Book Title: Tattvartha Sutram Part 01
Author(s): Kanhaiyalal Maharaj
Publisher: Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020813/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नगामार्ग क्षेत्रमा दिवाकर-यो-पासोलारजी-महाराज विचित दोषिमा नियुक्ति समासचा रसोई हिन्दी- गुर्जर मात्रा उतावसहितर श्री तत्वार्थसूत्रम् ॥ BLADKETREENERADHENDMERESE FILAREDBURREE संस्कृत भाकरन जैनागमनिष्णात निवव्याख्यानि पण्डितानि-मोकन्हेयाहालजी महाराजा तुमकोटनिवासी स्व. दोश्वपाह मुलजीचातोरात्मक मानल्या अर्मपत्नी बाधवन पदच न्यसाधावेज ज० मा नेपाल जनमाओदारसमितिकार नटिभीधान्तिबाल अहमदासमाई मोरया AKERRIBE R SEEEEEERMEREADETERESEN समस्या माविबार- बहिन Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Xmmmmmmitmmmmmmmxmmmmmmmmmmmmix जैनाचार्य-जैनधर्म दिवाकर-पूज्य श्री घासीलालजी महाराज विरचित दीपिका-नियुक्ति व्याख्या द्वयोपेतं हिन्दी गुर्जर भाषानुवादसहितम् ॥ तत्त्वार्थसूत्रम् ॥ प्रथमो भागः नियोजकः संस्कृत प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात प्रियव्याख्यानि पण्डित मुनि श्री कन्हैयालालजी महाराज प्रकाशकः राजकोट निवासी स्व. दोश्युपाह मूलनीभ्रातुरात्मन प्रभुलालस्य धर्मपत्नी लाभुवहेन प्रदत्त द्रव्यसाहय्येन अ. भा. श्वे. स्था. जैन शास्त्रोद्धारसमिति प्रमुखः श्रेष्टि श्री शान्तिलाल मङ्गलदास भाई महोदयः मु. राजकोट प्रथमा आवृत्ति प्रति १००० वीर सम्वत् विक्रम संवत् २४९९ २०२९ मूल्य रु.३५ - इस्वी सन् १९७३. XMmmmmmmmmmmmm Wwww0000000WWX Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मिलने का पत्ता अ. भा. श्वे. स्थानक वासी जैन शास्त्रोद्धार समिति ठे. गरेडीया कूवारोड राजकोट (सौराष्ट्र) Published by : Shri Akhil Bharat S. S Jain Shastraddhara Samiti, Garedia Kuva, Road, RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry, India. ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञाम्' जानन्ति ते किमपि तान् प्रति नैषयत्नः । उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समान धर्मा, कालोह्ययं निरवधिविपुला च पृथ्वो ॥१॥ हरिगीतिच्छन्दः करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिए, जो जानते हैं तत्त्व कुछ फिर यत्न ना उनके लिये, जनमेगा मुझसा व्यक्ति कोई तत्त्व इससे पायगा, है काल निरवधि विपुल पृथ्वी ध्यान में यह लायगा ॥२॥ मूल्य रु. ३५ प्रथम आवृत्त. १००० वोर संवत् २४९९ विक्रम संवत् २०२९ इस्वीसन् १९७३ मुद्रका रामानन्द प्रिन्टिंग प्रेस कांकरिया रोड, अहमदाबाद-२२ Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્ર ભા. ૧ ના ગુજરાતી વિભાગની વિષયનુક્રમણિકા અનુક્રમાંક વિષય પહેલે અધ્યાય ૧ મંગલાચરણ. ૨ નવ તનું નિરૂપણ ૩ ભેદ પ્રભેદ સહિત જીવનું લક્ષણ ૪-૭ ૪ જીવના બે પ્રકારનું કથન ૭–૧૦ ૫ સંસારી છના બે ભેદનું કથન ૧૦-૧૪ ૬ ત્રસ જીવેનું નિરૂપણ ૧૪-૧૬ ૭ ભાદર નું નિરૂપણ ૧૭-૧૮ ૮ જીવના છભાવનું નિરૂપણ ૧૮-૨૨ ૯ છભાવોના ભેદનું નિરૂપણ ૨૨-૨૭ ૧૦ સાકાર અનાકાર બે પ્રકારના ઉપયોગ અને તેને ભેદેનું કથન ૨૭–૨૯ ૧૧ પાંચ પ્રકારની ઈન્દ્રિયેનું નિરૂપણ ૨૯-૩૧ ૧૨ ઈન્દ્રિયેના ભેદનું નિરૂપણ ૩૧-૩૫ ૧૩ ઈન્દ્રિયોના વિષયેનું નિરૂપણ ૩૫-૩૬ ૧૪ મન ને ઇન્દ્રિય લેવાનું નિરૂપણ ૩૬-૩૮ ૧૫ પુદ્ગલ અને જીવની ગતિનું નિરૂપણ ૩૮-૪૦ ૧૬ જીવની ગતિનું નિરૂપણ ૪૦-૪૪ ૧૭ અંતર્ગતિમાં વર્તમાન જીવના યેગનું નિરૂપણ ૪૪-૪૬ ૧૮ સિદ્ધ જીવની ગતિનું નિરૂપણ ૪૬-૪૭ ૧૯ અવિગ્રહવાળા જીવના અનાહારક પણાનું નિરૂપણ ૪૭–૪૯ ૨૦ જીવની ઉત્પત્તિનું નિરૂપણ ૪૯-૫૩ ૨૧ જીના શરીરનું નિરૂપણ ૫૩-૫૬ ૨૨ દારિક શરીરની સૂક્ષમતાનું નિરૂપણ ૫૬-૬૧ ૨૩ કાર્પણ શરીરના લક્ષણનું કથન ૬૧૨૪ બે પ્રકારના ઔદારિક શરીરનું કથન ૨૫ ક્રિય શરીરનું અને તેના ભેદનું નિરૂપણ ૬૩-૬૫ ૨૬ આહારક શરીરનું નિરૂપણ ૨૬-૭૧ ૨૭ કામણુશરીરનું નિરૂપણ Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૭૧-૭૩ ૭૩–૭૪ –૭૪ ૭૫ ૭૫-૮૦ ૮૧-૮૩ ૮૩-૮૬ ૮૬-૮૮ ૮૯-૯૧ ૯૧-૯૩ ૯૧-૫ ૯૭–૯૮ ૨૮ વેદનું નિરૂપણ ર૯ દેવોને બે પ્રકારના વેદનું નિરૂપણ ૩૦ નારક અને સંમૂચ્છિ મેનેનપુંસક વેદ હોવાનું નિરૂક્ષ્મણ ૩૧ નારકીય અને સમૂછ મભિન્ન જીવોને ત્રણ વેદ હોવાનું નિરૂપણ ૩૨ આયુષ્યનું નિરૂપણ બીજા અધ્યાયને પ્રારંભ૩૩ અજીવ તત્ત્વનું નિરૂપણ ૩૪ દ્રવ્યના સ્વરૂપનું નિરૂપણ ૩૫ દ્રવ્યની અવસ્થાનું નિરૂપણ ૩૬ પુદ્ગલના રૂપી૫ણુનું નિરૂપણ ૩૭ કાલદ્રવ્યના અનેકપણાનું નિરૂપણ ૩૮ ધર્માધર્માદિના પ્રદેશ૫ણુનું નિરૂપણ ૩૯ સઘળા આકાશ અને સમસ્ત જીના અનન્ત પ્રદેશની પ્રરૂપણ ૪૦ પુદ્ગલેના પ્રદેશનું નિરૂપણ ૪૧ લેકનું નિરૂપણ ૪૨ ધર્માદિ દ્રવ્યના અવગાહનું નિરૂપણ ૪૩ કાકાશમાં પુદ્ગલેના અવગાહનું નિરૂપણું ૪ ના અવગાહનું નિરૂપણ ૪૫ ધર્માદિ દ્રવ્યનું લક્ષણ ૪૬ પુદ્ગલના લક્ષણનું નિરૂપણ ૪૭ ના લક્ષણનું નિરૂપણ ૪૮ કાળનાં લક્ષણનું નિરૂપણ ૪૯ શબ્દાદિ પુદ્ગલના જ ભેદો હોવાનું કથન ૫૦ પુગલના ભેદનું નિરૂપણ ૫૧ પરમાણુ અને સ્કંધની ઉત્પત્તિના કારણોનું નિરૂપણ ૫૨ સ્કંધનું ચક્ષુગ્રાહય થવાનું નિરૂપણ પ૩ સત્ દ્રવ્યના લક્ષણનું નિરૂપણ ૫૪ નિત્યત્વનું નિરૂપણ પપ અનેકાંતત્વની સિદ્ધિ થવાનું નિરૂપણ પક, સ્કંધના બન્ધત્વનું નિરૂપણ પ૭ વિશેષ પ્રકારથી દ્રવ્યના લક્ષણનું નિરૂપણ ૫૮ ગુણના લક્ષણનું નિરૂપણ ૫૯ પરિણામનું નિરૂપણ ૯-૧૦૧ ૧૦૨-૧૦૩ ૧૦૩-૧૦૭ ૧૦૭–૧૧૨ ૧૧૨–૧૧૫ T૧૫-૧૧૭ ૧૧૭-૧૨૫ ૧૨૫–૧૨૯ ૧૩૦-૧૩૨ ૧૩૨-૧૩૭ ૧૩૭–૧૩૮ ૧૩૮-૧૪૪ ૧૪૪–૧૪૭ ૧૪૭–૧૪૯ ૧૪૯-૧૫૬ ૧૫૬-૧૫૭ ૧૫૮–૧૬૦ ૧૬૦–૧૬૪ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૬૫–૧૭૧ ૧૭૨–૧૭૪ ૧૭૪–૧૭૬ ૧૭૬-૧૭૮ ૧૭૮-૧૮૦ ૧૮૦–૧૮૭ ૧૮૮–૧૯૪ ૧૯૪–૧૬ ૧૬–૧૯ ૨૦૦-૨૦૪ ૨૦૪-૨૦૯ ત્રીજો અશિાય ૬. બન્ધના સ્વરૂપનું નિરૂપણ ૬૧ કર્મબંધના કારણનું નિરૂપણ ૬૨ મૂળ પ્રકૃતિબંધના ભેદનું નિરૂપણ ૬૩ ઉત્તર પ્રકૃતિ બંધના ભેદોનું નિરૂપણ ૬૪ જ્ઞાનાવરણ અને દર્શનાવરણ કર્મ પ્રકૃતિના ભેદેનું કથન ૬૫ મોહનીય નામની મૂળ કર્મો પ્રકૃતિના ભેદનું કથન ૬૬ નામકર્મની બેંતાળીસ ઉત્તર કર્મ પ્રકૃતિનું કથન ૬૭ ગોત્રકર્મ અને અંતરાય કર્મ પ્રકૃતિના ભેદનું કથન ૬૮ કર્મપ્રકૃતિના સ્થિતિબંધનું નિરૂપણ ૬૯ જ્ઞાનાવરણ વિ. કમપ્રકૃતિના અનુભાવ બંધનું નિરૂપણ ૭૦ પ્રદેશબંધનું નિરૂપણ ચેાથે અધ્યાય ૭૧ પુણ્ય અને પુણ્યના ભેદનું નિરૂપ ૭૨ પુણ્યના ભેગવાના ભેદનું કથન ૭૩ મનુષ્યાયુરૂપ પુણ્યકર્મ બંધના કારણનું નિરૂપણ ૭૪ શુભનામકર્મ બાંધવાના કારણેનું નિરૂપણ ૭૫ તીર્થકર નામક શુભકમ બંધના કારણનું નિરૂપણ ૭૬ ઉચ્ચગોત્રકમ બાંધવાના કારણનું નિરૂપણ ૭૭ પાંચ મહાવ્રત અને અણુવ્રતનું નિરૂપણ ૭૮ પચીસ ભાવનાઓનું નિરૂપણ ૭૯ પાપનું આચરણ કરવામા ચતુતિ ભ્રમણનું નિરૂપણ ૮૦ સઘળા પ્રાણી સાથે મૈત્રી ભાવ રાખવાનું કથન ૮૧ સંવેગ અને નિર્વેદ માટેના કર્તવ્યનું કથન ૮૨ દેના ભેદનું કથન ૮૩ ભવનપતિ દેના દસ ભેદેનું કથન ૮૪ વાનવ્યન્તર દેવના ભેદનું કથન ૮૫ જતિષ્ક દેનું નિરૂપણ ૮૬ ક૯પપન્ન વૈમાનિક દેના ભેદનું નિરૂપણ - ૮૭ કલ્પાતીત વૈમાનિક દેના ભેદેનું નિરૂપણ ૮૮ ભવનપતિ વાનવ્યન્તર વિગેરે દેવેની લશ્યાનું નિરૂપણ ૮૯ સર પ્રકારના નિકાના દેના ઇંદ્રાદિ ભેદનું કથન ૯ વનવ્યન્તરાદિમાં પાંચ ઇંદ્રાદિનું કથન ૯૧ ભવનપતિ વિગેરે દેના ઇદ્રોનું નિરૂપણ ૨ દેવેની પરિચારણાનું નિરૂપણ ૨૧૦-૨૬૩ ૨૧૨-૨૪ ૨૧૪-૨૧૭. ૨૧૭-૨૨૮ ૨૧૮-૨૨૧ ૨૨૧-૨૨ ૨૨૨-૨૪ ૨૨૪-૨૨૮ - ૨૨૮-૨૩૨ ૨૩૩-૨૩૫ ૨૫-૨૨૩૨૩-૨૪૨ ૨૪૨-૨૪૪ ૨૪૫– " ૨૪૬-૨૪૭ ૨૪૮-૨૫૦ ૨૫૧-૨૫૨ ૨પ૨-૨૫૩ ૨૫૪-૨૫૫ ૫-૨પ૭ ૨૫૭- ૨૫૮ ૨૫૯-૨૬૧ Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૯૩ તિષ્ક દેવની ગતિ આદિનું નિરૂપણ ૨૬૧-૨૬૩ ૯૪ ભવન પતિદેવના આયુ પ્રભાવ વિગેરેનું નિરૂપણ ૨૬૩-૨૬૭ પાંચમે અધ્યાય ૫ પાપકર્મ અને તેના ઉપભેગનું નિરૂપણ ૨૬૮-૨૭૨ ૯૬ પાપકર્મ બંધના કારણેનું નિરૂપણ ૨૭૨-૨૭૪ ૯૭ અશાતા વેદનીય કર્મ બંધના કારણોનું નિરૂપણ ૨૭૪-૨૭૫ ૯૮ મિથ્યાત્વ મેહનીય કર્મ બંધના કારણેનું નિરૂપણ ૨૭૫-૨૭૭ ૯૯ ચારિત્ર મોહનીય કર્મ બંધના કારણતું નિરૂપણ ૨૭૭–૨૭૯ ૧૦૦ નરકાયુ કર્મ બંધના કારણનું નિરૂપણું ૨૭૯-૨૮૧ ૧૦૧ નીચગોત્રકર્મ બાંધવાના કારણનું નિરૂપણ ૨૮૧-૨૮૨ ૧૦૨ અંતરાય કર્મબંધના કારણનું નિરૂપણ ૨૮૨–૨૮૩ ૧૦૩ સાત નારક ભૂમિને નરકાવાસનું નિરૂપણ ૨૮૩-૨૮૬ ૧૦૪ નારક જીના સ્વરૂપનું વર્ણન ૨૮૬-૨૯૦ ૧૦૫ નારકીય જીવેનું પરસ્પર દુઃખત્પાદન ૨૯-૨૨ ૧૬ અસુરકુમાર દેવ દ્વારા નારકીયાને દુઃખત્પાદન ૨૯૨-૨૯૪ ૧૦૭ નારકાવાસના આકારાદિનું કથન ૨૯૪-૨૯૬ ૧૦૮ નારક જીવની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિનું નિરૂપણ ૨૯૬-૨૯૭ ૧૦૯ નારકની જઘન્ય સ્થિતિનું નિરૂપણ ૨૯૭-૨૯૯ ૧૧૦ જબૂદીપાદિ દ્વીપ અને લવણાદિ સમુદ્રોનું નિરૂપણ ૨૯૯-૩૦૧ ૧૧૧ દ્વીપ સમુદ્રોના આયામ વિધ્વંભનું નિરૂપણ ૩૦૧-૩૦૨ ૧૧૨ જબૂદ્વીપનું વિશેષ પ્રકારથી નિરૂપણ ૩૦૨-૩૦૪ ૧૧૩ વિભાજીત સાતક્ષેત્રની પ્રરૂપણું ૩૦૪-૩૦૭ ૧૧૪ ને વિભાજીત કરવાવાળા ચુલહિમવન્ત વિગેરે છ વર્ષધર પર્વતની પ્રરૂપણું ૩૦૭–૭૧૦ ૧૧૫ વર્ષધર પર્વના રંગ આકાર વિગેરેનું નિરૂપણ ૩૧૦-૩૧૩ ૧૧૬ ચૌદ મહાનદીયાના નામાદિનું નિરૂપણ ૩૧૪-૩૧૫ ૧૧૭ ચુલહિમવંત વિગેરે પર્વત અને ક્ષેત્રના વિસ્તારનું કથન ૩૧૬-૩૧૮ ૧૧૮ નીલ વિગેરે પર્વતો અને રમ્યકાદિ ક્ષેત્રનું નિરૂપણ ૩૧૮-૩૧૯ ૧૧૯ ભસ્તાદિ ક્ષેત્રમાં નિવાસ કરવાવાળા મનુષ્યના આયુષ્ય વિગેરેનું નિરૂપણ ૩૧૯-૩૨૨ ૧૨૦ હેમવતાદિ ક્ષેત્ર નિવાસી મનુષ્યની સ્થિતિનું નિરૂપણ ૩૨૨-૩૨૪ ૨૧ ધાતકીખડ અને પુષ્કરાઈમાં ભરત વિગેરે બબ્બે ક્ષેત્રનું નિરૂપણું ૩૨૪-૩૨૫ ૧૨૨ છાઓની સંખ્યા પુષ્કરદ્વીપમાં ન કહેવાના કારણુનું નિરૂપણ ૩૨૬-૩૨૭ ૧૨૩ મનુષ્ય અને પંચેન્દ્રિયના આયુષ્યનું નિરૂપણ ૩૨૮-૩૩૦ સમાપ્ત Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ श्री वीतरागाय नमः ॥ ॥ श्री जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य-श्री घासीलालव्रतिविरचितं दीपिका-निर्युक्त्याख्यया व्याख्यया समलङ्कृतम् ॥ तत्त्वार्थसत्रम् मङ्गला चरणम्-जिनेन्द्रचन्द्रं नतदेववृन्दं विनष्टतन्द्रं समवाप्तभद्रम् । नत्वो विधत्ते नव तत्वसारं तत्त्वार्थसूत्रं मुनिघासीलालः ॥ मूलसूत्रम्-जीवाजीवबंधपुण्णपावासवसंवरणिज्जरा मोक्खा नव तत्ताई ॥सूत्र १॥ छाया-जीवा-ऽजीव-बन्ध-पुण्य-पापा-ऽऽनव संवर निर्जरा मोक्षा नवतत्त्वानि ।सूत्र १॥ दीपिका-अथाऽहं संसारार्णवं समुत्तितीप्र॒णाम् आर्हततत्त्वजिज्ञासूनां भविकजनानां जैनाऽध्यात्मतत्त्वस्वाध्यायार्थ सर्वजैनाऽऽगमसाराणां स्वगवेषणात्मकबुद्धया यथाशक्ति संग्रहं कृत्वा तत्त्वार्थसूत्राणि प्राकृतभाषायां नवाध्यायेषु संरब्धवान् कचित्-शब्दश आगमशब्दानामेव संग्रह कृतवानस्मि कचिच्चा-ऽऽगमार्थानां संक्षेपेण संग्रहं विहितवान् कचित्पुनरागमे बहद्रूपेण प्रतिपादितानां विषयाणां सरलतया वर्णनं कृतवान् अस्मीत्येवं रीत्या जैनागमसमन्वयात्मकं तत्त्वार्थसूत्रस्याऽऽशयं तत्त्वार्थटीकानुवाद मंगलाचरण 'जिनेन्द्रचन्द्र' इत्यादि । देवगण जिनके चरणों में नमस्कार करते हैं, जो तन्द्रा से रहित हैं अर्थात् जिनके ज्ञान की अनुपयोग-अवस्था दूर हो गई है—जो सतत उपयोगमय क्षायिक केवलज्ञान से सम्पन्न हैं अथवा मोहजनित प्रमाद से सर्वथा रहित हो गए हैं और जिन्होंने भद्र अर्थात् कल्याण को पूर्ण रूपसे प्राप्त कर लिया है, उन जिनेन्द्र भगवान् रूपी चन्द्र को प्रणाम करके मुनि घासीलाल नौ तत्त्वों के वास्तविक स्वरूप को प्रकट करने वाले भव्य तत्त्वार्थसूत्र की रचना करते हैं ॥१॥ ' दीपिकार्थ—जो संसार-सागर से पार होने के अभिलाषी हैं और उसके लिए अर्हन्त भगवान् द्वारा प्रतिपादित तत्त्वों का ज्ञान प्राप्त करने के इच्छुक हैं, ऐसे भव्य जनों के स्वाध्याय के हेतु समस्त आगमों के सार का, अपनी गवेषणात्मक बुद्धि से यथाशक्ति संग्रह करके, प्राकृत भाषा में नौ अध्यायों में तत्त्वार्थसूत्र की मैंने रचना की है । यह रचना अपनी बुद्धि से तत्त्वों की नूतन कल्पनाकरके नहीं किन्तु कहीं-कहीं आगमों का शब्दशः संग्रह करके और कहीं-कहीं आगम के अर्थ को संक्षेप करके की है । कहीं-कहीं आगमों में विस्तृत रूप से प्रतिपादित किये Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे M विशदीकर्तुं यथाशास्त्रं स्वमत्यनुसारं 'तत्त्वार्थ दीपका' विरच्यते तत्र-प्रथमं तावद् वक्ष्यमाणोत्तराध्ययनसूत्राऽनुसारं जीवादि नव तत्त्वानि प्ररूपयितुमाह--- जीवा १ ऽजीव २ बंध ३ पुण्ण ४ पावा ५ ऽऽसवसंवर ६ णिज्जरा ७ मोक्खा ८ नव तत्ताई ९ इति । जीवः १ अजीवः २ बन्धः ३ पुण्यं ४ पापम् ५ आस्रवः ६ संवरः ७ निर्जरा ८ मोक्षः ९ चेत्येतानि नव तत्त्वानि सन्ति । तत्र-जीवस्तावद् उपयोगलक्षणचैतन्यस्वभावो बोधस्वरूपः प्रदीपप्रकाशादिवद् गजपिपीलिकादिकायाऽनुसारेण संकोच-विकासशाली त्रसस्थावरादिरुच्यते ।१ अजीवः खलु चैतन्यरहितः अबोध स्वरूपो धर्मास्तिकायादि रुच्यते ।२ बन्धस्तु-जीव-कर्मणो र्जतुकाष्ठवत् संश्लेषः कर्मवर्गणारूपपुद्गलादानरूपः ।३ पुण्यंशुभकर्म पुनात्यात्मानमिति पुण्यम् ।४। पापम्---अशुभकर्म पातयति दुर्गता वात्मानमिति पापम्गये विषयों का सुभग रूप से वर्णन किया है। इस प्रकार जैनागमों के समन्वय रूप इस तत्त्वार्थ सूत्र नामक ग्रन्थ का प्रणयन किया गया है । . इस तत्त्वार्थसूत्र नामक ग्रन्थ के आशय को स्पष्ट करने के लिए शास्त्रों के अनुकूल, अपनी. मति के अनुसार तत्त्वार्थदीपिका नामक टीका की रचना करता हूँ। - प्रथम उत्तराध्ययन एवं स्थानांग सूत्र के अनुसार प्राकृत ग्रंथ में कहे जाने वाले नव तत्त्वों का निर्देश करते हैं (१) जीव (२) अजीव (३) बन्ध (४) पुण्य (५) पाप (६) आस्रव (७) संवर (८) निर्जरा और (९) मोक्ष, ये नव तत्त्व हैं। (१) जीव उपयोग लक्षण चैतन्य स्वभाव बोध स्वरूप-एवं ज्ञानमय है । जैसे दीपक का प्रकाश संकोच-विस्तारमय होता है-छोटी जगह में भी समा जाता है और विस्तृत क्षेत्र में भी फैल जाता है, उसी प्रकार जीव जब पिपीलिका (कीड़ी) के पर्याय में उत्पन्न होता है तो उसके छोटे-से शरीरमें समा जाता है और हाथी के पर्याय में उत्पन्न होता है तो विस्तृत होकर उसके शरीर को व्याप्त करके रहता है । ऐसे त्रस और स्थावर आदि प्राणियों को जीव कहते हैं। . (२) चैतन्य से रहित, अज्ञान स्वरूप (ज्ञानशून्य) धर्मास्तिकाय आदि अजीवतत्त्व है। (३) लाख और लकड़ी के समान या दूध और पानी के समान जीव और कर्मपुद्गलों का एकमेक हो जाना अर्थात् कार्मणवर्गणा के पुद्गलों का आदान बन्ध कहलाता है। . .. (४) शुभ कर्म पुण्य कहलाता है । पुण्य शब्द की व्युत्पत्ति इस प्रकार है----जो आत्मा को पुनीत-पवित्र करे सो पुण्य है। Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वीपिकानियुक्तिश्च अ०१ नवतत्वनिरूपणम् ३ ५ आस्रवः-खलु शुभाऽशुभकर्माऽऽगमनमार्गः प्राणातिपातादिः । भवागमनहेतुभूतः क्रियाविशेषः आलवत्यनेन कम-इत्यास्रवः । ६ । संवरः खलु तथाविधास्रवनिरोधरूपः येनाऽऽत्मनि प्रविशत्कर्म संत्रियते- निरुध्यते स संवरः त्रिगुप्ति पञ्च समित्यादिः ।७ आस्रवं स्रोतसो द्वारं संवृणोतीति संवरः । उक्तञ्च-आस्रवो भवहेतुः स्यात् संवरो मोक्षकारणम् इति । निर्जरा च-उपार्जितकर्मणः तपः संयमादिना देशत्ये निर्जरणं-क्षपणम् , यद्वा-समुपार्जितकर्मणां विपाकात् तपसा वा देशतः शाटनं निर्जरा । तथा च पूर्वोपार्जितकर्मणां तपोध्यानादिभिर्निर्जरणं देशतः आत्मनः सकाशात् पृथक्करणं निर्जरा । ८ मोक्षस्तु-आत्यन्तिककृत्स्नकर्मक्षयरूपो बोध्यः । तथाचोक्तम्उत्तराध्ययनस्य २८ अष्टाविंशतितमे अध्ययने जीवाऽजीवा य बंधो य पुण्णं पावासवो तहा । संवरो णिज्जरामोक्खो संतेए तहिया नव ॥१॥ नियुक्तिः-अथाहं भवतितीर्षणां जिनतत्त्वजिज्ञासूनां जैनागमतत्त्वस्वाध्यायार्थम् आगमसारान् स्वबुद्धया यथाशक्ति संगृह्य तत्वार्थ सूत्राणि नवाध्यायेषु निर्मितवान् तत्र-कचित् शब्दश आगम (५) आत्मा के दुर्गति में पतन का जो कारण हो वह अशुभ कर्म पाप कहलाता है। (६) शुभ और अशुभ कर्मों के आगमन का मार्ग, भवभ्रमण का कारण प्राणातिपात आदि क्रिया रूप आस्रव है । अर्थात् जिससे कर्म आते हैं, वह आस्रव है। ... (७) आस्रव का रुक जाना संवर तत्त्व है । तात्पर्य यह है कि आत्मा में प्रविष्ट होते हुए कर्म जिस आत्मपरिणाम के द्वारा रुक जाते हैं, उन तीन गुप्ति, पाँच समिति आदि को संवर कहते हैं । जो आस्रव के स्रोत द्वार को रोक देता है . संवृत कर देता है, वह संवर है । कहा भी है - आस्रव संसार का कारण है और संवर मोक्ष का कारण है ! ... (८) पहले जो कर्मबंध कर चुके हैं उनका तप-संयम आदि से निर्जीर्ण होना--- झड़ जाना, खिर जाना या आंशिक रूप से क्षय हो जाना निर्जरा है । अथवा पूर्वोपार्जित कर्म यथाकाल अपना फल देकर या तपस्या आदि द्वारा क्षीण हो जाएँ वह निर्जरा तत्त्व है। अभिप्राय यह है कि पहले बँधे हुए कर्मों का तप, ध्यान आदि के द्वारा एकदेश से क्षीण हो जाना अर्थात् आत्मप्रदेशों से पृथक् हो जाना निर्जरा है । (९) सदा के लिए समस्त कर्मों का क्षय हो जाना मोक्ष है । उत्तराध्ययन के २८ वें अध्ययन में कहा है जीव, अजीव, बन्ध, पुण्य, पाप, आस्रव, संवर, निर्जरा और मोक्ष, ये नौ तत्त्व हैं ॥