Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA a Private & Personal use only AcArya mahApajJa
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrI mahAprajJa kI kAlajayI kRti a azruvINA (mUla, anvaya, anuvAda evaM deva sundarI hindI vyAkhyA samalaMkRta) sampAdaka, vyAkhyAkAra DaoN. harizaMkara pANDeya vyAkhyAtA, prAkRta evaM jainAgama vibhAga jaina vizva bhAratI saMsthAna (mAnya vizvavidyAlaya) lADanUM (rAjasthAna) prakAzaka jaina vizva bhAratI, lADanUM
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka: jaina vizva bhAratI lADanUM-341306 (c) jaina vizva bhAratI, lADanUM saujanya : zrI buddhamala siMghI ke janma divasa ke upalakSya meM unake suputra zrI rAjakaraNa evaM kaMcana siMghI (siMghI sAikila mArTa 3, benTIna sTrITa, kalakattA-700001) dvArA parivardhita saMskaraNa : 1999 mUlya : 100.00 (eka sau rupaye mAtra) lejara TAIpa seTiMga : gatimAna prakAzana, jayapura P320651 mudraka : agravAla prinTarsa eNDa sTezanarsa, jayapura 0572201, 572643
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcArya zrI mahAprajJa jo janma : saMvat 1977, ASAr3ha kRSNA trayodazI, Tamakora dIkSA : saMvat 1987, mAgha zuklA dazamI, saradArazahara nikAya pramukha : saM. 2023, ASAr3ha kRSNA dazamI, saradArazahara yuvAcArya : saM. 2035, mAgha zuklA saptamI, rAjaladesara AcArya pada : saM. 2050, mAgha zuklA saptamI, sujAnagar3ha
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNam kaSTApAte praNihitaSiyo no jahatyAtmaniSThAM, yeSAM niSThA bhavati na calA vAti vAme'pi vaate| te sarve'pi prakRtiguravaH puSpamAlAmivAdhyA, svIkRtyemAM mama laghakRti kurvatAM mAM kRtArtham / /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNa jo sthitaprajJa kaSTa Ane para bhI Atma-niSThA nahIM chor3ate, pratikUla vAtAvaraNa se bhI jinakA dhIraja nahIM DolatA aura jo svabhAva se hI mahAna haiM, ve merI isa choTI sI kRti kA arghya puSpamAlA ke rUpa meM svIkAra kara mujhe kRtArtha kreN| (pUrva saMskaraNa se)
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ (viSayAnukramaNikA ) I - V VI - IX 1-44 1-6 7-11 12-23 1. prastAvanA (pUrva saMskaraNa se) 2. Amukha (pUrva saMskaraNa se) 3. prarocanA - DA. harizaMkara pANDeya (1) krAntakaviH mahAprajJaH (2) AcAryazrI mahAprajJasya saMskRta sAhityAvadAnam(3) azruvINAyAH samIkSaNam (4) azruvINA kA gIti kAvyatva (5) azruvINA meM zraddhA kA svarUpa (6) kRtajJatA jJApana4. mUla (zloka, anvaya, anuvAda evaM vyAkhyA) pariziSTa prathama - zlokAnukramaNikA pariziSTa dvitIya - azruvINA kI sUktiyAM 24-38 39-43 46-170 171-174 175-177
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva sundarI hindI vyAkhyA kA eka eka pada mahAkavi mahAprajJa ko sAdara samarpita -harizaMkara
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA (pUrva saMskaraNa se) upanataM mahadidaM me saubhAgyam, aparimeyA caanndlhrii| madIyaM svAntataTAkamAplAvya pAriplavIkaroti yadAcAryavarya zrI tulasIgaNipAdAnAmantevAsibhiH kRpAspadIbhUtairmuni zrInathamalapAdaiviracitAmuzruvINAnAmikAM kAvyakalikAmAmUlacUlaM svayaM kvyiturmukhkmlaacchrotumvsrmhmlbhe| mandAkrAntayA viracitamidaM zatazlokamayaM khaNDakAvyaM prAcIna: sugRhItanAmadheyairvizvavizrutakIrtibhirbhartRhariprabhRtibhiHracitAnI zatakakAvyAni pratisparddhitumalaM bhvti| mahAkavikAlidAsopajJaM madAkrAntAcchanda iti pratnatattvakalpanArasikA: samAcakSate / etenaiva vRttena tenaiva kavikulamUrdhanyena viracitaM meghadUtaM nAma khaNDakAvyamadyApi jagatyapratihatapracAraM vrivrti| etasyaiva kAvyasyaikaikaM padaM gRhItvA nemidUtaM nAma dharmakAvyaM viracitamArhatasiddhAntapracikhyApayiSuNA jainakavinA zrImatA shriivikrmenn| adhunA munivareNa zrInathamalamahAbhAgena viracitamidaM kAvyaM jainasAhitye prativiziSTaM padamadhikariSyatIti na mmaativaadH| zabdasampadA'rthagAmbhIryeNA'hamahamikayA samApatadbhiH zabdArthAlaGkArairvibhUSitaM bhaktirasopavRMhitamudAttaM kathAvastu samAlamvya pravRttamidaM khaNDakAvyaM saMhRdayAnAM kAvyAmodinAM tattvajijJAsUnAM dharmarahasyabubhutsUnAM ca samameva pUjAspadaM bhaviSyatIti mama nirvicikitsA mniissaa| asmin vikarAle kAle vidvAMso'pyarthakAmacintayA vyAmuhyamAnA nIrandhaM zAstracintAM kartuM yAvadapekSitaM mana:sthairyaM naasaadynti| ataH khalvetAdRzakAvyanibandhane na samarthA bhvnti| prastutasya kAvyasya racayitA khalu rAgadveSaparADamukha aihikasukhanirabhilASa santataM vidyAnuzIlanena tapazcaraNena ca labdhasattvotkarSa ekAgreNaiva manasedaM kAvyaM vyaracayat / ataH khalvasmin kAvye sarveSAM guNAnAM sAmAnAdhikaraNyaM sulabhaM smpaadi| azruvINA
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastutasya khalu kAvyasyAdhikRtaM kathAvastu jainAgamebhyaHkavayitrA samagrAhi / tasya khalu varNanaM svayaM kavinaiva pRthagupanyastam / tata eva sarvaM smaaklniiym| atastatra na vyApAryate lekhnii| kevalaM samAsenedaM prastUyate mayakA / mahatAM khalu samudAcAro na laukikena mAnadaNDena vicAraNIyo bhvti| tatra paryanuyogasya niyogasya vA srvthaa'nvsrH| ataH khalu kathamantimatIrthaGkarANAM zrImahAvIrasvAminAmIdRzo'bhigraha: samajanIti na pRSTavyam / phalaM tvasmAbhiratra samIkSyate-rAjaputrI candanabAlA bandIgrAhaM gRhItAtyantikI durdazAM samAsAditA samuddharaNIyAsIt / satyapi daivasya prAtikUlye duHkhadurdinena samAcchanne'ntarindriye zraddhAbIjamacchinnamUlaM vyarAjata tsyaaH|atHkhlu mahAvIrasvAminAM prasAdastayA smpraapi|abhigrhsy yAnyapekSitAni lakSaNAni, tAni sarvANi tasyAmupalabdhAni kevalamazrupUrNa vilocanaM vihAya / bhikSArthaM tasyAH samIpamupanate mahAvIrasvAmini sA khalu sahajayA zraddhayA mahApuruSabhaktyA cAvarjitahRdayA harSasya kaasstthaamnvbhvt| azrUNi viliinaani| ataH khalu pratyAvRtte puruSottame nitarAM zokena paridUyamAnacittA'zruNAM pravAhaM svata prasaradrUpamavaroddhaM nAlamabhUt / azrupravAhameva dUtaM kRtvA paracittajJAninaM mahAvIrasvAminaM prati sandezaM pressitvtii| tasyAH khalu sahajaM praNayaM svAbhAvikI zraddhAmatizayitAM bhaktiM cAvagamya mahAvIrasvAminA punastatsakAzaM pratyAvRttena tasyA hastAnmASA gRhiitaaH|saa'pi kRtArthA samajani / sarvA sampattatkSaNameva tayA labdhA |srvaaH khalu vipado nimessmaatrennaivaastmupaagtaa| mahApuruSasya prasAdalAbhena kiMvA duradhigamaM bhvet| aihikaM pAratrikaJca hitaM kalyANaM sukhaM kSemaM sarvamekapade samadhigataM durgatayA raajkumaaryaa| etadeva kathAvastvasya khnnddkaavysy| ye khalvatrAdhItino bhaviSyanti, teSAmapyAyati : kuzalA kSemA kalyANI ca bhaviSyatIti kaH sNshysyaavsrH| adhikoktyA kevalaM svakIyamasAmarthyameva samunmiSitaM bhaviSyati / gRhiNo vayaM kevalaM saMskRtazAstrAdhyayanAdhyApane cAdhikRtA iti mahatAmanugrahabhAraH smaaptito'smcchirsi| svayamanadhikAritAmavagacchadbhirapi 'AjJA guruNAM hyavicAraNIyA' iti nyAyamanusmaradbhiryat kiJcidatrAsaMlagnakamalekhi, tat kSamAdhanairvidvadbhiretatkAJyapAThakairanugrahabuddhyA yAvadupAdeyaM taavdupaadaatvym| azruvINA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ etasya kAvyasya samyag guNakIrtanAsamarthA vym| yadi kasyacidatra cittaM zraddhayA samAvarjitaM bhavettadAtmAnaM kRtArthaM masyAmaha ityalaM prapaJjeneti nivedayati viduSAmAzravaH kalikAtA dinAMka 30-6-59 zrI sAtakar3imukhopAdhyAyazarmA nidezaka navanAlandAmahAvihArasya, nAlandA bhUtapUrvAdhyakSa kalikAtA vizvavidyAlaya saMskRtavibhAgasya / prastAvanA (pUrva saMskaraNa se) AcAryavarya zrI tulasIgaNI ke kRpApAtra antevAsI muni zrI nathamalajI dvArA viracita "azru vINA' nAmaka kAvya svayaM kavi ke mukhAravinda se sunane kA mujhe avasara prApta huA, ise maiM apanA parama saubhAgya mAnatA hU~ tathA mere antaH karaNa ko isase aparimita Ananda milA / mandAkrAntA chanda meM racA gayA yaha sau zlokoM kA khaNDa kAvya hai, jo prAcIna khyAtanAmA vizva-vizruta-kIrti bhartRhari Adi dvArA racita zataka kAvyoM ke sAtha pratispardhA karane meM sakSama hai / mandAkrAntA mahAkavi kAlidAsa kA abhIpsita chanda hai, prAcIna sAhitya ke marmajJa yoM kahate haiN| isI chanda meM kavikula ziromaNi ne 'meghadUta' nAmaka khaNDa kAvya kI racanA kii|aaj bhI saMsAra meM usakA vyApaka pracAra hai| isI kAvya kA eka-eka caraNa lekara Arhat siddhAnta prakhyApita karane ke AkAMkSI jaina kavi zrI vikrama ne 'nemidUta' nAmaka dharmakAvya rcaa| isa samaya munivara zrI nathamalajI dvArA viracita yaha kAvya (azruvINA) jaina sAhitya meM atyanta mahattvapUrNa sthAna prApta karegA, aisA kahane meM mujhe atiraMjana nahIM lgtaa| prastuta kAvya meM jahA~ eka ora zabdoM kA vaibhava hai, vahA~ dUsarI ora artha kI gambhIratA hai| isameM zabdAlaMkAra aura arthAlaMkAra eka dUsare se bar3he-car3he haiN| bhakti-rasa se paripUrNa, udAtta kathAvastu kA Alambana kara yaha likhA gayA hai| sahRdayoM, kAvyAnurAgiyoM, tattvajijJAsuoM, dharma kA rahasya pAne kI AkAMkSA vAloM-niHsandeha ina sabameM samAna rUpa se yaha azruvINA (iii)
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adara prApta kregaa| Aja kA samaya bar3A bhayAvaha hai| vidvAn bhI artha aura kAma kI cintA meM vyAmUr3ha bane haiN| ve gahana zAstra-cintA ke lie mana kI jaisI sthiratA apekSita hai, vaisI pA nahIM rahe haiN| isIlie ve isa taraha ke kAvyoM ke sarjana meM samartha nahIM ho paate| prastuta kAvya ke racayitA rAga aura dveSa se parAGamukha haiM, unheM aihika sukha kI abhilASA nahIM hai; ve nirantara vidyAnuzIlana aura tapazcaraNa meM lIna rahate haiN| isameM unhoMne anta:karaNa kA utkarSa sAdhA hai| yaha kAvya unake ekAgracitta kI sRSTi hai / yahI kAraNa hai ki isa kAvya meM samasta guNa samAna rUpa meM sulabha ho sake haiN| __ isa kAvya kI kathAvastu kavi ne jaina AgamoM se grahaNa kI hai| unhoMne svayaM isakA pRthak vivaraNa de diyA hai, jise vahA~ se jAnA jA sakatA hai| ataH isa viSaya meM maiM adhika lekhanI calAU~, yaha apekSita nhiiN| kevala saMkSepa meM maiM yoM prastuta karanA cAhU~gA : "mahApuruSoM kI AcAra-vidhi laukika mApadaNDa se nahIM mApI jaatii|vhaaN paryanuyoga yA niyoga kA sarvathA avasara nahIM rhtaa| isalie antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra ne aisA abhigraha kyoM kiyA? yaha pUchane kI bAta nhiiN| isakA jo phala huA, vaha hamAre sAmane hai hI-atyanta durdazA meM par3I huI tathA bandI kI huI candanabAlA kA uddhAra jo karanA thaa| yadyapi usakA bhAgya pratikUla thA, usakA mana duHkhamaya durdina ke aMdhiyAre se DhakA thA, para zraddhA kA bIja usake hRdaya meM dRr3hatA se jamA thaa| isalie usane bhagavAn mahAvIra kA anagraha prApta kiyaa|abhigrh ke jo-jo lakSaNa apekSita the, ve saba usameM upalabdha the, kevala A~khoM meM A~sU nahIM the| bhagavAn mahAvIra ke bhikSArtha usane samIpa Ane para svAbhAvika zraddhA aura mahApuruSa ke prati bhakti se usakA hRdaya khila uThA, vaha harSa-vibhora ho calI, A~sU sUkha ge| taba puruSottama mahAvIra vahA~ se lauTa cle| usakA citta atyadhika zoka se vigalita ho gyaa|svyN A~suoM kA pravAha phUTa par3A, jise rokane meM usane apane Apako asamartha paayaa| isa azru-pravAha ko apanA dUta banAkara candanabAlA ne paracitta-jJAnI bhagavAn mahAvIra ko apanA sandeza bhejaa|bhgvaan lauTe; usakA sahaja vinaya, svAbhAvika zraddhA tathA atizaya bhakti jAna unhoMne usake hAtha se ubale hue ur3ada grahaNa kie| candanabAlA ne (iv) azruvINA
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane ko kRtakRtya maanaa| usane usI kSaNa mAnoM saba sampadAe~ hastagata kara lii| pala bhara meM saba vipattiyA~ nirasta ho giiN| mahApuruSa kA anugraha milane para kyA duSprApya rahatA hai? duHkha meM par3I rAjakumArI ne aihika, pAralaukika hita, kalyANa, sukha, kSema-saba eka hI sAtha pA liyaa| isa khaNDa kAvya kI kathAvastu yaha hai / jo isakA adhyayana kareMge, niHsandeha unakA bhaviSya sukhamaya, ujjvala aura zreyasapUrNa bnegaa| isa sambandha meM adhika kahane kI apekSA nahIM, aisA karane se apanA asAmarthya hI pragaTa hogaa| saMskRta vidyA ke adhyayana-adhyApana ke adhikArI hone ke nAte hama jaise laukika puruSoM ke sira para gurujanoM kA anugraha-bhAra A pdd'aa| svayaM apanI anadhikAritA ko jAnate hue bhI "gurujanoM kI AjJA binA nanu-naca ke pAlanI cAhie" isa nIti-vAkya ko smaraNa kara jo kucha yahA~ hamane bikhare rUpa meM likhA, usameM jitanA grAhya ho, kSamAzIla vidvAn aura isa kAvya ke pAThaka grahaNa kreN| isa kAvya ke guNoM ko samyaktayA pragaTa karane meM hamArI kSamatA nahIM hai| adhika vistAra meM na jA hamArA itanA hI nivedana hai ki ise par3hakara kisI kA citta zraddhA se nirmala banA to hama apane Apako kRtArtha maaneNge| kalakattA zrI sAtakar3i mukhopAdhyAya zarmA dinAMka : 30-6-59 DAyarekTara, nava-nAlandA mahAvihAra, nAlandA (bihAra) (bhUtapUrva adhyakSa, saMskRta vibhAga, kalakattA vizvavidyAlaya) azruvINA
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ Amukham (pUrva saMskaraNa se) ekadA kauzAmbI-narapatinA mahArAjazatAnIkena cmpaayaamaakrmnnmkaari| campAdhipatirdadhivAhano yuddhe mRtyumvaap| zatAnIkenAdiSTaM puryaadhvNsaay| sainikA ucchRkhalabhAvena nAgarikAn sNtraasyaamaasuH| apajahnaH keciddhanaM, kecidAbhUSaNAni, kecicca vanitAjanam / eko rathiko dadhivAhanasya rAjJI dhAriNI, rAjakumArI vsumtiinycaapjhaar| dhAriNI vaizAlIgaNapramukhasya ceTakasya putrI, bhagavato mahAvIrasya mAtulaputrI caabhuut| tasyAH satItvaM suvishrutm| tayA rathikasya bhogecchApUrteravasaro'pi na dtH| tasya vikArapUrNAmAkRtiM ceSTAJca nibhAlya sahasaiva jihvAmAkRSya prANotsargaM cakAra |rthik:stbdhtaaN jagAma / vasumatI cApi mAturadhvAnamanusaret? iti saMzayAnaH kampamAnAdharo mRdusvaramanururodha-bhagini ! AzvastAM bhava, vilInA me kAmavAsanA, kauzAmbI gatvA tvAM vikretumicchaami| nAnyAsti kApi vikRtiratra / rathikena sA dAsavipaNau vikrayaM niitaa| tataH sA kayAcid vezyayA kriitaa| asau vezyAkulasya ninditaM karma kathamapi na sviickaar| tadA punarapi tayA'sau dAsavipaNau vikriitaa| tato dhanAvahanAmnA zreSThinAkrItA / tasyAlaye dAsyAH karma kurvatI sA samayamativAhayAmAsa |ten tasyA nAma candanabAleti ckre| ekadA dhanAvahasya patnyA iti sandeho'bhUt-mama patirimAM patnIrUpeNa svIkariSyati / dhanAvahaH prayojanavazAt kvApi bahiH pradeze gtH| tatpatnI cAvasaraM vilokya candanabAlAyAH ziromuNDanamakArSIt / karau caraNau ca zrRMkhalAnigaDitau kRtvA ekasmin vijane'pavarake sthApayitvA ca tAmanyatra jgaam| ito bhagavAn mahAvIraH kauzAmvyA gRha-gRhaM paryaTannapi bhikSAM naadtte| paJcamAsAH paJcaviMzatidinottarA vytiitaaH| bhagavAn SaDviMzatitame divase dhanAvahasya (vi) azruvINA
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ gRhe praavisht| bhagavAn dadarza-abhigrahasya pUrtiratra bhvissyti| bhagavato'bhigraha AsIt : "krItA kanyA nRpatitanayA muNDitA cihnitA'pi, pAzairbaddhA karacaraNayostryAhikakSutklamA c| saMbhindAnA vyathitahradayA dehalI nAma padbhyAmadhyAhrovaM pratanu rudatI sUrpakoNasthamASAn // dadyAd bhokSye dhruvamitarathA nAhariSyAmi kiJcit, SaNmAsAntaM suvihitatayA naiva pAsyAmi niirm| zrutvApyetat satanumanaso vepanaM tavrataM ya cchraddhA-rekhA bhavati khacitA naikarUpA jnaanaam||" sadya samAgatena dhanAvahena dvAramudghATya tridinato bubhukSitAyAzcandanabAlAyAH purataH sUrpakoNamASAn saMsthApya lohakAramAnetuM bhirgtm| ito bhagavataH samAgamanamajani / candanabAlA bhagavantaM dRSTvA harSotphullA babhUva / abhigrahasya pUrteHsarve prakArAstatropalabdhA anyatrAzrubhyaH / bhagavAn bvle|ashrudhaaraa prsphuttitaa| bhagavAn punarAyAto bhikSAJca jagrAha / iyameva candanabAlA abhUd bhagavataH sAdhvIsaMghasya adhinetrI, SaTtriMzat sahasra sAdhvInAM prmukhaa| asya kAvyasya hindIbhASAyAmanuvAdamakASIMn muniH zrI mitttthaalaalH| anuvAdasya kArya kayAviddRSTayA mUlaracanAto'pi bhavati dusskrm|dushkrtve'pi saphalatvamatra labdhamiti prtiiyte| jyeSTha zuklA 11, saM. 2016 muniH nathamala: mahAsabhAbhavanam, klikaataa| (AcArya mahAprajJa) Amukha (pUrva saMskaraNa se - hindI anuvAda) eka bAra kozAmbI ke rAjA zatAnIka ne campA para AkramaNa kiyaa| campA ke rAjA dadhivAhana kI yuddha meM mRtyu huii| zatAnIka ne sainiko ko nagara lUTane azruvINA (vii)
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA Adeza diyaa|sainikoN ne janatA ko lUTanA Arambha kiyaa| kucheka ne dhana lUTA, kucheka ne jevara lUTe aura kucheka ne striyoM ko hastagata kiyaa| eka rathika ne dadhivAhana kI rAnI dhAriNI aura rAjakumArI vasumatI kA apaharaNa kiyaa| dhAriNI vaizAlI gaNarAjya ke pramukha ceTaka kI putrI aura bhagavAn mahAvIra ke mAmA kI beTI bahana thii| usakA satItva vizruta thaa|rthik usase apanI bhogalAlasA kI pUrti karanA cAhatA thA, kintu usane usako aisA avasara nahIM diyaa| usane rathika kI vikArapUrNa AkRti aura ceSTAeM dekhakara sahasA apane hAtha se apanI jIbha khIMca lI aura prANoM kA balidAna kara diyaa| isa ghaTanA se rathika stabdha raha gyaa| vaha DarA ki kahIM vasumatI bhI apanI mAtA ke mArga kA anusaraNa na kara le| usake hoTha kA~pane lge| usane vasumatI ko komala svara se AzvAsana diyA-vahana! Dara mata, aba merI kAma-vAsanA zAnta ho gaI hai| maiM tujhe kozAmbI jAkara becanA cAhatA huuN| mere hRdaya meM koI vikRti nahIM hai| rathika ne use bAjAra meM becaa| eka vezyA ne use khriidaa| vasumatI ne kisI bhI taraha vezyA kA nindanIya kRtya svIkAra nahIM kiyaa| vezyA ne phira bAjAra meM becaa| dhanAvaha nAmaka seTha ne use kharIda liyaa| vaha usake ghara meM dAsI kA kAma kara samaya-yApana karane lgii| seTha ne usakA nAma candanA rkhaa| eka bAra dhanAvaha kI patnI ko sandeha huA ki merA pati kahIM ise apanI patnI na banA le| kisI kAma ke lie seTha dUsare gA~va gyaa| seThAnI ne avasara dekhakara candanabAlA kA zira muNDana kiyaa| usake hAtha-paira meM jaMjIra DAlI aura use koThe meM DAla vaha dUsarI jagaha calI gii| udhara bhagavAn mahAvIra kozAmbI ke ghara-ghara meM jAkara bhI bhikSA nahIM le rahe the| pA~ca mahIne aura paccIsa dina bIte / chabbIsaveM dina bhagavAn ne dhanAvaha ke ghara meM praveza kiyaa| bhagavAn ne dekhA-yahA~ merA abhigraha pUrNa hogaa| bhagavAn kA abhigraha thA : "maiMbhikSA tabhI lU~gA yadi dAna dene vAlI 1-rAjA kI putrI,2-avivAhita aura 3-bAjAra se kharIdI huI ho, 4-jisakA zira muNDita ho aura 5-usameM dAga lage hoM, 6-7-jisake hAtha-paira jaMjIroM se jakar3e hoM, 8-jisa jisakA eka pAMva ghara kI dehalI ke andara ho aura dUsarA bAhara, 10--tIsare prahara kA
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya ho, 11-A~khoM meM A~suoM kI dhAra bahatI hoM, 12-chAja ke kone meM, 13-ubale hue ur3ada hoN| anyathA chaha mahInoM taka maiM tapasyA karatA rahU~gA, na bhojana karU~gA aura na pAnI hI piiuuNgaa| yaha vaha ghora vrata thA, jise sunakara sAdhAraNa vyaktiyoM kA mana aura zarIra kA~pane lagatA hai| kyoMki logoM meM zraddhA eka jaisI nahIM hotI, vividha prakAra kI hotI hai|" seTha usI dina bAhara se AyA thaa| usane dvAra kholakara candanabAlA ko dekhaa| vaha tIna dina se bhUkhI thii| seTha ne usake khAne ke lie ubale ur3ada chAja ke kone meM DAla usake sAmane rakha die aura svayaM jaMjIra tur3avAne ke lie luhAra ko bulAne gyaa| idhara bhagavAn usake ghara aaye| bhagavAn ko dekhakara candanabAlA harSa-vibhora ho utthii| abhigraha-pUrti kI sArI bAteM mila giiN| kintu A~sU nahIM the| bhagavAn mudd'e| candanabAlA ke A~khoM meM AMsU chalaka pdd'e| bhagavAn vApasa Aye aura bhikSA grahaNa kii| yahI candanabAlA bhagavAn mahAvIra ke sAdhvI-saMgha kI adhinetrI aura chattIsa hajAra sAdhviyoM meM pramukhA bnii| jyeSTha zuklA 11, saM. 2016 mahAsabhA-bhavana, klkttaa| - muni nathamala azravINA (ix)
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ prarocanA krAntakAvaH mahAprajJaH zrutavidyAtapavIryazIlaniratasya jainazvetAmbaraterApaMthadharmasaMghasya dazamAcAryo nijasAdhanAnirastAkhilakalmaSakaSAyAnAM bhAratajyotivAkpatirASTrIyaikatAdivividhasammAna sammAnitAnAM pUjyavarANAM tulasIgaNInAM ziSTaziSyaH avitathasatyAnveSaka prajJAsamanvitasArthakAbhidhAnAnvitamahAprAjJomahA prajJaH ahiM sAsatyasamatAziva-svarUpabhUtamanujadharmadhvanyudghoSaka : kamanIyakavikalAkalanArha : vividharatnagabhIravidyAmbudhinimajjana samarthaH sarasvatIvaradavatsaH bhArata vasundharAntargatarAjasthAnaratnagarbhetyAkhyajananIjanitaH zrI gurutulasIkulabhUSaNaH, bhAratIyadArzanikavaijJAnika prekSAsAhityakAzabhAsvarobhAskara:samAdhirUpAntara sAmarthyasamanvitaH jainAgamaprakRSTavyAkhyAtA gvesskshcaasti| vidyAsabhyatAvirahitagrAmyajIvanotpanno natthu' iti bAla nAmayukto mahAprajJaH ekAdaza varSAvasthAyAmAcAryakAlugaNIsamIpe jaina bhAgavatI dIkSAM gRhitvA muninathamalo bhUtvA tapasvAdhyAyAdhyayanaiH nakevalapUjyagurudevatulasIgaNAnAmapitu sampUrNabhAratavasundharAyAM vareNyavidvatsabhASu atiprsiddhimvaap| sahasrAvadhAnavidyAprayogena tatkAlInasabhyasAmAjikAnAM cetAMsi cmtkRtvaaniti| muninathamalo atijavAdeva nijapuruSArthabalAd terApaMthadharmasaMghasya yuvaacaarypdmlNkRtaavaan| navaticaturAdhi konaviMzatitame sujAnagar3hanagarasya lakSAdhikajanasaMkulasabhAyAM gurutulasIgaNInAmAjJAM zirasi nidhAyAcAryapadaM sviickaar| dhArmika saMsAre etAdRzI vyavasthA nagaNyA eva yat gurusamakSameva ziSyaH aacaarypdmlNkrot| idAnIM tu mahAprajJaH AcAryadArzanikAzukavirUpeNa prsiddhimvaapnoti| nibandhe'smin mahAprajJasya krAntadharmitvaM guNasampannakavitvaM vicAryam /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / azruvINA kaviH svayaMbhU bhvti| 'kavirmanISIparibhUH svayaMbhUH itishrutiH| sa zabdArthasAhityamanusRtya akhaNDAnan, makAM ratimanveSayati, vividhavicitracitraNeNa nijAnubhUtigatamaMgalamAtraprarUpakArthAn bhASayati ca sacetana sahRdaya jIvAnAM saMsAracakra nimajjitAnAM caturgatidagdhAnAJca kalyANArthaM maMgalArthaJca / gaNamAnyAlocakAcAryahajArIprasAdadvivedImatAnusAreNa sa eva samyak sAhityakAra: yaH duHkhAvasAdakaSTeSu mAnavadharmanirvAhakasya pazuguNavirahitasya manuSyasya puruSasya vA sarjanaM karoti tathA jIvana-maraNa-harSa-zoka-niMdA-prazaMsA lAbhAlAbhAdiSu samatvaMvidhAya 'samo niMdA pasaMsAsa''samayA dhammamadAhare maNI' ityAdyAgamavacanamanusRtya nijakarttavyaniSThAyAM niSThito bhavati / mahAprajJo etAdRzo sAhityakAra:kavizcAsti / samagramahAprajJa sAhityAnveSaNenaitAdRzI saMjJA saMjJApitA bhavati yat kavirayaM satyasyAvitathamArgasya prakAzako prruupkshc| anantazaktirUpAvyAbAdhasukhalakSitAnandaprAptire va mahAprajJakaverlakSyam / saMbodhItyAkhyasya mahAkAvyAsyavasAne kathayati mahAkaviH nirmalA jAyate dRSTiArgaH syAd dRssttimaagtH| mohazca vilayaM gacchenmuktistasya prjaayte| adha kaH kaviH? kauti zabdAyate vimRzati rasabhAvAniti kaviH lokottaravastuvarNana samarthaH kviH| kaviH prajApatiH kAvyasaMsAraiva tasya sRSTiH apAre kAvyasaMsAre kavirekaH prajApatiH yathAsmai rocate vizvaM tathA viprivrtte|| kavisRSTiH niyatakRtaniyamarahitA kevalAlAdamayI c| kathitaM ca mammaTAcAryeNa - niyatikRta niyamarahitAmAhlAdaika myiimnnyprtNtraam| navarasarucirAM nirmitimAdadhatI bhAratI karverjayati // lokazAstrAvagAhanAt sahajApratibhAvazAcca prAptanubhUtiM rasabhAva samujjavalamanoramazabdavinyAsai:abhivyanaktisa kviH| navanavonmeSazAlinIpratibhAviziSTo mahAprajJaH shresstthkvirsti| kaviguNasamIkSAdRSTayA sa mahAkavi-kavirAja
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ krAntakavi mahAprajJaH / 3 sArasvatotpAdaka-prAyojanika-kaviguNayukto vidyte| 1. mahAkaviH - yaH kaviH zreSThaprabandhAtmakakAvyaracanAyAM nipuNo vA kushlovaasmhaakviritybhidhiiyte|raajshekhrenoktm- yo'nyatara-prabandhapravINaH sa mahAkaviriti / AcAryamahAprajJaH mahAkaviguNasampanno'sti yataH sa rucirakathAsamAzritAneka mahAkAvya khaNDakAvyAnAM vircyitaa| saMsAraduHkhaduH khitAyAH candanabAlAyAHvirahakathAmanusRtya azruvINetyAkhyagIti kaavymriirct| zatazlokAtmake'smin gItikAvye candanabAlAyAH cArucitraNaM kRtmsti| nirAzAcchannamohopagatAyAH nAyikAyAH saundaryamavalokyam : vANI vaktrAnna ca bahiragAd yojitau nApi pANI, pAJcAlIvA'nubhavavikalA na kriyAM kaanycidaarht| sarvairaGgaiH sapadi yugapannIravaM stabdhatA' 'ptA, bAho' zrUNAmaviralamabhUt kevalaM jiivnaangkH|| zreNikasyAtmajameghakumArasya kathAmAzritya jaina jIvanadarzanasamudghATaka saMbodhItyAkhya SoDazasagatmikaM mahAkAvyaM vidhaayi| AdinAtha prathamatIrthaMkara bhagavAn-RSabha caritramAzritya RSabhAyaNamiti' mahAkAvyaM hindIbhASAyAM viracitavAn kviH| 2. kavirAjomahAprajJaH - vividhaguNAlaMkArAlaMkRtasAdhusUktisamanvitAnekabhASASu kAvyaviracanAsamartho kaviH kavirAjeti kathyate / kavirAja guNagumphitakavayaH jagati katipayA bhavanti - 'yastu tatrabhASA vizeSe teSu-teSu prabandheSu tasmintasmiMzca rase svataMtraH sa kviraajH| te jagatyapi ktipye| mahAprajJaH kavirAjaH yataH sa vividha bhASASu saMskRta-prAkRtahindIrAjasthAnISu kaavyvircnsmrtho'stiH|mhaakversy kavitAnasahacarIbhUtA'pitu anucarI ev| svayaM kavirAjo mahAprajJaH kathayati yat 'kavitA mama na sahacarI rUpA apitu anucarIsadRzI sA mamopari samarpitA'sti / dArzanikatatvacintanenotpannaklAntikAle kavitAmAzrayAmyaham / 3.sArasvatakavimahAprajJaH-kaverUpakurvANAsahajAkArayitrIpratibhA sampanno kaviH sArasvato iti| janmAntarIyasaMskAra vazAt kAvyakaraNesamarthaH
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / azruvINA naisargikazaktisampannazca sArasvato bhvti| nirbhayarAjopAdhyAyaH kathayati - 'janmAntarasaMskArapravRttasArasvatIko buddhimAn saarsvtH| 11 sArasvato svatantrazca / 2 mahAprajJo sArasvato kvirsti| sa ca zabdagrAmamarthasArthamalaGkAra tantramuktimArgamanyadapi tathAvidhamadhihRdayaM pratibhAsayitrI pratibhAviziSTaH / azruvINAyAM zraddhAsaundaryanirUpaNAvasare virahavyathitAyAH candanabAlAyAH prasaMge ca kavepratibhAyAH pratibhAsanaM bhvti| zraddhAyAH saundaryam - tatrAnandaH sphurati sumahAn yatravANI zritA'si, duHkhaM tatrocchalati vipulaM yatra maunaavlmbaa| kiMvA''nandaH kimasukhamidaM bhASase samprayoga, tvAmAkSipya svamatijaTilAstArkikA atrmuuddhaaH| ratnapAlacarittakAvye mahAkavirkAlidAsavat prakRtermAnavIkaraNakaraNe kavirayaM cturo'sti| kumAra ratnapAlena vigarhi te sati rAtrI marma bhedinIvANImAha : paramaho! manujA avivekino, nahi bhavanti rahasyavidaH kvacid / apacikIrSava eva tamo mama, gRhamaNernicayAnmanaso na ca // vRkSAH rAjA ratnapAlena evaM nivedayanti : chindanti bhindanti janAstathAti pUtkurmahe no tava snnidhaane| kSamAtanUjA iti saMpradhArya kSamAM vahAmo na ruSaM sRjaamH|| nRpatermahattvaM vivRNvan kathayati pRthvI - tvaM ratnapAlo'si vasundharAhaM, syAM pAlanIyAGgaja paalktvaat| manye dharitrItyanuruddhaya cakre, taM ratnapAlaM mahipAlamatra / /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ krAntakavi mahAprajJaH /5 utpAdako-kavirmahAprajJaH-ya:kaviHkasyApi bhAvagrahaNaMvinA svataMtrarUpeNa kAvyamudbhAvayati sotpAdako kaviriti / mahAprajJo etaadRshgunnsmpnno'sti| prAyojanikomahAprajJaH - kAvyakalopAsanAdRSTayA asUryapazyaniSaNNadattAvasara - prAyojanikAzca catvAro kvyH| viziSTalakSya siddhayarthamathavA nijaprayojanaprAptyarthaM yaH kaviH kAvyarivaracanAM karoti sa praayojnikH| mahAkaviH mahAprajJaH bhavyajIvebhyarathavA sAdhanAsamaraparAjitaklIvebhyaH naikameghakumArasadRzajanebhyaH dhASTaryajananArthaM sAdhanAmArgepratiSThApanArthaM ca athavA nirvANapathaM kiMvA AtmapradezagamanAdhvAnaM prakAzanAya jainagIteti lokeprasiddha - saMbodhItyAkhyamahAkAvyaM vidhaayi| saMbujjhaha kiM na bujjhaha' saMbohI khalu pecca dullaheti dhvani smpuurnnmhaakaavyedhvnti|sNbodhipthaivmtirkrnniiyaa'smaabhiriti| pratibodhayati bhagavAn meghakumAraM - yuktaM naitattavAyuSman! tattvaM vetsi hitaahitm| pUrva-janma-sthitiM smRtvA, nizcalaM kuru maansm||" prabhumahAvIraM prati nijazraddhAsamarpaNArthamathavA nija muktipatha prabodhanArthameva azruvINAM cakAra kviH| kAvye AtmAbhivyaMjanAyAH prAdhAnyamasti ataH kavi candanabAlAyAH kathAnaka mAzritya nijsvruupmevodghaattyti| AzukaviH mahAprajJaH - tatkSaNapradattaviSayeSu tvaritavegena kavikarma karaNa samartho - Azukaviriti / mahAkavi:mahAprajJaH Azukavitva guNa smpnno'sti| vibhinnAvasareSu vidvatsabhASu ca pradattaviSayeSu sa mahAkaviH ramaNIya-zrutimadhura zabdasamanvitaM kaavyNckaar| puNAnagarasya esa.pI. mahAvidyAlayasya saMskRtavibhAgAdhyakSeNa pradattaviSaye 'vidvatsabhA' ityasyopari mahAkaviH mahAprajJaH AzukavitvaM kRtavAn :adhyakSa uvAca - militAH paNDitAH sarve kAvyasya zravaNecchayA ato hi kAvyamAzritya varNyatAM viduSAM sabhA / / viSayapUrti - svAtantryaM yajjanmasiddho'dhikAraH yeSAM nAdaH sarvathA zruyagAmaH zeSAM nAmnA maMdiraM vidyamAnaM vidvadvaryA atra sarve prbhuutaaH||
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / azruvINA vilokya sarvAn viduSaH pramode virAjamAnA guravomamAtaH / ito virAjanti mumukSavo'mI sAhityapANDityakalAprapUrNAH / ye ye vicArA manasodbhavanti jJAtAstathA jJAtatamA lasanti / AviSkaromi pramanAzca taoNstAn jJeyaH sasImaH samayomamAsti / nAhaM kvacit kAzcana vedmi vijJAn na te'pi jAnantitamAM ca mAM ca / pUrvo'yamevAsti samAgamo'tra paraM pramodosti mahAn samantAt // evaM anyApivividhAvasareSu mahAprajJasya Azukavitvasya nidarzanaM praaptmsti| atasmAt pratIyate yadayaM mahAprajJaH na kevalaterApaMtha dharmasaMghasyAcAryaH dArzaniko vA apitu kamanIyakalAkalitakrAntakarmAkavirapyasti / dhanyeyaM dharitrI dhanyA sA mAtA yA etAdRzaM guNopetaM putramajIjanat / sa guru mahatpUjya: vadAnyaH yaH etAdRzaM ziSyaM shikssitvaaniti| pAdaTippaNa 1. IzAvAsyopaniSad 8 10. mahAprajJasAhitya : eka sarvekSaNa, pR. 89 2. saMbodhi 16.49 11. kAvyamImAMsA, a. 4, pR. 30 3. saMskRtasAhityazAstrakozaH, pR. 362 12. tatraiva, a.- 4, pR. 30 4. dhvanyAloka, pR. 422 13. azruvINA - 3 5. kAvyaprakAza 1.1 14. ratnapAlacarita (aprakAzita kRti) 3.9 6. kAvyamImAMsA, a. 5, pR. 50 15. tatraiva 1.33 7. azruvINA zloka saMkhyA - 21 16. tatraiva 3.28 8. jainavizvabhAratI, tRtIya saMskaraNa 17. saMbodhi 1.38 1981, punaH prakAzanAdhIna 18. atulAtulA, pR83-84 9. kAvyamImAMsA, a. 5, pR. 50
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrImahAprajJasya saMskRtasAhityAvadAnam nikhile'smin vizve santi bahavo jIvAH jIvantIti prANantIti zvasanocchvasanaM kurvantIti lakSaNadhArakAH, parantu te eva dhanyAH vadAnyAH pUjyArhAH bhavanti ye paudgalikamUrtazarIramavApya nijAtmapradezabhramaNasamarthAH bhavanti anyeSAM bhAvitAtmabhavyajIvAnAM jIvanapathapradarzayanti ca / etAdRzaparamparAyAmeva aNuvratAnuzAstRzrItulasImahodayAnAM padamaGkajAsaktaH sarasvatIvaradavatsalaH, cArittaM khalu dhammo' iti A vAryalakSaNasampanna: samayAe samaNo hoI ti' samatvadharmanirataH vizvaprasiddhadArzanika : mahAvratI prekSAnusaMdhAyakazcaH zrI mahAprajJaH terApaMthadharmasaMghasya dshmpttttdhraacaaryruupaadhisstthito'sti| gIrvANavANIdevavANItivividhAbhidhAnavi bhUSitAM saMskRtabhASAmAzritya sapta grantha ratnAni AcArya pravareNa mahAprajJena viracitAni santi / teSAmeva saMkSiptarItyA vaiziSTyavivecanama dhovinyastamasti :__1. saMbodhi'- SoDazAdhyAyAtmake'smin granthe jainatattvajJAnajIvanavijJAnayozca vyAvahArika saiddhAntikobhayadRSTayA vizadavivecanaM sarala-sahajagrAhya zailyAM kavinA kRtmsti| saMbujjhaha kiM na bujjhaha saMbohI khalu pecca dullaheti bhagavataH mahAvIrasya paramamaMgalasAdhakaM vacanaM manasisaMdhAya anantAnanta saMsArikajIvebhyaH kalyANamArgaM sampAdanAya nityAnityavastuvicAreNotpanna viSayavirAgasamanvitebhyaH bhavyajIvebhyaH saMvitpathapradarzanAya ca pATaliputrAdhipate: zreNikasyApatyasya meghakumArasya kathAmavata lambya mahAkaviH kAvyametaccakAra / rasaguNAlaMkArachaMdAdi kAvyatattvasamanvitAyAM lokottarAha lAdajanakasahajapravAhayuktAyAM saMskRtaM bhASAyAM dArzanika viSayANAM jiNAgamasamarthitAnAM dravyattatva-pramANamokSasAdhAnAdInAM ca nirUpaNaM mahAkavinA kRtamasti /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / azruvINA saMbodhimahAkAvyasya maMgalavAkyeSveva yamakaparikarAlaMkArAlaMkRtasya bhavyodAttaguNAvibhUSitasya bhagavataH mahAvIrasya saundaryamavalokanIyamasti - aiM UM svarbhUrbhuvastrayyA-strAtA tIrthaMkaro mhaan| vardhamAno vardhamAno jJAnadarzana smpdaa|| ahiMsAmAcaran dharma sahamAnaH priisshaan| vIra ityAkhyayA khyAtaH, parAn sttvaanpiiddyn|| ahiMsA tIrthamAsthApya, tArayan jnmnnddlm| caran grAmAnugrAmaM raajgRhmupeyivaan|| dRSTAntAlaMkArenopendravajra chanda samanvitena cAsminadhovinyasta zloke tRSNAyAH mohAyatanatvaM kathitamasti - yathA ca aNDaprabhavA balAkA, aNDaM balAkA prabhavaM yathA ca / evaM ca mohAyatanaM hiM tRSNA, mohazcatRSNAyatanaM vadanti // evaM zAntarasodbhAvanena mAdhurya prasAdodAttaguNopasthApanena yamakAnuprAsotprekSA parikarAdInAM sAdhusaMyojanena anuSTapendropendra vajrAdichandAnAM prayogena sUktinAM sauSThaveNa ca samanvitamidaM mahAkAvyaM bhavyAnAM rasikAnAM sahRdayacetana jIvAnAJca cittacamatkAraM karoti kariSyatIti nAtra sNdehleshaavsrH| 2. azruvINA-dadhivAhananRpatitanayAyAHcandanabAlAyAH bhaktirasAplutAM kAruNikIkathAmavalambya zatazlokAtmakaM azruvINetyAkhyaM gItyAtmakaM khaNDakAvyaM mahAkavinA vircitmsti| AtmaprakAzanAtmAbhivyaMjana - rasanIyatva-cArutva - kalpanA - bhAvanA - saMgItAdi gItikAvya guNaiH samanvitasyAsyagranthasya saundaryamAsvAdya rasalolupajanAH aanndmnubhvnti| ye sahRdayarasikAH kAvyatattvamarmajJAH azruvINAyAH prathamaninAdanaM zRNvanti te modmnubhvnti| vizvavikhyAta saMskRtabhASAmarmajJaH navanAlandA saMsthAnasya nidezakaH DA. satakoDImukharjI mahodayaH kAvyasyAsya rasanIyatvamAsvAdya evamagAdIt .......... "zraddhA-bhAvanA-AMsU-bhakti-nirvedAdiviSayAnAM yAdRzanirupaNamatropalabhyate tAdRzanAnyatra" zraddhAyAH cArutvaM cavyarmastiH -
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrImahAprajJasya saMskRtasAhityAvadAnam / 9 satsaMparkA dadhati na padaM karkazA yatra trkaaH| sarvaM dvaidhaM vrajati vilayaM nAma vizvAsabhUmau // sarvesvAdAH prakRtisulabhAH durlabhAzcAnubhUtAH zraddhAsvAdo na khalu rasito hAritaM tena janma' / vASpA:apratihatazakti avitathagatisampannA:vipatkAlasyAnanya sahAyAzca / gAyati mahAkavirmahAprajJaH - citrA zaktiH sakalaviditA hantayuSmAsu bhAti, roddhaM yAnnAkSamata pRtanA nApi kuntAgramugram / khAtaM gartA gahanagahanaM parvatazcApagA'pi magnAH sadyo vahati viralaM te'pi yuSmatpravAhe // 3. mukulam - saMskRtAdhyayanotsukebhya:chAtrebhyaH saralarItyA bhASAvabodhanAya mahAprajJena viracitAnAM ekonapaJcAzanibandhAnAM saMgraho'yaM grnthH| manoramayA bhAvavyaJjanayA prasAdaguNasamanvitena cA'yaM saMskRtasAhityA- nurAgInAM kRte mhdupkaarko'sti| 4. atulA-tulA - paJcavibhAgAtmakamidaM muktakakAvyaM mahAkavermahAprajJasya kavitvabIjabhUtazakti sampannAyA:sarvaviSayagrahaNasamarthAyAH pratibhAyAH cuudd'tnidrshnmsti| vividhetyAkhye prathamavibhAge svatantratA - svatantrabhAratIvinayapatra-meghASTaka-samudrASTaka-durjanaceSTA-pitRpremA-diviSayAnAM sahajazailyAM nirupaNaMkRtamasti / dvitIyavibhAge AcAryapravara mahAprajJasya AzukavitvasyodAharaNaM saMgrahitamasti / tvaritapradattaviSayANAmupari kavikRtazlokAnAM rasaNIyatvaM caya'm padyagatazabdAnAmanuraNanatvamapi lokottara camatkAra jnknyc| pUnAnagare vAgvardhinIsabhAyAM vidvadbhiH pradatte - bhASAmRteti pravadanti kecit" gIrvANavANI guNabhUSitA'pi / munIndra! tattvaM kathayasva nUnaM kathaM punarvaibhivazAlinI syAt // viSayapUrtiM kurvan kavirevamAha -
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 / azruvINA bhASA kadAcinna mRtA'mRtA syAt, bhASAjJa evApi mRto'mRtaH syAt, bhASAmupAdAya janAzcalanti12 teSA gatiH syAcca smiikssnniiyaa|| tRtIyavibhAge samasyApUrtyAtmakazlokAH snti| caturthapaMcamavibhAgayoH satsaMgajainazAsanayozca nirUpaNaM vidyte| jainazAsane tyAkhye vibhAge mahAvIraAcArya-siddha-bhikSu-kAlU-tulasIgaNInAJca stavanaM bhaktakaviNA mahAprajJena kRtamasti / stutikAvya dRSTayA vibhAgo'yaM mhttvpuurnno'sti| 5. ratnapAlacaritam - caritraguNazIlanirUpaka caritakAvyalakSaNalakSite paMcasargAtmake'smin khaNDakAvye ratnapAlaratnavatyozca kathA jainakathAsthA patya saraNimAzritya AcArya pravareNa nigditaa| kAvyakalAyAH komalakalpanAyAH bhAvasaundaryasya ca dRSTa yA zreSTha kAvyagranthe'smin mahAkavermahAprajJasya jIvanadarzanasyopasthApanaM spaSTarUpeNa parilakSitaM bhavati |mhaakviryN zramaNAcAryaH tasmAt "samayAdhammamudAhare muNI' iti AgamikI vANImavalambya samatvaM saMsAdhayan 'cAritaM khalu dhammo ti' cAritramAcaran samatvasya cAritrasya ca pratirUpatAM prAptavAn / ratnapAlacaritAntargate vRkSANAM vacanena pravAcayati kaviH yat manuSyAnAM kSamA paramo dharmaH - chindanti bhindanti janAstathApi pUtkUrmahe no tava sannidhAne / kSamAtanUjA iti sampra dhArya kSamAM vahAmo na ruSaM sRjAmaH // 14 maharSiguNa gumphito'yaM mahAkaviH gurucaraNeSu akhnnddaatmikaavRttismpnnH| madhukarANAM caJcalAtmikAM vRtimavadhIrayan evaM kathayati - bhramara ! re nipuNosi kuto'rjitA matiriyaM prmaarthpraangmukhaa| bhramasi padmarate divase bhRzaM kumuda mA vrajasi kSaNadA kSaNe / /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrImahAprajJasya saMskRtasAhityAvadAnam / 11 6. tulasImaMjarI- hemacandrasya prAkRtazabdAnuzAsanasthAnAM sUtrANAM zabdasAdhutvasaraNyAM prakriyArUpo'yaM granthaH saptapariziSTa samanvitazca / prAkRtajijJAsunAM kRte mhdupkaarko'ym| ____7. 'AlokaprajJA kA* -- ityAkhyamekaM muktakakAvyamasti yasmin satya ahiMsA brahmacaryAdi vratAnAM karttavyAkarttavyAnAJca sUtrarUpeNa nirUpaNaM mahAkavinA kRtmsti| itthaM uparyuktanirUpaNena pratIyate yadayaM mahAkavirmahAprajJaH bahuvidharUpeNa gIrvANavANyAH sevitavAn tatsaMvarddhanaM ca kRtavAniti / pAda-TippaNa 1. AcArya zrI mahAprajJa kRta jaina vizva 10. Adarza sAhitya saMgha, 1976 bhAratI, saMskaraNa, 1994 11. atulA - tulA, pR. 89 2. sUtrakRtAMgasUtra 1.2.1 12. tatraiva, pR. 89 3. saMbodhi mahAkAvya 1.1-3 13. mahAprajJa viracita, aprakAzita, 4. tatraiva 2.8 14. ratnapAla carita, 1.33 AdarzasAhitya saMgha se prakAzita 15. tatraiva 5.40 6. prathama saMskaraNa kI prastAvanA 16. tulasImaJjarI, jaina vizva bhAratI se 7. azruvINA zloka saMkhyA - 4 prakAzita 8. tatraiva 24 17. Aloka prajJA kA, jaina vizva bhAratI se 9. AdarzasAhitya saMgha saMvat 2017 prakAzita
