तु,
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ४० ) न ॥३॥ . 'डी-आ-ई-ऊ' इत्यस्य के परे ह्रस्वः स्यात् । कालिका, लक्ष्मिका ॥४॥ खियां नकारान्तात् ऋकारान्ताच्च ङीः स्यात्, स्वस्रादेस्तु न । राज्ञी, कीं ॥५॥ 'अण-अञ्-एय-इकण-नञ्-स्नञ्-टित्'प्रत्ययानां योऽत् तदन्तात् तेषामेव खियां डीः स्यात् ॥६॥ अस्य यां लुक् स्यात् । ब्राह्मी, उभयी ॥७॥ मुख्यात् गौरादेः खियां डीः स्यात् । गौरी ॥६॥ अन्त्यभिन्ने वयसि वर्तमानात् अदन्तात् खियां डीः स्यात् । कुमारी ॥६॥ अदन्तसमाहारद्विगोः खियां ङीः स्यात् । त्रिपदी, द्वादशाङ्गी ॥१०॥
जातिवाचिनोऽदन्तात् खियां ङीः स्यात्, न तु यान्त-नित्यस्त्री-शूद्रात् । हंसी ॥११॥ सह-न-विद्यमानर्वाजतपूर्वपदात् क्रोडादिभिनादकारान्तस्वाङ्गात् स्त्रियां वा डीः स्यात् ।
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१)
( ४१ सुमुखी, सुमुखा । बहुस्वरात् संयोगोपान्त्यात् तु न. सुललाटा, सुपार्श्वा । नासिकोदरोष्ठ- जङ्घा-वन्तकर्ण-शृङ्गाऽङ्गा- गात्र- कण्ठात् तु भवत्यपि ॥ १२ ॥ पालकान्तवजितात् सोऽयमित्यभेदोपचारेण खियां वर्तमानात् धववाचिनोऽकारान्तात् ङीः स्यात् । प्रष्ठी । वरुणादेस्तु धववाचिनो ङीयोगे आन् चान्तः । वरुणानी ॥१३॥
'नारी-सखी-पगु- श्वश्रू' शब्दाः स्त्रियां ज्ञेयाः । एवं - युवतिः ||१४||
'ख' वर्जात् उकारान्तगुणशब्दात् खियां वा ङीः मृद्वी, मृदुः ॥१५॥
घर्थप्रत्ययान्तवर्जात् इकारान्तात् खियां ङीर्वा स्यात् । भूमी, भूमिः ॥१६॥ उपमानादिपूर्वपदात् ऊरुशब्दात् खियाम् ऊङ् स्यात् । वामोरूः ॥ १७ ॥
इति श्रीहेमचन्द्रिकायां स्त्रीप्रत्ययान्तप्रकरणम् १५ । । ५
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
४२
)
॥१६-अथ कारकप्रकरणम् ॥ नाम्नः प्रथमा । जिनः । आमन्त्र्येऽपि प्रथमा।हे जिन ! ॥१॥ का क्रियया यद् विशेषेणाप्तुमिष्यते तत् कर्म, कर्मणि च द्वितीया। जिनं वन्दे ॥२॥ 'समया-निकषा-हा-धिग्-अन्तरा-अन्तरेण-अतियेन-तेन'शब्दयोगे गोणान्नाम्नो द्वितीया। समया जिनमन्दिरम् ॥३॥
तसन्तेन सर्वोभया-ऽभि-परिणा योगे नाम्नो द्वितीया । गौणादिति सर्वत्र योज्यम् । सर्वतः श्रीविजयनेमिसूरि ख्यातिः ॥४॥ स्वतन्त्रः कर्ता। साधकतमं करणम् । कञ्चित् प्रकारं प्राप्तस्य चिह्नम्-इत्थम्भूतलक्षणम् । हेतु-कर्त-करणेत्यम्भूतलक्षणे तृतीया । धनेन, जिनेन उपदिष्टम्, तपसा कर्माणि हन्ति, अपि त्वं कमण्डलुना छात्रमदाक्षीः ॥५॥ कर्मणा-व्याप्येन क्रिययावा यमभिप्रेयते-अनुग्रहा
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
दिकाम्यया यमभिसम्बध्नाति स कर्माभिप्रेयःसम्प्रदानम्, तत्र चतुर्थी। शिष्याय धर्ममुपदिशति, जिनाय नमति ॥६॥ तादर्थ्य चतुर्थी । मुक्तये तपः ॥७॥ 'शक्तार्थ-वषड्-नमस्-स्वस्ति-स्वाहा-स्वधा'शब्दयोगे नाम्नश्चतुर्थी। नमोऽर्हते, स्वस्ति श्रीविजयनेमिसूरये ॥८॥
सावधिकगमने अवधिः-अपादानम्, तत्र पञ्चमी। आगच्छति ग्रामात् ॥६॥ क्रियाश्रयस्य कर्तुः कर्मणो वा आषार:-अधिकरणम्, तत्र सप्तमी । कटे आस्ते, दिवि देवाः, तिलेषु तैलम् ॥१०॥ स्वस्वामिभावादिसम्बन्धरूपे शेषेऽर्थे षष्ठी स्यात्। राज्ञः पुरुषः ॥११॥ कृतः कर्मणि कर्तरि च षष्ठी। गवां दोहः, भवत आसिका, कृत्यस्य तु वा- तव त्वया वाच्यम् ॥१२॥ 'पृथक्-नाना'शब्दयोगे पश्चमी तृतीया च । पथक मैत्रात् मैत्रेण वा ॥१३॥
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ४४ )
'ऋते' शब्दयोगे द्वितीया पञ्चमी च । ऋते धर्मात् धर्मं वा न सुखम् ॥१४॥ विनायोगे द्वितीया पञ्चमी तृतीया च भवति । विना धर्मं धर्मात् धर्मेण कुतः सुखम् ||१५|| तुल्यार्थकयोगे तृतीया षष्ठी च । मातुः मात्रा वा तुल्यः समो वा ॥१६॥
यद्भावो भावलक्षणं तत्र सप्तमी । मनः प्रसन्नतामेति पूज्यमाने जिनेश्वरे ॥ १७ ॥
इति श्रीमचन्द्रिकायां कारकप्रकरणम् ॥१६॥
॥ १७- अथ समासप्रकरणम् ॥ एकार्थीभावे सति नाम नाम्ना सह समस्यते ॥१॥ एकार्थीभावे स्यादेर्लुक् भवति । विस्पष्टं पटुःविस्पष्टपटुः ||२||
एकमनेकं च समानाधिकरणं नाम, अव्ययं च नाम्ना सह द्वितीयाद्यन्यपदार्थे समस्यते सच बहुव्रीहिः ॥३॥
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ४५ ) समासे प्रथमोक्तं प्राक् स्यात् । बहुव्रीहौ विशेषणं सर्वादि संख्यावाचि च प्राक स्यात् । नतेन्द्रः । गौणस्याक्विपो गोङयाद्यन्तस्यान्ते वर्तमानस्य ह्रस्वः स्यात्, अंशिसमासे 'ईयस्' प्रत्ययान्ते तु न ॥४॥ विशेष्यवशात् स्त्रीलिङ्गः समानाधिकरणे उत्तरपदे पुंवत् स्यात् । चित्रा गावोऽस्य स चित्रगुः ॥५॥
उष्ट्रमुखादयो बहुव्रीहिसमासा निपात्यन्ते । उष्ट्रमुखमिव मुखं यस्य स उष्ट्रमुखः ॥६॥ सहशब्दस्तृतीयान्तेन समस्यते स च बहुव्रीहिः॥७॥ बहुव्रीही सहस्य सो वा। पुत्रेण सह सपुत्रः॥८॥ रूढया दिग्वाचि दिग्वाचिना सह अन्तरालार्थे समस्यते स च बहुव्रीहिः। दक्षिणस्याः पूर्वस्याश्च यदन्तरालं सा दक्षिणपूर्वा अग्निकोणः ॥६॥
॥ इति बहुव्रीहिः ॥१७॥
॥ १८-अथाव्ययीभावः ॥ 'विभत्ति-समीप-समृद्धि-वृद्धि-अर्थाभाव-अत्यय
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ४६ ) असम्प्रति-पश्चात्-क्रम-ख्याति-युग्पत्-सहा-सम्पत्साकल्य-अन्त' एष्वर्थेषु वर्तमानमव्ययं नाम्ना सह पूर्वपदार्थे वाच्ये नित्यं समस्यते स चाव्ययीभावः ॥१॥ अनतोऽव्ययीभावस्य स्यादेर्लप स्यात् । खियामिति-अधिखि, अव्ययीभावस्य नपुंसकत्वात् ह्रस्वत्वम् ॥२॥
अतोऽव्ययीभावस्य पञ्चमीवर्जस्यादेः 'अम्' स्यात्, तृतीयासप्तम्योस्तु वा। कुम्भस्य समीपमितिउपकुम्भमस्ति, उपकुम्भमुपकुम्मेन किम् ? उपकुम्भमुपकुम्भ निधेहि ॥३॥
अवधारणे गम्ये यावत् नाम्ना समस्यते स चाव्ययीभावः । यावदमत्रं भोजय ॥४॥
योग्यता-वीप्सार्थानतिवृत्ति-सादृश्यार्थे वर्तमानमव्ययं नाम्ना समस्यते स चाव्ययीभावः। अनुरूपम्, प्रतिगृहम्, यथाशक्ति, सशीलमनयोः ॥५॥ 'था'प्रत्ययान्तभिन्नं यथाऽव्ययं नाम्ना समस्यते
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ४७ )
स चाव्ययीभावः । यथारूपं चेष्टते ॥६॥ मिथ आदाय इति क्रियाव्यतिहारे तृतीयान्तम्, मिथः प्रहत्य इति क्रियाव्यतिहारे च सप्तम्यन्तं नाम समानरूपेण नाम्ना युद्ध ऽन्यपदार्थे अव्ययी
भावः समासः ॥७॥
युद्ध समासात् इच् स्यात् ||८||
अस्वरादौ इजन्ते उत्तरपदे पूर्वस्य दीर्घ आकारश्च । केशेषु केशेषु गृहीत्वा दण्डैर्दण्डेः प्रहृत्य कृतं युद्धमिति - केशाकेशि, दण्डादण्डि, एवं मुष्टामुष्टि मुष्टी मुष्टि ॥ ॥
॥ इत्यव्ययीभावः ॥ १८ ॥
॥ १६-अथ तत्पुरुषः ॥
धातोः सम्बन्धिनः प्रादय ऊरीप्रमुखाश्च गतिसंज्ञका भवन्ति ॥ १ ॥
'गतिसंज्ञ - कु - निन्दाकृच्छ्रार्थक दुर्-पूजार्थकसु पूजातिक्रमार्थकाऽति-अल्पार्थकाऽऽङ्' इत्येतत् नाम्ना नित्यं समस्यते स च तत्पुरुषः, बहुव्रीह्यादिलक्षणरहित
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ४८ ) श्चेत् । ऊरीकृत्य, प्रकृत्य, कुपुरुषः, दुष्पुरुषः, दुष्कृतम् सुराजा, अतिस्तुत्य, अतिराजा, आकडारः ॥२॥ गताद्यर्थाः प्रादयः प्रथमाद्यवित्यं समासः सच तत्पुरुषः । प्रगत आचार्यः-प्राचार्यः ॥३॥ द्वितीयाद्यन्तं नाम श्रितादिना समासः स च तत्पुरुषः । धर्म श्रितः-धर्मश्रितः, जिनेन प्रोक्तः- जिनप्रोक्तः, जनाय हितं-जनहितम्, पापात् भयं-पापभयम्, जिनस्य देशना-जिनदेशना, समरे सिंहःसमरसिंहः ॥४॥
उत्तरपदे नञ् अ स्यात्, स्वरे तु अन् स्यात् । न पापम्-अपापम्, न आदिः-अनादिः, नखादिषु तुननखः ॥५॥
कृत्प्रत्ययविधायके उसिना कथितं नाम कृदन्तेन नाम्ना नित्यं तत्पुरुषः समासः । कुम्भं करोतीतिकुम्भकारः ॥५॥ ॥ इति तत्पुरुषः ॥१९॥ ॥ २०-अथ तत्पुरुषविशेषः कर्मधारयः ॥ विशेषणं विशेषेण सह समासः स च कर्मधारयः।
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ४६ )
नीलं च तत् उत्पलं च - नीलोत्पलम् ॥१॥ विशेष्यवशात् खीलिङ्गः नाम कर्मधारये उत्तरपदे परे पुंवत् स्यात्, ऊडन्तं तु न । रक्ता चासौ लता
च- रक्तलता ॥२॥
॥ इति कर्मधारयः ॥२०॥
॥ २१- अथ कर्मधारयविशेषो द्विगुः ॥ संख्यावाचि परेण नाम्ना कर्मधारयसमासः स्यात् संज्ञा - तद्धितयोर्विषये उत्तरपदे समाहारे चार्थे, अयमेव चासंज्ञायां द्विगुश्च । पञ्चाभ्राः, द्वैमातुरः, पञ्चगवधनः, त्रिपदी ॥१॥
॥ इति द्विगुः ॥२१॥
॥ २२- अथ द्वन्द्वः ॥
सहोक्तौ इतरेतरयोगे समाहारे चार्थे नाम नाम्ना समस्यते स च द्वन्द्वः । पार्श्ववीरौ ऋषभाऽनन्तधर्माऽराः ॥ १ ॥
लध्वक्षरं सखिवर्जेदुदन्तं स्वराद्यकारान्तम् अल्पस्वरं पूज्यवाचि चैकं नाम द्वन्द्वे प्राक् स्यात् । तृण
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ५० )
काष्ठम्, वायुतोयम्, इन्द्रचन्द्रौ, ऋश्यरोहितो, श्रद्धामेघे ||२||
प्राणितूर्ययोरङ्गानां स्वैर्द्वन्द्व एकार्थः, स च नपुंसके । कर्णनासिकम्, मार्दङ्गिकपाणविकम् ॥ ३॥ ॥ इति द्वन्द्वः ||२२||
I
॥ २३ - अथ एकशेषः ॥ समानार्थानां सहोक्तौ गम्यायामेकः शिष्यते । चक्रश्च कुटिलश्च वक्रौ कुटिलौ वा ॥१॥
सर्वस्यादौ तुल्यरूपाणामेकः शिष्यते, संख्येये तु न ।
G
अक्षश्च अक्षश्च अक्षश्च- अक्षाः ॥२॥
अन्येन सहोक्तौ त्यदादिरेकः शिष्यते । स च चैत्रइच-तौ ॥३॥
त्रियां सहोक्तौ पुमान् एकः शिष्यते । ब्राह्मणश्च ब्राह्मणी च- ब्राह्मणौ, एवं भ्राता च स्वसा च भ्रातरौ, पुत्रश्च दुहिता च पुत्रौ । मात्रा पिता- पितरौ
Ou
॥४॥
॥ इत्येकशेषः ||२३|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ५१ )
॥ २४-अथ समासान्तः ॥ राजन् सखिशब्दान्तात् तत्पुरुषादट् स्यात् ॥१॥ नन्तस्यापदस्य तद्धिते परेऽन्त्यस्वरादेर्लुक् स्यात् । पश्वराजी ॥२॥
अवर्णवर्णस्य तद्धिते लुक् स्यात्, तद्धितलुकि तु न । राजगवी, राजसखः ॥३॥ गोशब्दान्ततत्पुरुषादट् स्यात्, तद्धितलुकि तु न । राजगवी ॥४॥
प्रमाणीशब्दान्तात् संख्यार्थाच्च बहुब्रीहेर्डः स्यात् । वीप्रमाणः, द्विः त्रयो, द्वौ वा त्रयो वा द्वित्राः, वारार्थे विकल्पार्थे वाsत्र बहुव्रीहिः ॥५॥
सर्वात् अंशार्थात् अव्ययाच्च परो योऽहनुशब्दस्तदन्तात् तत्पुरुषादट् स्यात्, 'अन्' शब्दस्य च 'अ' इत्यादेशः । मध्याह्नः । अहोरात्र इति निपातः ॥६॥ ॥ इति समासान्तः ||२४||
॥ २५- अथालुक्समासः ॥ नाम्नि परात्मभ्यां परस्य ङेर्लोपो न । परस्मैपदम
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ५२ ) आत्मनेपदम् ॥१॥ अवन्तादु व्यञ्जनान्ताच्च परस्य सप्तम्या यथालक्ष्य लुप् । कण्ठेकालः, युधिष्ठिरः, स्तम्बेरमः, पूर्वाह्न. तनः, सरसिजम् । क्वचित् षष्ठयादेर्लोपोन-देवानांप्रियः ॥२॥
॥ इत्यलुक्समासः ॥२५॥ || २६-अथ समासाश्रयविधिः ॥ बहुब्रीही सु-संख्यात् परस्य हस्त्यादिवजितोपमानात् परस्य च पादस्य पात् स्यात्। सुपात्, द्विपात्, व्याघ्रपात्, शसादिस्यादौ पादः पद् इति-सुपदः॥१॥
