Book Title: Swadhyay 1997 Vol 34 Ank 01 02 03 04
Author(s): Rajendra I Nanavati
Publisher: Prachyavidya Mandir Maharaja Sayajirao Vishvavidyalay
View full book text
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સંસ્કૃત રૂપકે-ઉપપો અને ભવાઈ
ત્યારબાદ કલાકાર તથા વાદ્યકારો ભૂંગળ તથા અન્ય વાજીંત્રોના વાદન સાથે ગીત ગાતા ચાચર (રંગભૂમ)માં પ્રવેશ કરે તેને “ અન્તર્યવનિકા” અને “બાહય વનિકા' વિધિઓને જોડતા “બહિગીત” સાથે સરખાવી શકાય. ત્યારબાદ ચાચરમાં પાંચ ગરબીઓ ગવાય. રંગમંચ પર ભૂંગળના વન સાથે વેશગોર પ્રવેશ કરે તે “ ઉત્થાપના ‘ તે વેશગોર પ્રવેશ કરી ગોળ ફરી ચાર દિશાઓમાં વિદનશમન અર્થે સ્તુત કરે, મશાલને કંકુ છાટણ કરે તેને પરિવર્તન સાથે સરખાવી શકાય. ગણપતિને વેશ પ્રવેશે તેને નાન્દી સાથે સરખાવી શકાય, અને બ્રાહ્મણને વેશ ધારણ કરી નટ પ્રવેશ કરે અને દેવવંદના કરે તે રંગદ્દાર, વેશગર અને નાયક વચ્ચેના સંવાદ-ગિતું ‘ત્રિગત ” સાથે મળતા આવે છે.. પ્રવૃત્તિ ઃ
નાટયપ્રયોગમાં પ્રાદેશિક છાંટ ઉપસાવવા માટે પ્રદેશગત વિશેષતાઓ, સ્થાનિક રીતરિવાજ, વાણીવર્તનની જે આગવી વિશેષતાઓને ના પગમાં સમાવેશ કરવો તેને ભરત મૂન બે પ્રવૃત્તિ ની સંજ્ઞા આપી છે.૧૩
ભવાઈ માં પણ પાત્રોની વેશભૂષામાં જે તે પ્રદેશની છાંટ જોવા મળે છે. તેમજ તેમના આચાર વ્યવહાર અને તેમની આગક વાચિક ચેષ્ટાઓ તેમજ લઢણમાં સ્થાનિક પ્રભાવ જોવા મળે છે. ભવાઈમાં આવતાં પાત્રો વિવિધ કામ, વ્યવસાય તથા પ્રદેશના લોકોનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. તેમની વેશભૂષામાં, બેલીમાં, તેમજ વ્યવહારમાં પ્રદેશગત વિશિષ્ટતાઓ જોવા મળે છે, જેમ કે :– ૧) બ્રાહ્મણ જઈ ધારણ કરે છે-ટીપણું વાંચે છે.
(૨) સરાણ સરાણ ફેરવવાને અભિનય કરે છે. (૩) વસુઝાર, કુંભાર, પૂરબિયા વગેરે પાત્રો તેમની વિશિષ્ટ વેશભૂષામાં જોવા મળે છે. તેમજ વાચિક અભનયમાં તેમની પ્રદેશગત બેલી/લઢણની વિશિષ્ટતાએ કળાય છે, ધ્રાગાન :
ભરતમૂનિ ધ્રુવાવધાન અંતર્ગત ધુવાના પાંચ પ્રકાર વર્ણવ્યા છે.૧૪
(૧) પ્રશિકી :-ભરતમુનિએ પાત્રના પ્રવેશ સમયે પ્રવેશની સુચના આપનાર રસાર્થથી યુક્ત જે રચના ગાવામાં આવે છે તેને બાશકી યુવા નામ આપ્યું છે. ભવાઇ વેશમાં પાત્રના પ્રવેશની સૂચના આપતું આવણું ગવાય છે. જેમકે :
લાલબટાઉ આવે છેલબટાઉ આવે આવણાં કરે આવણું કરો "
( છેલબટાઉને વેશ)
13 (ci.) 4321 434, 'Bharatmuni's Theory of Abhinaya-A study'. નાટય વિભાગ, મ. સયુનિવર્સિટી, ૫. ૧૯૪૨
૧૪ એજન, ૫. ૧૫૭૭.
For Private and Personal Use Only