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINAyAH samIkSaNam kArayitrI-sahajapratibhAsampanna-zrutajJAnazIlacaritraniSThabhAratIyavidyAviziSTasya zvetAmbarajainaparamparAyAM jainojanadharmeti-vijJApyamAnasya terApaMthadharmasaMghasya dazamAcAryasya sArasvata-prAyojanikakavermahAprajJasya azruvINe'tyAkhyaikaM gItadhvanisampannazatazlokAtmakaM khnnddkaavymsti| yadA AcAryo mahAprajJaH muninathamalarUpeNa prasiddhAsIt tadaiva kalikAtAnagare campAnagarAdhirAjadadhivAhanasyAtmAjAyA:candanabAlAyAHkAruNikIkathAmavalambya kaavymetcckaar| prabandhe'smin bhAratIyasamIkSAzAstramanusRtya azruvINAyAH smiikssnnmvdheyH| bhAratIyAcAryAH vastunetArasAdInAmupari samIkSAdRSTiM nayanti yataH dazarUpake itthaM pravAcitamasti yat vastunetArasasteSAM bhedaka: iti / arthAt vastutattvapAtracitraNarasAdInAmavalambanaM kRtvA kAvya. mAlocyante aacaaryaaH| rasazabdopalakSaNAt bhAvabhASAzailyAdInAmapi saMgrahaNaM bhvti| pAzcAtyasamIkSAzAstre'dhovinyastatattvAnAM nirUpaNakRtamasti:- kathAvastuH, caritracitraNam, zailI vicaaraabhineytaagiitnyc| atrAdhastana-tattvAnavalambya azruvINAyAH samIkSaNakAryasya vinamraprayAso kriyate: 1. kathAvastuvivecanam 2. saMvAdanirUpaNam 3. pAtracitraNam 4. rasavimarzaH 5. bhASAzailI 6. uddeshyshc| 1. azruvINAyAH kathAvastuvivecanam - yadA pracetAkaviraitihAsikI-kathAM nijakamanIyakalA-ramaNIyakalpanA-manoramabhAvanAsupariveSTya punarprastAvanaM karoti
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINAyAH samIkSaNam / 13 saiva kAvyasamIkSAyAM kthaavsturitybhidhiiyte| 'khaNDakAvyaM bhavetkAvyasyaikadezAnusArice"tilakSaNalakSitasya khaNDakAvyasyAnurUpaivacidAhlAdaka rUpalAvaNyasampannAyA:cArucarcita candanabAlAyAHmuktikathAnakaM mahAkavinA'tra vinystm| ekadA kauzAmbyAH krUrakarmAnRpatizatAnIkena dadhivAhanasyarAjyacampopari AkramaNamakAri / tasminyuddhe dadhivAhano paJcatvaMgataH zatAnIkasya krUraikarathikaH dadhivAhanasyarAjJI dhAriNI rAjakumArI vasamatI caaphaar| kAmukarathikasya kAmecchayA saMtaptA vareNyAdhAriNI jihvAmAkRSya prANAntyajya shiilmrksst| vasumatI'pi nijamAturanusaraNaM kartumicchatIti jJAtvA rathiko bhayAdbhIto kumArI pratinivedayat yat mA bhaiSI tvaM mamabhaginIrUpA ataeva mamakAmecchA vigalitA kevalamApaNe vikretumahamicchAmi |rthiken sA dAsavipaNau vikrayaM nItA / tatazca kazcitvezyayA kRtA parantu vezyAkarma kathamapi na svIcakAra tataH sA punarapi dAsavipaNau vikrItA shresstthinaakRtaa| tena zreSThinA eva 'vasumatI candanavat sundarIti tasyA candanabAleti abhidhAnaM kRtamasti |ekdaa zreSThivara-dhannavAhasya patnI mamapatirimAM patnIrUpeNa svIkariSyatIti saMdehasaMkulAbhUtvA candanabAlAyAH ziromuNDanaMkArayitvA karacaraNeSu zrRMkhalanigaDau datvA ekasminvijane'pavArake sthaapyt| tadAnImeva bhagavAnmahAvIro krItAkanyAnRpatitanayeti' vividhalakSaNalakSitakanyayAevabhikSAMgrahiSyAmIti abhigrahaM kRtvA gRhaM gRhaM paryaTan candanabAlAyAH samIpe aagtvaan| harSayuktAyAM candanabAlAyAM sarvAbhigrahAGkAH vidyamAnAH parantu azruvindavaH nAsanatasmAt bhagavAn praavrtitH| tasyA azrudhArA prsphuttitaa| azrudhArAmAdhyamena sA bAlA nijavyathAkathAM bhgvtaa'nivedyt| azrupravAhaM dRSTavA kiMvA zraddhAbhaktipUrvakAhAnena bhagavAn punarAgatyaM bhikssaamgRhnnditi|bhikssaagrhitesti zraddhAbhaktivazAt candanabAlAyAH sarvaM bhavyaM jaatm| kathAnake'smin kalpanAbhAvanA-sahajAbhivyakti -citrAtmakatAdInAM prbhuutnidrshnmsti| zraddhAyAH saundrymtraavlokniiym| jainaparamparAnusAreNa kathAnakasya paramavizrAntiH nirvANarUpAnandaniketane bhvti| caMdanabAlA dIkSitAsAdhvIbhUtvA bhagavAnmahAvIrasaMghasya saadhviiprmukhaa'bhuuditi|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 / azruvINA saMvAdanirUpaNam- grantho'yaM giitaatmkkhNddkaavyo'sti| atatasmAt saMvAdasya ngnnytvNvidyte| parantu yatkiJcidasti sa vaiziSTyaviziSTo paramacamatkAra-janakazca / yathA meghadUte yakSa: meghena svadayabhAvanAM nivedayati tathaivAtra kumArI candanabAlA nijAzrubhireva svavyathAM kathayati vASpA! Azu vrajata nayatekSadhvameSa prayAti, sAkSAtprAptaH paricitavRSaiH praapnniiystpsvii| sArthaJcaiko'nubhavati vipadbhAramokSazca yuSmAM labdhvA nAnyo bhavati zaraNaM tatra yUyaM shaayaaH| vASpAramoghazaktisampannAH viptkaalsyaannyshaayaashc| gAyati kaviH mahAprajJa: citrAzaktiH sakalaviditA hantayuSmAsu bhAti, roddha yAnnAkSamata pRtanA nApi kuntaagrmugrm| khAtaM gartA gahanagahanaM parvatazcApagA'pi, magnAH sadyo vahati viralaM te'pi yuSmatpravAhe / / vASpakalitazabdaiH saha vArtAlApaM kurvatI sA evamAha sadyo vAtAvaraNamakhilaM kSobhayantyo laharyo, yuSmAkaM taM nirupamamaho dhyAnalIna smety| kSobhAtmAnaM nijakamucitaM vismareyurna bhAvaM, kazciccitro bhavati bhuvane yanmahAtma prbhaavH| critrcitrnm-critrcitrnnklaayaaNsphlomhaakvirmhaaprjnyH|ashruviinnaayaaH pAtrANAM dvaividhyaM lakSyate-tadyathA 1. mAnavIya pAtravizeSAH bhagavAnmahAvIraH kumArIcandanabAlA, dadhibAhanazatAnIko kAmukarathika: vezyAvaNiko vaNikapatnI c| 2. amUrtAcetanapAtravizeSAH yathA zraddhAzabdAdayazca / mAnavIyapAtreSu prathamastu bhagavataH mahAvIrasyopanyAsa kriyte| sa tu bhAratIyavAGmaye prthitcritro'sti| vaizAlI-licchavIgaNarAjyasya kSatriya
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINAyAH samIkSaNam / 15 kulotpannaH rAjakumAro nijasAdhanAtapavIryaparAkramaiH mahAvIro'bhavaditi khyaatiH| azruvINAyAM tasya mahattvapUrNaguNAnAM pratipAdanaMkRtamasti / sarvaprathama trayodazabhigraha pUrtikAmanayA grAmAnugrAmaM viharataH nirgranthAnAmadhipate: mahAvIrasya darzanaM bhavati: nirgranthAnAmadhipatirasau pazcimastIrthanAthodehasnehaM sahajasulabhaM bandhanahetuM vyudaasy| dIrgha kAlaM vividhavidhibhirghorarUpaM tapasya nnekaM kazcit kulizakaThino'bhigrahaM cAru cakre // bhagavAn mahAvIraH azaraNAnAM prmshrnnybhuuto'sti| akiMcanapuruSAnAM strIjanAnAJcApUrvamAzAsthAna masti bhagavAn jJAtaputraH AzAsthAnaM tvamasi bhagavan ! strIjanAnAmapUrva, tvatto buddhvA svapadamucitaM strIjagadbhAvi dhnym| jihvAM kRSTavA'sahanarathikaH kAmamatto'mbayA me, dRSTiM nIto'stamitanayanastatra dIpastvameva // ' tribhuvanarakSakasya bhagavataH svarUpamatrAvalokanIyam: atrANAnAM tvamasi zaraNaM trAhi mAM trAhi tAyin, grahIsvaitAn sakaruNadRzA nIrasAn suurpmaassaan| antaHsArAH sahajasarasA yacca pazcanti gUDhA-- nantarbhAvAn sarasamarasaM jAtu no vastujAtam // bhagavAn zreSThatapasvI pavitrakulasampannaH zucauvizvAsaniratazca smartavyaM tad yatipatirasau pUtabhAvaikaniSTho, ne yastasmAdRjutamapathaiH pAvanotsapratItim, sAhAyyArthaM hRdayamakhilaM sArthamastuprayANe, tasyodghATaH kSaNamapi ciraM kAryapAte na cintyH||" bhagavAnantarvedI prakaraNapaTuH nizchidro doSarahitazcanizchidre'smin bhagavati punazchidramanveSayeyuH, 12
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 / azruvINA bhagavAn candanabAlAyAH zraddhAbhAvodrekAt punarnivartya bhikSAM sviikRtvaan| etatdRzyasya manoramacitraNaM citrayati caturacitrakAro mahAprajJaH pANI dAtryAH pramada-vibhava-preraNAtkampamAnau, snigdhau kvApi vyathita pRSatA mASasUrNaM vhntau| AdAtustau dRDhatamabalAt susthirau sAnukampau, sadyo'kAsa hRdayasajalau sUrpamASAn vahantau // sadyojAtaM sthapuTamakhilaM prAMgaNaM ratnavRSTayA, truTyadbandhaM gaganapaTalaM jAtametat prtiitm| tarkakSetraM bhavatu sutarAmeSa yogAnubhAva stadbhAgyAbhre ravirudgamat spaSTamadyA'pi tattu // lAvaNyavatIcandanabAlAyAH rUpasaundaryamatrAvalokanIyam / sA nakevalaMbAhyarUpeNarUpyA parantu Abhyantarika saundaryeNa smnvitaa| saMsArakaSTakaSTIkRtA vipannamAnasavatI kumArI candanabAlA vyathitA zraddhAyuktA harSotphullA viSaNNA AzAyuktA kRtkRtyA mahAvIrasAdhvIsaMghapramukhA ceti vividharUpeNopasthitA'smin gItikAvye / prathamAvasthAyAM zraddhAsvarUpaM vyAkurvatI aagcchti| sA cirakumArI zraddhAyAH vyAkhyAM karoti satsamparkA dadhati na padaM karkazA yatra tarkAH sarvaM dvaidhaM vrajati vilayaM nAma vizvAsabhUmau / sarvesvAdAH prakRtisulabhA durlabhAzcAnubhUtAH, zraddhA-svAdo na khalu rasito hAritaM tena jnm|| sarvAbhigrahAnAM vidyamAne sati-api vASpAnAmabhAvAt bhagavAn bhikSAM na gRhItavAn apitu pratigatavAniti / etatdRzyaM dRSTvA candanA mohAbhibhUtA mUrcchitA ca jaataa| kevalamazrUNAmaviralatvena tasyA jIvanAGko sUcayati - vANIvaktrAnna ca bahiragAd yojitau nApi pANI, pAJcAlIvA'nubhavavikalAna kriyaaNkaanycidaarht| sarvairaGgai sapadi yugapannIravaM stabdhatA''ptA, vAho'zrUNAmaviralamabhUt kevalaM jiivnaangkH||6
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINAyAH samIkSaNam / 17 AzAnirAzayontardvandvAdeva caritrasya vikAso bhavati / mahAvIre pratigate sati candanAyArAzAvallarI vinaSTAjAtA parantu kaJcid-kAlAnantaraM AntarikIzaktiM samudbhAvya vASpAnAvAhya ca evamuvAcaH - 'vASpAH! Azu vrajeteti' zeSaM tu paJcasaMkhyAtmaka pAdaTippaNyAM dRshym| dainyAvasthAyAM zabdaiH nijavyathAM nirUpayatI sA bAlA strIdhanasya vivaraNaM vivRNoti |saa'pi etaadRshsmpttishaalinii|he AsvAdana caturA AsvAdyantAm zraddhAzrUNi prakRtimRdutA mAnasodghATanAni, nizvAsAzcAkhilamapi mayA strIdhanaM vinyyoji| sAnukrozo mayi paramataH saiSa bhAvI naveti, sApekSANAmaparamaparaM syAjjagattatpareSAm // " virahavyathitAnAM yAranidrAsvapnadarzanAdivividhA'vasthAH bhavanti tAH candanabAlAyAM lakSyante: dhanyA nidrA smRtiparivRDhaM nihate yA na devaM, dhanyAH svapnAH suciramasakRd ye ca sAkSAnnayante // nairAzyapIDitAyAH virahiNyAH nizvAsasamanvitadhvanibhiH gaganaM parivyAptaM bhavatiH nairAzyena jvalati hRdaye tApalabdhodbhavAnAM, niHzvAsAnAM dhvanibhiruditai-hire vyom-maargaaH||" bhagavAnmahAvIro candanabAlAyAH bhaktiprabhAvAd punazca bhikSAgrahitukAmo pratyAgataH parantu sA vishvstaanaabhuut| caMcalabhAveSu majjanonmajjamAnAyAH kAtarabhUtAyAH candanabAlAyAH rUpalAvaNyamatrAvalokanIyam AzvastApi kSaNamatha na sA vASpasaGga mumoca, pluSTo lokaH pibati payasA phUtkRtaizcApi tkrm| saMprekSAyAmadhRtitaralAzcakSuSAM kAtarANAmAsan bhAvAH kimiva dadhato majjanonmajjanAni /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 / azruvINA bhaktAH bhagavantameva upalambhanti |cndnbaalaa'pi bhagavantaM mahAvIraM upAlambhaM dadAti: rAjyaM tyaktuM paranRpatinA pAravazyaM praNItA, prANAnto'pi sphuTitanayanairebhirAloki maatuH| vezyAharthe'pyarucigamanaM prApitA vikrayeNa, vikretrAha~ vipaNisaraNau muulymaayojibhuuyH|| baddhAkrUraM karacaraNayoH zRMkhalairAyasair2yA, mUrtiMprAptAvikacazirasi prajvalantyaH shlaakaaH| kaSTAzrUNAM sariti satataM magnamAsyaM vilokya, tvAM yatphullaM tadapi bhagavan ! na tvayA drssttumissttm||" AtmanirIkSaNaM kurvatI sA bAlA evaM cintayati yat bhagavAn pUrvaM bhikSAgrahaNaM vinA pratigatavAnAsIdityasya kAraNaM na kulmASAH na mamadaridratA cApitu mama haSotkarphavAsti yataH ati prayogo niSiddhaH - kulmASA nA'janiSata tavetaH pratikrAnti hetu :, svAdonAma spRzati na palaM tyaktadehasya jihvaam| ni:svatvaJcApya bhavadiha no mukta sarvasvaka sya, harSotkarSo'bhavaditi yato'ti prayogo nissiddhH||2 tadAnImeva pUrvavRtAntaM smarati saa| pRSThAvalokanazailyAM tasyA pUrvajIvanamupasthApayati kaviH yAM manye'haM sadayahRdayAM mAtaraM nizchalAtmA, sA mAmevaM nayati bhagavan! nigrahaM mntu-buddhyaa| kazcit krUro graha iha parikrAmatIti prabhAte, citraM prAcI spRzati taraNau nAdhunApyastameti // eSA baddhA nRpati-duhitA neti kiJcit vicitraM, eSA baddhA tvayi kRtamatizcitrametad vishissttm| bhAvodre kaM laghu gatavatI vismRtAtmA babhUva, sA kA zraddhAM na khalu janayed vismRti sthuultaayaaH|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINAyAH samIkSaNam / 19 samyakzraddhAyAH phalamavazyameva prAdurbhavati nAtra bhaajnm| candanAyAH zraddhA'dya phalitA jaataa|tsyaashriiropri sthitAlauhamayIzrRMkhalA svrnnaabhuussaa'bhuut| muNDite zIrSe zyAmAH suvikacakacA: prodgmNlbdhvntH| vikRtaM rUpaM kSaNenaiva prmrmytaamvaap| aho zraddhAyAH prabhAvaH vikalpaiH na gaahniiyH| 'yanna zraddhAviracitamaho gAhanIyaM vikalpaiH'P4 bhaktyudrekAt bhaktAH nijakaSTAn vismrnti| caMdanabAlAyArapi etAdRzIavasthA saMjAtA 'bhaktyudrekAt smRtimapi tanuM nApyakArSIt kSudhAyAH' kulmaassdaankurvtyaaHcndnaayaa:bhvyaasthiti:smutpnnaa| bhagavata:kRpAvazAt tasyA prAMgaNe ratnavRSTirabhUt parantu sA anAsaktA ev| UrdhvazraddhAsampanA sA sarvaM zreSTheSTaM sAdhitavatI: jAtA yasmin sapadi viphalA hAvabhAvA vasAnAM, kAmaM bhImA api ca marutAM kaSTapUrNAH pryogaaH| tasmin svasmillayamupagate vItarAge jinendra, modho jAto mahati sutraamshruviinnaa-ninaadH|" bhAvapadArthAnAM mUrttacitropasthApanaM mahAkavermahAprajJasya vaishissttym| zrIkRSNamizrasya prabodhacandrodaye vivekamoha zraddhArati-kAmakrodhAdInAM pAtrarUpeNopasthAnaMkRtamasti |kaavye'sminsaarsvtomhaaprjnyHamuurtcitrnnklaayaaN caturo'sti |meghduutvdtraapi vASpamizrita-zabdaiH (nirjIvapadArtheNa) dautyakAryasya niruupnnNkRtmsti| nirjIvapadArtheSu jIvatvAropaNaM mahAprajJasya mahanIyamedhAyAH nidrshnm| zraddhAyAH saundaryam-zraddhA avitathA srvpraapnnsmrthaa| zraddhayaiva bhaktAH bhagavaMtamApnuvanti priyatamA priytmgRhessugcchntic|mhaakvirmhaaprjnyH zraddhAyAH pariSAbhASAM bhASayaneva kAvyamArabhati zraddhe! mugdhAn praNayasi zizUn dugdha-digdhAsyadantAn, bhadrAnajJAn vacasi niratAMstarkabANairadigdhAn /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 / azruvINA vijJAzcApi vyathitamanasastarkalabdhAvasAdA ttarkeNA'mA na khalu viditaste'navasthAnahetuH // 8 yatra zraddhA tatra AnandadhArA pravahati yatra nAsti sA tatra |vpul duHkhamevocchalati : tatrAnandaH sphurati sumahAn yatra vANIM zritA'si, duHkhaM tatrocchalati vipulaM yatra maunaavlmbaa| kiM vA''nandaH kimasukhamidaM bhASase saprayoga, tvAmAkSipya svamatijaTilAstArkikA atrmuuddhaaH|" zraddhAsvAdo yena narasito hAritaM tena jnm| zraddhAtarkayoH zraddhaivasamIcInA'sti zraddhA kalpanAsRSTopAsyasya sAkSAtkAraM karoti parantu tarkAHpratyakSa prAptapUjyAnAmapi viSaye bhramotpAdayanti : andhA zraddhA spRzati ca dRzaM tarka eSA'nRtA dhIH, zraddhA kAJcidbhajati mRdutAM karkazatvaJca trkH| zraddhA sAkSAjjagati manute kalpinAmiSTamUrti tarkaH sAkSAt priyamapi janaM dIkSate saMdihAna:30 vASpAnAM citropasthAne mahAkaviH pUrNataH sAphalyaM lebhe| yatra nAnyatko'pi sahAyAH bhavanti tatra vASpAreva sahAyyaM kurvanti / teSAM pravAhe mahAvIramahApuruSA api nimjjNti|shbdaanaaNsvruupsNdhaarnne kArayitrIpratibhAsampannAzruvINAkArako mahAprajJa saphalo'bhUt jIvAjIvairapi tadubhayai!yamutpadyamAnA, abhre mUrti janayatha nijAM citrarekhAzca bhuumau| citraM yuSmAn zravaNa viSayAn manyate'dyApi lokAH, sUkSmairbhAvyaM na khalu viduraiH sthUladRSTiM gtessu||" rasavimarzaH - rasyate AsvAdyate iti rasaH, ramyate aneneti rasaH, rasati rasayati vA rasaH, rasanaM rasaH aasvaadH| AsvAdyatvAdrasa:3 yathAhi nAnAvyaMjanauSadhidravyasaMyogAdrasaniSpattiH bhavati tathA nAnA bhAvopagA
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINAyAH samIkSaNam / 21 maadrsnisspttiH| vibhAnubhAvavyabhicArisaMyogAdrasaniSpatiH iti bhrtH| vizvanAthamatAnusAreNa vibhAnubhAvasaMcArIyogAtsahRdayahRdaye vidyamAna vAsanArUpasthAyIbhAvAnAM pUrNaparipakvAvasthA eva rasaH - vibhAnubhAvena vyaktaH saMcAriNA tthaa| rasatAmeti ratyAdiH sthAyI bhAvaH scetsaam|| kAvye'smin zAntarasasya prAdhAnyamasti / tatvajJAnAdathavA nirvedavairAgyAt shaantrssyotpttiH| anityasaMsArasya parijJAnamathavA paramArthacintanamasyAlaMbana vibhAvAH satsaMgati sAdhudarzana puNyAzrama dhyAna samAdhyAdayarasya uddiipnruupaaH| ghRtinirvedamatismRtiharSAdityasya saMcArIbhAvA: romAMcAdi anubhaavaaH|saahitydrpnne vRhadrUpeNa nirupitmsti|" kalikAlasarvajJAcArya hemacandraH tRSNAkSayarUpakSamaH sthAyibhAva yukto zAntaraseti kathayatiH - vairAgyAdivibhAvo- tRSNAkSayarUpaH zamaH sthAyibhAvaH prAptaH shaaNtorsH| khaNDakAvye'smin bhaktimUlakazAMtarasasya pravAho prvhti| rathikAdInAM krUrakarmAt saMsAranirvedApannAsatIcandanabAlA bhagavati mahAvIre evaakhaNDAtmikAM ratiM sthaapyti| tasyAH nirvANa sukhamathavA mokSAnando prmlkssym| 'zraddhe! mugdhAn praNayasi' rUpaparamapavitrasamatAbhUta-dvaidhavilayarUpa zraddhAsarovarAt yA zAnta prasravinI pravAhitA sA pratikSaNaM varddhamAnA kSaNekSaNe yannavatAmApnuvatI 'mogho jAto mahatisutarAmazruvINA ninAdeti-AnandasAgare mokSAmbudhau vA paramavizrAntiM praapnoti| azruvINAyAM ku mArI candanA sarvAn duHkhanatikramya paramazivabhUtamokSaphalaprApaka-nirvANa mArgamApnoti atatasmAt duHkhavimokSaNarUpatvAt zAntarasasya mahatvamAcAryai: gItamasti mokSaphalatvena cAyaM zAMtorasaH paramapuruSArthaniSThatvAtsarvarasebhyaH prdhaantmH|" bhASA- azruvINAyAH bhASApravAho saralo mnormbhaavaabhivynyjkshcaasti| komalakalpanayA zabdaramaNIyatayA prAJcalapadavinyAsena ca samanvitamidaM gItAtmakakhaNDakAvyama nyaantishete| bhakti zraddhA samanvita hRtpradezAt
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 / azruvINA niHsRtA bhASA sahajaiva bhvti| vaidarbhIrItyAH vilAso prasAda mAdhuryaguNayorAdhipatyaJca parilakSyate / upamotprekSArthAtaranyAsAdyalaMkArairalaMkRtA bhASA sarveSAM sahayAnAM cetAMsi corayati blaad| sUktisaundaryamatra crvymsti| pratizlokaM sUktiprayogAt bhASAsaundarya smbrdhitmsi| nidarzanaM drssttvym| 1. zraddhAsvAdo na khalu rasito hAritaM tena janma 4 // 2. zraddhApAtraM bhavati viralastena kazcittapasvI / / 5 // 3. bhaktyurekAd dravati hRdayaM drAvayettanna kaM kam / / 7 / / 4. kAryArambhe phalavati palaM na pramAdo vidheyaH; siddhirvandhyA bhavati niyataM yad vidheya zlathAnAm / 27 / / 5. yanmUkAnAM na khalu bhuvane kvApi labhyA pratiSThA / / 31 // 6. nAsaMbhAvyaM kimapi hi bhaved pUtavaMzodayAnAm / / 50 // uddezya - mahAkaverjIvanasyAnurUpameva tasyakRteruddezya lakSyaM vA bhvti| asyakaviH saMsAraduHkhavimocane saMlagno'sti atasmAt duHkhavimokSaNaM nirvANapada pratiSThApanaJcAsya paramaprayojana mabhilakSyaM vaa'sti| azruvINAyAH divyadhvanimavalabya na kevalacandanabAlAeva cAru-bhavane pratiSThitA apitu naikA bhavyArapitasyAzaraNaMgRhItvAsaMsArasAgarasya pAraMmagacchan gacchanti gmissyntiiti| pAdaTippaNa 1. AcArya mahAprajJa kRta2. dazarUpakam 3. sAhityadarpaNa 4. trayodazAbhigrahA-dekheM azruvINA 5. azruvINA zloka saMkhyA-23 6. tatraiva - 24 7. tatraiva - 35 8. tatraiva - 7 9. tatraiva - 14 10. tatraiva - 16 11. tatraiva - 26 12. tatraiva - 32 13 14. tatraiva - 23 15. tatraiva - 4 16. tatraiva - 21
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINAyAH samIkSaNam / 23 17. tatraiva - 46 18. tatraiva - 49 19. tatraiva - 50 20. tatraiva - 52 21. tatraiva - 56-57 22. tatraiva - 78 23. tatraiva - 81-82 24. tatraiva - 83 25. tatraiva - 87 26. tatraiva - 92 27. tatraiva - 100 28. tatraiva - 1 HEEEEEEEEEEEE 29. tatraiva - 3 30. tatraiva - 73 31. tatraiva - 34 saMskRtasAhityazAstrakozaH pR.1038 33. tatraiva, pR.1039 34. nATyazAstra, 6.2 35. tatraiva, 6.2 36. sAhitya darpaNa 37. tatraiva - 3.245-248 38. kAvyanuzAsanam - 2.17 39. saMskRta sAhityazAstra kozaH
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA kA gItikAvyatva 'samatva ke saumya-sarovara se niHsRta gAMgeya dhArA kA nAma hai- giitikaavy| viraha, vedanA, bhakti yA zraddhA se jaba vaiyaktika sthiti vyaktigata na rahakara sAMsArika ho jAtI hai taba kahIM 'lalita-lavaMga-latA-parizIlana-komala-- malaya-zarIre", rUpa gIta-lahariyA~ lulita hone lagatI haiN| jahA~ svakIyatvaparakIyatva kA sarvathA abhAva ho jAtA hai, jahA~ 'kSaNe-kSaNe yannava-tAmupaiti', hI zeSa rahatA hai, vahI sthAna gItodaya ke lie upayukta mAnA jAtA hai| cAhe virahavidagdhA-bhAgavatI gopiyoM kI gIta-saraNi ho yA bhakta kavi jayadeva kI manomaya-svara-lahariyA~ yA virahI yakSa ke kAruNika-udgAra hoM yA azruvINA kI candanA kA zraddhA-saMcAra, sabake saba darda kI Aha se hI niHsRta hue haiN| AzAvallarI jaba sUkhatI najara AtI hai, sAmane se hI usakA janma-janmAntarIya kAmya tirohita ho jAtA hai, taba kahIM usa akSata-yauvanA gItAGganA kA dharA para avataraNa hotA hai / taba rUpa rAma kA sthAna le letA hai| kAma kA grAma zIla kA dhAma bana jAtA hai| gIti-kAvya kA racayitA bhI kA3 sAmAnya nahIM hotaa| jisane hRdaya-nagara ko dekha liyA hai, jisake netra hamezA apane priyatama ke darzana ke lie lAlAyita rahate haiM, jo premI ke lie, AheM bharate-bharate 'harimavalokaya saphalaya-nayane' ko guArita kara sampUrNa saMsAra ko harimaya kiMvA Atmamaya banA detA hai| usI kI aMguliyoM meM gIti- vINA ke tAra ko jhaMkRta karane kI zakti hotI hai / jisane darda kI Ahe nahIM bharIM, jahA~ karuNA ke A~sU taraMgAyita nahIM hue, vaha jIvana sukha se vaMcita hI mAnA jaaegaa| loka evaM zAstra meM jo sArvajanIna vibhUti ke rUpa meM adhiSThita ho cukA hai| vahI vyAsa kI taraha gopIgIta kA, kAlidAsa kI taraha meghadUta kA aura
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA kA gItikAvyatva / 25 jayadeva kI taraha gIta govinda kI viracanA kara sakatA hai| vivecya gItikAvya 'azru vINA' kA kavi bhI isI samarasatA ke dharAtala para adhiSThita hai| mahAprajJa ke sArthaka abhidhAna se vibhUSita isa zramaNa kavi ne avazya hI apanI kalpanA-nagara ke zraddhA-gRha meM sthita hokara apane ArAdhya caraNoM meM A~suoM kI puSpAMjaliyA~ car3hAI hoNgii| ve hI aMjaliyA~ bAda meM zabdAMjali banakara azruvINA ke rUpa meM akSarita dRggocara huiiN| candanabAlA kI mukti kA kathAnaka grahaNa kara mahAkavi mahAprajJa ne azruvINA kA nirmANa to kiyA, sAtha hI apanI mukti-prApti kI vedanA ko bhI zabdAyita karane se pIche nahIM rhe| astu| 'gIti-kAvya' aMgrejI lirika' zabda kA hindI rUpAntara hai| pAzcAtya kAvya-samIkSA meM antarvRttinirUpaka athavA svAnubhUti-abhivyaMjaka kAvya ko 'lirika' kahA jAtA hai| yaha vidhA antarjagat ke nAnA-vyApAroM ko bAhyAbhivyakti pradAna karane ke lie utkRSTa evaM saphala sAdhana hai / isameM vRttiyA~ antarmukha ho jAtI haiM aura AtmAvasthA kA prakAzana hI mukhya hotA hai| anubhUti aura bhAvanA kI ajasra-dhArA meM vastu-tattva na jAne bahakara kahA~ calA jAtA hai| kavi yA kalAkAra tUSNIbhAva se prakRti ke kArya-kalApoM kA avalokana karatA hotA hai ki acAnaka koI ghaTanA ghaTa jAtI hai jisake phalasvarUpa usakA antarmana udvelita ho jAtA hai aura taba janma-janmAntarIya saMcita bhAvanAe~ zabdoM kI sundara-mAlA ke mAdhyama se abhivyakti pA jAtI haiM, use hI sAhitya-loka meM gIti-kAvya kahA jAtA hai| __ suprasiddha saundarya-zAstrI 'jAphrAya' ne gItikAvya ko kAvya paryAyArthaka mAnate hue svAtmAnubhUti evaM AlAdajanyatA Adi ko usakA pramukha tattva svIkAra kiyA hai| hegela ke anusAra gIti-kAvya meM zuddha kalAtmaka rUpa se AMtarika-jIvana ke rahasyoM, usakI AzAoM, usameM taraMgAyita AhlAda, vedanA, pralApa yA unmAda kA citraNa hotA hai| arnesTa rAisa ne hRdayagata bhAvoM kI saMgItamaya-abhivyakti ko gIti-kAvya mAnA hai| rAisa mahodaya ke anusAra gItikAvya meM anubhUti, kalpanA aura saMgIta-tIna tattvoM kA honA Avazyaka hai| kavi ke svAntaHkaraNa meM sthita mArmika bhAvoM kI zAbdika-abhivyakti
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 / azruvINA gItikAvya hai| jaba kavi kI svAtmAnubhUti sukha-duHkha yA antarvedanA svAbhAvika svara-lahariyoM se yukta hotI haiM, jaba gItikAvya kA janma hotA hai| mahAdevI varmA ke anusAra jaba bhAvAveza avasthA meM svAtmagata sukha-duHkha kI abhivyakti hotI hai to gItikAvya banatA hai| kabhI-kabhI ve kSaNa Ate haiM jaba saphala vyaktitva-sampanna puruSa kI, apane priya ko yAda kara yA usake prati zraddhA bhakti se athavA anya kisI kAraNa se, A~kheM thama jAtI haiN| vaha kucha pralApa karane lagatA hai| vaha pralApa hI gIti-kAvya hai| azruvINA kA kavi bhI avazya hI isa avasthA se gujarA hogaa| azruvINA' meM ye sabhI abhivyaktiyA~ parilakSita hotI haiM: 1. zraddhA kI pUrNa abhivyakti- usa sotasvinI kA prArambha zraddhA ke dharAtala se hI hotA hai| jaba kisI premI yA upAsya ke prati zraddhA kI atirekatA ho jAtI hai, zraddhA ke vazIbhUta ho kavi saMsAra se alaga haTakara tanmayatva kI sthiti meM calA jAtA hai, taba vaha itanA vigalita hotA hai ki kabhI vaha zraddhA kI paribhASA detA hai to kabhI zraddhA ko hI sarvasva mAna baiThatA hai: zraddhe! mugdhAn praNayasi zizUndugdhadigdhAsyadantAn bhadrAnajJAn vacasi nirtaaNstrkvaannairdigdhaan| vijJAzcApi vyathitamanasastakaM labdhAvasAdA ttarkeNA'mA na khalu viditste'nvsthaanhetuH|| aisA lagatA hai jaise koI mahAkavi saMsAra ko manovijJAna kI zikSA de rahA hai| yaha tathya bhI hai ki satya, kAvya meM sundara kA rUpa dhAraNa kara letA hai, jo apane pUrva rUpa se adhika ramaNIya hotA hai| zraddhA Ananda kI mAdhavI sphuraNI hai, to dvaidha-vilaya kA dhAma bhI hai| vahA~ samparNa viSamatAe~ milakara sarasa ho jAtI haiM, isIlie zraddhA kA svAda sarvazreSTha hai / jisane isako nahIM cakhA usakA janma hI vRthA hai: satsamparkA dadhati na padaM karkazA yatra tarkAH, sarvavaidhaM vrajativilayaM nAma vizvAsabhUmau / sarve svAdAH prakRtisulabhA durlabhAzcAnubhUtAH, zraddhA-svAdo na khalu rasito hAritaM tena janma //
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA kA gItikAvyatva / 27 zraddhA kA pAtra koI sAmAnya nahIM ho sktaa| gopiyoM ke zraddhA pAtra kRSNa haiM jo sArvabhauma adhipati ke rUpa meM svIkRta haiN| kAlidAsa kI zraddhAspadA vidhAtA kI AdyA sRSTi hai| AcArya mahAprajJa ke zraddhApAtra bhagavAn mahAvIra hai| zraddhA kA nivAsa bhI mahAprajJa jaise virala-sAdhaka meM hI hotA hai-zraddhApAtraM bhavati viralastena kshcittpsvii| 2. AtmAbhivyakti-gIti-kAvya kA kavi alaga se kucha nahIM kahatA hai| apane jIvana kI sukha-duHkha kI anubhUti, apane vizvAsa aura uddezya ko hI gIta ke rasamaya svaroM meM abhivyakta karatA hai| kahA jAtA ki kAlidAsa viraha kI jvAlA meM jale the| isalie unhoMne yakSa para viraha-vedanA Aropita kara meghadUta kI racanA kii| jayadeva bhakta the isalie apanI zabdAJjaliyA~ prabhu zrIkRSNa ke caraNoM meM samarpita kara unhIM ke ho ge| kavimahAprajJa bhI isI saraNi meM pratiSThita haiN| inhoMne bhagavAn mahAvIra ke caraNoM meM vyApta apanI avicchinna AsthA, zraddhA aura samarpaNa ko candanA ke A~suoM ke mAdhyama se vyakta kiyaa| kavi bAra-bAra candanA ke A~suoM ke byAja se prabhu caraNoM meM apanI vyathAkathA ko samarpita karatA dikhAI par3a rahA hai| aisA lagatA hai ki vivecya kavi saMsAra ke jhaMjhAvata se Ahata ho cukA hai| anaginata rathikoM ke krUrakarma se usakA hRdaya vidIrNa ho cukA hai| yahI tathya A~suoM se candanA kaha rahI hai| antastApo vata bhagavate samyagAvedanIyo, yuSmadyogaH sukRta sulabhaH saMzaye kiMtu kiNcit| nityApraur3hAH prakRtitaralA muktavAle carantaH, zItIbhUtA hyapi ca paTavaH kiM kSamAbhAvino'tra // 3. samarpaNa kI bhAvanA - gItikAvya meM yaha bhAvanA balavatI hotI hai| upAsya yA premI ke prati saba kucha samarpita kara diyA jAtA hai / karma-akarma saba kucha samarpita kara jaba bhakta tadAkAratva kI sthiti meM A jAtA hai tabhI gIta kA prasphuraNa hotA hai| vahA~ bhautika-sampadAe~ nirmUlya ho jAtI haiN| apane hRdaya ko kholakara rakha diyA jAtA hai| yahI to usakA vaibhava hai| candanA kahatI hai-zraddhA ke A~sU, prakRti kI komalatA, hRdaya kA udghATana aura Ahe-ye nArI ke vaibhava haiM, inheM bhI maiM prabhu-caraNoM meM samarpita kara cukI hU~
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 / azruvINA zraddhAzrUNi prakRtimRduttA maansodghaattnaani| niHzvAsAzcAkhilamapi mayA strIdhanaM vinyoji||0 ye na kevala nArI-samAja ke vaibhava haiM balki sampUrNa sacetana-prANiyoM ke ekamAtra avalamba bhI haiM / jahA~ prApaJcik jagat uparata ho jAtA hai-vahAM kevala ye hI zeSa rahate haiM jo apane upajIvya-saMgati kI prApti meM sahAyaka bhI hote haiN| ___4. ramaNIyatA-ramaNIyatA, parAtparatA, romAMcakatA, adhIratA Adi gItikAvya ke prANa tattva haiN| jaba taka kavi adhIra nahIM hotA usakA dhairya TUTa nahIM jAtA taba taka gItikAvya kA prAdurbhAva kahAM? isa adhIratA kA ekamAtra kAraNa apane priyatama kI prApti meM vyavadhAna hI hai| zApavazAt yakSa priyatamA se alaga huaa| ASAr3ha ke prathama divasa meM megha ko dekhakara adhIra ho gyaa| priyatamA kI yAdeM use satAne lgii| basa itanA hI kAphI hai-hRdaya kI samasta bhAvanAe~ bahirbhUt ho nikalane lgiiN|' vaisI zAbdika abhivyakti meM ramaNIyatA, romAJcakatA Adi sahaja hI vidyamAna ho jAtI hai| adhIra candanabAlA kI bhI yahI avasthA hai-bhagavAn bhikSA lene ke lie prastuta the| candanabAlA kI A~kheM unakI pratIkSA meM adhIra ho rahI thIM bhikSAM labdhaM prasRtakarayoH sampratIkSApaTubhyAM, taccakSubhyAM hasitamiyatA'pUrva hrssodyen| bhagavAn ke punarAgamana se caMdanabAlA kA tApa, zItalatA aura pAvanatA meM badala gyaa| saba kucha ramaNIya ho gayA kyoMki usakI sAdha pUrNa ho rahI hai| usakI A~khoM meM avaziSTa A~suoM kI bUMdeM bhikSA-vidhi meM dAtA aura grahItA kA dRzya dekhane ke lie utsuka haiM sA saMruddhA viralatanavaH kevalaM bindavaste, tasthurbhikSA-grahaNa-saraNiM svAmino drssttumutkaaH| 5. pUrva nirIkSaNa-harSa yA viSAda jaba caramAvasthA para pahu~ca jAte haiM taba vyakti apane pUrva jIvana kA smaraNa karane lagatA hai| virahI jIvana ke lie to pUrvakRta smaraNa a~dhe kI lakar3I ke samAna hotA hai| sAhitya kI bhASA meM ise pRSThAvalokana zailI kahate haiN| yakSa pUrvakRta smaraNa kara hI jIvana dhAraNa kie hue haiN|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA kA gItikAvyatva / 29 harSAdhikya meM bhI aisI hI sthiti hotI hai| duHkha ke bAda sukha kI prApti kitanI AnandadAyaka hotI hai-isakA anubhava AcArya mahAprajJa jaise saphala sacetana kaviko hI ho sakatA hai| bhakta nahIM jAte kahIM, Ate haiM bhagavAn' kI ukti saphala huI to, candanabAlA apane pUrva jIvana kA smaraNa kara duHkha ke dinoM ko yAda kara gadgada ho gayI 'prabhu A gae' aba kucha prAptavya zeSa nahIM rhaa| 6. sukha-duHkha kA dvandva-gIti-kAvya meM AdyopAnta sukha-duHkha kA dvandva calatA rahatA hai| aisA isalie hotA hai ki kavi ke vyaktigata jIvana kI abhivyakti hI gIti-kAvya kA pradhAna tattva hotA hai| kabhI sukha aura kabhI duH kh| yaha sRSTi kA sArvabhauma vidhAna hai| isakA kAvya meM rasAtmaka vinivezana hI gIti-kAvya kA prANa hotA hai / yakSa apanI priyatamA ko AzvAsana dene ke krama meM sRSTi ke isa zAzvata vidhAna kA nirUpaNa karane lagatA hai nanvAtmAnaM vahuvigaNayan Atmani evAvalambetatkalyANi! tvamapi nitarAM mA gamaH kaatrtvm| kasyAtyantaM sukhamupanataM duHkhamekAntato vA, nIcairgacchati uparicadazA cakranemikrameNa // vaha kabhI aniSTa se iSTa kI prApti hone para Ananda kA pAtra bana jAtA hai iSTe vastunyupacitarasAH premarAzi bhavanti // 6 iSTe'niSTAd vrajati sahasA jAyate ttprkrsso| labdhvA'rhantaM pratinidhirivAdyA''vabhau sammadAnAm / / " to kabhI sukha ke bAda duHkha kI prApti hone para mUrchA kI bhI sAmanA karanI par3atI hai| vahAM kevala AMsU hI jIvanAGka hote haiM vANI vaktrAnna ca bahiragAd yojitau nApi pANI, pAJcAlIvA'nubhavavikalAna kriyAM kaanycidaarht| sarvairaGgaiH sapadi yugapannIravaM stabdhatA''ptA, vAho'zrUNAmaviralamabhUt kevalaM jiivnaangkH||
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 / azruvINA 7. AzAvAda-gIti-kAvya kA kavi pUrNatayA AzAvAdI hotA hai / ghora vipatti meM bhI vaha AzA-dIpaka ko thAmakara jIvita rahatA hai, saMsAra ko jIvita rahane kI sIkha bhI detA hai| AzA-vAditA kI cirantana cinagArI virahiyoM evaM vivadgrastoM kI sahArA hotI hai aura unheM apane gantavya taka pahuMcA detI hai| vaha cinagArI svayaM meM pradIpta hotI hai, bAhyajagat meM usakA koI sahArA nahIM hotaa| meghadUta kA 'nanvAtmAnaM bahuvigaNayan' draSTavya hai| azruvINA kI candanA jaba TUTa gayI thI, use AzvAsana dene vAlA koI dUsarA na milaa| phira apanI kArya-siddhi ke lie usameM joza umar3A aura vaha usake lie pUrNatayA pratibaddha ho gayI mUchau~ prApya kSaNamiha punarlabdhacittodayeva, dikSu bhrAntA dazasu karuNaM sAzayaM sA niddhyau| nAzvAsAya vyathitahadayA prAptakaJcid dvitIyaM, sadyaH siddhayai sphurita javanA''mantrya vaasspaavuvaac||" 8.prabhuyApriyatama meM citta kI pratiSThApanA-citta kI eka saMsthAna saMsthApanA, gItikaraNa kA pramukha tatva hotA hai| jaba taka kavi sarvAtmanA apane priya ke caraNoM meM pratiSThita nahIM ho jAtA taba taka gItikAvya kA prAdurbhAva nahIM hotaa| priyatama ke sAtha akhaNDa-caraNa-caJcarIkatA gIti-kAvya kA AdhAra hai| jaba indriya vRttiyA~ saMsAra se uparata hokara prabhumaya bana jAtI haiM, taba gIti-kAvya kA prAdurbhAva hotA hai / satI-caMdanA sarvAtmanA usI ke caraNoM meM apane Apa ko sthApita kara dhanya ho gyii| tabhI to azruvINA jhaMkRta huii| 9. vedanApUrNa sisakiyA~-ye gIti-kAvya meM udbhAvana meM samartha hotI haiN| sisakiyoM meM, rUdana meM, samasta vAtAvaraNa ko jhakajhora dene kI zakti hotI hai| yakSa ke araNya-rudana se sampUrNa rAmagiri parvata ro rahA hai| karuNArdra ho vana deviyAM bhI A~sU girA rahI haiM mAmAkAza praNihita bhujAM nirdayAzleSahetoH muktA sthUlAstarukisalayeSvazrulezAH patanti /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA kA gItikAvyatva / 31 pArvatI kA rudana itanA visphAraNa aura vikAsa ko prApta ho cukA hai ki sampUrNa jar3a-cetana prANI ziva-ziva karane lge| saba kucha ziva-maya bana gayA upAttavarNe carite pinAkinaH savASpakaNThaskhalitaiH pdairiym| anekazaH kinnararAjakanyakA vanAntasaGgItasakhIrarodayat // vaise hI candanA kI sisakiyoM se samasta AkAza vyApta ho gyaa| mahAvIra jaise sarvasva tyAgI puruSa bhI usase prabhAvita hue binA nahIM rhe| dhyeyaM samyak kvacidapi na vA nyUna-sajjA bhaveta, ghoSAH puSTA bahulatumulAste purazcAriNaH syuH| AkarSe yurgamana-niyataM ye prabhoAnamatra, yan mUkAnAM na khalu bhuvane kvApi labhyA pratiSThA 2 10. A~sU kA gIta-azruvINA A~sU kA gIta hai| prAptavya kI prApti kA zreSTha evaM sazakta mAdhyama A~sU haiN| binA roe priyatama milatA kahAM hai? jisane royA usI ne paayaa| priyatama kI zayyA usa TApU meM sthita hai, jisake cAroM tarapha A~suoM kA samudra laharAtA hai| pArvatI ne A~sU ke isa mahAsamudra ko pArakara zivajI ko paayaa| pArvatI kI zivadhvani aura azrudhArA ne sampUrNa vana-pradeza ko rulA diyaa| yakSa royaa| usake rudana se vanya-prAnta bhI rone lgaa| gajendra, kuntI, draupadI, bhISma, gopiyA~ Adi saba roye| sUra, mIrA, tukArAma, caitanya mahAprabhu A~suoM kI dhArA para baiThakara hI prabhu ke ghara jA ske| candanabAlA ko bhI prabhu kaise milate? jaba taka usakI niTholI A~khoM se A~sU kI taraMginI taraMgAyIta nahIM huI-prabhu kahAM mile? cAhe zakuntalA-duSyanta milana ho yA bhavabhUti kI sItA kA rAmagRha punarAgamana sabane A~sU kA hI sahArA liyaa| A~sU jIvana ke lie mahadupakAraka haiN| jaba saba koI sAtha chor3a dete haiM taba A~sU hI sAtha hote haiN| 24 gopiyoM kI dazA bhI kRSNa ke viyoga meM kucha aisI hI ho gayI thIM pAdau padaM na calatastava taba pAdamUlAt / yAmaH kathaM vrajamatho karavAma kiM vA // 25