तत्पुरुषे कोः कत् स्यात् । कदन्नम्, पुरुषे तु वाकापुरुषः, कुपुरुषः, उष्णे तु-का-कव' इति वाकोष्णं कवोष्णं कदुष्णम् ॥२॥ कृत्यप्रत्ययान्तोत्तरपदे अवश्यमो मो लुक् । अवश्यकार्यम् ॥३॥ तुमो मस्य मनः-कामे परे लुक् स्यात् । भोक्तुमनाः, गन्तुकामः ॥४॥
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ५३ ) कर-घास-विशिष्टे उत्तरपदे महतो डा वा स्यात्, खियां तु नित्यम् । महत्करः, महाकरः, महत्याः करः-महाकरः । जातीये एकार्थे चोत्तरपदे महतो डा स्यात् । महाजातीयः, महावीरः ॥५॥ मयूरव्यंसकादयः समासाः साधवः ॥६॥ ऋदन्तानां द्वन्द्वे पूर्वस्य आ स्यात् । मातापितरौ, पुत्रेऽपि स्यात्-मातापुत्रौ ॥७॥ निरादेः परस्य वनस्य नो णः । शरवणम्, आम्रवणम् ॥८॥ पृषोदरादयः समासाः साधवः ॥६॥
॥ इति समासाश्रयविधिः ॥२६॥
। इति श्रीहेमचन्द्रिकायां समासप्रकरणम् ॥२६॥
॥ २७-अथ तद्धितप्रकरणम् ॥ अणादिप्रत्ययस्तद्धितः॥१॥ आ ऐ औ आर्-वृद्धिः ॥२॥ षष्ठयन्तादपत्येऽर्थे अणादिः स्यात् ॥३॥
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ५४ )
ञिति णिति च तद्धिते परे स्वरेष्वाद्यस्वरस्य वृद्धिः स्यात् ॥४॥
परतः स्त्री जातिश्च णौ ये स्वरादितद्धिते च पुंवत् स्यात् । मरुदेव्या अपत्यं - मारुदेवः ||५||
उवर्णस्य तद्धिते परे अव् स्यात्, अपदान्ते, स्वयम्भुवश्च न । यदोरपत्यं - यादवः ॥ ६ ॥
'संख्या -सम् भद्र' पूर्वात् मातृशब्दादपत्येऽर्थे अण् स्यात्, मातृशब्दस्य मातुर् स्यात् । द्वयोर्मात्रोरपत्यं - द्वैमातुरः ॥७॥
अदन्तादपत्येऽर्थे इञ् स्यात् । दक्षस्यापत्यं - दाक्षिः
॥८॥
पौत्रादि वृद्धम् ॥६॥
वृद्धेऽपत्यर्थे - बिदादेः 'अञ्' गर्गादेर्यञ्, नडावेश्व 'आयन' स्यात् । बंदः, गार्ग्यः, नाडायणः ॥१०॥
'ङी- आप- ति ऊङ्' प्रत्ययान्तात्, इञ्वर्जात् इदन्ताच्चापत्येऽर्थे एयण् स्यात् । सुपर्ष्या विनताया युवत्याः कमण्डल्वा अपत्यं - सौपर्णेयः, वैनतेयः, यौ
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ५५ ) वतेयः, कामण्डलेयः, नाभेरपत्य-नाभेयः ॥११॥ बहुषु तद्धितस्य क्वचिल्लोपः । गर्गाः ॥१२॥
॥ इति अपत्याधिकारः ॥२७॥ तस्येदमित्यर्थे अणादिः। मथुराया इदमिति-माथुरम् ॥१॥ ईयादौ परेऽन्यस्य दोऽन्तः । अन्यस्येदमिति- अ. न्यदीयम् ॥२॥ त्यदादिर्दसंज्ञः । अपत्यादेरन्यः प्राग्जितीयोऽर्थों हि शेषः । दुसंज्ञकात् शेषेऽर्थे ईयः स्यात् । तस्येदंतदीयम् ।।३।। तेन रक्तमित्यर्थे अणादिः । कुसुम्भेन रक्तं-कौसुम्भम् ॥४॥
चन्द्रयुक्तनक्षत्रार्थात् 'तेन युक्ते काले' इत्यर्थे अणादिः ॥ ५॥ 'तिष्य-पुष्य'यकास्य नक्षत्राणि लोपः स्यात् । पुष्येण चन्द्रयुक्तेन युक्ता रात्रिः-पौषी ॥६॥
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ५६ ) रथ-युग-प्रासङ्गात् तं वहतीत्यर्थे यः स्यात्, धुरस्तु य एयण च । द्वौ रथो वहतीति-द्विरथ्यः, धुरं वहतीति-धुर्यः, धौरेयः ॥७॥
तत्र भवेऽर्थे अणादिः । ग्रामे भवः-ग्राम्यः ।।८।। 'क्व-इइ-अमा' इत्यस्मात्, 'त्र-तस्प्रत्ययान्ताच्च शेषेऽर्थे त्यच् स्यात् । क्व भवः-क्वत्यः, एवम्-इहत्यः, अमात्यः, तत्रत्यः, कुतस्त्यः ॥६॥ 'सायम्-चिरम्-प्राहे प्रगे' इत्यतःशेषेऽर्थे तनट् स्यात् । सायं भवः-सायंतनः,चिरंभवा-चिरन्तनी॥१०॥ 'तद् वेत्ति अधीते वा' इत्यर्थे अणादिः। छन्दो वेत्ति अधीते वा-छान्दसः, न्यायादेस्तु इकण् ।।११।। णिति तद्धिते इवोंवर्णयोर्वद्धिप्राप्तौ तयोरेव स्थाने यो य्वौ पदान्तौ ताभ्यां प्राक क्रमेण ऐ औच स्यात् । न्यायमधीते बेत्ति वा-नैयायिकः, स्वश्वस्यापत्य-सौवश्वः ॥१२॥
शेषेऽर्थे युष्मदस्मदः 'अञ् ईनन्' स्यात्, तद्योगेच क्रमेण 'युष्माक अस्माक एकत्वे तु 'तावक मामक'
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ५७ )
इति स्यात् ॥१३॥
युमष्माकं युवयोर्वाऽयमिति - यौष्माकः, यौष्माकीणः, अस्माकमावयोर्वाऽयमिति - आस्माकः, आस्माकीनः, तवाऽयमिति - तावकः, तावकीनः, ममाऽयमितिमामकः, मामकीनः, पक्षे ईये - युष्मदीयः, अस्मदीयः, त्वदीयः, मदीयः ॥१४॥
तृतीयान्तात् 'जित- जयत् - दीव्यत् - खनत्' इत्यर्थेषु इकण् स्यात् । अक्षैजितं जयति दीव्यतीति-आक्षिकम्, आक्षिकः, अभ्रेण खनतीति-आभ्रिकः ॥ १५ ॥
प्रज्ञादेः स्वार्थे अण् । प्रज्ञ एव-प्राज्ञः ॥१६॥ यवादेः स्वार्थे कः । याव एव यावकः ॥ १७॥ षष्ठ्यन्तात् समूहे अण् स्यात् । भिक्षायाः समूहःभैक्षम् ॥१८॥
राजादेः समूहे अकञ् स्यात् । राज्ञां समूहः-राजकम् ॥१६॥
ग्रामादेः समूहे तल् स्यात् । ग्रामाणां समूहः-ग्रामता, जनानां समूहः- जनता ॥२०॥
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ५८ ) विकारे अणादिः । हेम्नो विकारः-हैमी, एकस्वरात् तु मयट्-वाचो विकारः-वाङ्गमयम् ॥२१॥ 'तत्र साधुः' इत्यर्थे यः। सभायां साधु:- सभ्यः ॥२२॥ तस्मै हितमित्यर्थे यः । युगाय हितः-युग्यः। ईनोऽपि भवति- मातृभोगाय आत्मने सर्वजनाय वा हितः- मातृभोगीणः, आत्मनीनः, सर्वजनीनः ॥२३॥
सप्तम्यन्तात् अधीनेऽर्थे 'कृ-भू-अस्-सम्पद'योगे स्तात् स्यात् । जिनि अधीनं करोतीति-राजसात् करोति ॥२४॥ कर्मार्थात कृगा योगे कर्थाच्च भ्वस्तियोगे प्रागभूततभावे गम्ये च्विः स्यात् ॥२५॥ अवर्णस्य च्वौ ईः। प्रागशुकःशुकः स्यादिति-शुकीस्यात् ॥२६॥
वचित् डाच भवति।सुखाकरोति गुरुम्, गुरोरनुकूलं करोति तमाराधयतीत्यर्थः ॥२७॥ त्याद्यन्त-सर्वादिस्वरेषु अन्त्यस्वरात् प्राक 'अक्'
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ५६ ) स्यात्, नित्यशब्दसंकीर्तनात् प्रागर्थेषु । कुत्सितमज्ञातमल्पं वा पचतीति-पचतकि, सर्वके, त्वकम्, अव्ययस्यापि तथा किन्तु अन्त्यकस्य दः स्यात् । कुत्सितमज्ञातमल्पं वा उच्चैः-उच्चकैः । पृथक्-पृथकत् ॥२८॥
षष्ठयन्ताद् भावे त्व तल च स्यात् । शब्दस्य प्रवृ. त्तिहेतुर्गणो भावः । गोर्भावो-गोत्वं गोता ॥२६॥
लघुरादिः समीपो येषांताशा ये इ-उ-ऋ-वर्णास्तदन्तेभ्यस्तस्य भावे कर्मणि चाणपि स्यात्। शुचेर्भावः कर्म वा-शौचम् ॥३०॥ क्वचिद् द्वयोः पदयोरादिस्वरवृद्धिः। सुहृदः सुभगस्य भावः- सौहार्दम्, सौभाग्यम् ॥३१॥
वर्ण-दढादेर्भावे टयण इमन् च वा स्यात् । शौक्ल्यम्, शुकिमा ॥३२॥
पृथ्वादेर्भावे इमन् वा । प्रथिमा, पृथुत्वम्, पृथुता, पार्थवम् ॥३३॥ पत्यन्त-राजान्त-गुणाङ्ग-राजादेर्भावे कर्मणि च
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ६० ) टघण् स्यात् । आधिपत्यम्, आधिराज्यम्, मौढचम्, राज्यम्, काव्यम् ॥३४॥ अर्हतो भावे कर्मणि च ट्यण तद्योगे तस्य च नः । आर्हन्त्यम्, अर्हत्त्वम्, अर्हत्ता ॥३५॥ षष्ठयन्तात् सप्तम्यान्ताच इवार्थे वत् स्यात् । चैत्रवत् मैत्रस्य भूः, लुध्नवत् साकेते परिखा ॥३६॥
प्रथमान्तात् षष्ठयर्थे सप्तम्यर्थे च वामतुः,प्रथममान्तं चेत् अस्तीति समानाधिकरणं भवति । स्वस्ति आरोग्यमस्यास्तीति-स्वस्तिमान्, श्रीमान् ॥३७॥
मकारान्मकारोपान्ताच्च अवर्णादवर्णोपान्ताच्च पञ्चमरहितवर्गान्ताच नाम्नः परस्य मतोर्मस्य वः स्यात् । वृक्षा अस्मिन् सन्ति-वृक्षवान् पर्वतः, एवंधनमस्यास्तीति-धनवान् ॥३८॥ अतोऽनेकस्वरात वीह्यादेश्च मत्वर्थे इक इन च स्यात् । दण्डिकः, दण्डी, व्रीहिकः, द्रोही ॥३६॥ 'असन्त-तपस्-माया-मेधा-सन्'शब्दात् मत्वर्थे विन् स्यात् ॥४०॥
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ६१ ) सान्तं नान्तं च नाम मत्वर्थ परेपदंन । यशस्वी, तपस्वी ॥४१॥ अभ्रादेर्मत्वर्थे अ स्यात् । अभ्राणि अस्मिन सन्तीति-अभ्रं नमः ॥४२॥ प्राचुर्येण प्राधान्येन वा कृतं प्रकरणम्, तत्र स्वार्थे मयट् स्यात् । प्रकृतमन्नम्-अन्नमयम् ॥४३॥
प्रकृष्टेऽर्थे स्वार्थे तमप् स्यात्।अतिशयेन शुक्ल:शुक्लतमः ॥४४॥ द्वयोविभज्ये प्रकृष्टे तरप् स्यात् । द्वाविमौ पटू, अयमनयोः प्रकृष्टः पटुः- पटुतरः ॥४५॥ गुणप्रवृत्तिहेतुकात् तमप्-तरप्-विषये इष्ठ ईयसु च स्यात् ॥४६॥
जो इष्ठे च परे बहु-भूय स्यात् । अतिशयेन बहु:भूयिष्ठः, भूयान् ॥४७॥ गुर्वादेर्गरादिश्च । अतिशयेनःगुरु:-गरिष्ठः, गरीयान, गुरुतरः, गुरुतमः ॥४८॥ यत-तत्-किमः संख्याया तिर्वा स्यात् ।याः ताः
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ६२ ) काः संख्याः परिमाणमेषामिति-यति, तति, कति ॥४६॥ यत्-तत्-किमन्याद् द्वयोरेकस्मिन् निर्धायें उतरः, बहूनां प्रश्ने डतमश्च वा। कतरः, कतमः ॥५०॥
द्वेः संख्यापूरणे तीयः स्यात्, त्रेस्तृ च । द्वयोः पूरणः. द्वितीयः, त्रयाणां पूरणः-तृतीयः ॥५१॥ चतुरः थट् स्यात् । चतुर्णां पूरणः-चतुर्थः ॥५२॥ षडादेरपि । षण्णां पूरणः-षष्ठः, कतीनां पूरणःकतिथः ॥५३॥ नान्तसंख्याया मट् स्यात् । पञ्चानां पूरणीपञ्चमी ॥५४॥ संख्यापूरणे डट् स्यात्। एकादशानां पूरणी-एकादशी ॥५॥ एकादश षोडश षोढा षढ़ा निपात्यन्ते ॥५६॥ 'द्वि-त्रि-अष्टन्'शब्दानां 'द्वा त्रयस् अष्टन्' स्युः शतात् प्राक, अशीतिबहुव्रीही तुन, चत्वारिंशदादौ तुवा। द्वादशी, त्रयोदशी,अष्टादशी, द्वयशीति॥५७॥
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ६३ )
विशत्यादेर्वा तमट् । विंशतेः पूरण:- विंशतितमः, विशः ॥ ५८ ॥
यत् तद्-एतदोडावतु स्यात् । यत् परिमाणं यस्य
यावान् ||५||
प्रमाणात् मात्र, ऊर्ध्वप्रमाणात् दन्नट्, द्वयसट् च वा स्यात् । जानु प्रमाणमस्य - जानुमात्रम्, जानुदनम्, जानुद्वयसं जलम् ॥६०॥ तदस्य संजातमित्यर्थे तारकादे: 'इत' स्यात् । तारकाः संजाता अस्य - तारकितं नभः ॥ ६१ ॥ किमः त्याद्यन्तात् एकारान्तादव्ययाच्च परयोस्तमप्तरपोरन्तस्य आम् स्यात् । इदमनयोरेषामतिशयेन किं पचतीति- किंतरां पचति पचतितरां, पचतितमाम्, पूर्वाह्णेतराम्, सुतराम् अतितराम् ॥६२॥
प्रकारे धा । द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां द्विधा ॥ ६३ ॥ वारे कृत्वस् । द्वौ वारौ - द्विकृत्वः ॥ ६४ ॥ वारे द्वि- त्रि- चतुरः सुच् । द्विः ॥६५॥
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ६४ ) अवयवात् तयट् । द्वावयवौ यस्य-द्वितयम्, त्रितयम् ॥६६॥ द्वित्रिभ्यामयट वा। द्वौ अवयवो यस्य तत्-द्वयम्, त्रयम् ॥६७॥
संख्यावाचिन एकत्वविशिष्टवाचिनो वीप्सायांवा शस् । एकैकं ददाति-एकशौ ददाति, माषं माष द. दाति-मासशो ददाति ॥६॥
१॥ इति श्रीहेमचन्द्रिकायां तद्धितप्रकरणम् ॥२७॥ ॥इतिश्रीतपोगच्छाधिपति-शासनसम्राट्-सूरिचक्रचक्रवति-सर्वतन्त्रस्वतन्त्र-जगद्गुरु-श्रीविजयनेमिसूरीश्वरपट्टालङ्कारेण 'व्याकरणवाचस्पति-शाखविशारद-कविरत्न' इति पदालंकृतेन श्रीविजयलावज्यसूरिणा विरचितायां श्रीहेमचन्द्रिकायां पूर्वाधं समाप्तम् ॥
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अहं ॥ ॥ अथ श्रीहेमचन्द्रिकाया उत्तरार्धम् ॥
॥ १-त्यादिविभक्तिप्रकरणम् ।। तिवादयः प्रत्यया धातोर्भवन्ति विभक्तिसंज्ञाश्च । साग विभक्तिर्दशधा१-वर्तमाना-परस्मैपदम, * आत्मनेपदम,