१॥ तत्वार्थ नियुक्ति-बत्तीस आगमों की टीका रचने, के पश्चात् मैंने संसार से तिरने की इच्छा रखने वाले और जिनप्रतिपादित तत्त्वों को जानने के अभिलाषी जनों के स्वाध्याय के Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थसूत्रे शब्दानेव संगृहीतवान् कचिच्च-आगमार्थान् संगृह्य तेषां संक्षेपेण वर्णनं कृतवानस्मि तथाच अर्हदागम. समन्वयात्मकं तत्त्वार्थसूत्रं समगृहणाम् , तस्य संक्षेपेण संगृहीतस्य तत्त्वार्थसूत्रस्याऽऽशयं विशदयितुं शास्त्रानुसारं यथामति मया नियुक्तिः क्रियते 'जीवाजीव' इत्यादि । जीवाः १ अजीवाः २ वन्धः ३ पुण्यं ४ पापम् ५ आस्रवः ६ संवरः ७ निर्जरा ८ मोक्षश्च ९ इत्येतानि नव तत्त्वानि सन्ति । उक्तञ्चोत्तराध्ययनस्य २८ अष्टाविंशतितमेऽध्ययने.... जीवाजीवा य बंधो य पुण्णं पावासवो तहा । संवरो निज्जरामोक्खो संतेए तहिया नव ॥१॥ इति--तत्र चैतन्यलक्षणो जीवो बोधस्वरूपः प्रदीपप्रकाशादिवत्" हस्ति-कुन्थु प्रभृति शरीरानुसारेण संकोचविकाशशाली-एकेन्द्रियादिय॑पदिश्यते । अथवा-औपशमिकक्षायोपशमिकादिभावान्वितसाकाराऽनाकारोपयोग व्यपदेश्यः । शब्द रूपादिविषयपरिच्छेदी भूतभविष्यद् वर्तमानेषु समानकर्तृकक्रियः पुण्यपापकर्ता तत्फलभोक्ता अमूर्त स्वभावश्च बोध्यः। अर्थ, यथाशक्ति और यथामति आगमों का सार--संग्रह करके नौ अध्यायों में तत्त्वार्थ सूत्र का निर्माण किया है। प्रस्तुत तत्त्वार्थ सूत्र में कहीं-कहीं आगमों के शब्दों को ज्यों का त्यों ग्रहण कर लिया है,और कहीं-कहीं आगम के अर्थ का संक्षेप में वर्णन किया है। इस प्रकार यह ग्रन्थ आहेतआगम का एक समन्वयात्मक ग्रंथ. है । संक्षेप में रचित तत्त्वार्थसूत्र के तात्पर्य को स्पष्ट करने के लिए अपनी मति के अनुसार नियुक्ति की रचना की जाती है। (१) जीव (२) अजीव (३) बन्ध (४) पुण्य (५) पाप (६) आस्रव (७) संवर (८) निर्जरा और (९) मोक्ष, ये नौ तत्त्व हैं । स्थानांग सूत्र में, ६६५ वें सूत्र में, नवम स्थान में कहा है-'नौ सद्भाव रूप पदार्थ शब्द से तीर्थंकरों ने और अर्थ से गणधरों ने कहे हैं। वे इस प्रकार हैं -जीव, अजीव, पुण्य, पाप, आस्रव, संवर निर्जरा, बन्ध, और मोक्ष । उत्तराध्ययन सूत्र के अट्ठाईसवें अध्ययन में भी इन्हीं नौ तत्वों का निर्देश किया गया है, इनमें पहला तत्त्व जीव है जो चैतन्य स्वरूप अर्थात् ज्ञानमय है । जैसे दीपक के प्रकाश में संकोच-विस्तार का गुण है, उसी प्रकार जीव में भी है । इस गुण के कारण जीव हस्ती और कुन्थु आदि के बड़े-छोटे शरीर के अनुसार संकुचित और विस्तृत हो जाता है। सांसारिक अवस्था में अपने द्वारा उपार्जित नामकर्म के अनुसार वह त्रस--स्थावर, देवनारक, एकेन्द्रियद्वीन्द्रिय आदि कहलाता है । अथवा जीव औपशमिक, क्षायोपशमिक आदि भावों से युक्त होता है, साकार--उपयोग (ज्ञान) तथा अनाकार-उपयोग (दर्शन) रूप है, शब्द रूप आदि विषयों Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिका नियुक्तिश्व अ० १ नवतत्त्वनिरूपणम् ५ उक्तञ्चोत्तराध्ययनस्य विंशतितमेऽध्ययने गाथा ३७ 'अप्पा कत्ता विकत्ता य दुहाण य' इति । अस्य भेदोपभेदान् अग्रे वक्ष्यन्ति चैतन्यलक्षणरहितः अबोधात्मकोऽजीवो धर्मास्तिकायादि स्वरूपः। स च चतुर्विधः धर्मास्तिकाया--ऽधर्मास्तिकाया - ऽऽकाशाऽस्तिकायपुद्गलास्तिकायभेदात् । उक्तञ्चोत्तराध्ययनस्य २८ अध्ययने “धम्मो अहम्मो आगासं" । एवञ्च जीवाजीवात्मकं तत्त्वद्वयं परमावश्यकतया विज्ञातुम् अन्यत्राऽपि उक्तम् चिदचिद् द्वे परे तत्त्वे विवेकस्तद्विवेचनम् । उपादेयमुपादेयं हेयं हेयञ्च कुर्वतः ॥ १ ॥ हेयं हि रागद्वेषादि तत्कार्यमविवेकिता उपादेयं परं ज्योतिरूपयोगै कलक्षणम् ॥ १ इति ॥ अयोगोलकवद् नीरक्षीर-- वद् वा जीवकर्मणो र्जतुकाष्टन्यायेन संश्लेषः कर्म वर्गणा रूप पुद्गलादानं बन्धः वक्ष्यमाणाऽऽस्रव रूपहेतुभिर्गृहीतस्य कर्मण आत्मना सह प्रकृत्यादि विशेषितः संयोगो वा बन्धः । पुण्यं --- शुभकर्म तनपुण्यादिकं नवविधं पुण्यमग्रे वक्ष्यते पुनाति पवित्रीकरोति आत्मानमिति पुण्यपदव्युत्पत्तिः ॥ ४ का विज्ञाता, पुण्य-पाप का कर्त्ता एवं उनके फल का साक्षात् भोक्ता और स्वभावतः अमूर्त अर्थात् रूप रस गन्ध और स्पर्श से रहित है । उत्तराध्यय सूत्र के २० वें अध्ययन गाथा ३७ में कहा है —— 'आत्मा स्वयं ही अपने दुःख-सुख का कर्त्ता हर्त्ता है ।' वर्णन आगे किया जाएगा । जीब के भेद - प्रभेदों का जिसमें चेतना न हो, जो जड़ हो वह अजीव तत्त्व है । उसके चार भेद हैं- (१) धर्मास्तिकाय (२) अधर्मास्तिकाय (३) आकाशास्तिकाय और (४) पुद्गलास्तिकाय । उत्तराध्ययन के २८ वें अध्ययन में कहा है--- धर्म, अधर्म आकाश । इस प्रकार जीव और अजीव इन दो तत्त्व का जानना परमावश्यक होने के कारण अन्यत्र भी कहा हैं— 'जो उपादेय ग्राह्य को ग्रहण करना चाहता हैं और हेय को त्यागना चाहता है, उसके लिए दो मूलभूत तत्त्व हैं - जीव और अजीव । राग-द्वेष आदि तथा उनसे उत्पन्न होने वाले अज्ञान आदि हेय हैं और उपयोग रूप परम ज्योति उपादेय है । ' अग्नि और लोहे के गोले के समान अथवा क्षीर और नीर के समान कार्मणवर्गणाओं का आत्मप्रदेशों के साथ एकमेक हो जाना बन्ध कहलाता हैं। आगे कहे जाने वाले आस्त्रव के कारणों से गृहीत कर्म पुद्गलों का प्रकृति, स्थिति आदि विशेषणों से विशिष्ट संयोग होना बन्ध है । शुभ कर्म पुण्य कहलाता है । अन्नपुण्य आदि के भेद से उसके नौ भेद हैं, यह आगे Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सत्कार्यसूत्रे पापम् — अशुभकर्म प्राणातिपातादिकमष्टादश विधपापम्, तदग्रे स्फुटी करिष्यते । पातयति दुर्गतावात्मानमिति पापपदव्युत्पत्तिः ५ आस्रवति - आगच्छति येन कर्मे स आस्रवः शुभाशुभकर्मादानहेतुः, भवागमनकारणमित्यर्थः ६; आस्रवनिरोधरूपः संवरः येनात्मनि प्रविशत् कर्म निरुध्यते, सत्रिगुप्त - पञ्चसमित्यादिः संवर इत्युच्यते इति भावः आस्रवं स्रोतसोर्द्वारं संवृणोतीति संवरपदव्युत्पत्तिः । उक्तञ्च -- आस्रवो भवहेतु स्यात्....संवरो मोक्षकारणम् इतीयमाहितीसृष्टिः अन्यदस्याः प्रपञ्चनम् ॥ इति ॥ अथवा - तेषामेव प्राणातिपातादिरूपास्त्रवाणां निरोधः मनोगुप्त्यादिभिः स्थगनं संवरः ७ अर्जितस्य कर्मणः तपः संयमप्रभृतिर्निर्जरणं क्षपणं निर्जरा, अथवा - उपार्जितकर्मणां विपाकात् तपसा वा शाटनं निर्जरा । एवञ्च – पूर्वोपार्जितकर्मणां तपो ध्यानादिभिः क्षपणं देशतः - आत्मनः करणं निर्जरेति भावः ८ सकाशात् - पृथ कहा जाएगा । पुण्य शब्द की व्युत्पत्ति इस प्रकार है- पुनाति अर्थात् जो आत्मा को पवित्र करता है, वह पुण्य है । अशुभ कर्म पाप है । प्राणातिपात आदि अठारह उसके भेद हैं। इसका स्पष्टीकरण भी आगे किया जाएगा। जो आत्मा के दुर्गति में पतन का कारण हो, वह पाप है, यह पाप का व्युत्पत्तिजनित अर्थ हैं । जिसके द्वारा कर्म आता है वह आस्व है । अर्थात् शुभाशुभ कर्मों के उपार्जन का हेतु आस्रव कहलाता है जिससे जीवका संसार में परिभ्रमण होता है । आस्रव का रुक जाना संवर है । आशय यह है कि आत्मा में प्रविष्ट होते हुए कर्म जिसके द्वारा रुक जाते हैं, उस तीन गुप्ति और पाँच समिति आदि परिणाम को संवर कहा गया है । व्युत्पत्ति के अनुसार संवर शब्द का अर्थ है - जो आस्रव रूप स्रोत को संवृत करदे अर्थात् बन्द कर दे, वह संवर है । कहा भी है आस्रव भवभ्रमण का कारण है और संवर मोक्ष का कारण है । इसी में सम्पूर्ण तत्त्व की समाप्ति हो जाती है । शेष कथन तो इसी का विस्तार है । आस्रवों का मनोगुप्ति आदि के द्वारा निरोध हो अथवा प्राणातिपात आदि जाना संवर है । पूर्वोपार्जित कर्म का तप एवं संयम आदि कारणों से जीर्ण हो जाना - क्षय हो जाना निर्जरा है या उपार्जित कर्मों का विपाक अथवा तप आदि के द्वारा नष्ट हो जाना : निर्जरा है तात्पर्य यह है कि तपस्या ध्यान आदि कारणों से पहले बँधे हुए पृथक हो जाना निर्जरा है । कर्मों का आंशिक रूप Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०१ नवतत्वनिरूपणम् ७ आत्यन्तिक कृत्स्नकर्मक्षयलक्षणो मोक्षः यद्यपि---वाचकप्रवरोमास्वाति स्वामिना पुण्य-पाप-तत्त्वद्वयं परित्यज्य सप्तविधमेव पदार्थत्वं तत्त्वार्थसूत्रो प्रतिपादितम् किन्तु-स्थानाङ्गादौ पूर्वोक्तनवविधानामेव पदार्थतत्त्वानां प्रतिपादितत्त्वेन प्रकृतेऽपि तेषां सप्तानामिव, पुण्यपापरूपतत्त्वद्वय स्यापि हेयोपादेयतया परिज्ञानस्य परमावश्यकत्वेन नवविधतत्त्वकथनस्यैवौचित्यम् । यदि तु पुण्यपापयोरास्रवबन्धान्तर्भावेण तयोः पृथगुपादानं नोचितमित्युच्यते, तदा-ऽऽस्रवादिपञ्च तत्त्वानां जीवाजीवयोरेवान्तर्भावसंभवेन द्विविधस्यैवजीवाजीवतत्त्वस्य तेषां कथनौचित्यापत्तिः । तथाहि-आस्रवस्तावद् मिथ्यादर्शनादिरूपो जीवस्य परिणामविशेषः सचाल्मानं- पुद्गलांश्च विरहय्य न कोप्यतिरिक्तः संभवति । बन्धः पुनः पुद्गलस्वरूपमात्मप्रदेशसंश्लिष्टं कर्म-एव ।। संवरस्तु–आस्रवनिरोधात्मको देश सर्वभेदलक्षण आत्मनो निवृत्तिरूपः परिणामः । निर्जरापि-तावद् देशतः कर्मपरिशाटना रूपा, ताश्चापि जीवः स्वशक्त्या कर्मणा पार्थक्यरूप मापादयति । मोक्षोऽपि खलु-समस्तकर्म विरहितः-"आत्मैवायम्" इति रीत्या पश्चानामपि आस्रवादीनां जीवाजीवयोरन्तर्भावात् “जीवाजीवास्तत्त्वम्" इत्येव सूत्रं वक्तुमुचितमासीत् , तथैव पूर्ण रूप से समस्त कर्मों का क्षय होना मोक्ष कहलाता है । बोध, शम, वीर्य, दर्शन तथा आत्यन्तिक, एवं ऐकान्तिक, अनाबाध एवं सर्वोत्तम सुख स्वरूप आत्मा का अपने शुद्ध स्वरूप में अवस्थित हो जाना मोक्ष है । ___ यद्यपि वाचकवर्य उमास्वाति स्वामी ने पुण्य और पाप को छोड़ कर सात ही तत्वका तत्त्वार्थसूत्र में प्रतिपादन किये हैं, तथापि स्थानांग आदि सूत्रों में पूर्वोक्त नौ पदार्थों का ही कथन किया गया है, अत एव यहाँ भी उन्हीं नौ तत्त्वों को ग्रहण किया है। जिस प्रकार हेय-उपादेय रूप से सात तत्त्वों का परिज्ञान होना परमावश्यक है उसी प्रकार पुण्य और पाप का परिज्ञान भी आवश्यक है अतएव नौ तत्त्वों का कथन करना ही उचित है । पुण्य और पाप का आस्रव और बन्ध तत्त्व में समावेश हो जाता है, अतएव उन्हें अलग गिनाना उचित नहीं है, ऐसा कहा जाय तब तो आस्रव आदि पाँच तत्त्वों का भी जीव और अजीब तत्त्वों में अन्तर्भाव करके दो ही तत्त्व कहना चाहिए था । यथा-आस्रव मिथ्यादर्शनादि रूप जीव का परिणामविशेष है। वह आत्मा और पुद्गल के सिवाय अन्य कुछ भी नहीं है । इसी प्रकार आत्मप्रदेशों के साथ बद्ध कर्म भी पुद्गल होने से अलग नहीं है। संवर आस्रव का निरोध है । वह देशविरति और सर्वविरति रूप आत्मा का परिणाम ही है । एक देश से कर्मों का पृथक् हो जाना निर्जरा है । जीव अपनी शक्ति से कर्मों को पृथक करता है। वह भी जीव और अजीव से भिन्न नहीं है। समस्त कर्मों से रहित आत्मा ही मोक्ष है। इस प्रकार आस्रव आदि पाँचो तत्त्वों का जीव और अजीव तत्त्व में ही अन्तर्भाव हो जाता Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थ कथं न कृतं सूत्रमिति, तथाविधसूत्ररचने हेतुवक्तव्यसापातो भवति.। यदि च-शिष्याणांतदन्येषां-जिज्ञासूनाश्च प्रस्तुतशास्त्रे प्रवृत्त्यर्थम्-संसारमोक्षकारणतया तत्रापि-संसारकारणस्य हेयतया-मोक्षकारणस्य च-उपादेयतया, आस्रवादीनां पश्चानां कथने परमावश्यकमित्युच्यते - तदा--तुल्ययुक्त्या पुण्य-पापयोरपि. हेयोपादेयतया सूत्रेऽवश्यवक्तव्यतापातो भवति, तस्मात्-नवानामेव जीवादिपदार्थतत्त्वानां सूत्रे कथनमावश्यकमिति निरवद्यम् । . तेषाञ्च - नवविधतत्त्वानां लक्षणतो-विभागतश्च विशदरूपे विवेचनं यथायथमने करिष्यते । यथा--"उपयोगलक्षणो जीवः" इत्येवं भावजीवस्य लक्षणं वक्ष्यते, स च-जीवो भेदोपभेदतो बहु प्रकारः-यथा-प्रथमं तावद् द्रव्यतो-भावतश्च द्विविधो जीवः, ततश्च-साकारोऽनाकारः संसारी--असंसारी त्रसाः-स्थावराश्च सूक्ष्माः--बादराः--पर्यायाः--अपर्यायाः । एवमजीवादीनामपि लक्षण---विभागश्चाऽग्रे वक्ष्यति ॥ सू०॥१॥ मूलसूत्रम्-"उवओगलक्षणो जीवो" ॥सू० २॥ छाया-उपयोगलक्षणो जीवः" ।सू. २॥ दीपिका—प्रथमसूत्रे जीवादिनवतत्त्वानां सामान्यतो निर्देशः कृतः सम्प्रति-तेषु नवतत्त्वेषु नवमाध्याय्यां प्ररूपणीयेषु प्रथमाध्याये प्रथमोपात्तं जीवतत्त्वं प्ररूपयितुमाह-"उवओगलक्षणो जीबो" इति । उपयुज्यते वस्तुस्वरूपपरिज्ञानार्थ वस्तु प्रति यः प्रेर्यते, स उपयोगः । है। ऐसी स्थिति में जीवाजीवास्तत्त्वम् अर्थात् जीव और अजीव यही दो तत्व हैं, ऐसा सूत्र रचना ही उचित था फिर ऐसा सूत्र क्यों नहीं रचा ? कदाचित् यह कहा जाय कि शिष्यों तथा अन्य जिज्ञासुओं को हेय उपादेय की शिक्षा देने के लिए अर्थात् आस्नव और बन्ध संसार के कारण होने से हेय हैं और संवर तथा निर्जरा मोक्ष के कारण होने से उपादेय हैं और मोक्ष तो मुख्य रूप से उपादेय है ही, यह समझाने के लिए उक्त पाँच तत्त्वों का पृथक् निर्देश किया गया है, तो यही युक्ति पुण्य-पाप के विषय में भी लागू होती है। पुण्य उपादेय और पाप हेय है, इस कारण उनका भी सूत्र में कथन करना आवश्यक है। - इन नौ तत्त्वों के लक्षण और भेद का सम्यक् विवेचन विस्तार पूर्वक आगे किया जाएगा जैसे-जीव का लक्षण उपयोग है, यह भावजीव का लक्षण कहा है। भेद प्रभेद की विवक्षा से जीव अनेक प्रकार का हैं। जैसे- प्रथम तो जीव द्रव्य और भाव की अपेक्षा से दो प्रकार का है। फिर साकार अनाकार संसारी असंसारी त्रस स्थावर, सूक्ष्म बादर, पर्याप्त अपर्याप्त आदि भेदों से अनेक प्रकार का है । इसी प्रकार अजीव आदि के भी भेद और लक्षण आगे कहेंगे।॥१॥ मूलसूत्र का अर्थ-जीव उपयोग लक्षण वाला है ॥२॥ तत्वार्थ दीपिकाका अर्थ-'उवओग लक्षणो' इत्यादि ॥२॥ प्रथम सूत्र में जीव आदि नौ तत्त्वों का सामान्य रूप से कथन किया गया है। नौ अध्यायों में नौ तत्त्वों का विवेचन करता है, इस कारण प्रथम अध्याय में पहले जीव तात्य की प्ररूपणा Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकनियुक्तिश्च अ. १ नवतत्वनिरूपणम् १ यद्वा-आत्मनः उप-समीपे योजनमुपयोगः, सामान्येन ज्ञान-दर्शनञ्च । तथा च-उभय निमित्तवशादुपपद्यमानश्चैतन्याऽनुविधायी परिणामः उपयोग इति फलितम् । एवंविध उपयोगो लक्षणं यस्य स उपयोगलक्षणो जीवः स उपयोगो द्विविधः ज्ञानोपयोगः दर्शनोपयोगश्च । तत्र-वस्तुनो विशेषपरिज्ञानं ज्ञानमुच्यते, विशेषं विहाय सामान्यावलोकनमात्रं दर्शनमुच्यते । तत्र-ज्ञानोपयोगोऽष्टविधः मतिज्ञान-श्रुतज्ञाना-ऽवधिज्ञान-मनःपर्ययज्ञान-केवलज्ञान-मत्यज्ञानश्रुताज्ञान-विभङ्गज्ञानभेदात् ।। दर्शनोपयोगश्चतुर्विधः-चक्षुर्दर्शना-ऽचक्षुर्दर्शना-ऽवधिदर्शन केवलदर्शनभेदात् । यद्वा-उपयोगलक्षणः उपयोगो विवक्षितार्थनिश्चयरूपार्थपरिच्छेदः, स्वरूपव्यापारलक्षणम्असाधारणस्वरूपं यस्य स उपयोगलक्षणः प्रस्तुतार्थनिर्धारणव्यापारपरिणामो जीवो भावजीव इत्युच्यते । तथा च जीवस्तावद् द्विविधः भावजीवो द्रव्यजीवश्च । तत्र-औपशमिक- क्षायिक–क्षायोपशमिक-औदयिक- पारिणामिकभावयुक्तो भावजीवः उपयोगलक्षणो व्यपदिश्यते । ____ द्रव्यजीवस्तु-गुणपर्यायवियुक्तः प्रज्ञाव्यवस्थापितोऽनादिपारिणामिकभावयुक्त उच्यते । करने के लिए कहते हैं-जीव उपयोग लक्षण वाला है । वस्तु के स्वरूप को जानने के लिए वस्तु के प्रति जो उपयुक्त अर्थात् प्रेरित किया जाय वह उपयोग कहा जाता है। इसका फलितार्थ यह हैं कि अन्तरंग और बहिरंग कारणों से उत्पन्न होने वाला चैतन्य रूप परिणाम उपयोग है। इस प्रकार का उपयोग जिसका लक्षण है वह जीव है। उपयोग के दो भेद हैं-ज्ञानोपयोग और दर्शनोपयोग। सामान्य विशेष धर्मात्मक वस्तु के विशेष धर्म को जानने वाला ज्ञानोपयोग और सामान्य धर्म को विषय करने वाला दर्शनोपयोग कहलाता है। ज्ञानोपयोग आठ प्रकार का है-१. मतिज्ञान २. श्रुतज्ञान ३. अवधिज्ञान ४. मनः पर्ययज्ञान ५. केवलज्ञान ६. मत्यज्ञान ७. श्रुत-अज्ञान और ८. विभंगज्ञान । दर्शनोपयोग चार प्रकार का है-चक्षुदर्शन, अचक्षुदर्शन, अवधिदर्शन और केवलदर्शन । - अथवा --जीव उपयोग लक्षण वाला है, यहाँ उपयोग का तात्पर्य है-किसी पदार्थ को निश्चय रूप से जानना । यह उपयोग जिसका असाधारण गुण है, वह जीव भावजीव कहलाता है । जीव के दो भेद हैं-भावजीव और द्रव्यजीव । औपशमिक, क्षायिक, क्षायोपशमिक, औदयिक और पारिणामिक भाव से युक्त जो भावजीव है, वह उपयोग लक्षण वाला कहलाता है। जो गुण और पर्याय से रहित हो, बुद्धि द्वारा कल्पित और अनादि पारिणामिक भाव से युक्त हो, वह द्रव्यजीव है। Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्यसूच स पुनर्जीवो द्विविधः-संसारी मुक्तश्चति एवञ्च-तथाविधोपयोगलक्षणस्य जीवस्य ज्ञानरूपे दर्शनरूपेच द्विविधेऽपि व्यापारे चैतन्यरूपः स्वाभाविकःपरिणामः समान एवोपजायते । जीवस्य ज्ञानदर्शनयोश्चैतन्यरूपेण स्वाभाविकपरिणामानुविधायिकत्वात् । _____ तत्र–साकारं-ज्ञानं व्यवहियते, निराकारं दर्शनमुच्यते । स च स्वाभाविकचैतन्यरूपपरिणति प्राप्नुवत् । ज्ञानदर्शनरूपोपयोगः परस्परप्रदेशानां. प्रदेशबन्धात् कर्मणा-"ऽयोगोलकवद्" एकीभूतस्यास्मनो भेदप्रतिपत्तिहेतु भवतीति भावः ।। तत्र-फलप्रदानोन्मुखस्य समुदीर्णस्य कर्मपुद्गलावयवा जीवा जीवप्रदेशसंयोगं रागद्वेषादिना शिथिलीकृत्याऽन्तः प्रविशन्ति जीवकर्मणोः प्रदेशरूपावयवानां परस्परमिश्रणरूपप्रदेशबन्धेन जीवः कर्मपुद्गलेन सहैकीभूतो भवति । दुग्धोदकवद् भेदेन ज्ञातुं न शक्यते । तदानीं सम्यगुपयोगेन तु-अयं खलु जीवः स्वस्मिन् मिश्रितेभ्यः कर्मपुद्गलेभ्यः पार्थक्येन ज्ञातुं शक्यो भवति । तस्मिन्काले उपयोगावस्थायां कर्मपुद्गलानां चैतन्यरूपेण परिणत्यभावात् । इत्येवं रूपो भाव जीवो बोध्यः । यदा खलु अस्मिन् देहे स्थितो जीवो ज्ञानादिभिर्भावैविप्रयुक्तत्वेन विवक्ष्यते तदा-द्रव्यजीवो व्यपदिश्यते इति ॥ सू० २ ॥ इस प्रकार उपयोग लक्षण वाले जीव के ज्ञान रूप और दर्शनरूप दोनों प्रकार के व्यापार में चैतन्य रूप जो स्वाभाविक पारणाम है, वह तो समान ही होता है । जीव में ज्ञान या दर्शन रूप स्वाभावक चैतन्य परिणाम रहता ही है। यद्यपि कर्मपुद्गल आत्मप्रदेशों के साथ उसी प्रकार एकमेक हो जाते हैं जैसे तपाया हुआ लोहे का गोला और अग्नि, फिर भी जैसे उष्णता गुण के कारण अग्नि अलग और गुरुता गुण के कारण लोहे का गोला अलग पहचान लिया जाता है, उसी प्रकार अपने असाधारण उपयोग गुण के कारण जीव अलग से पेहचान लिया जाता है । कार्मण वर्गणा के अनन्तानन्त प्रदेश योग और कषाय का निमित्त पाकर आत्मप्रदेशों के साथ बद्ध हो जाते हैं उस समय जीव के प्रदेशों और कर्मप्रदेशों का परस्पर में मिश्रण हो जाता है। जैसे दूध और पानी का मिश्रण होने पर दोनों एकमेक हो जाते है उसी प्रकार आत्मा और कर्म भी एकमेक हो रहे है-अनादिचाल से दोनों की मिश्रित स्थिति है, फिर भी उपयोग गुण के कारण जीवको पृथक् समझ लिया जाता क्योंकि उपयोग रूप परिणति जीव में ही होती है । कर्म भले जीव के साथ मिले हुए हों फिर भी उनका चैतन्य-उपयोग रूप परिणमन कदापि नहीं होता । यही भावजीव है जब इस देह में स्थित जीवकी ज्ञान आदि भावों से रहित रूप में विवक्षा की जाय तब वह द्रव्यजीव कहलाता हैं ॥ २ ॥ Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ.१ नवतत्वनिरूपणम् ११ नियुक्तिः-त्रैविध्येन तावद् शास्त्रस्य प्रवृत्तिर्भवति । उद्देशतः-लक्षणतः-परीक्षणतश्च । तत्र-पदार्थानां नाम्ना संकीर्तनम् उद्देशः, पदार्थानामसाधारणधर्मकथनम्, लक्षणं परीक्षणन्तु लक्षितस्य लक्षणमिदं युज्यते न वा-३ इति वचनं बोध्यम् । . तत्र-जीवादिपदार्थानां नाम्ना स्वरूपनिर्देशरूपं संकीर्तनं प्रथमसूत्रेण प्रतिपादितम् , सम्प्रति-नवानामपि जीवादिपदार्थतत्त्वानां क्रमशो लक्षणानि निर्वस्तुं प्रथमं जीवस्य लक्षणमाह___"उवओगलक्षणो जीवो.” इति । उपयोगलक्षणः-उपयोगः-विवक्षितार्थपरिच्छेदरूपार्थग्रहणल्यापाररूपः, लक्षणं-असाधारणधर्मो यस्य स उपयोगलक्षणो जीवः भावजीव इत्युच्यते । तथा च जीवस्तावद् प्रथमं द्विविधः द्रव्यजीवो-भावजीवश्च । तत्र-गुणपर्यायवियुक्तः प्रज्ञास्थापितोऽनादिपारिणामिकभावयुक्तो द्रव्यजीव उच्यते । भावजीवः पुनः औपशमिक-१ क्षायिक-२ क्षायोपशमिक-३ औदयिक-४ पारिणामिक ५ भावयुक्तः उपर्युक्तोपयोगलक्षणो व्यपदिश्यते। स पुनर्द्वि विधः संसारी-मुक्तश्चति । तथा च -- उक्तविधोपयोगलक्षणस्य जीवात्मनो ज्ञानरूपे दर्शनरूपे च द्विविधेऽपि व्यापारे तत्त्वार्थनियुक्ति-शास्त्र की प्रवृत्ति तीन प्रकार से होती हैं उद्देश से, लक्षण से और परीक्षा से वस्तुओं के नाममात्र को कह देना उद्देश कहलाता है उनके असाधारण धर्म का कथन करना लक्षण है और जिसका लक्षण कहा है उसका वह लक्षण उचित है या नहीं इस बात का विचार करना परीक्षा है। प्रथम सूत्र में जीवादि पदार्थों का नाम निर्देश किया जा चुका है। अब जीवादि नौ पदार्थों का अनुक्रम से लक्षण बतलाने के लिए सर्वप्रथम जीव के लक्षण का कथन किया जाता है। ___ जीव उपयोग लक्षण वाला है । यहाँ उपयोग का अर्थ है किसी पदार्थ को जानना रूप व्यापार । यह उपयोग जिसका असाधारण धर्म है अन्य किसी में भी न पाया जाने वाला गुण है वही भावजीव कहलाता है - जीव के प्रथम दो भेद हैं-द्रव्यजीव और भावजीव ! जो गुण और पर्याय से रहित हो प्रज्ञा में स्थापित किया गया हो अर्थात् वास्तव में न होने पर भी जो केवल कल्पना से मान लिया गया हो, ऐसा पारिणामिक भाव से युक्त जीव द्रव्यजीव कहलाता है । (वास्तव में कोई भी जीव, चाहे वह संसारी हो अथवा मुक्त हो कभी भी अपने गुण और पर्याय से रहित नहीं हो सकता । कोई न कोई गुण और पर्याय उसमें सदैव विद्यमान रहता है । फिर भी द्रव्य का भंग शून्य न रहे, इस प्रयोजन से ऐसी कल्पना कर ली जाती है, जो जीव औपशमिक भावों से युक्त है और जिसमें उपयोग लक्षण पाया जाता है, वह भावजीव कहलाता है। उसके दो भेद हैं- संसारी और मुक्त । .... उपयोग लक्षण वाले जीव का ज्ञानरूप और दर्शनरूप-दोनों प्रकार के व्यापार में चैतन्य Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वापसूत्रे चैतन्यरूपेण स्वाभाविकः परिणामः समान एव भवति । ज्ञानदर्शनयोर्जीवात्मनश्चैतन्यरूपेण स्वामाविकपरिणामानुविधायित्वात् , तत्र-साकारं ज्ञानं व्यपदिश्यते, निराकारं दर्शनमुच्यते । ___स च स्वाभाविकचैतन्यरूपपरिणतिमासादयन् ज्ञानदर्शतरूपोपयोगः परस्परप्रदेशानां प्रदेशबन्धत्वात् कर्मणा एकीभूतस्यात्मनो द्रव्यतत्व प्रतिपत्तिहेतुर्भवति । तत्र---प्रदेशस्तावद् अवयवः जीवावयवानां परस्परं संयोगः कदाचिद् दृष्टो भवति, कदाचिच्च-शिथिलो भवति । तत्र-फलप्रदानोन्मुखस्योदीर्णस्य कर्मणोऽवयवाः जीवात्मावयवसंयोगं राग-द्वेषादिना शिथिलीकृत्यान्तः प्रविशन्ति । जीवकर्मणो रवयवानां मिथो मिश्रणरूपप्रदेशबन्धेन जीवः कर्मणा सहकीभूतो भवति भेदेन ज्ञातुं न शक्यते । यथा -- दुग्धं पयोमिश्रितं सद् जलेन सहकीभूतं पार्थक्येन ज्ञातुं न पार्यते-तथाऽवसेयम् । सम्यगुपयोगेन पुनरयं जीवः स्वस्मिन् मिश्रितेभ्यः कर्मपरमाणुभ्यः सकाशात् पार्थक्येन ज्ञातुं शक्यते, तस्मिन् समये कर्मपुद्गलानां चैतन्यरूपेण परिणत्य भावात् इत्याशयः। द्रव्यजीवस्तु–यदा यस्मिन् शरीर स्थितः आत्मा ज्ञानादिभिर्भावैर्वियुक्तो व्यपदिश्यते, लोके भाविराजत्वस्यापि राजपुत्रस्य सेवनं दृष्टम् । तस्मिन् समये तस्य केवलं द्रव्यत्वात् पृथिवी शिलारूप समान ही स्वाभाविक परिणमन होता है। क्योंकि ज्ञान और दर्शन जीव के, चैतन्य रूप में स्वाभाविक परिणाम हैं । इनमें से ज्ञान साकार अर्थात् विशेष धर्मो का ज्ञापक है और दर्शन निराकार अर्थात् सामान्य का ही बोधक होता है । ___ स्वाभाविक चैतन्य रूप परिणति को प्राप्त होता हुआ ज्ञान-दर्शन रूप उपयोग कर्मों के साथ मिले हुए होने के कारण एकमेक होने पर भी आत्मा की भिन्नता का ज्ञान कराता है। अभिप्राय यह है कि कर्म जब योग और कशाय के कारण आत्मप्रदेशों के साथ बद्ध होते हैं तो एकमेक हो जाते हैं बन्ध के कारण जीव अलग नहीं रहता - कर्म के साथ एक रूप हो जाता है-भिन्न मालूम नहीं पड़ता । जैसे पानी के साथ मिला दूध पानी के साथ एकमेक हो जाता, अलग नहीं मालूम होता, उसी प्रकार बन्ध होने पर जीव और कर्म भी अलग-अलग मालम नहीं होते एकाकार हो जाते है । फिर भी उपयोग रूप लक्षण के कारण जीव की कर्मों से भिन्नता जानी जा सकती है जीव के साथ मिल जाने पर भी कर्मपुद्गलों की चैतन्यरूप परिणति नहीं होती वह तो जीव में ही हो सकती है। जब शरीर में स्थित जीव ज्ञानादि भावों से रहित विवक्षित किया जाता है, तब वह द्रव्य जीव कहलाता है, लोक में देखा जाता है कि भविष्य में राजा होने वाला राजपुत्र भी राजा Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamannaahaani दीपिकानियुक्तिश्च अ. १ नवतत्वनिरूपणम् १३ तलकृतसंस्तारकगतजीवमुनिशरीरवत् प्रसिद्धम् । यत्तु-नामस्थापना द्रव्य-भावनिक्षेप भेदाच्चतुर्विधो जीव इत्युक्तम् , तथा च-नामजीवः स्थापनाजीवः, द्रव्यजीवः, भावजीवश्चेति । तत्र--नाम, संज्ञा कर्म इति समानार्थकम् चैतन्यवतोऽचेतनस्य वा द्रव्यस्य जीव इति यन्नामसंज्ञा क्रियते स नाम जीवो व्यपदिश्यते । यः पुनः काष्ठपुस्तकचित्र-कर्माक्षनिक्षेपादिषु जीवस्याकारः स्थाप्यते स स्थापनाजीवो व्यपदिश्यते। द्रव्यजीवो-भावजीवश्च प्रतिपादित एवेति ।। तत्र द्रव्य भावजीवयोरेव युक्तिसिद्धतया नामस्थापनाजीवयोः सर्वथा ज्ञानादिगुणरहिततयाऽनुपादेयतैव बोध्या । न तु कदाचित् तयोरुपादेयत्वम् तथाहि-वस्तुनोऽभिधान रूपनामनिक्षेपः । आकृति विशेषरूपस्थापनानिक्षेपश्च तुच्छत्वान्न किञ्चिद् वस्तु ज्ञापकः संभवति । तन्निक्षेपद्वयस्य ज्ञानक्रियादिगुणशून्यत्वाद् भावशून्यत्वाच्च । कस्यचिद्गोपालदारकस्य-इन्द्रादिनामकरणेऽपि इन्द्रशब्दानुगुणार्थक्रियाकारीत्वाऽभावात् एवं स्थापनायामपि यस्यां कयाञ्चित् सर्वथैव तदनुगुणार्थक्रियाकारित्वाभावः प्रत्यक्षसिद्धः । तथा च यत्तु कैश्चिदुक्तम्यथा प्रतिमारूपस्थापना दर्शनाद् भावः समुल्लसति-न तथा नाममात्रात् इति-नाम-स्थापनयोर्भेदः । तथा च–इन्द्रादेः प्रतिमारूपस्थापनाया लोकस्योपचितेच्छा पूजाप्रवृत्ति समीहितलाभादयो कहलाता है, उस समय में वह केवल द्रव्य है । अथवा जैसे मुनिजीव का शरीर पृथिवी या शिला के संस्ताक पर रहा हुआ हो तो वह जीव या मुनि कहलाता है। __ इस प्रकार जीव के चार प्रकार हैं-नामजीव, स्थापनाजीव, द्रव्यजीव भावजीव । नाम का अर्थ है संज्ञा । किसी सचेतन अथवा अचेतन द्रव्य का जीव ऐसा नाम रख लिखा जाय तो वह द्रव्य नाम जीव कहलाता हैं । काष्ट, पुस्त, चित्र कर्माक्ष, निक्षेप आदि में जीव के आकार को स्थापित करना स्थापना जीव है । द्रव्य जीव और भावजीव पहले ही बतलाया जा चुका है । इनमें से द्रव्य जीव और भावजीव युक्ति से सिद हैं ओर नामजीव तथा स्थापना जीव सवा ज्ञानादि गुणों से रहित होने के कारण अनुपादेय, हैं वे कभी भी उपादेय नहीं हैं। वस्तु का नाम रूप नामनिक्षेप और आकृतिविशेषरूप स्थापनानिक्षेप है । ये दोनो तुच्छ होने से किंचित् भी वस्तु के ज्ञापक नहीं है। ये दोनों निक्षेप ज्ञान क्रिया आदि गुणों से शून्य होने के कारण तथा भावशून्य होने के कारण............ किसी गोपाल के बालक का इन्द्र आदि नाम रख दिया जाय तब भी वह इन्द्र शब्द के अनुरूप अर्थक्रिया नहीं कर सकता। यही बात स्थापना निक्षेप में भी है। उसमें भी मूल वस्तु के अनुरूप अर्थक्रिया करने का सामर्थ्य नहीं होता यह प्रत्यक्ष से सिद्ध है। किसी का मत है .. जैसे प्रतिमामें रूप स्थापना के देखने से भाव में उल्लास होता है वैसा नाम के सुनने से उल्लास नहीं होता, यह नाम और स्थपना में भेद है । यही कारण है कि इन्द्र आदि की प्रतिभा रूप स्थापना में लोगों की उपयाचमा की इच्छा, पूजा की प्रवृति और इच्छित की Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . तत्वार्थसूत्र दृश्यन्ते, न तथा नामेन्द्रादौ, इत्यपि तयोर्भेदः । एवमन्यदपि वाच्यम् इति-तत्-उत्सूत्रप्ररूपण जनिताऽनन्तसंसारजनकं बोध्यम् । __ आगमे यदुक्तम्-"तहारूवाणं अरहंताणं नाम-गोय-सवणयाए महाफलं-" इति । तत्र नामनिक्षेपस्य विषयः कथमपि नास्ति "अरहंताणं भगवंताणं-" इत्युक्तया तस्मिन्नर्थे प्रयुक्तनाम्न एव श्रवणेन महाफलसंभवात् । गोपालदारकादौ प्रयुक्तस्य नाम्नः श्रवणेन तु–गोपालदारकाद्यर्थस्यैव बोधाद् आत्मपरिणामहेतुत्वं तस्य नास्तीति नाम निक्षेपस्थले भगवतोऽर्हतः स्मरणाऽसंभवः । तस्य भावशून्यत्वात् । भावजिनबोधकस्य नाम्न एव श्रवणेन महाफलसंभवः । एवं स्थापनापि भावरूपार्थशून्या भवति, स्थापनायाः भावरूपार्थस्य सम्बन्धाऽभावात् । भावजिन शरीरवर्तिनी याऽऽकृतिरासीत् तस्या आश्रयाश्रयिभावरूपसम्बन्धो भावजिनेन सह तदानीं विद्यमान आसीत् । यथा-भावजिनं पश्यतस्तदानीं भावोल्लासोऽपि कस्यचित् संजातः तथा भक्त्या तामाकृति स्मरतो जनस्य भावोल्लासोऽपि संभवतु, तस्मिन् समये आकृते भवजिनेन सम्बन्धात् । स्थापनायास्तु-भावजिनेन संबन्धो नास्ति, तस्मात् कथं तावत् प्रतिमारूपा स्थापना भावजिनसम्बन्धाभावे प्राप्ति देखी जाती है, वैसा नाम -इन्द्र आदि में नहीं होता। यह भी नाम और स्थापना में भेद है। इसी प्रकार अन्य भेद भी समझ लेना चाहिए। यह कथन सूत्र विरुद्ध प्ररूपणा से उत्पन्न होने वाले अनन्त संसार का जनक है। आगम में जो कहा है कि तथारूप अरिहन्तों के नाम गोत्र के श्रवण से भी महान् फल की प्राप्ति होती है, यहाँ नामनिक्षेप का विषय किसी भी प्रकार नहीं है । 'अरिहन्त भगवन्तो के' ऐसा कहने से उसी अर्थ में प्रयुक्त नाम के श्रवण से ही महाफल हो सकता है । गोपाल के बालक आदि में प्रयुक्त नाम के श्रवण से तो गोपाल-बालक आदि वस्तु का ही बोध होता है वह आत्म परिणाम का हेतु नहीं है । नामनिक्षेप के स्थल में भगवान् अर्हन्त का स्मरण होना असंभव है, क्योंकि नामनिक्षेप भावशून्य, होता है। भावजिन के बोधक नाम के श्रवण ही महान् फल होना संभव है इसी प्रकार स्थापना भी भावरूप अर्थ से शून्य होती है। स्थापना का भावरूप अर्थ से कोई सरोकार नहीं है । भावजिन के शरीर को जो आकृति थी, उसका आश्रय-आश्रयीभाव सम्बन्ध भावजिन के साथ उस समय विद्यामान था । जैसे-भावजिन को देखने वाले किसी पुरुष को उस समय भावोल्लास भी हुआ, वैसे ही भक्तिपूर्वक उस आकृति का स्मरण करने वाले पुरुष को भावोल्लास भी हो सकता है । क्योंकि उस समय उस आकृति का सम्बन्ध भावजिन के साथ होता है । मगर स्थापना का तो भाव, जिन के साथ संबंध नहीं होता । ऐसी स्थिति में प्रतिमा रूप स्थापना, भावजिन के साथ संबंध Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकनियुक्तिश्च अ. १ नवतत्वनिरूपणम् १५ सति भावजिन-तद्गुणं वा स्मारयितुं समर्था स्यात् इति मावजिनात्मनः तत्रावाहनं-स्थापनञ्च जिनाज्ञाबाह्यम्-प्रवचनविरुद्धं कर्तुं न योग्यम् । सर्वथा कुप्रावचनिकद्रव्यावश्यकवत् प्रतिमापूजनं कुर्वन्तः कारयन्तश्च मिथ्यादृष्टित्वमेव प्राप्नुवन्ति । न तु सम्यक्त्वमिति-"अनुयोगद्वारोक्तटीकारीत्याऽत्रापि नामस्थापनानिक्षेपस्य तुच्छत्वाद् वस्तुसाधकत्वं संभवतीति बोध्यम् ॥ सूत्र २ ॥ मूलसूत्रम्-"समणायाऽमणाया" सूत्र ३ छाया-समनस्काऽमनस्काः -३ दीपिका—पूर्वसूत्रे तावद् लक्षणतो जीवस्वरूपं निरूपितम् सम्प्रति विभागादितो जीवस्य विशेषस्वरूपं प्रतिपादयितुमाह 'समणायाऽमणाया' इति । संसारिणो जीवः संक्षेपतो द्विविधा समनस्काः-अमनस्काश्च । तत्र-मनस्तावद् द्विविधं वर्तते, द्रव्यमनः-भाक्मनश्च । तत्र पुद्गलविपाकिकर्मोदयापेक्षया द्रव्य मनो व्यपदिश्यते, वीर्यान्तरायनोइन्द्रियावरणक्षयोपशमाऽपेक्षयाऽमनो विशुद्धत्वं भावमन उच्यते एवंविधेन द्रव्यमनसा-भावमनसा च युक्ता जीवाः समनस्का उच्यन्ते, तथाविधेन न होने के कारण भावजिन का अथवा उनके गुण का स्मरण कैसे करा सकती है ? अतएव उसमें भावजिन का आह्वान एवं स्थापन करना जिनाज्ञा से बाह्य है और प्रवचन से विरुद्ध है। ऐसा करना योग्य नहीं । सर्वथा कुप्रावचनिकों के द्रव्यावश्यक के समान प्रतिमा का पूजन करने वाले और करानेवाले मिथ्या दृष्टिपन ही प्राप्त करते हैं । सम्यक्त्व को प्राप्त नहीं करते। अनुयोगद्वार में कथित टीका के अनुसार यहाँ भी नाम और स्थापना निक्षेप तुच्छ होने के कारण वस्तु के साधक नहीं हो सकते; ऐसा समझ लेना चाहिए ॥२॥ मूलसूत्र का अर्थ --संसारी जीव दो प्रकार के हैं-समनस्क और अमनस्क ॥३॥ तत्त्वार्थदीपिकार्थ-- 'समणाया' इत्यादि ।३। पूर्व सूत्र में जीव का लक्षण-निरूपण किया गया है । अब भेद आदि के द्वारा जीव के विशेष स्वरूप का प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं-'समणाया' इत्यादि । संसारी जीव संक्षेप से दो प्रकार है-समनस्क और अमनस्क । मन दो प्रकार का है-द्रव्यमन और भावमन । पुद्गलविपाकी कर्म के उदय की अपेक्षा से द्रव्यमन कहलाता है और वीर्यान्तराय तथा नोइन्द्रियावरण कर्म के क्षयोपशम की अपेक्षा से आत्मा की विशुद्धता को भावमन कहते हैं । Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६ तत्वार्थसूत्रे द्रव्यमनसा रहिताः केवलभावमनसैवोपयोगेण युक्ताः जीवाः अमनस्का उच्यन्ते । तथा चद्रव्यमनसः सद्भावाऽसद्भावाभ्यां संसारिणो जीवा द्विधा विभज्यन्ते समनस्का:-अमनस्काश्चेति । अत्रेदमवधेयम्-मनोऽभिनिष्पत्त्यै वस्तुस्वरूपज्ञानार्थम् आत्मना गृहीतेन दलिकद्रव्यरूपमनःपर्याप्तिकरणविशेषेण, सर्वात्मप्रदेशवर्तिना जीवश्चिन्तनाथ यान् अनन्तप्रदेशस्वरूपान् मनोवर्गणा योग्यान् पुद्गलस्कन्धान् गृहाति। ते खलु तथाविधमनःपर्याप्तिकरणविशेषपरिगृहीताः पुद्गलस्कन्धा द्रव्यमनो व्यपदिश्यन्ते । भावमनस्तु–जीवस्योपयोगरूपः चित्तचेतना योगाध्यक्सानाऽवधानस्वान्तमनस्कारात्मक परिणाम उच्यते. एतन् मनोरूपकरणं श्रुतज्ञानावरणक्षयोपशमजन्यतयाऽऽर्हदिरिष्यते । मनोयुक्तस्यैव जीवस्य धारणा भवति नाऽन्यस्येति भावः। तत्रोभयाभ्या मपि एवंविध द्रव्यमनोभावमनोभ्यां युक्ता जीवा समनस्का उच्यन्ते । तथाविध मनःपर्याप्तिकरणविशेषनिरपेक्षेण केवलमुपयोगमात्रभावमनसैव युक्ता जीवाः अमनस्का उच्यन्ते । एतेषां खलु अमनस्कानां जीवानां मनःपर्याप्तिकरण-निष्पत्या चेतना पटीयसी भवति । वृद्धस्य यष्ट्यवलम्बनवत्-द्रव्यमनोऽवष्टम्भेन संज्ञिनः स्पष्टतयाऽनुचिन्तनं कुर्वन्ति । - इस प्रकार के द्रव्यमन और भावमन से युक्त जीव समनस्क कहलाते हैं। पूर्वोस्त द्रव्यमन से रहित, केवल भावमन से ही उपयोग मात्र से युक्त जीव अमनस्क कहलाते हैं । इस प्रकार द्रव्यमन के होने और न होने से संसारी जीव दो प्रकार के होते हैं-समनस्क और अमनस्क । आशय यह है-मन की निष्पत्ति के लिए, वस्तु के स्वरूप का ज्ञान करने के लिए आत्मा के द्वारा गृहीत समस्त आत्मप्रदेशों में रहे हुए दलिकद्रव्य रूप मन पर्याप्ति करण के द्वारा जीव चिन्तन करने के लिए जिन अनन्तप्रदेशी मनोवर्गणा के योग्य पुद्गलस्कंधों को ग्रहण करता है, वे मनः पर्याप्ति रूप करणविशेष के द्वारा ग्रहण किये हुए पुद्गलस्कन्ध द्रव्य मन कहलाता हैं। चित्त, चेतना, योग अध्यवसान, अवधान स्वान्त, तथा मनस्कार रूप जीव का उपयोग भावमन कहलाता है । इस मन रूप करण को अरहन्त भगवान् श्रुत ज्ञानावरण के क्षयोपशम से उत्पन्न होने वाला मानते हैं । तात्पर्य यह है कि मन वाले जीव को ही धारणा ज्ञान होता है, अन्य को नहीं । इस प्रकार द्रव्यमन और भावमन से युक्त जीव ही समनस्क या संज्ञी कहलाते हैं। जो जीव मन पर्याप्ति रूप करण से रहित हैं किन्तु केवल उपयोग रूप भावमन से युक्त हैं, वे अमनस्क कहलाते हैं । इन अमन स्क जीवों की, मनः पर्याप्ति रूप करण की प्राप्ति होने पर चेतना अत्यन्त पटु होती है । जैसे वृद्ध पुरुष को लकड़ी का सहारा मिल जाय, उसी प्रकार द्रव्यमन की सहायता से संज्ञी जीव स्पष्ट रूप से चिन्तन करते हैं। Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ. १ नवतत्वनिरूपणम् १७ तत्र-नारकदेवगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिजाः समनस्का बोध्याः । तदन्ये तुअमनस्का ईहापोहयुक्तसंप्रधारणसंज्ञायां संज्ञिनो जीवाः समनस्का उच्यन्ते इति भावः । सूत्र ॥३॥ नियुक्तिः–पूर्वसूत्रे जीवस्य स्वरूप लक्षणतः प्ररूपितम् सम्प्रति-तस्यैव विभागादिविशेषस्वरूपं प्रतिपादयितु माह-समणायाऽमणाया इति । ते खलु संसारिणो जीवाः संक्षेपतो द्विविधा भवन्ति, समनस्का अमनस्काश्च । अत्र-समनस्काऽमनस्केति समस्तनिर्देशात् संसारिणामेव जीवानां सम्बन्धो न तु-मुक्ता नाम् । संसारिणामेव जीवानां समनस्काऽमनस्कत्वोभयवैशिष्ट्यं वर्त्तते-न तु-मुक्तानाम् । तेषां सिद्धानाममनस्कत्वस्यैव सत्वात् । प्रथमे द्वितीये च गुणस्थाने संज्ञिनोऽसंज्ञिनश्च द्विप्रकारका अपि जीवा भवन्ति । इतः परं द्वादशं गुणस्थानं यावत् संज्ञिन एव मानिताः सन्ति । त्रयोदशे चतुदशे च गुणस्थाने वर्तमाना जीवाः, सिद्धाः, नो संज्ञिनः नो असंज्ञिनः (नो समनस्काः, नो अमनस्काश्च कथिताः सन्ति । द्वितीयस्थानीये द्वितीयोदेशके विद्यते-प्रथमनरकभवनपतिवानव्यन्तरपर्यन्तम् असंज्ञि तिर्यक् पञ्चेन्द्रिय जीवा उत्पद्यन्ते, अल्पसमयं यावत् असंज्ञिनस्तिष्ठन्ति तत्पश्चात् पुनः संज्ञिनो जायन्ते ॥ सूत्र ३॥ नारक, देव, गर्भज मनुष्य और पंचेन्द्रिय तिर्यच समनस्क होते हैं, इनसे अतिरिक्त दूसरे जीव अमनस्क कहलाते हैं । ईहा, अपोह से युक्त एवं सम्प्रधारण संज्ञा से संज्ञी जीव समनस्क कहे जाते हैं ॥३॥ तत्वार्थ नियुक्ति - पूर्वसूत्र में जीव के लक्षण का निरूपण किया गया है । अब भेद आदि करके उसी के विशेष स्वरूप का प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं 'समणायाऽमणाया।' संसारी जीव संक्षेप से दो प्रकार के हैं-- समनस्क और अमनस्क । यहाँ 'समनस्कामनस्क' इस प्रकार समास युक्त पद का प्रयोग करने से यह प्रकट किया गया है कि संसारी जीवों का ही यहाँ सम्बन्ध है, मुक्त जीवों का नहीं । समनस्क और अमनस्क का भेद संसारी जीवों में ही होता है, मुक्त जीवों में नहीं । सिद्ध जीव नो अमनस्क कहलाते हैं । बारहवें गुणस्थानवर्ती जीव संज्ञी ही मानेहैं । तेरहवें और चौदहवें गुणस्थानवी जीव और सिद्ध नो संज्ञी नो असंज्ञी ( नो समनस्क नो अमनस्क) कहे हैं। - दूसरे स्थान के दूसरे उद्देशे में कहा है, पहलानरक, भवनपति वानव्यंतर वहाँ तक असंज्ञी तिर्यच पंचेन्द्रिय जीव उत्पन्न होते हैं, कुछ समय तक असंज्ञी रहते हैं फिर संज्ञी हो जाते हैं ।सूत्र ३॥ मूलसूत्रम्-संसारिणो मुत्ता य ॥४॥ Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८ तत्वार्थले छाया---संसारिणो मुक्ताश्च ॥४॥ दीपिका-पूर्वसूत्रे खलु संसारिणो जीवाः समनस्काऽमनस्कभेदेन द्विविधा सन्तीति प्रतिपादितम् सम्प्रति-सामान्यतो जीवानां द्वैविध्यं प्रतिपादयति संसारिणो मुत्ता य इति । संसारिणो मुक्ताश्चेति, तत्र—संसरणं संसारः यद् अवष्टम्भेन जीवस्य संसरणं-भवाद्भवान्तरगमनं भवति स ज्ञानावरणादिकर्माष्टकरूपः संसार उच्यते । स च ज्ञानावरण-दर्शनावरण--वेदनीय मोहनीया--ऽऽयुर्नाम--गोत्रान्तरायरूपो बोध्यः । एवंविधः संसारो येषामस्ति ते संसारिणः क्रोधमान-माया-लोभादि. कषायादि बलवद् मोहरूपो वा संसारो येषामस्ति ते संसारिणः तथाविधात् संसाराद् ये मुच्यन्तेस्म ते मुक्ता व्यपदिश्यन्ते । निरस्ताशेषकर्माणो जीवाः संसाराद् मुक्तत्त्वान्मुक्ता उच्यन्ते । यद्वा-द्रव्यपरिवर्तन-क्षेत्रपरिवर्तन-कालपरिवर्तन-भवपरिवर्त्तनभावपरिवर्तन-रूप पञ्चविधपरिवर्तनात्मक संसारलक्षण संसारयुक्ताः जीवाः संसारिण उच्यन्ते । तथाविधपञ्चविधात् संसाराद् निवृत्ता जीवाः मुक्ता उच्यन्ते । ___ तत्र-द्रव्यपरिवर्तनं द्विविधम्-कर्मद्रव्यपरिवर्तनम् नोकर्मद्रव्यपरिवर्तनञ्चेति । तत्रैकस्मिन् समये-एको जीवो ज्ञानावरणाद्यष्टविधकर्मभावेन यान् पुद्गलान् गृहीतवान् ते खल मूलार्थ-'संसारिणो मुत्ताय' जीव दो प्रकार के हैं संसारी और मुक्त ॥४॥ तत्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्र में संसारी जीवों के समनस्क और अमनस्क यों दो भेद बतलाए हैं। अब सामान्य जीवों के दो भेद बतलाते हैं-संसारी और मुक्त । संसरण को संसार कहते हैं । अर्थात् जिनके कारण जीव एक भव से दूसरे भव में गमन करता है, वह ज्ञानावरण आदि आठ कर्म संसार कहलाते हैं । वे आठ कर्म ये हैंज्ञानावरणीय, दर्शनावरणीय, वेदनीय, मोहनीय, आयु, नाम गोत्र और अन्तराय । . इस प्रकार संसार में भ्रमण करने वाले जीव संसारी कहलाते हैं। कोध, मान माया, लोभ, आदि कषाय या बलवान् मोह रूप संसार जिनमें विद्यामान हैं वे संसारी कहलाते हैं । जो इस प्रकार के संसार से छूट चुके वे मुक्त कहलाते हैं । समस्त कर्मों से रहित जीव संसार से मुक्त होने के कारण मुक्त कहे जाते हैं। अथवा द्रव्यपरिवर्तन, क्षेत्रपरिवर्तन, कालपरिवर्तन, भवपरिवर्तन और भावपरिवर्तन, इन पाँच प्रकार के परिवर्तन रूप संसार से युक्त जीव संसारी कहलाते हैं और जो इससे मुक्त हों चुके हैं, वे मुक्त कहलाते हैं। ___ इनमें से द्रव्यपरिवर्तन दो प्रकार का है-कर्मद्रव्यपरिवर्तन और नो कर्मद्रव्यपरिवर्तन । एक समय में एक जीव ने ज्ञानावरण आदि आठ कर्मोंके जिन पुद्गलों को ग्रहण किया, वे कर्मपुद्गल Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ. १ नवतत्वनिरूपणम् १९ कर्मपुद्गलाः समयाधिकामावलिकामतीत्य द्वितीयादिषु समयेषु निर्जीर्णाः:सन्तः पूर्वोक्तेनैव क्रमेण तस्य जीवस्य यावत्कर्मभावमापद्यन्ते, तावत् - द्रव्यकर्मपरिवर्तनं बोध्यम्, औदारिकवैक्रियाहारकत्रयाणां शरीराणां-पण्णां पर्याप्तानां योग्यान् यान् पुद्गलान् एकस्मिन् समये एकोजीवो गृहीतवान् ते खलु पुद्गलाः-स्निग्ध-रूक्ष-वर्ण-गन्ध रसादिभि स्तीत्र-मन्द-मध्यमभावेन च यथावस्थिताः, द्वितीयादिषु समयेषु निर्जीर्णाः सन्तोऽगृहीतान् पुद्गलवान् अनन्तवारान् व्यतीत्य--मिथकांश्वाऽनन्तवारान् व्यतीत्य गृहीतांश्च पुद्गलान् अनन्तवारान् व्यतीत्य, तेनैव प्रकारेण-तस्य जीवस्य यावद् नोकर्म भावमापद्यन्ते, तावत्समुदितं नो कर्म द्रव्यपरिवर्तनमवसेयम् । एवं क्षेत्रपरिवर्तनादिकमपि बोध्यम् ।सू०४॥ नियुक्तिः-पूर्वसूत्रे-समनस्काऽमनस्कभेदेन जीवानां द्वैविध्यं प्ररूपितम् , सम्प्रतिपुनस्तेषामेव जीवानां प्रकारान्तरेण विभागं प्रदर्शयन् विशेषस्वरूपं प्रतिपादयति-संसारिणो मुक्ताश्च इति पूर्वोत्तोपयोगलक्षणलक्षिताः खलु जीवाः संक्षेपतो द्विविधाः भवन्ति, संसारिणो-मुक्ताश्च । तत्र—यदवष्टम्भेनाऽऽत्मनः संसरणं---भवाद्भवान्तरगमनं भवति, स संसारः कर्माष्टरूपो बोध्यः । ज्ञानावरणीयदर्शनावरणीय–वेदनीय-मोहनीयाऽऽयु-र्नाम-गोत्रान्तरायिकरूपो बोध्यः । एवंविधः संसारो येषामस्ति ते संसारिण उच्यन्ते । अथवा-बलवान् मोहरूपः संसारो एक समय अधिक आवलिका को छोड़कर द्वितीय आदि समयों में निर्जीर्ण होकर उसी पूर्वोक्त क्रम से उसी जीव के कर्म रूप में प्राप्त होते हैं । उतना काल द्रव्यकर्मपरिवर्तन समझना चाहिए ___ एक जीव ने औदारिक, वैक्रिय, आहारक, इन. तीन शरीरों तथा छह पर्याप्तियों के योग्य जिन पुद्गलों को एक समय में ग्रहण किया, वे पुद्गल स्निग्ध, रूक्ष, वर्ण गंध, रस, तीव्रता, मन्दता या मध्यम रूप से स्थित हुए। फिर द्वितीय आदि समयों में निर्जरा को प्राप्त हुए अगृ हीत पुद्गलों को अनन्त वार छोड़ कर मिश्र पुद्गलों को भी अनन्त वार छोड़ कर तथा गृहीत पुद्गलों को अनन्त वार छोड़ कर उसी प्रकार, उसी जीव के, जितने काल में नो कर्मपन को प्राप्त होते हैं, उतना काल नो कर्म द्रव्यपरिवर्तन कहलाता है । इसी प्रकार क्षेत्रपरिवर्तन आदि भी समझ लेना चाहिए ॥४॥ तत्वार्थ नियुक्ति-पूर्वसूत्र में समनस्क और अमनस्क के भेद से जीवों के दो भेदों का प्रतिपादन किया गया । अब उन्हीं जीवों के दूसरे प्रकार से भेद दिखलाए जाते हैं । पूर्वोक्त उपयोग लक्षणवाले जीव संक्षेप से दो प्रकार के हैं-संसारी और मुक्त जिसके कारण आत्मा का संसरण अर्थात् एक भव से दूसरे भव में गमन होता है, वह आठ कर्म संसार कहलाते हैं । कर्म आठ प्रकार के हैं-ज्ञानावरणीय, दर्शनावरणीय वेदनीय, मोहनीय, आयु, नाम गोत्र और अंतराय । - जो जीव ऐसे संसार के वशीभूत हैं, वे संसारी कहलाते हैं। . . .. .. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vvvvvvvvvvvvvvvvww तत्वार्थस्त्रे येषामस्ति ते संसारिणो व्यपदिश्यन्ते । तथाविधात् संसाराद् मुच्यन्ते स्म - इति मुक्ताः निधूताऽशेषकर्माणो जीवाः संसारान् मुक्ता इति व्यपदिश्यन्ते । अत्रचा-ऽसमस्तनिर्देशेन संसारिणो वक्ष्यमाण-औपशमिकक्षायिक-क्षायोपशमिक-औदयिक-पारिणामिक-सान्निपातिकस्वभावाः । मुक्ताः पुनस्तथाविधस्वभावनिर्मुक्ता भवन्तीति सूच्यते, बहुवचननिर्देशेन च तदुभयेषा मेवाऽनन्तत्वं व्यज्यते, चकारेण च–संसारिणां समनस्कादिभेदः । तथा चोक्तम्-स्थानाङ्गस्य २. स्थाने १. उद्देशके १०१ सूत्रे 'दुविहा सव्वजीवा पणत्ता तंजहा-सिद्धाचेव असिद्धाचेव'--इति । द्विविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-सिद्धाश्चैव असिद्धाश्चैवेति । मुक्तानान्तु-अनन्तर-परम्परादि भेदो द्योत्यते । सूत्र ४॥ मूलसूत्रम्-'संसारिणो दुविहा तसा थावरा य' ॥५।। छाया- संसारिणो द्विविधाः प्रसाः स्थावराश्च ॥५॥ दीपिका-पूर्वसूत्रे-जीवानां संक्षेपतः संसारि-मुक्तभेदेन द्वैविध्यमुक्तम् । सम्प्रति संसारिजीवानधिकृत्य तद् विभागं प्रदर्शयन् प्रतिपादयति-संसारिणो द्विविधास्त्रसाः स्थावराश्च इति पूर्वसूत्रोक्ताः संसारिणो जीवास्तावद् द्विविधाः सन्ति त्रसाः स्थावराश्च । तत्र-त्रसनाम अथवा-बलवान् मोह रूप संसार वाले जीव संसारी कहलाते हैं। या नारक आदि अवस्था रूप संसार वाले जीव संसारी कहलाते हैं । जो जीव इस प्रकार के संसार से निवृत्त हो चुके हैं, वे मुक्त कहलाते हैं । अर्थात् समस्त कर्मों से रहित जीव संसार से मुक्त कहे जाते हैं। ___ यहाँ समास रहित निर्देश करने से यह सूचित किया गया है कि आगे कहे जाने वाले औपशमिक, क्षायिक क्षायोपशमिक, औदयिक, पारिणामिक तथा सान्निपातिक स्वभाव वाले संसारी जीव होते हैं। मुक्त जीव क्षायिक और पारिणामिक भावों के अतिरिक्त शेष भावों से रहित होते हैं । बहुवचन के प्रयोग से यह प्रकट किया गया है कि :संसारी जीव भी अनन्त हैं और मुक्त जीव भी अनन्त हैं। च पद के प्रयोग से यह सूचित होता है कि संसारी जीवों के संज्ञी-असंज्ञी आदि अनेक प्रकार से भेद होते हैं । स्थानांग सूत्र के द्वितीय स्थान, प्रथम उद्देशक सूत्र १०१ में कहा है-सर्व जीव दो प्रकार के कहे हैं । सिद्ध और असिद्ध । मुक्तजीव अनन्तरसिद्ध, परम्परासिद्ध आदि के भेद से भिन्न हैं ॥४॥ मूलार्थ.---'संसारिणो दुविहा' इत्यादि ॥५॥ संसारी जीव दो प्रकार के हैं—त्रस और स्थावर ॥५॥ तत्त्वार्थदीपिका---पूर्वसूत्र में जीवों के संक्षेप में संसारी और मुक्त, ये दो भेद कहे गए हैं। अब संसारी जीवों के भेद बतलाते हैं - पूर्वोक्त संसारी जीव दो प्रकार के हैं-बस और स्था Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दिपिकानियुक्तिश्च अ० १ नवतत्वनिरूपणम् २१ कर्मोदयात् परिस्फुटसुख-दुःखेच्छा-द्वेषादिलिङ्गास्त्रसा उच्यन्ते । स्थावरनामकर्मोदयात् पुनरपरिस्फुटसुख-दुःखादि लिङ्गाः स्थावरा व्यपदिश्यन्ते । द्वीन्द्रियादयो देवपर्यन्तास्त्रसा उच्यन्ते, एकेन्द्रियाः पृथिवीकायिकादिका वनस्पतिकायिकपर्यन्ताः पञ्च स्थावराः कथ्यन्ते । अत्र सुख ग्रहणार्थे प्रथमं त्रसाभिधानं कृतम् तेषां स्पष्टलिंगत्वात् । चकारेण तदुभयेषां परस्परोपसंक्रमः सूच्यते । तथा च-त्रसाः स्थावरेषुःस्थावराश्च त्रसेषु मृत्वोपजायन्ते । इत्यवगन्तव्यम् । तदुभयेषामनेकत्वसूचनार्थम् । सूत्र ॥५॥ नियुक्तिः--पूर्वसूत्रे संसारि-मुक्तभेदेन जीवानां द्वैविध्यं प्ररूपितम् सम्प्रति-संसारिणां प्रथमोपात्तानां भेदं प्रतिपादयितुमाह-'संसारिणो दुविहा तसा थावरा य' इति । संसारिणो जीवाः पुनर्द्विविधाः तद्यथा-त्रसाः, स्थावराश्च । तत्र-त्रसनामकर्मोदयवशवर्तिनो जीवास्त्रसा उच्यन्ते । एवम् स्थावरनामकर्मोदयवशवर्तिनो जीवाः स्थावरा उच्यन्ते, तत्र द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रिय प्रभृत्ययोगिकेवलिपर्यन्ता जीवास्त्रसा अवसेया । स्थावरास्तु-पृथिवीकायाऽप्काय-तेजस्काय वायु-काय-बनस्पतिकायरूपा एकेन्द्रियाः पञ्च विधा बोध्याः । एवञ्च त्रसनामकर्मोदय-स्थावरनामकर्मोदयाऽपेक्षमेव त्रसस्थावरत्वं बोध्यम् न तु त्रस्यन्तीति त्रसाः स्थितिशीलाः स्थावरा इति व्युत्पत्या चलनाचलनापेक्षं त्रस-स्थावरत्वम् । तथा वर । जो जीव त्रस नामकर्म के उदय से स्पृष्ट सुख, दुःख, इच्छा, द्वेष आदि से युक्त हैं, वे त्रस कहलाते हैं । स्थावर नामकर्म के उदय से जिन जीवों का दुःख आदि का अनुभव अस्पृष्ट होता है, वे स्थावर कहे जाते हैं । द्वीन्द्रिय से प्रारंभ करके देवपर्यन्त सभी जीव त्रस हैं। पृथ्वीकायिकों से लेकर वनस्पति कायिक के एकेन्द्रिय जीव स्थावर कहलाते हैं । यहाँ सुगमता से समझने के लिए पहले त्रस ग्रहण किया है, क्योंकि उनमें जीव के लक्षण सुख आदि स्पष्ट प्रतीत होते हैं । 'च' शब्द के प्रयोग से यह सूचित किया गया है कि ये दोनों प्रकार के जीव बदलते रहते हैं, अर्थात् त्रस जीव मरकर स्थावर में और स्थावर जीव त्रसों में उत्पन्न हो जाते हैं। बहुवचन का प्रयोग करके यह ध्वनित किया गया है कि त्रस जीव भी बहुत हैं और स्थावर भी बहुत हैं ।।५॥ तत्त्वार्थनियुक्ति इससे पहले वाले सूत्र में संसारी और मुक्त के भेद से जीवों के दो प्रकार बतलाए थे । यहाँ प्रथम निर्दिष्ट संसारी जीवों के भेद बतलाने के लिए कहते हैं-संसारी जीव दो प्रकार के हैं-त्रस और स्थावर । जो जीव त्रसनाम कर्म के वशीभूत हैं, वे त्रस और जो स्थावर नामकर्म के अधीन हैं वे स्थावर कहलाते हैं । द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय आदि से लेकर अयोगि केवली पर्यन्त त्रस जीव हैं। पृथिवीकाय, अपकाय, तेजस्काय, वायुकाय और वनस्पतिकाय, ये पाँच प्रकार के एकेन्द्रिय जीव स्थावर हैं । इस प्रकार त्रसत्व और स्थावरत्व त्रसनामकर्म और स्थावर नामकर्म के उदय से होता है । चलने और न चलने पर त्रस स्थावरपन निर्भर नहीं है । Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२ __ तत्वार्थसूखे सति द्वीन्द्रियादारभ्याऽयोगि केवलिपर्यन्तस्य त्रसत्वप्रतिपादकाऽऽगमस्य विरोधापत्तिः स्यात् तस्मात् कर्मोदयापेक्षमेव त्रस-स्थावरत्वम् न तु-व्युत्पत्तिनिमित्तलभ्यमितिभावः । त्रसे-द्वादशविधोपयोग संभवेनाऽभ्यर्हितत्वात् प्रथमं तस्योपादानम् । स्थावरे तु त्रिविधस्यैवोपयोगस्य सद्भावेन तस्याऽभ्यहिंतत्वाऽभावेन पश्चादुपादानं कृतमिति बोध्यम् । ___ उक्तञ्च-स्थानांगे २ स्थाने १ उद्देशके ५, सूत्रे 'संसारसमावन्नगा तसा चेव थावरा चेव' इति । संसारसमापन्नकास्त्रसाश्चैव-स्थावराश्चैव इति । जीवाभिगमे १ प्रतिपत्तौ २७–सूत्रे चोक्तम् ‘से किं तं ओराला तसा पाणा-३, चउव्विहा पण्णत्ता तं जहा-बेइंदिया, तेइंदिया चउरिदिया पंचेंदिया'-इति । अथ किं ते उरालाः त्रसाः प्राणाः ३ चतुर्विधा प्रज्ञप्ताः तद्यथा-द्वीन्द्रियाः त्रीन्द्रियाः चतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रियाः इति।सूत्र-५॥ मूलसूत्रम्-"तं दुविहा सुहमा-बायरा य-" सू० ६॥ छाया-तद् द्विविधाः, सूक्ष्माः बादराश्च-" ॥