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 / azruvINA A~sU hI vipatkAla ke mitra haiM sArthaJcaiko'nubhavati vipadbhAramokSazca yuSmA llabdhvA nAnyo bhavati zaraNaM tatra yUyaM shaayaaH|" A~sU amoghazakti sampanna haiM / jise saMsAra kI koI zakti nahIM roka sakatI ve bhI AMsU kI dhArA meM baha jAte haiM / bhaktimatI candanA kahatI hai- he A~sU! jinheM koI roka nahIM sakatA ve bhI tumhAre laghu-pravAha meM sahasA DUba jAte haiN| tumhAre andara meM koI adbhuta zakti hai ise saba jAnate haiM citrAzaktiH sakalaviditA hanta ! yuSmAsu bhAti, roddhaM yAnnAkSamata pRtanA nApi kuntaagrmugrm| khAtaM gartA gahanagahanaM parvatazcApagA'pi, magnAH sadyo vahati viralaM te'pi yuSmatpravAhe / A~sU hRdaya ko Ardra karate haiM aura Ardra hRdaya ke sajIva bhAva anulajhya hote haiN| A~sU kA hRdaya ke sAtha pUrNa yoga hotA hai / hRdaya hI A~sU ke rUpa meM bahane lagatA hai / vaha bahAva kitanA sazakta hotA hai use mahAprajJa yA mahAvIra jaise vyakti hI samajha sakate haiN| 11. dUta kI kulInatA evaM usake sAmarthya para vizvAsa-prAya: sabhI gItikAvyoM meM dautyakArya kA nirUpaNa hotA hai / gIti-kAvya kA pAtra viraha-vedanA ke kAraNa sAdhAraNIkaraNa kI bhUmikA meM pahu~cakara cetanAcetana vibheda meM prakRtikRpaNa ho jAtA hai| vahAM pazu jagat, rAtri, megha yA A~sU Adi se dautya kArya karavAyA jAtA hai| vahAM zaGkA kA sthAna nahIM hotA hai| dUta kI kulInatA evaM usake sAmarthya para pUrNa vizvAsa hotA hai| mahAkavi kAlidAsa kA yakSa megha ko dUta banAtA hai| usakA megha dhUma, jyoti-salila-marutAdi kA sannipAta mAtra nahIM balki vaha indra kA pradhAna-puruSa hai, prANiyoM kA jIvanadAtA hai| usakA janma zreSTha puSkarAvarta kula meM huA hai / yakSa ko pUrNa vizvAsa hai ki usakA dUta usake sandeza ko usakI priyatamA ke pAsa le jAegA tathA priyA ke kuzala-kSema ke dvArA prAtaH kunda-prasava ke samAna zithila yakSa-jIvana ko bhI sahArA degA
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA kA gItikAvyatva / 33 azruvINA kI nAyikA apane A~sU ko hI dUta banAtI hai / ApAtkAla meM A~sU ke atirikta usake pAsa kucha avazeSa thA hI kahAM? usakA dUta samartha hai, pavitra hai| usako pAkara akelA vyakti bhI vipatti ke bhAra se mukta ho jAtA hai| usameM adbhuta zakti hai| vaha apane dUta se kahatI hai-he A~sU! yaha ThIka hai ki yatipati pavitra hai aura pavitratA meM vizvAsa karate haiN| tuma bhI kama pavitra nahIM ho| usa prabhu ko vizvAsa dilAnA ki hamArA janma bhI pavitra srota se huA hai smartavyaM tadyatipatirasau pUtabhAvaikaniSTho, neyastasmAdRjutamapathaiH pAvanotsa pratItim / sAhAyyArthaM hRdayamakhilaM sArthamastu prayANe, tasyodaghATaH kSaNamapiciraM kAryapAte na cintyH|" kavi dautyakArya manovijJAna kI pRSThabhUmi para karavAtA hai / dUta ke uccakula kA varNana kara usake sAmarthya kI ora bhI dhyAna AkRSTa karAyA jAtA hai| hanumAna ko unake sAmarthya kI yAda nahIM dilAyI jAtI to ve alaGthya samudra ko kaise lA~gha jAte? kAlidAsa kA yakSa aura mahAprajJa kI candanabAlA bhI isI paddhati kA AzrayaNa karatI hai| 12. bimbAtmakatA-yaha gIti-kAvya kA pramukha vaiziSTya hai| kavi varNanIya viSaya kA apanI kalA ke dvArA spaSTa citra aMkita kara detA hai| azruvINA meM bimbAtmaka-cArUtA pada-pada meM vidyamAna hai| zraddhA aura tarka kA bimba draSTavya hai andhA zraddhA spRzati ca dRzaM tarka eSA'nRtA dhIH, zraddhAkAJcid bhajati mRdutAM karkazatvaJca trkH| zraddhA sAkSAt jagati manute kalpitAmiSTamUrti, tarkaH sAkSAt priyapijanaM dIkSate sNdihaanH|| 13. chandojanyamAdhurya-gIti-kAvya ke lie chaMda-baddhatA Avazyaka mAnI gayI hai| cAdayati AhlAdayatIti chaMda' arthAt jo AhlAdita kare, use chaMda kahate haiN| madhurima-chaMdoM meM hI gIti-latAe~ lahalahAtI haiM / mandAkrAntA, zikhAriNI, indirA Adi chanda gIti-kAvya ke lie upayukta mAne gae haiM / vizvavandya kavi
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 / azruvINA kAlidAsa kA meghadUta mandAkrAntA chanda meM nibaddha hai| vivecya kAvya-grantha kA chaMda bhI mandAkrAntA hI hai, jisakA lakSaNa isa prakAra hai __ mandAkrAntA'mbudhirasanagairmo bhanau tau ga yugmm|" arthAt jisake pratyeka caraNa meM magaNa, bhagaNa, tagaNa, nagaNa aura anta meM do guru varNa hote haiN| cAra, cha: evaM sAta vargoM para yati hotI hai| bhAvoM kI maJjulatA aura kalpanA kI kamanIyatA Adi ke lie mandAkrAntA ko sabase adhika upayukta mAnA jAtA hai / azruvINA meM bhakti, zraddhA, samarpaNa Adi bhAvoM ke citraNa meM mandAkrAntA kA saphala prayoga huA hai| udAharaNa draSTavya hai-jinakI A~kheM pavitra A~sU se prakSAlita ho gayI haiM unhIM kI antaHkaraNa kI sahaja vRttiyA~ dUsare ko jagA sakatI haiM cakSuryugmaM bhavati subhagaiH kSAlitaM yasya vASpaiH, tasyaivAnta:karaNasahajA vRttayaH prerayeyuH / palyAH koSNaiH zvasanapavanaira zrudhArAbhiSiktai rdhanyenA'ho bhavajalanidherdustaraM vAritIrNam // 14. kAvya guNoM kA sAmrAjya- kAvya kI AtmA rasa hai aura guNa AtmabhUtarasa ke utkarSAdhAyaka hote haiN| jaise zauryAdi guNa Atma-zobhAsaMvarddhaka hote haiM usI prakAra kAvya-guNa rasa rUpI AtmA ke vikAsa meM sahAyaka hote haiM 'utkarSahetavaste syuracalasthitayo gunnaaH| mAdhurya, oja aura prasAda tIna guNa pramukha haiN| rasAbhibhUta sAmAjikoM ke citta kI tIna avasthAe~ hotI haiM-druti, vistAra aura vikAsa / druti, vistAra aura vikAsa meM kramazaH mAdhurya, oja aura prasAda kI sthiti mAnI jAtI hai| __druti-zRMgAra, karuNa aura zAntarasa meM 'druti' cittAvasthA ko svIkAra kiyA gayA hai| azruvINA meM zAntarasa kI pradhAnatA hai| bhakti AdyopAnta kalita hai ataeva mAdhurya guNa kI chaTA svata: vidyamAna hai / sAmane Akara bhI candanA ke hRdayeza lauTa ge| usakA AzA-mahala Dhaha gyaa| vaha puttalikAvat ho gii| A~sU mAtra se hI usake jIvana kI sUcanA mila rahI thii|" A~sU, stabdhatA, mUrchA, viSAda, zraddhA evaM nirvedAdi druti ke lakSaNa haiM / azru vINA meM ye sabhI vidyamAna haiN|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA kA gItikAvyatva / 35 vistAra-vIra, raudra aura vIbhatsa rasa meM vistAra (ojaguNa) kI sthiti svIkRta hai,38 bhavyatA, mahAnatA, udAttatA Adi isake guNa mAne jAte haiM / azruvINA meM yadyapi raudra, vIbhatsAdi rasoM kA sarvathA abhAva hai lekina udAtta, bhavya Adi guNa to vidyamAna haiM hii| upAsya ke mAhAtmya kA jJAna, usakI mahanIyatA kA AbhAsa bhakti kA mUla hai, anyathA prema jAravat ho jAtA hai / RSi nArada ke zabda prAmANya haiM-tatrApi na maahaatmyjnyaanvismRtypvaadH| tadvihInaM jArANAmiva azruvINA kI nAyikA ko dainyAvasthA meM bhI apane prabhu kI mahanIyatA evaM udAttatA kA jJAna hai / vaha A~sU se kahatI hai-he A~sU ! usa prabhu ko koI senA nahIM roka sakatI hai| vaha sabase zaktimAn hai| vaha yati-pati pavitratA meM vizvAsa karatA hai| antarvedI tathA prakaraNa paTu hai| vaha pavitra maharSi Aloka kI AdhAra-bhUmi hai| yaha prasaMga citta vistAra meM samartha hai|atev bhavya aura udAtta kI upasthiti hone se yahAM oja guNa kI sthiti mAnI jA sakatI hai| vikAsa-citta-vikAsa prasAda guNa kA mUla hai| Ananda vardhana ke anusAra prasAda guNa sabhI rasoM meM pAyA jAtA hai-'sa prasAdo guNojJeyaH sarvasAdhAraNakriyaH / 41 mammaTa ne kahA hai ki sUkhe IMdhana meM agni aura dhule vastra meM svaccha jala ke samAna jo sahasA citta meM vyApta ho jAe, vaha sabhI racanAoM evaM rasoM meM rahane vAlA prasAda gaNa hai| AcArya bharata ne svacchatA, sahajatA, saralatA Adi ko prasAda guNa ke pradhAna tattva ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| ye tattva citta-vikAsa meM sahAyaka hote haiM / candanabAlA kI svacchatA evaM sahajatA tathA mahAvIra kI pavitratA Adi ko sugaMdhi azruvINA meM sarvatra vyApta hai| svacchatA kA dRzya draSTavya hai - AlokAgre vasatimamalAmAzrayadhve'pi yUya mAlokAnAmadhikaraNabhUreSaH puNyo mhrssiH| 15. vaidarbhI kA saundarya- gIti-kAvya ke lie vaidarbhI rIti sabase upayukta mAnI jAtI hai| kAlidAsa ke meghadUta evaM jayadeva ke gIta-govinda meM vaidarbhI kA ekAdhipatya hai / vaidarbhI meM mAdhuryaguNa vyaMjaka varNa, lalita pada evaM alpa samAsa yA samAsAbhAva hotA hai| azruvINA ke pratyeka padya meM vaidarbhI kA lalita-saundarya vidyamAna hai| eka udAharaNa draSTavya hai| bhakti ke udreka se candanA kI sthiti kA varNana -
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 / azruvINA bhaktyudrekAt smRtimapi tanuM nApyakArSIt kSudhAyA, vAJchApUtryai saghanamanasA sthairyamAlambhi tsyaaH| sandehenA'nupalamudayaM gacchatA'mUcchlthA vAk, sarvesUkSmAH paramagurutA'bhUt pratIkSA-kSaNAnAm // 10 pratIkSA ke kSaNa kitane kaSTakara hote haiN| yaha sarvavidita hai| 16. sUkti-saundarya-anya kAvya-vidhAoM kI apekSA gIti-kAvya meM sUktiyoM kA adhika viniyojana hotA hai| jaba kavi bhAvanA, kalpanA evaM saMgIta ke mAdhyama se AtmAbhivyaMjanA meM saMlagna ho jAtA hai tabasUktiyoM kA udbhAvana apane Apa hone lagatA hai| isake lie kavi alaga se koI AyAsa nahIM karatA balki usakA vyaktigata anubhava hI zabdoM ke mAdhyama se sphAraNatA ko prApta karatA hai / azruvINA kA pratyeka padya utkRSTa-sUkti kA nidarzana hai| kucha udAharaNa draSTavya haiM1. zraddhA-svAdo na khalu rasito hAritaM tena jnm| // jisane zraddhA kA svAda nahIM cakhA usakA janma vRthA hai| 2. zraddhA-pAtraM bhavati viralastena kshcittpsvii||5|| ___zraddhA kA upayukta pAtra koI viralA sAdhaka hI hotA hai| 3. bhaktyurekAd dravati hRdayaM drAvayettanna kaM km||7|| bhakti ke udreka se bhakta kA hRdaya pighala jAtA hai aura dUsare ke hRdaya ko bhI Ardra kara detA hai| 4. AzAsthAnaM tvamasi bhagavan! strI janAnAmapUrvam // 14 // striyoM (azaraNa jIvoM) ke lie bhagavAn hI ekamAtra AzAsthAna hote haiM / 5. pratyAsattyA bhavati nikhilaa'bhiissttsiddhernimitm||15 // nikaTa meM kI gaI mahApuruSoM kI upAsanA iSTasiddhi kA nimitta banatI hai, bhale vaha kaise hI kI jaae| 6. anta:sArAH sahajasarasA yacca pazyanti gUDhA nantarbhAvAn sarasamarasaM jAtu no vastu jaatm|16|| jo vyakti svabhAva se sarasa tathA AtmA meM hI sArabhUta tattvoM kA anubhava karane vAle hote haiM ve dUsaroM ke gUr3ha antarbhAvoM ko mahattva dete haiN| sarasa-nIrasa bAhya padArthoM kA unakI dRSTi meM koI mUlya nahIM hotA hai|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA kA gItikAvyatva / 37 7. iSTe'niSTAd vrajati sahasA jAyate tatprakarSoM // 17 // jaba vyakti aniSTa se sahasA iSTa ko prApta karatA hai to use apUrva harSa kA anubhava hotA hai| 8. kAryArambhe phalavati palaM na pramAdo vidheyaH, siddhirvandhyA bhavati niyataM yad vidheyazlathAnAm // 27 // kAryArambha meM pramAda karanA ThIka nahIM hotA hai kyoMki jo vyakti apane karttavya meM jAgarUka nahIM hote unheM saphalatA nahIM milatI hai| 9. yad durbhedyaptimiranicayo nAsti tAdRk trilokyAm // 28 / / cATukAra jaisA koI dUsarA durbhedya nivir3a andhakAra tIna loka meM bhI nahIM hotA hai| 10. trANaM yasmAt bhavati na ca bhU:kSINamUlAnvayAnAm / / 30 // jinakI vaMza paramparA vilupta ho cukI hai unheM pRthvI bhI trANa nahIM de sakatI hai| 11. yan mUkAnAM na khalu bhuvane kvApi labhyA pratiSThA / / 31 // mUka-janoM ko saMsAra meM pratiSThA nahIM milatI hai| 12. kazciccitro bhavati bhuvane yanmahAtma-prabhAvaH / / 35 // saMsAra meM mahAtmAoM kA adbhut prabhAva hotA hai| 13. sotsAhAstaM paramaparato yogamAptvA taranti / 36 // ___utsAhI vyakti dUsaroM kA paryApta sahayoga pAkara sabhI bAdhAoM ko pAra kara jAte haiN| 14. prArabdhavyo laghuratha gurUrvA vidhi: saMvimRzya // 39 // kArya choTA ho yA bar3A, usakA prArambha vicArapUrvaka hI honA caahie| 15. yannopekSyA dhruvamatithayaH saGgamArthAH prabuddhaiH / 40 // prabuddha vyakti milane ke lie Ae hue atithiyoM kI upekSA nahIM krte| 16. cintApUrvaM kRtaparicayA eva sakhyaM varehan 141 // soca-vicAra kara maitrI karane vAle hI usakA nirvAha kara pAte haiN| 17. nAsaMbhAvyaM kimapi hi bhaved puutvNshodyaanaam||50 / / pavitratA meM janma pAne vAloM ke lie koI kArya asambhava nahIM hotA hai| isa prakAra "azruvINA" eka zreSTha gIti-kAvya hai|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 / azruvINA pAda-TippaNa 1. gIta-govinda 3.1 25. bhagavata mahApurANa 10/29/34 2. zizupAlavadha mahAkAvya 4/17 26. azruvINA 23 3. inasAiklopIDiyA viTenikA khaNDa 27. tatraiva 24 12, pR. 181 meghadUta 4. tatraiva khaNDa 12, pR. 181 azruvINA 26 5. azruvINA 1 30. tatraiva 73 tatraiva 4 31. tulasI prajJA khaNDa 18, aMka 1, pR0 7. meghadUta 2/21 41-49 azruvINA 5 32. chandomaJjarI, pR0 87 9. tatraiva 25 33. azruvINA 84 10. tatraiva 46 34. kAvya prakAza 8.87 11. meghadUta 35. tatraiva 8.89 12. azruvINA 18 36. kAvya prakAza para vAmana jhalakIkara 13. tatraiva 63 TIkA, pR0 474 14. tatraiva 56, 57 37. azruvINA 21 15. meghadUta-uttara0 46 38. kAvya prakAza, vAmana jhalakIkara TIkA, 16. tatraiva-uttara0 49 pR0 474 39. nAradabhaktisUtra (premadarzana) 22, 23 17. azruvINA 17 40. azruvINA 26-28 18. tatraiva 21 41. dhvanyAloka 2.10 19. tatraiva 22 42. kAvyaprakAza 8.70-71 20. meghadUta-uttara0 43 43. nATyazAstra 17.98 21. kumArasambhava 5.56 44. azruvINA 28 22. azruvINA 31 23. uttararAma carita-tRtIya aMka 45. sAhitya darpaNa 9.2 46. azruvINA 87 24. azruvINA 21
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA meM zraddhA kA svarUpa khaNDa kAvya kiMvA gIti kAvya kI mahanIya paramparA meM adhiSThita saundarya kI subhaga prasravinI kA nAma hai 'ashruviinnaa'| yaha samArAdhya vinodinI usa mahAkavi kI saMracanA hai jisane tapasyA, sAdhanA aura dhyAna ke dvArA rUpa se svarUpa ko, anitya se nitya ko aura khaNDatA se akhaNDatA ko prApta kara liyA hai, jisakA sampUrNa jIvana sundaratA kA azoSya Akara bana cukA hai, jo kevala zivarUpa athavA maMgalAbhidhAna se zeSa hai, samatA kI ArAdhanA karate-karate svayaM samatA-maya ho gayA hai, dudhamuMhe bacce se kadama bar3hAte-bar3hAte Rta aura satya ke niketana meM pahuMca cukA hai, vaha svanAmadhanya muni zrI nathamalajI, samprati AcArya mahAprajJa ke sArthaka abhidhAna se vibhUSita haiN| "azruvINA" sAMsArika duHkhoM se vyathitA bAlA kI kAruNika kahAnI hai jisake sAre parijana-purajana akAla-tirohita ho gae haiM, jo kAmukoM kI kAmAgni se jhulasate-jhulasate bacakara saMzayagrastA seThAnI kI IrSyAgni meM dagdha ho cukI hai| usake pAsa mAtra eka hI pAtra zeSa hai jisake sahAre jIvana dhAraNa kara rahI hai-vaha hai shrddhaa| saMsAra ke sArabhUta evaM ananta vistRta karma bandhana sAgara saMtaraNa samartha eka mAtra naukA hai-'zraddhA', jo 'azruvINA' meM Adyanta vidyamAna hai| usI ke saundarya-saMdhAraNa kiMvA rUpa saMdhAraNa kA kiMcit prayAsa kiyA jA rahA hai| 'zrut+dhA' pUrvaka SidbhidAdibhyo'G' se aGaura 'TAp' pratyaya karane para 'zraddhA' zabda niSpanna hotA hai| zraddhAnamiti shrddhaa'|vaalmikii rAmAyaNa meM spRhA, lAlasA, vizvAsa artha meM prayukta hai| amarakoza meM vizvAsa aura spRhA ko zraddhA kahA gayA hai| manusmRti ke anusAra zAstroM, dharmakAryoM meM Aptavacana meM tRr3ha pratyaya ko zraddhA kahate haiN| gItA meM zraddhA kA vistRta vivecana kiyA gayA hai|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 / azruvINA jaina vAGmaya meM zraddhA, ruci aura pratyaya tInoM paryAya ke rUpa meM prayukta hue haiN| 'tattvArthAbhimukhI buddhiH zraddhA' arthAt tattvArthoM ke viSaya meM unmukha buddhi ko zraddhA kahate haiN| jahA~ para zraddhA hotI hai vahIM para citta lIna hotA hai| jinendra svAmI pravAcita upadezoM meM samyak niSThA zraddhA hai| upAsya meM pUrNa vizvAsa, usake guNoM ke prati pUrNa AsthA zraddhA hai| suprasiddha manovaijJAnika alaigjeMDaravena ne zraddhA ke lie do zabdoM Admiration and Esteem kA prayoga kara unheM paribhASita kiyA hai: Admiration is the response to pleasurable feeling aroused by Excellence or Superiority, a feeling closely allied to Love.? Esteem refers to the performance of essential duties, whose neglect is attended with evil, AcArya zukla ke zabdoM meM kisI manuSya meM janasAdhAraNa se vizeSa guNa evaM zakti kA vikAsa dekha usake sambandha meM jo eka sthAyI Ananda-paddhati hRdaya meM sthApita ho jAtI hai use zraddhA kahate haiN| zraddhAspada ke prati pUrNa samarthana kA nAma hai shrddhaa| zraddhA eka hRdaya kI bhAvanA hai jo pUjya ke sAtha ananyathA siddha hai| yaha amRta-svarUpA hai jisako pAkara vyakti pUrNa, tRpta evaM AtmArAma ho jAtA hai| zraddhA kA udaya hote hI sampUrNa sAMsArika icchAoM kA zamana ho jAtA hai| zraddhAspada ko chor3akara vyakti eka kSaNa bhI anyatra nahIM jAnA cAhatA hai| yaha ahasAsa jIvoM kA ekamAtra sahAyaka hai / jaba saMsAra ke sampUrNa svajanaparijana apane-apane daravAje banda kara lete haiM taba zraddhA hI samartha-naukA banatI hai jo Agata Apad-samudra se zIghra hI ubAra letI hai| jisake pAsa bhautika sampadAoM kA pUrNa nirasana ho jAtA hai taba zraddhA hI ekamAtra avaziSTa rahatI hai|10 jisake mana kA rUkhApana samApta ho gayA hai, daMbha, garva, rAgAdi nAmamAtra zeSa nahIM haiM, jo dudhamuMhe bacce ke samAna haiM, bhole haiM, ajJa haiM yA jinakA mana tarka kI pariNAma virasatA se Uba gayA hai unhIM ke hRdayAkAza meM zraddhA kA udaya hotA hai|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ "azruvINA" meM zraddhA kA svarUpa / 41 zraddhe!mugdhAnpraNayasi zizUndugdha-digdhAsyadantAn, bhadrAnajJAn vacasi nirtaaNstrkvaagairdigdhaan||" isI prakAra pAzcAtya manovaijJAnikoM ne bhI zraddhA-udaya ke lie AtmaniSedha yA hInatA kI bhAvanA ko Avazyaka mAnA hai| maigDUgala ke anusAra AtmahInatA kI bhAvanA zraddhA ke lie anivArya hai| atyadhika Atma-vizvAsI, Atma-tuSTa aura ahaMkArI vyakti zraddhAlu nahIM ho sktaa| ahaM kA visarjana aura udAratA saccI zraddhA ke lie Avazyaka hai| AcArya zakla ne bhI isI taraha kA abhimata prakaTa kiyA hai-"jinakI svArtha-baddha dRSTi apane se Age nahIM jA sakI, ve zraddhA jaise pavitra bhAva kI dhAraNA nahIM kara sakate haiN| svArthiyoM aura abhimAniyoM ke hRdaya meM zraddhA kSaNa mAtra bhI nahIM ruka sktii| candanabAlA kA hRdaya pUrNataH pavitra ho cukA hai| vaha svArtha kI sImA lA~gha kara asIma meM adhiSThita ho gayI hai| yA yoM kaha sakate haiM ki usakA svArtha itanA vikasita ho gayA ki vaha paramArtha rUpa pratiSThita ho gayA hai| __ zraddhA kA pUrNa AdhAra vizvAsa hai / jaba taka jIvamAtra ke hRdaya meM zraddhAspada ke guNoM para pUrNa niSThA nahIM bana jAtI, 'yaha mere abhIpsita ko pUrNa karane yA saMsAra-sAgara se pApa utArane meM samartha hai'- isa taraha kI bhAvanA jaba taka balavatI nahIM hotI taba taka zraddhA kA udaya nahIM hotA hai| isameM pUrNa samarpaNa kI bhAvanA hotI hai|duHkh meM, dAridya meM, vipatti meM bhakta bhagavAn ke pAdacaraNoM meM apanA saba kucha samarpita kara duHkha sAgara se sadya: mukta ho jAtA hai| bhAratIya vAGmaya-(vaidika-jaina-bauddha) meM aneka kathAe~ haiM jinase aisA pratIta hotA hai ki bhavasAgara saMtAraka para pUrNa vizvasta hokara jIva anAyAsa hI duHkha se mukta ho jAte haiM / candanabAlA pUrNa vizvasta hai apane zraddhAspada ke prati, unake guNoM ke prati ki "ve avazya mujhe pAra utaareNge| ve asaMkhya jIvoM ke saMtAraka haiM, isameM usa bAlA ke hRdaya meM tanika bhI nanunaca nahIM hai| mahAbhArata kI draupadI, bhAgavata ke gajendra Adi isake ananyatama udAharaNa haiN| zraddhA aura tarka meM koI sambandha nahIM hai| zraddhA meM pUrNa samarpaNa evaM AtmaniSedha nihita rahatA hai lekina tarka meM isakA sarvathA abhAva hai| zraddhA kA
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 / azruvINA udaya sthAna sukumAra pradeza hRdaya meM hone se vaha svayaM sukumArI hai lekina tarka karkaza / zraddhA pUrNa vizvAsa kA nAma hai to tarka prApta para bhI sandeha kA abhidhAna hai| zraddhA meM yaha vizeSatA hai ki vaha kalpanA dvArA banAyI huI apane zraddheya kI mUrti ko sAkSAt mAna letI hai, jabaki tarka sAkSAt dikhane vAle zraddheya puruSa ko bhI sandeha bharI dRSTi se dekhatA hai / 14 zraddhA manuSya ke antaratama meM praviSTa rahatI hai lekina tarka buddhi se Age bar3hatA hI nhiiN| zraddhA-saMvalita aura tarka se virahita vyakti hI Atma-tattva ko prApta kara sakatA hai| 'zraddhA aura bhakti meM anyonyAzraya sambandha hai| kabhI-kabhI aisA bhI lagatA hai ki donoM eka hI haiN| vAstavikatA bhI yahI hai| jaba taka upAsya ke guNoM ke prati zraddhA utpanna nahIM ho, taba taka bhakti adhUrI rahatI hai aura jaba taka bhakti pUrNa na ho to zraddhA kI kalpanA hI vyartha hai| zraddhA aMdhI nahIM hotI hai| usameM jJAna kA bhI yoga rahatA hai| prAptavya ke mAhAtmya-gaurava evaM zreSThatA ko jAne binA usake prati zraddhA ho hI nahIM sktii| nArada RSi ke zabdoM meM-'mAhAtmya-jJAnamapi sA15 arthAt zraddhA meM yA bhakti meM zraddhAspada kA mAhAtmya bodha bhI bhakta hRdaya meM pUrNatayA niSThita rahatA hai| zraddhA meM adamya zakti hai| bar3e-bar3e mahApuruSa bhI usake vazavartI ho jAte haiN| yaha amodha astra hai / deva, pitara, manuSyAdi sabhI ko isa astra se saralatA se vazIbhUta kiyA jA sakatA hai| sarvatantra bhagavAn mahAvIra bhI isake bandhana meM ba~dha jAte haiN| zraddhA kI gaMgA meM satI candanabAlA nimajjita hokara dhanya-dhanya ho gyii| aprApya vastu ko prApta kara sahasA use vizvAsa hI nahIM hotaa| Aja usakA jIvana saphala ho gyaa| janma-janmAntara ke abhIpsita ArAdhya usakI zraddhA kI zaiyyA para Asana jamA cuke the: "devaH sAkSAt viharati puraH pAvano mAM punaanH|| zraddhA Ananda kI niSyandinI hai| zraddhA kI utpatti hote hI hRdaya meM AnandabhAvanA taraMgAyita hone lagatI hai| vANI gadgada aura zarIra romAJcita ho jAtA hai| saMsAra ke sampUrNa duHkha-sukha, rAga-dveSa Adi tirohita hokara kevala Ananda hI zeSa raha jAtA hai| isameM dvaita kA sarvathA abhAva ho jAtA hai| sampUrNa jIvajagat 'AtmavatsarvabhUteSu' kI bhAvanA meM pratiSThita ho jAtA hai|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ "azruvINA" meM zraddhA kA svarUpa / 43 yaha mokSamArga kI sAdhikA hai| jaba taka pUrNa zraddhA kA upacaya nahIM hotA, taba taka saMsAra meM kisI bhI zreSTha padArtha kI prApti saMbhava nahIM hai |giitaa meM govinda kI ukti hai: ye me matamidaM nityamanutiSThanti maanvaaH| zraddhAvanto'nasUyanto mucyante te'pi krmbhiH||" isa prakAra azruvINA meM zraddhA kA citraNa atyanta ramaNIya hai| vizeSa ke lie prathama zloka kI vyAkhyA dekheN| __ pAda-TippaNa 1. pANini-aSTAdhyAyI 3/3/104 8. tatraiva, pR0 248 2. vAlmIkirAmAyaNa, 2/38/2 9. ciMtAmaNi bhAga, pR0 17 3. amarakoza, 3/3/102 zraddhA 10. azruvINA-zloka saMkhyA 13 sampratyayaH spRhAH 11. tatraiva "1 4. vAcaspatyam pR0 5/49 12. sozala sAyakolaoNjI, pR0 111 5. dhavalA 1/1, 1, 11, 116/7 13. cintAmaNi bhAga 1 pR0 21/22 paMcAdhyAyI, uttarArdha, zloka saMkhyA 14. azruvINA-zloka saMkhyA 74 412 15. nArada-bhakti sUtra Mental and Moral 16. azruvINA 54 Science, Page 247 17. zrImadbhagavadgItA 3/31
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRtajJatA jJApana azruvINA eka zreSTha RSi evaM krAntakavi kI amara racanA hai| isakA ekaeka pada mahAn artha ko saMgopita kie hue hai| isakI vyAkhyA, isake padoM ke hArda ko jAnanA mere vaza kI nahIM hai| 14.7.98 ko lagabhaga 2.30 baje saradArazahara meM pUjya anuzAstA evaM prastuta graMtha ke kavi AcAryazrI mahAprajJa kA avitatha AzIrvAda milA-"sArA kArya chor3akara azruvINAvAlA kArya pUrA karo, jisase ki navambara meM hone vAlI saMgoSThI meM ise vidvAnoM ko upalabdha karAyA jA ske| " yahIM AzIrvAda isa kArya meM sahayogI banA, mujhe sAmarthyavAn banA diyaa| pUjya gurudeva zrI tulasI (adehI rUpa) kA AzIrvacana aura cinmaya rUpa isa yAtrA meM sahAyaka bnaa| zabda aura artha donoM AdaraNIya AcArya mahAprajJa ke haiM, unhIM ko smrpit| pUjyA sAdhvI pramukhA, yuvAcArya zrI evaM anya cAritrAtmAoM kI zubhAzaMsA mujhe pAtheya ke rUpa meM prApta hai| pUjya pitA DA. zrI zivadatta pANDeya bhaiyA-zrIharihara pANDeya anujavarga-rAmAzaMkara, saccitAnanda Adi sabakA AzISa evaM sahayoga mujhe prApta hai| svargagatA mAtA-devasundarI evaM cAcA harakSaNa zabda, artha aura zakti tInoM kA sampreSaNa karate rahate haiM-unako praNAma / kevala praNAma / pUjya jIjojI zrI gopAlakRSNa upAdhyAya kA anAvila-sneha evaM unakI nirabhilASa-karma kuzalatA ne mujhe sazakta aura utsAhavAn banAyA hai| guru pUjya pro.DA. rAya azvinI kumAra kA mArgadarzana aharniza prApta hai| AdaraNIya guru DA. lakSmInArAyaNa caube ne digmUr3ha cetanA ko sphUrta kiyA hai| isameM jo kucha bhI guNavattA hai-saba guruoM kA hai aura doSa mere haiN| chAtra, zikSaka evaM sudhI pAThakoM kA yatkiJcit bhI upakAra hogA to merI kRtArthatA ho jaaegii| dIpAvalI, 1998 lADanUM guru pAdAnucara harizaMkara pANDeya
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 / azruvINA zraddhe! mugdhAn praNayasi zizUn dugdha-digdhAsyadantAn, bhadrAnajJAn vacasi niratAMstarka bANairadigdhAn / vijJAzcApi vyathitamanasastarka labdhAvasAdAttarkeNA'mA na khalu viditste'nvsthaanhetuH|| anvaya- zraddhe! dugdhadigdhAsyadantAn mugdhAn bhadrAn ajJAn vacasi niratAn tarkabANairadigdhAn zizun prnnysi|trk labdhAvasAdAt vyathitamanasaH vijJAMzcApi (prnnysi)| tarkeNa amA te anavasthAna hetuH na viditaH / __ anuvAda - he zraddhe! jinake mukha aura dA~ta dugdha se sane hue haiM (jo dudhamu~he haiM), jo mugdha, bhadra, ajJa, vANI para sahaja vizvAsa karane vAle tathA tarka ke bANoM se asaMpRkta haiM, vaise baccoM se tuma prema karatI ho (unakA AliGgana karatI ho| ) (athavA) jo tarka ke bANoM se (pariNAma virasatA ko jAnakara) du:khI hokara khinna manavAle ho cuke haiM (Uba gae haiM) vaise vidvAn puruSoM se bhI prema karatI ho| (parantu), tarka ke sAtha tumhArA mela nahIM baiThatA hai - isakA kAraNa jJAta nahIM hai| vyAkhyA - terA paMtha dharmasaMgha ke dazama AcArya zrI mahAprajJa kI yaha racanA hai| prathama zloka meM zraddhA kI vyAkhyA kI gaI hai| zraddhe!- zraddhA zabda kA sambodhana eka vacana meM prayoga huA hai| at (upasarga yA upapada) pUrvaka juhotyAdigaNIya DudhAJ (dhAJ) dhAraNapoSaNayo: dhAtu se aG (a) aura TAp (A) pratyaya karane para zraddhA zabda banatA hai| zrat ko avyaya evaM satya kA vAcaka mAnA gayA hai| vaidika nighaNTu meM zrat ko satya kA vAcaka yA paryAya ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| vahA~ para Rta aura satya ke cha: nAmoM meM at zabda ko saMgRhIta kiyA gayA hai - baT zrat satrA addhA itthA Rtamiti satyasya SaTnAmAni - nighaNTu 3.10
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 47 jo satya ko dhAraNa kare yA jo satya para AdhArita ho usako zraddhA kahate haiM / niruktakAra yAska ne likhA - zraddhA zraddhAnAt / tasyA eSA bhavati' (nirukta 9.30) arthAt satya (zrata) para AdhArita hone ke kAraNa zraddhA zraddhA kahalAtI hai) nirukta ke TIkAkAra darga kA abhimata hai ki zraddhA vaha Antarika bhAva hai, jisako koI dhArmika yA dharmanirapekSa (artha, kAma) tathA AdhyAtmika viSayoM (mokSa) ke prati grahaNa karatA hai tathA jisameM koI parivartana nahIM AtA hai| amarakozakAra ne saMpratyaya (vizvAsa, Adara) aura spRhA ke artha meM zraddhA ko svIkAra kiyA hai - zraddhA saMpratyayaH spRhA (amara. 3.3.102) / medinI meM Adara aura kAMkSA artha mAnA gayA hai . ' zraddhA'dare ca kAMkSAyAm (me. 80.19) / Adhunika kozakAroM ne zraddhA ko AsthA, niSThA, vizvAsa, bharosA, daivI sandezoM meM vizvAsa, dhArmika niSThA', mana kI svasthatA, zAnti, ghaniSThatA, paricaya, Adara, sammAna, prabala yA utkaTa icchA Adi arthoM kA vAcaka mAnA hai| guru aura vedAnta (AptavANI) vAkyoM meM vizvAsa zraddhA hai (vedAntasAra) / dharma kArya meM vizvAsa zraddhA hai - pratyayo dharma kAryeSu tathA shrddhetyudaahRtaa| zraddhA ke mahatva ko sabane svIkAra kiyA hai| upaniSadoM meM ise hRdaya, mAtA yajamAnapatnI Adi zreSTha vizeSaNoM se abhihita kiyA gayA hai| zraddhA hRdaya iti hovAca - bRhdaarnnyk| zraddhA patnI - mahAnArAyaNIyopaniSad 18.1 isameM devoM kA adhivAsa hotA hai tathA yaha devoM kI rAnI hai| isalie yaha sArA saMsAra zraddhAmaya hI hai - zraddhA devAnadhivaste zraddhA vizvamidaM jagat / taittarIya brAhmaNa 2.8.8 zraddhA se hI brahmateja prajvalita hotA hai - zraddhAyAgniH samidhyate / Rgveda 10.151.1 zraddhA se satya milatA hai- zraddhayA stymaapyte| yajurveda 19.30 zraddhAvAn hI jJAna kA pAtra hotA hai zraddhAvAn labhate jJAnam, gItA 4.39 / isI mahanIyatA ko dRSTi meM rakhakara AcArya mahAprajJa ne ghoSita kiyA hai - zraddhAsvAdo na khalu rasito hAritaM tena janma azruvINA - 4
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 / azruvINA dugdhadigdhAsyadantAn - dugdha ke dvArA jinake abhI bhI mukha aura dA~ta sikta haiN| yaha pada zizUn' kA vizeSaNa hai| dvitIyA bahuvacana kA rUpa hai / jo dUdhamu~he bacce hote haiM ve sAMsArika prapaMca se sarvathA virata rahate haiN| zraddhA unhIM kA varaNa karatI hai| dugdhena - go athavA mAtA ke dugdha se| dugdhaM kSIraM payaH - amarakoza 2.9.51 dugdhaM kSIre pUrite ca - hemacandra 2.245 duh + kta pratyaya npuNskliNg| digdha - dih + kt| sanA huA, lipA huaa| kAlidAsa ne mAlavikAgnimitra meM likhA hai - digdho'mRtena ca viSeNa ca pakSmalAkSyA gADhaM nikhAta iva me hRdaye kaTAkSaH-mAlavikAgni mitra 1/29 Asya = mukha, asa gati dIptyAdAneSu bhvAdigaNIya dhAtu se Nyat pratyaya se Asya banatA hai| Asya zabda aise mukha kA vAcaka yA bimba prastuta kara rahA hai jo caMcala, dIptimAna aura teja sampanna ho| bAlaka ke mukha kI nisargatA evaM ramaNIyatA ko dhotita karane ke lie 'Asya' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| 'Asya'zabda se jisa uttama avasthA kI abhivyakti ho rahI hai vaisI abhivyakti mukha, Anana, vadana Adi paryAya zabdoM se saMbhava nahIM hai| payAryavakratA kA zreSTha udAharaNa hai| kavi kI mahAnatA udghATita ho rahI hai / vaktrAsye vadanaM tuNDamAnanaM lapanaM mukham -- amarakoSa 2.6.89 / ___ Asyandate amlAdinA prsrvti| Asyandate vAnnAdinA dravIkriyate / arthAt ApUrvaka syandU prasravaNe dhAtu se Dapratyaya ke yoga se Asya banA hai| asu kSepaNe se bhI Asya zabda bana sakatA hai -asyante varNA yena asyate / vA'smin graasH| kRtyalyuho bahulam (aSTAdhyAyI 3.3.113) se Nyat pratyaya huA hai| mugdhAn - yaha zizUn kA vizeSaNa hai / sahaja, sarala, bholA-bhAlA bhavabhUti ne bholepana ko dyotita karane ke lie uttara rAmacarita meM mugdha zabda kA prayoga
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 49 kiyA hai - 1.46 kAlidAsa ne bholIbhAlI tapasvI kanyAoM ke lie likhA hai - mugdhAsu tapasvikanyAsu - zakuntalA 1.25 / bhadrAn - bhadra kA artha hai - bhalA, sukhada, anukUla, maMgalaprada, kRpAlu, suhAvanA aadi| yaha 'zizUn' kA vizeSaNa hai jo baccoM meM vidyamAna guNoM kA udghATana kara rahA hai| bhadraM kalyANaM maMgalaM zubham - amarakoza - 1.4.25 bhadi kalyANe dhAtu se (bhvAdigaNIya, Atmanepada) RjendrAgravajravi viprakubracubra kSura khura bhadra. (uNAdi sUtra saMkhyA 196) serana ke nipAtana se bhadra banatA hai| isa pada se zizuoM meM bhadratA kalyANakArI, dveSarahitatA Adi guNoM kA dyotana ho rahA hai| ajJAn - ajJa zabda kA dvitIyA bahuvacanAnta pryog| jJAnarahitAn anubhavavihInAn / zizUn kA vishessnn| yahA~ ajJa zabda se sAMsArika prapaMca ke jJAna kA abhAva abhivyaMjita hai| jo sAMsArika prapaMcoM ke jJAna se rahita haiN| manusmRti 2.152 meM bAla ko ajJa kahA gayA hai - ajJo bhavati vai bAlaH / bhatRhari ne ajAna, anasamajha ke artha meM ajJa zabda kA prayoga kiyA hai - ajJaH sukhamArAdhyaH nItizataka - 20 / vacasi niratAn - vANI para vizvAsa karane vaale| nirata zabda bhakta, Asakta, anurakta, saMlagna Adi arthoM kA vAcaka hai| jo sahaja rUpa se kisI kI vANI meM nanunaca (tarka-vitarka) kie binA vizvAsa kara lete haiN| zizUn kA vishessnn| tarkabANairadigdhAn - tarka ke bANoM se adigdha, aspRSTa / adigdha - alipta / adAdigaNIya diha upacaye dhAtu se kta pratyaya hokara digdha zabda banatA hai| lipta kA paryAya hai| digdhalipte - amarakoSa 3.1.90 / viSa meM sane hue bANa ke artha meM bhI digdha zabda kA prayoga hotA hai - viSAkte digdhaliptakau, amara. 2.8.83 digdho viSAktabANesyAtpuMsi lipta'nyaliMgaka :- medinI 79.7 tarka- kalpanA, aMdAja, carcA, sandeha |jo tarka ke bANoM se, sandeha ke bANoM se alipta, asaMpRkta haiN|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 / azruvINA zizUn - zizuoM ko| zizu kA dvitIyA bahuvacanAnta pryog| zizu - bAlaka, bccaa| pota: pAko'rbhako DimbhaH pRthukaH zAvakaH zizuH-amarakoSa 2.5.38 / divAdigaNIya zo tanUkaraNe dhAtu se 'zaH kit sanvacca' (unAdisUtra 1.20) se 'u' pratyaya sanvadbhAva hone se dvitva, vatva Adi karane para zizu banatA hai| zyati zAyate vA zizuH / bhvAdigaNIya 'zaza plutagatau' dhAtu se bhI zizu zabda banatA hai| itva aura utva karane para zizu banatA hai| praNayasi - anurakta hotI ho, prema karatI ho / pra upasargapUrvaka nI dhAtu kA laTlakAra madhyamapuruSa ekavacana kA rUpa hai| tarkalabdhAvasAdAt vyathitamanasaH- tarka ke avasAda (khinnatA) ko prApta karane se vyathita mana vaale| yaha pada vijJAna kA vizeSaNa hai| vijJAn - vijJa zabda kA dvitIyA bahuvacana prayoga hai / vijJa = jAnane vAlA, pratibhAvAn, vizeSajJa, kuzala, zAstracatura aadi| ___ amarakoSa (3.1.4) meM pravINa, nipuNa, niSNAta, zikSita, vaijJAnika, kRtamukha, kuzala Adi ke artha meM vijJa zabda ko svIkAra kiyA hai| tarkeNa amA - tarka ke saath| tarka ke samIpa / amA -- ke samIpa, ke sAtha artha kA vAcaka avyaya hai| amA saha samIpe ca (amarakoza-- 3.3.250 amA sahAAntikayoH - vizvakoza 189.43) ___ anavasthAna hetuHna viditaH - sambandha yA sthiti na hone ke kAraNa jJAta nahIM hai| tAtparya hai ki zraddhA aura tarka ko koI dUra-dUra kA sambandha nahIM hotaa| jahA~ zraddhA hogI vahA~ tarka nahIM hogA aura jahA~ tarka hogA vahA~ zraddhA kahA~ se| tarka sandeha se utpanna hotA hai aura zraddhA sandeha kI vinAzinI hai| Adarza caritam (2/75) meM draSTavya hai-zraddhA sNdehnaashinii| ___ alaMkAra - isa prathama zloka meM aneka sundara alaMkAra sahajatayA apanI rUpa mAdhurI kA vistAra karate dikhAI par3ate haiN| anuprAsa, parikara, kAvyaliMga, saMsRSTi Adi alaMkAra haiN| dugdhadigdhAsyadantAn - anupraas| anuprAsa - varNasAmyamanuprAsaH (kAvyaprakAza 10.104) varNoM kI samAnatA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 51 ko anuprAsa kahate haiN| anuprAsa ke aneka bheda svIkRta haiM, kucha kI upalabdhi yahA~ hai| ____ 1. chekAnuprAsa - saMyukta yA asaMyukta vyaMjanoM kI eka bAra vyavadhAna sahita yA vyavadhAna rahita AvRtti chekAnuprAsa hai - so'nekasya sakRtpUrvaH kAvyaprakAza 9.106 'dugdhadigdhAsyadantAn' med gdh Adi aneka vyaMjanoM kI ekabAra AvRtti parikara - sAbhiprAya vizeSaNoM ke prayoga ko parikara alaMkAra kahate haiN| vizeSaNairyatsAkUtaisaktiH parikarastu saH kAvyaprakAza. 10.183 sAbhiprAyavizeSaNairbhaktiH parikaraH alaMkAra sarvasva - 32 uktaivizeSaNaiH sAbhiprAyaiH parikaro mata. sAhityadarpaNa 10.57 vizeSaNAnAM sAbhiprAyatvaM parikaraH rasagaMgAdhara bhAga - 3 pR. 280 isa zloka meM 'zizUn' ke lie mugdhAn, bhadrAn, ajJAn Adi aneka sAbhiprAya vizeSaNoM kA prayoga huA hai| kAvyaliMga - jaba vAkyArtha yA padArtha kisI kathana kA kAraNa ho use kAvyaliMgAlaMkAra kahate haiN| kAvyaliMga hetorvAkyapadArthatA-kAvyaprakAzaH - kAvyaprakAza10.114 vyathitamanasaH meM kAvyaliMgAlaMkAra hai| tarka ke kAraNa jisakA mana khinna ho gayA hai| tarka kAraNa hai aura mana kI khinnatA kaary| chanda - prastuta kAvya meM mandAkrAntA chanda hai| bhAvoM kI nirmalatA,