एक- द्वि- बहु- एक- द्वि. बा.. वचनम्,वचनम्,वचनम्,* वचनम्, वचनम्, वचनमा अन्यार्थे-तिव, तस्, अन्ति, | अन्याय-ते, माते, अन्ते, युष्मदर्थ-सिक्, यस, थ, | युष्मदर्थे-से, आये, ध्वे, अस्मदर्थे-मिव, वस्, मस् । अस्मदर्य-ए, वहे, महे॥१॥
एवमग्रेऽपि विज्ञेयम् । सर्वत्राऽन्त्यो वकार इत् ॥ २-सप्तमी- परस्मैपदम, * आत्मनेपदम्, यात, याताम्, युस्, | ईत, ईयाताम, ईरन, यास, यातम, यात, | ईथास,ईयायाम, ईध्वम्, याम, याव, याम। | ईय, ईवहि, ईमहि ॥२॥
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
३ - पश्चमी - परस्मैपदम्
तुव्, ताम्, अन्तु, हि, तम्, आनिव्, आवव्, आमव् ।
त,
( ६६ )
४ - ह्यस्तनी - परस्मैपदम्
दिव्, ताम्, अनू,
सिव्, तम् त,
बि, ताम्, अनू,
सि, तम् त,
आत्मनेपदम्,
ताम्, आताम्, अन्ताम्,
स्व, आथाम्, ध्वम्,
ऐव, आवहैव्, आमहैव् ॥३॥ आत्मनेपदम्,
अम्बु, व, म ।
'दि सि' इत्यत्रकार उच्चारणार्थः, एवमुत्तरत्र ।
एता: - वर्तमाना- सप्तमी- पश्वमी - ह्यस्तन्यः शित्संज्ञा ज्ञेयाः ॥
५- अद्यतनी - परस्मैपदम्
आत्मनेपदम्,
गव्, अतुस्, उस्,
थव्, अथुस्, अ,
त, आताम्, अन्त,
थास्, आथाम्, ध्वम्,
इ, वहि, महि ॥४॥
त, आताम्, अन्त,
थास्, आयाम्, ध्वम्,
इ, वहि, महि ॥५॥
अम्, व, म
६- परोक्षा- परस्मैपदम् ॐ आत्मनेपदम्,
ए, आते, इरे,
से, आये, ध्ये,
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
गव् व, म। | ए, वहे, महे ॥६॥ णकार इत् ॥ ७-आशी:-परस्मैपदम्, * आत्मनेपदम्,
वचनम, वचनम्, वचनम्, * वचनम्, वचनम्, वचनम्, क्यात, क्यास्ताम्, क्यासुस्, सोष्ट, सीयास्ताम, सीरन्, क्यास्, क्यास्तम्, क्यास्त, | सीष्ठास्,सीयास्थाम,सीध्वम्, क्यासम्, क्यास्व, क्यास्म। सीय, सीवहि, सीमहि ॥७॥ फकार इत् ॥ ८-श्वस्तनी-परस्मैपदम् * आत्मनेपदम, ता, तारो, तारस्, | ता, तारो, तारस्, सासि, तास्थस् तास्थ, | तासे, तासाथे, ताम्वे, तास्मि, तास्वस्,तास्मस्। ताहे,तास्वहे, तास्महे॥८॥ E-भविष्यन्ती-परस्मैपदम,* आत्मनेपदम्, स्यति, स्यतस्, स्यन्ति, | स्यते, स्येते, स्यन्ते, स्यसि, स्यथस्, स्यथ, | स्यसे, स्येथे, स्यध्वे, स्वामि, स्यावस,स्यामस्।। स्ये, स्यावहे, स्यामहे ॥६॥
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ६८ )
१० - क्रियातिपत्तिः परस्मैपदम्, * आत्मनेपदम्,
स्थत, स्येताम् स्यन्त, स्यथास्, स्येथाम्, स्यध्वम्, स्ये, स्यावहि, स्यामहि ॥ १०॥
स्यत् स्यताम् स्थन,
स्यस्, स्यतम्, स्यत,
स्यमु, स्याव, स्याम |
अत्रायं विवेकः - प्रत्येकं विभक्तया अष्टादश प्रत्ययाः, तत्र- आद्यं नवकं 'शत्-अत्' 'वसु-वस्' च परस्मैपदम्, अपरं नवकं 'कान-आन' 'आनश्-आन' चात्मनेपदम् ; प्रतिनवकं त्रिकत्रयम्, तत्र - आचमन्यार्थे, द्वितीयं युष्मदर्थे, तृतीयं चास्मदर्थे; प्रति
त्रिकमाद्य एकवचने, द्वितीयो द्विवचने, तृतीयः प्रत्ययो बहुवचने ॥
॥ इति त्यादिविभक्तिप्रकरणम् १ ॥
卐
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ६६ )
॥ २- अथ शत्विकरणो भ्वादिगणः || आत्मनेपदं कृत्य-क्त - खलर्थाश्च प्रत्ययाः -सकर्मकाद् धातोः कर्मणि, अकर्मकादविवक्षितकर्मकाच्च भावे स्युः ॥ ' यण्-तव्य - अनीय-य- क्यप्' इति पश्च कृत्याः ॥१॥
इदितो ङितश्च धातोः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् ॥ ईदितो गितश्च धातोः फलवति कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् ॥ शेषात् - आत्मनेपदनिमित्तादन्यस्माद् धातोः कर्तरि परस्मैपदं स्यात् ॥२॥ क्रियाsर्थो धातुः । “भू सत्तायाम्" अतः कर्तरि 'भू तिव्' इति स्थिते अदादिवर्जधातोः कर्तरि शिति 'शब्-अः' स्यात् ॥ इवर्णस्य -ए, उवर्णस्य - ओ, ऋवर्णस्य- अर् गुणः ॥ नाम्यन्तस्य धातोः अक्ङिति - कि- ङिवर्जे प्रत्यये पुसि पौ च गुणः स्यात् ॥ इति गुणे ओकारेऽवादेशे च भवति । अवित् शित् प्रत्ययः ङिद्वत् स्यात् ॥ शवि गुणे-भवतः, पूर्वाकारलोपेभवन्ति, भवसि भवथः, भवथ । मादौ वादौ च
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ७० ) प्रत्यये अत आः स्यात् ॥भवामि, भवावः, भवामः। स भवति, त्वं भवसि, अहं भवामि ॥३॥
आत् परस्य सप्तम्या याशब्दस्य-इः, यामः-इयम्, युसः- इयुस् च स्यात् ॥ भवेत्, भवेताम्, भवेयुः, भवेः, भवेतम्, भवेत, भवेयम्, भवेव, भवेम ॥४॥
आशीरर्थे 'तु-हि'प्रत्यययोः 'तातङ्-तात्' वा स्यात् ॥ भवतु, भवतात्, भवताम्, भवन्तु । अतः प्रत्ययाद् हेर्लुक् स्यात् ॥ भव, भवतात, भवतम्, भवत, भवानि, भवात्र, भवाम ॥५॥
हस्तन्यामद्यतन्यां क्रियातिपत्त्यां च विषये व्यअनादिधातोः 'अट-अः' स्यात्, स्वरादिधातोश्च वृद्धिः, न चेन्माडा योगः।। अकारस्य-आ, इवर्णस्य-ऐ, उवर्णस्य-औ, ऋवर्णस्य- आर् वृद्धिः ॥ अभवत्, अभवताम्, अभवन्, अभवः, अभवतम्, अभवत, अभवम्, अभवाव, अभवाम ॥६॥
अद्यतन्यां धातोः परः 'सिच-स्' स्यात् ॥'पिबतिदा-भू-स्था'धातोः परस्मैपदसिचो लुप् स्यात्, लु
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ७१ ) व्योगे न चेट् ॥ 'पिब' इति पानार्थक'पा'धातुः, 'एति' इति गत्यर्थकः स्मरणार्थकश्चादादिक 'ई' धातुः, 'दा' इति दासंज्ञको धातुः। दारूपो धारूपश्च योऽवित् धातुः स दासंज्ञः स्यात् ॥भवतेः सिचो लुपि गुणो न ॥ वन्तभूपान्त्यस्य परोक्षा-ऽद्यतन्योः 'ऊ' स्यात्॥अभूत्, अभूताम्, अभूवन्, अभूः, अभूतम्, अभूत, अभूवम्, अभूव, अभूम ॥७॥ परोक्षायां ङ च परे-धातुद्धिः स्यात्, अनेकस्वरस्य धातोस्तु आद्य एकस्वरोंऽशो द्विः स्यात्, 'प्राक् तु स्वरे स्वरविधेः' इति आद्विवचनमधिकारः॥ परोक्षायां द्वित्वे पूर्वस्य- आदेरत आः, ऋदादेरभोते: संयोगान्तस्य चादेरनातोऽस्य आः, भुवः- अः, स्वपः-उः, ज्या-व्ये-व्यधि-व्यचि-व्यथे:- इः, यजादिवश्-वचः-सस्वराऽन्तस्था वृत्-इ-उ-ऋरूपा स्यात्॥ कलि-हलिवर्जस्य नाम्यन्तधातोरन्तस्य ञ्णिति वृद्धिः स्यात्, जागुस्तु जि-णव्येव ॥ द्वित्वे सति पूर्वस्य-इकारस्य इय, उकारस्य- उव स्यात् अस्वे
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ७२ ) स्वरे, ऋतः-अः, दीर्घस्य ह्रस्वः स्यात्, गस्य हस्य च जः, द्युतेः-इः, द्वितीयस्य प्रथमः, चतुर्थस्य तृतीयः, ष्ठिव:- तिः, अनादिव्यञ्जनस्य लुक् स्यात्, अघोषे शिटो लुक् स्यात्, कस्य चः, उस्य अः स्यात्।। बभूव, बभूवतुः, बभूवुः । सृ-वृ-भू-स्तु-दु-नु-श्रुवर्जात् स्कृगश्च धातोः परस्या व्यञ्जनादिपरोक्षाया आदिः 'इट्-इ' स्यात् ॥ बभूविथ, बभूवयुः, बभूव, बभूविव, बभूविम ॥८॥ भूयात्, भूयास्ताम, भूयासुः, भूयाः, भूयास्तम्, भूयास्त, भूयासम्, भूयास्व, भूयास्म ॥६॥ उणादि-वर्जस्याशितः सादि-तादिप्रत्ययस्यादिरिट् स्यात्, धूग औदितश्च परस्य तु वा, एकस्वरादनुस्वारेतः परस्य तु न, क्रमस्त्वनात्मने। भविता, भवितारौ, भवितारः, भवितासि, भवितास्थः, भवितास्थ, भवितास्मि, भवितास्वः, भवितास्मः ॥१०॥ भविष्यति, भविष्यतः, भविष्यन्ति, भविस्यसि, भविष्यथः, भविष्यथ, भविष्यामि, भविष्यावः,
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ७३ )
भविष्यामः ॥ ११॥
अभविष्यत् अभविष्यताम्, अभविष्यन्, अभविष्यः अभविष्यतम्, अभविष्यत, अभविष्यम्, अभविष्याव, अभविष्याम ॥ १२ ॥
पादीनां पिबादय आदेशा भवन्ति, अत्यादौ शिति । तथाहि श्रु- शृ, किन्व्- कृ, घिन्व्- घि, पापिब, प्रा- जिघ्र, ध्मा- घम, स्ना-मन, दा-यच्छ, दृश्- पश्य, ऋ - ऋच्छ, शद्- शीय, सद्- सीद, इति ॥ "पां- पा पाने" पिबति ४ । अपात्, अपाताम् । सिच्प्रत्ययाद् विद्धातोश्च परस्यानः ' पुस्उस्' स्यात्, न चेद् भुवः परः सिच् ॥ अशिति विङति स्वरे, इटि, एति, पुसि च परे आतो लुक् स्यात् ॥ अपुः । अतः परस्य णव औः स्यात् ॥ पपौ । इन्धेरसंयोगान्ताच्च परा अवित्परोक्षा किद्वत् स्यात् ॥ पपतुः, पपुः । ऋ-वृ-व्येऽदः परस्य थव आदिरिट् नित्यं स्यात्, सृजो दृशः स्वरान्ताद् अकारवतश्च तृचि नित्यानिटः परस्य तु वा स्यात्, ऋदन्तात्
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ७४ )
परस्य तु न । पपिथ, पपाथ, पपिव, पपिम । गापा-स्था-सा-मा-हाकः क्ङिति आशिषि एः स्यात्, संयोगादेरादन्तस्य तु वा ॥ पेयात्, पाता, पास्यति ॥ १३ ॥
" घ्रां- घ्रा गन्धोपादाने" जिघ्रति ४ । 'ट्वे-घ्राशा छा - सा' परस्य परस्मैसिचो वा लुक्, न चेट् ॥ अघ्रात् । यम्-रम्-नम् - आदन्तात् परस्य परस्मैसिच आदिरिट् स्यात् एषां च सोऽन्तः ॥ सिजन्ताद् धातोरस्तेश्च परो दि-स्योरादिरीत् स्यात् ॥ इटः परस्य सिच इति लुक् स्यात् ॥ अघ्रासीत्, अघ्रासिष्टाम्, जौ, प्रयात्, घ्रायात्, घ्राता ॥१४॥ “ध्मां- ध्मा शब्दाऽग्निसंयोगयोः " धमति, अध्मासीत्, दध्मौ ॥१५॥
"ठां- स्था गतिनिवृत्तौ” पाठे धात्वादेः षः सः स्यात्, न चेत् ष्टयै ष्ठिव-ष्वष्कां सम्बन्धी स्यात् ॥ तिष्ठति, अस्थात्, तस्थौ, स्थेयात् ॥१६॥
"म्नां - म्ना अभ्यासे” मनति, अम्नासीत्, मम्नौ,
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ७५ )
स्नेयात्, म्नायात् ॥१७॥ "दांम् - दा दाने" यच्छति, अदात्, देयात् ॥ १८॥ "जि- जि अभिभवे" जयति । अङिति परस्मैसिचि समानस्य वृद्धि: स्यात् ॥ अजैषीत्, अर्जष्टाम् । सन्- परोक्षयोद्वित्वे सति पूर्वात् परस्य - जेर्गि:, चेस्तु किर्वा स्यात् ॥ जिगाय । आशीर्य-च्वि-यङ् - यक्-क्ये दीर्घः स्यात् ॥ जीयात् ॥१६॥
"दुं - ब्रु खुं - स्रु गतौ " । णि-श्रि-दु-सु-कमः कर्तर्यद्यतन्यां नित्यं 'ङ-अ', ट्वे-श्वेस्तु वा ॥ अदुद्रुवत्, असुस्रुवत्, दुद्रोथ, सुत्रोथ ॥२०॥
"स्मृ - स्मृ चिन्तायाम्" संयोगाद् य ऋत् तदन्तस्यार्तश्च अकि परोक्षायां क्य-यङ्-आशीर्ये च गुणः स्यात् ॥ सस्मरतुः, सस्मर्थ, स्मर्यात्, स्मर्ता । हन ऋदन्ताच्च परस्य स्यस्यादिरिट् स्यात् ॥ स्मरिष्यति ॥२१॥
“औस्वृ-स्व शब्दोपतापयोः " स्वरति, अस्वार्षीत्, अस्वारीत्, स्वरिता, स्वर्ता, स्वरिष्यति ॥२२॥
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ७६ ) "सं-स गतौ" सरति । वेगे सर्तेर्धात् स्यात, शिति॥धावति।शास्ति-असू-व्यक्ति-ख्यातेः कर्तर्यद्यतन्याम् अङ्-अ' नित्यम्, 'सृ-ऋ' धातोस्तु वा। ऋवर्णदृशोऽडि गुणः स्यात् ॥ असरत्, असार्षीत्, ससृव । ऋतः शे क्ये आशीर्येच रिः स्यात् ॥ स्त्रियात्॥२३॥
"ऋ ऋ प्रापणे गतौ च" ऋच्छति, आरत, आर्षीत्, आरतुः, आरिथ, अर्यात्, अर्ता, अरिष्यति ॥२४॥
"तु प्लवन-तरणयोः" तरति, अतारीत् । 'ऋच्छ - ऋदन्त-स्कृ'धातुनामिनोऽकि परोक्षायां गुणः । अवित्परोक्षा-सेट्थवोः परयोः- अनादेशादेर्धातोरेकव्यञ्जनमध्यस्थातः, त-त्रप-फल-भजां स्वररय च नित्यमेः, ज-भ्रम्-वम्-त्रस्-फण्-स्यम्-स्वन्-राज्-भ्राज-भ्रास्-म्लासां च वा एः, न च द्विः, शस-दद-वादि-गुणिनस्तु न ॥ तेरतुः तेरिथ । अन्त्यो णव वा णित् । ततर, ततार । ऋतः क्ङिति 'इर' स्यात्, ओष्ठचात् परस्य तु 'उर्' स्यात् ॥ तीर्यात्। 'ऋ
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ७७ )
दन्त-वृ' परस्येटो वा दीर्घः स्यात्, परोक्षायामाशिषि परस्मैसिचि तु न ॥ तरीता, तरिता ॥२५॥
