________________
૧૦૪
અનેવંત અને સ્યાદ્વાદ પ્રમાણ વાતો કરતા હોઈએ છીએ. આ સંગ્રહ નય અનુસારનો અભિપ્રાય થયો.
અહીં આપણે પેલા “સ્વાત’ શબ્દને પાછો યાદ કરીએ. નૈગમ નયમાં વસ્તુના સામાન્ય અને વિશેષ એવા બે સ્વરૂપો આપણે જોયા, તેમાંના એક ‘સામાન્ય સ્વરૂપને સ્વીકારીને જ આ સંગ્રહનય’ બેસી ગયો છે. પંરતુ “ચા” શબ્દને આપણે વચ્ચે લાવીશું તો તરત જ સમજાઈ જશે, કે આ સંગ્રહ નય, વસ્તુના સામાન્ય સ્વરૂપને જ માત્ર ઓળખાવે છે. છતાં બીજા નયનો એ વિરોધ કરતો નથી.
૩. વ્યવહાર નયઃ હવે આ વ્યવહાર નય શું કહે છે તે આપણે જોઇએ. ,
આ નય, વસ્તુના માત્ર વિશેષ સ્વરૂપને જ માને છે. સંગ્રહ નયે વસ્તુનું સામાન્ય રૂપથી જ સંગ્રહીકરણ કર્યું છે, તેના વિભાગ કરીને, વસ્તુમાં રહેલા વિશેષ અર્થને છુટો પાડીને, આ વ્યવહાર નય આપણને તે વિશેષ'નો પરિચય કરાવે છે, વિશેષથી ભિન્ન એવા કોઈ સામાન્ય તરફ આ નય દૃષ્ટિ જ કરતો નથી.
અંગ્રેજી ભાષામાં આ નયને Practical, Individual, Distributive or Analytical approach કહે છે. એને Gradations પણ કહી શકાય.
આ વ્યવહાર નય, વસ્તુને વિશેષ ધર્મવાળી જ માને છે. તેના અભિપ્રાય મુજબ, વિશેષ’ વિનાનું સામાન્ય સસલાના શિંગડા જેવું છે; ફક્ત “જનાવર' એટલો શબ્દ બોલીએ, તો તેમાં પૂંછડાવાળા ને પૂંછડા વગરના, શિંગડાવાળાને શિંગડા વગરના વિગેરે ઘણી જાતના જનાવરો તેમાં આવી જાય. એનો સ્પષ્ટ અર્થ તેથી સમજાય નહિ. “વનસ્પતિ લ્યો” એમ કોઇ બોલે તો તેમાં આંબો, લીમડો, જામફળ વિગેરે વિશેષ ભાવ વિના બીજું શું છે? જો વિશેષ અર્થમાં બોલવામાં ન આવે, તો કોણ શું ખરીદે ? “સામાન્ય થી કશી અર્થક્રિયા થતી નથી, વિશેષ પર્યાયો (અર્થ યા સ્વરૂપ) વડે જ કામ ચાલે છે.
સંગ્રહ નય કરતાં વ્યવહાર નય તદન ઉલટી જ વાત કરે છે. પરંતુ રોજ બ રોજના જીવનમાં આપણને આવું ઘણું જોવા મળે છે. જે વખતે જે અર્થમાં વસ્તુનો ઉલ્લેખ કરવાથી કામ સરે, તે અર્થમાં તેવા શબ્દપ્રયોગો થાય જ છે. મિઠાઈ વેચનારની દુકાનમાં ‘મિઠાઈ મળે છે એવું આપણે સામાન્ય અર્થમાં બોલીએ જ છીએ. જ્યારે પેંડા કે બરફ યા હલવો આપણે ખરીદવો હોય, ત્યારે એ જ દુકાનને આપણે “પેડાની કે હલવાની દુકાન એમ કહીએ છીએ. એટલે આ બંને નયના અભિપ્રાયો એક બીજાથી વિરૂદ્ધ હોવા છતાં જીવનકાર્યમાં એક બીજાના પૂરક અને ઉપયોગી છે.
અહીં પણ પાછો પેલા “સ્માતુ' શબ્દને ધ્યાનમાં રાખવાનો છે. આ વ્યવહારનયથી જયારે સ્યાદ્વાદી વાત કરશે, ત્યારે વસ્તુના વિશેષ સ્વરૂપની વાત જ