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 / azruvINA sahajAbhivyakti, hRdaya kA svAbhAvika rUpa tathA saundaryAdhAyaka tathya kI abhivyakti ke lie mandAkrAntA chanda kA prayoga kiyA jAtA hai| isa chanda ke mAdhyama se zoka, karuNA, bhakti, prema Adi kI abhivyakti saphala rUpa se hotI hai| jisa kAvya meM marma kA prakAzana, hRdaya kA vigalana, bhAvanA, kalpanA tathA saMgIta kA samanvaya ho usameM mandAkrAntA kA prayoga kiyA jAtA hai| vizvaprasiddha gIti kAvya meghadUta mandAkrAntA chanda meM hI nibaMdhita hai| azruvINA meM candanabAlA ke mAdhyama se kavi kA AtmaprakAzana huA hai| isalie mandAkrAntA chanda kA prayoga ucita hai| isakA lakSaNa isa prakAra hai| AcArya piGgala ne chandazAstra meM likhA hai - mandAkrAntA m bhau n tau tgau g samudratusvarAH chandazAstra 7.19 jisake pratyeka pAda meM magaNa, bhagaNa, nagaNa, do tagaNa tathA do guru varNa hoM use mandAkrAntA kahate haiN| cauthe, chaThe aura sAtaveM sthAna para yati hotI hai| saMskRta-hindI koza meM ApTe ne lakSaNa nirdiSTa kiyA hai - mandAkrAntAmbudhirasanagairmo bhanau tau ga yugmam azruvINA ke prathama zloka kA prathama pada udAharaNArtha prastuta hai : magaNa bhagaNa nagaNa tagaNa tagaNa do guru ssssss ssssssssssss zraddhe! mugdhAn praNayasi zizUn dugdhadigdhAsyadantAn maMgalAcaraNa - graMtha viracana kI nirvighnaM samApti kI kAmanA se graMthAraMbha meM maMgalAcaraNa kI ziSTa paramparA hai- granthArambhegranthamadhye granthAnte cmNglmaacrnniiym| AcArya pataJjali ne likhA hai - maMgalAdIni hi zAstrANi prathante vIrapuruSANi ca bhavanti AyuSmatpuruSANi cAdhyetArazca siddhArthA yathA syuriti - mahAbhASya, prthmaanik| ___ arthAt jina zAstroM kA AraMbha maMgalAcaraNa se kiyA jAtA hai, ve prasiddha hote haiM, unake adhyayana karane vAle vIra hote haiM, dIrghAyu hote haiM, unake par3hane vAle chAtroM ke sampUrNa manoratha pUrNa hote haiN|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 53 jaina TIkAkAroM ne nirdiSTa kiyA hai - nAstikya parihArastu ziSTAcAra prapAlanam / / puNyAvAptizca nirvighnaM zAstrAdau tena sNstutiH|| paMcAstikAya jayasenAcArya kRta tAtparyavRtti dravyasaMgraha para brahmadatta kI TIkA aba vicAraNIya prazna hai ki azruvINA ke prAraMbha meM kavi ne kisa prakAra kA maMgalAcaraNa kiyA hai? yaha to siddha hai ki kavi ne kAvyAraMbha meM kisI prakAra ke iSTa devatA kA abhivandana nahIM kiyA hai| zraddhe!' zabda kA prathamoccAraNa hI maMgala hai| gaNa kI dRSTi se Adi magaNa yA granthAraMbha meM magaNa kA prayoga aizvarya, vibhUti, zrI, sampadA Adi kA sambarddhaka mAnA jAtA hai - zubhado mo bhUmimayaH - raghuvaMza 1.1 para mallinAtha TIkA yahI kAraNa hai ki prAya: pramukha mahAkAvyoM, khaNDakAvyoM kA prAraMbha magaNa se hI dekhA jAtA hai - vAgarthAviva. -- raghuvaMza kazcitkAntA. - meghadUta dikkAlAdya. nItizataka (bhartRhari) cUDottaMsita vairAgyazataka - (bhartRhari) pANi grahe. AryA saptazatI - govardhanAcArya zraddhe mugdhAn - azruvINA zraddhe mugdhAn meM magaNa kA prayoga hai isalie maMgalakAraka hai| 'za' zabda kA uccAraNa ziva kI abhivyakti karatA hai| yaha ziva yA parama maMgala kA vAcaka hai| 'za' zabda se aise astra kA bhI bodha hotA hai jo kAmamaloM kA vinAzaka ho| ra zakti kA vAcaka hai| isa prakAra 'zra' zabda kAmamala vinAzaka evaM mahAzakti kA udghATaka siddha hotA hai| zrIM' zakti kA bIja mantra mAnA jA... hai| 'zrI' paramasauMdarya evaM mahadaizvarya kA bodhaka hai| isa prakAra zraddhe! zabda kA uccAraNa hI maMgala kAraka hai|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 / azruvINA yahA~ prathama zloka meM hI kavi ko vaha anAvilatA evaM sahajatA kAmya hai jo janma janmAntarIya tapa:sAdhanoM ke abhyAsa se karmavicchardita hone para hI prakaTa hotI haiN| vizeSa - yahA~ para amUrta yA bhAva padArtha zraddhA kA mUrta citraNa kiyA gayA hai isalie upacAravakratA - 'anya ke dharma kA anya para Aropa' kA zreSTha udAharaNa banatA hai| prabodhacandrodaya nATaka meM bhAva padArthoM - zraddhA, moha, viveka Adi kA mUrta citraNa kiyA gayA hai| jaina paramparA ke mohaparAjaya, jJAnasUryodaya, mudritakumudacandra Adi nATakoM meM bhAva padArthoM ko pAtra ke rUpa meM upasthita kiyA gayA hai| (2) saMyogAtte'nubhavati naraH pAmaraJcAmarendraM, vyAghAtAtte prvr-cturnycaapynaadeyvaakym| pUjyA'pUjyAn gurukalaghukAn sajjanA'sajjanAMzca, bhAvAbhAvau vibhajati janastatra mAnaM tavaiva // anvaya - te saMyogAt naraH pAmaram amarendram anubhvti| te vyAghAtAt pravaracaturam ca api anAdeyavAkyam (bhavati) / janaH pUjyApUjyAn gurukalaghukAn sajjanAsajjanAMzca vibhajati tatra tavaiva bhAvAbhAvau mAnaM (bhvti)| anuvAda- (he zraddhe!) tumhAre saMyoga se vyakti pAmara (nikRSTa) ko bhI amarendra (indradeva, zreSTha) mAnane lagatA hai, lekina tumhAre vyAghAta (virodha, abhAva) se utkRSTa catura vyakti ke vacana ko svIkAra nahIM karatA hai| manuSya jaba pUjya-apUjya, bar3e-choTe, sajjana-durjana meM vibhAjana karatA hai taba tumhArA rahanA yA nahIM rahanA hI mAnadaNDa banatA hai| vyAkhyA - isameM zraddhA kA mahatva pratipAdita hai| zreSTha-nikRSTa, pUjya-apUjya Adi kA nirNaya zraddhA ke dharAtala para hI hotA hai| jisake prati zraddhA hai vaha
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 55 svabhAvataH zreSTha svIkRta ho jAtA hai aura jisake prati zraddhA nahIM hai vaha nikRSTa ho jAtA hai| te saMyogAt - he zraddhe ! tava saMyogAt - samanvayAt saMgamAt vA = tumhAre saMgama se, saMyoga se| naraH pAmaram amarendram anubhavati - manuSyaH nikRSTamapi zreSThaM jAnAti - arthAt zraddhAvazAt vyakti nikRSTa ko bhI zreSTha mAna letA hai| pAmara = duSTa, nIca, gNvaaruu| amarakozakAra ne nIca ke vAcaka artha meM pAmara zabda ko nirdiSTa kiyA hai - vivarNaH pAmaro nIcaH prAkRtazca pRthgjnH| nihIno'pasado jAlmaH kSullakazcetarazca sH|| amarakoza 2.10.16 pAmara zabda kA dvitIya ekavacana meM pAmaram banA hai - pAmAnaM rAti pAmaraH arthAt jo pApa athavA duSTatA ko dhAraNa karatA hai vaha pAmara hai| pA dharma: mriyate yena arthAt jisake dvArA dharma mArA jAtA hai, dharma kI hatyA kI jAtI hai vaha pAmara hai / pA upapada pUrvaka mRprANatyAge dhAtu se gha (a) pratyaya hokara pAmara banA hai| dvitIyA ekavacana meM paamrm| bhAminI vilAsa 1.62 meM jar3abuddhi ko pAmara kahA gayA hai- valgaMti cetpaamraaH| amarendram - devezam indram viSNuM sarvapUjyam vaa| amarendra zabda kA dvitIyA ekvcn| amarendra = devoM kA svAmI, indra kI upAdhi, viSNu aura ziva kI upaadhi| anubhavati = svIkaroti manute vaa| svIkAra karatA hai, anubhava karatA hai| te vyAghAt pravaracaturamapi anAdeyavAkyam bhavati -- zraddhAyAH nirAzAt virodhAt asamanvayAt abhAvAt vA kuzala pravINamapi anAdeyavAkyam - vizvAsAyogyavacanam bhavati / zraddhAyA'bhAve sati kuzalapravINacaturANAM vacasyapi na vizvasiti jnH| vyAghAta - virodha, rukAvaTa, vighna / vyAghAta zabda ke paMcamI ekavacana meM 'vyAghAtAt' banA hai| vilagAva yA vicchedana hone se paMcamI vibhakti huI hai|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 / azruvINA pravaracaturam - utkRSTakuzalam, kuzalAt kuzalam -kuzala se kuzala vykti| anAdeyavAkyam - agrahaNIyavAkyam avizvanIya vAkyam vaa| jisake vAkya, vacana para vizvAsa nahIM ho sake athavA jisakA vacana grahaNIya nahIM hai vaha anAdeya vAkya hai| zraddhA ke nahIM hone para utkRSTa vyakti bhI Adara kA pAtra nahIM bana pAtA hai| pUjyApUjyAn - tavaiva mAnaM vibhajati-yaha pUjya hai, yaha apUjya hai, yaha zreSTha hai| yaha laghu hai, yaha sajjana hai yaha asajjana hai, isa nirNaya meM zraddhA kA rahanA (bhAva) aura na rahanA (abhAva) hI mAnadaMDa banatA hai| zraddhApAtra vyakti zreSTha aura pUjya hotA hai tathA jisake prati zraddhA kA abhAva ho vaha anAdaraNIya ho jAtA yahA~ para mUrta ke dharma -- 'mAnadaNDa' kA amUrta (bhAva) padArtha zraddhA para Aropita kiyA gayA hai| mAnadaNDa to koI mUrta padArtha hI ho sakatA hai lekina yaha amUrta padArtha zraddhA ko mAnadaNDa banAyA gayA hai| upacAra vakratA kA utkRSTa udAharaNa hai| ___ mAdhurya guNa kA ramaNIya saundarya vidyamAna hai| sampUrNa azruvINA meM mAdhurya evaM prasAda guNa kA Adhipatya hai| citta ko dravIbhUta banAne vAle AhlAda ko hI mAdhurya kI saMjJA dI hai| __ madhura varNa, sAnunAsika varNa tathA choTe-choTe samAsoM ke prayoga se mAdhurya kI utpatti hotI hai| AcArya mammaTa ne mAdhurya - vyaMjaka vargoM kA nirdeza kiyA mani vargAntyagAH sparzA aTavargA raNau lgh| avRttirmadhyavRttirvA mAdhurye ghaTanA tathA // arthAt Ta varga (Ta-Na) ko chor3akara ka se lekara ma taka kA sparza varNa jaba apane varga ke antima varNa se yukta hote haiN| hrasva svara yukta rakAra evaM NakAra tathA samAsarahita padAvalI yA alpa samAsa yukta padAvalI mAdhurya guNa vyaMjaka mAnI jAtI hai| vakroktikAra ne dvirukta t, la, n aura r, h Adi se saMyukta ya aura la ko bhI mAdhurya vyaMjaka mAnA hai / prastuta zloka meM sparza vargoM ke atirikta,
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 57 Jca, ndra, tte Adi mAdhurya vyaMjaka vargoM kA vinyAsa huA hai| mammaTa ke anusAra mAdhurya guNa kI paribhASA hai - AhlAdakatvaM mAdhurya zRGgAre drutikAraNam karuNe vipralambhe tacchAnte cAtizayAnvitam // kAvyaprakAza 8.68-69 arthAt AhlAdaka mAdhurya hai jo drutikAraka hai| zRMgAra, karuNa, vipralambha aura zAntarasa meM isakA atizaya prayoga hotA hai / citta kI ArdratA ko druti kahate haiM jo Arau~, pulaka Adi bAhyacihnoM se lakSita hotA hai : cittasyArdratAkhyo netrAmbupulakAdisAkSiko vRttivizeSa ityarthaH - kAvyaprakAza 8.68-69 para jhalakIkara ttiikaa| alaMkAra - isa zloka meM kAvyaliMga, arthAntaranyAsa anuprAsa Adi alaMkAroM kA sundara viniyoga huA hai| saMyogAtte --- amarendraM - kAvyaliMga prathama do kA aMtima do paMktiyoM se samarthana hone se arthAntaranyAsa alaMkAra hai (3) tatrAnandaH sphurati sumahAn yatra vANIM zritA'si, duHkhaM tatroccha lati vipulaM yatra maunaavlmbaa| kiM vA''nandaH kimasukhamidaM bhASase saprayoga, tvAmAkSipya svamatijaTilAstArkikA atra muuddhaaH|| anvaya - (he zraddhe !) yatra vANIM zritA'si tatra sumahAn Anando sphurati / yatra (tvaM) maunAvalambA tatra vipulaM duHkhaM ucchalati / kiM AnandaH kimasukhaM vA idaM saprayogaM bhaassse| tvAmAkSipya svamatijaTilAH tArkikA atra mUDhAH (bhavanti ) /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 / azruvINA anuvAda - (he zraddhe!) jahA~ para tU vANI kA Azraya letI ho (mukhara hotI ho) vahA~ mahAn Ananda sphurita hotA hai| jahA~ tuma mauna kA avalamba letI ho vahA~ duHkha ucchalane lagatA hai (duHkha kA sAmrAjya vyApta ho jAtA hai)| sukha athavA duHkha kI saprayoga (prayogAtmaka) paribhASA tuma kahatI ho| tumako chor3akara (tumhArI nindA kara) apanI mati meM ulajhe hue tArkika loga isa viSaya meM (sukha-duHkha kI prayogAtmaka paribhASA meM) mUr3ha ho jAte haiN| vyAkhyA - isa zloka meM zraddhA kA mahattva pratipAdita kiyA gayA hai| yatra vANIM zritA'si tatra sumahAn Anando sphurati - he zraddhe ! yatra tvaM vANI zritA'si maukharyamavalambitA'si tasminneva AnandadhArA pravahati / jahAM para tuma vANI kA avalaMba letI ho vahA~ Ananda sphurita hotA hai - Ananda kA sAmrAjya vyApta ho jAtA hai| zraddhA yukta vANI adhika sazakta evaM sAmarthya zakti se saMbalita ho jAtI hai| kavi kA spaSTa abhiprAya hai ki zraddhA ke dharAtala para vaha saba kucha sahaja hI upalabdha ho jAtA hai jisakI prApti isa deha meM bhI durlabha hai / upaniSad -- vAGmaya, Agama sAhitya evaM gItA ne zraddhA ke mahattva ko svIkAra kiyA hai| zraddhAyAH saMyogAdeva janaH nikRSTamutkRSTaM iti anubhvti| zraddhA'bhAve sati kuzala caturajanAnAM vacanamapi avizvAsayogyamagrahanIyamiti bhavati / pUjyApUjya - grahaNIya - agrahaNIya - sajana durjanAdiviSayeSu zraddhAyAH bhAvAbhAvau eva mAnadaNDarUpeNa svIkrIyete / arthAt zraddhAsadbhAvAt ko'pi janaH sajjano bhavati tadabhAvAt durjano bhvti| zraddhApAtro pUjyo bhvti| zraddhArahito nindanIyo bhvti| bhAratIya vAGmaya meM zraddhA kA mahattva svIkRta hai| saMsAra kA Adya graMtha Rgveda kA spaSTa udghoSa hai ki zraddhA se teja jAgRta hotA hai - zraddhayAgniH samidhyate zraddhayA hUyate haviH Rgveda 10.151.1 arthAt zraddhA se bahmateja prajvalita hotA hai aura zraddhA se hI havi (dAnAdi) arpaNa kiyA jAtA hai| zraddhA se pUrNa vibhUti evaM mahadaizvarya kI prApti sahajatayA ho jAtI hai|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 59 zraddhAM hRdayya yAkUtyA zraddhayA vindate vsu| Rgveda 10/151/4 RgvedI RSi zraddhA kI mahanIyatA ko jAnakara usakI upAsanA meM tallIna dikhAI par3atA hai| vaha zraddhA se stuti karatA hai - zraddhAM prAtarha vAmahe zraddhAM madhyaMdinaM pari zraddhAM sUryasya nimraci zraddhe zraddhApayeha nH| ___ 10.151.5 hama prAta:kAla meM, madhyAhna meM aura sUryAsta belA meM zraddhA kI upAsanA karate haiN| he zraddhA! hameM isa vizva meM athavA karma me zraddhAvAn kara / gItA meM bhagavAn zrIkRSNa zraddhAvAn ko hI jJAna kA adhikArI mAnA hai - zraddhAvaoNllabhate jJAnaM tatparaH sNytendriyH| jJAnaM labdhvA parAM shaantimcirennaadhigcchti|| gItA 4.39 arthAt indriyasaMyamI aura zraddhAvAn jJAna prApta karatA hai| jJAna prApta hone para zIghra parama zAnti prApta ho jAtI hai| isa prakAra zraddhA kA mahattva sarvasvIkRta hai| alaga se vistArapUrvaka isa viSaya para prakAza DAlA jAnA vAMchanIya hai| isa zloka meM kAvyaliMga alaMkAra hai| zraddhA kA svAbhAvika citraNa hone se svabhAvokti alaMkAra bhI hai - svabhAvoktizca DimbhAde svakriyArUpavarNanam kAvyaprakAza 10.168 paryAya vakratA, upacAra vakratA, vizeSaNA vakratA tathA nipAta vakratA kI dRSTi se yaha zloka utkRSTa hai| mAdhurya guNa vidyamAna hai|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 / azruvINA satsamparkA dadhati na padaM karkazA yatra tarkAH, sarva dvaidhaM vrajati vilayaM nAma vishvaasbhuumau| sarve svAdAH prakRtisulabhA durlabhAzcAnubhUtAH, zraddhA-svAdo na khalu rasito hAritaM tena jnm|| anvaya - yatra karkazA tarkAH (tatra) satsamparkA padaM na ddhti| sarvaM dvaidhaM vizvAsabhUmau nAma vilayaM yAnti / prakRti sulabhA durlabhAzca sarvesvAdA anubhUtAH (paraM) zraddhAsvAdo (yena) na khalu rasito tena janma haaritm| anuvAda - jahA~ para karkaza (kaThora) tarka hote haiM vahAM acche sambandha sthira nahIM hote haiN| sAre dvaidha (saMgharSa) vizvAsa (zraddhA) kI bhUmi para nizcaya hI vilaya (vinAza) ko prApta ho jAte haiN| svAbhAvika, sulabha evaM durlabha sabhI svAdoM ko anubhUta kara lene para bhI jisane zraddhA kA svAda nahIM cakhA usakA janma hI vRthA hai| __vyAkhyA - isa zloka meM zraddhA kI mahanIyatA kA nirUpaNa kiyA gayA hai| jahA~ zraddhA kA sAmrAjya hotA hai, zraddhA hotI hai, vahA~ saMgharSa svataH samApta ho jAte haiN| karkaza tarka yA vaicArika bhrAnti hI saMgharSa ko janma dete haiM / samAja-vyavasthA yA samAjazAstrIya dRSTi se bhI yaha zloka mahanIya hai| zraddhA, vizvAsa ke abhAva se hI pArivArika, sAmAjika, rASTrIya athavA antararASTrIya stara para kalaha, saMgharSa kA janma hotA hai aura jahA~ zraddhA hotI hai ina sabakA vinAza ho jAtA hai| yatra ..... padaM na dadhati -- jahA~ para kaThora tarka hote haiM vahA~ para satsaMparka Thahara nahIM pAte haiN| yatra = jahA~ pr| avyaya pada hai| karkazA: - yaha pada tarkAH kA vizeSaNa hai| yaha zabda do dhAtuoM ke mela se banA hai| kRJa - hiMsAyAm (krayAdi gaNIya) evaM kaza zabde (adAdi gaNIya dhAtu) kRJ hiMsAyAm dhAtu se anyebhyo'pi dRzyante 3.2.75 pANini sUtra se vic pratyaya se kara, kaza dhAtu se pacAdyac (3.1.134) sUtra se ac (a) pratyaya karane
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 61 para kaza banA hai| kar cAsau kazazca krkshH| yaha zabda sAhasI, kaThora, rUkhA, dRr3ha,nirdaya, krUra Adi arthoM kA vAcaka hai yA ye paryAya zabda haiN| karkaza zabda se hiMsA aura krUra dhvani donoM dyotita haiN| hRdaya ke bhAva - karuNA, zraddhA, dayA, maitrI, vizvAsa Adi kI jahA~ hiMsA ho aura tajanita krUra zabdoM kA kolAhala ho, aise sthAna para acche sambandha kaise Thahara sakate haiM / sambandha to hRdaya ke bhAvoM ke rAjya meM hote haiM tarka rAjya meM nhiiN| tarka ke karkaza vizeSaNa se jina bhAvoM kI abhivyakti ho rahI vaisA anya zabdoM - kaThora, krUra Adi ke prayoga se saMbhava nahIM thaa| syAtkarkazaH sAhasikaH kaThorAmasRNAvapi-amarakoza 3.3.217 karkazaH paruSe krU re kRpaNe nirdaye dRddh'e| ikSau sAha sike kAsamarda kaampillyorpi|| vizvakoza. 169.27-28 tarkAH- tarka kA bahuvacana rUpa hai / kalpanA, andAja, carcA, saMdeha, nyaay| mo. viliyamsa saMskRta-aMgrejI koza pR. 439 meM nimna artha kiyA gayA hai - Conjecture, guess, suspect, try to discover or ascertain etc. ___ yaha do dhAtuoM se niSpanna ho sakatA hai| tarka bhASArtha' curAdi gaNIya dhAtu se bhAve ghaJ (pA. 3.3.18) se ghaJpratyaya hokara tarka prathamA bahuvacana meM tarkAH banA hai| tudAdigaNIya kRtI chedane dhAtu se ac athavA ghaJ pratyaya tathA pRSodarAdIni yathopadiSTam (pA. 6.3.109) sUtra se varNaviparyaya hokara tarka zabda banA hai| jahA~ para hRdaya ke ramaNIya evaM manojJa bhAvoM kA chedana-bhedana ho jAe vaha tarka hai| isa artha meM tarka kA sAbhiprAya evaM yathocita prayoga huA hai / yahA~ kavi kI kuzalatA siddha hai| satsaparkAH - saadhusNbndhaaH| acche saMbaMdha / padam - pada zabda ke aneka artha haiM / yahA~ para sthAna, AvAsa, avasthA, sthiti, hRdaya meM sthAna, Adi kA vAcaka hai| sthAna sthiti ke artha meM isa zabda kA prayoga - tadalabdhapadaM hRdizokaghane raghuvaMza 8.91 arthAt hRdaya meM sthAna na paayaa|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 / azruvINA avivekaH paramApadAM padam - kirAta. 2.30 arthAt aviveka vipattiyoM kA AvAsa sthala hai| divAdigaNIya pada-gatau dhAtu se ac, napuMsakaliMga meM padam zabda hai| pada - sthairye (amarakoza TIkA) se bhI pada zabda vyutpanna mAnA jAtA hai| amarakoza kAra ne padam' ko vyavasAya, rakSA, sthAna, cihna, paira, zabda, vAkya Adi kA vAcaka mAnA hai| padaM vyavasititrANasthAna lakSmA ivastuSu / amara. 3.3.93 sarvaM dvaidhaM - vilayaM vrajati - sabhI prakAra ke saMgharSa vizvAsa kI bhUmi para nizcaya hI samApta ho jAte haiN| sarvam -- sarva zabda ke napuMsaka liNg| dvaidhaM kA vishessnn| yaha sampUrNa, samasta, kRtsna Adi kA vAcana hai -- atha samaM sarvam vizvamazeSaM kRtsnaM samastanikhilAkhilAni nishessm| samagraM sakalaM pUrNamakhaNDaM syAdanUnake // amarakoza 3.1.64-65 dvaidham - dvi + dhamuJ npuNskliNg| dvaitAvasthA, vividhatA, bhinnatA, saMgharSa, vivAda, vibheda Adi arthoM kA vAcaka hai| prastuta saMdarbha meM saMgharSa, vivAda, bhinnatA Adi artha grAhya haiN| vizvAsabhUmau - vizvAsa kI bhUmi para, zraddhA ke dharAtala para, saptamI ekvcn| vizvAsa pada pratyaya, bharosA, niSThA, vizrambha Adi arthoM kA vAcaka hai| yaha vi upasargapUrvaka zvasa prANane' dhAtu se ghaJ pratyaya karane para niSpanna hotA hai| jahA~ vizeSa rUpa se prANa kA sambandha ho jAe, akATya niSThA ho jAe usako vizvAsa kahate haiN| samau vizrambhavizvAsau - amarakoza 2.8.23 nAma - yaha avyaya pada hai| nAmadhArI, nAmaka nissandeha, nizcaya hI, sacamuca, vAstava meM avazya Adi arthoM kA vAcaka hai| prastuta saMdarbha meM 'nizcaya hI' ke artha meM prayukta huA hai|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 63 'kutsne| nAma prakAzya saMbhAvyakrodhopagama kutsne| amara. 3.3.251 vilayam - vinAzam, mRtyum antam vaa| vi upasarga pUrvaka lI zleSaNe dhAtu se ac evaM dvitIyA ekavacana / divaso'numitramagamad vilayam - zizupAlavadha (9.17), vilayaM nAzam - sarvaMkaSA TIkA vrajati - gacchati / vraja gatau laTlakAra prathama puruSa ekavacana kA ruup| vinAza ko prApta ho jAtA hai| sabhI prakAra ke saMgharSa zraddhA kI bhUmi para, prANa ke rAjya meM Akara samApta ho jAte haiM -- isa tathya kA sundara pratipAdana kavi ne kiyA hai| prasaMgAnukUla zabdoM kA viniyojana huaa| anuprAsa kI zruti ramaNIyatA vidyamAna hai| zraddhAsvAdo na khalu rasito hAritaM tena janma - jisane zraddhA kA svAda nahIM cakhA vaha janma hI hAra gayA arthAt usakA janma hI vRthA ho jAtA hai| upacAravakratA kA sundara udAharaNa hai| zraddhA kA svAda mUrta viSaya ko amUrta para AropaNa huA hai| acchI sUkti bana gaI hai| khalu - yaha avyaya pada hai jo nimnalikhita arthoM meM prayukta hotA hai - 1. nissaMdeha, nizcaya hI, avazya, scmuc| 2. anurodha, anunaya-vinaya, praarthnaa| 3. 'pUchatAcha 4. pratiSedha 5. tarka 6. pUraka ke rUpa meM 7. kabhI-kabhI vAkyAMlakAra ke rUpa meN| saMskRta-hindI koza, ApTe, pR. 325 niSedhavAkyAlaMkAre jijJAsAnunaye khlu| amarakoza 3.4.255
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 / azruvINA khalu syAd vAkyabhUSAyAM jijJAsAyAM ca saantvne| vIpsAmAna niSedheSu pUraNe pdvaakyyoH| medinI 184.73 rasito - bhukto / AsvAdanasnehanayoH se kta pratyaya hokara banA hai| jinhoMne zraddhA svAda kA AsvAdana nahIM kiyA usakA janma hI vRthA hai| alaMkAra anuprAsa / vrajati / vilayam-kAvyaliGgAlaMkAra / satsaparkA - trkaaH| arthAntara nyAsAlaMkAra / _ 'sarva dvaidhaM vrajati vilayam' kA zraddhA- svAdo. ke dvArA samarthana kiyA gayA hai| jahA~ sAmAnya kA vizeSa se vizeSa kA sAmAnya se samarthana kiyA jAtA hai use arthAntaranyAsAlaMkAra kahate haiN| sAmAnyaM vA vizeSo vA tadanyena smrthyte| yattu so'rthAntaranyAsaH sAdharmyaNetareNa vaa|| kAvyaprakAza 10.165 (5) citraM citraM tava sumRdavaH prANakozAstathApi, kaSTonmeSe dRDhatamamatau mAnave caanuraagH| zraddhAbhAjau jagati gaNitAH sandihAnA asaMkhyAH, zraddhA-pAtraM bhavati viralastena kshcittpsvii|| anvaya - (he zraddhe!) tava prANakozA: sumRdavaH tathApi kaSTonmeSe dRDhatamamatau mAnave anurAga: ca iti citram citram / jagati zraddhAbhAjo gaNitAH sandihAnA asNkhyaaH| tena kazcit viralaH tapasvI zraddhA-pAtram bhvti| anuvAda - he zraddhe! tumhAre prANakoza (abhyantara bhAga) atyanta komala haiM phira bhI kaSTha ke unmeSa (bavaMDara) meM kaThora (sthira) mativAle manuSya meM
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 65 anurAga rakhatI ho - yaha mahAn Azcarya hai| saMsAra meM zraddhAbhAja (zraddhA kA adhikArI) gine hue hai- (atyalpa parantu sandehazIla asaMkhya / isalie koI virala tapasvI hI zraddhA pAtra hotA hai| vyAkhyA - vivecya zloka meM anuprAsa, virodha, vizeSokti, vibhAvanA, arthAntaranyAsa, kAvyaliMga, saMsRSTi, saMkara Adi alaMkAroM ke mAdhyama se zraddhA ke adhikArI ke svarUpa kI ora nirdeza kiyA gayA hai| zraddhA ke ramaNIya rUpa kA bhI abhivyaMjana ho rahA hai| tavaprANakozAH sumRdavaH = tumhAre prANakoza atyanta mRdu haiN| tava - zraddhAyAH prANakozAH - abhyantarasthanAni AtmapradezAH vA sumRdavaH - sukumArAH snti| prANakozAH - prANakozA-bhItara bhAga, prANAH kuzyanti saMzleSayanti yatra tat prANakozaH prathamaikabahuvacane prANakozAH abhyantara pradezA ityrthH| sumRdavaH - sukubhArAH / sumRdu zabda kA prathamA bahuvacana / su eka nipAta hai jo karmadhAraya evaM bahubrIhi samAsa banAne ke lie saMjJA zabdoM se pUrva jor3A jAtA hai| vizeSaNa aura kriyAvizeSaNa meM bhI isakA prayoga hotA hai| acchA, sundara, manohara, sarvathA, pUrI taraha, AsAnI se, adhika Adi arthoM kA vAcaka hai| pUjane svatI - amara. 3.4.5, su pUjAyAM bhRzArthe'numati kRcchrasamRddhiSu' - medinI 185.79, Su gatau (prasavaizvaryayoH) se DuH (u) pratyaya huA hai| mRdu vizeSaNa pada hai| su upapada ke sAtha sumRdu banA hai| mRdu zabda cikanA, komala, lacIlA, sukumAra, namra Adi arthoM kA vAcaka hai| sukumAraM tu komalaM mRdu, amarakoza3.1.78, komalaM mRdule jale - vizvakoza 156.95, mRdutIkSNe ca komale - haimakoza: 2.236, mRdu - kSode (krayAdigaNa) se prathimRdibhrasjAm ( uNadisUtra 1.28) se u pratyaya hokara mRdu bnaa| jahA~ para kaThoratA, karkazatA pIsa jAe, samApta ho jAe usako mRdu kahate haiN| mRdu meM kaThoratA kA sarvathA abhAva ho jAtA hai, kevala komalatA, masRNatA hI avaziSTa hotI hai| tabhI 'sumRdavaH' zabda ko 'prANakozAH' kA vizeSaNa banAyA hai| kaSTonmeSe dRr3hatamamatau mAnave anurAga: ca-tumhAre prANakozaM atyanta komala haiM aura du:kha ke bha~vara meM jo kaThora evaM sthira mati vAlA hotA hai usameM tumhArA
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 / azruvINA anurAga hai| zraddhA komala hai, sukumAra hai usakA sneha sukumAra ke prati hI honA caahie| lekina isake viparIta usakA anurAga kaThora mati vAle vyakti ke sAtha hotI hai, yahA~ virodha pratIti ho rahI hai isalie virodhAbhAsa alaMkAra hai| virodhaH so'virodhe'pi viruddhatvena yadvacaH-mammaTa, kAvyaprakAza 10.166 virodha na hone para bhI jahA~ virodha kI pratIti ho use virodhAbhAsa alaMkAra kahate haiM / yahA~ virodha bhAsamAna hotA hai, vastutaH virodha hotA nahIM hai / varNanIya meM camatkAra sAmarthya kI utpatti ke lie kavi virodhamUlaka varNana karatA hai| zraddhA komala svabhAvA hai parantu prema kaThora vyaktiyoM se karatI hai - yahA~ virodha kI pratIti mAtra hai, vAstavika virodha nahIM hai| zraddhA unhIM kA varaNa karatI hai jo sthira mati vAle haiN| sukha-duHkha meM aDola rahane vAle haiM / yaha virodha parihAra hai| vaha komala hai' aisA kAraNa vidyamAna hone para bhI komala vyakti se anurAga rUpa kArya kA sampAdana nahIM ho rahA hai| kAraNa hone para bhI kArya kA nahIM honA vizeSokti alaMkAra hai - vizeSokti rakhaNDeSu kAraNeSu phalAvacaH kAvyaprakAza 10.165 dRr3hamati vAle, aDola evaM kaThora vyaktiyoM ke sAtha vaha anurAga karatI hai - yaha kArya hai, zraddhA meM kaThoratA kA honA kAraNa banatA hai| zraddhA kaThora nahIM hai - kAraNa kA abhAva hai phira bhI kaThoramati vAle ke prati anurAga rUpa kArya ho rahA hai| kAraNa ke abhAva meM kArya kA honA vibhAvanA alaMkAra hai| kriyAyAH pratiSedhe'pi phalavyaktiH vibhAvanA kAvyaprakAza 10.162 kaSTonmeSe - kaSTodreke / kaSTa ke unmeSa hone pr| unmeSa zabda jAganA, phailanA, prakAza, dIpti Adi kA vAcaka hai| kaSTAdhikya ke pratipAdana ke lie unmeSa zabda kA prayoga huA hai| du:kha ke bha~vara meN| dRr3hatamamatau mAnave - dRr3hamati vAle manuSya meM anurAga karatI hai| zraddhA usI kA varaNa karatI hai jo aDiga hote haiM / sukha-duHkha meM samAna rahate
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 67 anurAga - anu upasargapUrvaka raJja dhAtu se ghaJ pratyaya karane para anurAga banatA hai| jo bhakti, Asakti, prema, sneha, niSThA Adi kA vAcaka hai| sAdhanA kI bhUmi meM jAne ke lie yaha prathama yogyatA hai - samavRtti dhAraNa krnaa| lAbha-alAbha meM sama rahanA, sthira rhnaa|giitaa kI bhASA meM use vItarAga kahate haiN| iti citram citram - yaha Azcarya kA viSaya hai / citram zabda ahA! kaisA vismaya hai| Azcarya hai, Adi kA vAcaka hai, isakI punarAvRtti AzcaryAdhikya dyotanArtha hai| isa artha meM yaha avyaya hai| AlekhyAzcaryayozcitram - amarakoza. 13.3.178 jagati zraddhAbhAjo gaNitAH-saMsAre'smin zraddhAzIlA:gaNanIyAH atyalpA ityarthaH / isa saMsAra meM zraddhAzIla puruSa atyalpa haiN| kSaddhA ke adhikArI atyalpa haiN| sandihAnAH - saMdehazIlA asaMkhyA - saMkhyArahitA ityrthH| zraddhAbhAj ke prathamA bahuvacana meM zraddhAbhAja:hotA hai| bhAj zabda prAyaH samAsa ke anta meM AtA hai| isakA artha hotA hai - hissedAra, sAthI, bhAgI, riktha, adhikArI, bhAvuka, sacetana, anurakta aadi| yahA~ adhikArI artha ucita hai| tena kazcit virala: tapasvI zraddhApAtram bhavati-yahI kAraNa hai ki koI virala tapasvI (sAdhaka) hI zraddhA kA pAtra hotA hai| viralaH - yaha vizeSaNa pada hai| tapasvI kA vizeSaNa hai / nirAlA, durlabha, thor3A, alpa Adi arthoM kA vAcaka hai| pelavaM viralaM tanu - amarakoza 3.1.66 virale'lpe kRze - haimakoza2.270 viupasargapUrvaka rA-dAne dhAtu se vAhulakAt kalan (al) pratyaya hokara virala banA hai| vizeSeNa rAti guNa jJAnAdibhiH dadAti prakAzati viziSTo bhavati so virala atyalpa ityrthH| ___ yaha sUkti hai| sAmAnya ke dvArA vizeSa ke samarthana se, yahA~ arthAntara nyAsa alaMkAra hai| mAdhurya guNa aura upacAra vakratA kI chaTA vidyamAna hai|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 / azruvINA (6) zraddhAvRttaM likhitamadhunApyasti vASpAmbumaSyA, bhaktyurekAd dravati hRdayaM drAvayettanna kaM km| zraddhApUtA samajani satI candanA vandanIyA, bhaktisnAto'pyajani bhagavAn bhaavnaapuurtyvndhyH|| anvaya - adhunApi vASpAmbumaSyA zraddhAvRttaM likhitmsti| bhaktyudrekAt hRdayaM dravati / tat kaM kaM na draavyet| zraddhApUtA satI candanA vandanIyA smjni| bhaktisnAto bhagavAn api bhAvanApUrti avandhyaH ajni| ___ anuvAda - Aja bhI A~sU rUpa syAhI se zraddhA kA itihAsa likhA huA hai| bhakti (zraddhA) ke udreka se bhakta kA hRdaya to dravita hotA hI hai (vaha udreka) anya kisako nahIM dravita kara detA hai? zraddhA se pavitra hokara satI candanabAlA vandanIyA bana gii| bhakti meM bhagavAn bhI snAta hue aura usakI bhAvanA ko saphala kiyaa| vyAkhyA - isa zloka meM zraddhA kA mahattva pratipAdita hai| adhunApi vASpAmbumaSyA zraddhAvRttaM likhitamasti-Aja bhI A~sU rUpa syAhI se zraddhA kA itihAsa likhA huA hai| vASpAmbumaSyA' meM rUpaka alaMkAra kA prayoga huA hai| jahA~ upamAna aura upameya meM abhedAropa ho use rUpaka alaMkAra kahate haiN| adhunA aura api do avyaya pada haiN| adhunA = abhI, Aja, isa samaya, api = bhI zraddhAvRtam - zraddhA kA itihAsa likhA huA hai| yahA~ para mUrta ke dharma - itihAsa lekhana kA Aropa amUrta vastu zraddhA para Aropita kiyA gayA hai| bhaktyudrekAt dravati hRdayaM drAvayet na kamkam-bhakti ke udreka se bhakta kA hRdaya dravita ho jAtA hai| vaha udreka bhagavAn ko bhI dravita kara detA hai| drAvayet na kam kam' meM arthApati alaMkAra hai| kaimutika nyAya evaM daNDApUpikA nyAya se arthApati kI siddhi hotI hai|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 69 daNDApUpikayApatanamarthApattiH - alaMkAra ratnAkara 81 kaimutyanyAyataH sA syAdarthApattiralaMkriyA pratAparUdrIya 8.228 (7) nirganthAnAmadhipatirasau pazcimastIrthanAthodeha-snehaM sahajasulabhaM bandhahe tuM vyudAsya / dIrgha kAlaM vividhavidhibhirghorarUpaM tapasya nnekaM kaJcit kulizakaThino'bhigrahaM cAru ckre|| anvaya-asau nirgranthAnAmadhipati:pazcimastIrthanAtha: kulizakaThinaH bandhahetuM sahajasulabhaM dehasnehaM vyudAsya dIrghakAlaM vividhavidhibhiH ghorarUpaM tapasyan kaJcit cArU abhigrahaM ckre| __ anuvAda-ve nirgranthoM ke adhipati, aMtima tIrthaMkara, vajra ke samAna kaThora (bhagavAn mahAvIra) bandha kA kAraNa sahaja sulabha dehAsakti kA parityAga kara dIrghakAla taka vividha prakAra se ghora tapasyA karate hue eka abhISTa abhigraha ko grahaNa kiyaa| vyAkhyA-isa zloka meM parikara, paryAya, upamA, anuprAsa, kAvyaliMga, virodha, vibhAvinA, vizeSokti, saMkara, saMsRSTi Adi sahajopasthita alaMkAroM ke mAdhyama se mahAkavi mahAprajJa ne bhagavAn mahAvIra ke udAtta caritra kA upasthApana kiyA hai| asau-vaha nirgranthAnAmadhipatiH- nirgranthoM ke adhipti|jo granthi se, bandhana se nikala cukA hai vaha nirgrantha hai| bndhnvimukt| moharahita nirgrantha hai| jo bAhya aura abhyantara donoM prakAra ke bandhanoM se rahita ho cukA hai vaha nirgrantha hai| sUtrakRtAMga
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 / azruvINA cUrNi pR. 246 para nirdiSTa hai vajjha abbhaMtarAto gaMthAto Niggato niggNtho|arthaat jo bAhya aura abhyantara bandhana se vinirmukta hai vaha nirgrantha hai| bhAgavatapurANa meM AtmalIna muni ko nirgrantha kahA gayA hai-AtmArAmAzca munayo nirgranthA apyuruukrme| __ bhAgavatapurANa 1.7.4 dhavalAkAra ke anusAra jo bAhya aura abhyantara parigraha se rahita hai vaha nirgrantha hai bajjha bbhaMtarapariggaha pariccAo NiggaMtha- dhavalA-9.4.1.67,323.7 bAhya abhyantara parigraha; Asakti, mamatva Adi se rahita muniyoM ke adhipti-svaamii| adhipati-svAmI, zAsaka, rAjA, prabhu, pradhAna, adhipa aura adhipati zabda ekArthaka haiM jo prAya: samAsa meM prayukta hote haiN| pazcimaH tIrthanAthaH - aMtimatIrthakara pazcima zabda yahA~ Akhira, antima, carama Adi kA vAcaka hai| anto jaghanyaM caramamantya paashcaatypshcimm| amarakoza 3.1.81 pazca zabda se Dimac pratyaya huA hai| agrAdipazcADDimac (vA. 4.3.23) se Dimac pratyaya huA hai| tIrthanAthaH - tIrtha ke nAtha, tIrtha svAmI, tiirthNkr| tIrtha jisake dvArA tarA jAe vaha tIrtha hai| jo tAraNe meM samartha ho vaha tIrtha hai| tR plavanataraNayoH dhAtu se thak pratyaya huA hai / uNAdi sUtra pAtR tudivaciricisicibhyasthak (2.7) se yahA~ thak huaa| jo jJAna, darzana aura cAritramaya tIrtha kA svAmI hai-athavA jo tIrtha-gaNadharoM ke svAmI haiM; athavA jo zramaNa-zramaNI zrAvaka-zrAvikA rUpa caturvidha tIrtha (dharma saMgha) kA svAmI hai| vaha tIrthanAtha hai| bhagavAna mahAvIra kA vizeSaNa hai| kuliza kaThinaH-vajra ke samAna kaThora athavA vajra se bhI kaThora / yahA~ donoM artha grAhya haiM / prathama meM upamA, dvitIya meM vyatireka alaMkAra kI upasthiti mAnI
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 71 jaaegii| jahA~ para upameya upamAna se adhika guNa vAlA ho jAe use vyatireka kahate haiN| upamAnAd yadanyasya vyatirekaH sa eva saH kAvyaprakAza 10.159 bandhahetuM sahajasulabhaM dehasneham = deha ke prati Asakti sahaja sulabha bandhana kA kAraNa hai| bandha hetu evaM sahaja sulabha zabda dehasnehaM kA vizeSaNa hai| vyudAsya-vi evaM ud upasargapUrvaka divAdigaNIya 'asukSepaNe' dhAtu se banA hai, jisakA artha chor3akara, asvIkAra kara, parityAga kara Adi hai| bhagavAn ne sahaja rUpa se sulabha bandhana kA kAraNa deha ke prati Asakti ko sampUrNa rUpa se parityAga kara tapazcaryA kara rahe the| 'vyudAsya' pada se dehAsakti kA pUrNatayA parityAga saMsUcita hai| dIrgha kAlaM - cakre - dIrgha kAla taka vividha vidhi se atyanta kaThora tapasyA karate hue kucha sundara abhigraha ko dhAraNa kiyA! cArU abhigrahaM cakre - cArU pada abhigraha kA vizeSaNa hai jo abhigraha kI sundaratA evaM utkRSTatA ko abhivyaMjita karate haiN| jo hRdaya ko priya lage vaha cAru hai, yA jo citta meM sahajatayA saMcaraNa karane lage vaha cArU hai| nirUktakAra yAska ne cArU kA nirvacana kiyA hai-cArU carate: (ni.8.15) arthAt jo hRdaya meM sahajatayA caraNa karane lage, vyApta ho jAe use cAru kahate haiM / amarakoza (3.1.52) meM sundara ke 12 paryAyoM meM se cArU ko mAnA hai-sundaraM ruciraM cAru suSamaM sAdhu shobhnm| kAntaM manoramaM rUcyaM manojJaM maMju mNjulm| cArU zabda bhvAdigaNIya 'cara gatau' dhAtu se uNAdisUtra 'dRsanijani'. (1.3) se juNa (u) pratyaya karane para banatA hai| jo citta meM ramaNa karane lage, vyApta ho jAe use cArU kahate haiM / abhigraha ke liye cArU vizeSaNa kA prayoga sAbhiprAya hai| abhigraha-abhi upasarga pUrvaka graha dhAtu se ac pratyaya karane se abhigraha zabda niSpanna hotA hai jisakA sAmAnya artha hai chinanA, ThaganA, adhikAra, prabhAva Adi / prastuta saMdarbha meM viziSTa prayoga hai| yahA~ para abhigraha kA artha hai vaisI pratijJA jisakA grahaNa saMkalpapUrvaka zraddhA aura jJAna ke sAtha grahaNa kiyA jaae| Avazyaka TIkA (haribhadrIyA) meM nirdiSTa hai-abhigRhyante iti abhigrahAH arthAt jinako saMkalpapUrvaka grahaNa kiyA jAe ve pratijJAe~ abhigraha haiN|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 / azruvINA (8) krItA kanyA nRpatitanayA muNDitA cihnitA'pi, pAzairbaddhA karacaraNayostryAhi kakSutklmA ca / saMbhindAnA vyathitahRdayA dehalI nAma padbhyAM, madhyAhnordhva pratanu rudatI sUrpakoNasthamASAn // (9) dadyAd bhokSye dhruvamitarathA nAhariSyAmi kiJcit, SaNmAsAntaM suvihitatapA naiva pAsyAmi nIram ! zrutvA'pyetat satanumanaso vepanaM tad vrataM yacchraddhA-rekhA bhavati khacitA naikruupaajnaanaam||(yugmm) anvaya-nRpati tanayA krItA kanyA muNDitA cihnitA'pi karacaNayoH pAzairbaddhA tryAhika kSutklamA saMbhindAnA vyathitahRdayA dehalI nAma padbhyAm pratanu rUdati ca madhyAhnordhvaM sUrpa koNastha mASAn dadyAt bhokSye itarathA SaNmAsAntaM na kiJcit AhariSyAmi naiva nIram pAsyAmi dhruvm| tadvataM etat zrutvA satanu manaso vepanam / yat janAnAm zraddhA rekhA naikarUpA khacitA bhavati (yugmm)| anuvAda- (bhagavAn mahAvIra ne isa prakAra abhigraha kiyA) rAjakumArI, krIta (kharIdI huI) kanyA, muNDita, kalaMkita hAtha aura paira pAza meM ba~dhI huI, tIna dina se kSutpIr3ita, pIr3ita evaM vyathita hRdaya vAlI, dehalI para khar3I (eka paira dvAra ke bAhara evaM eka bhItara) aura lagAtAra rotI huI (A~sU bahAtI huI) tRtIya prahara meM chAja ke kone meM sthita (ubale hue) ur3ada ko yadi bhikSA dAna detI hai taba maiM (grahaNa kara) bhojana karU~gA anyathA cha: mAsa taka na kucha bhojana grahaNa karU~gA aura pAnI bhI nahIM piiuuNgaa| usa kaThora abhigrahavrata ko sunakara (sAmAnya manuSya) kA zarIra aura mana kA~pane lagatA hai| kyoMki manuSyoM kI zraddhA kI rekhA aneka rUpa meM khacita hotI hai| vyAkhyA-bhagavAn dRr3hapratijJa evaM kaThoravratI the| apane saMyama yAtrA meM kaThora se kaThora vratoM ko dhAraNa karate the| abhigraha, pratijJA yA saMkalpa vrata-sAdhanA kA
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 73 eka sopAna hai| Aja bhI jaina mahAvratiyoM meM abhigraha-sAdhanA kI paramparA sahana rUpa meM pracalita hai| parikara, kAvyaliMga evaM anuprAsa alaMkAra haiN| (10) khedaM svedo bahirapanayajAta Akasmike na, prollAse nA'bhyudayamayatA darzanAd vizvabhartu: kAmaM bhrAntAM kimapi kimapi prasmarantIM smarantI, svasthAM cakre pulakitatarnu candanAM smernetraam|| anvaya- Akasmikena vizvabhartuH darzanAt abhyudayamayatA prollAsena khedaM svedo bhirpnynyjaat| kAmaM bhrAntAM kimapi kimapi prasmarantI smarantI pulakitatarnu smeranetrAm candanAm svasthAM ckre| ___ anuvAda- acAnaka vizvapAlaka ke darzana se utpanna abhyudayamaya prollAsa dvArA kheda khinnatA ke rUpa meM bAhara nikala gyaa|vh bhrAnta banI candanabAlA apane pUrva ke kaSToM kA smaraNa karatI huI praphullita A~khoM evaM pulakita zarIra vAlI candanabAlA svastha ho gyii| vyAkhyA- iSTa prApti se kheda samApta ho jAtA hai| sveda aura romAMca utpannA ho jAte haiN| candanabAlA bhagavAna ko pAkara dhanya-dhanya ho gyii| isameM parikara, kAvyaliMga Adi alaMkAra haiN|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 / azruvINA (11) dhanyaM dhanyaM zubhadinamidaM vidyutA ghotitAzaH, siJcannurvI navajaladhara : karSake NAdya dRssttH| tApaH pApo'gaNitadivasairantaruyAH praviSTaH, zvAsAnantyAn gaNayatitamA niHshvsntussnnmuccaiH|| anvaya- idam zubha dinam dhanyam-dhanyam / vidyutAdyotitAzaH navajaladharaH urvI siJcan adya karSakeNa dRSTa: agaNita divasai: urvyAH antaH praviSTa: pApo tApaH uSNamuccaiH nizvasan antyAn zvAsan gnnytitmaam|... anuvAda- aho! Aja kA zubha dina dhanya hai| Aja bijalI se dizAoM ko prakAzita karatA huA nava jaladhara bAdala dharatI ko siMcita karatA huA kRSaka ke dvArA dekhA gyaa| (naye bAdaloM ne barasAta kara dI) bahuta dina se pRthvI ke andara meM praviSTa (grISma Rtu kA) duSTa tApa U~ce aura garma Ahe chor3atA huA aMtima zvAsoM ko gina rahA hai| vyAkhyA- bhagavAna ko dekhakara du:khI candanabAlA kRtya-kRtya ho gyii| aprastuta prazaMsA alaMkAra ke mAdhyama se bhagavAna ke AvAgamana para candanabAlA kI manodazA kA sundara citraNa kiyA gayA hai| dharatI ke byAja se candanabAlA kI mArmika kathA kA nirdeza milatA hai| bhagavAna rUpa navajaladhara ne jaba urvI rUpacandanA para kRpA kI barasAta kI to use aisA lagA ki usake andara vidyamAna sAre pApa tApa aba samApta ho jAe~ge / mammaTa ne aprastuta prazaMsA kA lakSaNa diyA hai- aprastuta prazaMsA yA sA prastutAzrayA kAvya prakAza 10.98 __ aprastuta (aprAsaMgika) ke varjana se prastuta (prAsaMgika) kA AkSepa kara liyA jAtA hai vaha aprastuta prazaMsA hai| yahA~ megha kA, varNana aprastuta hai bhagavAna kA prastuta / navajaladhara ke dvArA bhagavAna kA, urvI dvArA candanabAlA kA, jaladhArA ke dvArA kRpA Adi kA AkSepa kiyA gayA hai| kAvyaliMgA laMkAra bhI hai| varSA ke kAraNa tApa antima sA~seM gina rahA hai| upacAra vakratA kA sundara udAharaNa hai| manuSya ke dharma-sA~sa lenA Adi kA tApa para Aropa kiyA gayA hai| 'mAnoM antima sA~seM gina rahA hai' aisA artha karane para utprekSA alaMkAra kI upasthiti