"ट्वें- पाने" धातोः सन्ध्यक्षरान्तस्य आः स्यात्, शिति तु न ॥ धयति, अदधत्, अधात्, अधासीत्, दधौ, घेयात् ॥ २६ ॥
" दैव् दै शोधने" दायति, दायात् । "ध्यें - ध्यै चिन्तायाम् " ध्यायति ॥ " मलै - म्लै कान्तिक्षये" म्लायति ॥ "गँ- गे शब्दे " गायति, गेयात् ॥ "वृचेंपृयं संघाते" चायति, तष्टयौ ॥२७॥
" शुच - शुच् शोके" धातोरुपान्त्यलघुनामिनोरक्ङिति गुणः स्यात् ॥ शोचति ॥ "अचं - अर्च पूजायाम् आनचं ॥२८॥
"
"स्रुच्च ग्लुच्च ग्लुच गतौ" "ग्रुचू ग्लुच् स्तेये" ऊकार इत्, स्रोचति । 'ऋदन्त - श्वि स्तम्भू म्रुच-लुचू-चु- ग्लुचूग्लुञ्च - ज्' धातोः कर्तर्यद्यतन्यां परस्मैपदे अङ् वा स्यात्, लृदित्-घुतादि- पुष्यादेस्तु नित्यम् ॥ अनुचत्, अनोचीत् ॥२६॥
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ७८ ) "आछु-आञ्छु आयामे" उदितो धातोः स्वरात् परो नोऽन्तः स्यात्॥आञ्छति, आन्छ, आञ्छतुः, आञ्छयात् ॥३०॥ "वज-व्रज गतौ" परस्मैपदे सेटि सिचि परे-व्य. खनादिधातोरुपान्त्यस्यातो वा वृद्धिः स्यात्, वद्व्रज-लान्त-रान्तधातोनित्यं स्यात्, एदितः शिव-जागृ-शस्-क्षण-हान्त-यान्त-मान्तस्य तु न । अवाजीत् । जिति णिति च परे उपान्त्यस्यातो वृद्धिः॥ ववाज ॥३१॥
"त्यज-त्यज त्यागे" अनिटि परस्मैसिचि व्यञ्जनान्तधातुसमानस्य वृद्धिः,ऊ गस्तु सेटि वा स्यात्॥ अत्याक्षीत् । धुडन्त-हस्वान्तधातोरनिसिचस्तावो थादौ च लुक् स्यात् ।। अत्याक्ताम्, अत्याक्षुः ॥३२॥
"ऋत-ऋत् घृणा-गति-स्पर्धेषु" गुपौ-धूप-विच्छपणि-पनेः-आयः, कमेः-णिङ्, ऋतेः-डीयः स्वार्थे भवति, अशवितु वा॥ ऋतीयते, ऋतीयेत, ऋतीयताम्, आयत, आर्तीयिष्ट, आर्तीत्। अनेकस्वराद्
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ७६ ) धातोः, 'दय्-अय्-आस्-कास्' धातोः, ऋच्छूर्णवजत् गुरुनाम्यादिधातोः परोक्षाया आम् नित्यं स्यात्, 'जागु - उष्-समिन्धु' धातोर्वा स्यात्, 'भी-हो-भृ-हु' धातोर्वा स्यात् स च तिव्वत्, वेत्तेर्वा स्यात् स च किद्वत्, आमन्ताच्चानन्तरं परोक्षान्तं कृम्वस्ति प्रयुज्यते ॥ आमः कृगः प्राग्वत् कर्तर्यात्मनेपदं भवति ।। ऋतीयाञ्चक्रे, आनर्त, ऋतीयिष्ट, ऋत्यात्, ऋतीयिता, अर्तिता, ऋतीयष्यते, अतिष्यति ॥ ३३ ॥
" णद- गद् अव्यक्ते शब्दे" पाठे धात्वादेर्णो नः स्यात् ॥ नदति । दुर्वर्जोपसर्गस्थादन्तः शब्दाच्च रादेः परस्य णोपदेश - हिनु- मोनाऽऽनि' सम्बन्धिनो नस्य णः स्यात् ॥ प्रणदति, अनादीत्, अनदीत्, नेदतुः, ननाद, ननाद, ननद ॥ "स्वन - स्वन् शब्दे" स्वेनुः, सस्वनुः ||३४||
"गुपौ - गुप् रक्षणे" गोपायति ४ । अदन्तधातोरशिति अतो लुक् स्यात् ॥ अगोपायीत्, अगोपीत्, अगौप्सीत्, अगौप्ताम्, अगौप्सुः, गोपायाञ्चकार,
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
( 50 ) गोपायाम्बभूव, गोपायामास, जुगोप, गोपाय्यात्, गुप्यात्, गोपायिता, गोपिता, गोप्ता ||३५||
“तपं - तप धूप-धूप संतापे" तपति, अताप्सीत्, तेपिथ, ततप्य, धूपयति, अधूपायीत्, अधूपीत्, धूपायाञ्चकार, दुधूप ॥३६॥
"सृप्लु - सृप् गतौ" सर्पति, असृपत् । अकिति धुडादौ प्रत्यये सृज् - दृशः स्वरात् परोऽत् अन्तः स्यात्, स्पृश-मृश कृष-तृप-हप-सृपस्तु वा । त्रप्ता, सप्त ॥३७॥
" चमू - चम् अदने " चमति, अचमीत्, चेमुः । 'ष्ठिवृक्लम-आचमः " अत्यादौ शिति दीर्घः ॥ आचामति ||३८||
""
" क्रमू - क्रम् पादन्यासे" भ्रास-म्लास-भ्रम-क्रम-त्रसि- त्रुटि -लसि यसि संयसेः कर्तरि शिति 'श्यः-यो' वा स्यात् ।। क्रमः परस्मैशिति दीर्घः, अत्यादौ ॥ क्रामति, क्राम्यति, अक्रमीत, क्रमिता ||३६|
“यमूं - यम् उपरमे” 'गम् - इष तु-यमोऽत्यादौ शिति
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ८१ ) छोऽन्तस्य॥यच्छति, अयंसीत्, यन्ता, यक्ष्यति॥ "स्यमू-स्यम् शब्दे" स्येमुः, सस्यमुः॥ "णमं-नम् नम्रत्वे" नमति, अनंसीत्, नेमुः, नन्ता ॥४०॥
"गम्लं- गम् गतौ" गच्छति, अगमत् । गम-हनजन-खन-घसः स्वरेऽनङि विडति लुक् ॥ जग्मतुः, गन्ता । गमोऽशितः सादेरिट स्यात्, आत्मनेपदे तु न ॥ गमिष्यति ॥४१॥
"चर- चर् भक्षणे गतौ च" चरति, अचारीत् ।। "फल- फल निष्पत्तौ" अफालीत्, फेलतुः ॥४२॥
"ठिवू-ष्ठिव् निरसने" ष्ठीवति । ष्ठिवो द्वित्वे पूर्वस्य तिर्वा स्यात् ॥ तिष्ठेव, टिष्ठेव ॥४३॥
"दृश-दृश प्रेक्षणे" पश्यति, अदर्शत् । से परे ष-ढोः कः स्यात् ॥ अद्राक्षीत्, अद्राष्टाम, ददर्श, वष्ठ, वशिथ, द्रष्टा, द्रक्ष्यति ॥४४॥
"कृष- कृष हलोत्कर्षणे" कर्षति, अकाीत, अकाक्षीत् । अदृशोऽनिटो नाम्युपान्त्यात ह-शिडन्तावद्यतन्यां 'सक्-स' नित्यं, स्पृश-मृष-कृष-तृप-दृपस्तु
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ८२ )
वा स्यात् ॥ अकृक्षत्, क्रष्टा, कष्ट ॥४५॥ "उषू - उष् दाहे " ओषति, ओषाञ्चकार, उवोष ॥ "हसे- हस हसने " अहसीत् ।। " शसू - शस् हिंसायाम्" शसति, शशास शशसतुः ॥ “मिहं- मिह, सेचने" अमिक्षत् ॥ " मह - मह, पूजायाम्" अमहीत् ॥४६॥
॥ इति भ्वादौ परस्मैपदम् ॥२॥ ३-अथात्मनेपदम् ॥
"एधि - एष वृद्धौ " एधते । 'आताम्-आते-आथाम्आये' इत्येषामात इः स्यात् ॥ एघेते, एघेत, एधताम्, ऐषत, ऐधिष्ट, ऐधिषाताम् । अनतः परस्यात्मनेपदस्थस्य अन्तोऽत् स्यात् ॥ ऐधिषत । धातोर्घादौ प्रत्यये सो लुक् वा स्यात् ॥ ऐधिध्वम्, ऐधिवम् । एधांचक्रे । रान्त-नाम्यन्तधातोः परासां परोक्षाऽद्यतन्याशिषां धो ढः स्यात्, हाऽन्तस्थापरात् ञि-इटः परासां तु वा ॥ एषांचकृढ्वे, एधिषीष्ट, एधिता ॥१॥
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ८३ ) "ध्वष्कि- ष्वक गतौ" ष्वष्कते ॥ “पणि- पण व्यवहार-स्तुत्योः" पणायति,अपणायीत, अपणिष्ट। "पनि- पन् स्तुतो" पणिवत् ॥ "त्रपौषि-अप लज्जायाम्" अत्रपिष्ट, अत्रप्त, त्रेपे ॥२॥
"कमूङ्- कम् कान्तौ" कान्तिरिच्छा, कामयते। असमानलोपे ङपरे णौ द्वित्वे पूर्वस्य लघुधात्वक्षरे सन्वत् कार्य स्यात् ॥ सन्वत् कार्यमस्य इः। अस्वरादेरसमानलोपे उपरे णौ द्वित्वे पूर्वस्य लघोलघुनि धात्वक्षरे परे दीर्घः स्यात् ॥ 'समानलोपि-शासूऋदित्' वर्जधातोरुपान्त्यस्य ङपरे णौ हस्वः स्यात् ॥ अचीकमत, णिभावे- अचकमत। 'आम्-अन्तआलु-आय्य-इत्नु' इति परेषु रय् स्यात् ॥ कामयांचके, चकमे, कामयिषीष्ट, कामयिषी-ढ्वम्, ध्वम्, कमिषीध्वम् ॥३॥
"ओप्याय- प्याय वृद्धौ" दोप-जन-बुधि-पूरितायि-प्यायः कर्तर्यद्यतन्यास्ते 'जिच-इ' वा स्यात, तलुकच ॥ अप्यायि, अप्यायिष्ट। परोक्षा-यङि प्या
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ८४ ) यः पोः ॥ पिप्ये॥"तायड-ताय संतान-पालनयोः" अतायि, अतायिष्ट ॥४॥
"अयि-अय् गतौ” “दयि-दय दान-गति-हिंसादहन-रक्षणे" "कासृङ- कास् शब्दरोगे" अयांचा, दयांचक्रे, कासांचक्रे॥ "टुभ्रासि-भ्रास् टुम्लासृङम्लास् दीप्तौ" भ्रास्यते, भासते, भ्रसे, बभ्रासे, म्लास्यते, म्लासते, म्लेसे, बम्लासे ॥५॥
॥इति म्वादावात्मनेपदम् ॥३॥
४-अथोमयपदम् ।। "श्रिग-भि सेवायाम्" श्रयति, श्रयते, अशिश्रियत, त, शिश्राय, शिश्रिये, श्रीयात्, श्रयिषीष्ट ॥ "णींग-नी प्रापणे" नयति, नयते, अनैषीत, अने, निनाय, निन्ये ॥१॥
"डुकृग-कृ करणे"। कृग-तनादेः कर्तरि शिति उः स्यात् ॥ अविति शिति य उस्तन्निमित्तस्य कृ. गोऽत उः स्यात् ॥ उ-श्नोरडिति गुणः स्यात् । करोति, कुरुते । कृगः परस्य उतोऽविति य-व-मा
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ८५ ) दिप्रत्यये लुक् स्यात् ॥ कुर्वः, कुर्मः, कुर्यात्, अका
र्षीत् । ऋवर्णान्तानाम्युपान्त्याच धातोरनिसिजाशिषौ किद्वत् ॥ अकृत, कृषीष्ट । सम्-परेः कृगः 'स्सट-स्' स्यात्, उपात्तु भूषादौ॥ संस्करोति,सं. चस्कार, संचस्करतुः, संचस्करिथ, संचस्करिव ॥२॥
"डुपची-पच पाके" अपाक्षीत्, अपक्त, पपाच, पेचे॥ "भजी:- भज सेवायाम्" भेजे ॥ "राजगराज् भ्राजि- भ्राज् दीप्तौ" रेजुः, रराजुः, रेजे, रराजे, भ्रजे, बभ्राजे ॥ "खनूग-खन् अवदारणे" चल्नुः ॥३॥
॥इति भ्वादावुभयपदम् ॥४॥ ५-अथ भ्वाद्यन्तर्गणो- तादिः ॥ "धुति-धुत् दीप्तौ" द्योतते।धुतादेरद्यतन्यां कर्त. रिवाऽऽत्मनेपदम् । अद्युतत्, अद्योतिष्ट, विद्युते॥१॥
"निविदांड्-स्विद् मोचन-स्नेहनयोः"। स्वेदते, अस्वेदिष्ट, अस्वदत्, सिव्विदे ॥ "लंसू-संस् अवसने" लंसते, अस्त्रसत्, अस्त्रंसिष्ट, सलंसे ॥२॥
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ८६ ) घ तावन्तर्गणो वृतादिः। "वृतूङ्- वृत् वर्तने" वर्तते, अवृतत्, अवतिष्ट । वृदादेः स्य-सनोः कर्तरि वाऽऽत्मनेपदं स्यात् ॥ वृदादेः परस्य स्ताशित आदिरिट न, न चेदात्मनेपदनिमित्तम् ॥ वय॑ति, वतिष्यते ॥३॥
॥इति धुतादिः ॥५॥ ६-अथ भ्वाद्यन्तगणो ज्वलादिः ॥ "ज्वल-ज्वल दीप्तौ" अज्वालीत् ॥ "पत्लु-पत् गतौ" पतति । श्वि-असू-वच-पतोऽङि क्रमेण 'श्वआस्थ-वोच पप्त' इत्यादेशाः । अपप्तत् ॥१॥ "षदलू- सद् विशरण-गत्यवसादनेषु" सीदति, असदत् ॥ "शद्लू-शाद शातने" शदेः शिति कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् ॥ शीयते, अशदत् ॥२॥ "टुवमू-वम् उगिरणे" वेमतुः, ववमतुः॥"भ्रमूभ्रम् चलने" भ्राम्यति, भ्रमति, भ्रमुः, बभ्रमः॥ "फल-फल गतौ” फेलतुः॥ "क्रुशं-कुश आह्वानरोदनयोः" अक्षत् ॥ "हहं-वह, जन्मनि" अरु
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ८७ ) क्षत्, रोढा॥ "रमि-रम् क्रीडायाम्" रमते। व्याज परेः परस्य रमः परस्मैपदं कर्तरि ॥ विरमति, व्यरंसीत् ॥"पहि-सह मर्षणे"सहते, सेहे, सोढा ॥३॥
॥इति ज्वलादिः ॥६॥ ७-अथ भ्वादिगतो यजादिः ॥ "यजी- यज् देवपूजासंगतिकरणदानेषु" यजति, यजते, अयाक्षीत्, अयष्ट, इयाज । यजादि-वचेः, ज्या-व्यधश्च किति सस्वराऽन्तस्था य्वृत् स्यात् ॥ ईजतुः, ईजे ॥१॥
"व्यंग-व्ये संवरणे" व्ययति, विव्याय, विव्यतुः, विव्ययिथ, विव्ये, वीयात, व्याता ॥२॥
"हग्-ह्व स्पर्धा-शब्दयोः" ह्वयति । ह्वा-लिप्सिचः कर्तर्यद्यतन्याम् 'अ' स्यात्, आत्मने तु वा ॥ अह्वत्, अह्वत, अह्वास्त, ह्वो द्वित्वविषये वृत् स्यात्॥ जुहाव, जुहुवे, जुहोथ, जुहविथ ॥ "डुवपी-वप् बीजसन्ताने" उवाप, ऊपे ॥ "वहीं-वह प्रापणे" उवाह, ऊहे ॥ "ट्वोश्वि-शिव गति-वृद्धयोः" श्व
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
( 55 )
यति, अश्वत्, अशिश्वियत्, अश्वयीत् । श्वेः परोक्षायङि वा वृत् ॥ शुशाव, शिश्वाय ॥ "वव- वद् व्यक्तायां वाचि" उवाद, ऊदतुः ॥३॥
॥ इति यजादिः ॥
॥ अथ भ्वादिगतो घटादिः ॥ " घटिष्- घट् चेष्टायाम्" घटते ॥ " फण - फण् गतौ” फेणतुः, पफणतुः ॥ इति घटादिः ॥
॥ इति भ्वादिगणः समाप्तः ॥७॥
८ - अथाविकरणः कानुबन्धोऽदादिगणः ॥ तत्र परस्मैपदम् ॥
"अदं- अद् प्लांक- प्सा भक्षणे" अत्ति, अद्यात्, अतु । हु-घुटो हेघः ॥ अद्धि । अद्- रुपञ्चकात्, दिस्योः शितोरादिः 'अट्-अ' स्यात् ।। आवत् । अदेः 'सन्-अद्यतनी-घञ्-अच्-अल्' इति परे 'घस्लृ घस्'
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ८६ )
