Swadhyay 1997 Vol 34 Ank 01 02 03 04

Author(s): Rajendra I Nanavati
Publisher: Prachyavidya Mandir Maharaja Sayajirao Vishvavidyalay

Page 312

૨૮૪
અરવિદ હ. જોષી
બીજો પણ એક મુદ્દો છે 'ક મૂળ શાકુન્તલમાં દુર્વાસાને શાપનાં વચને જે પ્રિયંવદાએ સાંભળ્યાં અને કહ્યાં હતાં તેની પદાવલીઓમાં આ લેખકે ફેરફાર કર્યો છે, તે ન કર્યો હોત તે તે વધારે ઉચિત લાગત. દુર્વાસા દ્વારા બેલાયેલી શાપવાણી એવી ગંભીર ઘટના છે, કે જે શબ્દશઃ ૧૪ નિરૂપવામાં આવે તેમાં વિશેષ ચિત્ય છે. દુષ્યન અને ( છાયા ) શકુન્તલા ઉભયને હવે આ શાપવૃત્તાન્તની જાણ થાય છે અને હૃદય પર અપરાધભાવનો ભાર દૂર થાય છે. હવે દુષ્યન્ત વ્યાકુળ બને અધીર થઈને બેલી ઊઠે છે––Trafધતુ મુદ્રિતનમ્ : ઉન્નત્રયોrrafa: I कष्टम् ।
प्रियाशून्यस्य जगत: पञ्चमः परिवत्सरः । अद्यापि धार्यते जीवो दुष्यन्त प्रणयः क्व ते ॥
તરત યાદ આવી જાય રામના ઉદ્ગાર (ઉ. ૨. અંક ૩).
देव्या शून्यस्य जगतो द्वादशः परिवत्सरः । प्रणष्टमिव नामापि न च रामो न जीवति ॥ ३३ ॥
અહીં ફરી યાદ કરવું ઘટે કે ઉત્તરરામરતની છાયામાં રચાયેલ છ માશા કુલ એક પચ્ચીસેક વર્ષના યુવાન વિદ્યાથીનું સર્જન છે. એ વિચાર દુઃખી કરે છે કે સંસ્કૃત ભાષા પર આવું સહજ પ્રભુત્વ અને આવી સર્જક પ્રતિભા ધરાવનાર વિદ્વાન પાસેથી બીજી ઘણી ઉત્કૃષ્ટ કૃતિઓ આપણને મળી શકી હોત. નિયતિરય વેનીયરી |
તે અહીં શાપવૃત્તાન્ત સાંભળીને સાનુમતી પણ કહે છે, “fધ ઘ વ વિતરિતમ્ | શકુન્તલા પણ કહે છે.
ममैव दुर्भाग्यविपाकजन्मा
तब स्मृतेः शापकृतोऽवरोधः ।
દાખ્યા હવે એ દારુણ વિગને અવધિ કયારે એ વિચારે ભાંગી પડે છે અને ફરી પતિ થાય છે, અનસુયા-પ્રિયંવદા અને અદષ્ટ સાનુમતી સ ચિંતિત બને છે. ફરી સાનુમતીના સુચનથી શકુન્તલાના સ્પર્શથી દુષ્યન્તમાં ચેતન પાછું આવે છે. અહીં ફરી પ્રકૃષ્ટ પ્રણયના
પર્શને સંજીવક પ્રભાવનું દર્શન થાય છે, ઉત્તરરામચરિતના રામના ઉદ્ગારે આ કલેકમાં પ્રધ્વનિત થાય છે. જુઓ
स्पर्शः स एव पुनरप्यमृतांशुकल्प: शीतो मृणालमृदुतन्तुनिभः प्रियायाः । संजीवयंश्च सहसा मयि चेतना य आनन्दजां तु जडतां पुनरातनोति ॥ ४९ ॥