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 75 bhI ho jAtI hai| dhanyam-dhanyam, vidyutAdyotitAzaH Adi meM anuprAsa kA sundara prayoga huA hai| idaM zubha dinam dhanyaM dhanyaM- yaha zubha dina dhanya hai| bhagavAna ke Agamana para usa dina kI zubhatA siddha hai| ... vidyutAdyotitAzaH - bijalI ke dvArA dizAoM ko prakAzita karane vaalaa| bAdala kA vishessnn| AzA = dishaa| dizastu kakubhaH kASThA AzAzca haritazca tAH (amarakoza 1.3.1) dizA, kakubha kASThA AzA aura harita pA~ca paryAya nAma haiN| A samantAt aznute vyApnoti / A upasargapUrvaka 'azU vyAptau saMghAte ca dhAtu' se ac evaM TAp pratyaya karane para AzA zabda banatA hai| jo sarvatra vyApta ho vaha AzA dizA hai| urvI siJcan- dharatI ko sIMcate hue| urvI = dhrtii| sarvasahA vasumatI vasudhorvI vsuNdhraa| amara 2.13 'Urguba AcchAdane' dhAtu se uNAdi sUtra mahati hrasvazca ( 1.31 ) se u pratyaya, nulopa hrasva tathA voto guNavacanAt (pA.4.1.44 ) se DIS pratyaya huA hai / jo vistRta ho, sarvatra AcchAdita kie ho vaha urvI hai| Uoti UrjUyate vaa| AcArya yAska ne pRthvI ke ikkIsa nAmoM meM urvI kA ullekha kiyA hai (yAska-nighaNTu 1.1.10) navajaladharaH - nayA bAdala / nava zabda jaladhara kA vizeSaNa hai| jaladhara ke sAtha milakara eka ho gayA hai| adya = aaj| karSakena = kRSaka ke dvArA / kRSa-vilekhane dhAtu se' Nvul pratyaya / tRtIyA ekavacana / kSetrAjIvaH karSakazca kRSIvala ; (amara. 2.9.6)
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ (12) kAyaM cinvaMllasati vizadaM kalpanAnAM nikAyo, rAjyabhraMze niyatinirataH pelavo yo'janiSTa / bhAgye naiSA kuTilamatinA sarvathopekSitA'pi, sAnAyAsaM samara sajuSA'haM sanAthIkR tA'smi // anvaya- rAjyabhraMze yo ( mama ) kalpanAnAM nikAyo niyata nistaH pelavo ajaniSTa (so bhagavadAgamane) vizadaM kAyaM cinvan lsti| eSA ahaM kuTilamatinA bhAgyena sarvathA upekSitA api sAnAyAsaM samarasajuSA sanAthIkRtA asmi / anuvAda- rAjya ke nAza hone para jo merA kalpanA samUha niyativaza kSINa ho gayA thA ( vahI bhagavAna ke Agamana para ) mAno vizada zarIra kA nirmANa karatA huA suzobhita ho rahA hai| (bar3ha rahA hai ) yaha maiM (candanabAlA) kuTila mati bhAgya ke dvArA sarvathA upekSita hotI huI bhI anAyAsa hI samarasa (samatA) meM sthita bhagavAna ke dvArA anAtha kara dI gaI hai| vyAkhyA- jaba sabakucha-ahaMkAra, mamatva, saMpatti, parivAra, aizvarya Adi samApta ho jAtA hai taba paramezvara kA darzana hotA hai| isa chanda ke mAdhyama se mahAprajJa ne bhakti kI utkRSTa bhUmikA kA nirUpaNa kiyA hai| pavitra hRdaya meM hI prabhuprakAza kA avakAza hotA hai| jaba dhana jana thA to bhagavAna kahAM aaye| anAtha huI taba prabhu svayaM aae| sAMsArika dhana kAma nahIM Ate haiN| naciketA kahatA haina vittena tarpanIyo manuSyaH-kaThopaniSad 1.1.27 sUtrakRtAMgakAra kA spaSTa nirdeza haivittaM soyariyA ceva savvametaM na tA nne| sUtra 1.1.5 rAjyabhraMze- ajnisstt| candanabAlA ke pitA dadhivAhana campA nagarI ke rAjA the| kauzAmbI kA zAsaka zatAnIka ne AkramaNa kara dadhivAhana ke rAjya ko har3apa liyA thaa| isa aitihAsika ghaTanA kI ora 'rAjya bhraMze' pada ke dvArA mahAkavi ne nirdeza kiyA hai|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 77 yo kalpanAnAM nikAya :- jo kalpanAoM kA samUha / yahA~ nikAya zabda samUha vAcaka hai| ni upasargapUrvaka ci dhAtu se ghaJ aura kutva karane para nikAya banatA hai| mahAvIra caritam ( 1.50) meM isI artha meM nikAya zabda kA prayoga huA hai| kisI vastu ke viSaya meM usake citra kA, svarUpa kA hRdaya meM sthirIkaraNa kalpanA hai, jo rUpa denA, AkRti denA, sthira karanA Adi kA vAcaka hai|maansik cintana ko kalpanA kaha sakate haiN| niyati nirataH = niyati ke vazIbhUta / bhAgya ko niyati kahA jAtA hai| daivaM diSTaM bhAgadheyaM bhAgyaM strI niyatirvidhiH / amara. 1.4.28 niyatirniyame daive-vizva 69.159 niyamyate'nayA niyati |niycchti vaa|nirt-aaskt, vazIbhUta / niyatanirataH pada kalpanAM nikAyo kA vizeSaNa hai| pelavo ajaniSTa- kSINa ho gayA thaa| pelava-durbala, patalA, kssiinn| abhijJAna zAkuntalam 3.22 meM aisA hI prayoga hai| ajaniSTa- jani prAdurbhAve dhAtu kA luGlakAra meM prathama puruSa, ekavacana, Atmane pada kA rUpa hai| kuTilamatinA bhAgyena-kuTilamati bhAgya ke dvaaraa| kuTilamati bhAgya kA vizeSaNa hai| tRtIyA ekavacana / kuTila ttedd'aa| Ter3he kA gyAraha nAma amarakoza (3.1.71) meM nirdiSTa hai| kuTiM kauTilyaM laati| jo kuTilatA ko lAtA hai vaha kuTila hai| Ato'nupasarge kaH (pA.3.2.3) se ka prtyy|kutt-kaittilye dhAtu se bhI kuTila pada kA nirmANa hotA hai| mithilAdayazca (uNAdi 1.57) se ilac pratyaya ke yoga se kuTila banatA hai| bhAgya-dekheM niyti| bhaja sevAyAm' dhAtu se RhalorNyat (pA. 3.1.124) se Nyat cajoH (pA.7.3.52) se kutva / samarasajuSA- samarasa (samatA dharma) meM jo lIna hai usake dvArA / yaha bhagavAn mahAvIra kA vizeSaNa hai| samarasa ko pasanda karane vAlA samarasajuS hai| tRtIyA ekavacana meM samarasajuSA / samAsa ke anta meM juS kA prayoga dekhA jAtA hai / juSI prItisevanayo: dhAtu se kvip karane para juS banatA hai| juS kA samAsAnta prayoga bhatRhari ke vairAgyazataka (102) meM dekha sakate haiN| krIDA kAnana keli kautuka juSA. /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 / azruvINA isameM utprekSA, parikara, anuprAsa, kAvyaliMga Adi alaMkAra haiN| utprekSA- mAno zarIra ko bar3hAte hue suzobhita ho rahA hai| parikara- vizadaM, niyatanirataH , kuTilamatinA Adi sAbhiprAya vishessnn| prasAda aura mAdhurya guNa / upacAra vakratA kalpanAnAM nikAyo' bhAvapadArtha hai jo suzobhita ho rahA hai- lsti| yaha mUrta kA dharma hai / mUrta ke dharma kA amUrta para aarop| (13) sarvA sampad vipadi vilayaM nirvirodhaM jagAma, vyUDha zraddhA mahati sukRte'dyApi nUnaM priikssyaa| bhaktyAdezA prakRtikRpaNA'kiJcinai nirvizeSA, svAminneSA vinayavinatA'smi prnnaamaavshessaa|| anvaya- sarvA sampad vipadi nirvirodhaM vilayaM jgaam| mahati sukRte vyUDha zraddhA adyApi nUnaM priikssyaa| svAmin ! prakRtikRpaNA akiJcanaiH nivizeSA eSA bhaktyAdezA vinayavinatA praNAmAvazeSA asti| anuvAda- jisakI sampUrNa sampatti nirvirodha rUpa se vipatti meM vilaya ko prApta ho gaI hai| mahAn puNya ke udaya hone para kyA Aja bhI dRr3ha zraddhAlu parIkSya hai| svAmI ! prakRti kRpaNa, akiMcana samAna mujhase kevala bhakti kI hI AzA kI jA sakatI hai| maiM vinaya vinata hU~ tathA mere pAsa pramANa mAtra hI avazeSa haiN| vyAkhyA- bhakta hRdaya kI taiyArI evaM bhakta kI manodazA kA sundara citraNa kiyA gayA hai / prathama paMkti ko bhakti kA prathama sopAna kahA jA sakatA hai| sarvA- vilayaM jagAma-isa paMkti se candanabAlA kI pUrvaghaTanA saMsUcita hai| sAMsArika saMbaMdho ke hrAsa evaM bhautika saMpadAoM ke vinAza ke bAda hI bhakti kA dIpa prajvalita hotA hai| ahaMkAra ke rahate vinaya kA sadbhAva ho hI nahIM sakatA hai| vilaya = vinAza, mRtyu|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 79 divaso'numitramagama vilayam - zizupAlavadha 9.17 vilayaM nAzamagamat - TIkA jagAma - gam dhAtu liT lakAra prathama puruSa, ekvcn| mahati sukRte- mahAn sukRta (sukarma) ke udaya hone pr| sukRta=puNya / syAddharmamastriyAM puNyazreyasI sukRtaM vRSaH - amara. 1.4.24 sukRte pAvane dharme-haima0 2.375 suSThu kRtam sukRtm| prAdi samAsa kugati prAdayaH (pA.2.2.18) se huA hai| sukRtaM tu zubhe puNye klIbaM suvihite triSu. me. 67.172 vyUDha zraddhA - dRr3ha zraddhA se yukta, vyApaka zraddhA smpnn| candanabAlA kA vishessnn| vyUDha kA artha vikasita, vizAla, dRr3ha Adi hai / vizAla aura dRr3ha ke artha meM raghuvaMza mahAkAvya 1.13 meM vyUDhorasko. prayukta hai| vizeSeNohyate sma / vaha-prApaNe dhAtu sekta pratyaya huA hai| vyUDha saMhata vinyaste pRthule'pyavidheyavat (me. 44.4) nUnam - avyaya / asaMdigdha rUpa se, vizvasta rUpa se, nizcaya hI, avazya nissaMdeha Adi aneka artha hote haiN| pUrI saMbhAvanA ke artha meM bhI isakA prayoga dekhA jAtA hai / kyA Aja bhI sarvasvasamarpitA candana bAlA kI parIkSA zeSa hai? - adyApi priikssyaa| yahA~ arthApatti alaMkAra hai| bhaktyAdezA - bhakti kA salAha jise diyA jA sakatA hai / kevala bhakti hI jisake pAsa avaziSTa hai / Adeza =AjJA, salAha, nirdeza, upadeza, niyama, sNket| bhakti - sevA, zraddhA, prabhu meM ananya samarpaNa prabhu ke sAtha eknisstthbhaav| vistRta jAnakArI ke liye dekheM DA. harizaMkara pANDeya kRta 'bhaktAmara saurabha' nAmaka grnth| prakRti kRpaNA- svabhAva se dIna, viveka rhit| prakRtyA kRpnnaa| vipatti kI belA meM vyakti vivekahIna ho jAtA hai| vaha saMjJAna se rahita ho jAtA hai| candanabAlA kI bhI yahI dazA hai| mahAkavi kAlidAsa kA yakSa prakRti kRpaNa hai-kAmArtA hi prakRtikRpaNAzcetanAcetaneSu / meghadUta 1.5 /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 / azruvINA ___ akiMcanaiH nirvizeSA - daridra ke smaan| vizeSa alagAva, vibheda kA vAcaka hai| jo alaga nahIM hai vaha nirvizeSa hai| candanabAlA akiMcana ho cukI hai| akiMcana= jisake pAsa kucha bhI nahIM ho| nAsti kiMcana yasya / akiMcanaH san prabhavaH sa sampadAm-kumArasaMbhava 5.77 / svAmin = svAmI zabda kA sambodhana / bhagavAn ke lie prayukta / svAmI zabda mAlika, adhikArI, prabhu rAjA, pati, guru, vidvAn Adi kA vAcaka hai| svamasyAsti jisake pAsa 'svam' vidyamAna ho vaha svAmI hai| 'svam' zabda daulata, sampatti Adi kA vAcaka hai| vinayavinatA - vinaya se vint| jahA~ para zraddhA kA sAmrAjya ho vahI vinaya kI prasavabhUmi hai| vinaya se jhukI huii| candanA kA vishessnn| vinaya zAlInatA, sadAcAra, ziSTAcAra, acchA caal-cln| praNAmAvazeSA-praNAma mAtra hI jisake pAsa avaziSTa hai| candanA kA vishessnn| janma-janmAntara se pratIkSita bhagavAna dvAra para Ae haiM, bhakta ke pAsa bhagavAn ko dene ke lie mAtra praNAma hI zeSa hai| caMdanA kI yaha sthiti bhAgavatapurANa ke gajendra se milatI-julatI hai| prANasaMkaTa meM vaha prabhu ko pukAratA hai| prabhu svayaM Ate haiM, lekina gajendra ke pAsa kucha nahIM hai, kevala praNAma, namaskAra mAtra hI avaziSTa hai| isa zloka meM vibhAvanA, vizeSokti, arthApatti aura arthAntaranyAsa alaMkAra haiN| vibhAvanA-kAraNa ke abhAva meM kAryotpatti / parIkSA usakI hotI hai jo zraddhArahita hai| zraddhArahitatA parIkSA kA kAraNa hai, jo upalabdha nahIM hai| vizeSokti-kAraNa hone para bhI kArya kA nahIM honA / caMdanA zraddhApUrNA hai usakI parIkSA nahIM honI caahie| zraddhApUrNatA kAraNa hai lekina parIkSA kA nahIM honA rUpa kArya avidyamAna hai| arthApatti-adyApi nUnaM priikssyaa| yahA~ kaimutika nyAya se arthApatti alaMkAra __arthAntaranyAsa-sAmAnya kA vizeSa se samarthana |shlok ke antima do caraNoM se pUrva ke do caraNoM kA samarthana kiyA gayA hai| saMkara aura saMsRSTi alaMkAra
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 81 bhI bana jAte haiM / mAdhurya guNa hai| sAbhiprAya vizeSaNoM ke prayoga se parikarAlaMkAra bhI hai| bhakti evaM bhakta kI manodazA kI dRSTi se yaha zloka mananIya hai| (14) AzAsthAnaM tvamasi bhagavan ! strIjanAnAmapUrva, tvato buddhvA svapadamucitaM strIjagad bhAvi dhnym| jihAM kRSTavA'sahanarathikaH kAmamatto'mbayA me, dRSTiM nIto'stamitanayanastatra diipstvmev|| anvaya-bhagavan ! tvam strIjanAnAm apUrvaM AzAsthAnaM asi / strIjagat ucitamsvapadam tvato buddhvA dhanyam bhAvi / me ambayA jihvAM kRSTavA kAmamatto astamitanayanaH asahanarathikaH dRSTiM niitH| tatra tvameva diipH| anuvAda- bhagavan ! tuma strI jagat (mahilA-saMsAra) ke lie apUrva AzAsthAna ho| strI jagat apane ucita sthAna (apanI ucita zakti) ko jAnakara dhanya hogaa| merI mAtA (dhAriNI) ne apanI jihvA khIMcakara kAmonmatta, astamitanayana (ajJAnI, avivekI) aura krUra rathika kI A~kheM (jJAnanetra) khola dI thii| usa samaya Apa hI dIpa the (merI mAtA ke lie prakAza-stambha the)| vyAkhyA- yahA~ bhagavAn mahAvIra kI mahattA kA nirdeza kiyA gayA hai| strIjanoM ke lie Apa hI apUrva AzAsthAna haiM / vytirekaalNkaar| bhagavan-mahAvIra ke lie sambodhana / bhagavAn zabda kA saMbodhanAtmaka prayoga hai| jo bhaga ko dhAraNa kare vaha bhagavAna hai| bhaga kI paribhASA hai aizvaryasya samagrasya dharmasya yazasaH shriyH| jJAnavairAgyayozcaiva SaNNAM bhaga itIryate // iti smRterbhagaH SaDavidhamaizvaryaM so'syAstIti bhagavAn / dekheM zrImadbhAgavata kI stutiyoM kA samIkSAtmaka adhyayana-DA. harizaMkara pANDeya, pR. 13 /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 / azruvINA vizeSAvazyaka bhASya (1048) meM likhA hai| issariyarUvasirijasadhamma payattAmayA bhgaabhikkhaa|vrdhmaan mahAvIra aizvarya, jJAna, vairAgya yaza Adi se paripUrNa the isalie unheM bhagavAn kahA gyaa| isa pada meM akiMcana bhakta meM atula sAmarthya utpanna karane kI zakti hai| - tvam strIjanAnAm apUrvam AzAsthAnam-tuma striyoM ke lie, mahilA jagat ke lie apUrva AzAsthAna ho| upacAra vakratA kA sundara udAharaNa hai| mUrta ke dharma-'sthAnatva' kA amUrta AzA para Aropa hai| ____ apUrvam advitiiy| saMsAra meM abhI taka Apake jaisA koI 'AzAsthAna' nahIM thA-aisA apUrvam pada se abhivyaMjita ho rahA hai| vilkulanayA, anokhA, asaadhaarnn| apUrvamidaM naattkm-abhijnyaanshaakuntl| AzAsthAnam-AzA ke sthAna AzAH-ummida, tRSNA (aashraa)|aa smntaadshnutte|aa upasarga ke sAtha azU-vyAptau dhAtu se ac / strIliMga meM aashaa| AzA tRSNApi-amarakoza 3.3.216 AzAtRSNAyAm-haima 2.556 sthAna jagaha, sthala, Azraya, aadhaar| tvatto-bhAvi=Apake dvArA apanI ucita sAmarthya ko jAnakara strI jagat dhanya ho jaaegaa| strii-mhilaa| styai zabdasaMghAtayoH (bhvAdigaNa) dhAtu se DraT aura DIp / styAyati grbho'syaam| styAyete zukrazoNite ysyaam| bhAvi-bhUdhAtu se ini aura Nic pratyaya / bhaviSya, hogaa| bhaviSyati ke artha meM bhAvi kA prayoga huA hai| raghuvaMza (18.38) meM aisA hI prayoga hai-lokena bhaavii.| bhAvI bhvissyti-mllinaath|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 83 tatra tvameva dIpaH = jahA~ para apanA prANa tyAgakara mAtA ne kAmonmatta duSTa rathika kI A~kheM kholI, prabodha diyA vahA~ Apa hI ekamAtra dIpa the, prakAzaka the| bhaktAmara stotra meM bhI bhagavAn ke lie dIpa zabda kA prayoga huA hai| isa zloka meM kAvyaliMga, parikara, udAtta, rUpaka Adi alaMkAra haiN| prasAda, mAdhurya aura udAtta guNoM kA lAvaNya apUrva hai| bhagavAn kA svarUpa vivRNita hai| (15) caNDazcaNDaM galamupanatastvAM dazan kauziko'pi, kopATopaM vipulamupayan mizritaM vismayena / saMjJAM lebhe prazamaphalitAM yan mahAn sevyamAnaH, pratyAsattyA bhavati nikhilaa'bhiissttsiddhernimittm|| anvaya-canDaH kauzikaH tvAm galam upanataH kopATopam vipulam caNDam dazan vismayena mizritam upayan prazamaphalitAM saMjJAM lebhe| yat mahAn sevyamAnaH pratyasattyA nikhilA abhISTasiddhenimittam bhavati / anuvAda-caNDakauzika sarpa (dRSTi viSa sarpa) Apake gale ko prApta kara krodhAviSTa hokara vistRta evaM bhayaMkara phanoM ko phailAkara DaeNsate hue vismaya se yukta ho gyaa| (use Azcarya huA ki daMza ke bAda koI pAnI nahIM mA~gatA, bhagavAn aDola kaise haiM?) (bhagavAn kI samatva sthiti ko dekhakara) sarpa ko prazamaphala se yukta cetanA kI prApti huii| kyoMki mahAn vyaktiyoM kI sevA sadyaH sampUrNa abhISTa siddhi ke lie nimitta kAraNa bana jAtI hai| vyAkhyA- yaha zloka mahattvapUrNa hai| bhagavAn ke sAdhanA kAlIna jIvana kI mahattvapUrNa ghaTanA kA citraNa hai| sarpAveSTita bhagavAn kI prazamAvasthA kA bimba bar3A sundara banA hai| caNDakauzika kI kathA Avazyaka cUrNi, Avazyaka maladhArIyAvRti, mahAvIra cariyaM (nemicandra) mahAvIracariyaM (guNacandra) cauppannamahApurisacariyaM Adi graMthoM meM upalabdha hotI hai|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 / azruvINA bhagavAn caNDakauzika kI bA~bI para dhyAna lagAkara khar3e ho ge| caNDakauzika viSa ugalate hue bAhara niklaa| eka phukAra se sArA vAyumaMDala viSAkta ho gyaa| kITa-pataMga Dhera ho ge| mahAvIra para koI prabhAva nahIM par3A, avicala khar3e rhe| phukAra kI niSphalatA ko dekhakara krodhAviSTa hokara mahAzramaNa ke pairoM meM bhayaMkara daMzaprahAra kiyaa| bhagavAn avicala rahe / tIna bAra daMza prahAra kI niSphalatA ke bAda caNDakauzika ghbraayaa| bhagavAn kI kRpA dRSTi pdd'ii| nAgarAja zAMta ho gyaa| pUrva janma kI smRti huii| pUrNatayA bhagavAn kA zaraNApanna huaa| AjIvana anazana vrata dhAraNa kara Ayu pUrNa kara AThaveM svarga meM utpanna huA (aavshykcuurnni-279)| bhagavAn kA sAnnidhya, unakI kRpAdRSTi prApta hote hI caNDakauzika kI jIvanazailI hI badala gyii| dhanyadhanya ho gyaa| ____ kopATopam kopena aattopm| kopa se parivyApta, krodhAviSTa / krodha se phailA huA, vistRt| ATopa = ghamaMDa ke sAtha, sUjana phailAva, vistAra / draSTavya ApTe saMskRtahindI koza, pR. 143 / isa zloka meM sundara sUkti kA viniyojana huA hai, satsaMgati ke prabhAva kA varNana hai| zreSTha saMgati se nIca bhI utkRSTa bana jAtA hai|-yn mahAn - bhvti| yahA~ para arthAntaranyAsa alaMkAra hai-yan mahAn sevymaanH| kAvyaliMga, anuprAsa bhI hai| saMjJAM lebhe--kaavyliNg| mandAkrAntA chanda kI ramaNIyatA vidyamAna hai| oja guNa kI chaTA avalokanIya hai| Ta vargIya dhvaniyoM ke Adhikya se kavi sarpa kI bhayaMkaratA ko saMsUcita karatA hai| __ ojaguNa-jisa kAvya-racanA ke zravaNa se citta kA vistAra tathA mana meM teja kI utpatti ho use oja kahate haiN| isakI abhivyakti kaThora tathA paruSavarNo (Ta varga) dvitva, saMyukta, repha tathA sAmAsika padoM se hotI hai| isakA prayoga vIra, vIbhatsa tathA raudra rasoM meM hotA hai|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 85 dIptyAtma vistRterhe turojo viirrssthitiH| vIbhatsa raudrarasayostasyAdhikyaM krameNa ca / / kAvyaprakAza 9.70 (16) atrANAnAM tvamasi zaraNaM trAhi mAM trAhi tAyin, gRhIsvaitAn sakaruNadRzA nIrasAn suurpmaassaan| antaHsArAH sahajasarasA yacca pazyanti gUr3hAnantarbhAvAn sarasamarasaM jAtu no vastujAtam / / anvaya- tAyin ! tvam atrANAnAM shrnnmsi| trAhi mAM trAhi / sakaruNa dRzA etAn nIrasAn sUrpamASAn gRhnniisv| yat sahajasarasA anta:sArA antarbhAvAn pazyanti no jAtu sarasamarasam vastu jaatm| anuvAda- he tribhuvana rakSaka! tuma azaraNoM (atrANoM) ke zaraNa ho| merI rakSA kro| mere Upara kRpA dRSTi ke sAtha chAja meM rakhe hue nirasa ur3ada ko svIkAra kro| kyoMki jo loga sahaja rUpa se sarasa hote haiM aura antaHkaraNa (AtmA) meM hI sAratva kA anubhava karate haiM, ve hRdaya ke bhAva ko dekhate hai, sarasa yA nirasa vastu (bAhya padArtha) ko sarvathA nahIM dekhate haiN| vyAkhyA- prastuta zloka meM bhagavAn ke bhaktaramaNIya, bhakta vatsala-svarUpa kA citraNa kiyA gayA hai| kAvyaliMga,anuprAsa tathA arthAntaranyAsa evaM parikara alaMkAra haiN| tuma sabake rakSaka ho isalie merI rakSA karo-kAvya0 / sakaruNadRzA etAn suurpmaassaan-anupraas| yt-vstujaatm-arthaantrnyaas|antHsaaraa:shjsrsaa-prikr alNkaar| jAtu-avyaya / kabhI, sarvathA, kadAcit Adi arthoM meM prastuta hotA hai| yahA~ sarvathA artha abhivyaMjita hai| no jAtu = sarvathA nhiiN|
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 / azruvINA tAyin-bhvAdigaNIya tAya-santAna pAlanayo dhAtu se in pratyaya se nisspnn| saMrakSaka, paalk| (17) iSTe zazvan nivasati jane mandatAmeti harSastasyAniSTe'pyanubhavalavo naiva saJcetitaH syAt / iSTe'niSTAd vrajati sahasA jAyate tatprakarSA, labdhvA'rhantaM pratinidhirivAdyA''babhau smmdaanaam|| anvaya- zazvan jane iSTe nivasati tasya harSaH mandatAm eti| aniSTe naiva anubhava-lavo saMcetita: syAt |anissttaat iSTe sahasA vrajati tat prakarSo jaayte| adya arhantaM labdhvA sammadAnAm pratinidhiriva A bbhau| anuvAda- manuSya ko hamezA iSTa meM nivAsa karane para (sukhI jIvana hone para) usakA harSa manda par3a jAtA hai| aniSTa (duHkha) meM rahane para harSa kA leza mAtra anubhava bhI hRdaya meM nahIM hotaa| aniSTa (duHkha) se vyakti jaba sahasA iSTa (sukha) meM praveza karatA hai taba use prakarSa (apUrva harSa) utpanna hotA hai| Aja (candanabAlA) arhanta bhagavAn mahAvIra ko prApta kara mAno vaha Ananda kI pratinidhi bana gaI hai| vyAkhyA- sukha aura duHkha sRSTi kA niyama hai| manuSya kabhI sukha se duHkha kI to kamI duHkha se sukha kI ora jAtA hai| sukha se duHkha kI ora jAnA ati bhayaMkara hotA hai - sukhAttu yo yAti naro daridratAM dhRtaH zarIreNa mRtaH sa jIvati // mRcchakaTika 1.10 lekina duHkha se sukha kI prApti, prakarSa kI upalabdhi evaM atyAnandadAyaka hotI hai / anivarcanIya sukha kI prApti hotI hai| candanabAlA saMsAra duHkha se trasta thI, prabhu ko prApta kara kRtya-kRtya ho gyii|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 87 arthAntaranyAsa, svAbhAvokti, utprekSA Adi alaMkAroM kA prayoga huA hai| prathama tIna sAmAnya kA samarthana cauthI paMkti ke dvArA kiyA gayA hai| zazvan-avyaya hai| nimnalikhita arthoM meM isakA prayoga hotA hai - lagAtAra, anAdi kAla se, sadA ke lie, satat, bAra-bAra, sdaiv| iSTe = sukha meN| iSTa zabda kA saptamI ekavacana iSa / icchAyAm (tudAdi) dhAtu se kta pratyaya huA hai| kAmaM prakAmaM paryAptaM nikAmeSTaM yathepsitam amara 2.9.57 iSTamAzaMsite'pi syAtpUjite preyasi triSu-vizvakoza 33.2 meghadUta meM iSTa zabda kA sUktigata prayoga hai - iSTe vastunyupacitarasAH premarAzIbhavanti 2.52 sammadAnAm-sammada zabda kA SaSThI bahuvacana, sammada-atiharSa, khuzI, prsnntaa| zizupAla badha mahAkAvya (15.17) meM harSa artha meM prayukta hai raNasaMmadodaya. / raNena raNArambheNa yaH saMmado harSaH-TIkAkAra / sam upasarga pUrvaka madI harSe dhAtu se ap pratyaya ke yoga se niSpanna / (18) bhikSAM labdhaM prasRtakarayoH sampratIkSApaTubhyAM, taccakSubhyAM hasitamiyatA' puurvhrssodyen| yenA'zrUNAmavalirabhavat ke valaM naiva mRSTA, teSAM kintu prasara nipuNA caapyupaadaanlekhaa|| anvaya- bhikSA labdhaM prasRtakarayo: apUrvaharSodayena tat sampratIkSApaTubhyAm cakSubhyAm hsitmiytaa| yena naiva azrUNAmavaliH mRSTA abhavat kiMtu teSAM prasaravipuNA upAdAnalekhA api (mRSTA abhvt)|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 / azruvINA anuvAda- bhikSA lene ke lie bhagavAn mahAvIra dvArA hAthoM ke phailAye jAne para apUrva harSodaya ke kAraNa candanabAlA kI pratikSApaTu A~kheM Ananda se yukta ho gayIM (khila giiN)| jisa kAraNa se na kevala A~suoM kI paMkti sApha ho gaI (samApta ho gayI) apitu prasAra meM nipuNa upAdAna rekhA (A~suoM ke cinha) bhI samApta ho gye| ___vyAkhyA- mana:sthiti kA sundara vizleSaNa kavi ne kiyA hai| du:kha ke dina meM A~sU avirala the| bhagavAn dvArA bhikSA grahaNa karane ke lie hAtha phailAne para candanabAlA prasanna ho gyii| A~sU samApta ho gye| isa zloka meM kAvyaliMgA laMkAra kA sundara udAharaNa bana par3A hai / AnandapUrita candana bAlA kA rUpa nikhara gayA hai, jaise grISma se jhulasA huA vanaspati saMsAra barasAta kI prathama phuhAra se lahalahA jAtA hai| candanabAlA ke mukha-sauMdarya anAvila A~khoM kA rUpa lAvaNya atyuttama hai| bhikSAM lbdhN-hsitmiytaa| bhagavAn kI pratikSA meM usakI AMkheM kaba se adhIra ho rahI thIM, lekina Aja manovAMkSita kI pUrti para khila gyii| harSa kA manorama bimba banA hai| hasitam-khilA huA, vikasita, prasanna / pratIkSArata A~kheM khila giiN| (19) zraddhAbhAjAM bhavati masRNaM mAnasaM yAvadeva, zraddhApAtraiH pracarati samaM rUkSabhAvo'pi taavaan| ambhovAho ghanarasanataH sneha pUrNekSaNAni, grISmArtAnAmaciramakRpaM laGghate sAzayAni // anvaya- yAvadeva zraddhAbhAjAm mAnasaM masRNaM bhavati tAvAn zraddhApAtraiH samaM rUkSabhAvo'pi prcrti| ghanarasanataH ambhovAho grISmArttAnAm sAzayAni snehapUrNekSaNAni akRpam aciram lNghte|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 89 anuvAda- jitanA hI zraddhAyukta (zraddhAlu) janoM kA mana (hRdaya) komala hotA hai utanA hI zraddhA pAtra vyaktiyoM ke sAtha rUkSatA kA bhAva bar3hatA hai / bharapUra jala se jhukA huA megha grISmArta logoM ke sAbhiprAya (AzAyukta) evaM sneha pUrNa netra ko nirdayatApUrvaka zIghra hI lA~gha jAtA hai (grISmArtoM kI icchA kI pUrti nahIM karatA hai|) vyAkhyA- dRSTAMta alaMkAra ke dvArA kavi ne zraddhAlu aura zraddhApAtra vyakti ke svarUpa ko udghATita karatA hai| isameM yaha bhI abhivyaMjita hai ki deza, kAla, samaya, bhAva Adi sabhI upAdAnoM evaM nimittoM ke pUrti ke binA kArya sampanna nahIM hotA hai| megha kA dRSTAnta diyA gayA hai / upameya vAkya upamAna vAkya tathA unake sAdhAraNa dharmoM meM bimba-pratibimba bhAva hotA hai vaha dRSTAnta alaMkAra hotA haidRSTAntaH punareteSAM sarveSAM pratibimbanam-kAvyaprakAza 10.102 zraddhAbhAjAm-zraddhAbhAj zabda kA SaSThI bhuvcn| shrddhaalu| bhakta kA vishessnn| masRNam-komala / cikkaNaM masRNaM snigdham-amarakoza 2.9.46 masRNo'karkaze snindhe-vizvakoza 51.45 medinI 50.70 / masRNa zabda kA sAbhiprAya prayoga hai| vizeSaNa evaM paryAya vakratA kA utkRSTa udAharaNa hai| masI pariNAme dhAtu se bAhulakAt RNa pratyaya karane se masRNa banatA hai| jisake krodha ahaMkAra Adi bhAva pariNamita ho gae haiM vaha masRNa hai / sama pUrvaka RNu gatau se ka pratyaya tathA pRSodarAdIni yathopadiSTam (pA. 6.3.109) se sam kA varNaviparyaya-mas+RNa+ka(a) masRNa banA hai| jo samyak rUpa se apane sahaja bhAva meM gamana karane lagatA hai vaha masRNa hai| bhakta hRdaya kA sundara vishessnn| ghanarasanataH = adhika jala se jhukA huA ambhovAho kA vizeSaNa ambhovAha- megh| sAzayAni snehapUrNekSaNAni - Azaya yukta snehapUrNa netroM ko| grISma kAla meM grISma se pIr3ita jIva jAti, megha kI tarapha sneha pUrNa evaM AzA se ki megha jala degA, A~kheM lagAe rahatI haiM, lekina vaha megha kahA~ icchApUrti karatA hai|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 / azruvINA jaise-megha pIr3ita janoM kI pIr3A ko dUra kie binA Age nikala jAtA hai vaise hI zraddhApAtra zraddhAluoM kI icchApUrti kie binA Age nikala jAte haiN| aciram - zIghra, jaldI, tvarita rUpa se (20) kiJcinnoktaM na khalu mRdulA'paikSi tadbhAvanA'pi, zraddhAviSTaM nayanamanasozcApalaM nApyaloki / bhikSAdAnoccalitakara yo nukampA'pyakAri, devAryeNa pratigatamiti dvAradezopakaNTham // anvaya - kiJcit na uktm| na khalu tad mRdulA bhAvanA api apaikssi| zraddhAviSTaM nayanamanasozcApalaM api na aloki| bhikSAdAnoccalitakarayoH na anukampA api akaari| devAryeNa dvAradezopakaNTham pratigatam iti| anuvAda- bhagavAn mahAvIra ne caMdanabAlA se kucha na khaa| na usakI mRdula bhAvanA ko aaNkaa| zraddhA se yukta A~kha aura mana kI caMcalatA ko bhI nahIM dekhaa| na hI bhikSA dene ke liye Age bar3he hue hAthoM ke Upara kRpA kii| (bhikSA lie binA bhagavAn) dvAra ke nikaTa se lauTa gae (kyoMki caMdana bAlA ke A~khoM meM A~sU nahIM the)| vyAkhyA- bhagavAn ne viziSTa saMkalpoM ko dhAraNa kiyA thA (draSTavya zloka-8) jinameM A~suoM kI vidyamAnatA bhI eka saMkalpa thaa| caMdanabAlA ke AkhoM meM A~sU nahIM the isalie bhagavAn lauTa ge| AzA mahala dekhate hI dekhate Dhaha gyaa| isameM svabhAvokti alaMkAra hai|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 91 (21) vANI vaktrAnna ca bahiragAd yojitau nApi pANI, pAJcAlIvA'nubhavavikalA na kriyAM kaanycidaarht| sarvairaGgaiH sapadi yugapannIravaM stabdhatA''ptA, vAho'zrUNAmaviralamabhUt kevalaM jiivnaangkH|| anvaya- vaktrAt vANI bahiH na agaaaat| na ca pANI api yojitau| pAJcAlIvAnubhavavikalA na kAMcit kriyAm Arhat / sarvairaGgaiH yugapat nIravaM stbdhtaaptaa| azrUNAm vAho aviralam abhUt kevalam jiivnaangkH| anuvAda- (bhikSA grahaNa kie binA bhagavAn ke lauTa jAne para candana bAlA kI) vANI mukha se bAhara nahIM nikala pAyI aura na hI hAtha hI jur3a paae| vaha gur3iyA ke samAna anubhava vikala ho gyii| A~suoM kA pravAha avirala ho gayA (jhara-jhara bahane lgaa)| kevala A~suoM kA pravAha hI jIvana kA cinha thaa| vyAkhyA-duHkha ke bAda sukhAnubhUti atyanta zreyaskara evaM priya hotI lekina sukha ke bAda milA huA duHkha kitanA bhayAvaha hotA hai - isakA citraNa mahAkavi ne prastuta zloka meM kiyA hai| bhagavAn dvArA icchApUrti kie binA lauTa jAne ke bAda candanabAlA kI kyA dazA hotI hai - isakA citraNa sundara huA hai| sArI vRttiyA~ sthagita ho giiN| staMbhita hone para sArI bAhya vRttiyAM samApta ho jAtI haiN| AcArya bharata ne stabdhatA ko staMbha kahA hai| zarIra meM jar3atA kA AnA ceSTA kA nirodha staMbha hai| yaha avasthA bhaya, zoka, vivAda, vismaya Adi ke kAraNa utpanna hotI hai-harSa bhayazoka vismayavidaSAroSAdisaMbhavaH staMbha:-nATyazAstra 7.96 stambhasceSTApratighAtoharSabhayAdibhiH sAhityadarpaNa 3.136 isa zloka meM anuprAsa, upamA, kAvyaliMga Adi alaMkAra haiN| saMkara evaM saMsRSTi kA bhI sundara saMyojana huA hai| vANI vaktrAt na bahiragAt- bhagavAn ke lauTane se utpanna zoka ke kAraNa vANI bAhara nahIM nikala paayii|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 / azruvINA kAraNa-kAryabhAva hone ke kAraNa kAvyaliMga alaMkAra hai| aneka vargoM kI AvRti se anuprAsa hai / kAvyaliMga aura anuprAsa kA nIra kSIranyAya se upasthiti hai| isalie saMkara alaMkAra hai| pAJcAlIvAnubhavavikalA-gur3iyA ke samAna anubhava vikl| bahuta sundara upamAna (gur3iyA) kA pryog| vANI-zabda, dhvani, bhaassaa| brAhmI tu bhAratI bhASA gIrvAgvANI sarasvati amarakoza (1.6.1) vaNyate iti vaannii| vaNa zabde (bhvAdigaNa) dhAtu se iJ aura GIS pratyaya karane para banatA hai| vaktrAt=mukha se| vaktra zabda kA paMcamI ekavacana / vakti anena / vac dhAtu se karaNa meM STran pratyaya karane para vaktra bnaa| mukha, ceharA Adi kA vAcaka hai| prastuta saMdarbha meM mukha artha hai| aMka-cinha, lkssnn| (22) mUchoM prApya kSaNamiha punarlabdhacittodayeva, dikSu bhrAntA dazasu karuNaM sAzayaM sA niddhyau| nAzvAsAya vyathitahadayA prApa kaJcid dvitIyaM, sadyaH siddhayai sphuritajavanA''mantrya vaasspaanuvaac|| avyaya- iha kSaNam mUcrchA prApya punaHlabdhacitodayA iva dazasu dikSu bhrAntAsA sAzayaM karuNaM nidadhyau / vyathitahRdayA kaJcid dvitIyaM AzvAsAya na praap| sadyaH siddhayai sphurita javanA vASpAn Amantraya uvaac| anuvAda- yahAM para (isa avasthA meM) kSaNa bhara mUrchA ko prApta kara punaH cetanA yukta jaisI ho gyii| dazoM dizAoM meM bhrAnta (vaha candanabAlA) ne AzA
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 93 aura karuNApUrvaka dekhaa| vaha vyathita hRdaya AzvAsana ke lie kisI dUsare ko prApta nahIM kara skii| sadyaH siddhi ke lie sphurita teja se yukta hokara usa candanabAlA ne A~suoM ko sambodhita kara khaa| vyAkhyA- bhagavadviraha janya mUrchA kA citraNa hai| priya prabhu Ae parantu icchApUrti ke binA lauTa gae - aisI avasthA dekhakara candanabAlA mUrcchita ho gayI punaH saMjJA prApta kii| jaba vipatti kI velA AtI hai to daravAje banda milate haiN| candanA kI isa avasthA meM koI sahAyya nahIM milaa| anta meM apanI hI zakti para jAgarita hotI hai, kArya siddhi ke lie punaH udyata hotI hai|vhii AdamI saphala hotA hai jo vipadvelA meM aDola, sthira evaM jAgarUka hokara apanI Atmazakti se lakSya ke lie yatna karatA rahatA hai| kAtara evaM udvigna hone se asaphalatA hI hAtha lagatI hai| kAlidAsa kA yakSa apanI priyatamA ko AtmAvalamba dene ke lie saMdeza bhejatA hai| vaha megha se kahatA hai ki merI priyatamA se kahanA nanvAtmAnaM bahuvigaNayannAtmanaivAvalambe, tatkalyANi! tvamapi nitarAM mA gamaH kaatrtvm| meghadUta 2.4 iha kSaNam mUrchA prApya isa dazA meM kSaNabhara mUrchA ko prApta kara / iha = isa dazA meM, yahA~ pr| kSaNam=kSaNabhara / __ mUrchA=behozI, saMjJAhInatA, moh| mUrchA tu kazmalaM moho'pi-amara 2.8.109 / mUrchA mohaadau| mUrchA mohasamucchrAyayoH dhAtu se a pratyaya karane para tathA upadhA ko dIrgha karane para mUrchA banatA hai| bhAratIya AcAryo ne, kAvyazAstriyoM ne ise moha kahA hai| bharatamuni ke anusAra devopaghAta, bhaya, Avega, pUrvavairasmaraNa Adi vibhAvoM se mUrchA kI utpatti hotI hai| (nA. zAstra 7.46) dhanaMjaya ne duHkha, bhIti, Aveza, anucintana Adi se mUrchA kI utpatti ko svIkAra hai| (dazarUpaka 4.26) / punaH labdhacittodayA puna: caitanya ko prAptakara, saMjJA ko prAptakara dazasu dikSu bhrAntA-dazoM dizAoM meM bhraant| . bhrAntA-ghabarAI hii| candanabAlA kA vishessnn|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 / azruvINA sAzayaM karuNaM nidadhyau-AzA aura karuNA se paripUrNa hokara dekhaa| niddhyau-dekhaa| ni upasargapUrvaka dhyai cintAyAm dhAtu kA liT lakAra prathama puruSa eka-vacana meM 'nidadhyau' banA hai| sphurita javanA-sphurita teja se paripUrNa / candanabAlA kA vishessnn| javana zabda ke strIliMga meM jvnaa| vASpAn A~suoM ko| vASpa A~sU, bhaap| (vASpamUSmAzru-amarakoza 3.3.130) bhvAdigaNIya ovai-zoSaNe(vai) dhAtu se vASpa banatA hai| vA gatibandhanayoH dhAtu se bhI isakI siddhi mAnI jAtI hai| khaSpa zilpa zaSda vASpa rUpa parpatalpAH (pA. 5.315) se nipAtana se siddha hotA hai| bAdha dhAtu se siddhAnta kaumudI kArane mAnA hai bAdhate SaH, ghaSa tathA pa pratyaya-vASpa athavA bASpa banatA hai| isa zloka meM kAvyaliMga, paryAya Adi alaMkAra haiN| ___candanA ke aneka rUpoM-mUrcchita, digbhramita evaM A~suoM ko pukAratI huI Adi kA citraNa hai isalie paryAya alaMkAra hai| (23) vASpAH! Azu vrajata nayatekSadhvameSa prayAti, sAkSAtprAptaH paricitavRSaiH praapnniiystpsvii| sArthaJcaiko'nubhavati vipadbhAramokSaJca yuSmAMllabdhvA nAnyo bhavati zaraNaM tatra yUyaM shaayaaH|| anvaya- vASpAH Azu vrajata / nayatekSadhvam eSa tapasvI prayAti / sAkSAtprApta: paricitavRSaiH praapnniiyH|yussmaan sArthaM labdhvA eko vipadbhAramokSaJca (prApnoti) yatra anyo zaraNaM na bhavati tatra yUyaM shaayaaH|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 95 anuvAda-A~suoM! zIghra jaao| dekho yaha tapasvI jA rahA hai / mujhe sAkSAt prApta huA thaa| jo saMcita satkarmoM se prApta hone yogya hai / A~suoM! tumhAre samUha ko (tumheM) prApta kara akelA vyakti vipatti ke bhAra se mukta ho jAtA hai| jahAM para anya koI zaraNa nahIM hotA vahA~ tumhIM sahAyaka hote ho| vyAkhyA- yahA~ A~sU kI zakti evaM sAmarthya tathA bhagavAn mahAvIra kA svarUpa varNita hai / A~suoM ke dvArA dautya kArya kavi kalpanA kA anUThApana hai| prAcIna kAla se hI aneka kaviyoM ne dUtakAvya kI racanA kI hai| Rgveda meM rAtri ke dvArA dautya kArya karAne kA ullekha milatA hai / vAlmIkI rAmAyaNa meM hanumAna rAmadUta ke rUpa meM sItA ke pAsa saMdeza lekara jAte haiN| kAlidAsa ke meghadUta meM nAyaka yakSa apanI priyatamA ke pAsa megha ko dUta banAkara apane saMdeza preSita karatA hai| jaina paramparA meM bhI aneka graMtha viracita kie gae jisameM dautyakArya kA varNana hai| sAMgaNaputra kavi vikrama kRta (13vIM zatI) nemidUta meM nAyaka kI ora se nAyikA ke pAsa brAhmaNa ko dUta ke rUpa meM bhejA gayA hai| cAritrasundaragaNikRta zIladUta meM zIla jaise bhAvAtmaka tatva ko dUta banAyA gayA hai / bhaTTAraka vAdicandra (7vIM zatI) ke pavanadUta meM pavana dUta ke rUpa meM varNita hai| AcArya mahAprajJa ne A~sU ko dUta banAyA hai| jo kArya mahAzakti sampanna vyakti nahIM kara sakatA usa kArya ko A~sU sahajatayA sampanna kara dete haiN| unakI pavitratA unakA sAmarthya, jagatprasiddha hai| paricitavRSaiH prApaNIyaH - vaha tapasvI saMcita sukarmoM, puNyakarmoM se hI prAptavya hai| jaba zubha, parama zubha kA udaya hotA hai tabhI prabhu kA Agamana hotA The paricitavRSaiH - saMcita puNyakarmoM ke dvaaraa| paricita - pari upasargapUrvaka ciJcayane dhAtu sekta pratyaya / ekatrita kiyA huA, ikaTThA kiyA huA, saMcita kiyA huaa| vRSa-guNa, satkarma, punnykaary| na sadagatiH syAd vRSavarjitAnAm-kIrti kaumudI 9.62 sArtham - sAtha, samUha / A~suoM ke sAtha ko prApta kara du:khI vyakti duHkhamukta hotA hai, hRdaya kI kaluSatA samApta ho jAtI hai|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 / azruvINA isa zloka meM paryAya, parikara, kAvyaliMga Adi alaMkAra haiM / eka bhagavAn ke aneka rUpoM - jAte hue, puNyakarmoM se prApta, tapasvI Adi kA citraNa huA hai| isalie paryAya alaMkAra hai - ekaM krameNAnekasminparyAyaH kAvyaprakAza 10.117 / (24) citrA zaktiH sakalaviditA hanta yuSmAsu bhAti, roddhaM yAnnAkSamata pRtanA nApi kuntaagrmugrm| khAtaM gA gaha nagahanaM parvatazcApagA'pi, magnAH sadyo bahati viralaM te'pi yuSmatpravAhe // anvaya- hanta yuSmAsu citrAzaktiH bhAti sakala viditA yAn na pRtanA na ugram kuntAgram api na gahanagahanam khAtaM gartA parvataH ApagA api ca roddhaM na kssmt| te api yuSmat viralaM pravAhe sadyo magnAH bhti| anuvAda- Azcarya ! A~suoM! tumhAre andara adbhuta zakti suzobhita hai (vidyamAna hai) yaha sabhI jAnate haiM / jinako na senA, na ugra agra bhAga vAle bhAle, na gaMbhIra se gaMbhIra khAI (parikhA), na garta (guphA) na parvata aura na nadiyA~ rokane meM samartha haiN| ve bhI tumhAre virala pravAha meM zIghra hI magna hokara baha jAte haiN| vyAkhyA- isa zloka meM kavi A~suoM kI adbhuta zakti kA varNana kara rahA hai| jo saMsAra kA jetA hai, parISahoM ke bhayaMkara tUphAna meM bhI aDola rahatA hai, vaha bhI A~suoM ke pravAha meM baha jAtA hai| hanta-prasannatA, harSa aura Akasmika halacala ko prakaTa karane vAlA avyaya / isa zloka meM udAtta alaMkAra hai| jahA~ vastu kI samRddhi kA varNana ho vahA~ udAtta hotA hai| yahA~ A~suoM kI utkRSTa zakti, samRddhi evaM sAmarthya kA varNana kiyA gayA hai|