स्यात्, परोक्षायां तु वा ॥ अघसत् जघास, जघसिथ, आद, आदिथ ॥ १ ॥
"यांक्- या प्रापणे" द्विष्- आतोऽवितः शितोऽनो वा ' पुस्- उस्' स्यात् ॥ अप्सान्, अप्सुः, अयान्, अयुः ॥ "पांक- पा रक्षणे" पायात् ॥ "मांक-मा माने" मेयात् ॥२॥
"इंक - इ स्मरणे" नित्यमधिपूर्वः । अध्येति । इकः स्वरादावविति शिति यो वा स्यात् ॥ अधियन्ति, अधीयन्ति । 'इण् - इक्- अस्' धातोरादेर्ह्यस्तन्यां वृद्धिः स्यात् ॥ अध्यायन्, अध्येयन् । इण्-इकोऽद्यतन्यां गाः स्यात् ॥ अगात् ॥३॥
"इंण्क् - इ गतौ" एति । 'हु-इणः' स्वरादावविति शिति क्रमेण 'व् य्' स्यात् ॥ यन्ति, आयन्, अगात्
॥४॥
" तुंक् - वृत्ति - हिंसा- पूरणेषु । उदन्तधातोर्व्यखनादौ विति औः, न द्वयुक्तस्य ॥ तौति । ब्रूतो यङन्तात् तु-रु-स्तुभ्यश्च परो व्यञ्जनादौ विति 'ईत्' बहुलं
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१०)
परादिः॥ तवीति, तोता॥ "ह शब्दे" रौति, रवीति, रविता ॥५॥
९-अन्तर्गणो रुदादिपञ्चकः ॥ "रुदक-रुद् अश्रुविमोचने" रुदादिपश्चकात् परस्य अयशिव्यञ्जनादिप्रत्ययस्यादिरिट् स्यात्, दि-स्यो. स्तु 'ईट्-ई' स्यात् ॥ रोदिति, रुद्यात्, अरोदीव, अरोदत्, अरोदीः, अरोदः, अरुदत् ॥१॥
"जिष्वपंक- स्वप् शये" स्वपिति । स्वपः किति यङि डेच सस्वराऽन्तस्थाय्वृत्, ज्या-व्यधस्तु डिति॥ सुषुपतुः, सुप्यात् ।। "अन- अन् श्वसक-श्वस् प्रागने" अनिति, श्वसिति ॥२॥
१०-अन्तर्गणो जक्षादिपञ्चकः ॥ "जक्षक-जक्ष भक्ष-हसनयोः" अयं रुदादेः पञ्चमो जक्षादिपञ्चकस्याद्यः । जक्षिति, जक्षति ॥ द्वयुक्तजक्षपश्वकात शितोऽवितोऽनः पुस् स्यात् ॥ अजक्षुः ॥१॥ "दरिद्राक्-दरिद्रा दुर्गती" दरिद्राति । दरिद्रो
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
१
)
व्यञ्जनादौ शित्यविति आत इ: स्यात् ॥ दरिद्वितः। 'द्वयु क्त-जक्षादिपञ्चक-श्ना' इत्यस्यातः शित्यविति लुक्॥ दरिद्रति । 'सन्-णकच-णकाऽनट्' वर्जेऽशिति दरिद्रो लुक्स्यात्, अद्यतन्यांतु वा ॥अदरिद्रीत, अदरिद्रासीत्, दरिद्रांचकार, ददरिद्रौ, दरिद्रयात्॥२॥
"जागृक- जागृ निद्राक्षये" अजागरुः, अजागरीत, नजागार, जागरांचकार । जागुः किति गुणः॥ जजागरतुः, जागर्यात् ॥३॥
"चकासृक-चकास् दीप्तौ" चकासति, चका-धि, द्धि, अचकासुः ॥४॥
"शासक-शास् अनुशिष्टौ" शास्ति ॥ शास आस इस् स्यात्, अङि किति व्यञ्जनादौ च ॥ शिष्टः। ह्यन्तस्य-शासः शाधि, असः- एघि, हन:- जहि स्यात् ॥ शाधि ।। व्यञ्जनान्तधातोः- देर्लुक सश्च दः, सेलुंक स-द-घश्च लुक् स्यात् ॥ अशात, अशाः, अशिषत् ॥॥
॥ रुत्पश्चकं जक्षपश्चकं च समाप्तम् ॥
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ९२ ) "वचंक-वच भाषणे" वक्ति, अबोचत्, उवाच, ऊचतुः ॥१॥
"मृजौक्- मृज् शुद्धौ” मृजोऽस्य वृद्धिः, ऋतस्तु स्वरे वा ॥ माष्टि, मृजन्ति, मार्जन्ति, अमा, अमार्जीत, अमाझेत्॥२॥
"विदक-विद् ज्ञाने" वेत्ति । वेत्तेः परस्मैतिवादिपञ्चकस्य णवादिपञ्चकं वा ॥ वेद । वेत्तेः पञ्चम्याः किद् आम् वा, ततः पञ्चम्यन्तः कृगनु ॥ विदांकरोतु, वेत्तु, विदांचकार, विवेद ॥३॥ "हनंक-हन हिंसा-गत्योः" हन्ति, हतः, घ्नन्ति, जहि । हनो वधोऽद्यतन्याम, आत्मने तु वा ॥ अवधीत् । हि-हनो ङवर्जप्रत्यये द्वित्वे परस्य हो घः स्यात् ॥ जघान जघ्नतुः। आशिषि हनो वधः, न तु जिटि ॥ वध्यात, हन्ता, हनिष्यति ॥४॥
"वशक-वश् कान्तौ” वष्टि । वशः सस्वराऽन्तस्था किति वृत्, न तु यङि॥ उष्टः, उवाश, ऊशतुः, उश्यात् ॥५॥
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ३ ) "असक- अस् भुवि" अस्ति । इनस्यास्तेश्चातः शित्यविति लुक ॥ स्तः । अस्तेः सस्य सादौ प्रत्यये लुक, एति तु हः ॥ असि, एधि, आसीत, आसीः। अस्ति-ब्रुवोरशिति क्रमेण 'भूवच्' स्याताम् ॥ इत्यशिति भूवत्॥६॥ यङ्लु क् च ॥७॥
॥ इत्यदादौ परस्मैपदम् ॥८-६-१०॥
११-अथादादावात्मनेपदम् ।। "इंक- इ अध्ययने" नित्यमधिपूर्वः । अधीते, अधीयाते, अधीयते । इङोऽद्यतनीक्रियातिपत्त्योर्वा गोङ् स्यात् ॥ अध्यगीष्ट, अध्यष्ट । इः परोक्षायां गाः स्यात् ।। अधिजगे, अध्यगीष्यत, अध्येष्यत ॥१॥
"शीक-शी स्वप्ने" शीङ शिति एः॥ शेते। शीङ आत्मनेपदस्थस्य 'अन्तो रत्' स्यात् ॥शेरते, अशयिष्ट, शिश्ये ॥२॥ "आसिक-आस् उपवेशने" आसांचक्रे ॥३॥
॥ इत्यात्मनेपदम् ॥११॥
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ६४ )
१२- अथादादावुभयपदम् ॥ "टुंग्क् - स्तु स्तुतौ” स्तौति, स्तवीति ॥ धूग्-सुस्तोः परस्मैसिच् आदिरिट् स्यात् ॥ अस्तावीत्, तुष्टोथ, तुष्टुव ॥१॥
"मूंग्क्ब्रू व्यक्तायां वाचि" ब्रूगस्तिवादिपञ्चकस्य क्रमेण णवादिपञ्चकं वा भवति ।। आह, आहतुः, आहुः, घुट्-पदान्ते नहः- तः, आहश्च थः स्यात् ॥ आत्थ, आहथुः । ब्रवीति । अशिति वचादेशे वच्वत्
॥२॥
"द्विषक - द्विष् अप्रीतो" द्वेष्टि, अद्विषुः, अद्विषन्, अद्विक्षत् अद्विक्षत, सकोऽस्य स्वरे लुक् स्यात् ॥३॥ अद्विक्षताम् अद्विक्षन्त ॥३॥
"दुहीं - दुह क्षरणे" दोग्धि, धोक्षि, अधोक्, अधोग, अधुक्षत। दुह - दिह - लिह - गुहः सको दन्त्यात्मने वा लुक् स्यात् ॥ अदुग्ध, अधुक्षथाः, अदुग्धाः, अधुक्षावहि, अदुहि ॥ एवं- "दिहीं - दिह लेपे" इत्यस्यापि ॥४॥
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ५ ) "लिहीक-लिह आस्वादने" लेडि, लीढः, अलिक्षत्, अलिक्षत, अलोढ ॥५॥
॥ इत्यदादावुभयपदम् ॥११-१२॥ १३-अथादाद्यन्तर्गणो हादिः ॥
तत्र परस्मैपदम् ॥ "हुंक-हु दानादनयोः” दानमत्र हविष्प्रक्षेपः । ह्वादिः शिति द्विः स्यात् ।। जुहोति, जुह्वति, जुहुषि, अजुहवुः, जुहवांचकार, जुहाव ॥१॥
"ओहांक-हा त्यागे" जहाति, हाको व्यञ्जनादौ शित्यविति आत इवा, हो तु- आ इश्च वा, यि तु लुक् स्यात् ॥ जहितः, द्वयु क्त-जक्षपश्चतः श्नश्चातः शित्यविति व्यञ्जनादौ ई: स्यात्, न दासंज्ञस्य ॥ जहीतः, जह्यात, जहाहि, जहिहि जहीहि, जहेयात् ॥२॥
"मिभीक- भी भये" बिमेति, भियो व्यञ्जनादौ शित्यविति इर्वा स्यात् ।। बिभितः, विभीतः, बिभ्यति, बिभियांचकार, विभाय ॥३॥
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ६६ ) हीक-ह्री लज्जायाम्" जिहेति, जिहियति, जिह्रयांचकार, जिह्राय ॥४॥
"पृक्-पृ पालन-पूरणयोः" पृ-भू-मा-हाङः शिति द्वित्वे पूर्वस्य इ: स्यात् ॥ पिपति, पिपृतः, पिप्रति ॥५॥"ऋक-ऋगतो" इति, इयतः ।।
॥इति परस्मैपदम् ॥१३॥
१४-अथात्मनेपदम् ॥ "ओहांक-हा गतौ" जिहीते ॥ "मांक- मा मान-शब्दयोः" मिमीते ॥ इत्यात्मनेपदम् ॥१४॥
१५-अथोमयपदम् ॥ "हुदांक- दा दाने" ददाति, दत्ते, देहि, अदात, स्थो वासंज्ञकाचात्मनेपदविषयः सिच किद्वत् स्यात्, तद्योगे च स्था-दोरिश्च ॥ अदित, अदिषताम्, अविथाः ॥१॥ . "धांग्क- धा धारणे पोषणे च" दधाति । चतु
र्थान्तस्य धागो दादेरादेर्दस्य त-थ-स-ध्वेषुषः स्यात्॥धत्तः, धत्थः, धत्स्व, धद्ध्वम् ॥२॥
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ६७ ) "दुभंग्क-मृ पोषणे धारणे च" विति, बिभरां-चकार, बभार, बभूव ॥३॥
"णिज की-निज शौचे पोषणेच"निज-विज-विषां शिति द्वित्वे पूर्वस्य एत् स्यात् । नेनेक्ति, नेनिक्तः, द्वयुक्तोपान्त्यस्य शिति स्वरे गुणो न । नेनिजानि, एवं- "विजं.को-विज पृथग्भावे" इत्यस्यापि ॥४॥
"विष्लंकी-विष व्याप्तौ" वेवेष्टि, वेविषाणि, अविषत, अविक्षत ॥५॥ ॥ इत्युभयपदम् ॥ इति ह्वादिः ॥ १३-१५॥ ॥ इति अदादिगणः समाप्तः ॥८-१५॥
१६-अथ चानुबन्धो दिवादिः ॥ "दिवूच्- दिव् क्रीडादौ" दिवादेः कर्तरि शिति 'श्यः-य' ॥ दीव्यति, अदेवीत, दिदेव ॥१॥
"जष्च- ज जरसि" जीर्यति, अजरत अजारीत, जजार, जेरतुः, जजरतुः, जरीता, जरिता ॥२॥
“शोंच-शो तक्षणे" ओतः श्ये लुक ॥ श्यति, अशात्, अशासीत् ॥ "दों छोंच-दो छो छेदने" बति,
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
(६८ ) अदात्, देयात्, छचति, अच्छात्, अच्छासीत् ।। "वोंच-सो अन्तकर्मणि" स्यति, असात्, असासोत, सेयात् ॥३॥
"नृतच्- नृत् नर्तने" नृत्यति, नतिष्यति, नस्यति ॥४॥
"व्यधंच- व्यध् ताडने" विध्यति, अव्यात्सीत्, अव्याद्धाम्, विव्याध, विविधतुः, विध्यात्॥ "स- अस् भये" त्रस्यति, सति, तत्रसतुः, सतुः ॥५॥ १७-अथ दिवाद्यन्तर्गणः पुषादिः
परस्मैपद्येव ॥ "पुषंच्- पुष पुष्टो" अपुषत् ॥१॥ "जिमिदाच-मिद् स्नेहने" मिद उपान्त्यस्य श्ये गुणः ॥ मेघति, अमिदत् ॥२॥
"तृपौच- तृप् प्रीतौ" अतृपत्, अतीत्, अत्राप्सीत्, तपिता, ता, त्रप्ता ॥ एवं "हपौच-दृप् हर्ष-मोहनयोः" इत्यस्यापि ॥३॥
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
.( 6 ) "नशौच-नश अदर्शने" नशोऽडि नेश वा स्यात् ।। अनेशत्, अनशत्, नशः स्वरात् परो घुडादौ नोऽन्तः स्यात् ॥ नंष्टा, नशिता ॥४॥
"असूच-क्षेपणे"आस्थत्।। "यसूच-यस् प्रयत्ने" यस्यति, यसति ॥५॥
१८-अथ शमादिसप्तकम् ॥ "शमू दमूच-शम् दम् उपशमे" शमादीनां सप्तानांश्ये दीर्घः॥शाम्यति, अशमत्, दाम्यति अदमत्॥ "तमूच- तम् काङ्क्षायाम्" ताम्यति, अतमत् ॥ , "श्रमूच-श्रम् खेद-तपसोः"श्राम्यति ॥ "भ्रमूचभ्रम् अनवस्थाने" भ्राम्यति, भ्रमति ॥ "क्षमोचक्षम् सहने" क्षाम्यति, अक्षमत, क्षमिता, क्षन्ता। “ मदच्- मद् हर्षे" माद्यति ॥ इति शम्-सप्तकं समाप्तम् ॥ लमोच-क्लम् ग्लानौ" लाम्यति, लामति ॥
॥ इति पुषादिः समाप्तः॥१८॥
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १०० ) १९-अथात्मनेपदम् ॥ "बुधिच-बुध ज्ञाने" अबोधि, अबुद्ध ॥"जनैचिजन प्रादुर्भावे" ज्ञा-जनोः शिति जाः स्यात्, न त्वनन्तरे तिवादौ॥जायते, अजनि, अजनिष्ट, जज्ञे। "दोपैचि-दीप दीप्तौ" अदीपि, अदीपिष्ट। "पूरचिपूर् आप्यायने" अपूरि, अपूरिष्ट ॥ इत्यात्मनेपदम् ॥
२०-अथोमयपदम् ॥ "मृषीच-मृष् तितिक्षायाम्"मृष्यते, मृष्यति॥१॥ "णहीच- नह, बन्धने" अनात्सीत्, अनाद्धाम, अनद्ध, अनत्साताम् ॥२॥
॥इत्युभयपदम् ॥२०॥ |॥ इति दिवादिगणः समाप्तः॥१७-२०॥ . २१-अथ टानुबन्धः स्वादिगणः ॥
तत्रोमयपदम् ॥ "पुंगट्-सु अभिषवे" स्वादेः कर्तरि शिति 'श्नुःनु' स्यात् ॥ सुनोति, सुनुते, सुन्वन्ति । असंयोगात्
-
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १०१ ) परस्य प्रत्ययस्य उतो वा लुरू, अविति व-मादिप्रत्यये॥सुनुवः सुन्वः, सुनुमः सुन्मः,सुनु, सुनुतात, असावीत्, असोष्ट ॥१॥ "चिगट-चि चयने" चिचाय, चिकाय, चिच्यतुः। "धूगट्-धू कम्पने" अधावीत्, अधोष्ट, अपविष्ट, धविता, धोता ॥ "वृगट्-वृवरणे" अवारीत् । वृ-ऋदन्तधातोरात्मनेसिजाशिषोरिट् वा ॥ अवृत, अवरिष्ट, अवरीष्ट, ववरिथ, ववृव, वियात, वरिषीष्ट, वरिता, वरीता ॥२॥ इत्युभयपदम् ॥
अथ परस्मपदम् ॥ "हिंद-हि गति-वृद्धयोः" जिघाय ॥ "श्रृंट-श्रु श्रवणे" शृणोति, शुश्रोथ, शत्रुव ॥ "आप्लूट-आप व्याप्तौ"आप्नवः, आप्नहि,आपत्॥"कृवुट-कृण्व हिंसा-करणयोः"कृणोति, चकृण्व॥"धिवुट-धिन्व गतो" धिनोति, दिधिन्व ॥३॥इति परस्मैपदम्।।
अथात्मनेपदम् ॥ "अशौटि-अश् व्याप्तौ" अश्नुते, अश्नुवाते, आ
