________________
કે અપેક્ષા
અપેક્ષા હવે પછીના પ્રકરણમાં આપણે ‘સપ્તભંગી’ વિષે વિચારણા કરવાના છીએ. આ ‘સપ્તભંગી' એ જુદી જુદી અપેક્ષાએ યોજાતા સાત વાક્યોનો સમૂહ છે. એટલે, એની વિચારણામાં ‘અપેક્ષા એ શબ્દનો પ્રયોગ આપણે સતત આપણી નજર સમક્ષ રાખવાનો છે.
ચાર આધાર વિષે જે વિચારણા અગાઉ આપણે કરી ગયા, તેમાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ' એ “અપેક્ષાચતુસ્ત્ર’ વિષે થોડીક સમજણ તો અપાઇ ગઇ છે. આમ છતાં, “સપ્તભંગી' અંગેની વિચારણા આપણે શરૂ કરીએ, તે પહેલા આ અપેક્ષા’ શબ્દને આપણે બરાબર સમજી લઇએ તે અત્યંત આવશ્યક છે.
સામાન્ય વ્યવહારમાં “અપેક્ષા’ શબ્દના જુદા જુદા અર્થ કરવામાં આવે છે, અથવા તો, જુદા જુદા અર્થમાં એ શબ્દનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. ભાષાનો ઉપયોગ કરતી વખતે જેમ રૂઢી અને પરંપરાથી પણ ઘણા શબ્દોને જુદા જુદા અર્થમાં વાપરવામાં આવે છે, તેમ એમની વ્યુત્પત્તિના હિસાબે વિવિધ મૂળ અર્થમાં પણ વાપરવામાં આવે છે. શબ્દકોષ તૈયાર કરનારાઓ એ રીતે કરવામાં આવતા પરંપરાગત અર્થને તથા અનેક મૂળ-અર્થને કબૂલ રાખે છે. અને શબ્દકોષમાં તે તે શબ્દોની સામે એના અનેક મૂળ અર્થ તથા રૂઢિજન્ય અર્થોને સામેલ કરે છે. • આ અનેક અર્થ પદ્ધતિમાં “અપેક્ષા’ શબ્દને આશા, ઇચ્છા અને ‘આકાંક્ષા' એવા અર્થમાં વાપરવામાં આવે છે. પરંતુ, તેનો સ્વાદ્વાદના સંબંધમાં મૂળ અર્થ જુદો જ થાય છે. | ‘તમે શાની અપેક્ષા રાખો છો? એવી અપેક્ષા રાખશો નહિ' આવી મતલબના વાક્યોનો ઉપયોગ આપણે ત્યાં સામાન્ય છે. આમાં આ ‘અપેક્ષા’ શબ્દને ઉપર જણાવ્યા તે –“આશા, ઇચ્છા અને આકાંક્ષા’ – અર્થમાં વાપરવામાં આવ્યો છે. અહીં આ શબ્દના આ રીતે થતા પ્રયોગની ચર્ચામાં આપણે ઉતરતા નથી. પણ એનો જે સ્યાદ્વાદને ઉપયોગી અર્થ છે, તેને આપણે બરાબર સમજી લઇએ.
પ્રસ્તુતમાં “અપેક્ષા’ શબ્દનો અર્થ “સંદર્ભ અથવા ‘આધાર’ એવો થાય છે. અંગ્રેજીમાં એને માટે "With reference to certain context, અથવા "From certain point of view" એવા વાક્યો વપરાય છે. એટલે એનો અર્થ. “કોઈ અમુક વસ્તુ અથવા બાબતના દૃષ્ટિબિંદુથી, કોઇ એક બાબતને અનુલક્ષીને,' એવો થાય છે. 'In certain respect કોઇ એક પ્રકારે એવો અર્થ પણ તેનો થાય છે. અંગ્રેજી ભાષામાં આ માટે વધારે સ્પષ્ટ શબ્દો 'Relativity' અર્થાત્ 'In relation