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 97 (25) dRzyaM puNyaM carati satataM pAdacAreNa so'yaM, tasmAd bhUmi sarata purataH paadyornRtytaa'pi| saMzliSyanto hRdayagaha nasparzibhAvAn sajIvAna, mArgAnnAtivrajati sa yatastatkSaNArdrAn sjiivaan|| anvaya- puNyam dRzyam so'yaM pAdacAreNa satataM crti| tasmAt bhUmiM sarata pAdayoH purataH nRtyata api|sjiivaan hRdaya gahanasparzibhAvAn sazliSyanto / yataH sa tatkSaNArdvAn sajIvAn mArgAn naativrjti| anuvAda- A~suo ! yaha pavitra hRdaya hai / dekho| yaha vaha tapasvI paidala hI aharniza calatA hai| isalie tuma bhUmi para jAo aura apane sajIva aura hRdaya ko gahana rUpa se sparza karane vAle bhAvoM ko sAtha rakhate hue usake pairoM ke sAmane nRtya bhI kro| kyoMki vaha tatkSaNa AI sajIva mArga kA atikramaNa nahIM karatA ___ vyAkhyA- jIva sahita mArga ahiMsaka mahAvratI ke lie anulaMghanIya hotA hai, usI prakAra hRdaya ko sparza karane vAle sajIva bhAva bhI anatikramaNIya hote haiN| kavi kahatA hai ki hRdaya meM sajIva bhAvoM ke sAtha kI gaI abhyarthanA kadApi niSphala nahIM hotI hai| puNyam dRzyam-he A~suo! dekho yaha pavitra darzanIya dRzya ko| saMsAramukta parama pAvana bhagavAn paidala jA rahe haiN| ve hamezA paidala hI calate haiN| so'yam pAdacAreNa satataM carati / vahI yaha bhagavAn mahAvIra paidala hamezA calate haiN| pAdacAreNa paidala, pairoM ke dvArA calanA-meghadUta 1.60 meM prayukta krIDAzaile yadi ca vicaret pAda cAreNa gaurI / raghuvaMza 11.10 meM pAda caarmpi| tasmAd bhUmiM sarata-isalie bhUmi para hI jaao| sR-gatau dhAtu se banA hai| vidhiliG Atmanepada prathama puruSa ekvcn| isa zloka meM kAvyaliMga, arthAntaranyAsa evaM svabhAvokti alaMkAra hai|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 / azruvINA (26) smartavyaM tad yatipatirasau pUtabhAvaikaniSTho, ne yastasmAdR jutamapathaiH pAvanotsapratItim / sAhAyyArtha hRdayamakhilaM sArthamastu prayANe, tasyodghATaH kSaNamapi ciraM kAryapAte na cintyH|| anvaya- smartavyam tadasau yatipatiH pUtabhAvaika niSTho tasmAt RjutamapathaiH pAvanotsapratItim / neyaH (nava) prayANe sAhAyyArtha akhilam hRdaya sArtham astu| kAryapAte tasyodghATaH kSaNamapi ciram na cintyH| anuvAda- A~suo! smaraNa rakhanA ki vaha yati pati pavitratA ke bhAva meM ekaniSTha haiM, (pavitratA meM hI vizvAsa karate haiN|) isalie atyanta sarala mArga se apane pavitra utsa (janma srota) kI pratIti kraanaa| tumhAre prayANa meM sahAyatA ke lie merA sampUrNa hRdaya sAtha ho| kArya par3ane para usa hRdaya ke udghATana meM kSaNa mAtra bhI dera yA vilamba nahIM krnaa| vyAkhyA- prastuta zloka meM upacAravakratA kA sundara udAharaNa hai| hRdaya sahAyaka kaise ho sakatA hai ? usakA udghATana kaise kiyA jA sakatA? sahAyaka honA aura udghATana karanA kisI mUrta padArtha kA dharma hai| yahA~ para kavi kA kauzala evaM cAturya dyotita hai / anya ke yogya tathya kA anya para Aropa zabda vicchitti evaM bhAva lAvaNya ko abhivyaMjita karanA hai| hRdaya ke bhAva yA hRdaya ke yoga ke binA apane upAsya yA priyatama kI prApti nahIM ho pAtI hai| yati pati evaM pUtabhAvaikaniSTha ye donoM mahAvIra ke lie sAbhiprAya vizeSaNa haiM isalie parikara alaMkAra hai| smartavyam neyaH, taka kAvyaliMga alaMkAra hai| yatipatiH - yatiyoM ke svAmI / yatiyoM meM shresstth| yati-saMyami, vijitendriy| ye nirjitendriyagrAmA yatino yatayazca te __ - amara. 2.7.43 jo indriya viSayoM se uparama (virata) ho cukA hai / vaha yati hai / amarakozakAra ne yati ko nirjitendriyagrAma kahA hai| aise saMyamiyoM ke svaamii|
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 99 pUtabhAvaikaniSTha-pavitratA kI bhAvanA meM ekaniSTha arthAt pavitratA meM vizvAsa rakhane vaalaa| pAvanotsapratItim neya) - apanI pavitra janmasrota (utsa) kI pratIti ko pahuMcA denA arthAt bhagavAn ko apanI pavitratA kI pratIti karA denA, tabhI tuma para vizvAsa kreNge| tumhAre zabdoM para bharosA kareMge, bhAvoM kA Adara kareMge isa zloka meM parikara, kAvyaliMga alaMkAra haiM / mAdhurya guNa ke sAtha bhakti kI saritA pravAhita hai / bhAvanA kI pavitratA, bhakti kA sopAna hai / bhakta kA prathama lakSaNa hai| pavitratA kA abhiprAya Antarika vizuddhi se hai| candanabAlA ke dUta kA janma pavitra vaMza meM huA hai| usakA janmasrota pavitra hai| paavnotsprtiitim| kAlidAsa kA megha (yakSa kA dUta) bhI saMsAra ke zreSTha vaMza meM janmA hai| yakSa kahatA hai - jAtaM vaMze bhuvanavidite puSkarAvartakAnAM, jAnAmitvAM prakRtipuruSaM kAmarUpaM maghona-meghadUta 1.6 _ (27) antarvedI prakaraNapaTuH kiMsvidatrA'nurodhyo, naivaM bhAvyaM suciramalasaiH klpnaagaurvenn| kAryArambhe phalavati palaM na pramAdo vidheyaH, siddhirvandhyA bhavati niyataM yad vidheyshlthaanaam|| anvaya- antarvedI prakaraNapaTuH atra na kiMsvit anurodhyaH evaM bhAvyam kalpanA gauraveNa suciramalasaiH phalavati kAryArambhe na palaM pramAdo vidheyH| yad vidheyazlathAnAm siddhiH niyataM vandhyA bhvti| anuvAda- bhagavAn antahRdaya ko jAnane vAle tathA avasarajJa haiN| inase anurodha kI kyA AvazyakatA hai? isa taraha samajhakara kalpanA ke bhAra se bahuta
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 azruvINA dera taka AlasI hokara (apane kArya se virata mata hojaanaa)|phlvaan kAryArambha hone para kSaNa bhara bhI pramAda nahIM karanA caahiye| kyoMki zithilatA (Alasya) karane vAloM kI siddhi nizcita hI niSphala ho jAtI hai (arthAt AlasI kI kArya siddhi nahIM hotI hai|) ___ vyAkhyA- parikara evaM arthAntaranyAsa alaMkAroM kA sundara viniyojana huA hai| antarvedI aura prakaraNapaTuH sAbhiprAya vizeSaNa haiM isalie parikara alaMkAra hai| kAryArambhe. aura siddhiH do sundara sUktiyoM kA viniyojana huA hai| (28) AlokAgre vasatimamalAmAzrayadhve'pi yUyamAlokAnAmadhikaraNabhUreSa puNyo mhrssiH| dRzyaM kazciccaTukRtinaTaH syAnna vA madhyapAtI, yad durbhedyastimiranicayo nAsti tAdRk trilokyaam|| anvaya- yUyam AlokAgre amalAm vasatim aashrydhve| api eSa puNyo maharSi AlokAnAm adhikrnnbhuuH|dRshymkshcit caTukRtinaTa: navA madhyapAtI syAt / yat trilokyAm tAdRk durbhedyaH timiranicayo naasti| anuvAda- tuma A~khoM ke agrabhAga ke pavitra nivAsa-sthAna meM Azraya grahaNa karate ho (nivAsa karate ho) aura vaha pavitra jJAna kI AdhArabhUmi hai| A~suo dekhanA kahIM cATukAra naTa (mIThA bolane vAlA Thaga) tumhAre mArga meM na A jaae| kyoMki tInoM lokoM meM vaisA (cATukAra jaisA) durbhedya koI andhakAra samUha nahIM hai| vyAkhyA- kavi ne dUta ke mArga meM adhika sAvadhAnI athavA apramattatA para bala diyA hai| vahI vyakti apanI pAtrA meM saphala ho sakatA hai jo hamezA apramatta
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA /101 rahatA hai, cATukAroM (jhUThI bar3AI karane vAloM) se bacane vAlA vyakti avazya hI saphala hotA hai| samAja-vyavasthA ke lie ise upayoga kiyA jA sakatA hai| cATukAroM se hI parivAra, samAja yArASTra bigar3atA hai isalie unase sadA sAvadhAna rahanA cAhiye / Aloka A~kha, dRSTi, darzana, pahalu, prakAza, jJAna prkaash| amala-pavitra, mlrhit| vasati-rahanA, nivAsa, ghr| puNya-pavitra, punita, acchA, bhalA, rucikr| pUj-pavane (krayAdi) dhAtu se uNAdi sUtra pUjo yaNNuga hasvazca (5.15) se yaN Nug aura hasva karane para puNya banatA hai| punAtIti / jo pavitra kara de vaha puNya hai| 'puNa karmaNi zubhe' dhAtu se bhI ka tathA yat pratyaya karane para puNya banatA hai| jo zubha hai vaha puNya hai| bhagavAn ke lie yaha 'puNya' zabda vizeSaNa ke rUpa meM prayukta huA hai jo sAbhiprAya hai| arthAt bhagavAn saMsAra ko pavitra karate haiN| isalie puNya haiM athavA zubha, maMgala, ke Akara yA maMgalasvarUpa haiM isalie puNya vizeSaNa sArthaka hai| maharSi-mahAn Rrssi| bhagavAn kA vishessnn| RrSi satyadraSTA hotA hai| RSiH darzanAt-yAska nirukta RSayaH satyavacasaH -amarakoza RSati dhammamiti RSiH-jo dharma ko jAnatA hai athavA dharma meM gati karatA hai vaha RSi hai| uttarAdhyayana cUrNi pR. 207 / RSati jAnAti tattvaM RSiH, darzanAt vA RSi:-abhidhAna ciMtAmaNi koza, pR. 14 isa zloka meM arthAMtaranyAsa alaMkAra hai| puNya aura maharSi do sAbhiprAya vizeSaNa ke prayoga se parikara alaMkAra bhI hai|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 / azruvINA (29) antastApo bata bhagavate samyagAvedanIyo, yuSmadyogaH sukRtasulabhaH saMzaye kintu kinycit| nityAprauDhAH prakRtitaralA muktavAte carantaH, zItIbhUtA hyapi ca paTavaH kiM kssmaabhaavino'tr| anvaya- bata! bhagavate antastApo samyag aavedniiyH| yuSmad yoga sukRta sulabhaH kintu kiMcit sNshye| kSamAbhAvino paTavaH api muktavAte carantaH kim atra shiitiibhuutaa| nityAprauDhA prkRtitrlaa| anuvAda- A~suo! bhagavAn se merI anta:vyathA ko samyak rUpa se nivedita krnaa| tumhArA yoga puNya karmoM (ke prabhAva) se hI sulabha hotA hai| kintu mujhe kucha saMzaya hai ki tuma khulI havA meM saMcarana karate hue kahIM ThaMDe mata par3a jAnA (sUkha mata jAnA) tuma kuzala aura kSamAbhAvI hote hue bhI kyA merA kArya kara sakoge? kyoMki tumhArI nitya-laghu AkRti hai aura tuma svabhAva se komala ho| ___ vyAkhyA- A~suoM ke svabhAva kA varNana kavi ne sundara DhaMga se kiyA hai| parikara alaMkAra aura upacAravakratA kA acchA yoga huA hai| mAdhurya guNa hai| mAnavIya svabhAva kA citra avalokanIya hai| nityAprauDhA prakRtitaralA-parikara alNkaar| (30) pUrva deha stadanu vasanaM mRda -maruccAtapo'pi, yuSmat sneha-pravaha NamidaM saMvirotsyanta eva tasmAd bhUyAd vijayajavi tat saMhataJcAnuvaMzaM, trANaM yasmAd bhavati na ca bhuu:kssiinnmuulaanvyaanaam|| anvaya- idam yuSmatsnehapravahaNam pUrvaM deha H tadanuvasanam mRd-marUccAta po'pi saMvirotsyanta ev| tasmAt tat saMhatam anuvaMzam vijayajavi bhUyAt /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 103 yasmAt bhUH kSINa mUlAnvayAnAm na ca trANam bhvti| anuvAda- yaha tumhArA snehanirjhara sarvaprathama deha (AkheM) usake bAda vastra, miTTI, havAe~ aura Atapa ke dvArA bAdhita hogaa| isalie yaha tumhArA saMgaThita vaMzaparamparA (pravAha) zIghratA pUrvaka vijaya prApta kare (apane kArya meM saphala ho), kyoMki jinakI dharatI para vaMzaparamparA kSINa (samApta) ho cukI hai, unakA trANa nahIM hotA hai (koI rakSA nahIM karatA hai|) vyAkhyA--AMsuoM kA avicchinta pravAha sarvatra saphala hotA hai A~sUoM kI avicchinna pravAha paramparA se kavi samAja-vyavasthA yA sAmAjika saphalatA kA sUtra batA rahe hai| saMsAra meM vahI vyakti saphala hotA hai jisakI utkRSTa vaMza paramparA avicchinna hotI hai| marane ke bAda bhI ve hI jIvita rahate haiM jinakI yogya AnuvAMzikatA jIvita hotI hai| kavi apane dUta ko bAdhAoM se sAvadhAna kara rahA hai / he AtUMoM tumhArA prathama virodhI tumhArA apanA nivAsa arthAt AkheM hI hogI kyoMki A~kheM tumheM apane meM sameTakara roka leNgii|saadhk ko saceta kara rahA hai ki zreyaskara meM prathama bAdhA apanA hI hotA hai| rAga, moha, krodha- ye saba apane haiM, aura sabase khataranAka idam-eva, jaba tumhArA yaha sneha rUpa nirjhara pravAhita hogA to prathama bAdhA deha (AkheM) hI karegA usake bAda vastrAdi bAdhaka bneNge| lekina apane kArya meM vaha saphala hotA hai jo lAkha vighnoM ke AkramaNa hone para bhI aDola hokara apane lakSya ke prati sayatna rahatA hai| vahI zreSTha puruSa hotA hai| nItizataka-meM nirdiSTa hai| vighnaH punaH punarapi pratihanyamAnAH prArabhyacottamajanA na parityajanti / nItizataka 27 arthAt vighnoM ke dvArA bAra-bAra ghAtita kie jAne para bhI uttama puruSa kArya ko Arambha kara madhya meM nahIM chodd'te| Arabdhe hi suduSkare mahatAM madhye virAmaH kuta:-kathAsaritsAgara mahAn puruSa suduSkara kArya ko AraMbha kara bIca meM nahIM chodd'te| vihaGantaM pi samatthA vavasAyaM purisaduggamaM Nenti vaham-setuvandha 3 WW
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 / azruvINA isa zloka meM anuprAsa, samuccaya aura arthAntaranyAsa Adi alaMkAra haiN| anuprAsa-mRdmarUccAtapaH AsuoM ko kArya karane meM bAdhA isalie hai ki vaha saralaprakRti kA hai| kArya bAdhaka ke rUpa meM A~khe mRd maruta Adi bhI haiM isalie samucaya alaMkAra tatsiddhihetAvekasmin yatrAnyattatkaraM bhvet| smuccyo'sau| kAvyaprakAza yahAM khalekapo: nyAya se samuccaya alaMkAra hai| trANaM yasmAd bhavati na-arthAntaranyAsa pUrva kA samarthana kiyA gayA hai| mAdhurya, prasAda aura oja-tInoM guNoM kA samanvaya hai| (31) dhyeyaM samyak kvacidapi na vA nyUna-sajjA bhaveta, ghoSAH puSTA bahulatumulAste purazcAriNaH syuH| AkarSe yugamana-niyataM ye prabhoAnamatra, yan mUkAnAM na khalu bhuvane kvApi labhyA prtisstthaa|| anvaya- samyak dhyeyam navA kvacidapi nyUnasajjA bhvetu| bahulatumulA puSTA ghoSA te purazcAriNaH syuH| ye gamana-niyataM prabhordhyAnam atra aakrsseyuH| yat mUkAnAM na khalu kvApi prtisstthaalbhyaa| ___ anuvAda- A~sUo ! tuma samyak rUpa se dhyAna rakhanA ki kahIM kisI prakAra se sAmagrI-taiyArI meM nyUnatA na raha jaae| atyadhika kolAhalamaya (tumulanAda karane vAle) ye ghoSa (merI sisakiyA~) tumhAre Age-Age caleM aura jAnevAle bhagavAn ke dhyAna ko idhara AkRSTa kareM / kyoMki mUka vyaktiyoM ko nizcaya hI koI pratiSThA prApta nahIM hotI hai| vyAkhyA- isa zloka meM karuNA kA svAbhAvika citraNa hai| iSTa kI aprApti nizcita ho jAne para yA prApta iSTa ke aprApta ho jAne para mAnavIya mana meM tUphAna
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 105 maca jAtA hai / karuNA kA sAgara taraMgAyita hone lagatA hai| bAhara prathamata: A~sUo ke rUpa meM usI hRdayagata karuNA kI abhivyakti hotI hai| A~sUo ke sAtha sisakiyA~ bhI hotI haiM jo A~sUo kI zakti ko adhika balavAn kara detI haiN| bhaktajana jaba prabhu ke caraNoM meM apane bhAvoM ko pahu~cAnA cAhatA hai to A~sU sahAyaka hote haiN| candanabAlA duHkhI hai, adhIra hai lekina avazyakaraNIya kA samyak dhyAna hai| pramAdI nahIM hai| isalie apane dUta ko hamezA satarka karatI hai|is zloka meM samuccaya, arthAntaranyAsa evaM anuprAsa alaMkAra haiN| anya kAraNa samAna rUpa se sahAyaka ho to samuccaya hotA hai / khalekapota-nyAya se samuccaya alaMkAra hotA hai| tAtparya hai ki jaise khalihAna meM aneka kabUtara eka sAtha utarate haiM usI prakAra aneka kAraNa kArya siddhi meM samAna rUpa se sahAyaka ho vahA~ samuccaya hotA hai| tatsiddhihetAvekasmin yatrAnyattatkaraM bhvet| - kAvyaprakAza sajjA-sAja-sAmAna, Avazyaka upakaraNa, veshbhuussaa| nyUna-sajjA bhaveta-kahIM taiyArI kama na ho jAe, hrasva na ho jaae| kisI bhI kArya kI saphalatA tabhI siddha ho sakatI hai jaba usakI pUrva taiyArI pUrNa rUpa se ho|kvi ne isa sUtra ke mAdhyama se sAmAjika saphalatA ke lie acchA upAya batAyA hai| arthAntaranyAsa alaMkAra hai| (yanmukAnAm) isa sAmAnya ke dvArA vizeSa kA samarthana huA hai| (32) nizchidre'smin bhagavati punazchidramanveSayeyuH, saMpatsyante saphala vidhayaste kadAcinna ttr| karNazchidraM sadapi saguNaM bAdhate taM na kiJci ttad yAtoccaijinamupagatAH prANavattAM pttisstthaam|| anvaya- asmin nizchidre bhagavati (ye) punaH chidrmnvessyeyuH| te kadAcid saphalavidhayaH na sNptsynte| saguNam karNacchidram sadapi taM kiMcit na baadhte| tad jinamupagatAH uccaiH prANavattAM paTiSThAm yaatH|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 / azruvINA anuvAda- A~sUo isa nizchidra bhagavAn meM jo punaH chidra kA anveSaNa karate haiM ve kadAcit bhI kArya-saphalatA ko prApta nahIM karate haiM / (arthAt unakI yAcanA bhagavAna ke pAsa saphala nahIM hotI hai|) chidrayukta kAna guNa sahita (zabda sahita) hote hue bhI bhagavAn ko thor3A bhI bAdhita nahIM kara pAtA hai| isalie viziSTa zaktizAlI evaM kuzalatA se yukta hokara jinendra (bhagavAn mahAvIra) ke pAsa jAnA caahie| (33) sphUAtmAnaH prasaraNasahA bhedasaMghAtajAtAH, saMke tairvA sahajazaka nairvedayanto'rthajAtam / zabdA yUyaM prakRtipaTavo'nakSarAH sAkSarA vA, nAzvastAM mAM kimapi zRNuyAdityamuM prerydhvm|| anvaya- zabdA! yUyam sphUrtyamAnaH prasaraNasahA bhedasaMghAtajAtAH prakRti paTavo saMketaiH sahajazakanairvA artha jAtam vedynto| anakSarA sAkSarA vaa| mAm nAzvaztAm kimapi zrRNuyAd iti prerydhvm| anuvAda- zabdoM! tuma sphurita hone vAle, phailane meM samartha pudgala skandhoM ke bheda-samUha se utpanna, svabhAvataH kuzala evaM saMketa athavA svAbhAvika zakti se arthasamUha (vastu ke artha) kA bodha karAte ho| akSara aura anakSara rUpa se tumhAre do bheda haiN| tuma bhagavAn ko prerita karo kI mujha vyathitA ke duHkha ko kiMcit sune (merI ora dhyAna de, mere Upara kRpA kre)| vyAkhyA- candanabAlA duHkha pIr3ita hai, bhagavAn ke lauTa jAne para vaha rUdana karane lgii| A~sUo ke sAtha sisakiyA~ bhI nikala rahI haiN| unhIM sisakiyoM (zabdoM) ko candanabAlA sambodhita kara rahI hai| isameM parikara, kAvyaliMga Adi alaMkAra haiN| isameM zabda ke svarUpa kI ora nirdeza kiyA gayA hai| amarakozakAra ne zabda ke tIna artha mAne haiN|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 107 zrotrendriya viSaya ke rUpa meM-rUpaM zabda (amarakoza1.5.7) vyAkaraNAdi zAstroM kA vAcaka-zAstre zabdastu vAcaka (1.6.2) dhvani ke paryAya zabde ninAda ninada-amara 1.6.22 zapa Akroze dhAtu se zAzapibhyAM dadanau (uNAdi 4.97) se dan pratyaya hokara zabda banatA hai| zabda zabdakaraNe dhAtu se ghaJ pratyaya karane para hotA hai| rAjavArtikakAra ne likhA hai__ zapatyarthamAhvayati pratyAyati zapyate yena zapanamAtraM vA zabdaH, arthAt jo artha ko kahatA hai, jisake dvArA artha kahA jAtA hai yA zapana mAtra hai vaha zabda hai| bAhya zravaNendriya dvArA avalambita bhAvendriya dvArA jAnane yogya aisI jo dhvani hai vaha zabda hai| zabda ke do bheda haiM - akSarAtmaka aura ankssraatmk| parikara alaMkAra hai| zabdoM ke lie aneka sAbhiprAya vizeSaNa kA prayoga (34) jIvAjIvairapi tadubhayai yamutpadyamAnA, abhre mUrti janayatha nijAM citrarekhAzca bhUmau / citraM yuSmAn zravaNaviSayAn manvate'dyApi lokAH, sUkSmairbhAvyaM na khalu viduraiH sthUladRSTiM gateSu // anvaya- yUyam jIvAjIvaiH tadubhayaiH utpadyamAnA abhre nijAM mUrtiM bhUbhau citrarekhAzca jnyth| citram adyApi lokA yuSmAn zravaNaviSayAn manvate / sthUladRSTiM gateSu vidurai sUkSmaiH khalu na bhAvyam
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 / azruvINA anuvAda- zabdo! tuma jIva, ajIva evaM jIvAjIva (mizra) se utpanna hokara AkAza meM apanI AkRti aura bhUmi para vividha rekhAoM kA nirmANa karate ho| Azcarya hai ki Aja bhI loga tumheM kAnoM kA hI viSaya mAnate haiM / sthUla dRSTi vAle logoM ke madhya meM vidvAnoM ko nizcaya hI sUkSma nahIM bananA cAhie (sUkSma jJAna nahIM denA caahie)| vyAkhyA- zabda bimba kA sundara udAharaNa hai| arthAntaranyAsa alaMkAra hai| (35) sadyo vAtAvaraNamakhilaM kSobhayantyo laharyo, yuSmAkaM taM nirupamamaho dhyAnalInaM smety| kSobhAtmAnaM nijakamucitaM vismare yuna bhAvaM, kazciccitro bhavati bhuvane ynmhaatm-prbhaavH|| anvaya- aho sadyo vAtAvaraNamakhilam kSobhayantyo yuSmAkam lahoM tam nirUpamam dhyAnalInam sametya nijakaM kSobhAtmAnam ucitam bhAvam na vismareyuH yat bhuvane mahAtma prabhAvaH kazcit citro bhvti| ___ anuvAda- A~suo! sampUrNa vAtAvaraNa ko sadya kSobhita karane vAlI tumhArI lahareM usa nirUpa dhyAnalIna bhagavAn ke pAsa jAkara kahIM jhakajhorane vAle apane svabhAva ko hI na bhUla jaae| kyoMki saMsAra meM mahAtmAoM kA koI adbhuta prabhAva hotA hai| vyAkhyA- candanabAlA apane dUta ko sadA kartavya ke prati apramattatA kA upadeza detI hai| mArga meM Ane vAlI kAryabAdhAoM kI ora saMketa karatI hai| arthAntaranyAsa alaMkAra hai| bhagavAn ko pAkara kahIM bhUla na jAe' isa vizeSa kA (yat bhuvane.) sAmAnya ke dvArA samarthita kiyA gayA hai| acchI sUkti hai| nirUpamam dhyAnalInam ye sAbhiprAya vizeSaNa hai| isalie parikara alaMkAra hai| mAdhurya evaM prasAda guNa vidyamAna hai|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 109 sadyo-yuSmAkam, upacAravakratA kA udAharaNa hai| sadyaH, na, yat, aho Adi avyaya pada haiN| sametya-prApta kara, najadIka jAkara / sam-i+lyapAna vismareyuH bhUla na jaanaa| vidhiliG prathama puruSa, bahuvacana kA rUpa hai| (36) bhedo bhAvI prathamasamaye tatra cintA na kAryA, skandhAnanyAn viyati vitatAn prApya yaatvymgre| bAdha-vyUho dhruvamupanataH syAt pragatyAH prayANe, sotsAhAstaM paramaparato yogamAptvA taranti // anvaya- prathama samaye bhedo bhaavii| tatra cintA na kaaryaa| viyati vitatAn anyAn skandhAna prApya agre yaatvym| pragatyA prayANe bAdhAvyUho dhruvamupanataH syaat| sotsAhAH parato paramayogam AptvA taM taranti / anuvAda- zabdoM! prayANa ke prathama samaya meM hI tumhArA bheda (bikharAva) hogA, usa samaya cintA mata krnaa| AkAza meM phaile hue anya skandhoM ko prApta kara Age bar3ha jaanaa| kyoMki pragati (utthAna) ke lie prasthAna karate samaya bAdhAe~ nizcita hI AtI haiM, lekina utsAhI manuSya dUsaroM se paryApta sahayoga prApta kara bAdhAoM ko pAra kara jAte haiN| vyAkhyA- isa zloka meM candanA apane saMdezavAhaka zabdoM ke lie mArga gamana kAla meM upasthita hone vAle vighnoM tathA mArga meM sahayoga prApta karane yogya tathyoM kA nirdeza karatI hai| jaba vyakti acche kArya meM pravRtta hotA hai to aneka bAdhAe~ AtI haiN| zreSTha vyakti unheM vaise hI pAra kara jAtA hai jaise saMgrAma zIrSa meM vIra yoddhaa| isa zloka meM kAvyaliMga anuprAsa evaM arthAntaranyAsa alaMkAro kI upasthiti hai| anya skandhoM ko prApta kara Age jAnA - kaavyliNg| kAraNa kaarybhaav| viyati vittaan-anupraas| pragatyA-taranti ke dvArA pUrva ke do paMktiyoM kA samarthana kiyA gayA hai| arthAntaranyAsa aura mAdhurya guNa hai|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 / azruvINA (37) lokasyAntA aviralamitaH sparzanIyAH kSaNena, pUrNAkAze tadanuvizadaM rUpamAlekhanIyam / AzAse'haM kathamapi na vA lapsyate'tra pramAdaH, vizva-vrajyAkalitavizadajJAnarAziM prayoktum // anvaya- itaH kSaNena lokasyAntA aviralam sparzanIyAH tadanu pUrNAkAze vizadam rUpam AlekhanIyam / ahaM AzAse vizvavrajyAkalitavizadajJAnarAzim atra prayoktum na kathamapi pramAdaH lpsyte| anuvAda- zabdo! tuma yahAM se kSaNabhara meM loka madhyabhAga ko ghaniSThatApUrvaka sparza karanA, usake bAda sampUrNa AkAza meM apane spaSTa rUpa ko aMkita kara denaa| maiM AzA karatI hU~ ki vizvabhramaNa se prApta vizada jJAna rAzi ko bhagavAn ke sAmane prayoga karane meM thor3A bhI pramAda mata krnaa| vyAkhyA- candanabAlA dUta ke gamana mArga kA nirdeza kara rahI hai| paryAya alaMkAra hai| eka ke aneka AdhAra-AkAza kA madhyabhAga evaM sampUrNa AkAza isalie paryAya alaMkAra hai| ekaM krameNAnekasminparyAyaH - kAvyaprakAza 10.180 aviralam avyaya-ghaniSThatApUrvaka, lagAtAra nirbAdharUpa se| vizadam rUpam= spaSTa AkRti ko| vizadam sAbhiprAya vizeSaNa hai isalie parikara alaMkAra hai / upasarga pUrvaka zadala zAtane dhAtu se ac pratyaya karane para vizada zabda banatA hai| vizadaH pANDare vyakte iti haima: 3/337 vizvavrajyA= vishvbhrmnn| vrajyA-vraj dhAtu kyay+TAp-ghUmanA, bhramaNa, idhara-udhara ghuumnaa|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 111 (38) bhAvA vAcyA vacanacaturai vaikharI prApya vRttiMsAroDhavyA kvacidiha dazA madhyamA vA ythaarhm| pazyantI na smRtisicayato nUnamutsAraNIyA, yuSmAbhirvA bhagavati gataiH sprakSyate sA praapi|| anvaya- vacanacaturaiH kvacidiha vaizvarIha vRtim prApya bhAvA vaacyaa| kvacidiha yathArham madhyamA dazA vA aaroddhvyaa| pazyantI smRtisicayato na nUnama ussaarnniiyaa| bhagavati gataiH yuSmAbhiH sA parApi sprkssyte| anuvAda- nipuNa (vacanakuzala) janoM ko (AvazyakatAnusAra) kahIM para vaikharI dhvani ko prApta kara apane bhAvoM ko kahanA caahie| kahIM para AvazyakatA hone para madhyamA dhvani kA bhI AdhAra lenA caahie| aise samaya meM pazyantI dhvani ko bhI smRti se haTAnA nhiiN| bhagavAna ko prApta karane para parA dhvani kA bhI saMsparza karanA pdd'egaa| vyAkhyA- vANI ke cAra bheda batAe gaye haiM-mahAbhASyakAra pataJjali ne mahAbhASya meM 'catvAri vAkparimitA padAni.'-prathamAhnika meM cAra bhedoM kA nirdeza kiyA hai| ve cAra bheda haiM-parA, pazyantI, madhyamA aura vaikharI / ajJAna rUpI aMdhakAra meM prathama tIna nihita haiM isalie prakAzita nahIM hote haiN| cauthI vaikharI vANI kA manuSya prayoga karate haiN| ___ vaikharI-spaSTa mAnavIya dhvani hai / mahAbhASya ke anusAra isakA manuSya prayoga karate haiN| turIyo vAco manuSyA vdnti| kaNThAdi uccAraNa sthAnoM se utpanna, arthabodhaka vANI ko vaikharI vAk kahate haiM jo prANavRti nibandhinI tathA buddhi sAdhya hotI hai| loka meM isI kA prayoga hotA hai| madhyamA-hRdaya se utpanna zabda bheda ko madhyamA kahate haiN| prANavRttimanukramya madhyamA vaakprvrtte| pazyantI-avibhAjita vaannii| antaHkaraNa kI dhvni| parA-anapAyinI vaannii| sarvatantra svataMtra vANI, biijruupaa| mUlAdhAra meM sthita zabda bheda, jisake jAgaraNa se paramasattA kI prApti sadyaH ho jAtI hai|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 / azruvINA (39) cakSuH kAmaM supaTu karaNaM dUrato'pi prakAzi, nArhAH saukSamyAt paramiha kuto'pi prticchndmaaptum| tasmAcchrotraM zaraNamiha vo vyaJjanaM tena neyaM, prArabdhavyo laghuratha gururvA vidhiH saMvimRzya // anvaya- kAmam dUrato'pi prakAzi cakSuH supaTukaraNam paramiha saukSmyAt pratichandam Aptum kuto'pi nArhAH tasmAd vaH kSotram zaraNam neyan tena vyaJjanam / laghuratha gururvA saMvimRzya vidhiH praarbdhvyH| anuvAda- zabdo! nizcaya hI dUra se hI prakAza karane vAlA (vastu jagat ko dekhane vAlA) A~kha bahuta nipuNa indriya hai| parantu usa AMkha meM sUkSma hone ke kAraNa tuma apanA pratibimba DAlane meM samartha nahIM hovoge / isalie tuma kAna kA hI zaraNa lenA jisase tumhArI abhivyakti ho jaaegii| kArya choTA ho yA bar3A samyak rUpa se vicAra kara hI usakA prAraMbha karanA caahie| vyAkhyA- prastuta zloka meM kavi ne saphalatA kA sUtra diyA hai| jIvana meM vahI vyakti saphala hotA hai jo kArya ko soca-vicAra kara prAraMbha karatA hai| ____kAmam avyaya pada hai| nissaMdeha, bezaka, sacamuca Adi arthoM kA vAcaka hai| pratichandam-citram, mUrtiH, prtimaa| vyaJjanam spaSTIkaraNam, cihnam, saMketam / vi upasarga+aJja dhAtu+lyuT prtyy| vidhiH kRtya, karma, anuSThAna, kaary| kAvyaliMga evaM arthAntaranyAsa alaMkAra hai| tasmAd-vyaJjanam-kAvyaliMga alNkaar| laghuratha-ke dvArA smrthn| sundara suukti| arthAntaranyAsa alNkaar| mAdhurya gunn|
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhruvANA / 113 (40) tad yuSmAbhiH punarapi punaH pUraNIyaM sayatna, pazcAttatropakaraNamapi prApsyate maargdrshi| saMprAptAnAM laghu bhagavatA bhotsyate vyaJjanaM vo, yannApekSyA dhruvamatithayaH saGgamArthAH prbuddhaiH|| anvaya- yuSmAbhiH punarapi punaH sayatnam tad puurnniiym| pazcAt tatra mArgadarzi upakaraNamapi prApsyate! bhagavatA samprAptAnAm vaH laghu vyaJjanaM bhotsyte| yat saGgamArthAH atithayaH dhruvam na upekssyaa| anuvAda- zabdo ! tuma bAra-bAra prayatna karake bhagavAn ke kAna ko bhara denaa| usake bAda vahA~ para tumhArA mArgadarzaka upakaraNa (sahAyaka ) bhI mila jaaegaa| bhagavAn ke dvArA samprApta kie jAne para tumhArI sphuTa abhivyakti ho jaaegii| kyoMki milane ke lie Ae hue atithigaNa prabuddha vyaktiyoM ke dvArA upekSita nahIM hote haiN| vyAkhyA- indriyA~ pA~ca haiM-sparzan, rasana, dhrANa, cakSu aura zrotra / pratyeya ke do-do bheda haiM -dravyendriya aura bhAvendriya dravyendriya ke do bheda-nivRtta aura upakaraNa rUpa drvyendriy| bhAvendriya ke do bheda-labdhi aura upyog| dvividhAni / nirvattyupakaraNe dravyendriyam / labdhyupayogo bhAvendriyam / tattvArthasUtra 2.16-18 / zrotrendriya ke do bheda hue- nirvRtti aura upkrnn| karNazaSkulI (karNa kI papar3I) aura kadamba ke phUla ke rUpa meM jo kAna kI bAharI aura bhItarI banAvaTa hai vaha nirvRtti-indriya kahalAtI hai| nirvRtti kI vaha zakti jo zabda sunane meM upakAraka banatI hai upakaraNa indriya kahalAtI hai- yena nirvRtterUpacAraH kriyate tdupkrnnm-srvaarthsiddhi| yahA~ para upakaraNa kA tAtparya zrota upakaraNendriya se hai jo zabdoM ko kAna taka le jAne meM sahAyaka hotA hai| isa zloka meM arthAntaranyAsa evaM paryAya alaMkAra hai|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114/ azruvINA (41) agre cetaH sphuritamadhunA bhAvi yuSmad-grahAya, sandehAnAM jhaTiti vstirlngghniiyaantraaptaa| sehApohaM tadanu bhagavAMllapsyate nizcayaM vazcintApUrva kRtaparicayA eva sakhyaM vahe ran / anvaya- adhunA agre sphuritam cetaH yuSmad grahAya bhaavi| antaH AptA saMdehAnAm vasatiH jhaTiti lNghniiyaa| tadanu sehApoham vaH nizcayam bhagavAn lapsyate / cintApUrvam kRtaparicayA eva sakhyaM vhern| ___ anuvAda- zabdo! aba Age bhagavAn kA sphurita (saMvegita) citta (mana) tumheM grahaNa karane (lene) aaegaa| yadi (usake sAtha calate hue kahIM) bIca meM saMdehoM kI nagarI A jAe to use zIghratA pUrvaka lAMgha jaanaa| usake bAda IhA aura apoha ke sAtha bhagavAn nizcaya hI tumheM grahaNa kareMge (apnaayeNge)|kyoNki prathamataH soca-vicAra kara paricaya karane vAle hI maitrI kA nirvAha karate haiN| vyAkhyA- yaha zloka upacAravakratA kA sundara udAharaNa hai| mUrta ke dharma grahaNa, sphuraNa, vasati (vastI) Adi kA amUrta padArtha-zabda, mana aura saMdeha para Aropa kiyA gayA hai| saMdehAnAm vasati.-saMdohoM kI ngrii| nagarI to dravya, mUrta kI hotI hai, saMdehoM para Aropa hai| adhunA-isa samaya, ab| adhunA (pA. 5.3.17) sUtra se idam zabda kA adhunA banA hai / kAlavAcaka hone para / sphuritam-caMcala vikSubdha, cetta-mana, hRdy| bhAvi= bhvissyti| sehApoham-IhA aura apoha ke saath| IhA-mati jJAna kA eka bheda / avagraha IhA, avAya aura dhAraNA ye cAra mati jJAna ke bheda hote haiN| viSaya aura viSayI ke sambandha ko darzana kahate haiM, usake anantara hone vAle jJAna ko avagraha kahate haiN| padArtha kA jJAna avagraha hai-- sarvArtha siddhi|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 115 avagraha ke dvArA grahaNa kie gaye atyanta aspaSTa grahaNa ko spaSTa karane ke lie upayoga kI pariNati ko IhA kahate haiN| yaha honA cAhie' isa prakAra kA jJAna IhA kahalAtA hai| jaise yaha zabda guru kA honA caahie| apoha-IhA ke bAda apoha AtA hai| jisake dvArA saMzaya ke kAraNabhUta vikalpa kA nirAkaraNa kiyA jAtA hai vaha apoha hai 'apohyate saMzaya nibandhana vikalpaH anayA iti apohaaH'-dhvlaa| yaha vahI-isa prakAra kA jJAna apoha (avAya) kahalAtA hai| jaise yaha guru kA zabda hai anya vyakti kA nhiiN| bhagavAn-jo bhaga-aizvarya zrI, jJAna, yaza, lakSmI Adi ko dhAraNa karatA hai vaha bhagavAn hai| vizeSa jJAna ke lie draSTavya lekhakakRta bhaktAmara saurabha pR. 246-248 lapsyate-boleMge, svIkAra kreNge| arthAntaranyAsa alaMkAra hai| vaheran-vaha dhAtu kA Atmane pada vidhiliGga, prathamapuruSa, bhuvcn| (42) akSajAne kvacidatha bhavet saMzayo vyatyayo vA, bhAvajJaptau mama na pRthulastena kAryaH prytnH| pratyakSeNa pratikRtimimAM mAnasIM draSTumicchedetat kRtvA caturavidhibhirmInamAlambanIyam // anvaya- akSajAne kvacidatha saMzayo vyatyayo vA bhavet tena mama bhAvajJaptau pRthulaHprayatnaHna kaaryH|imaammaansiimprtikRtim pratyakSeNa draSTumicchet / etat kRtvA caturavidhibhiH maunmaalmbniiym| anuvAda- zabdo! indriya-jJAna meM kahIM saMzaya athavA vyatyaya ho sakatA hai| isalie mere bhAvoM kI jJapti meM tuma adhika prayatna mata krnaa| bhagavAn pratyakSa
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 / azruvINA jJAna (manaH paryava jJAna) se hI merI mAnasika AkRti (vicAroM) ko sAkSAt jAnane kI ceSTA kare-isa prakAra bhagavAn ko prerita kara tuma kArya nipuNa ke dvArA mauna Alambana kara lenA caahie| vyAkhyA- isa zloka meM indriya-jJAna meM saMzaya aura vyatyaya kI ora nirdeza kara pratyakSa jJAna ko zreSTha batAyA gayA hai| jJAna do taraha ke hote haiM parokSa aura pratyakSa / indriyajanya jJAna parokSa hai, ise akSa jJAna bhI kahate haiM / akSam indriya akSa jJAna-indriya jJAna / yaha bhI do prakAra kA hotA hai -matijJAna aura zrutajJAna / AtmakRta jJAna ko pratyakSa kahate haiN| avadhi, manaH paryava aura kevalajJAna pratyakSa ke antargata Ate haiN| pRthulaH =adhika, caur3A, prazasta / vyatyaya-virodha, vaiparItya, rUpAntaraNa / kAvyaliMgAlaMkAra hai| pRthulaH prayatna:=parikara alaMkAra, pRthula vizeSaNa kA prayoga huA hai| (43) dhyeyaM saiSo'vagaNayati tAn kAminInAM kaTAkSAn, yeSAM kSeSaiH kuTilagatibhirvakratA'tyAji vnH| tasmAd rekhA yuvativiSayAH kAmanAM tejayantyo, nAlekhyA hI caTulacaraNairvastaraGgaiH sakampam // anvaya- sa eSa bhagavAn kAminInAm tAn kaTAkSAn avagaNayati yeSAm kuTilagatibhiH kSepaiH vakraiH vakratA atyaaji| tasmAd vaH dhyeyam sakampam caTulacaraNaiH taraGgaiH kAmanAM tejayantyo hI yuvati viSayA rekhA na aalekhyaa| anuvAda- vaha bhagavAn kAminiyoM ke una kaTAkSoM kI avagaNanA karatA hai jinake kuTila prahAra se vakra vyakti bhI apanI vakratA kA parityAga kara dete haiN|
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 117 isalie tuma dhyAna rakhanA kampannayukta caMcala taraMga se kAmanA (kAma-vAsanA) ko uttejita karate hue kahIM yuvati viSayaka citra mata aMkita kara denaa| vyAkhyA- kAminiyoM ke kuTila kaTAkSa se bar3e-bar3e vIra bhI parAjita ho jAte haiM lekina bhagavAna para unakA koI prabhAva nahIM pdd'taa| kAminInAm=kAmuka striyoM kaa| kaTAkSAn kaTAkSoM ko, avagaNa yati tiraskRta karatA hai| yeSAm jinke| kuTilagatibhiH =kuTila gati se yukta / kSepaiH = kSepa kA tRtIyA bahuvacana / kSepa-prahAra, pheNknaa| vakraiH = vakroM ke dvaaraa| vakra-kuTila, Ter3hA, krUra, ghAtaka vakratA = krUratA, kuttiltaa| atyAji-tyAga denaa| kAvyaliGga alaMkAra hai| (44) ete zabdA nizitavizikhA manmathasyeti matvA, nopekSeta pravara-viratiH kAryalagnAMzca yuSmAn / tannizvAsA bhagavati hi me'mogha-saMprArthitAyAH, - zraddhApaTTa sphuTamadhiguNaM samyagAbadhya yAta // anvaya- ete zabdA manmathasya nizita vizikhA iti matvA pravaraviratiH yuSmAn kAryalagnAn na upekSeta / nizvAsA tat hi me amogha prArthitAyAH sphuTam adhiguNam zraddhApaTam samyag Abadhya bhagavati yaatH| anuvAda- ye zabda kAmadeva ke tIkSNa bANa haiM aisA mAnakara vaha prakRSTa saMyamI (bhagavAn) kArya meM lage hue tumhArI upekSA na kara de| isalie zabdoM! amogha
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 / azruvINA abhyarthanA se yukta mere spaSTa zreSTha guNoM se pUrNa zraddhApaTTa ko samyak rUpa se bAMdhakara bhagavAn meM praveza kara jAnA (bhagavAn ke pAsa jaanaa)| vyAkhyA- bhagavAn ke pAsa vahI jA sakatA hai jisake pAsa zraddhA ho| zraddhAvAn hI bhagavAn ko prApta kara sakatA hai| pravaravirati bhagavAn kA vizeSaNa hai| pravara sarvazreSTha, srvottm| virati-sAMsArika vAsanAoM se alaga, sNymii| adhiguNam-zreSTha guNa vAlA, yogya, guNI __kAvyaliGga, rUpaka evaM parikara alaMkAra hai| vizikhA iti matvA-kAraNa upekSeta-kArya, kAvyaliGgAlaMkAra-zraddhApaTTam= zraddhArUpa vastra / rUpaka alaMkAra jahA~ upamAna aura upameya meM ekarUpatA ho jAe use rUpaka kahate haiN| tadrUpakamabhedoya upamAnopa meyyo:-kaavyprkaash|sphuttm adhiguNam-sAbhiprAya vizeSaNa haiM isalie parikara alaMkAra hai| (45) bhadraM bhUyAt pathi vicaratAM zreyase prasthitAnA, dig-vyAmohaM na khalu janayet kvApi vAtaH prtiipH| AzAdIpA abhinavadhanAH prAvRSeNyA havAzca, niSpratyUhAH syuriha yadi tat kaH smared vaamvaatm|| anvaya- zreyase prasthitAnAm pathi vicaratAm bhadraM bhUyAt / pratIpa: vAtaH na khalu kvApi dig-vyAmohaM jnyet| yadi AzAdIpA prAvRSeNyAH abhinavadhanA nispratyuhAH havAzca iha syuH kaH tat vAmavAtam smared / anuvAda- zreyas ke lie prasthita tumhAre mArga meM vicaraNa karate hue sadA kalyANa ho| viparIta pavana kabhI dizA-vyAmoha (diGmUr3hatA) ko utpanna na kreN| yadi AzA kA dIpaka, barasAta Rtu meM utpanna abhinava megha aura vighnarahita prArthanA (AmatraNa) ho to viparIta pavana kA smaraNa kauna karatA hai?