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १०२ )
शिष्ट, आशष्ट, आनशे, आनशिषे, आनक्षे ॥ इत्या
त्मनेपदम् ॥४॥
॥ इति स्वादिः समाप्तः ॥ २१ ॥
२२- अथ तानुबन्धस्तुदादिः ॥ तत्रोभयपदम् ॥
" तुदत् - तुद् व्यथने" तुदादेः कर्तरि शिति 'श:अ' ॥ तुदति, तुदते, अतौत्सीत्, अतुत्त ॥१॥ "भ्रस्जत् - भ्रस्ज् पाके" सस्य जयोगे शे तस्य तृतीये 'भ्रज्ज्' इति, ग्रह-व्रस्च भ्रस्ज- प्रच्छः क्ङिति सस्वरान्तस्था य्वृत् ॥ भृज्जति ४ । अशिति भृज्जो वा भर्जः ॥ अभार्क्षीत्, अभ्राक्षीत्, बभर्ज, बभर्जतुः, बर्भाजय, षत्वे बभष्ठ । पक्षे- बभ्रज्ज, बभ्रज्जतुः, भृज्यात्, भ्रज्यात् ॥२॥ "मुलूंती - मुच् मोक्षणे" मुचादि तृफ-हफ-गुफशुभोमः शे परे स्वरात् परो नोऽन्तः ॥ मुञ्चति ४, अमुचत्, अमुक्त | "षिचींत्-सिच् क्षरणे" सिश्चति, ह्वा-लिप्-सिचः कर्तर्यद्यतन्यामङ्, आत्मने तु
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १०३ ) वा॥असिचत्, असिचत, असिक्त॥"लिपीत्-लिप् . उपदेहे" लिम्पति, अलिपत्, अलिपत, अलिप्त ॥३॥
॥ इत्युभयपदम् ॥
॥ अथ परस्मैपदम् ।। "कृतत्- कृत् छेदने" कृतन्ति, कस्य॑ति, कतिष्यति ॥ "मंत्-मृप्राणत्यागे" अस्य शिति अद्यतन्यामाशिषि चात्मनेपदम्, अन्यत्र तु परस्मैपदम्।। म्रियते ४ । अमृत, मृषीष्ट, ममार ॥१॥
"कृत-कविक्षेपे" किरति, अकारीत, अकारिहाम्, चकार, चकरतुः, कीर्यात्, करीता करिता॥ "गत-ग निगरणे" अस्य रस्य स्वरेलो वा॥गिलति, गिरति ॥२॥
"ओव्रस्चौत्-वस्च् छेदने" वृश्चति, वव्रश्च, वव्रश्वतुः, व्रष्टा, वश्चिता ॥ "ऋछत-ऋच्छ इन्द्रियप्रलय-मूर्तिभावयोः"ऋच्छति,आनछ,आनछुः॥३॥
"विछत-विच्छ गतौ" विच्छायति, विच्छति, विच्छिता, विच्छायिता॥"प्रछंत-प्रच्छ जीप्सा
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १०४ ) याम्" पृच्छति, अप्राक्षीत्, पप्रच्छतुः ॥ "सृजंत्सृज् विसर्गे" सृजति, अनाक्षीत्, सजिथ, सनष्ठ, स्रष्टा ॥"टुमस्जोंत्- मस्ज् शुद्धौ" मज्जति, धुटि मस्जेः सस्य नः ॥ अमाङ्क्षीत्, ममज्जिथ, मम
क्य, मङ्क्ता ॥ "तत्-चुत् हिंसा-प्रन्थयोः" चय॑ति, तिष्यति ॥४॥
"तृफत्-तृफ् तृप्तौ" तृम्फति ॥ "हफत्- हफ् उलशे" हम्फति ॥ "गुफत्-गुनन्यने"गुम्फति॥ "उभत्-उभ् पूरणे" उम्भति, उवोभ ॥ "शुभत्शुभ शोभार्थे" शुम्भति ॥५॥
"स्पृशंत- स्पृश् स्पर्शे" स्पृशति, अस्प्राक्षीत्, अ. स्पार्शीत्, अस्पृक्षत्, स्प्रष्टा, स्पा॥ एवं- "मृशंत्मश आमर्शने"। "इषत्-इष् इच्छायाम्" इच्छति, एषिता एटा ॥६॥
अथान्तर्गणः कुटादिः॥ "कुटत्-कुट कौटिल्ये" कुटादेः परो 'जिद-णिद' वर्जः प्रत्ययो द्वित् स्यात् ॥ कुटति, अकुटीत, चु
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १०५ ) कोट, चुकुट, कुटिता ॥ "ध्यचत्- व्यच व्याजीकरणे" अस्य 'अस्'वर्जे विङति सस्वराऽन्तस्था वृत् ॥ विचति, विच्यात्, विविचतुः, विचिता ।। "छुरत्-छुर् छेदने" छुरति, अच्छुरीत्, चुच्छोर, छुर्यात् ॥७॥ ॥ इति कुटादिः॥
॥ अथात्मनेपदम् ।। "पंडत-पृ व्यायामे" व्याप्रियते, व्यापत्रे, व्यापरिष्यते ॥ एवं-हंडत्-है आवरे" आद्रियते ॥
॥ इत्यात्मनेपदम् ॥८॥ ॥ इति तुदादिः समाप्तः ॥२२॥ २३-अथ पानुबन्धो रुधादिः ॥
तत्रोभयपदम् ॥ "हधूपी-रुध् आवरणे" रुधादीनां स्वरात् परः कर्तरि शिति 'श्न:-न' स्यात्, तद्योगे प्रकृतेर्नलुक च ॥रुणद्धि, रुन्द्ध, रुन्धन्ति, अरुणत्, अरुणः, अरुषत्, अरौत्सीत्, अरुद्ध ॥"ऊदपी-कृद दीप्तिदेवनयोः" छत्स्य॑ति दिष्यति ॥ एवम्-"ऊतृद.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १०६ )
पी- वृद् हिसाऽनादरयोः” ॥ इत्युभयपदम् ॥ अथ परस्मैपदम् ॥
“भोंपू - भज्ज् आमदंने” भनक्ति, अभाङ्क्षीत्, बभञ्ज ॥ " पिलूंं - पिष संचूर्णने " पिनष्टि, पिष्टः ॥ "हिसु - हिन्स् गृहम् - तृह, हिसायाम्" हिनस्ति, अहिनत्, अहिनः, अहिनत् । तृहः श्नात् 'ईत्-ई' विति व्यञ्जने ॥ तृणेदि, तृण्ढः तूं हन्ति ॥ इति परस्मैपदम् || अथात्मनेपदम् ॥
,
" ञिइन्धेपि - इन्धु दीप्तौ” इन्द्धे, इन्धे, इन्धाञ्चक्रे, समिन्धांचक्रे समीधे ॥ इति आत्मनेपदम् ॥ ॥ इति रुधादिः समाप्तः ॥२३॥ २४- अथ यानुबन्धस्तनादिः ॥ तत्रोभयपदम् ॥
" तनूयो- तन् विस्तारे" तनोति, तनुवः, तत्वः, अतानीत्, अतनीत्, ततान, तेनतुः, तनादेः परस्य सिचस्ते थासि च लुक् वा, तद्योगे न-णयोश्च लुप् म चेट्, सनो लुपि सत्याम् 'आवा' स्यात् ॥ अतत,
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १०७ ) अतनिष्ट, अतथाः, अतनिष्ठाः॥"षणयी-षण वाने" असात, असत, असनिष्ट ॥ इत्युभयपदम् ॥
अथात्मनेपदम् ॥ "वनूयी-वन् याचने" वनुते, ववने ॥ "मनूयिमन् बोधने" मनुते, मेने ॥ इत्यात्मनेपदम् ॥
[॥ इति तनादिगणः समाप्तः ॥२४॥ २५-अथ शानुबन्धः क्रयादिगणः ॥
तत्रोमयपदम् ॥ "क्रींगश-क्री द्रव्यविनिमये" क्रपादेः कर्तरि शिति 'ना-ना' स्यात् ॥१॥ क्रोणाति, क्रीणीतः, क्रीणन्ति ॥ “प्रहीश-ग्रह, उपादाने" गृह्णाति, व्यञ्जनात् श्नाहेः 'आनः' । गृहाण, अग्रहीत्, ग्रह इटोऽपरोक्षायां दीर्वः॥ अग्रहीष्टाम् ॥२॥
अथान्तर्गणः प्वादिः ।। "पूगश-पूपवने" प्वादेः शिति ह्रस्वः॥पुनाति ॥
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १०८ ) अथ प्वाद्यन्तर्गणो ल्वादिः॥ "लूगश-लू छेदने" लुनाति ॥ "स्तगश-स्तु आ. च्छादने" स्तृणाति, अस्तारीत्, अस्तरिष्ट, अस्तोष्ट, तस्तार, स्तीर्यात्, स्तरिषीष्ट ॥ "वृगश्-व वरणे" वृणाति, वूर्यात्, वरिषीष्ट, वूर्षीष्ट ॥ "ज्यांश- ज्या हानी" वेग्वर्जस्य अन्त्यं वृद् दीर्घ स्यात् ॥ इति दीर्धेऽपि प्वादित्वाद् ह्रस्वे-जिनाति, अज्यासीत्, जिज्यौ, जीयात्, ज्याता॥ इति प्वादि विश्व समाप्तः॥
"ज्ञांश-ज्ञा अवबोधने" जानाति, अज्ञासीत्, जसे, ज्ञाता॥ "अशश-अश भोजने" अश्नाति, अशान, आश, अशिता ॥ "मुषश-मुष स्तेये" मुष्णाति, मुषाण, एवं- "पुषश्- पुष पुष्टौ" ॥३॥ ॥ इति क्रयादिगणः समाप्तः ॥२५॥
२६-अथ चुरादिगणः॥ "चुरण- चुर् स्तेये" चुरादिभ्यः स्वार्थे 'णिच्-ई' भवति ॥ चोरयति, अचूचुरत्, चौरयां-चकार
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १०६ )
बभूव चोरयामास, चोर्यात् ॥ "कथण- कथ वा
प्रबन्धे" कथयति अचक्रथत् ॥ "गणण- गण संख्याने " गणयति, गणस्य ङपरे णौ द्वित्वे पूर्वस्य ई, अव स्यात् ॥ अजीगणत्, अजगणत् ॥
॥ इति चुरादिः समाप्तः ॥ २६ ॥ २७- अथ णिगन्तप्रक्रिया ||
कर्तः प्रेरक :- प्रयोक्ता, तद्व्यापारे 'णिग्-इ' स्यात् ॥
कश्चिद् भवति तमन्यः प्रयुङ्क्ते - प्रेरयतीति वाक्ये, भवन्तं प्रयुङ्क्ते इति वाक्ये वाणिगि- भावयति, भावयते द्वित्वे पूर्वस्योतोऽवर्णान्त जान्तस्थापवर्गे परे सनि इः स्यात् ॥ अबीभवत् एवं वाक्यद्वयमत्यत्रापि ||१|| 'ऋ-री-ली-हो- क्नूय क्ष्माय आदन्त' इत्येषां णौ पुः स्यात् ॥ स्था, तिष्ठन्तं प्र०- स्थापयति, स्थो उपरे णौ उपान्त्यस्य इः स्यात् ॥ अतिष्ठुिपत् ॥ ऋ ऋच्छन्तं प्र० - अर्पयति, स्वरादिवातोद्वितीय एकस्वरोंऽशो द्विः स्यात्, तत्र संयोगस्याद्या ब-द-नान
0
1
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ११० ) द्विः, एवं संयोगादिभूतो रोन द्विः,न चेत् परो यः॥ आपिपत् ॥ ब्ली, लिनन्तं- ब्लेपयति । "क्नूयङ्क्नूय शब्दोन्दनयोः" पौ यवर्जव्यञ्जनादौ च य्वोलुक् स्यात् ॥ क्नूयमानं-क्नोपयति ॥ "क्ष्मायङ्क्ष्माय विधूनने" क्ष्मायमानं-क्ष्मापयति ॥ ह्री, जिह्रियतं-हृपयति ॥ णौ 'क्रो-जि-इङ्' इत्येषामन्तस्य आ स्यात् ॥ क्रीणन्तं जयन्तम् अधीयानं-कापयति, जापयति, अध्यापयति, अध्यापिपत् ॥२॥ 'पा-छा-सा-वे-ह्वा' इत्येषां णो योऽन्तः स्यात् ॥ पिबन्तं श्यन्तं छयन्तं स्यन्तं, [ "वेग-वे तन्तुसन्ताने" ] वयन्तं यन्तं प्रयुङ्क्ते-पाययति, शाययति, छाययति, साययति, वाययति, ह्वाययति । ज्यन्तस्य पिबो पिप्य स्यात्, न च द्विः॥ अपिप्यत्॥ घटादीनां गौ ह्रस्वः, जि-णम्परे णौ तु वा ॥ "घटिष्-घट चेष्टायाम्" घटमानं प्रयुङ्क्ते-घटयति, अजीघटत् ॥ हनो णिति घात् स्यात् ॥ घ्नन्तं प्र० घातयति ॥३॥ इति प्यन्तप्रक्रिया॥२७॥
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १११ )
२८ - अथ सन्नन्तप्रक्रिया || यो धातुरिषेः कर्म इषिणैव च समानकर्तृकः स तुमर्हः, तस्मादिच्छायां सन् वा स्यात्, न तु इच्छासन्नन्तात् ।। सन्नन्तस्य यङन्तस्य चाद्य एकस्वरोंऽशो द्विः ॥ द्वित्वे पूर्वस्यातः सनि इः स्यात् ।। पठितुमिच्छतीति- पिपठिषति ||१||
नाम्यन्तात् नाम्युपान्तायञ्च धातोरनिट् सन् किद्वत् । भेत्तुमिच्छतीति- बिभित्सति स्वरान्त हन्गम्' धातोर्घुडादौ सनि दीर्घः स्यात् ॥ जेतुमिच्छतीति- जिगीषति । 'उवर्णान्त ग्रह-गुह ' धातोः सन आदिरिट न ॥ "रुक - रु शब्दे" रवितं भवितुं चेच्छतीति- रुरूपति, बुभूषति । कर्तुमिच्छतीतिचिकीर्षति । हन्तुमिच्छतीति- जिघांसति । इङ इणिकोश्वाज्ञानार्थयोः सनि गमः स्यात् ॥ सम्पूर्वस्य गम आत्मनेपदं स्यात् । समेतुमिच्छतीति- संजिगांसते
11211
उकारोपान्त्यव्यञ्जनादिधातोः परः क्त्वा सन् वा
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ११२ )
किद्वत् स्यात्, रुद-विद्-मुष्-ग्रह-स्वप-प्रच्छस्तु नित्यम् ॥ ग्रहीतुं गृहितुं [ "गुहौग-गुह, संवरणे"] वेच्छतीति-जिघृक्षति, जुघुक्षति । रोदितुं मोषितुं स्वप्तुं वेच्छतीति-रुरुदिषति विविदिषति मुमुषिषति लेखितुं धोतितुं वा इच्छतीति-लिलिखिषति, लिलेखिषति, दिद्युतिषते, दिद्योतिषते ॥३॥
ऋ-स्मि-पू-अञ्ज-अशौ-क-ग-ह-धृ-प्रच्छःसन आदिरिट् स्यात् ॥प्रष्टुमिच्छतीति-पिपृच्छिषति । अतुं ["ष्मिङ्-स्मि ईषद्धसने"] स्मेतुं पवितुमङ्क्तम् ["अशौटि-अश् व्याप्तौ"] अशितुं करीतुं गरीतुं ["हुंड्-दृ आदरें" "धंत्-धृ स्थाने" ] दतु धर्तु वेच्छतीति-अरिरिषति, सिस्मयिषते, [णिस्तोरेवेति नियमात् षत्वाभावः] पिपविषते, अञ्जिजिषति, अशिशिषते, चिकरीषति, जिगरीषति, दिदरिषते, विधरिषते ॥४॥
'मि-मी-मा-दासंज्ञक'धातुस्वरस्य सि सनि इत् स्यात् ॥ 'रभ-लभ-शकू-पत्-पद्'धातुस्वरस्य तु सि
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ११३ )
सनि तुइ स्यात्, न च द्विः ।। "डुमिंग्ट-मि प्रक्षेपणे" "मींग्श् - मी हिंसायाम्" "मांक्- मा माने” “मांङक्-मा मानशब्दयोः” मातुं दातुं धातुं वा इच्छतीतिमित्सति, मित्सते, मित्सति, दित्सति, धित्सति । "भि- रभ कार्योपक्रमे" "डुलभष् - लभ् प्राप्तौ" "पदिच् - पद् गतौ” । आरब्धुं लब्धुं शक्तुं पतितुं पत्तुं या इच्छतीति- आरिप्सते, लिप्सते, शिक्षति, पित्सति, पित्सते ॥५॥
'इवन्त-ऋष्- भ्रस्ज्- दम्भ - श्रि-यु- ऊर्णु-भर- त्रपि-सन्तन्-पत्-वृ-ऋदन्त दरिद्रा' इति धातोः परस्य सन आदिरिट् वा ।। इच्छतीति सर्वत्र योजनीयम् ॥ देवितुं - दुद्युषति, दिदेविषति । "ऋधूच्-ऋध् वृद्धी" ऋधः सि सनि ईर्त, स्यात् न च द्विः ॥ अधितुम्ईसंति, अदिधिषति । भ्रष्टुं बिभर्क्षति, बिर्भाजषति । "दम्भूद् वम्भू दम्मे" दम्भः सि सनि 'धिप्-धीप्', न च द्विः ॥ दम्भितुं विप्सति, धीप्सति, दिवम्भिवति । श्रयितुं शिश्रीषति, शिश्रयिषति । “युक्
