________________
આત્માનો વિકાસ ક્રમ
૧૮૭
તે જીવ, ‘હું’ ઉપરાંત, મ્હારું' એ નામનો બીજો શબ્દ પણ વાપરતો હતો. મ્હારૂં શરીર, મ્હારા હાથ, મ્હારી આંખો, મ્હારૂં નાક, મ્હારા કાન વિગેરે શબ્દનો પ્રયોગ જ્યારે તે કરતો હતો ત્યારે, તે દ્વારા એક બીજી માહિતી પણ એ જીવ આપણને આપતો હતો. આ માહિતી એ છે, કે ‘જેને હું મારૂં એમ કહું છું તે ‘હું’ નથી.’
મ્હારૂં ઘર, મ્હારાં વસ્ત્રો વિગેરે શબ્દો જ્યારે આપણે બોલીએ છીએ, ત્યારે એ બધી વસ્તુઓ મ્હારી હોવા છતાં મ્હારાથી ભિન્ન છે, એ વાત તો સરળતાથી સમજાય તેવી છે. એ રીતે શરીરમાં રહેલો ‘હું’ જ્યારે મ્હારૂં શરીર વિગેરે શબ્દોનો ઉપયોગ કરે, ત્યારે તે બોલનારો ‘હું’ અને તેના દ્વારા ઉલ્લેખાતાં શરીર ઈત્યાદિ અંગો તેનાથી જુદા છે, એ વાતે તો નકકી થઈ ગઈ.
આ જે ‘હું’ છે, તે જ ‘આત્મા છે. જડ શરીરમાં રહેલું ’ જે ચૈતન્ય પોતાને ‘હું’ નામથી આળખાવે છે, તે જ આત્મા. આનો અર્થ એ થયો કે આત્મા એટલે ‘હું’ એજ પ્રમાણે આત્મા જેને જેને હું અથવા મ્હારૂં કહીં ઓળખાવે છે, તેમાં પણ પેલો ‘હું’ રહેલો હોઈ, તે શરીરને પણ આપણે ‘હું’ અથવા આત્મા કહી શકીશું. આ એક સાપેક્ષ વાત છે, તે ધ્યાનમાં રાખજો.
આત્મા વિષે પાછળ જે થોડીક વાતો આવી હતી, તેમાં આત્માના બે મુખ્ય સ્વરૂપો આપણે જોયાં હતા. એક મુક્ત આત્મા અને બીજો કર્મબદ્ધ આત્મા. હવે,જ્યાં સુધી જડ પુદ્ગલોના સમૂહ રૂપી શરીરમાં આત્મા બંધાયેલો છે, ત્યાં સુધી તે કર્મબદ્ધ આત્મા જ છે, એ વાત તો ,સ્પષ્ટ થઈ ગઈ. જે આત્મા પોતના તમામ કર્મનો ક્ષય કરીને ‘મુક્ત ’ બની ગયો તેને તો ‘હું’ તથા ‘મારૂં’ એવું કશું રહેતું નથી. એટલે, આપણે આત્મા વિષે જ્યારે વિચાર કરીએ, ત્યારે, શરીરમાં પુરાયેલા કર્મબદ્ધ આત્માનો વિચાર જ કરવાનો રહે.
આનો અર્થ એ થયો કે જ્યારે આત્મા ‘હું’ એમ બોલે છે. ત્યારે તે, મુક્ત આત્મા નથી પણ કર્મબદ્ધ આત્મા છે.
આ કર્મોએ આત્માને કેવી રીતે અને કયે સ્થળે બાંધ્યો છે?
આનો જવાબ તત્ત્વજ્ઞાનીઓ એવો આપે છે કે ‘કર્મનો આત્મા સાથેનો સંબંધ દુધ અને પાણી જેવો છે.’ કર્મનો જ્યારે બંધ (બંધન) થાય છે, એ બંધને કારણે કર્મનો આત્મા સાથે જે સંગમ થાય છે,તે દુધ-પાણીના સંગમ જેવો છે. એટલે, દુધ અને પાણી મળી ગયા પછી એ બંનેમાં જેવું એકત્વ પ્રગટે છે, તેવું જ એકત્વ, ‘બંધ’ (જોડાણ) થયા પછી આત્મા અને કર્મનું રહે છે.
આ વાત બહુ સમજવા જેવી છે. મૂળ દ્રવ્ય રૂપે આત્મા શુદ્ધ છે. કર્મનો સંયોગ હોવાથી તે અશુદ્ધ બન્યો છે. આ શુદ્ધિ અને અશુદ્ધિનું અલગ અસ્તિત્વ ત્યાં રહેતું