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 119 vyAkhyA- candanA apane dUta ke gamana ke lie maMgala kAmanA karatI hai| kabhI bhI viparIta paristhiti tumheM prApta na ho aisA AzaMsA karatI hai| meghadUta kA yakSa megha se kahatA hai ki kabhI bhI merI jaisI viparIta avasthA (priyatamA-virahita avasthA) ko prApta mata karanA mA bhUdevaM kSaNamapi ca te vidyutA viprayogaH-megha. 2/55 bhdr-klyaann| pratIpa:-viparIta, vAta:-pavana, prAvRSeNyA-varSA Rtu meM utpanna, abhinivaghanA-nae megha / ghanAH baadl| AzAdIpAH = AzA ke diipk| kArya-saphalatA ke amogha sUtra mahAkavi ne isa zloka meM batAyA hai| jisake AzA kA dIpaka ho, nirvighna AmaMtraNaprArthanA ho aura varasAkAlIna abhinava megha ho to viparIta pavana kI smRti kauna karatA hai? arthAt koI nhiiN| kaimutika nyAya se yahA~ arthApati alaMkAra hai| AzAdIpa meM rUpaka alaMkAra hai| prAvRSeNyA abhinvghnaa-prikr| havA AvAhana, praarthnaa| (46) zraddhAzrUNi prakRtimRdutA mAnasodghATanAni, niHzvAsAzcAkhilamapi mayA strIdhanaM vinyyoji| sAnukrozo mayi paramataH saiSa bhAvI naveti, sApekSANAmaparamaparaM syAjjagattatpare SAm // anvaya- zraddhAzrUNi prakRti mRdutA mAnasodghATanAni niHzvasAzca akhilam api strIdhanam mayA vinyayoji / paramata: saiSa mayi sAnukrozo bhAvI na veti| sApekSANAm aparam pareSAm ca aparam jagat syAt / / anuvAda- zraddhA ke A~sU, svAbhAvika komalatA, hRdaya kA udghATana aura niHzvAsa (Ahe) ye striyoM ke sampUrNadhana (sabakucha) haiN| (inheM bhI) hamane
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 / azruvINA bhagavAn meM lagA diyaa| phira bhI vaha bhagavAn mere Upara dayA yukta hoMge athavA nhiiN| kyoMki apekSA rakhane vAloM kA saMsAra alaga hotA hai nirapekSoM kA alg| vyAkhyA- strI ke svabhAva kA sundara varNana mahAkavi ne kiyA hai| mahilA jagat apanI prakRtimRdutA, zraddhA kI pavitratA, hRdaya kI spaSTatA Adi ke lie prasiddha hai| ye saba strI ke dhana haiN| isa pare dhana ko candanA ne bhagavaccaraNoM meM samarpita kara diyA, phira bhI bhagavAn kI kRpA hogI athavA nahIM bhI ho sakatI hai|kyoNki sApekSa Asakta janoM kA saMsAra alaga hotA hai |nirpekss-anaasktjnoN kA saMsAra alaga hotA hai| isa zloka meM arthAntaranyAsa alaMkAra hai| anukroza-dayA, krunnaa| (47) ISat spRSTvA ravirapi nabhastejasA hi prayAti, kvaiti sthairya dizi-dizi laSan vidyudAloka essH| mUDhAnajJAMstimira patitAnuddharettAdRzaH kaH, prArambhotkA jagati vahavo'lpehi nirvAhakAH syuH|| anvaya- tejasA nabha ISat spRSTvA ravirapi pryaati| eSa vidyutAlokaH dizidizi laSan sthairyam kvaiti / mUDhAn ajJAn timirapatitAn uddharet etAdRzaH kH| hi jagati prArambhotkA bahavaH nirvAhakAH alpe syuH| anuvAda- apane prakAza se AkAza ko thor3A-sA sparza kara sUrya bhI calA jAtA hai| yaha vidyuta prakAza dizAoM ko Alokita karatA (samApta ho jAtA hai), sthairya (sthiratA) kahA~ calA jAtA hai / mUDha, ajJa aura ghora andhakAra meM gire hue logoM kA uddhAra kare, aisA kauna hai| kyoMki saMsAra meM kAryArambha meM bahuta vyakti utsAha dikhAte haiM (lAlAyita rahate haiM) lekina anta taka nirvAhaka alpa hI hote haiN| ___ vyAkhyA- saMsAra meM adhikAMza yaha dekhA jAtA hai ki kisI kArya ke Arambha meM bahuta vyakti lAlAyita hote haiM, utsAha dikhAte haiM lekina thor3e samaya bAda
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 121 hI unakA utsAha ThaMDA ho jAtA hai,anta taka koI sAtha nahIM detA hai| do dRSTAntoM sUrya aura bijalI-prakAza ke dvArA kavi ne isa laukika-satya ko spaSTa rUpa se udghATita kiyA hai| tejasA teja athavA prakAza ke dvArA, nabha: AkAza ko ISat spRSTavA thor3A sA sparza kara, ravirapi-sUrya bhI, prayAti gacchati calA jAtA hai| eSa-yaha vidyutAlokaH-bijalI kA prkaash| dizidizi dizAoM meM, laSan-camakate hue sthairym-sthirtaa| hi=kyoMki, jagati-saMsAra meM, prArambhotkAH prArambha meM utsAhita laalaayit| utkAH samutsukAH lAlAyita, utsAha yukt| utkaNThita / udgataM mano'sya utkaH, ud zabda se svArtha meM kan prtyy| utka unmanA: (amarakoza 3.1.17) isa zloka meM dRSTAnta, arthApati aura arthAntaranyAsa alaMkAra hai|' upameya vAkya, upamAna vAkya tathA unake sAdhAraNa dharma meM yadi bimba pratibimba bhAva ho to dRSTAnta alaMkAra hotA hai-dRSTAntaH punareteSAM sarveSAM pratibimbanamkAvyaprakAza 10.102 ISat-eSaH-dRSTAnta alNkaar| ___ ka: uddhareta-kaimutika nyAya se arthApati alaMkAra / prArambhotkA-arthAntaranyAsa alNkaar| (48) zraddhA-sUtA pratikRtiralaM syAnna pUjAspadAnAm, te zraddhAlUn viraha patitAn prANahAraM hreyuH| dehaHsthaulyAd viharati bahirnirvizeSaJca saukSmyAtasyacchAyA zrayati vizadAn kevalaM grAhakAn hi|| anvaya- pUjAspadAnAm zraddhA-sUtA pratikRtiH alam na syAt / te virahapratitAn zraddhAlun prANahAraM hreyuH| deha sthaulyA d bahiH viharati hi saukSmyAt nirvizeSam cAtasyA chAyA kevalam vizadAn grAhakAn shryti|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 / azruvINA anuvAda- zraddhAlu vyakti ke pAsa unake pUjyoM kI zraddhA kalpita AkRti (citra) bhI nahIM hotI (jisase virahakAla meM sahAyatA mila ske)| zraddhAspada (pUjya) jana (zraddhAlu ke duHkha ko to samApta karanA to dUra hI rahatA hai aura) viraha meM gire hue (viraha se pIr3ita) zraddhAluoM ke prANoM kA bhI haraNa karane lagate haiM (mRtyu sadRza duHkha dene lagate haiN)| zraddheya deha kI sthUlatA ke kAraNa bAhara vihAra karatA hai| sabako dikhAI par3atA hai, lekina sUkSma hone ke kAraNa usakI vizeSa chAyA kevala pavitra grAhaka meM (pavitra hRdaya meM ) hI par3atI hai| vyAkhyA- viraha kAla meM virahiyoM ke manovibheda ke lie aneka sAdhana batAe gae haiM 1. citra-darzana 2. svapna darzana 3. tadaGka spRSTa sparza 4. priya viSayaka kathA zravaNa 5. kuzala saMdeza 6. dUta-saMpreSaNa 7. pUjA, dhyAna, sAdhanA 8. priya viSayaka cintana 9. milana kI AzA 10. ekaniSThatA 11. AtmasaMyama 12. utsAha azruvINA meM yatkiMcit ko chor3akara prAyaH sabhI kA upayoga kavi ne kiyA hai| virahiyoM ke lie zraddhAspada kA citra, priya kI AkRti virahakAla meM manovinoda kA sAdhana huA karatI hai, lekina mahAprajJa ke vyathita zraddhAlu ke pAsa to usake apane priya kA citra bhI nahIM hai / kAlidAsa kA yakSa yena-kena-prakAreNa patthara para priyatamA citra to aMkita kara detA hai lekina usake A~khoM se aisI
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 123 dhArA calatI hai ki usakI dRSTi bhI vilupta ho jAtI hai| krUra vidhAtA ko vaha kAlpanika milana bhI sahya nahIM ho skaa| tvAmAlikhya praNayakupitAM dhAturAgaiH zilAyA mAtmAnaM te caraNapatitaM yAvadicchAmi kartum / asrestAvanmuhurUpacitairdRSTirAlupyate me krUrastasminnapi sahate saMgamaM nau kRtaantH|| (meghadUta 2.45) arthAntaranyAsa alaMkAra hai| dehaH saukSmyAt meM kAraNa kArya bhAva hai isalie kAvyaliMga bhI hai| (49) dhanyA nidrA smRti-parivRDhaM nihate yA na devaM, dhanyAH svapnAH suciramasakRd ye ca saakssaannynte| jAgratkAlaH palamapi na vA tvAJca soDhuM saho'bhUcchlAghyo'zlAghyaH kvacidapi na vaikAntadRSTyA vicaaryH|| anvaya- dhanyA nidrA yA smRtiparivRDhaM devaM na nihnute| dhanyAH svapnAH ye ca asakRt suciram sAkSAt nynte| jAgrata kAlam palamapi ca tvAm na soDhuM sahaH abhUt / zlAghya azlAghyaH navA kvacidapi ekAnta-dRSTavA vicaaryH| anuvAda-nidrA dhanya hai jo smRti meM vyApta deva ko nahIM chipAtI hai| ye svapna dhanya haiM jo bAra-bAra bahuta dera taka sAkSAt tumhAre pAsa le jAte haiM (terA sAkSAtkAra karAte haiM) lekina yaha jAgrata kAla kSaNabhara bhI tumako sahana nahIM kara sakA (sAkSAtkAra nahIM kara skaa)| zlAghya aura azlAghya ke viSaya meM ekAnta dRSTi se vicAra nahIM kiyA jA sktaa| vyAkhyA- viraha kAla meM prANa-sahAyaka do sAdhanoM kA ullekha mahAkavi ne prastuta zloka meM kiyA hai-nidrA aura svpn| nidrA aura svapna meM priya kA milana ho jAtA hai lekina jAgrata kAla meM to priya A~khoM ke konoM kA viSaya bhI nahIM banatA hai|
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 / azruvINA nidrA-nidrANam nidraa| nindanam nindyate'nayA iti vaa| nipUrvaka drA kutsAyAm gatau' dhAtu se Atazcopasarge (pA. 3.3.106) sUtra se aG (a) prtyy| sonA, niMdAsApana, Alasya, mukulitAvasthA, nimIlana Adi nidrA ke artha haiN| AcArya bharata ne durbalatA, klAnti, zrama, madAlasya, cintA, ati AhAra evaM svabhAva se nidrA kI utpatti mAnI hai| nATyazAstra 7.64 / pAtaJjalayoga sUtra meM nirdeza hai ki jAgrata aura svapnAvasthA kI vRttiyoM ke abhAva ko Azraya karane vAla vRtti nidrA hai-abhAva pratyayAlambanA vRtti nidrA (yo.sU.1.10) jAgrata svapna aura nidrA-ye buddhi kI tIna vRttiyA~ haiM / sarvArthasiddhi ke anusAra mada, kheda aura parizramajanya thakAvaTa ko dUra karane ke lie nIMda lenA nidrA hai madakhedaklamavinodanArtha svApo nidrA-sa.si.8.7.383 / svapna-svap dhAtu se nak pratyaya karane para svapna zabda banatA hai| jAgrata avasthA meM anubhUta viSaya kA nidrA meM jJAna svapna kahalAtA hai| jinabhadragaNi kSamA zramaNa ne likhA hai-anubhava kie hue, dekhe hue, vicAre hue, sune hue padArtha,vAta, pitta Adi prakRti ke vikAra, daivika aura jalapradhAna pradeza svapna meM kAraNa hote haiN| sukha nidrA Ane se puNya rUpa aura duHkha nidrA Ane se pApa rUpa svapna dikhAI dete haiM / svastha avasthA meM dekhe gae svapna satya evaM asvastha avasthA vAle svapna asatya hote haiN| vivecya mahAkavi zreSTha yogIrAja haiM, yoga ke gahana tathyoM kA anveSaNa aura vyAvahArika anubhava meM dakSa haiM isalie isa zloka meM yogadarzana nirdiSTa buddhi ke tInoM vRttiyoM jAgrata, svapna aura nidrA kA varNana kiyA gayA hai| arthAntaranyAsa alaMkAra hai| pUrva kI antima paMkti (sUkti) se samarthana kiyA gayA hai| sA nidrA dhanyA AdareNyA zreSThAvA yA smRtiparivRDham-smRtau parivyAptam vidyamAnam dAnadIpanadyotanaguNAtmakaM devamupAsyam bhagavantaM mahAvIra na nidbhute smRti mArgat na apvaarytiivyrthH|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 125 (50) nairAzyena jvalati hRdaye tApalabdhodbhavAnAM, niHzvAsAnAM dhvanibhiruditai-hire vyom-maargaaH| sAkArANi vyathitamanasazcakrire vAcikAni, nAsaMbhAvyaM kimapi hi bhaved puutvNshodyaanaam|| anvaya- nairAzyena jvalati hRdaye tApalabdhodbhavAnAm ni:zvAsAnAm uditaiH dhvanibhiH vyomamArgA gaahire| vyathitamanasaH vAcikAni sAkArANi ca ckrire| hi pUtavaMzodyAnAm kimapi na asaMbhAvyam bhaved / anuvAda- nirAzA se jalate hue hRdaya meM saMtApa se janma grahaNa kie hue niH zvAsoM (sisakiyoM) se utpanna dhvani dvArA sampUrNa AkAza parivyApta ho gyaa| vyathita mana vAlI candanabAlA kA saMdeza sAkAra (sArthaka) ho gayA kyoMki pavitra vaMza meM utpanna vyaktiyoM ke lie kucha bhI asaMbhava nahIM hotA hai| ___ vyAkhyA- mahAkavi yahA~ nirdeza kara rahA hai ki jinakA janma utkRSTa vaMza meM huA hai, ve kabhI niSphala nahIM hote haiM / candanA kI sisakiyoM kA janma pavitra A~suo se huA hai, isalie usakI saphalatA sunizcita hai| __ nairAzyena jvalati hRdaye-hatotsAhena AzAvinAzena vA vidagdhe hRdaye manasi nirAzA se jvalita hRdaya meN| kAvyaliMga alaMkAra / jalane kA kAraNa nirAzA hai| kAraNa kAryabhAva hai| arthAntaranyAsa alaMkAra bhI hai| aMtima sUktimUlaka pada se pUrva kA samarthana kiyA gayA hai| vyomamArgA: gAhire-AkAza vyApta ho gyaa| gAh dhAtu liTlakAra prathama puruSa bahuvacana Atmane pada kA gAhire rUpa banA hai|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 / azruvINA (51) AzAvallyA iva dadadavaSTambhamuccaiH patantyAzcittaM siJcanniva davagataM mantharo'sau vbhuuv| ArambhANAM prathama caraNe labdhasaMpallavAnAM, sAzcaryaM yacchubhazakunatA mAnyatAM yAti loke // anvaya- uccaiH patantyA: AzA vallayA: avaSTambham dadat iva davagataM cittaM siJcan iva asau mantharo bbhuuv| ArambhANAM prathama caraNe lablasaMpallavAnAm loke Azcaryam zubhazakunatA mAnyatAM yaati| anuvAda- mAno U~ceM se giratI huI AzAvallI ko avaSTambha (avarodha) dete hue tathA jalate hue citta ko mAno siMcana karate hue bhagavAn zithila hue (ruka ge)| kAryArambha ke prathama caraNa meM hI yadi phalAMkakurotpatti (thor3I saphalatA) loka meM AzcaryapUrvaka zubha zakuna mAnI jAtI hai (kAryArambha meM thor3I saphalatA zubhazakuna kahalAtI hai)| vyAkhyA- utprekSA, rUpaka aura arthAntara nyAsa alaMkAra ke mAdhyama se kavi ne sundara DhaMga se bhAvAbhivyaJjanA kI hai| bhagavAn ruka gae aisA lagA mAno giratI huI AzAvallI ko sahArA de rahe ho athavA jalate hue citta kA zItala siMcan kara rahe hoN| kAryArambha meM thor3I sI saphalatA zubha zakuna mAnI jAtI hai| AzAvallI AzA kI latA, AzArUpa latA-rUpaka alNkaar| AzA kI latA hI virahiyoM ke jIvana kA AdhAra hai| patantyAH girate hue AzAvallayAH kA vizeSaNa hai / avaSTambham avalambanam-sahArA, thUnI, stambha / davagatam agni se yukta, tpt| dava-agni |dv kA artha jaMgala bhI hotA hai prastuta meM agni vAMkSya hai| asau-vaha bhgvaan| mnthr-shithil| sNpllv-aNkur|
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 127 (52) AzvastApi kSaNamatha na sA vASpasaGgaM mumoca, pluSTo lokaH pivati payasA phUtkRtaizcApi tkrm| saMprekSAyAmadhRtitaralAzcakSuSAM kAtarANAmAsan bhAvAH kimiva dadhato majjanonmajjanAni // anvaya- sA AzvastA api kSaNamatha vASpasaMga na mumoc| payasA pluSTo lokaH takram phUtkRtaiH pivati / kAtarANAm cakSuSAm saMprekSAyAm adhRtitaralAH bhAvAH kimiva majjanonmajjanAni dadhato Asan / anuvAda- (bhagavAn ke rukane para) vaha Azvasta hotI huI bhI kSaNabhara taka A~suo kI saMgati nahIM chodd'ii| kyoMki dUdha se jalA huA vyakti chAcha taka ko phUMka-phUMka kara pItA hai| usa samaya caMdanA ke A~khoM kI saMprekSA (dRSTi) meM asthira aura caMcala bhAva DUbate utarAte hue jaise sthiti ko dhAraNa kie hue the| vyAkhyA- jaba vyakti prathamataH asaphala ho jAtA hai to phira Age bar3I sAvadhAnI se prayANa karatA hai| isa manovaijJAnika tathya kI abhivyaJjanA mahAkavi ne 'dUdha kA jalA chAcha ko phUMka kara pItA hai' isa prasiddha sUkti ke mAdhyama se udghATita kiyA hai| vibhAvanA vizeSokti, arthAntaranyAsa, kAvyaliMga, parikara, saMkara, saMsRSTi Adi aneka alaMkAra haiN| Azvasta kAraNa hai lekina A~sU tyAga rUpa kArya kA abhAva - vizeSokti alaMkAra / 'A~sU haiM ' isa kArya kA kAraNa bhagavAn ke gamana abhAva rUpa kAraNa nahIM haivibhaavnaa| payasA.- arthaantrnyaas| dUdha se jalanA-kAraNa, chAcha ko phUMkakara pInA kArya-kAvyaliMga adhRtitaralA- sAbhiprAya vizeSaNa-parikara alaMkAra, Azcarya kA bimba sundara banA hai| loka-vizvAsa, zakuna kI mAnyatA citrita hai|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 / azruvINA (53) vASpA jAtAH prakRtasaphalAzcApi niHzvAsazabdAH, saMdezA me manasi likhitA vyaJjanaM lbdhvntH| daivaM nUtlA dizamupadizad bhAti bhAsvAnakasmAt, pAdAn dhatte punaravimukhAn srvtshckssuressH| anvaya- vASpAH nizvAsazabdAzcApi prakRtasaphalA jaataaH| me manasi likhitA saMdezA api vyaMjanaM lbdhvntH| daivaM nUtnAM dizam upadizat / bhAsvAn akasmAt bhAti / eSa sarvatazcakSuH punaH avimukhAn pAdAn dhtte| anuvAda- A~sU aura niHzvAsa zabda bhI AraMbha kie hue kArya meM saphala ho ge| mere mana meM aMkita saMdeza bhI abhivyaMjita ho gae (bhagavAn ke pAsa pahu~ca ge)| bhAgya naI dizA de rahA hai| acAnaka (bhAgya) sUrya kA udaya ho rahA hai / yaha sarvajJa punaH avimukha pairoM ko dhAraNa kara rahA hai| (merI ora padanyAsa kara rahA hai| pairoM ko bar3hA rahA hai)| vyAkhyA-samuccaya alaMkAra hai| eka kArya kI siddhi ke lie eka kAraNa ke hote hue bhI kAraNoM kI upasthiti samuccya alaMkAra hai| tatsiddhihetAvekasmin yatrAnyatkaraM bhavet samuccayo'sau-kAvyaprakAza 10.116 prakRta saphalA-Arambha kie hue kArya meM sphl| prakRta-Arambha kiyA huA, zurU kiyA huA, niyukta kiyA huaa| vyaJjanam-spaSTa karanA, prakaTa krnaa| daiva=bhAgya, nUtnA=nayA, navIna pratyagro'bhinavo navyo navIno nUtano navaH nUtnazca-amarakoza 3.1.78 nava+la pratyaya / navasya nUrAdezastnaptanapkhAzca pratyayA (vArSika 5.4.30) se nava kA nU Adeza la pratyaya karane para nUna banA hai| sarvatazcakSuH meM parikara alNkaar|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 129 (54) keyaM mAyA vyaraci vidhinA bhrAntirAho pravRttA, svapno'loki kvacana kuhakaM kenacit prastutaM vaa| moghAnetAn vyadhiSi vikalAn kAMzciduccairvilApAna, devaH sAkSAd viharati puraH pAvano mAM punaanH|| anvaya- keyam vidhinA mAyA vyaraci Aho bhrAntiH pravRttA / kvacana svapno aloki kenacit kuhakam prastutam vaa| etAn moghAn vikalAn kAMzcit vilApAn vyadhiSi / mAM punAnaH sAkSAt devaH puraH vihrti| anuvAda- (bhagavAn jaba candanabAlA kI ora lauTane lage taba vaha socatI hai) kyA yaha vidhi ke dvArA mAyA kI racanA kI gaI athavA bhrAnti ho gyii| mai koI svapna dekha rahI hUM athavA kisI ne indrajAla (ThagI) prastuta kara diyA hai| vyartha hI maiMne itanA pralApa kiyA kyoMki mujhako pavitra karane vAle sAkSAt deva mere sAmane khar3e haiM (sAmane A rahe haiN)| vyAkhyA- jaba acAnaka koI kArya saphala ho jAe to sahasA vizvAsa nahIM hotA hai| caMdanA kI janmajanmAntara kI sAdhanA Aja saphala ho rahI hai, use kaise sahasA vizvAsa ho jaae| vaisI sthiti meM sAmAnya manuSya kI kyA sthiti hotI hai isakA manovaijJAnika citraNa kavi ne sundaratA se kiyA hai| arthAntaranyAsa alaMkAra hai| (55) prApyA'prApyaM prathamapalake antargatAnAM vyathAnAM, prAdurbhAvo bhavati niyamo naiSa jAto'tra vndhyH| tAsAM jAtA smRtirabhinavA prastutAnAM, gatAnAM, vAk saMvRttA bhagavati purstaadupaalmbhlolaa|| anvaya- aprApyam prApya prathama palake antargatAnAm vyathAnAm prAdurbhAvo bhavati / eSa niyama atra vandhyo na jAtaH / tAsAm gatAnAm aprastutAnAm smRti abhinavA jaataa| bhagavati purastAt upAlambhalolAvAk sNvRttaa|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 / azruvINA anuvAda- aprApya (durlabha) vastu ko prApta kara prathama kSaNa meM arntagata duH khoM kA prAdurbhAva hotA hai (Antarika vyathA bAhara A jAtI hai) yaha niyama yahA~ bhI niSphala nahIM huaa| candanabAlA ke atIta aura vartamAna ke duHkhoM kI smRti abhinava ho gyii| upAlambha dene ke lie becaina usakI vANI bhagavAn ke sAmane prastuta huii| ___ vyAkhyA- mAnavIya manovijJAna kA sundara citraNa kavi ne kiyA hai| jaba vyakti ko kisI durlabha vastu kI prApti ho jAtI hai taba usakI dazA kaisI hotI hai, isake saphala citraNa meM mahAkavi catura hai| jisake lie kaThora kaSTa, anaginata yAtanAeM sahanI par3atI haiM, usakI prApti ho jAne para manuSya kI dazA vilakSaNa ho jAtI hai| kaThora tapasAdhanA se jaba bhagavAn zaMkara acAnaka prakaTa hote haiM to pArvatI kI dazA bar3I vicitra bana jAtI hai: taM vIkSya vepathumatI sarasAGgayaSTiH nikSepaNAya pdmuddhRtmudvhntii| mArgAcalavyatikarA kuliteva sindhuH zailAdhirAja tanayA na yayau na tasthau // (kumAra 5/85) vandhya=niSphala, bA~jha, nirrthk| gatAnAm atItAnAm bIte hue, prastutAnAm-vartamAnAnAm vartamAna ke purastAt-(avyaya) Age, sAmane purastAdanupekSanIyam-raghuvaMza 2/44 purastAtpurazAsanasya-kumArasaMbhava 7.30 etatpurastAt-meghadUta 1.15 smRtiH -yAda, prtyaasmrnn| jisameM jJAta vastu ko punaH jAnA jAtA hai vaha smRti hai| atIta meM jJAta vastu ko punaH yAda karanA smRti hai| ... isa zloka meM kAvyaliMga alaMkAra kA utkRSTa prayoga hai|
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 131 (56) rAjyaM tyaktuM paranRpatinA pAra vazyaM praNItA, prANAnto'pi sphuTitanayanairebhirAloki maatuH| vezyAharye'pyarucigamanaM prApitA vikrayeNa, vikretrAha vipaNisaraNau mUlyamAyoji bhuuyH|| (57) baddhA krUraM karacaraNayoH zrRMkhalairAyasaihA, mUrti prAptA vikacazirasi prajvalantyaH shlaakaaH| kaSTAzrUNAM sariti satataM manamAsyaM vilokya, tvAM yatphullaM tadapi bhagavan! na tvayA drssttumissttm|| (yugmam) anvaya- para nRpatinA rAjyaM tyaktum pAravazyaM prnniitaa| ebhiH sphurita nayanaiH mAtuH prANAnto'pi aaloki| vikrayeNa vezyAharmya arucigamanam api praapritaa| bhUyaH vikretrAham muulymaayoji| AyasaiH zRMkhalaiH kara caraNayoH kruram baddhA / hA mUrtiM praaptaa| vikaca zirasi prajvalantyaH shlaakaaH| kaSTAzrUNAM sariti Asyam satatam mgnm| bhagavan! tvAm vilokya yatphullam tadapi na tvayA drssttumissttm| anuvAda- zatru rAjA (zatAnIka) ne rAjya chor3ane ke lie mujhe adhIna kara liyaa| apanI sphuTa A~khoM se mAtA ko marate hue bhI dekhA / na cAhate hue bhI vezyA ke ghara bika jAnA pdd'aa| punaH bAjAra meM becane ke lie merA mUlya lagAyA gyaa| lauha zRMkhalAoM se mere hAtha-paira ko kaThoratA se bA~dha diyA gyaa| hAya maiM mUrti rUpa ho gyii| muNDita mAthe para prajvalita zalAkAoM (se dAgA gayA) isa prakAra du:kha ke A~suo kI saritA meM merA mukha hamezA nimagna rhaa| bhagavAn Apako dekhakara jo (duHkhI) A~khe khila gayIM, unheM bhI dekhanA Apane ucita nahIM smjhaa| vyAkhyA- yahAM para 56-57 zloka yugma haiM / eka vAkya yadi do zlokoM meM samApta ho use yugma yA yugmaka kahate haiN|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 / azruvINA dvAbhyAm tu yugmakam-sAhityadarpaNa 6.314 / dhvanyAloka, agnipurANakAra evaM hemacandra ne ise saMdAnitaka kahA hai / paryAya alaMkAra kA sundara udAharaNa hai| kAvyaliMgAlaMkAra bhI hai| (58) garbhe'pparbhastvamiha bhagavan ! mAtaraJcAnukampya, sadyo'rautsIH sahajacalanaM lakSma garbha gtaanaam| dhArAzrUNAmagamadudayaM saudhamadhye variSThA, ko jAnIyAjjagati mahatAM sAzayaM ceSTitAni // anvaya-bhagavan! tvamiha mAtaram anukampyagarbham gatAnAmlakSma sahajacalanam sadyo arautsiiH| saudhamadhye azrUNAm variSThA udayam agamat / jagati mahatAM sAzayam ceSTitAni ko jaaniiyaat| anuvAda- bhagavan ! garbhakAla meM apanI mAtA para anukampA kara garbhastha jIvoM (garbha meM Ae jIvoM) ke lakSaNa sahaja calana (halana-calana) ko bhI sadyaH roka diyaa|(grbhsth bacce ko mRta samajhakara) mahala meM A~suo kI vegavatI dhArA baha calI (sabhI rone lge)| saMsAra meM mahAn puruSoM kI sAbhiprAya ceSTAoM ko kauna jAna sakatA hai| vyAkhyA- mahAvIra bhagavAn jaba garbhAvasthA meM the to bacce ke jIvana kA lakSaNa-sahaja halana calana ko bhI unhoMne parityAga kara diyaa| isase bacce ko mRta samajhakara sabhI rone lge| kalpasUtra (87-88), Avazyaka cUrNi cauppanna mahApurisacariyaM, mahAvIracariyaM aura triSaSThI zalAkA puruSa caritra meM eka prasaGga hai ki jaba garbha meM bhagavAn the taba unhoMne socA-mere hilane-Dulane se mAtA ko kaSTa hotA hai| mujhe isameM nimitta nahIM bananA caahie| yaha socakara ve nizcala ho ge| aMgopAMgoM ko bhI sikor3a liyaa| mAtA yaha socakara ki bacce kA kyA huA, kyA vaha mara gayA? dahAr3a mArakara rone lgii|saaraa parijana varga rone lgaa| bhagavAn ne socA-yaha to bAta ulTI ho gyii| logoM ko mere kAraNa aura adhika
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 133 kaSTa ho gayA-aisA vicAra kara apane zarIra ko punaH svAbhAvika sthiti meM lA diyaa| garbham gatAnAm garbha meM prApta hue jIvoM kA lakSaNa cihna, sahajacalanam sahaja hln-cln| arautsI-rudha AvaraNe dhAtu luGlakAra madhyama puruSa ekavacana |tyaag diyA, roka diyaa| saudha-vizAla bhavana, mahala, bar3I hvelii| saudhavAsa muTajena vismRtaH - raghuvaMza 19.2 kAvyaliGga, kAraNamAlA, arthAntaranyAsa, arthApati Adi alaMkAra haiN| anukampya-arautsI-kAraNa kArya kAvyaliMga-A~suo kA udaya kA kAraNa garbhastha bhagavAn kA halana-calana banda honA, banda hone kA kAraNa mAtA para kRpaa| isa prakAra kAraNa paramparA alNkaar| arthAntaranyAsa-ko jAnIyat-ceSTitAni se pUrva kA smrthn| ko jAnIyAt-kauna jAna sakatA hai arthAt koI nahIM-arthApati alNkaar| mAdhurya guNa karuNA rasAbhAsa / bhagavAn kA maraNa jAnakara A~suo kI dhArA bahI lekina vAstavika maraNa huA nhiiN| kevala karuNArasa kA AbhAsa / anukampA kA bimba / A~suo evaM mahala meM rudana kA bimba bhI bana rahA hai| (59). jyeSThabhrAturnayana-salilaM tvAmarautsIdidIhUM, manye janmA'bhavadiha tava proJchituM vaasspdhaaraam| vASpAn voDhuM kimapi vivazA svAminA'haM kRtAsmi, daive vakre bhavati hi jagat prAJjalaJcApi vkrm|| anvaya-jyeSThabhrAtuH nayana salilam tvAm didIdhaiM arautsiit| manye vASpadhArAm proJchitum tava iha janma abhavat / kimapi ahaM vASpAn voDhum
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 / azruvINA svAminA vivshaakRtaa| hi daive vakre prAJjalam jagat api vakram bhavati / anuvAda-jyeSTha bhrAtA (nandivardhana) ke netra salila (A~suo) ne dIkSA lene kI icchA vAle tumako (dIkSA lene se) roka diyA thaa| maiM mAnatI hU~ ki yahA~ tumhArA janma A~suo ko poMchane (saMsAra ke du:kha ko dUra karane) ke lie hI huA hai| kintu mujhe A~suo ke bhAra ko Dhone ke lie svAmI ne kyoM vivaza kiyA? kyoMki bhAgya ke Ter3he hone para nizchala jagat bhI vakra (Ter3hA) ho jAtA hai| vyAkhyA-upAlaMbha kA svara anugUjita hai| bhagavAn kA janma saMsAra ke duH khoM ke vinAza ke lie huA hai to phira candanabAlA kI vedanA ko kaise nahIM samajha pAe / samaya, kAla, svabhAva, puruSArtha Adi kAraNoM ke atirikta eka anya prabala kAraNa niyati bhI hai| bhAgya hai| bhAgya ke Ter3he ho jAne para saba kucha Ter3hA ho jAtA hai| bhAgya kI balavattA para mahAprajJa ne yahA~ bala diyA hai| nandivardhana kA paurANika saMdarbha nirdiSTa hai / AcArAMga aura kalpasUtra meM nirdeza hai ki bhagavAn ke jyeSTha bhAI kA nAma nandivardhana thaa| zIlAMka ne nandivardhana ko choTe bhAI ke rUpa meM ullekha kiyA hai| Avazyaka cUrNi pR. 249, Avazyaka hAribhadrIyA vRtti pR.183, maladhArI vRtti 260 tathA guNacandrakRta mahAvIracariyaM pR.134 meM nirdiSTa hai ki 28 varSa ke umra meM bhagavAn ne apane nandivardhana, supArzva Adi svajanoM ko bulAkara kahA-"maiM aba dIkSA grahaNa karUMgA" nandivardhana kA zoka dviguNita ho gyaa| usane bhagavAn se kahA--abhI mAtA-pitA ke viyoga duHkha ko hama vismRta hI nahIM kara pAe ki tuma dIkSA grahaNa karane lge| abhI do sAla taka ruko, hamArA zoka zAnta ho jAegA, taba dIkSA grahaNa krnaa| bAda meM bhagavAn ne dIkSA grahaNa kii| prAJjalam nizchala, niSkapaTa, svcch| vakra-chala, kapaTa / daiv=bhaagy| isa zloka meM vibhAvanA, vizeSokti aura arthAntaranyAsa alaMkAra hai / sundara sUkti hai|
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 135 (60) . zraddhayAnAmadhikR tamidaM citramasti prabhutvaM, zraddhAlUnAM visadRzamaho cetasaH saukumAryam / bhAraM sphAraM vahati yadaho tAnupAlabdhumArAdAsannAMzca prati bhavati tat svinnamAsthA prglbhm|| anvaya-aho zraddhAlunAm cetasaH visadRzam saukumAryam yadaho (tAn) upAlabdhum sphAram bhAram vahati / ArAt tAn AsannAn prati tat pragalbham AsthAsvinnam bhvti| zraddheyAnAm idam citram prabhutvam adhikRtmsti| anuvAda-dhanya hai zraddhAluoM ke citta kI vilakSaNa sukumaartaa| kyoMki apane zraddheya ko upAlambha dene ke lie vaha adhika bhAra vahana karatA hai (socatA rahatA hai) lekina apane nikaTa Ae hue zraddheya ko prApta kara usakI pragalbhatA (upAlambha dene kI zakti) AsthA (zraddhA) se pasIja jAtI hai| zraddheya janoM kI yaha adbhuta prabhutA phailI rahatI hai| vyAkhyA-bhaktajanoM ke hRdaya kI sukumAratA aura svAmI kI mahimA kA varNana kiyA gayA hai| sphAra adhika, puSkala, bar3A sphAya dhAtu se rak pratyaya / ArAt=(avyaya) nikaTa, pAsa, dUra, dUrastha yahA~ para nikaTa artha hai| pragalbham-himmata, utsAha, sNklp| pra upasargapUrvaka galbha ghASTye (bhvAdigaNIya) dhAtu se ac prtyy| svinnam-sveditam pasIja gyaa| svid+kta prtyy| prabhutvam-Adhipatyam, svAmitvam, adhikAraH zAsanam vaa| prbhutv| kAvyaliMga, vibhAvanA, vizeSokti, virodha, arthAntaranyAsa Adi alaMkAra
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 / azruvINA (61) pIDAkU le jinavara masau dIrghaniHzvAsavAtakSiptairdUraM snapayitumiva praabhvcchiikraupraiH| yacchU dveyAnaratiniratA AkSipeyuzca tatra, snohotkarSastadiha kRtibhiH santi te vndniiyaaH|| anvaya-asau pIDAkUle jinavaram dIrgha niHzvAsa vAtakSiptaiH zIkaraudhaiH dUram snapayitum iva praabhvt| yat aratiniratAH zraddheyAn aakssipeyuH| tatra snehotkrssH| tadiha te kRtibhiH vandanIyAH snti| anuvAda-vaha candanabAlA pIr3A rUpa nadI (caMdanA kI pIr3A nadI) ke taTa para sthita jinavara bhagavAn ko dIrgha ni:zvAsa rUpa pavana se pheMke gaye A~suo ke bUMdoM se (bauchAra se) dUra se hI mAno snAna karAne meM samartha ho gyii| pIr3Asakta (cintAtura) vyakti zraddheyajanoM para hI AkSepa karate haiM / yahA~ para (AkSepa karane meM) sneha kA utkarSa hI kAraNa hai / isalie isa saMsAra meM zraddhAlu vidvAnoM ke dvArA vandanIya hote haiN| vyAkhyA kUla-taTa, kinaaraa| zIkara vAyuprerita chIMTe, bauchAra, sUkSmavRSTi augha=bAr3ha, jlplaavn| zIkaraugha bUMdoM kI bauchaar| arati nirtaa-kssttaasktaa| arati pIr3A, kaSTa, cintA, kheda, becainii| nirata saMlagna, anurakta, Asakta, lagA huaa| kRtibhi vidviidbhaH paNDitaiH cturairvaa| viddhAnoM ke dvaaraa| isa zloka meM utprekSA, rUpaka, kAvyaliMga aura arthAntaranyAsa alaMkAra hai| snapayitumiva-utprekSA, pIDAkule, niHzvAsa-vAta-rUpaka alNkaar| arati niratA-AkSipeyuH kAvyaliMga, antima vizeSa kA pUrva ke dvArA samarthana-arthAntaranyAsa alaMkAra, mAdhurya gunn|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 137 (62) tIvra namrakaraNamanilaM phAlgunaM vegavantaM, kiM nyakkuryAt pariNatadalA kaammaaraamraajiH| tasmAdanyaH parimalavahaH puSpakAle'pi na syAd, yasmAd raMhaH sahanamucitaM svodayasya prsiddhyai|| anvaya-tIvrama nagnaMkaraNam vegavantam phAlgunam anilam pariNatadalA ArAmarAjiH kiM nyakkuryAt? tasmAd puSpakAle'pi anyaH parimalavahaH na syAd / yasmAd svodayasya prasiddhayai raMha sahanam ucitm| anuvAda-tIvra, nagna karane vAlA aura vegavAna phAlguna (mAsa ke) pavana ko pariNatadala vAle (pake patte vAle) bagIce kyA apamAnita karate haiM (tiraskAra karate haiN)| (yadi ve tiraskAra kareM to) usa pavana ko chor3akara anya kauna puSpa Ane para (vasantakAla meM) unake sugaMdhI ko phailAyegA? isalie apane abhyudaya kI prasiddhi ke lie vega (anyAya) ko sahana karanA ucita hai| vyAkhyA-jIvana kI saphalatA kA sUtra mahAkavi ne isa zloka meM nirdeza kiyA hai| apane abhyudaya ke lie anyAya kA sahana ucita hotA hai| pavana (anila) ke lie kavi ne aneka sAbhiprAya vizeSaNoM kA prayoga kiyA hai isalie parikarAlaMkAra hai| tIvram=kaThora, pracaNDa, ugra 'tIva-sthaulye' dhAtu se rak prtyy| nagnaM karaNam-naMgA kara dene vaalaa| phAlgunI pavana zarIra se vastra utArakara naMgA banA detA hai / vegAdhikya aura pracaMDatA saMsUcita hai| nagna+cci+kR+lyuT / vegavantam= vegavAn / phAlgunam phAlguna mAsa meM bahane vAlA, ArAmarAji:vana pNkti| ArAma-bagIcA, jaMgala, rAjiH pNkti| kiM nyakkuryAt? kyA tiraskAra karate haiN| nyA (ni upasargapUrvaka aMcU+kvin) zabda kriyaavishessnn| ghRNA, apamAna aura dInatA ko ghoSita karane vAlA upsrg| kR aura bhU dhAtu ke pUrva meM prayukta hotA hai| priml-sugNdhii| arthAntaranyAsa alaMkAra bhI hai| ojaguNa evaM mAdhurya gunn|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 / azruvINA (63) ghore tApe satatamavahad vASpadhArA vicitraM, zaitye labdhe bhagavati punaH sammukhIne kSaNena / sA saMruddhA viralatanavaH kevalaM bindavaste, tasthurbhikSA - grahaNa - saraNiM svAmino draSTumutkAH // anvaya- ghore tApe vASpadhArA satatam avahat (iti) / punaH bhagavati sammukhIne: zaitye labdhe kSaNena sA saMruddhA / kevalam te viralatanavaH bindavaH tasthuH (ye) svAmino bhikSAgrahaNa- saraNim drssttumutkaaH| anuvAda - yaha Azcarya hai ki candanabAlA ke hRdaya meM ghora tApa ke vidyamAna hone para lagAtAra A~suo kI dhArA bhii| punaH bhagavAn ke sammukha Ane para tApa ke zAnta hone para kSaNabhara meM vaha dhArA ruka gayI / kevala ve hI alpa dubalI bUMdeM baca gaIM jo svAmI mahAvIra ke bhikSAgrahaNa vidhi ko dekhane ke lie lAlAyita thI / 1 - vyAkhyA- jaba hRdaya meM viraha kI, dukha kI pIr3A kI jvAlA jala raha thI taba bAhara A~suo kI avirala dhArA baha rahI thI / bhagavAn ke Ane para hRdaya zAnta huA to vaha dhArA bhI zAnta ho gayI yaha Azcarya hai / tApa hone para dhArA sUkha jAtI hai lekina yahA~ to aura teja ho gayI / kAraNa tApa hone para kArya kA abhAva- vizeSokti alaMkAra / dhArA kA zAnta honA kArya hai, lekina zAnta hone kA kAraNa tApa avidyamAna hai isalie vibhAvanA alaMkAra / jo dekhanA cAhate the- kAraNa ve zeSa raha gaye kArya / kAraNa kArya hone se kAvyaliMga alaMkAra / virala= kama, thor3A tanu-tanavaH patalA / --
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ (64) boddhaM nAlaM svamatiracite jIvanasyAdhvanIha, gartAH zailAH kati ca kati vA moTanAni bhramA vaa| anyaM kaJcit vrajati tanumAnekamulladhya pUrva mAvarta tad bhavati sahasA vismRtiH praaktnsy|| anvaya-iha svamatiracite jIvanasya adhvani kati gartAH zailA: kati ca moTanAni bhramA vA na borbu alam / tanumAna ekam Avartam ullaMDaghya anyaM kaJcit vrajati tad prAktanasya sahasA vismRtiH bhvti| anuvAda-apanI hI mati se racita isa jIvana mArga meM kitane garta (gaDDhe) parvata aura kitane ghumAva aura cakkara (bhaMvara) haiM, ise nahIM jAna sakate haiN| manuSya eka cakkara (bha~vara) ko lAMghakara anya kisI dUsare cakkara meM pahu~ca jAtA hai| usa samaya (dUsare cakkara meM jAne para) pahale kI sahasA vismRti ho jAtI hai| (bhUla jAtA hai|) vyAkhyA-jIvana-yAtrA kA vyAvahArika citra kavi ne prastuta kiyA hai| svabhAvokti alNkaar| adhvani-mArga meN| mottnaani-modd'| bhramA bhaMvara, ckr| tanumAna vyakti Avartam ckkr| vrajati=jAtA hai| praaktn-puurv| sahasA acAnaka, usI smy| (65) pratyekasmin niyatamubhayoH pArzvayoHsanti kumbhAH, ke cit pUrNAH pravarasudhayA hAlayA bhUrayastu / hAlonmattAH prathamacaraNe hyanyapAzrvAnapekSA, dvaitIyIkaM nayanamamalaM hanta nonmIlayanti // anvaya-pratyekasmin (pathi) ubhayoH pArzvayoH kumbhAH niyatam santi / kecit pravarasudhayA pUrNAH bhUrayastu haalyaa| hAlonmattAH prathamacaraNe anya
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 / azruvINA pAnipekSAH hanta daitIyIkam amalam nayanam na unmiilynti| anuvAda-pratyeka mArga para donoM tarapha ghar3e sthira rakhe haiN| kucha utkRSTa amRta se paripUrNa haiM, adhika hAlA se| hAlA se unmatta vyakti prathama caraNa meM hI anya pArzva kI ora (amRta-kalaza kI ora) nahIM dekhate (kevala hAlA kI ora hI dekhate haiN)| oha ! dvitIya pArzva bhAga kI ora apanI amala dRSTi ko nahIM kholte| ___vyAkhyA-kavi kA spaSTa aMkana hai ki saMsAra acchAI kI ora na jAkara burAI kI ora svata: calA jAtA hai / indriyAM adhika burAI kI ora hI jAtI haiN| pratIka kA sundara vidhAna kiyA gayA hai| acchAI aura burAI ke pratIka ke rUpa meM amRta aura hAlA se paripUrNa kumbhoM ko upasthApita kiyA gayA hai| burAI kI ora sahaja prayANa hotA hai / ahaMkAra, kAmAdi se unmatta vyakti nIce hI nIce calA jAtA hai, nirantara ghora patana kI ora agrasara hotA jAtA hai| hAlA ahaMkAra kAmAdi kA pratIka hai| kAvyaliMgAlaMkAra hai| hAlA-zarAba, madirA / sudhaa=amRt| hanta prasannatA, harSa, karuNA, zoka Adi kA abhivyaMjaka avyy| (66) unmattAnAM dinamatha nizA naiti kaJcivizeSaH, kAryAkArye tanurapi bhidA naiti teSAM gunno'sau| yAvaJcakSurbhavati pihitaM hAlayA tAvadeSAM, saukhyaM pazcAd bhavati timiraM vyAptamakSNoH smntaat|| anvaya-unmattAnAm dinamatha nizA kazcit vizeSaH na eti / kAryAkArye tanurapibhidA na eti / teSAm asau guNaH / yAvat cakSuH hAlayA pihitam tAvat eSAm saukhyam / pazcAt akSNoH samantAt timiram vyAptam bhavati /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 141 anuvAda - unmatta logoM ke lie dina athavA rAta meM koI vizeSa antara nahIM hotA hai| kArya aura akArya meM thor3A bhI bheda na karanA unakA guNa hai / jaba taka A~kheM hAlA se AcchAdita hotI haiM taba taka inakA sukha hotA hai ( inheM sukha milatA hai)| usake bAda A~khoM ke cAroM ora andhakAra vyApta ho jAtA hai / - vyAkhyA- unmatta kI durdazA kA citraNa kiyA gayA hai| unmatta vyakti rAtadina meM koI antara nahIM pAtA / kartavya aura akartavya, puNya aura pApa kI bhedikA buddhi bhI samApta ho jAtI hai| zarAba kA nazA jaba samApta hotA hai taba zeSa rahatA hai - ghora andhakAra, kabhI na samApta hone vAlA duHkha / kAvyaliMgAlaMkAra bhidA=antara, (bhid+aG+tAp) / akSNoH : samantAt = A~khoM ke cAro ora / samantAt = cAroM ora, saba ora se, pUrNa rUpa se| timiram = andhakAra, andhApana / (67) ambhovAhA vighaTanamime jRmbhaNaM cApi yAnti, vAtA grISmaM dadhati vasanaM zItalaM jAtu te'pi / bhUmiM prAptA api jalakaNA vyoma-mArgaM zrayante, nidronnidrA kramamanugatA kevalaM mudriteyam // anvaya- ime ambhobAhA vighaTanam jRmbhaNam ca api yAnti / te vAtA jAtu grISmam zItalam vasanam dadhati / jalakaNAH bhUmiM prAptA api vyomamArgam zrayante / nidronnidrA kramamanugatA kevalam iyam mudritA / anuvAda-ye bAdala bikharate haiM aura bar3ha jAte haiM / ye pavana garma vastra dhAraNa karate haiM to kabhI zItala / jalakaNa bhUmi ko prApta kara AkAza meM pahu~ca jAte
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 / azruvINA haiN| murjhAnA khIlanA yaha sRSTi kA krama hai lekina yaha (abhAgina candana bAlA) kevala murjhAyI hI rahI / vyAkhyA- isameM kavi ke sRSTi ke niyama duHkha-sukha ke krama kA sundara udghATana kiyA hai| duHkha ke bAda vyakti sukha ko prApta karatA hai lekina becArI candanA ke bhAgya meM kevala duHkha hI rahA / ime-ye, ambhobAhA-jaladhara, megha, vighaTana - TUTanA, zrRmbhaNa = bar3hanA / yahA~ svAbhAvokti alaMkAra hai| sRSTi ke sahaja rUpa kA varNana hai| virodha alaMkAra bhI hai| (68) yat sApekSA jagati puruSairyoSitaH zaktimadbhiH, santi prAptAstata iha ciraM bhogya vastupratiSThAm / cetodArthaM prakRtisulabhastyAga-bhAvo'pi tAsAmedhobhAvaM vrajati satataM kAmavahnau nraannaam|| anvaya-yat jagati zaktimadbhiH puruSaiH yoSitaH sApekSA tata iha ciram bhogya vastu pratiSThAm prAptAH / tAsAm cetodArDhyam prakRti sulabha styAga bhAvo'pi narANAm kAmavahnau satatam edhobhAvaM vrajati / anuvAda - cUMki saMsAra meM zaktimAn puruSoM dvArA striyA~ sApekSa hotI haiM (adhIna rahatI haiM) isalie yahAM para cirakAla se (striyAM) bhogya vastu ke rUpa meM pratiSThita ho gayI haiM (bana gaI haiM) unakI mAnasika dRr3hatA evaM svabhAva sulabha tyAga bhAvanA manuSyoM kI kAmAgni meM hamezA IMdhana kA kArya karatI haiM 1 vyAkhyA - isa zloka meM mahilAoM kI nisarga komala vRtti evaM unakI tyAgabhAvanA kA udghATana huA hai| jahA~ para adhika komalatA aura tyAgavRtti hotI hai vahAM zoSaNa bar3ha jAtA hai| mahilAoM ke sAtha bhI yahI huA / rUpaka, kAvyaliMga Adi alaMkAra haiM / kAmavahnau evaM bhogya vastu meM rUpaka hai / sApekSa
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 143 haiM isalie bhogya vastu bana gyii-kaavyliNg| anya kAraNa mana kI dRr3hatA aura tyAga bhAvanA unakI bhogyatA meM sahAyaka bana rahI hai isalie samAdhi alaMkAra bhI hai| kAraNAntara ke yoga se kAryasulabha ho gae vahA~ samAdhialaMkAra hotA hai| yoSitaH -taruNI, yuvati, javAna strii| yuSa-sevAyAm dhAtu se hasRru hiyuSibhya iti (uNAdi 1.97) se uNAdi ita prtyy| (69) strINAM prANA na khalu vizadaM mUlyamAdhArayanti, puMsAM kAmA avitathapathAH syurvidhizcitra essH| eSA nArI svajanaviyutAnyAzrayA jIvanasya, mUlyaM nIcairnayatu vahavo draSTumityutsukA hi|| anvaya-strINAm prANAH na khalu vizadam mUlyam AdhArayanti / puMSAm kAmA avitathapathAH syuH iti vidhizcitraH bahavo draSTumutkA hi svajanaviyutA eSA nArI anyAzrayA jIvanasya mUlyam nIcaiH nytu| anuvAda-nizcaya hI striyoM ke prANa spaSTa mUlya ko dhAraNa nahIM karate (koI mUlya nahIM hotA hai) puruSoM kI vAsanA avitatha patha vAlI (saphala hone vAlI) hotI hai yaha vicitra niyama hai| bahuta se loga yaha dekhane ke lie lAlAyita rahate haiM ki svajanoM se viyukta yaha nArI parAzrita hokara jIvana ke mUlya ko nIce girA de| vyAkhyA-vartamAnakAlIna samAja meM saMbhrAnta varga meM striyoM kI kaisI durdazA ho rahI hai-isakA spaSTa rekhAMkana mahAprajJa ne kiyA hai| vizadampavitra, spaSTa / mUlya-kImata, mola, lAgata, caritra, siddhAnta, naitiktaa| svabhAvokti alaMkAra hai|
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 / azruvINA (70) prAyo lokaH prakRtakuzalo naiva kattaLa-dakSaH, draSTuM yatnaM sRjati vigataM naiva smpdymaanm| strINAM bhogazcira paricitastena tauti mohaM, nAsAmanye prakRtisulabhAH sadguNA drssttumissttaaH|| anvaya-lokaH prAyo prakRtakuzalo naiva krttvydkssH| vigatam draSTum yatnam sRjati naiva sampadyamAnam strInAm / bhoga: ciraparicitaH tena tatra mohaM eti / anye AsAm prakRtisulabhAH sadguNAH na drssttumissttaaH| anuvAda-manuSya prAyaH sampanna kAryoM meM kuzala hotA hai, kartavya-dakSa nahIM hotA hai| atIta ko dekhane ke lie vaha yatna karatA hai, vartamAna ke lie nahIM karatA hai| striyoM kA bhoga ciraparicita hai isalie puruSa (striyoM meM) vahA~ mUr3ha ho jAte haiN| anya inameM vidyamAna prakRti sulabha guNoM ko nahIM dekhanA cAhate (guNoM kA sammAna nahIM karate haiN)| vyAkhyA-AcArya mahAprajJa kA samAjazAstra spaSTa rUpa se kAvya ke kamanIya dharAtala para avatarita huA hai| vahI samAja saphala hogA jisa samAja ke loga nimnalikhita guNoM se paripUrNa hoMge 1. kartavya-dakSatA, 2. vartamAna ko pUrNa karane kA prayatna, 3. satata jAgarUkatA, 4. samagra cintana evaM vidhAyaka suutr| parikara alaMkAra / kaavyliNg| prakRtakuzalo kartavyadakSaH parikara / bhoga ciraparicita-bhoga aura moha prApti-kAraNa-kArya bhAva hai isalie kAvyaliMga alaMkAra hai| mAdhurya gunn|
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ (71) dagdhotsvinnA prabaladahane pUpikeyaM prabhUtameSA mlAnA'tulahimadutA vallarI cApi jAtyA / eSA yaSTiH kimapi lulitA hanta bhArAtirekAcaitanyaM ko harati na khalUdbodhayet kazcidekaH // anvaya-iyam pUpikA prabaladahane prabhUtam dagdhotsvinnA eSA / jAtyAballarI atula himdutaamlaanaa| eSA yaSTiH bhArAtirekAt kimapi lulitA / hanta / caitanyam khalu ko na harati kazcid eka : udbodhayet / anuvAda - yaha pUpikA (puA) pracaNDa agni meM adhika jalakara rAkha ho gayI / yaha zreSTha jAti kI latA hima se pIr3ita hokara mlAna ho gayI / yaha yaSTi (lakar3I) bhAra ke atireka se kiMcit jhuka gayI / hanta ! caitanya kA haraNa kauna nahIM karatA hai lekina koI eka ( viralehI ) udbodhaka ( caitanyapradAtA) hotA hai / vyAkhyA - aneka dRSTAntoM ke mAdhyama se kavi ne yaha spaSTa saMketa diyA hai ki samAja meM, saMsAra meM bhrama, dukha, pIr3A, dainya, mUrchA Adi ko utpanna karane vAle anaginata loga haiM lekina satya mArga kA upadezaka atyalpa haiM / pUpikA, jAtyavallarI (zreSTha belalatA) evaM yaSTi ke dRSTAnta se kavi ne isa tathya kA udghATana kiyA hai| pUpikA- pUp dhAtu Than (ik) evaM TAp (A) prtyy| mIThA puA, mAlapuA / vallarI - bela, latA / lulitA = jhukanA, caMcala ho jAnA, daba jAnA / utsvinnA = - ut upasarga pUrvaka svidA sneha mocanayo: dhAtu se kta pratyaya huA hai| samApta ho jAnA, jalakara rAkha ho gayI - samApta ho gayI / yaSTiH - yaj dhAtu + ktin pratyaya / lakar3I, lAThI, khaMbhA, stambha /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 / azruvINA hanta eka avyaya,jo prasannatA, harSa, zoka, aphasosa, karuNA, dayA Adi ko prakaTa karatA hai| dRSTAnta, kAvyaliMga aura arthAntaranyAsa alaMkAra hai / pUpikA, vallarI aura yaSTi kA dRSTAnta diyA gayA hai / prAyaH prathama tIna paMktiyoM meM pratyeka meM kAvyaliMga alaMkAra yAnI kAraNa kArya-bhAva hai| caitanyam-arthAntaranyAsa alaMkAra hai| (72) svAminnuccastvamasi sutarAmagrahAt. prastArANAM, tenAdyantaM saha jamRdutA tvAM shritaabhaavnaanaam| ete zailA adhikRtazilAH proccitAH saJcayena, sarvAtmAnaM dadhati paruSaM mastake krUratAJca // anvaya-svAmin ! starANAm sutarAm agrahAt tvam uccaH asi| tena Adyantam agrahAt tvAm bhAvanAnAm sahajamRdutA zritA / ete zailA adhikRtazilAH saJcayena proccitAH sarvAtmAnam paruSam dadhati mastake krUratAm caa| anuvAda-svAmin ! prastaroM (mUlyavAn patthara, sonA, cA~dI Adi) ko pUrNatayA na grahaNa karane (parityAga) se Apa U~ce haiM (dayA, dAkSiNayAdi guNoM se yukta haiM) isalie Adyanta sahaja aura mRdu bhAvanAe~ tumameM vidyamAna haiN| ye parvata utkRSTa zilAoM (mUlyavAn pattharoM) ke saMcaya se bane haiM lekina ye pUrNatayA kaThora haiM aura mastaka para krUratA ko dhAraNa karate haiN| vyAkhyA-isa zloka meM sundara pratIka kA prayoga kavi ne kiyA hai| parvata dhanADhya logoM ke pratIka haiM jo sonA, cAMdI, hIrA, javAharAta Adi se paripUrNa hote haiM lekina krUratA, nirdayatA, amAnavIyatA Adi ke mUrta rUpa hote haiM / bhagavAn isalie dayAvAn evaM lokakaruNa hai kyoMki inhoMne prastara (mUlyavAn sonA Adi) kA sAzaya parityAga kara diyaa| jahAM dhana hai vaha zAyada hI mAnavIyatA kA vikAsa dekhA jAtA hai| samAja ke kaTu satya ko mahAprajJa ne apane kAvya meM