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ११४ )
युमिश्रणे" यवितं-युयूषति, यियविषति । "ऊर्णगा-ऊणु आच्छादने" ऊर्णवितुम्-ऊर्जुनूषति, ऊर्णनविषति । भर्तु- बुभूषति, बिभरिषति । "ज्ञपि मारण-तोषण-निशाने" सि सनि ज्ञपेर्जीप, आप ईप्, द्विर्न ॥ज्ञपयितुम् आप्तुं- जीप्सति, जिज्ञपयिषति, ईप्सति । सनः सि सनि आः स्यात् ॥ सनितुं. सिषासति, सिषनिषति । तनित-तितंसति, तितनिषति । पतित-पित्सति, पिपतिषति । वरितुं. वुवर्षति, विवरिषति । तरितुं-तितीर्षति, तितरीषति । दरिद्रितुं-दिदरिद्रासति, दिदरिद्विषति ॥६॥
[॥ इति सन्नन्तप्रक्रिया ॥२८॥
२९-अथ यङन्तप्रक्रिया ॥ 'अट्-ऋ-सूत्र-मूत्र-सूच-अश-ऊणु' इति धातोः, व्यञ्जनादेरेकस्वराच्च धातो:- भृश आभीक्षण्ये च यङ वा स्यात, गत्यर्थाद् व्यञ्जनादेरेकस्वरात कुटिले, ग-लुप्-सद-चर-जप-जभ-दंश-दह' इत्य• तश्च गद्दे यङ् स्यात् गृणा-शुभ-रुवस्तु न ॥१॥
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ११५ ) घडन्तस्य द्वित्वे पूर्वस्य-न्याद्यागमवर्जस्य आ-गुणो स्याताम्, वञ्च-स्रंस-ध्वंस-कस-पत्-पद-स्कन्द' इत्यस्य तु नो, आत् परो योऽनुनासिकस्तदन्तस्य जप-जभ-दह -दश-मन-चर-फल्' इत्यस्य च 'मु-म ऋमतश्च रो अन्तः स्यात् ॥२॥
अट-अट गतौ सूत्रण-सूत्र ग्रन्थने" "मूत्रण-मूत्र प्रस्रवणे सूच- ण-सूच पैशून्ये ॥३॥ भशं पुनः पुनर्वा-अटति ऋच्छति सूत्रयति मूत्रयति सूचयति अश्नोति ऊोति- अटाट्यते, अरायंते, सोसूत्र्यते. मोमूत्र्यते, सोसूच्यते, अशाश्यते, ऊोनूयते । व्यञ्जनान्तधातोः परस्य यकारस्याशिति लुक स्यात् ॥ आटाटिष्ट, अटाटांचकार, आरारिष्ट, आरारांचकार, असोसूत्रिष्ट, और्णोनूविष्ट ॥ कुटिल याति-यायायते, अयायायिष्ट ॥४॥
'लुप्लंती- लुप् छेदने' "जप व्यक्ते वचने जापे च' 'जभं-जभ मैथुने' 'दश-दंश् दशने" “दहंदह भस्मीकरणे ॥५॥
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ११६ )
गिरते रो लः ॥ यङन्तयोः 'चर् फल्' इत्येतयोः, तादौ प्रत्यये चोपान्त्यस्यात उः स्यात्, न च तस्योत् ॥ गह्यं गिलति लुम्पति सोदति चरति जपति जम्भति दशति बहति- जेगिल्यते, लोलुप्यते, चंचूर्यते, जंजभ्यते, दंदश्यते, दंदह्यते ॥ भृ० फलतिपंफुल्यते ॥६॥
“वञ्च-वञ्च् गतौ” “भ्रंशूङ्- भ्रंश् स्रंसूङ्-स्रंस् अवंस्त्रसने" "ध्वंसूङ्-ध्वंस् अवस्त्रंसन- गत्योः" " कस-कस् गतौ" "पदिच्- पद् गतौ" "स्कन्दं - स्कन्द गति-शोषणयोः " ||७||
कुटिलं - वञ्चति कसति पतति पद्यते स्कन्दतिवनीवच्यते, चनीकस्यते, पनीपत्यते, पनीपद्यते, चनीस्कद्यते । भृशं पुनः पुनर्वास्रंसते ध्वंसते भ्रंशते इति - सनीस्रस्यते, दनीध्वस्यते, बनीभ्रश्यते, “भजोप्-भञ्ज् आमर्दने” “पश् सौत्रो बन्धने" भृ० भनक्ति पशति - बंभज्यते, पंपश्यते ॥ ८ ॥
भृशं पुनः पुनर्वा पृच्छति नृत्यति परिपृच्छयते ।
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ११७ )
ननृत्यति । यङि नृतेर्नस्य णो न । भूशं पठति भवति पापठ्यते, बोभूयते ॥६॥
रिव यङ-य-वये ऋतो रीः ॥ भ० करोति चेक्रीयते ॥ प्रा-धमोर्यङि ईः ॥ भ० जिघ्रति धमतीति- जेत्रीयते देव्मीयते ॥ गापा-स्था-सा-दा-मा-हाकः किति यन्वर्जेऽशिति व्यञ्जनादौ ईः ॥ भृशं पुनः पुनर्वा गायति पिबति तिष्ठति स्यति ददाति माति जहातीति- जेगीयते. पेपीयते, तेष्ठीयते, सेसीयते, देदीयते. मेमीयते जेहीयते ॥ १०॥ इति यन्तप्रक्रिया ||२६|||
३० - अथ यङलुबन्तप्रक्रिया ||
यङो बहुलं लुप् । बोभवीति, बोभोति बोभूतः, बोभवति अबोभवीत् अबोभोत्, अबोभूताम्, अबोभवुः, बोभुवामास ॥१॥
ॠमतो यङो लुपि द्वित्वे पूर्वस्य 'रि-र्' अन्तः स्यात् ॥ रिकति चर्कात, चरीकर्ति, चरिकरोति, चर्करीति, चरीकरोति चर्कृतः चरिकृतः, चरीकृतः, चक्रति ३. चर्कृयात् ३ अचर्करीत ३. अचर्क: ३. अद्य
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ११८ ) तन्याम्- अचर्कारीत् ३, चर्कराश्चकार ३, चकियात् ३, चर्करिता ३ ॥२॥ भृशं पुनः पुनर्वा वर्तते-वरिवृतीति, वरीवृतीति २, रे बाहुलकान्नेत् वर्वति ३, अवर्वतीत् २, अवर्वतत् ३, अवर्वाः ३, अववर्तीत् ३, वर्तयामास ३, वर्वतिता ॥३॥ इति यङलुबन्तप्रक्रिया॥३०॥
३१-अथ नामधातुप्रक्रिया ॥ द्वितीयान्तादिच्छायांकाम्यो वा । इदमिच्छतीतिइदंकाम्यति, ऐदंकाम्यत्, ऐदंकाम्योत्, इदंकाम्यांचकार ॥१॥
मान्ताऽव्ययवर्जाद् द्वितीयान्ताद इच्छायां 'क्यन्य'काम्यश्च वाक्यनि अवर्णस्य ईः॥पुत्रमिच्छतीति-पुत्रीयति, पुत्रकाम्यति, अपुत्रीयीत्, अपुत्रका. म्योत् ॥२॥ . अमाव्ययाद् द्वितीयान्तादुपमानात् सप्तम्यन्तादाधाराच आचारेऽर्थे 'क्यन्- य' वा ॥ पुत्रमिवाचरति-मन्यत इति-पुत्रीयति छात्रम्, प्रासादे इवा.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
चरति- व्यवहरतीति- प्रासादीयति कुट्याम्, प्रासादीयत् ।।३।। कर्तुरुपमानादाचारे 'क्यङ्-य' वा ।। हंस इवाचरति-हंसायते ।। सान्तात् कर्तरुपमानादाचारे क्य वा स्यात्, अन्तस्य च सो वा लुक्, 'ओजस्-अप्सरस्' इत्यस्य तु नित्यं लुक ।। पय इवाचरति-पयायते, पयस्यते, ओजायते, अप्सरायते ।।४।। मालां निधि पटुं पितरं रायं गां नावं चेच्छतीति क्यनि- मालीयति, निधीयति, पटूयति, पित्रीयति, रैयति, गव्यति, नाव्यति । क्यवर्जे यादौ प्रत्यये ओतः-अव, औतश्च-आव ।। समीधमिच्छतीति-समिध्यति । धातोर्व्यञ्जनात् परस्य क्योऽशिति प्रत्यये लुग वा ।। असमिधीत्, असमिध्योत् । मैथुनार्थाद् 'वृष-अश्व' इत्यतः क्यनि ‘स्सः-स्' अन्तः स्यात् ॥ मैथुनाय वृषमश्वं चेच्छतीति- वृषस्यति गौः, अश्वस्यति वडवा ॥५॥ कृगादीनां धातुनामर्थे नाम्नो ‘णिच-ई' बहुलं
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १२० ) स्यात् ॥ 'णि-इष्ठ-ईयसु' इति इमनि च परतः 'तृअन्त्यस्वरादि' इत्येतयोर्लुक् स्यात् ।। कर्तारमाचष्टेकरयति ॥ पृथ्वादेऋतो रो ण्यादौ ॥ पथं करोति आचष्टे वा-प्रथयति, अपप्रथत् । ऊढमूढिं वा करोत्याचष्टे वा- ऊढयति, औजढत्, औजीढत् ॥६॥
॥ इति नामधातुप्रक्रिया॥३१॥ ३२-अथात्मनेपद-परस्मौपदप्रक्रिया॥ कर्तर्यात्मनेपदं भवतीति सर्वत्र योज्यम् । निविशःनिविशते ॥ परावेर्जे:- विजयते । परिव्यवात क्रियः- परिक्रीणीते ॥ भुनजोऽत्राणे-घृतं भुङ्क्ते, महीं भुनक्ति ॥ क्रियाव्यतिहारे- व्यतिलुनीते, अन्याहं लवनं करोतीत्यर्थः, व्यतिहरन्ते भारम्, गत्याद्यर्थ न-व्यतिगच्छन्ति ॥१॥ कर्तरि परस्मैपदं भवतीति सर्वत्र योज्यम् । परानो:-कृगः- पराकरोति, अनुकरोति ॥ प्रत्यभेः क्षिपः-प्रतिक्षिपति ॥ प्राद् वहः-प्रवहति ॥ परेम॒षो वहश्च- परिमृष्यति, परिवहति ॥ व्याङ्-परे
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १२१ )
रमो नित्यम्, उपात् तु वा- विरमति, उपरमति, उपरमते ॥ कर्मणि भावे चोक्तवदात्मनेपदमेव ॥२॥ ।। इत्यात्मनेपद-परस्मैपदप्रक्रिया ॥३२॥ ३३- अथ भाव - कर्मप्रक्रिया ॥
भावः क्रिया । भाव- कर्मविहिते शिति क्यः, भावे च युष्मदस्मत्सम्बन्धनिमित्तयोः कर्त-कर्मणोरभावादन्यार्थे एव, साध्यरूपत्वाच्च संख्या योगो नास्तीत्यौत्सर्गिकमेकवचनमेव ॥ त्वया मया अन्यैश्च यते, भूयेत, भूयताम्, अभूयत । स्वरान्त-ग्रह-दृश्हन्भ्यः स्य- सिज्- आशी:- श्वस्तन्यां- 'ञिट्-इ' वा ॥ भावकर्मणो सर्वधातोरद्यतन्यास्ते 'त्रिच्-इ' स्यात् तलुक् च ॥ अभावि, अभाविषताम्, अभविषाताम्, बभूवे, भाविषीष्ट, भविषीष्ट, भाविता, भविता, भाविष्यते, भविष्यते ॥ स्तूयते, स्ताविषीष्ट, स्तोषीष्ट । शय्यते । तनः क्ये आ वा ॥ तायते तन्यते । दीयते, दायिषीष्ट, दासीष्ट । भने वा उपान्त्यस्य लुक् ॥ अभाजि, अभजि ॥
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १२२ )
दुहि पचि दण्डि - रुधि-ब्रू-चि-मथि मुषि-प्रच्छियाचि-शास्वर्थाः ।
नी - ण्यन्त-वहि- कृषयस्तदर्थकाश्च द्विकर्माणः ॥ १ ॥ कर्मणि प्रत्ययादुक्तिन्यदिर्मुख्ये दुहां परे । नीयतेऽजाऽमुना ग्रामं दुह्यतेऽनेन गौः पयः ॥ २ ॥ विहाय प्रेरणांशं चेत् कर्म कर्ता स्वयं भवेत् । सकर्मकस्तदाऽकर्मा पच्यते स्वयमोदनः ॥३॥ ॥ इति भाव- कर्मप्रक्रिया ॥ समाप्ता प्रक्रिया ||३३|| ३४- अथ त्याद्यर्थ निरूपणम् ॥. सति प्रारब्धेऽपूर्णेऽर्थे वर्तमाना ॥ अस्ति दिनम् ॥ १ ॥ विधि - निमन्त्रणा -ऽऽमन्त्रणाऽधीष्ट सम्प्रश्न- प्रार्थने सप्तमी पञ्चमी च स्याताम् || विधिः क्रियायां प्रेर णा, प्रेरणायामेव यस्यां प्रत्याख्याने प्रत्यवायः - तद् निमन्त्रणम्, यत्र प्रेरणायामेव प्रत्याख्याने कामचार:- तद् आमन्त्रणम्, यत्र प्रेरणैव सत्कारपूविका - तद् अधीष्टम्, संप्रश्नः - संप्रधारणा, प्रार्थनंयाच्ञा ॥ मुनिः पठेत् ॥२॥
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १२३ ) प्रेषा-ऽनुज्ञा-ऽवसरे कृत्य-पञ्चम्यो। न्यक्कारपूर्विका प्रेरणा-प्रेषः, कामचारानुमतिः-अनुज्ञा, प्राप्तकालताअवसरः ॥ भवान् कटं करोतु, ग्रामं गच्छ, काले वर्षतु पर्जन्यः सुप्रभूतेन वारिणा ॥३॥
आ न्यायादुत्थानाद् आ न्यायात् संवेशनात्, उ. भयतः सार्धरात्रं वा- अद्यतनः, अनद्यतने भूते ह्यस्तनी ॥ धर्ममकरोत् ॥४॥ : भूते अद्यतनी ॥ अगमद् ग्रामम् ॥५॥ भूतानद्यतने परोक्षेपरोक्षा॥धर्म दिदेश जिनः ॥६॥
आशिषि आशीः पञ्चमी च ॥जीयानाभेयो भगवान्, जयताजिनशासनम् ॥७॥ वत्सर्यति भविष्यन्ती॥ भोक्ष्यति ॥८॥ अनद्यतने वय॑ति श्वस्तनी ॥ कर्ता ॥६॥ सप्तम्यर्थे क्रियातिपत्तौ क्रियातिपत्तिः, सप्तम्या अर्थो निमित्तं हेतु-फलकथनादिका सामग्री, तत्र कुतश्चिद बैगुण्यात् क्रियाया अतिपतनमनभिनिवृत्तिः क्रियातिपत्तिः, तस्यांसत्यां, एष्यति क्रियातिपत्तिः स्यात्॥
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १२४ ) यदि धर्ममकरिष्यत् सुखी अभविष्यत् ॥१०॥
स्मे पुरादौ चोपपदे भूतानद्यतने वर्तमाना॥ आह स्म गुरुः, वसन्तीह पुरा छात्राः ॥११॥ हेतुफले वय॑ति सप्तमी भविष्यन्ती च ॥ 'नामेयं चेदुपासीत प्राप्नुयात् परमं पदम्' पक्ष-उपासिष्यते चेत् प्रास्यति ॥१२॥ स्मृत्यर्थे धातावुपपदे भूतेऽर्थे भविष्यन्ती, यच्छब्दश्चेत् क्रियाविशेषणं न प्रयुज्यते ॥ स्मरसि मित्र ! शत्रुञ्जये यास्यावः ॥१३॥
माडि अद्यतनी, सस्मे शस्तनी च ॥ मा कार्षीः पापम्, मा स्म करोः काषीर्वा ॥
॥ इति त्याद्यर्थनिरूपणम् ॥३४॥
३५-अथ कृदन्तप्रकरणम्॥ धातोविधीयमानस्त्यादिवों वक्ष्यमाणः प्रत्ययस्तु. मभिव्याप्य कृत् स्यात् ॥ घनघात्यः ॥१॥ . निर्दिष्टादर्थादन्यत्रापि बहुलं कृत् स्यात् ॥ मोहनीयं कर्म ॥२॥
-
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १२५ )
अर्थविशेषोक्ति विना कृत् कर्तरि स्यात् ॥३॥ 'णक-तृचौ - अक-तृ' धातोः ॥ श्रावकः, कर्ता, एधिता । 'नाम्युपान्त्य प्री-कृ-रा-ज्ञा' इत्यतः 'क:अ' स्यात् ॥ बुधः प्रियः, किरः, गिरः, ज्ञः ॥ अच् धातोः ॥ करः, हरः ॥ नन्द्यादिभ्योऽनः ॥ नन्दनः ॥ ग्रहादिभ्यो णिन् - इन्' ।। आतो ञ्णिति कृति त्रौ च 'ऐ' स्यात् ॥ ग्रही, स्थायी ॥ घ्राध्मा-पा- ट्धेदृशः 'श: अ' स्यात् ॥ जिघ्रः, धमः, पिबः, उद्धयः, उत्पश्यः ॥ 'ज्वलादि-दु-नी भू-ग्रह- आस्रु' इत्यतो 'न:- अ' वा स्यात् ॥ ज्वलः, ज्वालः ॥४॥