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 147 prastuta kiyA hai| dRSTAnta aura kAvyaliMga alaMkAra hai / parvata kA dRSTAnta diyA gayA hai| prastaroM ke agrahaNa se tuma zreSTha ho aura zreSTha bhAvanAoM ke Azraya ho kaavyliNg| (73) andhA zraddhA spRzati ca dRzaM tarka eSA'nRtA dhIH, zraddhA kAJcid bhajati mRdutAM karkazatvaJca trkH| zraddhA sAkSAjjagati manute kalpitAmiSTamUrti, tarkaH sAkSAt priyamapi janaM dIkSate sNdihaanH|| anvaya-zraddhA andhA tarka:ca dRzam spRzati eSA anRtA dhIH / zraddhA kAJcid mRdutAm bhajati tarka: karkazatvam ca / zraddhA jagati kalpitAm iSTamUrtim sAkSAt mnute| tarkaH sAkSAt priyam janam api saMdihAnaH diiksste| anuvAda-zraddhA andhI hai aura tarka ke AMkha hai- yaha galata dhAraNA hai| zraddhA kisI (anivarcanIya) mRdutA kA dhAraNa karatI hai to tarka karkazatA ko| zraddhA saMsAra meM apane dvArA kalpita iSTamUrti ko pratyakSa svIkAra kara letI hai, lekina tarka pratyakSa upasthita priya jana ko bhI saMdehapUrvaka dekhatA hai| vyAkhyA-zraddhA aura tarka kI tulanA spaSTa ho rahI hai| saMsAra meM yaha pracalita dhAraNA-zraddhA andhI hotI hai aura zraddhAlu mUrkha-yaha sarvathA mithyA hai| zraddhA meM ananta zakti nihita hai| usase manuSya vaha saba kucha prApta kara letA hai| jisakI sahaja prApti asaMbhava hai| mahAkavi kA jIvana zraddhA kA jIvana hai / iSTa ke prati, guru ke prati aura apane karaNIya ke prati kavi ananya zraddhA, akATya vizvAsa se paripUrNa hai| arthAntaranyAsa alaMkAra kA utkRSTa prayoga huA hai| prathama paMkti kA zeSa tIna paMktiyoM se samarthana kiyA gayA hai| dRzam spRzati, mRdutAm bhajati, Adi upacAra vakratA ke zreSTha udAharaNa haiN| ca, api Adi avyayoM kA prayoga kiyA gayA hai|
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 / azruvINA (74) cakSurvAhyAM pratikRtimimAM pazyati svaprabhAbhiH, saMsthAnaM sat taditaraduta tvam manojJetarA vaa| zraddhaivAntaH pravizati nRNAM hRdvazIkAra eSa, AtmA prApyo bhavati hi jnstrknnaamspRshdbhiH|| anvaya-cakSuH sva prabhAbhiH imAm bAhyAm pratikRtim pazyati saMsthAnam sat tad itarat uta tvag manojJA itarA vaa| zraddhA eva nRNAm antaH pravizati / eSa hRdshiikaar| hi tarkaNAm aspRzadbhiH janaiH AtmA prApyo bhvti| __ anuvAda-A~kheM apanI prabhA dvArA isa bAhya AkRti ko dekhatI haiM ki zarIra kI banAvaTa acchI hai yA burI, camar3I sundara hai yA asundara / zraddhA hI manuSyoM ke hRdaya meM praveza karatI hai / yaha hRdaya kA vazIkaraNa hai kyoMki tarka se aspRSTa vyakti hI AtmA ko prApta kara sakate haiN| anuvAda-zraddhA ke dvArA hI AtmA ko prApta kiyA jA sakatA hai| yahI kAraNa hai ki sabhI ne zraddhA ke mahatva ko svIkAra kiyA hai| gItA-zraddhAvAn labhate jJAnam 4.39 kAvyaliMga evaM arthAntaranyAsa alaMkAra hai| (75) zraddhe! dhIraM vraja bhagavataH pArzvadeze mumukSobaMddhe kAye vahasi vasati neti sNklpniiym| kSudre kumbhe sadapi salilaM kAmamAkRSTamaMzo rdhAmnAmodhairgaganamatulaM vyApya kiM nAmbudaHsyAt / / anvaya-zraddhe! mumukSuH bhagavataH pArzvadeze dhIram vrj| baddhe kAye vasatim vahasi saMkalpanIyam na eti / kSudre kumbhe sadapi salilam aMzoH amoghaiH dhAmnA
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 149 AkRSTam atulam gaganam vyApya kim ambudaH na syaat| anuvAda - zraddhe ! mumukSu bhagavAn ke nikaTa dhIratApUrvaka jaanaa| tuma ba~dhe hue zarIra meM nivAsa karatI ho isalie saMkalpa-vikalpa (duvidhA) ko mata prApta ho jaanaa| choTe ghar3e meM vidyamAna hote hue bhI jala sUrya kI amogha kiraNoM se AkRSTa atula (ananta) AkAza ko vyApta kara kyA (punaH) bAdala nahIM bana jAtA hai| __vyAkhyA-yahA~ kavisAdhaka ko satarkakara rahA hai ki jaba taka sAdhanA saphala na ho jAe, gantavya hAtha na laga jAe, phala prApta na ho jAe, taba thor3A bhI pramAda vinAza kA kAraNa banatA hai| usa samaya aura sthiti gaMbhIra ho jAtI hai jaba phala sAmane dikhAI par3ane lagatA hai, thor3I bhI zithilatA, thor3A bhI saMkalpa-vikalpa vyakti ko patana kI ora le jAtA hai| sundara dRSTAnta ke dvArA kavi ne isa tathya kI abhivyaMjanA kI hai| jala pahale choTe ghar3e meM rahatA hai, sUrya kI kiraNoM se AkRSTa hokara AkAza vyApI bana jAtA hai aura puna: megha ke rUpa meM parivartita ho jAtA hai| bimba-pratibimba bhAva hai isalie dRSTAnta alaMkAra kA udAharaNa hai| arthAntaranyAsa alaMkAra evaM arthApati alaMkAra bhI hai| (76) AyAto'pi vrajati bahulo yAti loko yathecchaM, snehaM pIr3A spRzati na mano nAnubandho'sti ytr| zraddhApAtraM janayati mudaM svAgatazcApi gacchan, nAdAyaiva vrajati hRdayaM kaH priyaH ko'priyo vaa|| anvaya-bahula: lokaH yatheccham yAti vrjti| yatra anubandho na asti (tatra) AyAto api manaH sneham pIr3Am (ca) na spRzati / zraddhApAtram svAgataH mudam janayati api gacchan ca hRdayam AdAya eva vrajati / kaH priya ko apriyaH na vaa| __ anuvAda-bahula saMsAra (bahuta loga) AtA hai jAtA hai| jisameM anubandha (Asakti) nahIM hotA, usake Ane para bhI mana meM sneha yA pIr3A kA saMsparza
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 / azruvINA nahIM hotA hai| zraddhApAtra ( zraddheya ) kA zubhAgamana moda (prasannatA) ko utpanna karatA hai parantu jAte samaya hRdaya ko curAkara ( balAt lekara ) calA jAtA hai / kauna priya hai kauna apriya hai - yaha nahIM kahA jA sakatA hai| I vyAkhyA - sahaja jIvana kA citra kavi ne prastuta kiyA hai| priya ke Agamana para prasannatA aura jAne para duHkha kI tIvra anubhUti hotI hai / arthAntaranyAsa, kAvyaliMga Adi alaMkAra haiM / yatheccham=icchAnusAra, anubandha = lagAva, Asakti, mudam = prasannatA, hrss| (77) adyAyAto vrajati bhagavAn duHsthitAM mAmupekSya, tat ko bhAvI jagati sumahAn vatsalo bhaktaloke / sat - svAdhAraM tyajati na palaM svAtmanA vastujAtaM, tenAnantaM surapathamidaM vidyate vyApakaJca // anvaya-adya bhagavAn AyAtaH mAm duHsthitAm upekSya vrajati / tat jagati bhaktaloke sumahAn vatsalo ko bhAvI / idam sat-svAdhAram vastujAtam palam svAtmanA na tyajati / tena idam surapatham anantam vyApakam ca vidyate / anuvAda - Aja bhagavAn Ae aura mujha dukhiyArI (pIr3itA) kI upekSA kara cale ge| taba saMsAra meM bhaktajanoM meM mahAn dayAlu kauna hogaa| yaha AkAza apane para AdhRta vidyamAna vastu jagat ko kSaNabhara ke lie apane se alaga nahIM karatA hai / isalie yaha AkAza ananta aura vyApaka hai| vyAkhyA - isa zloka meM kAvyaliMga aura arthAntaranyAsa alaMkAra hai / upAlambha kA svara mukharita ho rahA hai| saMsAra meM aisA koI bhI nahIM hai jo apane Azrita kI upekSA karatA hai / bhagavAn ne aisA kyoM kiyA? yahA~ para nindA, upalAbha ke byAja se bhagavAn kI stuti kI gaI hai isalie byAja - stuti alaMkAra hai| vatsalaH =dayAlu, priya / sat - svAdhAram - vidyamAna apane AdhAra ko, vastu
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 151 jagata kA vizeSaNa / surapadam = AkAzam / kisI vyakti kI mahAnatA usake guNoM para hI hotI hai| AkAza isalie mahAn hai kyoMki vaha sabako AdhAra detA hai / avagAsadANa joggaM AgAsaM / avagAhalakSaNam AkAzaH / AkAzasya avagAha : Adi paribhASA paMktiyA~ haiM / dRSTAnta alaMkAra bhI hai / (78) kulmASA nA'janiSata tavetaH pratikrAntihetu:, svAdonAma spRzati na palaM tyaktadehasya jihvAm / niH svatvaJcApyabhavadiha no muktasarvasvakasya, harSotkarSo'bhavaditi yato'ti prayogo niSiddhaH // anvaya-tava itaH pratikrAntihetuH kulmASA na ajaniSata tyaktadehasya svAdo nAma jihvAm palam na spRzati / iha muktasarvasvakasya niHsvatvam ca na abhavat harSotkarSo abhavat iti / yataH atiprayogo niSiddhaH / anuvAda-bhagavAn (bhikSA lie binA ) yahA~ se Apa lauTa ge| isakA kAraNa kulmASa (ur3ada ) nahIM the| kyoMki dehAsakti ko tyAga kara dene vAle vyakti kI jihvA ko svAda kSaNabhara bhI sparza nahIM kara pAtA hai| jo sarvasvamukta ho cukA hai (sampUrNa bandhana TUTa gae haiM) usake lie merI sarvasvahInatA ( dInatA) bhI (lauTane meM ) kAraNa nahIM ho sakatI hai| isameM harSa kA utkarSa hI kAraNa hai kyoMki ati prayoga sarvatra varjanIya hai / vyAkhyA - sAdhanA kA prathama sopAna hai AtmamImAMsA, apanI galatiyoM ko dekhanA / vahI vyakti jIvana-yAtrA meM saphala ho sakatA hai jo apane doSoM kA nirIkSaNa karatA hai, Atmavimarza kA mahatva sarvasvIkRta hai| isa zloka meM kavi ne yaha nirdeza kiyA hai ki kisI bhI bhAva kA Adhikya duHkhakAraka hotA hai| tyaktadeha aura muktasarvasva bhagavAn kI bandhana- vimuktatA ko udghATita kara rahe haiM / kAvyaliMga aura arthAntaranyAsa alaMkAra haiM /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 / azruvINA niHsvatvam-daridratA, nirdhntaa| niHsva-nirdhana, dridr| 'atiprayogo niSiddha' jIvana ke lie upayogI sUkti hai| (79) ete tArA viyati vitatAH santi saMprekSaNIyA, yeSAmAyuH kSaNikamaNukaM jyotirAsthAnamabhram / jIvantye te tadapi yadaho bhrAjamAnA ajastraM, vicchAyAnAM na khalu bhavati prastutaM tArakatvam // anvaya-ete saMprekSanIyAH tArAH viyati vitatAH santi yeSAm Ayu: kSaNikam jyotiHaNukam AsthAnam abhram tadapi yadaho ete ajasraM bhrAjamAnA: jIvanti / vicchAyAnAm khalu tArakatvam prastutam na bhvti| ___ anuvAda-ye darzanIya tArAgaNa AkAza meM phaile hue haiN| jinakI Ayu kSaNika hai, jyoti laghu hai, sthAna (AdhAra) bAdala hai, phira bhI ye ajastra camakate hue (prasannatA ke sAtha) jIvana dhAraNa karate haiM / jinakA camaka samApta ho gayA unakA tArAkatva siddha nahIM hotA hai arthAt tAre nahIM hote haiN| vyAkhyA-isa zloka meM kavi ne jIvana ko sukhamaya banAne ke lie amogha sUtra kA nirdeza diyA hai| jitanA dina taka hI jIvita rahanA ho prasannatA pUrvaka jIvana dhAraNa kreN| viparIta paristhitiyoM meM bhI jo prasanna rahatA hai vahI manuSya kahalAne kA adhikArI hai| vibhAvanA vizeSokti alaMkAra haiN| Ayu kI kSaNikatA-kAraNa hai lekina camaka (prasannatA) kA abhAva rUpa kArya nahIM hai isalie vizeSokti alNkaar| camaka rUpa kArya hai lekina usakA kAraNa AyuSyAdi kI adhikatA nahIM hai| kAraNa ke abhAva meM kArya kA honA vibhAvanA alaMkAra hai| arthAntaranyAsa alaMkAra bhI hai|
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ (80) nAntaH prekSA vikacanayane'pyAmayo'sau visaMjJaH, kumbhaM pazyannamRtamamalaM tadgataM nekSate 'pi / nUnaH pratno vrajati ca layaM vyaznute tadgataM tat, sthAyI preyAn na bhavati yatazcaJcalaprekSaNAnAm / / anvaya-vikacanayane api antaH prekSA na asau visaMjJaH amyH| kumbham pazyan api tadgatam amalam amRtam na IkSate / nUnaH pratnaH layam ca vrajati tadgatam tat vayaznute / yataH caJcala prekSakAnAm preyAn sthAyI na bhavati / anuvAda - khilI huI A~khoM meM antaH dRSTi nahIM hai| yaha koI binA nAma vAlA roga hai / ghar3e ko dekhate hue bhI usameM vidyamAna pavitra amRta ko nahIM dekha pAtA / (ghar3A) nayA, purAnA hotA hai aura vinaSTa ho jAtA hai lekina usameM rahane vAlA vaha (amRta) hamezA vidyamAna rahatA hai| (usa amRta ko prApta nahIM kara pAtA hai) kyoMki caMcala dRSTi (bahirjagat ko dekhane) vAloM kA preya kabhI sthira nahIM hotA hai / vyAkhyA- isameM AtmA kI vidyamAnatA kA nirdeza kiyA gayA hai| vikaca - khilA huA, visaMjJaH amaya: binA nAma vAlI bImArI, nUna:- nayA, pratna:-purAnA / vyaznute = vyApta rahatA hai| vibhAvanA, vizeSokti aura arthAntaranyAsa alaMkAra hai / (81) yAM manye'haM sadayahRdayAM mAtaraM nizchalAtmA, sA mAmevaM nayati bhagavan ! nigrahaM mntu-buddhyaa| kazcit krUro graha iha parikrAmatIti prabhAte, citraM prAcIM spRzati taraNau nAdhunApyastameti // anvaya-bhagavan! ahaM nizchalAtmA yAm sahRdayAm mAtaram manye sA mantubuddhayA mAm evam nigraham nayati / iha kazcit krUro grahaH parikrAmati / prabhAte
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 / azruvINA prAcyAm taraNau spRzati adhunA api astam na eti citram / anuvAda - bhagavan! maiMne nizchala mana se jisa seTha - patnI ko sahRdaya mAtA mAnA thA usI ne aparAdha-buddhi se (mujhe aparAdhI samajhakara ) isa prakAra bandI banA diyaa| aisA lagatA hai ki isa samaya koI krUra graha mere cAroM tarapha paribhramaNa kara rahA hai| prAta:kAla meM pUrvadizA meM sUrya ke udita hone para bhI yaha graha samApta nahIM hotA hai, yaha Azcarya hai / vyAkhyA - prastuta zloka meM graha-nakSatra viSaya loka- dhAraNA kA vivecana huA hai| krUra graha ke prabhAva se acchA kArya bhI galata pariNati vAlA bana jAtA hai / candanA ne seThAnI ko mAtA samajhA thA lekina seThAnI ne use apanI sautana samajhakara krUra kArAgRha meM DalavA diyaa| yaha graha dazA kA khela hai| nizchalAtmA - chalarahita mAnasa vAlI, pavitra mana vAlI / candanabAlA kA vizeSaNa hai | mantu buddhayA= aparAdha buddhi se, aparAdhina smjhkr| mantu aparAdha, kasUra 'mana jJAne' dhAtu se kamimanijanigAmAyAhibhyazca (uNAdi sUtra 1.75) se 'tu' pratyaya hokara mantu banA hai / Ago'parAdho mantuzca amara. 2.8.26 mantuH puMsyaparAdhe'pi manuSye'pi prajApatau (me. 57/43) mantu buddhayA- aparAdha buddhayA / sAM candanabAlA aparAdhinIti matvA / nigraham-Asedham, nigrahaNam, dharaNam vA / giraphtAra, bandhana, kArAgAra / isa zloka meM kAvyaliMga, vizeSokti, vibhAvanA Adi alaMkAra haiM / aparAdhinI samajhanA - kAraNa / kArAgAra meM DalavAnA - kaary| kAraNa kArya meM kAvyaliMga hotA hai / kAraNa hone para kArya kA abhAva / sUryodaya honA kAraNa hai lekina graha kA dUra honA kArya nahIM ho rahA hai| vizeSokti alaMkAra / graha kI vidyamAna rUpa kArya kA rAtrI honA kAraNa kA abhAva hai| kAraNa ke abhAva meM kArya kA samyak honA vibhAvanA alaMkAra hai /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ (82) eSA baddhA-nRpati-duhitA neti kiJcid vicitraM, eSA baddhA tvayi kRtamatizcitrametad vishissttm| bhAvodrekaM laghu gatavatI vismRtAtmA babhUva, sA kA zraddhA na khalu janayed vismRti sthuultaayaaH|| anvaya-eSA nRpati-duhitA baddhA iti na kiNcid-vicitrm| eSA tvayikRtamatiH baddhA etat viziSTam citrm| (sA) laghu bhAvodrekam gatavatI vismRtAtmA bbhuuv| sA kA zraddhA (yA) khalu sthUlatAyAH vismRtim na jnyet| anuvAda-yaha rAjakumArI bUndI banI hai-yaha koI Azcarya nahIM hai| lekina yaha Apa meM samarpita mati (ananyaniSThA se yukta) bandI banAyI gaI yaha vicitra bAta hai| (isa prakAra kahatI huI) vaha bhAvodreka (zraddhAvibhora) se yukta vismRtAtmA bana gaI (pichalI saba bAtoM ko bhUla gii)| vaha zraddhA kaisI jo sthUla (du:kha-dainya) kA vismRti na karA de| vyAkhyA-isa zloka meM zraddhA ke mahattvapUrNa pakSa para prakAza DAlA gayA hai| zraddhAsarita ke laharoM ke utpanna hote hI duHkha-dainya ke viSasarpa baha kara cale jAte haiN| inakA kahIM patA ThikAnA nahIM rahatA hai| nRpatiduhitA-rAja kI beTI, raajkumaarii| tvayikRtamatiH -tumameM sthira mati vaalii| candanabAlA kA vishessnn| vibhAvanA, vizeSokti aura arthAntaranyAsa alaMkAra haiN| (83) svarNAbhUSA kimapi na cirAdAyasI zrRMkhalA'bhUcchIrSe zyAmAH suvikacakacAH prodgamaM lbdhvntH| manye rUpaM vikRtamakRtaM jAtamasyAH kSaNena, yanna zraddhAviracitamaho gAhanIyaM viklpaiH|| anvaya-eSA AyasI zrRMkhalA na cirAt kimapi svarNAbhUSA abhuut| zIrSe zyAmAH suvikacakacAH prodgamaM lbdhvntH| manye asyAH vikRtam rUpam
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 / azruvINA akRtam (rUpam) jaatm| aho! yat zraddhA viracitam (tat) vikalpai na gaahniiym| anuvAda-yaha lauha kI zrRMkhalA zIghra hI koI (avarNanIya rUpa se sampanna) svarNAbhUSaNa bana gii| mAthe para kAle-kAle khile hue keza utpanna ho ge| mAno kSaNabhara meM usakA vikRta rUpa avarNanIya lAvaNya ko prApta ho gyaa| aho yaha saba zraddhA viracita hai, vikalpa (tarka) ke dvArA isa nahIM jAtA jA sakatA hai| __vyAkhyA-isameM zraddhA (bhakti) ke mahatva kA varNana kiyA gayA hai bhagavatkRpA kI prApti hote hI sabakucha navya, bhavya ho gyaa| du:kha ke sAre cihna bhI samApta ho gae / jo kucha zraddhA se prApta ho jAtA hai use tarka nahIM jAna sakate ananya zraddhA ke kAraNa hI himAlaya putrI pArvatI ne jagannAtha ziva ko prApta kiyA thaa| ziva ko prApta karate hI pArvatI sAre duHkha-darda bhUla gaI ahnAya sA niyamajaM klamamutsasarja klezaH phalena hi punarnavatAM vidhatte // 5/86 zraddhA aprApya prApyakArI hai| prathama zloka kI vyAkhyA dekheN| kAvyaliMga, vizeSokti, vibhAvanA, utprekSA aura arthAntaranyAsa alaMkAra haiN| (84) cakSuryugmaM bhavati subhagaiH kSAlitaM yasya vASpaistasyaivAntaHkaraNasaha jA vRttayaH preryeyuH| patnyAH koSNaH zvasanapavanaira zrudhArAbhiSiktaidhanyenA'ho bhavajalanidherdustaraM vAri tIrNam // anvaya-yasya cakSuryugmam subhagaiH vASpaiH kSAlitam bhavati tasya eva sahajA ant:krnnvRttyHpreryeyuH|aho patnyA:azrudhArAbhiHsiktaiHkoSNaizvasanapavanaiH dhanyena bhavajAlanidheH dustaram vaaritiirnnm|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 157 anuvAda-jisakI A~kheM sundara (pavitra) A~suo se prakSAlita haiM / usakI hI sahaja anta:karaNa vRttiyA~ anyoM ko prerita karatI haiN| Azcarya hai, patnI kI A~suo kI dhArA se sikta iSat uSNa zvAMsa-vAyu se dhanya seTha saMsAra-sAgara ke dustara jala ko pAra kara gyaa| vyAkhyA-isa zloka meM kAvyaliMga alaMkAra kA sundara prayoga huA hai| subhagaiH-subhaga zabda kA tRtIyA bhuvcn| ramaNIyaiH pvitraiH| ramaNIya, pavitra, sundara, AkarSaka, mnorm| bhavajalanidheH meM rUpaka alaMkAra hai| prathama do paMktiyoM meM sAmAnya kA vivecana hai, zeSa do paMktiyoM meM vizeSa kaa| vizeSa ke dvArA sAmAnya ke samarthana se arthAntaranyAsa alaMkAra hai| (85) mUkA pRthvI sthaganamanilAH prApurAzaGkito'bhUda, bhAnumaunaM gaganamabhajad hotumAsyaM dishaikssi|| ete bhAvA ajani-nidhanAH sAkSiNaH santi nityaM, dRSTAH zaktaiH prakRtivibalA zoSyamANA amiibhiH|| anvaya-pRthvI mUkA, anilAH sthaganam prApuH, bhAnuH AzaMkito abhUt, gaganam maunam abhajata / dizA Asyam hrotum aikssi| ete ajani-nidhanA bhAvAH sAkSiNaH santi, nityam dRSTAH amIbhiH zaktaiH prakRtivibalA shossymaannaa| anuvAda-pRthvI mUka thI, havAe~ sthagita ho gayI, sUrya AzaMkita huA, gagana mauna ho gayA, dizAe~ mu~ha chipAnA cAhatI thiiN| ye janma aura mRtyu se rahita (anAdi-nidhana) padArtha sAkSI haiM aura hamezA se dekhate Ae haiM ki saMsAra meM ina zaktimAn puruSoM ke dvArA asamartha vyakti zoSita kie jAte haiN| ___ vyAkhyA-isa zloka meM samAja kA spaSTa rUpa kavi ne aMkita kara diyA hai| yahAM nirdiSTa hai ki kisa taraha sAmarthyavAn, dhanavAn loga krUratA kA AcaraNa kara samAja ke garIba logoM kA zoSaNa karate haiN| talyayogitA alaMkAra / prastata
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 / azruvINA athavA aprastutoM kA eka dharma kathana kiyA jAe to tulya yogitA alaMkAra hotA hai| yahA~ para pRthvI, anila, bhAnu, gagana Adi padArthoM kA draSTA ke sAtha ekadharma kathana hai| arthAntaranyAsa alaMkAra bhI hai| (86) zoSaM pRthvI nayati pavano vA dravaM tApano'pi, vyomnA digbhirbhUvanamakhilaM svodare kvApi niitm| vANImasyA avitathapathAM prastutAM svAmino'gre, nAvAtuM te prakRtivivazA lebhire vaacmrhaam|| anvaya-pRthvI pavano tApanaH vA dravam zoSam nayati / vyomnA digbhiH svodare akhilam bhUvanam kvApi niitm| svAmino agre asyAH prastutAm avitathapathAm vANIm AhvAtum te prakRtivivazA arhAm vAcam na lebhire| anuvAda-pRthvI, pavana athavA sUrya drava (tarala) vastu ko sokhate haiN| AkAza aura dizAoM ne apane udara meM sampUrNa bhUvana ko chipA diyA hai / bhagavAn mahAvIra ke sAmane candanabAlA kI isa prakAra kahI gaI satya vANI ko cunautI dene ke lie ye svabhAva se vivaza (zoSaNa svAbhAva vAle pRthvI Adi) ucita vANI na prApta kara ske| vyAkhyA-vyathita candanabAlA apanI vyathA ko eka-eka kara bhagavAn ke sAmane nivedita kara rahI hai| prakRti jagat ke zoSaNa ke byAja se mahAkavi ne yaha spaSTa kiyA hai ki jo zoSaNa karane vAle loga haiM zoSaNa karanA unakA svabhAva bana jAtA hai| cAhakara bhI nahIM chor3a sakate haiN| pRthvI pavana, tApana Adi kA lebhire eka dharma ke sAtha sambandha hai| isalie tulyayogitA alaMkAra hai| kAvyaliMga alaMkAra bhI hai|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 159 (87) bhaktyurekAt smRtimapi tanuM nApyakArSIt kSudhAyA, vAJchApUtyai saghanamanasA sthairyamAlambhi tsyaaH| sandehe nA'nupalamudayaM gacchatA'bhUccha lathA vAk, sarve sUkSmAH paramagurutA'bhUt prtiikssaa-kssnnaanaam|| anvaya-bhaktyudrekAt kSudhAyAH tanum smRtim api na akA rSIt / tasyAH vAJchApUrtya sadhanam sthairyam aalmbhi| anupalam udayam gacchatA sandehena (tasyAH) vAk zlathA'bhUt / pratIkSAkSaNAnAm sarve sUkSmAH parama gurutA abhuut| - anuvAda-bhakti ke udreka se candanabAlA ko kSudhA kI alpa smRti bhI nahIM rhii| usakI vAcchApUrti ke lie (usakA) mana pUrNa rUpa se sthairya (sthiratA) ko prApta kara liyaa| pratikSaNa udita hone vAle sandeha ke kAraNa usakI vANI zlatha (zithila) ho gyii| pratIkSA kSaNa meM sabhI sUkSma vastue~ bhI parama guru, (lambI) bar3I ho jAtI hai| vyAkhyA- bhakti ke vividha sopAnoM kA varNana isa zloka meM mahAkavi ne kiyA hai| bhakti se kSudhAdi pIr3A kA lopa evaM mana kI sthiratA prApta hotI hai| candanabAlA kI bhI yahI dazA ho rahI hai| udrekAt AdhikyAt / tnum-alpm| zlathA-srastA alasA vaa| zithila, DhIlA / kAvyaliMga evaM arthAntaranyAsa kA sundara udAharaNa hai| (88) ApAteSTaM bhavati bahudhA'niSTamante janAnAM, pUrvAniSTaM kimapi phalataH syAd vishissttaarthsiddhyai| dAnotsAhaH kSaNa-pariNato'jAyatApUrvako'syA, yatrApUrvAzaya-pariNatirdurlabhaM tatra kiM syAt // anvaya-bahudhA janAnAm ApAteSTam ante aniSTam bhavati / pUrvAniSTam phalataH kimapi viziSTArthasiddhayai abhUt / asyAH dAnotsAha:apUrvako ajaayt|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 / azruvINA yatra apUrvAzaya pariNatiH tatra kim durlabham syaat| anuvAda-sAmAnyata: manuSyoM ke lie prArambhika kAla (athavA kSaNabhara) meM suhAvanI vastu anta meM aniSTakAraka bana jAtI hai| prathama hI prApta aniSTa kisI viziSTa artha kI siddhi karAtA hai| candanabAlA kA dAnotsAha (bhikSA dene kA utsAha) kSaNa bhara meM bar3hakara apUrva sthiti ko prApta ho gyaa| jahA~ para apUrva bhAvanA (irAdA, iSTaprApti kI icchA) prakaTa ho jAe vahA~ durlabha kyA raha jAtA vyAkhyA-yahA~ para kavi yaha nirdeza kara rahA hai ki jisakI mAnasika saMkalpa zakti balavatI ho gayI, usake lie saMsAra meM kiMcit vastu bhI aprApya nahIM rhtii| candanabAlA ke pahale duHkha milA jo apUrva siddhi, bhagavatatsAkSAtkAra kA kAraNa bnaa| ApAteSTam-kSaNa bhara yA prArambha meM iSTa arthAntaranyAsa alaMkAra / (89) AsthAbandhaM laghu vidadhatau dAdaryabhUmi-pratiSTha, hastau zastau yatigaNapateH prastutau bhikSituM tau| yAbhyAM mAsAH SaDiva divasaiH paJcabhiH kAmamUnA, bhikSAtItAH sajalamazanaM yApitA vismrdbhyaam|| anvaya-dAdyabhUmi pratiSTham AzAbandham laghu vidadhatau yatigaNapateH tau zastau hastau bhikSitum prstutau| sajalamazanam yAbhyAm vismaradbhyAm iva paJcabhiH divasaiH UnAH SaDamAsA bhikSAtItAH yaapitaa| anuvAda-dRDhabhUmi para pratiSThita AzA ke bandhana ko halkA (zithila) karate hue yatigaNapati (mahAvIra) ke zreSTha hAtha bhikSA grahaNa karane ke lie prastuta hue| ve hAtha pA~ca mAsa paccIsa dina binA bhikSA ke bitAe mAno anna aura jala ko vismRta kara die haiN|
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 161 vyAkhyA-AzAbandha dRDhabhUmi para pratiSThita thA ki bhagavAn jarUra aaeNge| bhagavAn jaba bhikSA ke lie Age bar3he to candanabAlA ko lagA ki aba manoratha pUrNa hone vAlA hai| isalie AzA kI gA~Tha thor3I DhIlI huI / bhikSA ke lie prasRta hAthoM kA sundara bimba ubharA hai| utprekSA alaMkAra hai| (90) etau pANI suciratapasA kAryamAyAtavantau, mASAn voDhuM kimiha gurukAn zakSyatazcApi shktau| cintAmetAM manasi dadhatI vismRtiM sA'tha ninye'ntrANi vyaktaM spRzati hRdayaM yanna guDhaM kdaacit|| anvaya- suciratapasA etau zaktau pANI kAryamAyAtavantau / kimiha gurukAn vismRtim ninye| yat vyaktam hRdayam spRzati gUDham kadAcit / anuvAda- dIrghakAla ke tapa se sudRr3ha (zaktimAna) hAtha kRza ho gaye haiN| kyA ina bhArI ur3adoM ke bojha ko Dhone meM samartha bhI ho paayeNge| vaha candanabAlA isa prakAra mana meM cintA karatI huI A~toM (pacAne meM asamartha) ko bhUla gii| kyoMki vyakta padArtha hRdaya kA saMsparza karatA hai, chipA huA padArtha hRdaya taka nahIM pahu~ca pAtA hai| vyAkhyA- bhagavAn ke sudIrgha hAtha kRza ho gae haiN| ur3ada ke bojha ko Dho pAe~ge yA nahIM - yaha cintA candanabAlA ko satA rahI hai| hAtha vyakta haiM isalie ke kAraNa kamajora par3a gaI haiM / kyA ve ur3ada ko pacA pAyeMgI, isa taraha kA cintana usake mana meM nahIM AyA kyoMki A~teM chipI rahatI haiN| kAvyaliMga, arthApati aura arthAntaranyAsa alaMkAra hai|
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 / azruvINA (91) arthAH kecid dadati sumahat kiJcidAdAya puNyAH, kecid datvA'pi ca na dadate vyatyayo'sau vidhiinaam| tat pANibhyAM vinaya-vizadaM vastu labdhvA nagaNyaM, vastuvAtaiH pratiphalatayA svaaminaadaapygnnym|| anvaya-kecit puNyAH arthAH kiJcit AdAya sumahat ddti| kecid datvA api na dadate / asau vidhInAm vytyyH| tat pANibhyAm vinaya-vizadam nagaNyam vastu labdhvA pratiphalatayA vastuvrAtaiH agaNyam svAminA adaayi| anuvAda-kucha zubha padArtha thor3A lekara bahuta dete haiN| kucha dene para bhI kucha nahIM dete haiM / yaha vidhi kA ulTA (vicitra) niyama hai| svAmI candanavAlA ke hAtha se vinaya se pavitra nagaNya (ur3adAdi) vastu ko lekara pratiphala meM aisI utkRSTa vastu de dI jisakI gaNanA anya vastuoM se nahIM kI jA sktii| vyAkhyA-bhagavAn zreSTha dAnI haiN| thor3A lekara unhoMne candanabAlA ko saba kucha de diyaa| vastuvAtai:-vastu samUhai :, padArtha samUha ke saath| arthAntaranyAsa alNkaar| prathama do caraNa meM nibaddha sAmAnya kA aMtima do caraNoM ke vizeSa se samarthana kiyA gayA hai| (92) pANI dAtryAH pramada-vibhava-preraNAtkampamAnau, snigdhau kvApi vyathita pRSatA mASasUpaM vahantau / AdAtustau dRDhatamabalAt susthirau sAnukampo, sadyo'kASTI hRdayasajalI sUrpamASAn vahantau // anyava-pramadavibhavapreraNAt kampamANau vyathitapRSatAsnigdhau kvApi mAsasUrpam vahantau dAtryAH pANI tau dRr3hatamRbalAt susthirau sAnukampau hRdayasajalau sUrpamASAn bahantau sadyo akaassttaam|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 163 anuvAda-harSAdhikya se prerita hokara kA~pate hue, vyathA kI bUMdoM se snigdha evaM chAja ke ur3ada ko lie hue dAtrI (candanabAlA) ke hAtho ne bhagavAna ke dRr3ha bala se sthira anukampA yukta evaM hRdaya se sajala hAthoM ko chAja ke ur3ada ko lie hue zIghra hI banA diyaa| vyAkhyA-bhikSAdAna kA sundara varNana hai| candanabAlA ne zIghra hI apane hAtha meM sthira ur3ada ko bhagavAn ke hAthoM meM samarpita kara diyaa| aneka sAbhiprAya vizeSaNoM kA prayoga hai isalie parikara alaMkAra hai| vyathitapRSatA=vyathAkI buuNdeN|ruupk alaMkAra |prmdvibhv preraNAt-pramadoharSaH tasya vibhavena dhanena Adhikyena preraNAt-pracodanAt / (93) sadyojAtaM sthapuTamakhilaM prAMgaNaM ratnavRSTyA, truTyad bandhaM gaganapaTalaM jAtametat pratItam / tarka kSetraM bhavatu sutarAmeSa yogAnubhAvastadbhAgyAne ravirudgamat spaSTamadyA'pi tttu|| anvaya-ratnavRSTayA akhilam prAMgaNam sadyaH sthapuTam jAtam / gaganapaTalam truTyadbandham etat pratItam jAtam / eSa yogAnubhAvaH sutarAm tarkakSetram bhvtu| tat bhAgyAbhre raviH udgamat tat tu adyApi spssttm| anuvAda-ratnoM kI vRSTi se caMdanabAlA ke ghara kA sArA A~gana Ubar3akhAbar3a ho gyaa| aisA pratIta huA ki AkAza ke bandhana TUTa gae hoN| yaha yoga kA prabhAva bhale hI tarka kA viSaya bane lekina usake bhAgyAkAza meM sUrya kA udaya huA, yaha Aja bhI spaSTa hai| vyAkhyA-candanabAlA kA bhAgyodaya huaa| usake ghara meM ratnoM kI barasAta ho gyii| bhAgyAbhre bhaagyaakaashe| bhAgya rUpa AkAza meM-rUpaka alaMkAra /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 / azruvINA gaganapaTalam truTyadbandham=AkAza ke mAnoM bandhana TUTa gae hoM-utprekSA alNkaar| ratna varSA se prAMgaNa sthapuTa =ubar3a-khAbar3a ho gayA-kAvyaliMga alNkaar| sadyaH, sutarAma, tu, adya, api Adi avyaya pada haiM / sAbhiprAya vizeSaNoM ke prayoga se parikara alaMkAra hai| (94) gADhAmicchAM bahu lasamaye'pi prayatnairapUrNA, ye jAnanti svamatiracitAM tAr3itAM kruurvighnH| te'hA~ atrAnubhavitumimAM vedanAM candanAyAstIvAn yatnAMlaghu-visRmarAM cetaso'dhIratAJca // anvaya-bahulasamaye prayatnaiH api apUrNAm svamatiracitAm krUravighnaiH tAr3itAm gADhAm icchAm ye jAnanti te candanAyAH nIvrAn yatnAn imAm laghuvisRmarAm vedanAm cetaso'dhIratAm ca anubhavitum arhaa| __ anuvAda-bahuta samaya se aneka prayatna karane ke bAda bhI apUrNa, apanI mati se viracita, krUra vighnoM se pIr3ita tIvra icchA (candanabAlA kI tIvra icchA) jo aura zarIra meM zIghra phailane vAlI isa vedanAko tathAcitta kI adhIratA ko anubhava kara sakate haiN| vyAkhyA-isa zloka meM parikara, kAvyaliMga, vibhAvanA, vizeSokti Adi alaMkAra haiN|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 165 (95) prApteSTAnAM prabhavati matau kopyapUrvaH pramodastamin magnA api supaTavaH prasmarantIti duHkhm| prasmRtyaitannikRti-kuTilaM kaH sukhaM prApa loke, duHkhe yasya smRtiravikalA tena tattIrNamAzu // anvaya-prApteSTAnAm matau ko'pi apUrva: pramodaH prabhavati tasmin magnAH supaTavaH api duHkham prasmaranti iti / etat nikRti-kuTilam prasmRtya loke kaHsukham prApa / tena duHkhe yasya smRti:avikalA tat Azu tIrNam (bhvti)| ___ anuvAda-iSTa vastu ko prApta karane vAle vyaktiyoM ke mana meM anirvacanIya aura apUrva pramoda utpanna hotA hai| usameM magna hokara vicakSaNa vyakti bhI apane duHkhoM ko bhUla jAte haiM / parantu isa adhama kuTila du:kha ko bhUlakara saMsAra meM kauna sukha prApta kara sakatA hai| isalie jise duHkha kI smRti avikala banI rahatI hai vahI duHkha ko zIghra pAra kara sakatA hai| vyAkhyA-saMsAra meM jaba kabhI acintya phala kI prApti hotI hai, vyakti apUrva Ananda ke sAgara meM nimajjita hone lagatA hai| sukha meM tallIna hone se duHkha kI smRti samApta ho jAtI hai| lekina sukha ke khatma hote hI kevala duHkha hI avaziSTa rahatA hai| parantu jo loga sukha kAla meM bhI duHkha ko yAda rakhate haiM ve duHkha ko pAra kara jAte haiM / pramodaH prabhavati- upacAra vakratA kA utkRSTa nidarzana hai / tasmin-iti-kAvyaliMga alaMkAra / tena du:khe- arthAntaranyAsa alNkaar| kaH sukhaM prApta meM arthApati alNkaar| pramodaH prabhavati anupraas|aashu-shiighr|prsmrnti-vismrnti |aviklaa-akssiinnaa, anavacitA vaa|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 / azruvINA (96) duHkhasyAGko dravaka pRSatA drAvayeyuH parAste, naitaccitraM bhavati paruSaH ko'pi tadvAn vicitrm| asyAzceto visadRzatamaM sauku mArya babhAja, tasthau dIrgha samayamatulaM yat kaThoraM nisrgaat|| anvaya-dravaka pRSatAH duHkhasyAGkaH te parAn drAvayeyuH na etat citram bhvti| ko'pi tadvAn paruSaH vicitrm| yat asyAH cetaH dIrgham samayam nisargAt atulam kaThoram (tat) visadRzatamaM saukumAryam bbhaaj| anuvAda-A~sU kI bUMdeM duHkha kA cihna hai| ve dUsaroM ko dravita kara deM isameM koI Azcarya nahIM hai| lekina koI vaisI sthiti meM bhI kaThora banA rahe- yaha vicitra bAta hai / candanabAlA kA citta dIrghakAla se duHkha sahane ke kAraNa svabhAva se adhika kaThora ho gayA thA, vaha Aja visadRza (asAdhAraNa) saukumArya ko dhAraNa karane lagA (paripUrNa ho gyaa)| vyAkhyA-dravaka pRSatA-vASpakaNA: anulavA:vA, A~sUke buuNd| pRSata-bUMda, drvk-aaNsuu| aMka-cihna, citram aashcrym| paruSa kaatthinym| ktthor| upacAra vakratA kA udaahrnn| kAvyaliMga alaMkAra kA sundara udaahrnn| (97) chinno bandhaH karacaraNayo tmanaH kintu gUDhaH, saundarya tad vapuSi hasitaM prAktanaM nAtmanastu / dhArA sRSTA sakaruNadRzoH srotaso nA'sukhAnAma, pazyantyUz2a palamapi na sA nimnabhAveSu muuddhaa|| anvaya-karacaraNayoH bandhaH chinnaH kintu Atmano gUDhaH / tat prAktanam saundaryam vapusi hasitam na aatmnH| sakaruNadRzoH dhArA mRSTA na asukhAnAm
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 167 srotsH| sA Urdhvam pazyantI palamapi nimnabhAveSu na muuddhaa| anuvAda-hAtha aura pairoM kA bandhana lina ho gayA lekina AtmA kA bandhana gUDha (kaThora) ho gyaa| usake zarIra para pa. la kA saundarya khila gayA lekina AtmA kA saundarya nahIM nikharA / karuNApUrNa A~khoM kI dhArA (A~sUo kI dhArA) samApta ho gayI lekina duHkha kA pravAha samApta nahIM huaa| vaha candanabAlA Upara dekhatI huI kSaNabhara ke lie bhI nimna bhAvoM (kSaNika sukha, ratnoM kI barasAta, kSaNika harSa) meM Asakta nahIM huii| vyAkhyA-sAdhaka jaba taka apanI sAdhanA ko pUrNa nahIM kara letA taba taka vaha sadA apramatta banA rahatA hai| candanA ke ghara meM ratna kI varSA huI lekina vaha Asakta nahIM huI, sadA bhagavAn kI ora apanI dRSTi lagAe rhii| vibhAvanA, vizeSokti, virodhAbhAsa Adi alaMkAra haiN| upacAra vakratA-vapusi hsitm| (98) pakvAnnAni pracura-vibhave bhuktapUrvANi rAjye, nAnAhArazcaraNa-padavIM sevamAnasya jAtaH / snigdhA dRSTe navajalakaNairha vyathAsaMprasUtairadyApyuccaiH smaraNaviSayAH kevalaM santi maassaaH|| anvaya-pracuravibhave rAjye pakvannAni bhuktpuurvaanni| sevamAnasya nAnA AhArazcaraNapadavIM jaatH| hRdayavyathA samprasUtaiH dRSTe: navajala kaNaiH snigdhA mASAH adyApi uccaiH smaraNaviSayAH kevalam snti| anuvAda-pracura dhanadhAnya sampanna apane rAjya meM (dIkSApUrva) bhagavAn mahAvIra ne pahale miSTAnna bhojana kiyaa| dIkSA sevana karate hue (dIkSA lene ke bAda bhI) nAnA prakAra ke AhAra-AcaraNa vidhi ko grahaNa kiyaa| parantu hRdaya vyathA se utpanna A~khoM ke nava jala kaNoM se snigdha ur3ada hI kevala Aja bhI zreSThajanoM ke lie smaraNa ke viSaya bane hue haiN|
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 / azruvINA vyAkhyA-kavi yaha spaSTa kara rahA hai ki jisa vastu kA sambandha hRdaya se hotA hai vaha tuccha hote hue bhI bahumUlya bana jAtA hai| kAvyaliMga alaMkAra / vibhAvanA, vizeSokti aura parikara alNkaar| (99) bhAraM prApya prakaTa-vipadAM snehabhAjAM viyoga, cintAJcAlaM vahati bahudhA vASpadhArA bhuunaam| kSut-kSAmAyAH kathamapi ghaseragrahAd bhikSuNAhi, zraddhADhyAyA nayana-salilaM smAryamadyApi bhuuyH|| anvaya-prakara vipadam bhAram snehabhAjAm viyogam alam cintAm ca prApya bahudhA bahUnAm vASpadhArA vhti| bhikSuNA ghaseH kathamapi agrahAt zraddhADhyAyAH kSutkSAmAyAH nayanasalilam adyApi bhUyaH smaarym| anuvAda-utpanna vipatti, snehazIla vyaktiyoM ke viyoga evaM paryApta cintA ko prApta kara bahuta logoM kI vividha rUpa se A~suoM kI dhArA bahane lagatI hai| (use kauna yAda karatA hai) parantu bhagavAn dvArA bhojana nahIM grahaNa kie jAne para utpanna zraddhA se paripUrNa aura kSudhA se kRza candanabAlA ke A~sUM Aja bhI bArabAra smaraNa kie jAte haiN| vyAkhyA-prastuta zloka meM kAvyaliMga, vibhAvanA, vizeSokti, parikara Adi alaMkAroM kA sundara viniyojana huA hai| ghase:-grAsa ke, agrahAt-nahIM lene pr|
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 169 (100) jAtA yasmin sapadi viphalA hAvabhAvA vasAnAM, kAmaM bhImA apica marutAM kaSTapUrNAH pryogaaH| tasmin svasmillayamupagate vItarAge jinendra, mogho jAto mahati sutraamshruviinnaa-ninaadH|| anvaya-yasmin vasAnAm hAvabhAvAH marUtAm kaSTapUrNAH bhImA prayogAH api ca sapadi viphalA jAtA tasmin svasmin layam upagate mahati vItarAge jinendre azruvINA ninAdaH sutarAm mogho jaataaH| __ anuvAda-jisameM yuvatiyoM ke hAva-bhAva (kAma-ceSTA), devoM (marUtoM) ke kaSTapUrNa bhayaMkara prayoga (upasargAdi) zIghra hI viphala ho gae, usa AtmalIna mahAn vItarAga jinendra meM azruvINA kI dhvani saphala ho gyii| vyAkhyA-kaThora se kaThora vyakti bhI A~suoM kI dhArA meM baha jAte haiN| jisane bhI apane priya ko prApta kiyA saba A~suoM ke dhAra para hI apane priyatama prabhu ke pAsa pahuMca ge| A~sU meM adamya zakti hai| parikara alaMkAra kA sundara prayoga huA hai| (101) terApanthaH suvihitagaNo mAtRbhUrasti yasya, bhivAdyAya~ vimalamatibhi-rnIyamAnaH prakarSam / rohaM kAloH pravara-tulasI yaM phalADhyaM karoti, so'haM dhanyo muninathamalaH kaavy-liilaamkaarssm|| anvaya-yasya suvihitagaNa terApanthaH mAtRbhUrasti (yaH terApanthaH) vimalamatibhiH bhikSvAdyAcAryaiH prakarSam nIyamAnaH / yaM kAlo: roham pravaratulasI phalADhyam karoti / so'ham dhanyaH muninathamala: kAvyalIlAm akaarssm|
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 / azruvINA anuvAda-jisakI suvihitagaNa terApaMtha mAtRbhUmi hai, (jo terApatha) vimalamati vAle bhikSu Adi AcAryoM ke dvArA prakarSa ko prApta huA hai / kAlugaNi ke jisa aMkura ko pravara tulasI ne phala yukta banAyA vaha maiM muni nathamala ne kAvya lIlA (kAvya viracanA) kii| vyAkhyA-isameM kavi ne apanI udAtta paramparA kA paricaya diyA hai| sundara gaNa terApaMtha kavi kI janmasthalI hai / mAtRbhUmi hai| kavi kA nAma muni nathamala hai, jo kAlugaNi se dIkSita hokara pravara tulasI ke Azrama meM bar3hA / isa zloka meM kavi kI zraddhAzIlatA udghATita hai| parikara alaMkAra, udAtta alaMkAra kA sundara udAharaNa hai| lIlA=vinoda, aannd| kAvyalIlAm-kAvyAnandam / kAvyAnanda ko| roh-aNkur| devasundarI vyAkhyA se sampUrNA
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - eka zlokAnukramaNikA agre cetaH sphuritamadhunA bhAvi yuSmad grahAya - 41 arthAH kecid dadati sumahat kiJcidAdAya puNyAH - 91 adyAyAto vrajati bhagavAn duHsthitAM mAmupekSya - 77 antarvedI ' prakaraNapaTuH kiMsvidatrA'nurodhyo - 27 antastApo bata, bhagavate samyagAvedanIyo - 29 andhA zraddhA spRzati ca dRzaM tarka eSA'nRtA dhIH - 73 ambhobAhA vighaTanamime jRmbhaNaM cApi yAnti - 67 akSajJAne kvacidatha bhavet saMzayo vyatyayo vA - 42 atrANAnAM tvamasi zaraNaM trAhimAM tAyin - 16 ApAteSTaM bhavati bahudhA'niSTamante janAnAM - 88 AyAto'pi vrajati bahulo yAti loko yathecchaM - 76 AlokAgre vasatimamalAmazrayadhve'pi yUya - 28 AzAbandhaM laghu vidadhatau dADhyUbhUmi-pratiSThaM - 89 AzAvallayA iva dadadavaSTambhamuccaiH patantyA - 51 AzvastApi kSaNamatha na sA vASpasaGgaM mumoca - 52 AzAsthAnaM tvamasi bhagavan ! strIjanAnAmapUrvaM - 14 iSTe zazvan nivasati jane mandatAmeti harSa - 17 ISat spRSTvA ravirapi nabhastejasA hiprayAti - 47 unmattA nAM dinamatha nizA naiti kaJcidvizeSaH - 66 ete tArA viyati vitatAH santi saMprekSaNIyA - 79 ete zabdA nizitavizikhA manmathasyeti matvA - 44 etau pAnI suciratapasA kAryamAyAtavantau - 90 eSA baddhA nRpati-duhitA neti kiJcid vicitraM - 82
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 / azruvINA kAyaM cinvaMllasati vizadaM kalpanAnAM nikAyo - 12 kiJcinoktaM na khalu mRdulA'paikSi tadbhAvanA'pi - 20 krItA kanyA nRpatitanayA muNDitA cihinatApi - 8 keyaM mAyA vyaraci vidhinA bhrAntirAho pravRttA - 54 kulmASA nA'janiSata tavetaH pratikrAntihetuH - 78 khedaM svedo bahirapanayaJjAta Akasmikena - 10 garbheppamastvamiha bhagavan ! mAtaraJcAnukampya - gADhAmicchAM bahulasamaye'pi prayatnairapUrNA - 94 ghore tApe satatamavahad vASpadhArA vicitraM - 63 canDazcaNDaM galamupanatastvAM dazan kauziko'pi - 15 cakSuH kAmaM supaTukaraNaM dUrato'pi prakAzi - 39 cakSuryugmaM bhavati subhagaiH kSAlitaM yasya vASpaiH - 84 cakSurbAhyA pratikRtimimAM pazyati svaprabhAbhiH - 74 citrA zaktiH sakalaviditA hanta yuSmAsu bhAti - 24 citraM citraM tava sumRdavaH prANakozAstathApi - 5 chinno bandhaH karacaraNayo tmanaH kintu gUDhaH - 97 jyeSTha bhrAturnayanasalilaM tvAmarautsIdidIhUM - 59 jAtA yasmin sapadi viphalA hAvabhAvA vasAnAM - 100 jIvAjIvairapi tadubhayai! yamutpadyamAnA - 34 tad yuSmAbhiH punarapipunaH pUraNIyaM sayatnaM - 40 tatrAnandaH sphurati mahAn yatra vANIM zritA'si - 3 tIvaM nagnaM karaNamanilaM phAlgunaM vegavantaM - 62 terApanthaH suvihitagaNo mAtRbhUrasti yasya - 101 dRzyaM puNyaM carati satataM pAdacAreNa so'yaM - 25 dagdhotsvinA prabaladahane pUpike yaM prabhUtaM - 71 dadyAt bhokSye dhruvamitarathA nAhariSyAmi kiJcit - 19 du:khasyAGko dravakapRSatA drAvayeyuH parAste - 96 dhanyaM dhanyaM zubhadinamidaM vidyutA dyotitAzaH - 11
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 173 dhanyA nidrA smRti-parivRDhaM nihanute yA na devaM - 49 dhyeyaM samyak kvacidapi na vA nyUna sajjA bhaveta- 31 dhyeyaM saiSo'vagaNayati tAn kAminInAM kaTAkSAn - 43 nAntaH prekSA vikacanayane'pyAmayo'sau visaMjJaH - 80 nirgranthAnAmadhipatira sau pazcimastIrthanAtho - 7 nizchidre'smin bhagavati punazchidramanveSayeyuH - 32 nairAzyena jvalati hRdaye tApalabdhodbhavAnAM - 50 pakvAnnAni pracuravibhave bhuktapUrvANi rAjye - 98 pratyekasmin niyatamubhayoH pArzvayo santi kumbhAH - 65 pANI dAtryAH pramadavibhava-preraNAtkampamAnau - 92 prApteSTAnAM prabhavati matau kopyapUrva: pramoda - 95 prApyA'prApya prathamapalake'DatargatAnAM vyathAnAM - 55 prAyo lokaH prakRtakuzalo naiva karttavyadakSaH - pIDAkUle jinavaramasau dIrghani:zvAsavAta - pUrvaM deha stadanuvasanaM mRdmaruccAtapo'pi - baddhA krUraM kara caraNayo zrRMkhalairAyasaihara - 57 boddhaM nAlaM svamatiracite jIvanasyAdhvanIha - 64 bhaktyudrekAt smRtimapi tanuM nApyakArSIt kSudhAyA - 87 bhadraM bhUyAt pathivicaratAM zreyase prasthitAnAM - 45 bhAraM prApya prakaTavipadAM snehabhAjAM viyogaM - 99 bhAvAvAcyA vacanacaturairvaikharI prApya vRtti - 38 bhikSAM labdhu prasRtakarayoH sampratIkSApaTubhyA - 18 bhedo bhAvI prathama samaye tatra cintA na kAryA - 36 mUkA pRthvI sthaganamanilAH prApurAGkito'bhUd - 85 mUchau~ prApya kSaNamiha punarlabdhacittodayeva - 22 yat sApekSA jagati puruSairyoSitaH zaktimadbhiH - 68 yAM manye'haM sadayahRdayAM mAtaraM nizchalAtmA - 81
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 / azruvINA rAjyaM tyaktuM paranRpatinA pAravazyaM praNItA - 56 lokasyAntA aviralamitaH sparzanIyAH kSaNena - 37 vANI vaktrAnna ca bahiragAt yojitaunApi pANI - 21 vASpA jAtAH prakRtasaphalazcApi ni:zvAsazabdAH - 53 vASpAH ! Azu vrajata nayatekSadhvameSa prayAti - 23 satsamparkA dadhati na padaM karkazA yatra tarkAH - 4 sadyojAtaM sthapuTamakhilaM prAMgaNaM ratnavRSTyA - 93 sadyo vAtAvaraNamakhilaM kSobhayantyo laharyo - 35 sphUrtyamAnaH prasaraNasahA bhedasaMghAtajAtAH -- 33 smartavyaM tad yatipatirasau pUtabhAvaikaniSTho - 26 sarvA sampad vipadi vilayaM nirvirodhaM jagAma -- 13 svarNAbhUSA kimapi na cirAdAyasI zRMkhalA'bh - 83 svAminnuccastvamasi sutarAmagrahAt prastarANAM - 72 strINAM proNA na khalu vizadaM mUlyamAdhArayanti - 69 saMyogAte 'nubhavati nara: pAramaJcAmarendram - 2 zoSaM pRthvI nayati pavano vA dravaM tApano'pi - 86 zraddhAbhAjAM bhavati masRNaM mAnasaM yAvadeva - 19 zraddhAvRttaM likhitamadhunApyasti vASpAmbumaSyA .. 6 zraddhAsutA pratikRtiralaM syAnna pUjAspadAnAm - 48 zraddhAzrUNi prakRtimRdutA mAnasodghATanAni - 46 zraddhe ! dhIraM vraja bhagavataH pArzvadeze mumukSo - 75 zraddhe ! mugdhAn praNayasi zizUna dugdhadigdhAsyadantAn - 1 zraddheyAnAmadhikRtamidaM citramasti prabhutvaM - 60
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ azruvINA / 175 pariziSTa-2 azruvINA kI sUktiyAM atiprayogo niSiddhaH - 78 antaH sArAH sahajasarasA yacca pazyanti guuddhaa| nantarbhAvAn sarasamarasaM jAtu no vastu jAtam // -- 16 AtmA prApyo bhavati hi janaistarkaNAmaspRzadbhiH - 74 AzAsthAnaM tvamasi bhagavan! strIjanAnAmapUrvam - 14 iSTe zazvan nivasati jane mandatAmeti harSa stasyAniSTe'pyanubhavalavo naiva saJcetitaH syAt - 17 kAryArambhe phalavatipalaM na pramAdo vidheyaH siddhirvandhyA bhavati niyataM yad vidheyazlathAnAm - 27 ko jAnIyAjjagati mahatAM sAzayaM ceSTitAni - 58 cakSuryugmaM bhavati subhagaiH kSAlitaM yasya vASpaiH tasyaivAntaH karaNasahajA vRttayaH prerayeyuH - 84 cintApUrvaM kRtaparicayA eva sakhyaM vaheran - 41 caitanyaM koharati na khalUdbodhayet kazcidekaH - 71 tarkeNA'mA na khalu viditaste'navasthAnahetu : - 1 trANaM yasmAd bhavati na ca bhUHkSINamUlAnvayAnAm - 30 duHkhe yasya smRtiravikalA tena tattIrNAmAzu - 95 daivevakre bhavati hi jagat prAJjalaJcApi vakram - 59 nAsaMbhAvyaM kimapi hi bhaved pUtavaMzodayAnAm - 50
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 / azruvINA pratyAsatyA bhavati nikhilA'bhISTasiddhenimittam - 15 prArabdhavyo laghuratha gururvA vidhiH saMvimRzya - 39 prArambhotkA jagati bahavo'lpehi nirvAhakAH syuH - 47 pluSTo lokaH pibati payasA phUtkRtaizcApi takram - 52 bhaktyAdezA prakRtikRpaNA'kiJcanairnirvizeSA - 13 yatrApUrvAzaya-pariNatirdurlabhaM tatra kim syAt - 88 yannozraddhA viracitamaho gAhanIyaM vikalpaiH - 83 yannoprekSyA dhruvamatithayaH saGgamArthAH prabuddhaiH - 40 yan mUkAnAM na khalu bhuvane kvApi labhyA pratiSThA - 31 yasmAd raMhaH sahanamucitaM svodayasya prasiddhayai - 62 zraddhApAtraM bhavati viralastena kazcitapasvI - 5 zraddhAbhAjAM bhavatimasRNaM mAnasaM yAvadeva zraddhApAtraiH pracaratisamaM rUkSabhAvo'pi tAvAn - 19 zraddhArekhA bhavati khacitA naikarUpA janAnAm - 9 zraddhAsvAdo na khalu rasito hAritaM tena janma - 4 sarve sUkSmAH paramagurutA'bhUt pratIkSA kSaNAnAm - 87 sA kA zraddhA na khalu janayed vismRti sthUlatAyAH - 82 sApekSANAmapara maparaM syAjjagatatpareSAm - 46 sthAyI preyAn na bhavati yatazcaJcalaprekSakAnAm - 80
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
_