कर्मणः पराद धातोः 'अण्-अ' स्यात् ॥ कुम्भकारः ॥ कर्मणः परात्' इत्यग्रेऽपि ज्ञेयम् ॥ आतो डोsह्वावाम:, नाग्! गोदः, तन्तुवायः ॥ संख्यादेः क्रुगः 'ट:- न स्यात् ॥ संख्याकरः, द्विकरः ॥ हेतुतच्छीला-नुकूले शब्द- श्लोक - कलह-गाथा-वैर-चादु-सूत्र-मन्त्र- पदवर्जात् कर्मणः परात् कृगः 'ट:-अ' ॥ यशस्करी विद्या, तीर्थकर, प्रेषणकरः, शब्दकारः ॥
"
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १२६
)
हनोऽचिते कर्तरि 'टक-अ' स्यात् ॥ वातघ्नं तैल. म् ॥ ब्रह्मादिकर्मणः पराद हनः टक । ब्रह्मघ्नः ।। अर्हः 'अच-अ' स्यात् ॥ पूजाऱ्या प्रतिमा ॥ दण्डादिवर्जादायुधादेः कर्मणः पराद धृगोऽच् ॥ धनुधरः, भूधरः, दण्डधारः॥ हगो वयसि अनुद्यमे च गम्येऽच् ॥ अस्थिहरः श्वशिशुः, मनोहरा माला ॥ देव-वातात् आप इः, शकृदादेः कृग इः ॥देवापिः, वातापिः, शकृत्करिः ॥ 'कुक्षि-आत्मन्-उदर' इति कर्मणः भृगः 'खिः-'॥ कृक्षिम्भरिः, आत्मम्भरिः ॥ मन्यतेः 'णिन्-इन्' स्यात् । पण्डितमानी बन्धोः । प्रत्यार्थात् कर्तुः कर्मणः परात् मन्यतेः 'खश-अ' स्यात् ॥ स्वरान्तस्यानव्ययस्यारुषश्च खिदन्तोत्तरपदे मोऽन्तो गथासम्भवं ह्रस्वश्च ॥ पण्डितम्मन्यः, कालिम्मन्या ॥ एजेः वश ॥ अरि. मेजयः ॥ नाम्नो गमः 'खड्-ड-खा:-अ' स्यात, बिहायस्तु विहः॥तुरङ्गः, तुरगः, तुरङ्गमः, पिइंगः, विहगः, विहंगमः ॥५॥
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १२७ )
आधारात् शीड: अ:, चरेस्तु 'ट:-अ' स्यात् ॥ खशयः, कुरुचरी ॥ नाम्नः पराद् भजो विण् ॥ अर्धभाक् ॥ नाम्नः पराद् धातोर्यथालक्ष्यं-मन् वन क्वनिप् विच् ॥ सुदामा । पञ्चमस्य वनि 'आङ्आ' ॥ विजावा, सुधीवा, शुभंया, विच इस्वाल्लुक् ।। नाम्नः पराद् धातोर्यथालक्ष्यं क्विप् । दिनकृत् ह्रस्वस्य पित्कृति तोऽन्तः ॥६॥
'त्यदादि - अन्य - समान' इत्यत उपमानात् कर्मण परात् दृशः कमये॑व टक् सक् किप् च - 'अ-स-०' स्युः ॥ दृग्-दृश-दक्षे अन्य-त्यदादेः आः स्यात्, ईदम् - किमौ च 'ईत्- की' रूपौ स्याताम् ॥ तादृशः, ताहक्षः, तादक् कीदृशः ३, ईदृशः ३, अमूदृशः ३ ॥ उपानात् कर्तुं पराद् धातोणिन् || पिकभाषी ॥ अजातेर्नाम्नः परात् शीलार्थाद् धातोः 'णिन् - इन्' । प्रस्थायी ॥७॥
करणानाम्नः पराद् भूतार्थाद् यजेणिन् ॥ सोमयाजी ॥ ब्रह्म-भ्रूण वृत्रात् कर्मणो भूतार्थात् हनः
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १२८ ) क्विप् ॥ब्रह्महा, वृत्रहा ॥ सु-पुण्य-पाप-कर्म-मन्त्रपदात् कर्मणो भूतार्थाद कृगः विप् ॥ सुकृत् ॥ क. मणो भूतार्थाद दृशः 'क्वनिप्-वन्' ॥पारदृश्वा । कर्मणः परादनुपूर्वात् सप्तम्यन्तपूर्वादजात्यर्थपञ्च. म्यन्ताच्च भूतार्थाजनो 'ड:-अ' । पुमनुजः, स्त्र्यनुजः, आत्मानुजः, अब्जम्, यथालक्ष्यमन्यत्रापिअनुजः, अजः ॥६॥
क्त-क्तवतू भूते ॥ खल्-अनट-कृत्या अकर्तरि ॥ नतो मयार्हन, स्नातं च ॥ गत्यर्था-ऽकर्मक-पिबभुजेः श्लिषादेश्च कर्तरिक्तो वा ॥ गतोऽसौ ग्रामम्, ग्रामोऽनेन वा, दो-सो-मा-स्थ इः किति तादौ ॥ स्थितः, पीतः पयः, पीतं पयोऽनेन वा, स भुक्त इदं, तेन भुक्तं वा, नारीमाश्लिष्टः, आश्लिष्टा वा नारी तेन । सेटक्तयोर्णेनुक । कारितः॥६॥
उति उपान्त्ये शवर्हाद अदादेश्व परौ भावारम्भयोः सेटौ क्त-क्तवतू वा किद्वत् ॥ कुचितं कोधितमनेन, प्रकुचितः, प्रकोचितः; प्रकुचितवान,
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १२६ ) प्रकोचितवान् एवं- रुदितमित्यादि ॥१०॥
आरम्भे कर्तरि क्तो वा ॥ प्रभुक्त ओदनं चैत्रः; चैत्रेण वा प्रभुक्त ओदनः, प्रभुक्तं चैत्रेण ॥ डीङ्शीङ्-पू-धृषि-क्ष्विदि-स्विदि-मिदः क्तौ सेटौ किद्वन्न ।शयितः ॥ आदितः क्तयोर्नेट भिन्नः ॥११॥ 'डीय-शिव-ऐदित्' इत्यतः क्तयोरिट् न ॥डीनः, त्रस्त ॥ ओदितः सूयत्यादेश्च क्तयोस्तो नः ॥ आदितो भावारम्भे सेटोः क्तयोरिट वा॥मिन्नं मेदितम्॥णोक्तेदान्त-शान्त-पूर्ण-दस्त-स्पष्ट-ज्ञप्त' इति वा, पक्षे दमित इत्यादि ॥ अमूर्छमदो र-दात् क्तयोः क्तस्य नः,धातुदश्च नः ॥ पृवर्जाद ऋदन्तात् ल्वादेश्च 'क्ति-क्त क्तवतु'क्तस्य नः। कीर्णः, लूनः, भूतः । एकस्वराद 'उवर्णान्त-ऋवर्णान्त-श्रि-ऊणु' इत्यतःकित इट् न।प्राद दाग आरम्भेक्तेत्तो वा ॥ प्रत्तः, प्रदत्तः ॥ दासंज्ञस्य ते किति दत्, धागस्तु हिः ॥ दत्तः, दत्तवान्, निहितः॥ऋ-ही-ध्रा-नात्रा-उन्द-नुद-विन्तेः क्तयोस्तो न् वा स्यात् ।। त्रातः,
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १३० ) बाणः॥भावे क्लीबे क्तः॥हसितं त्वया ॥ क्षेशुषपचः क्तयोस्तस्य म-क-वं स्यात् क्रमेण ॥क्षामः, शुष्कः, पक्वः ॥१२॥ परोक्षामात्रविषये क्वसु-कानौ, तोच परोक्षावत् ।। 'घस-एकस्वर-आदन्त' इत्यतःक्वसोरादिरिट, गम्हन्-विद्लु-विश-दृशस्तु वा॥ पेचिवान् जग्मिवान् जगन्वान्। 'ईयिवान्, अनाश्वान्, अनूचानः' इति भूते कर्तरि वा, पक्षे- अगात्, इत्यादि ॥ वेत्तेः सदर्थे वा क्वसुः॥ विद्वान् विदन्॥सति 'शत्रानशो-अत् आन', एष्यति तु स्ययुक्तौ ॥ यान्, यास्यन् । अतो म आने ॥ पचमानः॥ आसीन इति निपात्यते॥१३॥
सति शील-धर्म-साधुषु धातोः 'तन्-त' भ्राज्यलं. कृग्-निराकृग्-भू-सहि-रुचि-वृति-वृधि-चरि-प्रजनाऽपत्रप इष्णुः, भू-जेः 'ष्णुक-ष्णुः' स्था-ग्ला-म्ला-पचिपरिमृजि-क्षेः स्नुः, त्रसि-गृधि-घृषि-क्षिपः क्नुः सन्भिक्ष-आशंसे:-उः, 'विन्दु-इच्छु' इति निपातनम्, श-वन्देः-आरुः, दा-धे-सि-शद-सदोरुः,शीङ्-श्रद्धा
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १३१ )
निद्रा तन्द्रा- दयि-पति- गृहि-स्पृहे : - आलुः, 'सत्रि- चक्रिदधि जज्ञि - नेमि' इति ङयन्तनिपातनम्, शु-कम-गमहन-भू-स्थः, लष-पत-पदश्च- उकण्, भूषार्थादेः - अनः, जागुः - ऊकण्, शमष्टकात्- 'धिनण्-इन्' स्युः ॥१४॥ नन्ता जिनम्, भ्राजिष्णुः, भूष्णुः, स्थास्नुः, त्रस्नुः, लिप्सुः, विशरारुः, दारुः, शयालुः, अभिलाषुकः, भूषणः, जागरूकः, शमी; एवम् सृ-धस् - अदो- 'मरक्मर' 'भञ्जि - भासि - मिदो 'घुर:-उर', वेत्ति-च्छिदमिदो 'घुरक्-धुर', स्म्यादेः- रः । सृमरः, भङ्गुरः, विदुरः, स्मेरम् ॥ १५॥ इति कृदन्तप्रकरणम् ॥ ३५ ॥ ३६- अथोणादिः
ओ नेमिसूरिराजाय, गुरवे शीलसद्मने । सर्वतन्त्रस्वतन्त्राय, तस्मै नित्यं नमो नमः ॥ १ ॥ " अव रक्षणादो” अवतीति-ओम्, मप्रत्यय ऊटु च । नयतमप्रत्यये - नेमिः, धर्मचक्रस्य नेमिवत् नेमिः । सुदति संशयमिति सूरिः, रिक् प्रत्ययः । राजत इति-राजा, अन् । गृणाति सद्धर्ममिति : - गुरुः, कित् उप्रत्ययः । शेते सुखमनेनेतिः -शीलम्, लो
,
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १३२ ) दीर्घश्च । सीदन्त्यस्गिन-सम्म, मन् । सरतीति सर्वम्, वः। तनोतीति-तन्त्रम्, त्रः । अस्यतीति-स्वः, वान्तनिपातनम् । तनोतीति-तत्, डत् । नमनं-नमः, अत्रास् प्रत्ययः ॥ इत्युणादायोऽपरिमिताः ॥३६॥
३७-अथ भावे तुमो निरूपणम् ॥ क्रियार्थायां क्रियायां तुम् णकच भविष्यन्ती च ॥ जिनं नन्तुं याति ॥शक-धृष-ज्ञा-रभ-लभ-सहा-ऽहंग्ला-घटा-स्ति-समर्थार्थे इच्छार्थे चोपपदे तुम्॥ शक्नोति भोक्तम्, समर्थो भोक्तुम्, इच्छति भोक्तम् ॥३७॥ ३८-भावे कर्तृभिन्नकारके च कृन्नि
रूपणम् ॥ भावाकों:-'घञ्-अ॥पाकः, दायः । इवर्णोवर्णव-वृ-दश-रण-गम्-ऋद-ग्रहः 'अल-अ॥चयः, रवः॥ 'भू-श्रि-अद् अतःसोपसर्गाद् अल्॥प्रभवः॥ अनुपसर्गाद् व्यध-जप-मदः 'अल्॥व्यघः,जपः,मदः॥
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
विच्छो 'नङ-न' ॥ विश्रः॥ यजि-स्वपि-रक्षि-यतिप्रच्छो नः॥ यज्ञः, प्रश्नः॥ उपसर्गाद् दः 'किः-इ' ॥ विधिः, दधिः, उदधिः॥ स्त्रियां 'क्तिः-ति'॥कृतिः॥ स्त्रियां शंसि-प्रत्ययात् क्तेटो गुरुमतो व्यजनान्ताच्चअः। प्रशंसा, चिकीर्षा, ईहा। स्त्रियां षितः 'अङअ' । पचा। भिदाप्रमुखा निपात्यन्ते ॥ स्त्रियां णि-वेत्त्यास-श्रन्थ-घट-वन्दे:-अनः ॥कारणा॥१॥ क्लीबे भावे 'अनट-अन' ॥ गमनम् । करणाधारयोरनट, पुनाम्नि तु 'घः-अ' ॥ पचनोऽग्निः, पचनी स्थाली, आकरः । तत्र व्यज्जनान्ताद 'घन अ॥ वेदः ॥ उदः स्था-स्तम्भोः सो लुक ॥ उत्थानम् ॥ इ कि स्तिव' इति धातोः स्वरूपेऽर्थे च ॥ भञ्जिः , कृधिः, वेत्तिः॥२॥ कृच्छ्रार्थात् दुरः, अकृच्छ्रार्थात् 'सु-ईषत्' इत्यतश्च पराद्धातोः 'खल्-अ' शासू-युधि दृशि-धृषि-मृषाऽतश्च अनः स्यात् ॥ दुष्करः, सुकरः, ईषत्करः, दुःशासनः, सुशासनः, ईषच्छासनः ॥३॥॥३८॥
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १३४ ) ३९-अथ कृत्यनिरूपणम् ॥ ऋवर्णान्ताद् व्यञ्जनान्ताच्च 'ध्यण-य'॥क्तनिटश्चजोः क-गौ घिति, वचोऽशब्दनाम्नि तु न । कार्यम्, वाच्यम्, वाक्यम् ॥ उवर्णान्तादावश्यकेऽर्थे ध्यण ॥ भव्यम् ॥ तव्या-ऽनीयौ ॥ कर्तव्यम्, करणीयम् ।। स्वरान्ताद् यः, आतश्च एः॥ चेयम्, देयम् ॥ शकि-तकि-चति-यति-शसि-सहि-यजिभजि-पवर्गात् यः॥ शक्यम्, गम्यम् ॥ कृपि-तिऋचिवर्जात् ऋदुपान्त्यात् 'क्यप-य' ॥ नृत्यम् ॥
॥ इति कृत्यनिरूपणम् ॥३६॥
४०-अथ क्त्वानिरूपणम् ॥ परकालेन धात्वर्थेन तुल्यकर्तृकेऽर्थे वर्तमानाद्धातोः सम्बन्धे 'क्तवा-त्वा' वा स्यात् । जिनं नत्वा स्तोति । अननः क्त्वो 'यप्-य' स्यात् ॥प्रणम्य ॥निबेधे 'अलं-खलु' इत्युपदयोः क्तवावा॥अलं कृत्वा॥ तवा सेट् किद्वत् न ॥ देवित्वा ॥ ऊदितः क्तवा वा सेट ॥ दान्त्वा, दमित्वा ॥यमादीनां मस्य
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १३५ )
यपि वा लुक् ॥ प्रणम्य प्रणत्य ॥ लघोः परस्य णेर्यपि 'अय्' स्यात् ॥ परिणमय्य भुङ्क्ते ॥ आभीक्ष्ण्ये प्राक्काले तु 'रूणम्-अम्' क्त्वा च स्यात् ॥ स्मारं स्मारं युगादीशं लप्स्ये श्रीपरमं पदम् ॥
॥ इति क्त्वानिरूपणम् ॥ ४० ॥ इति श्रीतपोगच्छाधिपति शासनसम्राट् - सूरिचक्रचक्रवत - सर्वतन्त्र स्वतन्त्र - जगद्गुरु-श्रीविजयनेमिसूरीश्वर - पट्टालंकारेण 'शास्त्रविशारदव्याकरणवाचस्पति-कविरत्न' इति पदा
लंकृतेन श्रीविजयलावण्यसूरिणा विरचितायां श्रीहेमचन्द्र
कायामुत्तरा - समाप्तम् ॥
समाप्ता श्रीहेमचन्द्रिका ॥
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १३६ ) ॥ भद्र भूयाद् श्रीश्रमणसंघस्य ॥ ... ॥ अथ प्रशस्तिः ॥ .
शिवगडे पुरे रम्ये, नन्देन्दुव्योमलोचने। विक्रमाम्वेऽसिते भ्राटे पञ्चम्या जन्मवासरे ॥१॥ लावण्यसूरिणा दृग्धा लध्वीयं हेमचन्द्रिका। बालमोदं वितन्वानां नन्दताज्जगतीतले ॥२॥ संक्षिप्तापि सुधीगम्या मेघजा शब्दचन्द्रिका। अथेमा सरला लब्ध्वा लभन्तां शिशवो मुदम् ॥३॥
卐
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ मुद्रक:श्री मख्तूरमल कुम्मट कुम्भट प्रिण्टर्स, घोड़ों का चौक, जोधपुर बाइन्डिगःकुम्भट बाइन्डिग वर्क्स, होस्पीटल रोड, जोधपुर