सू० ६॥ दीपिका-पूर्वसूत्रे-त्रस-स्थावरभेदेन संसारिणो जीवा द्विविधा भवन्तीति प्रतिपादितम्-सम्प्रति-तेषामेव संसारिजीवानां पुनः प्रकारान्तरेण द्वैविध्यं प्रतिपादयितुमाह-"तं दुविहा, सुहमा-बायरा य" इति । ते खलु संसारिणो जीवाः पुन र्द्विविधाः । तद्यथा-सूक्ष्माः बादराश्चेति, तत्र-स्नेहसूक्ष्म-पुष्प-सूक्ष्म-प्राण्युत्तिङ्ग-पनक-बीज-हरियदि यह मान लिया जाय कि जो गमन करे सो त्रस और जो स्थितिशील हो, वह स्थावर कहलाता है तो आगम से विरोध होगा, क्योंकि आगम में द्वीन्द्रिय से लेकर अयोगीकेवली पर्यन्त के जीवों को त्रस कहा है । अतएव त्रसत्व कर्मोदय की अपेक्षा से ही स्वीकार करना चाहिए, व्युत्पत्तिनिमित्त की अपेक्षा से नहीं। त्रस जीवों में बारहों उपयोग पाये जा सकते हैं, अतएव प्रधान होने के कारण सूत्र में उनका निर्देश पहले किया गया है । स्थावर जीवों में तीन ही उपयोग होते हैं, अतएव वे प्रधान नहीं हैं । इन कारण उनको बाद में ग्रहण किया है । स्थानांगसूत्र के द्वितीय स्थान प्रथम उद्देशक के ५ वें सूत्र में कहा है- संसारसमापन्न जीव दो प्रकार के होते हैं-त्रस और स्थावर । __ जीवाभिगमसूत्र की प्रथम प्रतिपत्ति के २७ वें सूत्र में कहा है -- 'उदार-स्थूल त्रस प्राणी कितने प्रकार के हैं ? उत्तर-चार प्रकार के हैं-द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और पंचेन्द्रिय ॥५॥ मूलसूत्रार्थ-तं दुविहा मुहुमा बायरा य' इत्यादि ।६। संसारी जीव पुनः दो प्रकार के हैं-सूक्ष्म और बादर ॥६॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्र में संसारी जीवों के दो भेद-त्रस और स्थावर बतलाये जा चुके हैं, अब उन्हीं संसारी जीवों के प्रकारान्तर से दो भेद बतलाये जाते हैं संसारी जीव पुनः दो प्रकार के हैं—सूक्ष्म और बादर । Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकनिर्युक्तिश्च अ. १ नवतत्वनिरूपणम् २३ 66 ताण्ड- सूक्ष्मभेदेना- Sष्टविधाः सूक्ष्मा जीवाः । तद्भिन्नाः पृथिवीकायादयो बादरा जीवा - अनेकविधाः सन्ति । मुक्ताजीवास्तु-न सूक्ष्माः नापि बादरा नो वा ते त्रसाः, नापि स्थावरा इति भावः । सूत्र ६ ॥ निर्युक्तिः — पूर्व सूत्रे – संसारिजीवानां त्रसस्थावरभेदेन द्वैविध्यं प्ररूपितम् सम्प्रति तेषामेव प्रकारान्तरेण पुन द्वैविध्यं प्रतिपादयति तं दुवा मा - बायरा य - इति । ते पुनः संसारिणो जीवा द्विविधाः - द्वि प्रकारकाः भवन्ति सूक्ष्माः - बादराश्च । तथा चोक्तम् दश वैकालिके – अध्ययने १५ गाथायाम् - "सिहेणं पुप्फमुहमं च पाणुत्तिंगं तहेव य - । पण बीयहरियं च अंडमुहुमं च अट्टमं ॥१॥ " स्नेहं पुष्पसूक्ष्मं च प्राण्युत्तिङ्गं तथैवच । पनकं बीजहरितं च अण्डसूक्ष्मं च अष्टमम् ॥१॥ बादराणान्तु जीवानां पृथिवीकायिकादिभेदेनाऽनेकविधत्वमवगन्तव्यम् । तत्र - शुद्ध पृथिवी, शर्करा पृथिवी, बालुकापृथिवी, उपल, शिला, लवण, त्रपु, ताम्र, सीसक, रजत, सुवर्ण, हरिताल, हिंगुल, मनःशिला, सस्यका, -ऽञ्जन, प्रवाल, -ऽऽभ्रपटलाऽभ्रवालिका, गोमेद, रुचकाङ्ग, स्फटिक, लोहिताक्ष, मरकत, मसार, गल्ल, भुजगेन्द्र, नील, चन्दन, गैरिक, हंसगर्भ, पुलक, सौगन्धिक, चन्द्र, सूर्यकान्त, वैडूर्य, जलकान्त, प्रभृतयो बादरपृथिवीकायिकभेदा अवगन्तव्याः ॥ , इनमेंसे सूक्ष्म जीव आठ प्रकार के हैं, यथा ( १ ) स्नेह सूक्ष्म ( २ ) पुष्पसूक्ष्म ( ३ ) प्राणिसूक्ष्म ( ४ ) उत्तिंगसूक्ष्म ( ५ पनकसूक्ष्म ( ६ ) बीजसूक्ष्म ( ७ ) हरितसूक्ष्म ( ८ ) अण्डसूक्ष्म। इनसे भिन्न पृथ्वीकाय आदि बादर जीव हैं जो अनेक प्रकार के हैं । मुक्तजीवन सूक्ष्म हैं, न बादर हैं, न त्रस हैं और न स्थावर ही हैं ॥ ६ ॥ तत्त्वार्थनियुक्ति - पूर्वसूत्र में संसारी जीवों के त्रस और स्थावर के भेद से दो प्रकार कहे हैं । अब इन्हीं के प्रकारान्तर से दो भेदों का प्रतिपादन करते हैं— संसारी जीव दो प्रकार के हैं - सूक्ष्म और बादर दशवैकालिक के आठवें अध्ययन की गाथा १५ में कहा है आठ सूक्ष्म इस प्रकार हैं- स्नेहसूक्ष्म, पुष्पसूक्ष्म, प्राणिसूक्ष्म, उत्तिंगसूक्ष्म पनकसूक्ष्म, बीजसूक्ष्म, हरितसूक्ष्म, और आठवाँ अण्डसूक्ष्म । [ यह बात ध्यान में रखनी चाहिए कि यहाँ जो आठ सूक्ष्म बतलाए गए हैं, वे सूक्ष्मनामकर्म के उदय की अपेक्षा से नहीं हैं, बल्कि परिमाण की अपेक्षा से हैं; ये आठ सूक्ष्म सामान्य तौर से दृष्टिगोचर नहीं होते; इस कारण इन्हें सूक्ष्म कहा गया है । ] बादर जीव पृथ्वीकाय आदि के भेद से अनेक प्रकार के हैं । शुद्ध पृथिवी, शर्करा पृथिवी, बालुकापृथिवी, इसी प्रकार उपल, शिला, लवण, त्रपु, ताम्र, शीशा, रजत, स्वर्ण, हडताल, हिंगुल, मैनसिल, सस्यक, अंजन, प्रवाल, अभ्रपटल, अभ्रवालिका, गोमेद, रुचकांग, स्फटिक, लोहिताक्ष, मरकत, मसारगल्ल, भुजगेन्द्र, नील, चन्दन, गैरिक, हंसगर्भ, पुलक, सौगन्धिक, चन्द्रकान्त, सूर्यकान्त, वैडूर्य, जलकान्त आदि बादरपृथ्वीकायिक जीवों के भेद हैं । Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४ - तत्वार्थसूत्रे wwwmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm. - स्थानञ्चैषां पृथिव्यष्टकाऽधोऽधः पातालभवननरकप्रस्तरादि बोध्यम् । सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः कज्जलसंभृतकूपिकावत् सर्वलोकव्यापिनः सन्ति.। बादरपृथिवीकायानामाद्याश्चतस्रो लेश्या वभन्ति । एवम्-हिमाऽवश्याय-मिहिका करका-हरतनु-शुद्ध-शीतो-ऽष्ण-क्षाराऽम्ल-लवणक्षीर-घृतो-दकपृभृतयो बादरा-अप्कायिका भवन्ति । बादराणां तेषां समुद्र-हूद नदी प्रभृति स्थानम् । सूक्ष्माणान्तु-अप्कायानां सर्वलोकः स्थानम् । एवमेव अङ्गाराऽर्चि-रतल (उल्मुक) शुद्धाग्नि प्रभृतयो बादरतेजस्कयिका अवसेयाः । तेषाञ्च-बादरतेजस्कायिकानां मनुष्यक्षेत्रमेव स्थानं बोध्यम् , नातःपरं तेषां स्थानम् । सूक्ष्मतेजस्कायिकानान्तु-सर्वलोकव्यापित्वम् प्राच्यप्रतीच्योदीच्याद्यत्कलिका-मण्डलिका प्रभृतयो बादरवायुकायिका बोव्याः । तेषाञ्च-बादरवायुकायानां धनवात, तनुवात तद् वलया--ऽधोलोकभवनप्रभृतिस्थानमवगन्तव्यम् । सूक्ष्माणां पुनर्वायुकायिकानां सर्वलोकव्यापित्वमवसेयम् । एवम्-शैवालावकपनकहरिद्राकमूलकाल्लुकासिंहकर्णि वृक्ष गुच्छ गुल्म लताप्रतानप्रभृतयो बादरवनस्पतिकाया अवगन्तव्याः । तद् भिन्नाः सूक्ष्मा वनस्पतिकायिका अवसेयाः । बादराणां इनके स्थान आठ पृथिवियाँ, पाताल वन, नरक प्रस्तर आदि जानने चाहिए । सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव काजल से भरी कुप्पी के समान सम्पूर्ण लोक में व्याप्त हैं। बादर पृथिवीकायिक जीवों में चार लेश्याएँ --कृष्ण, नील, कापोत और तेजोलेश्याहोती हैं। इसी प्रकार हिम, अवश्याय, मिहिका धूवर करक (ओले), हरतनु (पृथ्वी को भेद कर निकलने वाले जलविन्दु), शुद्धजल, शीतजल, उष्णजल, क्षारजल, अम्लजल ( खट्टा पानी), लवणजल, क्षीरजल और घृतजल आदि बादर अप्कायिक जीव हैं। समुद्र, तालाब, नदी आदि बादरजलकायिक जीवों के स्थान हैं । सूक्ष्म जलकायिक जीवों का स्थान सम्पूर्ण लोक है । इसी प्रकार अंगार, अर्चि, उल्मुक शुद्धाग्नि आदि बादर तेजस्कायिक जीव समझने चाहिए । बादर तेजस्कायिक जीव मनुष्य क्षेत्र अर्थात् अढ़ाई द्वीप में ही होते हैं; उससे आगे नहीं होते । सूक्ष्म तेजस्कायिक सम्पूर्ण लोक में व्याप्त हैं। पूर्वी पछांही, उत्तरी आदि हवाएँ तथा उत्कलिका, मण्डलिका आदि हवाएँ बादर वायुकायिक जीव हैं । बादर वायुकाय के स्थान घनबात, तनुवातवलय, अधोलोक के भवन आदि हैं। सूक्ष्म वायुकायिकों का स्थान समस्त लोक हैं। इसी प्रकार शैवाल, अवक, पनक, हरिद्रा ( हल्दी) अदरख, मूलक, आलू, गुच्छ, गुल्म लता बितान आदि बादर वनस्पतिकायिक हैं । इनसे जो भिन्न हैं वे सूक्ष्म वनस्पति Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०१ . कमर, वि-520M नवतत्वनिरूपणम् २५. वनस्पतिकायिकानां द्वीप-समुद्रादिस्थानं बोध्यम् । सूक्ष्माणाञ्च -वनस्पतिकायिकानां सर्वलोकव्यापित्वं बोध्यम् । अत्रेदं बोध्यम्-त्रसत्वं द्विविधम् क्रियातो लब्धितश्च । तत्र क्रिया तावत् कर्म--चलन-. देशान्तरप्राप्तिः-गतिः तस्मात्-क्रियामाश्रित्य तेजस्कायिक-वायुकायिकयोस्त्रसत्वमवगस्तव्यम् । लब्धिः पुनस्त्रसनामकर्मोदयः, तस्मात् त्रसनामकर्मोदयाद् देशान्तरप्राप्तिलक्षणक्रियावत्वाच्च द्वीन्द्रिया दयनसा व्यपदिश्यन्ते । ___ स्थावरनामकर्मोदयलक्षणलब्ध्या च सर्वे पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिकायिकाः स्थावरा व्यपदिश्यन्ते । मुक्ताश्च न त्रसाः न स्थावराः, अतएव-न ते बादरा वा सूक्ष्मा वा व्यवहियन्ते संसारिणामेव त्रस-स्थावरत्वयोः सूक्ष्मबादरत्वयोश्च प्रतिपादितत्वात् इति भावः । सूत्र-६॥ मूल सूत्रम्--" पुणो दुविहा पज्जत्तिया-अपज्जत्तिया य ॥७॥ छाया--पुनद्विविधाः पर्याप्तकाः-अपर्याप्तकाश्च-" दीपिका-पूर्वसूत्रे तावत्-सूक्ष्म-बादरभेदेन संसारिणो जीवा द्विविधा भवन्तीत्युक्तम् सम्प्रति-तेषामेव जीवानां पुनः प्रकारान्तरेण द्वैविध्यं प्रतिपादयितुमाह-“पुणो दुविहा, पज्जत्तिया अपज्जत्तिया य"-इति । कायिक हैं। बादर बनस्पतिकायिकों के स्थान द्वीप समुद्र आदि हैं । सूक्ष्म वनस्पतिकाय सम्पूर्ण लोकव्यापी समझना चाहिए । यहाँ यह समझना चाहिए कि त्रसत्व दो प्रकार का है-क्रिया से और लब्धि से। क्रिया का अर्थ है कर्म-चलन, एक जगह से दूसरी जगह पहुँचना अर्थात् गति करना । इस क्रिया की अपेक्षा से तेजस्कायिक और वायुकायिक जीव भी त्रस हैं। लब्धि का अर्थ है त्रसनाम कर्म का उदय । इसकी अपेक्षा से तथा गमन रूप क्रिया की अपेक्षा से द्वीन्द्रिय आदि जीव ही त्रस कहलाते हैं। स्थावरनामकर्म के उदय रूप लब्धि की अपेक्षा से सब पृथ्वी कायिक, अपकायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक और वनस्पतिकायिक जीव स्थावर कहलाते हैं । 'मुक्त जीवन न त्रस है, न स्थावर । अतएव वे न बादर कहलाते हैं, न सूक्ष्म ही । त्रस, स्थावर, सूक्ष्म और बादर का व्यवहार संसारी जीवों में ही होता है ॥६॥ । मूलसूत्रार्थ- 'पुणो दुविहा' इत्यादि ॥७॥ जीव पुनः दो प्रकार के है-पर्याप्त और अपर्याप्त ॥७॥ तत्त्वार्थदीपिका--पूर्वसूत्र में कहा जा चुका है कि सूक्ष्म और बादर के भेद से संसारी जीव दो प्रकार के होते हैं । अब उन्हीं के दूसरे प्रकार से दोभेद बतलाने के लिए कहा है। संसारी जीव पुनः दो प्रकार के हैं-पर्याप्त और अपर्याप्त । Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थसूत्रे ते खलु संसारिणो जीवाः पुनर्द्विविधाः तद्यथा पर्याप्ताः अपर्याप्ता श्चेति । तत्र–पर्याप्ति स्तावत् षविधा वर्तते, आहार-शरीरेद्रियश्वासोच्छ्वासभाषामनःपर्याप्तिभेदात् । तत्र तैजसकार्मणशरीरभाजः आत्मनो विवक्षितक्रियापरिनिष्पत्तिः पर्याप्तिः आत्मनः खलु कर्तुः करणविशेषपुद्गलरूपाऽपर्याप्तिः येन करणविशेषेणाऽऽत्मन आहारादिग्रहणसामर्थ्य . निष्पद्यते, तच्च करणं यैः पुद्गलै निर्वय॑ते ते खलु पुद्गला आत्मना गृहीतास्तथाविधपरिणतिभाजः पर्याप्तिशब्देनोच्यन्ते इति भावः । तत्रा-ऽऽहारग्रहणसमर्थकरणपरिनिष्पत्तिः आहारपर्याप्तिः-शरीरकरणनिष्पत्तिः शरीरपर्याप्तिः । एवम्-इन्द्रियादिपर्याप्तिरपि बोध्या, तथाविधपर्याप्तियुक्ताः जीवाः पर्याप्ता उच्यन्ते । आहारादिपर्याप्तिरहितास्तु-अपर्याप्ता-उच्यन्ते-॥ सूत्र ७॥ नियुक्ति:-पूर्वसूत्रे जीवानां सूक्ष्म बादरभेदेन द्वैविध्यं प्रतिपादयितुमाह-"पुणो दुविहा" इत्यादि । ते खलु जीवाः पुनर्द्विविधाः पर्याप्तकाः-अपर्याप्तकाश्च-तत्र पर्याप्तिः शक्तिः षविधा वर्त्तते । आहार-शरीरे-न्द्रिय-श्वासो-च्छासभाषामनःपर्याप्तिभेदात् । तथाचकेंचन जीवाः अहारादिपर्याप्ता भवन्ति केचन-पुनराहादिपर्याप्तिरहिता भवन्ति । तथा चयावत्कालं पूर्णा पर्याप्ति न बध्नन्ति तावत्कालमपर्याप्तकाः अतएव-जीवाः पर्याप्तकाः अपर्याप्तकाश्च व्यपदिश्यन्ते इति भावः । सूत्र ७॥ ... पर्याप्ति के छह भेद हैं—(१) आहारपर्याप्ति ( २ ) शरीरपर्याप्ति ( ३ ) इन्द्रियपर्याप्ति ( ४ ) श्वासोच्छ्वासपर्याप्ति ( ५ ) भाषापर्याप्ति ( ६ ) मन;पर्याप्ति । तैजस और कार्मण शरीर वाले आत्मा की किसी क्रिया की पूर्ति होना पर्याप्ति है। कर्ता आत्मा है। जिस करण के द्वारा आत्मा में आहार आदि के ग्रहण की शक्ति उत्पन्न होती है, वह करण जिव पुद्गलों से उत्पन्न होता है, पुद्गल आत्मा के द्वारा गृहीत होकर अमुक प्रकार के परिणमन करते हैं। वही पर्याप्ति कहलाती हैं । आहार को ग्रहण करने में समर्थ करण की निष्पत्ति हो जाना आहारपर्याप्ति है। शरीर रूप करण की निष्पत्ति होना शरीर पर्याप्ति है। इसी प्रकार इन्द्रियपर्याप्ति आदि भी समझ लेना चाहिए । जो जीव इस प्रकार की पर्याप्तियों से युक्त होते हैं वे पर्याप्त कहलाते हैं। जो जीव आहार आदि पर्याप्तियों से रहित होते हैं, उन्हें अपर्याप्त कहते हैं ॥७॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-पूर्वसूत्र में सूक्ष्म और बादर के भेद से जीवों के दो भेद कहे गए हैं। अब उन्हीं के प्रकारान्तर से दो भेद बतलाने के लिए कहते हैं-वे जीव पर्याप्त और अपर्याप्त के भेद से पुनः दो प्रकार के हैं। पर्याप्ति अर्थात् शक्ति छह प्रकार की है (१) आहार पर्याप्ति (२) शरीरपर्याप्ति ( ३ ) इन्द्रियपर्याप्ति ( ४ ) श्वासोच्छ्वास पर्याप्ति (५ ) भाषापर्याप्ति और (६) मनः पर्याप्ति । कोई जीव आहार आदि पर्याप्ति से युक्त होते है और कोई-कोई उनसे रहित होते हैं । ये जब तक पूर्ण पर्याप्ति नहीं बाँधते तब तक अपर्याप्त कहलाते हैं । इस कारण कोई जीव पर्याप्त और कोई अपर्याप्त कहलाते हैं ॥७॥ Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकनियुक्तिश्च ०१ नवतत्वनिरूपणम् २७ मलम् ---"बेंदियतिदियचउरिदिय-पंचिंदिया य तसा सू० ८. छाया—द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रिय पञ्चेन्द्रियाश्च त्रसाः" सू०८ दीपिका-पूर्व तावत् त्रस-स्थावरभेदेन संसारिणो जीवाः द्विविधा भवन्ति इति प्रतिपादितम्, सम्प्रति-तेषामेव त्रसानां स्थावराणाञ्च स्वरूपामि विशदरूपेण क्रमशः प्ररूपयितुमाह-बेइंदिय-तिदिय -चउरिदिय-पंचिंदिया य तसा-"इति-द्वीन्द्रियाः-त्रीन्द्रियाः-चतुरिन्द्रियाः-पञ्चेन्द्रियाः-चकारात् गतित्रसत्वेन बादरतेजोवायुकायिका अपि त्रसा उच्यन्ते । तत्र–स्पर्शन-रसनयुक्ताः द्वीन्द्रियाः -शंख-शुक्ति-वराट-कादयः, स्पर्शन-रसन-ब्राण-चक्षुर्युक्ताः-कुन्थु-वृश्चिक-शतपदीन्द्रगोपयूका-लिक्षा-मत्कुण-पिपीलिकादयस्त्रीन्द्रियाः । स्पर्शन-रसन-प्राण-चक्षुर्युक्ताः-दंश-मशक-पतङ्गं -भ्रमरादयश्चलुरिन्द्रियास्तु अण्डज-पोतज-जरायुजादयः ।। सूत्र ८॥ नियुक्तिः-पूर्वं संसारिजीवानां स-स्थावरभेदेन द्वैविध्यं प्रतिपादितम् , सम्प्रति तानेव त्रसान् -स्थावरांश्च विशेषरूपेण प्रतिपादयितुं-क्रमशः सूत्रद्वयमाह-"बेंदिय-तिंदिय चउरिदिय-पंचिंदिया य तसा-' इति । द्वीन्द्रियाः-त्रीन्द्रियाः-चतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रियाः चकारात् गति त्रसत्वेने यादरतेजोवायुकायिका अपि त्रसाः व्यपदिश्यन्ते । तत्र—द्वीन्द्रियाः कृमिप्रभृतयः, मूलसूत्रार्थ--'बेदियतिंदिय बउरिदिय' इत्यादि।। द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और पंचेन्द्रिय जीव त्रस हैं ॥८॥ तत्त्वार्थदीपिका--त्रस और स्थावर के भेद से संसारी जीव दो प्रकार के कहे जा चुके हैं । अब उन त्रस और स्थावर जीवों का स्वरूप क्रमशः विस्तार के साथ कहते हैं द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय, पंचेन्द्रिय और 'च' शब्द का ग्रहण करने से बादर तेज़स्कायिक तथा वायुकायिक जीव त्रस कहलाते हैं । इनमें से जो जीव स्पर्शन और रसना इन दो इन्द्रियों में युक्त होते हैं, वे द्वीन्द्रिय कहलाते हैं, जैसे- शंख, सीप, कौड़ी आदि । जो स्पर्श रसना और घ्राण इन्द्रियों से युक्त होते हैं, वे त्रीन्द्रिय कहलाते हैं, जैसे- कुन्थु, विच्छू, शतपदी, इन्द्रगोप, जूं , लीख, खटमल चिउँटी आदि । स्पर्शन, रसना, घ्राण और चक्षु से युक्त चौइन्द्रिय कहलाते हैं, जैसेडांस, मच्छर, पतंग, भ्रमर बिच्छू आदि अंडज (अंडे में उत्पन्न होने वाले ), पोतज़ (पोत से उत्पन्न होने वाले ) और जरायुज (जरायु -चमड़े की पतली झिल्ली (कोथली) में उत्पन्न होने वाले ) जीव पंचेन्द्रिय होते हैं ॥८॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-त्रस और स्थावर के भेद से संसारी जीवों के दो भेद कहे जा चुके हैं। अब उनका विस्तार से प्रतिपादन करने के लिए दो सूत्र कहते हैं..द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और पंचेन्द्रिय तथा 'घ' शब्द के ग्रहण से बादर तेजस्कायिक और वायुकायिक जीव त्रस कहलाते हैं । इनमें कृमि आदि द्वीन्द्रिय,, पिपीलिका आदि . Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तस्वार्थसूत्रे त्रीन्द्रिया-पिपीलिका प्रभृतयः । चतुरिन्द्रिया-भ्रमरादयः । पञ्चेन्द्रियाः-मनुष्यादयोऽवसेयाः । तथाचोक्तम्-जीवाभिगमस्य-१-प्रतिपत्तौ २-सूत्रे “से किं तं ओराला तसा य पण्णत्ता-तं जहा बेइंदिया ते इंदिया चउरिदिया पंचिंदिया" इति । अथ के ते ओरालास्त्रसाः प्राणिनः ३ चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-द्वीन्द्रियाः त्रीन्द्रियाः चतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रिया इति । तत्र-द्वे-इन्द्रिये स्पर्शन-रसन रूपे येषां ते द्वीन्द्रियाः । एवम्त्रीणि स्पर्शन-रसन घाणरूपाणि इन्द्रियाणि येषां ते त्रीन्द्रियाः चत्वारि-स्पर्शनरसनघ्राणचक्षंषि इन्द्रियाणि येषां ते चतुरिन्द्रियाः स्पर्शनादीनि (कर्णान्तानि) पञ्चेन्द्रियाणि येषां ते पञ्चेन्द्रियाः । तत्र-शंख-शुक्ति-वराटक-जलोकप्रभृतयो द्वीन्द्रियाः, कुन्थु-वृश्चिक-शतपदी-न्द्रगोपयूका-लिक्षा मत्कुण-पिपीलिकादयस्त्रीन्द्रियाः, दंस-मशक-पतङ्ग-भ्रमर-मक्षिकादयश्चतुरिन्द्रियाः, मनुष्य-गो-महिष-सर्प-गृहगोधिकादयः-पञ्चेन्द्रिया बोध्याः । सूत्र ॥८॥ मूलम्-"एगिदिया पुढवीकाइयाइया पंच थावरा"-॥९॥ छाया- “एकेन्द्रियाः-पृथिवीकायिकादयः पञ्चस्थावराः" सू० ॥९॥ दीपिका-पूर्व स्थावराः संसारिणो जीवाः प्रतिपादिताः सम्प्रति तेषां पञ्चभेदप्रतिपादनपूर्वकं स्वरूपाणि निरूपयितुमाह-“एगिदिया पुढविकाइया इया पंचथावरा" इति । एकेन्द्रियाः-स्पर्शनात्मकमेकमिन्द्रियं येषां ते-एकेन्द्रियाः पृथिवीकायिकादयः । त्रीन्द्रिय, भ्रमर आदि चतुरिन्द्रिय और मनुष्य आदि पंचेन्द्रिय जानने चाहिए। जीवाभिगम की प्रथम प्रतिपत्ति के २७ वें सूत्र में कहा है-उदार त्रस प्राणी कितने प्रकार के हैंद्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और पंचेन्द्रिय । जिन जीवों में स्पर्शन और रसना ये दो इन्द्रियाँ होती हैं, वे द्वीन्द्रिय कहलाते हैं। इसी प्रकार जो स्पर्शन, रसना और घ्राण इन्द्रियों से युक्त हैं, वे त्रीन्द्रिय कहलाते हैं । जिनके इन तीन इन्द्रियों के साथ चक्षुरिन्द्रिय भी होती हैं, वे चतुरिन्द्रिय हैं। कान सहित पाँचों इन्द्रियों वाले जीव पंचेन्द्रिय कहलाते हैं। शंख, सीप, कौड़ी आदि द्वीन्द्रिय जीव है कुन्थु, वृश्चिक शतपदी, इन्द्रगोप, जू, लीख खटमल, कौड़ी आदि त्रीन्द्रिय हैं; डांस, मच्छर , पतंग, भ्रमर,मक्खी आदि चतुरिन्द्रिय हैं और मनुष्य, गाय, भैस सर्प छिपकली आदि पंचेन्द्रिय हैं ॥८॥ सूत्रार्थ-'एगिदिया पुढवीकाईए' इत्यादि । पृथिवीकायिक आदि पाँच स्थावर एकेन्द्रिय हैं ॥९॥ तत्त्वार्थ दीपिका-पहले संसारी जीवों का एक प्रकार स्थावर कहा गया था, अब उसके पाँच भेद बतलाकर स्वरूप का निरूपण करने के लिए कहते हैं--- . जिन जीवोंमें सिर्फ एक स्पर्शन क्रिया पाई जाती है, वे पृथ्वीकायिक आदि स्थावर कहलाते हैं । आदि शब्द से अप्कायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक और वनस्पतिकायिक का ग्रहण होता - Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिका नियुक्तिश्च अ०१ नवतत्त्वनिरूपणम् २९ - पृथिवीकायिकाः-आदिना-ऽप्कायिकाः तेजस्कायिकाः वायुकायिकाः वनस्पतिकायिकाः इत्येवं पञ्चविधाः स्थावरा जीवाः सन्ति । किन्तु-देशान्तरप्राप्तिलक्षणगतिक्रियामाश्रित्य तेजवायु (तेजोवायु) कायिकास्त्रसा उच्यन्ते ।सू० ॥९॥ - नियुक्ति:--अथ पूर्वोक्तस्थावरान् प्रतिपादयितुमाह-“एगिंदिया पुढवीकाइयाए पंचथावरा" इति । एकेन्द्रियाः एकं स्पर्शनरूपमिन्द्रियं येषां ते एकेन्द्रियाः पृथिवीकायिकादयः । पृथिवीकायिकाः-१ अप्कायिकाः-२ तेजस्कायिकाः-३ वायुकायिकाः-४ वनस्पतिकायिकाः-५ पञ्चसंख्यकाः स्थावरा व्यपदिश्यन्ते । तथाचोक्तम्-स्थानाङ्गे-५ स्थाने–१ उद्देशके ३९४ सूत्रे पंच थावरा काया पण्णत्तातं जहा पुढवीथावरकाए, आउथावरकाए, तेउथावरकाए, वाउथावरकाए,वणस्सईथावरकाए"-इति । पञ्चस्थावराःकायाः प्रज्ञप्ताः-तद्यथा-पृथिवीस्थावरकाया १ अप्स्थावरकायाः-२ तेजः स्थावरकायाः-३ वायुस्थावरकायाः-४ वनस्पतिस्थावरकायाः ५॥सू०९॥ मूलसूत्रम्-"तसा अणेगविहा, अंडयाइया" छाया-"असा अनेकविधाः अण्डजादयः" दीपिका–सामान्यतः पूर्वोक्तानां त्रसानां संसारिजीवानां विशेषस्वरूपाणि-भेदांश्च प्रतिपादयितुमाह____ "तशु अणेगविहा, अण्डयाइया"-इति । त्रसाः-त्रसनामकर्मोदयवशवर्त्तिनो जीवा द्वीन्द्रियत्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रिय-पञ्चेन्द्रियाद्ययोगिकेवलिपर्यन्ता अनेकविधाः नानाप्रकारका भवन्ति । है । ये पाँच प्रकार के स्थावर जीव हैं। किन्तु देशान्तर प्राप्तिरूप गतिक्रिया की अपेक्षा तेजस्कायिक और वायुकायिक भी त्रस कहलाते हैं ॥९॥ तत्त्वार्थ नियुक्ति-अब पूर्वोक्त स्थावरों का प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं। एक स्पशनेन्द्रिय वाले जीव स्थावर कहलाते हैं । पृथ्वीकायिक, अपकायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक, और वनस्पतिकायिक पांच स्थावर हैं । स्थानांगसूत्र के पाँचवें स्थान के प्रथम उद्देशक के ३९४ वें सूत्र में कहा है स्थावरकाय पाँच कहे गये हैं-(१) पृथिवीस्थावर काय (२) अपस्थावरकाय (३) तेजस्थावरकाय (४) वायुस्थावरकाय और (५) वनस्पतिस्थावरकाय ॥९॥ सूत्रार्थे–'तसा अणेगविहा' इत्यादि । त्रसजीव, अंडज आदि के भेद से अनेक प्रकार के हैं ॥१०॥ तत्त्वार्थ दीपिका- पहले सामान्य रूप से कहे गए त्रसजीवों का विशेष स्वरूप और भेदबतलाने के लिए कहते हैं सनामकर्म के उदय के वशीभूत द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय, पंचेन्द्रिय आदि अयोगिकेवली पर्यन्त अनेक प्रकार के होते हैं। वे इस प्रकार हैं-अण्डज, जरायुज, रसज, संस्वेदज, Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -३० तत्वार्थपूरे तद्यथा--अण्डजादयः, अण्डजाः आदिना जरायुजाः-रसजाः संस्वेदजाः-सम्मूछिमाःउद्भिज्जाः-औपपातिकाश्च । तत्र-गर्भसंमूछिमोपपातलक्षणत्रिविधजन्मसु अण्डज-पोतज-जरायुजानां गर्भाज्जन्म भवन्ति । ___ तत्राण्डजास्तावत्-सर्प-गृहगोधिकादयः । पोतजाः-सिंह-व्याघ्र-चित्रक-मार्जारादयः अनावरणजन्मानः । जरायुजाः-गो-महिष–मनुष्यादयः सावरणजन्मभाजो भवन्ति । रसजास्तुमद्यादिविकृतघृतादिरसे चर्मादियोगे जाताः कृम्यादयो प्रथमधातूद्भवाश्च जीवा रसजाः संस्वेदजास्तु-संस्वेदःप्रस्वेदः, तत्र जाताः-संस्वेदजाः कुक्षाद्युत्पन्ना जीवाः संस्वेदजा बोध्याः । समन्तात्-पुद्गलानां मूर्च्छन-संघातीभवनं संमूर्छः तत्र भवाः-संमूर्छिमाः सर्प-दर्दुर-मनुष्यादयोऽपि सम्मूर्च्छनाद् उत्पद्यमानत्वात् संमूर्छिता उच्यन्ते । उद्भिज्जास्तरु- गुल्मादयःऔपपातिक-देव-नारका उच्यन्ते ॥१०॥ __ तत्त्वार्थ नियुक्तिः-पूर्वोक्तान् त्रसान् विभागपूर्वकं विशदरूपेण प्रतिपादयितुमाह"तसा अणेगविहा अण्डयाइया" इति । त्रसाः-द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रिय-पञ्चेन्द्रिया जीवाः अनेकविधाः-नानाप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः सन्ति । तद्यथा-अण्डजाः आदिपदेन पोतजाःजरायुजाः-रसजाः-संस्वेदजाः संमूर्छिमाः-उद्भिज्जा:-औपपातिकाश्च गृह्यन्ते । तत्र वक्ष्यमाणेषु गर्भ-संमूछिमोपपातलक्षणेषु त्रिविधजन्मसु, अण्डज-पोतज-जरायुजानां गर्भाज्जन्म भवति । सम्मूर्छिम, उद्भिज्ज और औपपातिक । जीवों का जन्म तीन प्रकार का है-गर्भसम्मूर्छिम और उपपात । इनमें से अण्डज, पोतज और जरायुज जीव गर्भजन्म से उत्पन्न होते हैं । __ अण्डे से उत्पन्न होने वाले सर्प छिपकली आदि अण्डज हैं । जो विना आवरण के उत्पन्न होते हैं 'ऐसे सिंह, व्याघ्र, चीता बिलाव आदि जरायुज हैं। चमड़े की पतली झिल्ली आवरण में उत्पन्न होने वाले गाय भैंस मनुष्य आदि जरायुज कहलाते हैं। मद्यादि रस में उत्पन्न होने वाले कृम्यादि कीडे आदि उत्पन्न होनेवाले रसज कहलाते हैं। पसीने में उत्पन्न होने वाले जू आदि जीव संस्वेदज कहलाते हैं । स्त्री-पुरुष के समागम के बिना उत्पन्न होने वाला प्राणी संमूर्छ कहलाता है । सर्प, मेढक , मनुष्य आदि भी संमूर्छिम जन्म से उत्पन्न होने के कारण संमूर्छिम कहलाते हैं । ठीक ये त्रसजीव हैं ? पतंग आदि उद्भिज्ज कहलाते हैं। देव और नारक औपपातिक होते हैं ॥१०॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-पूर्वोक्त त्रस जीवों का भेद करके विशद रूप से प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं-त्रस अर्थात् द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय, पंचेन्द्रियजीव अनेक प्रकार के हैं। जैसे---अण्डज, पोतज, जरायुज. रसज, संस्वेदज, संमूर्छिम, उद्भिज्ज और औपपातिक आगे कहे जाने वाले गर्भ, सम्मूर्छिम और उपपात, इन तीन प्रकार के जन्मों में से अण्डज, पोतज और जरायुज जीवों का गर्भ से जन्म होता है। Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०१ नवतत्वनिरूपणम् ३१ तत्राऽण्डजाः अहि-गोधा-सरटा-गृहगोधिका-मत्स्य-कच्छप-शिशुमारादयः, हंस-चाप शुक-गृध्र-३येन-पारावत-वायस-यूर-मगु-जल-विहायो गतिर्जलकाकिका-] बक-बलाका सारिकादयश्च । पोतजाः-- शल्लक हस्ति-श्व-विलावक-शश-नकुलमूषिकादयः, जलौका-वल्गुलिभारण्ड-पक्षिविरालादयश्च । जरायुजाः-मनुष्य-गो-महिषा-ऽजा-ऽऽविक-गर्दभो-ष्ट्र-हरिणचमर-शूकर-गवय-सिंह-ब्या-दीपि-श्वान-क्रोष्टु-मार्जारादयो भवन्ति । एतेषां त्रयाणामपिअण्डज-पोतज-जरायुजानां गर्भाज्जन्म भवति । रसजा-विकृतरसे समुत्पन्नाः कृम्यादयः । संस्वेदजाः-मत्कुणादयः । संमूच्छिमाःमाता-पितृसंयोगं विना जायमानाः गर्भव्युत्क्रान्तिकादिभिन्नाः। उद्भिज्जा:-पृथिवीं भित्वा जायमानाः । औपपातिकाः-नारक-भवनपति–वानव्यन्तर-ज्योतिष्क-वैमानिकादयः सिद्धवर्जिता स्त्रसा व्यपदिश्यन्ते। सिद्धाः-न स्थावराः-नापि त्रसाः सन्ति, संमूर्छनजाश्चात्र द्वीन्द्रियादि तिर्यङ्-मनुष्यपर्यन्ताः अवगन्ताव्याः । जरायु स्तावद् गर्भवेष्टकचर्मपुटकमुच्यते, तस्मात् जाता जरायुजा भवन्ति । पोता:शावकाः एवजाताः पोतजाः-शुद्ध प्रसवा भवन्ति, न तु-जरायुप्रभृतिभिर्वेष्टिता भवन्तीति भावः । सर्प. गोह, गिरगिट, छिपकली, मच्छ, कछुवा, नक्र, शिशुमार आदि तथा हंस, चाष, शुक, गिद्ध, श्येन (वाज), कबूतर, काक, मयूर, जलकाक, बगुला, बतक, मैना अदि जीव अण्डज हैं। शल्लक, हाथी. कुत्ता, विलाव, खरगोश, नौला, चूहा, जौक, वल्गुलि और भारण्ड पक्षी तथा विराल आदि पोतज होते हैं। मनुष्य, गाय, भैंस, बकरी, भेड़, गाय, ऊँट, हरिण, चमर, शूकर, गवय(रोभ) सिंह, व्याघ्र द्वीपिक, श्वान, गीदड़, मार्जार आदि जरायुज हैं । इन अण्डज, पोतज और जरायुज जीवों का गर्भ जन्म होता है। विकृत हुए दूध आदि रसों में उत्पन्न होने वाले कृमि आदि रसज कहलाते हैं । खटमल आदि जीव संस्वेदज हैं। माता-पिता के संयोग के बिना ही उत्पन्न होते हैं और जो गर्भजों से भिन्न होते हैं, वे संमूर्छिम हैं । पृथ्वी को भेद कर उत्पन्न होने वाले उद्भिज्ज कहलाते हैं। नारक भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क वैमानिक आदि, सिद्धों को छोड़कर औपपातिक कहलाते हैं। ये सभी त्रस हैं । सिद्ध भगवान् न त्रस हैं और न स्थावर ही द्वीन्द्रिय आदि तिर्यंच और कतिपय मनुष्य संमूर्छिम होते हैं। गर्भ को वेष्टित करने वाली चमड़े की पतली झिल्ली को जरायु (जड़-जेर) कहते हैं । उससे उत्पन्न होनेवाले जीव जरायुज होते हैं । पोत का अर्थ है शावक । जो जरायु से वेष्टित नहीं होते और जन्म लेते ही चलने-फिरते लगते हैं, वे जीव पोतज कहलाते हैं। Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थस्त्रे तथाच-अण्डे पक्ष्यादि प्रादुर्भावककोषे जायन्ते-उत्पद्यन्ते इत्यण्डजाः पक्षि-सर्पादयः । पोता एव जाताः पोतजाः हस्त्यादयो न जराय्वादिना वेष्ठिताः पूर्वावयवयोनिनिर्गतमात्रा एव परिस्पन्दादि सामोपेताः पोतजाः। अथवा-पोतश्चर्म, तेन वेष्टिता लक्ष्यन्ते । तथा च पोतो इव वस्त्र सम्मार्जिता इव गर्भवेष्टनचर्माऽपावृतत्वात् जायन्ते-उत्पद्यन्ते इति पोतजाः। जरायुजाः-जरामेति-गच्छतीति जरायुः गर्भवेष्टनचर्म तस्माज्जायन्ते इति जरायुजाः मनुष्य-गो-महिषादयः । रसजाः-रसे मधलक्षणे-विकृतमधुरसादौ वा जायन्ते इति रसजाः । . रसजो मद्यकीटः स्यात् इति हैमः । संस्वेदजाः-संस्वेदात्-धर्मात्-जायन्ते इति संस्वेदजाः यूका-लिक्षा मत्कुणादयः । संमूर्च्छन-संमूर्छः गर्भाधानम् , [मातापितृ संयोगं विनैव] स्वयं समुत्पत्तिः मनोविकलो जीव उच्यते। अथवा-समन्ततो देहस्य मूर्च्छनम् अवयवसंयोगः तेन निर्वृत्ताः संमूर्छिमाः माता-पितृसंयोग विनैव स्वयमुत्पद्यमानाः पिपीलिकाः-मक्षिका-मत्कोटकादयः। उद्भिज्जाः उद्भिद्यपृथिवीं भित्वा जायन्ते इति उद्भिज्जाः शलभप्रभृतयः । - जो पक्षी तथा सर्प आदि अंडे में उत्पन्न होते हैं, वे अण्डज कहलाते हैं । जो पोत रूप ही जन्म लेते हैं, जरायु से लिपटे हुए नहीं जन्मते, योनि से बाहर आते ही चलने-फिरने लगते हैं, वे हाथी आदि पोतज कहलाते हैं । अथवा पोत का अर्थ है चर्म, उससे वेष्टित लक्षित होते हैं। अतः पोत अर्थात् गर्भ को वेष्टित चर्म से अपावृत होने के कारण वस्त्र से पोंछे हुए शरीर से जो उत्पन्न होते हैं, वे पोतज कहलाते हैं। - जो जरा को प्राप्त हो जाय वह जरायु है, अर्थात् गर्भ को लपेटने वाली चमड़ी। उससे जन्म लेने वाले मनुष्य, गाय, भैंस आदि जरायुज कहलाते हैं। रस अर्थात् मद्य में या विकृत मधुर रस आदि में जन्मने वाले जीव रसज कहलाते हैं। हैम कोष में कहा है-मद्य का कीड़ा रसज कहलाता है । पसीने से उत्पन्न होने वाले जू, लीख मत्कुण आदि संस्वेदज कहलाते हैं । जो जीव माता--पिता के संयोग के बिना ही उत्पन्न होते हैं, वे अमनस्क जीव संमूर्छिम हैं। अथवा इधर--उधर से देह का बन जाना अवयवों का संयोग हो जाना मूर्च्छन' कहलाता है । उससे जो उत्पन्न हो वे भी संमूर्छिम कहलाते हैं। ये चिउंटी, मक्खी, खटमल आदि जीव माता पिता के संयोग के विना ही जन्म लेते हैं । जो शलभ (पतंग) आदि जीव पृथ्वी को भेद कर उत्पन्न होते हैं, वे उद्भिज्ज कहलाते हैं। Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वीपिकानयुक्तिश्च अ. १ त्रसजीवनीरूपणम् ३३ औपपातिकाः- उपपतनम् उत्पातः देवनारकाणां प्रसिद्धगर्भसंमूर्च्छनरूपजन्मप्रकारद्वयविलक्षणउद्भवः तेन निर्वृत्ताः औपपातिकाः देवनारका, देवाश्च-शय्यायाम् नारकाश्च कुम्भ्यादिषु स्वयं समुत्पद्यन्ते इतिभावः । - तथाचोक्तम्-अंडया-पोयया-जराउया-रसया-संसेयया संमुच्छिमा-उभिज्जा-उववाइया य-" इति । दशवैकालिक ४-अध्ययने-॥ “गब्भवतिया य-संमुच्छिमा य-' इति । प्रज्ञापनायाः १-पदे-॥ "दोहं उववाए पण्णत्ते, देवाणं चेव नेरइया चेव,” इति स्थानाङ्गस्य २-स्थाने ३-उद्देशे ८५ सूत्र! छाया] अण्डजाः-पोतजाः-जरायुजाः-रसजाः-संस्वेदजाः-संमूर्छिमाः-उद्भिज्जाःऔपपातिकाश्चेति । गर्भव्युत्क्रान्तिकाश्च-संमूर्छिमाश्चेति । द्वयोरुपपातः प्रज्ञप्तो देवानाञ्चैव, नैरयिकाणाञ्चैवेति । तत्र-रसो घृतादिः तस्माद् चर्मादियोगे जाताः । “रसा-ऽसृङ्-मांस-मेदोऽस्थि, मज्जा-शुक्राणि धातवः" इति वचनात् । रसः प्रथमो धातुः तस्मात् जाता रसजाः सूक्ष्माः । संस्वेदः-प्रस्वेदः तस्माज्जाताः संस्वेदजाः । कक्षाद्युत्पन्नाः सूक्ष्माः । समन्तात् पुद्गलानां मूर्च्छनं संघाती भवनं सम्मूर्छः तस्माज्जाताः सम्मूछिमाः-सर्प-दर्दुर-मनुष्यादयोऽपि सम्मूर्च्छनादुत्पद्यन्ते । तथाचोक्तम् - "शुक्र-सिंघाणक-श्लेष्म कर्ण-दन्तमलेषु च। अत्यन्ताऽशुचिदेहेषु सद्यः सम्मूर्छनो भवेत्-" ॥१॥ इति उभेदनमुभेदः भूमि-काष्ठ-पाषाणादिकं भित्वा ऊर्ध्वं निस्सरणम् जो उपपात से जन्म लेते हैं, वे औपपातिक हैं। उपपात का अभिप्राय है देवों और नारकों का, गर्म और संमूर्छन जन्म से भिन्न प्रकार का जन्म । देव शय्या में उत्पन्न होते हैं और नारक कुज्भी आदि में स्वयं उत्पन्न हो जाते हैं। कहा भी है--'अंडज, पोतज, जरायुज,रसज, संस्वेदज, संमूर्छिम, उद्भिज्ज और औपपातिका-दशवकालिक, चतुर्थ अध्ययन । गर्भज और संमूर्छिय--प्रज्ञापन प्रथम पद । दो प्रकार के जीवों का औपपातिक जन्म होता है—देवों का और नारकों का ।' स्थानांग २ स्थान ३ उद्देशक ८५ वाँ सूत्र । . अर्थात् मद्य आदि रस में जो उत्पन्न होने वाले हैं वे रसज कहलाते । मज्जा और शुक्र संस्वेद अर्थात् पसीने से उत्पन्न होनेवाले संस्वेदज जीव हैं । इधर-उधर से पुद्गलों के एकत्र हो जाने से उत्पन्न होनेवाले जीव वे सम्मूर्छिम हैं। सर्प मेढक और मनुष्य आदि भी सम्ममूर्छन जन्म से पैदा होते हैं। भूमि काष्ठ पाषाण आदि को भेद कर ऊपर आ जाना उभेद कहलाता है । उससे जो ' अ Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सत्यार्यसूले उभेदः उद्भित् सम्पदादित्वात् क्विप् तस्माजाता उद्भिज्जाः, यथा रत्नपाषाणादिकं भत्तवा केनचिद् दर्दुरो निष्काशित इति प्रसिद्ध अन्यत्सर्व स्पष्टम् ॥सूत्र १०॥ मूलम्--"अविहा सुहुमा सिनेहकायाइया ॥सूत्र ११॥ छाया - "अष्टविधाः सूक्ष्माः स्नेहकायादयः-" ॥११॥ दीपिका--पूर्वं तावत् सूक्ष्मबादरभेदेन संसारिजीवानां वैविध्यस्योक्तत्वात् सम्प्रति तत्र सूक्ष्माणां भेदान्-स्वरूपञ्च प्ररूपयितुमाह-'अट्ठविहा मुहुमा सिनेहकायाइया' इति अष्टविधाः अष्टप्रकारकाः सूक्ष्माः जीवाः स्नेहकायादिकाः स्नेहकायः आदिना पुष्पसूक्ष्मः प्राणिसूक्ष्मः उत्तिंगसूक्ष्मः पनकसूक्ष्मः बीजसूक्ष्मः, हरितसूक्ष्मः अण्डसूक्ष्मश्चेति ।। तथाचोक्तम्--सिणेहं पुप्फसुहुमं च पाणुत्तिगं तहेव य । पणगं बीयहरियं च अण्डसुहुमं च अट्ठमं ॥ छाया--स्नेहं पुष्पसूक्ष्मञ्च प्राण्युत्तिङ्गं तथैव च। . पनकं बीजहरितं च अण्डसूक्ष्मं च अष्टमम् ॥ स्नेहम् स्नेहसूक्ष्मम् , . अवश्यायहिमकुञ्झटिकादिरूपम् अत्र स्नेहपदेन अप्कायविशेषः सूक्ष्मः स्नेहकायोऽपि गृह्यते, पुष्पसूक्ष्मम्-उदुम्बरादिपुष्पसदृशम् सूक्ष्मम् प्राणिसूक्ष्मम् यः प्राणी संचरमाण एव सर्वदा लक्ष्यते न तु स्थितो लक्ष्यते . स. चासौ सूक्ष्मः कुंथ्वादिकः उत्तिङ्गसूक्ष्मम्-सूक्ष्मकीटिकादीनाम् वृन्दम् कीटिका नगरादि, कीटिकादयः सूक्ष्माः प्राणिनो धनीभूता अपि पृथिव्यादिवत् प्रतिभासजाः जीवत्वेन दुर्लक्ष्या भवन्ति, पनकसूक्ष्मम्-वर्षाकाले भूमिजीव उत्पन्न होते हैं। वे उद्भिज्ज कहे गये हैं जैसे यह प्रसिद्ध है कि किसी ने पाषण आदि को भेदन करके मेंढक निकाल दिया ॥१०॥ सूत्राार्थ-अट्टविहा सुहुमा,—इत्यादि । स्नेहका आदि आठ प्रकार के सूक्ष्म है ॥११॥ तत्त्वार्थदीपिका- पहले संसारी जीवों के दो भेद कहे गए थे-सूक्ष्म और बादर। अब सूक्ष्म जीवों के भेद और उनके स्वरूप की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैंस्नेहकाय आदि आठ प्रकार के सूक्ष्म है (१) स्नेह कायसूक्ष्म (२) पुष्पसूक्ष्म (३) प्राणिसूक्ष्म (४) उत्तिंग सूक्ष्म (५) पनक सूक्ष्म (६) बीज सूक्ष्म (७) हरित सूक्ष्म और (८) अण्डसूक्ष्म । ___ इनका अर्थ इस प्रकार है-ओस, हिम, कुञ्झटिका (धूवर) आदि स्नेहसूक्ष्म कहलाता है, यहाँ स्नेह' शब्द से जलका ग्रहण किया गया है। गूलर आदि के सूक्ष्म पुष्प सदृश पुष्पसूक्ष्म कहलाते है । जो प्राणी चलने-फिरने से ही दिखाई दे और स्थित होने पर दिखाई न दे, वह प्राणिसूक्ष्म कहलाता है, जैसे कुन्थु आदि । छोटी-छोटी कीड़ियों का समूह-कीड़ी नगरा-उत्तिंग सूक्ष्म है । ये प्राणी घनीभूत होने पर भी पृथ्वी आदि के समान होने के कारण सहज दिखाई नहीं Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पिकानयुक्तिश्च अ० १ सूक्ष्मजीवनिरूपणम् ३५ काष्ठादौ समुत्पन्नं पञ्चवर्णपनकाख्यसूक्ष्मम् बीजहरितं चेति, तत्र बीजसूक्ष्मम्-शाल्यादि तुषमुखं यस्मादंकुरः समुत्पद्यते, हरितसूक्ष्मम् नवीन मुत्पद्यमानं भूमिसवर्णम् तद्वत् कान्तिमत्तया दुर्लक्ष्यम् । अण्डसूक्ष्मम्-मक्षिकापिपीलिकागृहगोधिकाकृकलासाद्यण्डकमवगच्छेत् ॥सूत्र ११॥ नियुक्तिः-पूर्व सूक्ष्मबादरभेदेन जीवानां वैविध्यं प्रतिपादितं सम्प्रति तयोर्मध्ये सूक्ष्माणां भेदं प्रतिपादयितुमाह-अट्टविहा सुहमा सिनेहकायाइया" इति अष्टविधाः अष्ट प्रकारकाः सूक्ष्मा जीवाः प्रज्ञप्तास्तीर्थकृदादिभिः, तद्यथा-स्नेहकायः, तथाचोक्तम् सिणेहं पुप्फसुहुमं च पाणुत्तिगं तहेव य । पणगं बीयहरियं च अण्डसुहमं च अट्टमं ॥ छाया-स्नेहं पुष्पसूक्ष्मञ्च प्राण्युत्तिङ्गं तथैव च ।। पनकं बीजहरितं च अण्डसूक्ष्मं च अष्टमम् ।। स्नेहम्-स्नेहसूक्ष्मम् अबश्यायहिम कुञ्झटिकादिरूपम्. अत्र स्नेहपदेन अप्कायविशेषः सूक्ष्मः स्नेहकायोऽपि गृह्यते पुष्पसूक्ष्मम्-उदुम्बरादि पुष्पसदृशम् सूक्ष्मम् प्राणिसूक्ष्मम् यः प्राणी संचरमाण एव सर्वदा लक्ष्यते न तु स्थितो लक्ष्यते स चासौ सूक्ष्मः प्राणिसूक्ष्मः कुन्थ्वादिकः उत्तिक सूक्ष्मम्—सूक्ष्मकीटिका दीनाम् वृन्दम् कीटिका नगरादि कीटिकादयः सूक्ष्माः प्राणिनो घनी देते । वर्षा काल में भूमि और काष्ठ आदि के ऊपर जो पाँच वर्णो की काई (नील फूल) उत्पन्न हो जाती है, वह पनक सूक्ष्म कहलाती है । शालि आदि के तुष का मुख, जिससे अंकुर उत्पन्न होता है, बीज सूक्ष्म कहलाता है । नवीन उत्पन्न होने वाला और भूमि के समान रूप-रंग का होने के कारण जो सरलता से दिखाई नहीं देता वह हरित काय हरितसूक्ष्म कहलाता है । मक्खी, कीड़ी, छिपकली, गिरगिट आदि के छोटे-छोटे अण्डे अण्डसूक्ष्म कहलाते हैं ॥११॥ तत्त्वार्थ नियुक्ति—पहले कहा जा चुका है कि सूक्ष्म और बादर के भेद से जीव दो प्रकार के हैं । अब उनमें से सूक्ष्म जीवों के भेदों का प्रतिपादन करने लिए कहते हैं-'स्नेहकाय आदि आठ प्रकार के सूक्ष्म है। तीर्थकर आदिने आठ प्रकार के सूक्ष्म अर्थात् छोटे-छोटे जीव कह हैं—(१) स्नेहसूक्ष्म (२) पुष्प सूक्ष्म (३) प्राणिसूक्ष्म (४) उत्तिंगसूक्ष्म (५) पनक सूक्ष्म (६) बीजसूक्ष्म (७) हरित सूक्ष्म और (८) अण्डसूक्ष्म ।। कहा भी है- आठ सूक्ष्म, हैं-स्नेहसूक्ष्म, पुष्पसूक्ष्म, प्राणिसूक्ष्म, उत्तिंगसूक्ष्म, पनकसूक्ष्म, बीजसूक्ष्म, हरितसूक्ष्म और आँठवा अण्डसूक्ष्म ।। । यहाँ 'स्नेह' पद से अप्काय विशेष ग्रहण किया जाता है । ओस, हिम, कुञ्झटिका आदि स्नेह सूक्ष्म कहलाता है । गूलर के फूल के समान जो अत्यन्त सूक्ष्म पुष्प हैं, उन्हें पुष्प सूक्ष्म कहते हैं । जो प्राणी इतने छोटे हैं कि चलते-फिरते समय ही दीख पड़ते हैं, स्थिर होने Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwvvvvvvv तत्त्वार्थसूत्रे भूता पृथिव्यादिवत् प्रतिभासमानाः जीवत्वेन दुर्लक्ष्या भवन्ति पनकसूक्ष्मम्-वर्षाकाले भूमिकाष्ठादौ समुत्पन्नं पञ्चवर्णपनकाख्यसूक्ष्मम् बीजहरितं चेति तत्र बीजसूक्ष्मम्-शाल्यादि तुषमुख यस्मादंकुरः समुत्पद्यते। हरितसूक्ष्मम्-नवीनमुत्पद्यमानम् भूमिसवर्णम् तद्वत् कान्तिमत्तया दुर्लक्ष्यम् अण्डसूक्ष्मम्-मक्षिका-पिपीलिका-गृहगोधिका-कृकलासाद्यण्डकमवगच्छेत् । स्नेहसूक्ष्मः आदिना पुष्पसूक्ष्मम् प्राणिसूक्ष्मम् उत्तिङ्गसूक्ष्मम् पनकसूक्ष्मः बीजसूक्ष्मः हरितसूक्ष्मः अण्डसूक्ष्मश्च तत्र अवश्यायहिमकुज्झटिकादिः स्नेहसूक्ष्मः स्नेहकायपदेन उदुम्बरादि पुष्पसदृशः सूक्ष्मप्राणी गृह्यते, सर्वदा संचरमाणो न तु स्थितः कदाचित् कुन्थ्वादिकः प्राणिसूक्ष्मः सूक्ष्मकीटिकादिवृन्द उत्तिअसूक्ष्मः एवं पनकसूक्ष्मे वर्षाकालिकपञ्चवर्णजीवविशेषः बीजसूक्ष्मः शाल्यादितुषमुखः हरितसूक्ष्मो भूमिसवर्णः अण्डसूक्ष्म-पिपीलिकादिरवसेयः ।सूत्र ११॥ मूलसूत्रम्- "बायरा अणेगविहा पुढवीकायाइया ।सूत्र १२॥ छाया--"बादरा अनेकविधाः पृथिवीकायादिकाः ।सू. १२॥ दीपिका--पूर्वं संसारिणो जीवा बादरा इत्युक्तत्वात् सम्प्रति तेषां बादरजीवानां स्वरूपाणि प्ररूपयितुमाह-'बायरा अणेगविहा पुढवीकायाइया" इति बादराः जीवाः अनेकविधा बहुप्रकारकाः सन्ति तद्यथा-पृथिवीकायादिकाः पृथिवीकायाः आदिना अप्कायाः तेजस्कायाः वायुकायाः वनस्पतिकायादयश्चावगन्तव्याः एतेषां सूक्ष्मत्वेऽपि बादरत्वस्यापि सद्भावात् ।।सूत्र १२॥ नियुक्ति:-पूर्वसूत्रे सूक्ष्मजीवानामष्टविधत्वं प्रतिपादितं सम्प्रति बादरजीवानां भेदं प्रतिपादयितुमाह-'बायरा अणेगविहा पुढवीकायाइया' इति बादराः जीवाः अनेकविधा प्रज्ञप्ताः पर दिखाई नहीं देते, वे कुंथु आदि प्राणिसूक्ष्म कहलाते हैं। छोटी-छोटी कीड़ियों आदि का समूह-कीड़ीनगरौ उत्तिंग सूक्ष्म कहलाता है। ये जीव इतने छोटे होते हैं कि बहुत से इकट्ठे होने पर भी पृथ्वी के रूप-रंग के होने के कारण जीव के रूप में लक्ष नहीं पड़ते. । वर्षाकाल में भूमि और काष्ठ आदि के ऊपर पाँच वर्ण की जो काई-(नील) फूल जम जाती है, वह जब सहज ही दिखाई नहीं देती तो पनकसूक्ष्म कहलाती है । शालि आदि के पुष्प का मुख, जिससे अंकुर की उत्पत्ति होती है, उसे बीजसूक्ष्म कहते हैं। नया-नया उत्पन्न होने वाला जमीन के रंग का हरितकाय हरित सूक्ष्म कहलाता है, जो साधारणतया दिखाई नहीं देता। मक्खी, चिउंटी, छिपकली, गिरगिट आदि के अत्यन्त छोटे-छोटे अण्डों को अण्ड- सूक्ष्म कहते है ॥११॥ सूत्रार्थ 'वायरा अणेगबिहा'—इत्यादि । बादर जीब पृथ्वीकायिक आदि के भेद से अनेक प्रकार के हैं ॥१२॥ तत्त्वार्थ दीपिका—पहले संसारी जीवों का एक भेद बादर कहा जा चुका हैं-पृथ्वीकायिक आदि बादर जीव अनेक प्रकार के हैं, यथा-पृथिवीकायिक, अपकायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक और वनस्पतिकायिक । इनमें सूक्ष्मता होने पर भी बादरता भी पाई जाती है ॥१२॥ Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकनियुक्तिश्च अ. १ मुक्तजीवनिरूपणम् ३७ तद्यथा-पृथिवीकायादिकाः आदिपदेन अप्कायिकाः तेजस्कायिकाः वायुकायिकाः वनस्पतिकायिका दयो गृह्यन्ते ऐताषां सूक्ष्मत्वेऽपि बादरत्वस्यापि सद्भावात् ।सूत्र १२॥ मूलसूत्रम्-'मुत्ता अणेगविहा तित्थसिद्धाइया ।सू० १३॥ छाया--"मुक्ताः अनेकविधाः तीर्थसिद्धोदयः ।सूत्र १३॥ दीपिका--पूर्वे संसारिमुक्तभेदेन जीवा द्विविधाः प्रतिपादिताः तत्र मुक्तानां स्वरूपमाह 'मुत्ता अणेगविहा तित्थ सिद्धाइया" इति मुक्ताः-कृत्स्नकर्मक्षयलक्षणमुक्तिं प्राप्ताः जीवा अनेक विधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-तीर्थसिद्धाः, अतीर्थसिद्धाह्येवमनन्तरसिद्धाः पञ्चदशविधा इति सूत्र१३॥ - तत्वार्थनियुक्तिः--पूर्व संसारिमुक्तभेदेन द्विविधेषु जीवेषु संसारिणां सूत्राष्टकेन भेदोपभेदप्रतिपादनपूर्वकं प्ररूपणं कृतम् सम्प्रति क्रमप्राप्तानां मुक्तजीवानां प्ररूपणं कर्तु माह-'मुत्ता अणेगविहा तित्थसिद्धाइया” इति मुक्ताः-कृत्स्नकर्मक्षयलक्षणमुक्तिं प्राप्ताः जीवाः अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः-अनन्तरसिद्धाः पञ्चदशविधाः तद्यथा-तीर्थसिद्धाः १ अतीर्थ तत्त्वार्थनियुक्ति-पूर्व सूत्र में सूक्ष्म जीवों के आठ प्रकार का प्रतिपादन किया गया है । अब बादर जीवों के भेद बतलाते हैं-पृथ्वीकाय आदि बादर जीव अनेक प्रकार के कहे गए हैं। यहाँ आदि शब्द से अपकायिक, वायुकायिक और वनस्पतिकायिक आदि समझ लेने चाहिए । ये जीव सूक्ष्म होते हुए बादर भी होते हैं, अर्थात् इनमें जो अत्यन्त छोटे होते हैं वे सूक्ष्म और जो अनायास ही दृष्टिगोचर हो जाते हैं वे बादर कहलाते हैं। यह पहले भी कहा जा चुका है कि यहाँ सूक्ष्म और बादर का जो भेद किया गया है, वह जीवों के शरीर की सूक्ष्मता और स्थूलता की अपेक्षा से है। सूक्ष्म नामकर्म के उदय और बादर नामकर्म के उदय वाले जो सूक्ष्म और बादर जीव शास्त्रों में कहे गए हैं, यहाँ उनका उल्लेख नहीं हैं ॥१२॥ सूत्रार्थ-'मुत्ता अणेगविहा--इत्यादि । मुक्तजीव तीर्थसिद्ध आदि के भेद से अनेक प्रकार के होते हैं ॥१३॥ तत्त्वार्थ दीपिका-संसारी और मुक्त के भेद से दो प्रकार के जीवों का कथन किया गया था, उनमें से यहाँ मुक्तजीवों का स्वरूप कहते हैं-समस्त कर्मों को क्षय रूप मोक्ष को प्राप्त मुक्त जीव अनेक प्रकार के हैं। वे इस प्रकार हैं-तीर्थसिद्ध, अतीर्थ आदि नन्दी सूत्र के २१वें सूत्र में कहे हैं। इसी प्रकार अनन्तरसिद्ध, परम्परा सिद्ध आदि भेद भी जान लेने चारिए ॥१३॥ तत्त्वार्थ नियुक्ति-संसारी और मुक्त के भेद से दो प्रकार के जीवों में संसारीजीवों की आठ सूत्रों में प्ररूपणा की है । अब क्रमप्राप्त मुक्त जीवों का प्रतिपादन करते हैं समस्त कर्मों के क्षय रूप मोक्ष को प्राप्त जीव मुक्त कहलाते हैं । वे अनेक प्रकार के हैं । इनमें अनन्तरसिद्ध जीव पन्द्रह प्रकार के हैं-(१) तीर्थसिद्ध (२) अतीर्थसिद्ध (३) तीर्थकरसिद्ध Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्यसूत्रे सिद्धाः २ तीर्थकरसिद्ध: ३ अतीर्थकरसिद्धाः ४ स्वयंबुद्धसिद्धाः, ५ प्रत्येकबुद्धसिद्धाः ६ बुद्धबोधितसिद्धा : ७ स्त्रीलिङ्गसिद्धाः ८ पुरुषलिङ्गसिद्धाः ९ नपुंसकलिङ्गसिद्धाः १०, स्वलिङ्गसिद्धाः ११ अन्यलिङ्गसिद्धाः १२ गृहिलिङ्गसिद्धाः १३ एकसिद्धाः १४, अनेकसिद्धा इति नन्दीसूत्रे उक्तम् - तदर्थश्च तत एव द्रष्टव्याः-तत्र प्राप्ये तीर्थ सिद्धि प्राप्नोति स तीर्थ सिद्धो व्यपदिश्यते, तथाचोक्तम्"कृत्स्नकर्मक्षयादूर्वं निर्वाणमधिगच्छति । यथा दग्धेन्धनो वह्निः निरूपादानसंततिरित्यादि ।।सू.१३॥ मूलम--"जीवस्स छब्भावा ओदइयउवसमियखाइय मिस्सपारिणामियसंनिवाइया । छाया-“जीवस्य षड्भावाःऔदयिकौपशमिक क्षायिकमिश्रपारिणामिकसांनिपातिकाः दीपिका--पूर्व तावत् संसारिमुक्तभेदेन सूक्ष्मबादरत्रसस्थावरसमनस्कामनस्कादि भेदेन च जीवानां निरूपणं कृतं सम्प्रति तेषामेव जीवानां स्वरूपलक्ष्यणमौदयिकादि षड्भावं प्ररूपयितुमाह-"जीवस्स छब्भावा ओदइयउवस मियखाइय मस्सपारिणामियसंनिवाइया" इति जीवस्य बोधात्मकस्य उपयोगवतः षड्भावाः तीर्थकृभिः प्रज्ञप्ताः सन्ति, तद्यथा-औदयिकः१, औपशमिकः२, क्षायिकः३, मिश्रः४ पारिणामिकः ५ सान्निपातिकश्च६, तत्र भवनं भावः जीवस्य भवनलक्षणपरिणतिविशेषो भावः कथ्यते तथा च द्रव्यादिनिमित्तवशात् कर्मणां फलप्राप्तिरुदय उच्यते (४) अतीर्थंकरसिद्ध (५) स्वयं बुद्धसिद्ध (६ ) प्रत्येकबुद्धसिद्ध (७) बुद्धबोधित सिद्ध (८) स्त्रीलिंग, सिद्ध )९) पुरुष लिंग सिद्ध (१०) नपुंसकलिंगसिद्ध (११) स्वलिंग सिद्ध (१२) अन्यलिंगसिद्ध (१३) गृहस्थलिंग सिद्ध (१४) एकसिद्ध (१५) अनेकसिद्ध । यह भेद नन्दीसूत्र के २१वें सूत्र में कहे हैं। इनका अर्थ वहीं से समझ लेना चाहिए। तीर्थकर के द्वारा तीर्थ की स्थापना हो जाने पर जो सिद्ध होते हैं, वे तीर्थ तीर्थसिद्ध कहलाते हैं। कहा भी है- समस्त कर्मों का क्षय होने से जीव ऊपर निर्वाण की ओर जाता है । जैसे ईंधन जल जाने से और नया ईंधन न मिलने से अग्नि निर्वाण को प्राप्त होतीहै ॥१३॥ सूत्रार्थ-'जीवस्स छब्भावा' इत्यादि । जीव के छह भाव होते हैं-औदियक, औपशमिक, क्षायिक, मिश्र (क्षायोपशमिक) पारिणामिक और सान्निपातिक ॥१४॥ तत्त्वार्थदीपिका- पहले संसारी और मुक्त के भेद से तथा सूक्ष्म-बादर, समनस्क -अमनस्क आदि के भेद से जीवों का निरूपण किया गया है । अब उन जीवों के स्वरूपभूत औदयिक आदि छह भेदों की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं-बोधमय, उपयोगवान् जीव के छह भाव तीर्थकरों ने कहे हैं । वे इस प्रकार हैं-(१) औदयिक २) औपशमिक (३) क्षायिक (४) मिश्र (क्षायोंपशमिक) (५) पारिमाणिक और (६) सान्निपातिक । जीव की भवन अर्थात् होने रूप परिणति को भाव कहते हैं । द्रव्य क्षेत्र काल भाव के निमित्त से कमों के फल की प्राप्ति होना उदय कहलाता है, जैसे जल में कीचड़ का उभराना । Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०१ जीवस्य षड्भावनिरूपणम् ३९ यथा पयसि पङ्कस्योद् भूतत्वम् , तथाविधकर्मोदये सति जायमानो भावः औदयिको व्यपदिश्यते; एवम् आत्मनि कर्मणः स्वशक्तेः कारणवशादनुद्भवरूप उपशम. उच्यते, यथा कतकादि द्रव्यसंयोगात् जले पङ्कस्याधस्तले स्थितिरूप उपशमो भवति क्षयस्तु कर्मण आत्यन्तिकी निवृत्तिरुच्यते; यथा काचादि पात्रस्थे मेघस्थे वा उदके कर्दमस्यात्यन्ताभावो भवति, एतदुभयात्मकः क्षयोपशमो मिश्र उच्यते यथा कूपतडागादिस्थे उदके पङ्कस्य क्षीणाऽ-क्षीणवृत्तिर्भवति, द्रव्यात्मलाभमानहेतुको भावः परिणामो व्यपदिश्यते, एवञ्च कर्मफलविपाकावि विलक्षणेनोदयेन निष्पन्नो भाव औदयिकः, कर्मण उपशमः भस्मपटलाच्छन्नाग्निवत् कर्मणोऽनुत्पादावस्था प्रयोजनमस्येति औपशमिको भावः, कर्मणाः क्षयेण निष्पन्नो भावः क्षायिकः, कर्मणः क्षयोपशमाभ्यां निष्पन्नो भावः क्षायोपशमिको मिश्रः कर्मणः परिणाम एव द्रव्यभाव प्राणावस्थालक्षणः पारिणामिको भावः, औदयिकादिभावसान्निपाते सति जायमानो भावः सान्निपातिक उच्यते तत्रौदयिकादयः पञ्च भावाः जीवस्य कर्मोदयाद्यपेक्षत्वाद् नैमित्तका उच्यन्ते, पारिणामिको भावस्तु कर्मोदयानपेक्षत्वात् चैतन्यादिः स्वाभाविक उच्यते, इस प्रकार कर्म के उदय से उत्पन्न होने वाला भाव औदयिक भाव कहलाता है। आत्मा में कर्म की शक्ति का कारणवश अनुभव होना उपशम कहलाता है, जैसे फिटकड़ी आदि द्रव्यों के संयोग से जल में मैल का नीचे जमा रहना-शान्त हो जाना । कर्मों का सर्वथा शान्त हो जाना यह औपशमिक है। जैसे काचादि के पात्र में स्थित या मेघ में स्थित जल में मैल अत्यन्त अभाव होता है । कर्म का सर्वथा नाश होना क्षायिकभाव है। दोनों अवस्थाओं का मिश्रण मिश्र या क्षयोपशम कहलाता है, जैसे कूप या तालाब के जल में मैल का कुछ-कुछ क्षीण हो जाना और कुछ-कुछ क्षीण न होना । वह क्षायोपशमिक भाव है। जो भाव स्वत; रहता है-कर्म के उदय आदि का आक्षेप नहीं रखता, वह पारिणामिक भाव है । इस प्रकार कर्म के फल-विपाक के प्रकट होने रूप उदय से उत्पन्न होने वाला भाव औदयिक है। भस्म से आच्छादित अग्नि के समान कर्म की अनुत्पाद-अवस्था को उपशम कहते हैं। उपशम से उत्पन्न भाव औपशमिक कहलाता है। ___ कर्म के क्षय से निष्पन्न होने वाला भाव क्षायिक है । कर्म के क्षय और उपशम से होने वाला भाव मिश्रभाव कहलाता है । जो भाव किसी कर्म के उदय, उपशम, क्षय या क्षयोपशम से न होकर स्वभाव से ही होता है वह, पारिणामिक भाव है और औदयिक आदि भावों के सम्मिलन से उत्पन्न होने वाला भाव सान्निपातिक कहलाता है । इनमें औदयिक आदि पांच भाव कर्म की अपेक्षा से होते हैं, अतएव वे नैमित्तक हैं, किन्तु पारिणामिक भाव कर्म के उदय आदि से नहीं होता, अतएव वह स्वाभाविक्र कहलाता है। Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RAMANAMANAANAANNAAN तत्वार्थसूत्र स एष षविधो भावो यथायोग्यं भव्यस्याभव्यस्य च जीवनस्य स्वरूपमुच्यते,तत्र मिथ्यादृष्टीनाम् अभव्यानाञ्च न कदाचित् औपशमिकक्षायिको भवतः अपितु भव्यानामेव, तौ स्तः पारिणामिकस्तूभयेषामेव भवतीति भावः, यद्यपि मिश्रग्रहणे सन्निपातिकमावस्यापि युगपदेकस्मिन् जीवे निपतनशीलस्य औपशमिकादि भावानां द्विकादि संयोगेन निष्पद्यमानम्यान्तर्भाव संभवेऽपि आगमप्रामाण्यात् पार्थक्येन ग्रहणं कृतम् औदयिकादि सान्निपातिकस्य मिश्रेऽन्तर्भावाऽसंभवश्चेति भावः । सूत्र-१४ नियुक्ति:--पूर्व जीवानां संसारिमुक्तभेदेन तदवान्तरभेदेन च सविशदं निरूपणं कृतम् सम्प्रति तेषामेव जीवानां स्वरूपलक्षणमौदयिकादि षविधभावं प्ररूपयितुमाह-"जीवस्स छब्भावा" इत्यादि जीवस्य चेतनालक्षणस्य बोधस्वरूपस्य षड्भावाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा औदयिकः १, औपशमिकः २, क्षायिकः ३, मिश्रः ४ पारिणामिकः ५, सान्निपातिकश्च ६ इति तत्र विवक्षितार्थपरिच्छेदरूपार्थग्रहणव्यापारात्मकोपयोगलक्षणस्य जीवात्मनो ज्ञानरूपे दर्शनरूपे च द्विविधेऽपि व्यापारे चैतन्यरूपेण स्वाभाविकः परिणामः समान एव भवति ज्ञानदर्शन योर्जीवात्मनश्चैतन्यरूपेण स्वाभाविकपरिणामानुविधायित्वात् । तत्र साकारं ज्ञानं भवति परोक्षं निराकारं दर्शनमुच्यते, स च स्वाभाविकचैतन्यरूपपरिणतिमासादयन् ज्ञानदर्शनरूपोपयोगः यह छह प्रकार के भाव यथायोग्य भव्य या अभव्य जीव के स्व रूप हैं। मिथ्यादृष्टि और अभव्य जीवों को औपशमिक और क्षायिक भाव की प्राप्ति कदापि नहीं होती । ये दोनों भव्य जीवों को ही होते हैं। पारिणामिक भाव दोनों प्रकार के जीवों को होता है। सान्निपातिक भाव एक साथ एक जीव में प्राप्त होता है, और औपशमिक आदि भावों मेंसे दो तीन आदि के संयोग से उत्पन्न होता है । मिश्र भाव में उसका अन्तर्भाव हो सकता है, तथापि आगमप्रामाण्य के कारण उसका पृथक् ग्रहण किया गया है और औदयिक आदि सान्निपातिक का मिश्र में अन्तर्भाव भी नहीं है ॥१४॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-पहले जीवों का संसारी और मुक्त के भेद बतलाफर और उनके अवान्तर मेदों का प्रतिपादन करके विवाद निरूपण किया गया है। अब उन जीवों के स्वरूप भूत औदयिक आदि छह भावों की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं चेतना लक्षण वाले जीव के छह भाव कहे गए हैं, यथा-(१) औदयिक (५) औपशमिक (३) क्षायिक (४) मिश्र (५) पारिणामिक और (६) सान्निपातिक । किसी पदार्थ को ग्रहण करने के व्यापार रूप लक्षण वाले जीव का ज्ञान और दर्शनदोनों प्रकार के व्यापार में चैतन्य रूप से स्वाभाविक परिणाम समान ही होता है। ज्ञान और दर्शन चैतन्य कहलाते हैं । यह जीव का स्वाभाविक परिणाम है इनमें ज्ञान साकार है और दर्शन निराकार होता है ।.... - स्वाभाविक चैतन्य रूप परिणति को प्राप्त होता हुआ ज्ञान दर्शन रूप उपयोग, कर्म के Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०१ जीवस्य षड्भावनिरूपणम् । परस्परप्रदेशानां प्रदेशबन्धात् कर्मणा अयोगोलकवद् एकीभूतस्यात्मनोऽन्यत्वप्रतिपत्तिहेतुर्भवति तत्र अवयवरूपः प्रदेशो जीवावयवानां परस्परं संयोगः कदाचिद् दृढ़ो भवति, कदाचिच्च शिथिलो भवति, तत्र फलप्रदानोन्मुखस्यौदीर्णस्य कर्मणोऽवयवाः जीवात्मावयवसंयोगं शिथिलीकृत्यान्तःप्रविशन्ति जीवकर्मणोरवयवानां मिथो मिश्रणरूपप्रदेशवन्धेन जीवः कर्मणा सहैकीभूतो भवति, अयःपिण्डवद् भेदेन पार्थक्येन ज्ञातुं न शक्यते यथा दुग्धं पयोमिश्रितं सत् जलेन एकीभूतं पार्थक्येन ज्ञातुं न शक्यं भवति तद्वदिति भावः, उपयोगेन तु अयं जीवः स्वस्मिन् मिश्रितेभ्यः कर्मदलिकेभ्यः सकाशात् पार्थक्येन ज्ञातुं शक्यो भवति, कर्मपुद्गलानामुपयोगावस्थायां चैतन्यरूपेण परिणत्यभावात् ततश्च सकलजीवसाधारणं चैतन्यमुपशमक्षयक्षयोपशमवशात् औपशमिकक्षायिकक्षायोपशमिकभावेन कर्मोदयवशात् कलुषा कारणे च परिणतजीवपर्यायविवक्षायां जीवस्वरूपं सम्पद्यते, द्रव्यादितन्निमित्तवशात् कर्मणां फलप्राप्तिरुदय उच्यते यथा पयसि पङ्कस्योद्भूतत्वम् तत्र-भवनं भावः-भावे घञ् जीवस्य भवनलक्षणपरिणतिविशेषो भावः उच्यते कर्मोदये सति जायमानो भावः-औदयिको व्यपदिश्यते, एवमेवात्मनि कर्मणः स्वशक्तेः साथ आत्मा का अयोगोलक ( लोहे के गोले ) के समान परस्पर प्रदेशबन्ध होने पर भी भिन्नता का ज्ञान कराता है । तात्पर्य यह है कि आत्मा यद्यपि कर्मों से बद्ध है-एकमेक हो रहा है, तथापि अपने चैतन्य स्वभाव के कारण उनसे भिन्न पहचाना जाता है । अवयव रूप प्रदेश, जीवावयवों का परस्पर संयोग कभी-कभी दृढ़ होता है और कभी-कभी शिथिल होता है । अपना फल प्रदान करने के लिए उन्मुख, उदय में आये कर्म के अवयव जीवात्मा के अवयवसंयोग को शिथिल करके अन्दर प्रवेश कर जाते हैं । जीव और कर्मके परस्पर मिश्रण रूप प्रदेश बन्ध के कारण जीव कर्म के साथ एक रूप हो जाता है । वह लोहे के पिण्ड के समान भिन्न नहीं मालूम होता। ___ अभिप्राय यह है कि जैसे दूध और पानी परस्पर में मिल जाने पर, अलग-अलग प्रतीत नहीं होते उसी प्रकार आत्मा और कर्म एकमेक हो जाते हैं तो दोनों पृथक्-पृथक् प्रतीत नहीं होते; फिर भी उपयोग रूप लक्षण के कारण जीव अपने साथ मिले हुए कर्मदलिकों से पृथक् पहचाना जा सकता है । उपयोग की अवस्था में कर्म पुद्गलों की चैतन्य रूप से परिणति नहीं होती । अतः जीव मात्र में समान रूप से पाया जाने वाला चैतन्य, उपशम, क्षय और क्षयोपशम से औपशमिक, क्षायिक क्षायोपशमिक भाव से तथा कर्मोदय के वश से कलुषित आकार से परिणत जीवपर्याय की विवक्षा में जीव के स्वरूप होते हैं। भवत् अर्थात् होने को 'भाव' कहते हैं । यहाँ भाव में 'धब्' प्रत्यय हुआ है । इस प्रकार जीव भवन रूप परिणाम को भाव कहते हैं । Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२ तत्त्वार्थसूत्रे कारणवशादनुद्भवरूप उपशम उच्यते, यथा कतकादि (निबलीति भाषाप्रसिद्धः) द्रव्यसंयोगाद् जले कर्दमस्योपशमोऽधस्तले स्थितिः भवति, क्षयः पुनः कर्मण आत्यन्तिकी निवृत्तिरुच्यते यथा काचादिपात्रस्थे जलदस्थे वा जले पङ्कस्यात्यन्त वो भवति, एतदुभयात्मको मिश्रः क्षयोपशमो भण्यते, यथा कूपस्थे जले पङ्कस्य क्षीणाक्षीणवृत्तिर्भवति, द्रव्यात्मलाभमात्र हेतुकः परिणामो भवति तथा औदयिक कर्मण उपशमः भस्मपटलाच्छन्नाग्निवत् कर्मणः अनुदयावस्था प्रयोजनमस्य भावस्येत्यौपशमिको भावो जीवस्यावस्था विशेषः एवं कर्मणः क्षयेण निवृत्तो भावः क्षायिको भावः एवं कर्मणः क्षयोपशमाभ्यां निर्वृतः भावः क्षायोपशमिको भावः, एवं कर्मणः परिणाम एव द्रव्यभाव प्राणावस्थालक्षणः पारिणामिको भावः न तु परिणामः प्रयोजनमस्य परिणामेन वा निर्वृत्त: पारिणामिक इति व्युत्पत्तिः तथा सति जीवत्व भव्याभव्यत्वादेरादिमत्वापत्तिः स्यात्, यदि परिणामः प्रयोजनमस्येति व्युत्पत्त्या पारिणामिको जीव इत्युच्यते तदा ततः पूर्वावस्थायां नाभूज्जीव इति रीत्या तस्यादिमत्त्व प्रसङ्गः एवं निवृत्त्यर्थेऽपि प्रागनिवृत्तौ निर्व]त तथा चोक्तदोषः, एवं भव्याभव्यत्वादिष्वपि योजनीयम् तथा चानादिप्रसिद्धः पारिणामिको भावः सकल पर्यायराशेः प्रहृतामभिमुखता . द्रव्यादि का निमित्त पाकर कर्मों के फल की प्राप्ति होना उदय कहलाता है, जैसे जल में पंक का उभार होना । कर्म के उदय से उत्पन्न होने वाला भाव औदयिक भाव कहा गया है । कर्म की शक्ति का आत्मा में कारणवश उभार न होना-कर्म की शक्ति का दबा रहना उपशम है, जैसे कतक ( फिटकड़ी ) आदि द्रव्यों के संयोग से जल में कचरा नीचे बैठ जाता है । कर्मों की आत्यन्तिक निवृत्ति को क्षय कहते हैं, क्षय और उपशम का मिश्रण क्षयोपशम कहलाता है, जैसे कूप में स्थित जल में पंक की कुछ क्षीणता और कुछ अक्षीणता होती है । द्रव्य का स्वाभाविक रूप परिणाम कहलाता है। कर्म के विपाक का प्रकट होना उदय है और उदय से उत्पन्न होने वाला भाव औदयिक कहा गया है । जैसे अग्नि को राख से आच्छादित कर दिया जाता है तो उसकी शक्ति प्रकट नहीं होती. उसी प्रकार कर्म की शक्ति का दबा रहना उपशम कहलाता है और उपशम से उत्पन्न होने वाला भाव औपशमिकभाव है। यह भी जीव की एक अवस्था है। इस प्रकार कर्म के क्षय से उत्पन्न होने वाला भाव क्षायिक, क्षय और उपशम से उत्पन्न होने वाला भाव क्षायोपशमिक और आत्मा का परिणाम ही पारिणामिक भाव है,। परिणाम जिसका प्रयोजक हो अथवा परिणाम से जो उत्पन्न हो, वह पारिणामिक भाव है, ऐसा नहीं समझना चाहिए । वास्तव में पारिणामिक भाव वही कहलाता है जो किसी भी कर्म के उदय क्षय, क्षयोयशम या उपशम की अपेक्षा न रखता हो, बल्कि स्वभावतः हो । पारिणामिक भाव कर्म के निमित्त से माना जाय तो जीवत्व, भव्यत्व और अभव्यत्व सम्यद्गर्शन आदि की भाँति सादि हो जाएँगे। परिणाम जिसका प्रयोजन हो वह पारिणामिक जीव है, ऐसी व्युत्पत्ति मानी जाय तो उससे पहले की अवस्था में जीव का अभाव होने से उसकी आदि हो जाएगी। इसी प्रकार परिणाम से Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोपिका नियुक्तिश्च अ०१ जीवस्य षड्भावनिरूपणम् ४३ लक्षणां प्रतिपद्यमानः सकलभावधारत्वं बिभर्तीति नानेन विना कस्यचिद् भावस्य निष्पत्तिरिति, तत्र सेधनयोग्यः परिणामो भव्यः, अभव्यः पुन र्न कदाचित् सेधनयोग्यः परिणाम इति, एवं सन्निपातः प्रयोजनमस्य भावस्येति सांनिपातिको भावोऽवसेयः एते च षड्भावाः जीवपर्यायविवक्षयां जीवस्य स्वरूपमिति व्यपदिश्यन्ते, क्रमभाविनोऽवस्थाविशेषाः पर्यायाः कथ्यन्ते यथा मृतिकाया घटकपाल कपालिका शरावादयः पर्याया भवन्ति, द्रव्यविवक्षायां तु मृत्तिका स्वरूप एव भावः द्रवति गच्छति, तांस्तान् पर्यायान् इति द्रव्यपदव्युत्पत्तेः तथाच कर्मोदये सति जायमानो भाव औदयिको व्यपदिश्यते तपःसंयमवैराग्यादिनाऽनुदयप्राप्तिलक्षणे कर्मोपशमे सति जीवस्योत्पद्यमान औपशमिकोभावः यथा जलस्य कलुषताऽऽपादके पङ्के कतकादिद्रव्यसम्बन्धादधः स्थिते सति जलस्य स्वच्छता भवति, एवमार्हततत्त्वानुसन्धानवशाद ज्ञानावरणादिकर्ममलक्षयेण नैर्मल्यविधायकः क्षायिको भावो व्यपदिश्यते कर्मणः क्षये सति उत्पद्यमानो भावःक्षायिक उच्यते इत्यर्थः यथा कर्दमात्पृथग्भूतस्य निर्मलस्य स्फाटिकादिपात्रान्तर्वर्तिनः पयसः स्वच्छता भवति यथा मोक्षः, कर्मोपशमाद्यनपेक्षः उत्पन्न भाव को यदि पारिणामिक भाव माना जाय तो उत्पत्ति से पहले उसको अनुत्पत्ति माननी होगी, क्योंकि जो उत्पन्न नहीं होता, उसी की अनुत्पत्ति होती है । इस प्रकार मानने से भी पूर्वोक्त दोष की प्राप्ति होती है । यही बात भव्यत्व और अभव्यत्व के विषय में भी समझनी चाहिए । अतएव यही मानना उचित है कि पारिणामिक भाव अनादि काल से प्रसिद्ध है और वही समस्त भावों का आधार है । उसके बिना किसी भी भाव की निष्पत्ति नहीं होती। सिद्ध होने योग्य भाव भव्यत्व और सिद्ध न होने योग्य भाव अभव्यत्व कहलाता है । सन्निपात जिसका प्रयोजन हो वह सान्निपातिक भाव कहलाता है । यह छहों भाव जीव पर्याय की विवक्षा होने पर जीव के स्वरूप कहलाते हैं । क्रम से होनेवाली अवस्थाएँ पर्याय कहलाती हैं, जैसे मृत्तिका की घट, कपाल(ठीकरा), कलापिका, शराब(सिकोरा) आदि पर्याय हैं । जो एक के पश्चात् दूसरे पर्याय को प्राप्त होता रहता है, वह द्रव्य है, जैसे मृत्तिका । इस प्रकार कर्म का उदय होने पर उत्पन्न होने वाला भाव औदयिक कहलाता है। तप, संयम, वैराग्य आदि के कारण अनुदय रूप कर्म के उपशम से उत्पन्न होने वाला भाव औपशमिक कहलाता है । जैसे जल में मैलापन उत्पन्न करने वाला कीचड़ जब फिटकडी आदि द्रव्यों के सम्बंध से नीचे बैठ जाता है तो जल स्वच्छ हो जाता है । ___ अर्हन्त भगवान् द्वारा प्रतिपादित तत्त्वों के अनुसंधान से ज्ञानावरण आदि कर्ममल का क्षय हो जाने पर निर्मलता उत्पन्न करने वाला भाव क्षायिकभाव कहलाता है । तात्पर्य यह है कि कर्म के क्षय से जो भाव उत्पन्न होता है, वह क्षायिक भाव कहलाता है। जैसे कचरे पृथक् हुए, निर्मल एवं स्फटिक पात्र के अंदर रखे हुए जल में मलीनता का अत्यन्त अभाव हो जाता है। Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थसूत्रे AAAAAAAAAAAAAAAA स्वाभाविको भावश्चैतन्यादिकः पामिणामिको भवति,एवं औदयिकादिभाव सन्निपाते सति जायमानो भावः सन्निपातिको व्यपदिश्यते, तत्र औदयिकादयः पञ्चभावाः जीवस्य कर्मोदयाद्यपेक्षत्वात् नैमित्तिका उच्यन्ते, पारिणामिको भावस्तु चेतनत्वादिः स्वाभाविको व्यपदिश्यते कर्मोदयाद्यनपेक्षत्वात् स एष षड्विधो भावो याथायोगं भव्यस्याभव्यस्य वा जीवस्य स्वरूपमुच्यते, तत्र मिथ्यादृष्टीनाम् अभव्यानाञ्च न कदाचिदौपशमिकक्षायिकौ भवतः अपितु भव्यानामेव, पारिणामिकः पुनस्तदुभयानामेव, औदयिकोऽभव्यानाम् सान्निपातिकोऽपि उभयेषामेव, मिश्रस्तु तदभयेषामपि भवतीतिभावः क्षयोपशमाभ्यां निर्वृत्तो मिश्रो भावो दरविध्याच्छन्नवह्निवत् उदयावलिकाप्रविष्टस्य कर्मणः क्षीणत्वात् तच्छेषस्य चकर्मणोऽनुद्रेकक्षयावस्थत्वात् एवंविधामुभयोमवस्थामाश्रित्य सम्पद्यते, अथौपशामिकभावापेक्षयाक्षायोपशमिकभावस्य मिश्रस्य न कोऽपि भेदः औपशमिकेऽपि भावे उदितस्य उद्यावलिकाप्रविष्टस्य कर्मणः अनुदितत्वात् अनुदितस्य चोपशान्तत्वादितिचेदत्रोच्यते क्षयोपशमे खलु कर्मण उदयोऽपितिष्ठति तत्र प्रदेशतया कर्मणो वेदनस्यानुज्ञातत्वात् किन्तु नत्वसौ विघाताय भवतीति, अनुभावं पुनर्न तत्र वेदयते इति भावः उपशमे पुनः प्रदेशकर्मापि नानुभूयते, मनागपि नोदयस्तस्येति विशेषः । यद्यपि जो भाव कर्म के उपशम आदि की अपेक्षा नहीं रखता किन्तु स्वभाव से ही होता है, वह चैतन्य आदि पारिणामिक भाव कहलाता है। इसी प्रकार औदयिक आदि भावों के सन्निपात से अर्थात् मेल से उत्पन्न होने वाले भाव को सान्निपातिक भाव कहते हैं। इनमें औदयिक आदि पाँच भाव कर्मोदय आदि की अपेक्षा से होने के कारण नैमित्तिक हैं, किन्तु चेतनत्व आदिरूप पारिणामिक भाव स्वाभाविक होता है, उसमें कर्म के उदय आदि की अपेक्षा नहीं रहती । यही छह प्रकार का भाव भव्य या अभव्य जीव का स्वरूप कहलाता है । इन छह प्रकार के भावों में से मिथ्यादृष्टि और अभव्य जीवों को औपशमिक और क्षायिक भाव कदापि नहीं होते । यह दोनों भाव भव्य जीवों को ही प्राप्त होते हैं । पारिणामिक, औदयिक, क्षायोपशमिक और सान्निपातिक भाव भव्यों और अभव्यों-दोनों में ही पाया जाता है। मिश्रभाव क्षय और उपशम से उत्पन्न होता है वह कुछ-कुछ बुझी हुई और कुछ-कुछ दबी हुई अग्नि के समान है । उदयावलिका में प्रविष्ट कर्म का क्षय हो जाने पर तथा क्षेत्र कर्म का अनुदेक होने पर-इस प्रकार दोनों की अवस्था में क्षयोपशमिक(मिश्र) भाव की उत्पत्ति होती है । शंका-औपशमिकभाव और क्षायोपमिक भाव में कुछ भी भेद नहीं है, क्योंकि औपशमिक भाव में भी उदितउदयावलिका में प्रविष्ट कर्म का उदय नहीं होता और अनुदित कर्म उपशान्त रहता है। समाधान-क्षयोपशमभाव में कर्म का उदय भी रहता है । वहाँ प्रदेश रूप से कर्म का वेदन स्वीकार किया गया है, किन्तु वह विघातकारी नहीं होता, अर्थात् वहाँ विपाक का वेदन महीं होता है । उपशम-अवस्था में कर्म का प्रदेशोदय भी नहीं होता । यही इन दो में अन्तर है। Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०१ जीवस्य षड्भावनिरूपणम् ४५ उमास्वातिकृततत्त्वार्थसूत्रे औपशमिकादयः पञ्चैव भावाः प्रतिपादिता सन्ति सान्निपातिको भावस्तत्र नोक्तस्तथापि वक्ष्यमाणागमवचनप्रामाण्यात् तस्यापि सान्निपातिकभावस्य पार्थक्येनोपादानावश्यकत्वात्, तथाचोक्तम् स्थानाङ्कस्य ६ स्थाने ५३७ सूत्रे-"छविहे भावे पण्णत्ते, तंजहा-ओदइए, उवसमिए,खाइए, खायोवसमिए, पारिणामिए, संनिवाइए" षविधो भावः प्रज्ञप्तः तद्यथा औदयिकः औपशमिकः क्षायिकः क्षायोपशमिकः पारिणामिकः सान्निपातिकश्चेति, तथा च मिश्र ग्रहणेन युगपदेकस्मिन् जीवे निपतनशीलस्य सान्निपातिकभावस्य औपशमिकादीनां भावानां द्विकादिसंयोगेन निष्पद्यमानस्यान्तर्भाव संभवेऽपि उक्तागमप्रामाण्यात् तस्य पृथग्ग्रहणस्यैवौचित्यादिति भावः । सूत्र । १४ मूलम् "एगवीसइवेनोद्वादसतिनेगभेया जहाकर्म-" सू.१५ छाया-“एकविंशतिद्विनवाष्टादशत्रिनैकभेदा यथाक्रमम्-" सू. १५ दीपिका--पूर्व सूत्रे तावत् जीवस्यौदयिकादयः षड्भावाः स्वरूपतो लक्षणतश्च निरूपिता सम्प्रति तेषामेव षड्भावानां प्रत्येकं भेदप्रदर्शनार्थमाह-"एगवीसइवेनोटादसतिनेगभेया जहाकम" इति, तत्र यथाक्रमम् क्रमानुसारेण औदयिकस्य भावस्यैकविंशतिर्मेदाः, औपशमिकभावस्य द्वौ भेदौ स्तः क्षायिकभावस्य नव भेदाः सन्ति, क्षायोपशमिकभावस्य मिश्ररूपस्याष्टादशभेदाः पारिणामिकभावस्य त्रयो भेदाः, सान्निपातिकस्य च भावस्य अनेकभेदाः सन्ति, तत्रौदयिकभावस्यैकविंशतिमेंदा यथा नारक-तैर्यग्योन-मानुष्य-देवगतिभेदात् चतुर्विधा गतिः ४ क्रोधमानमायालोभभेदाच्च ___ यद्यपि उमास्वातिकृत तत्त्वार्थसूत्र में औपशमिक आदि पाँच ही भाव कहे हैं, सान्निपातिक भाव नहीं कहा है तथापि आगे कहे जाने वाले आगमप्रमाण के अनुसार सान्निपातिक भाव को भी पृथक् कहना आवश्यक है । स्थानांगसूत्र के छठे स्थान के ५३७ वे सूत्र में कहा है-छह प्रकार के भाव कहे गए हैं। वे इस प्रकार हैं-(१) औदयिक (२)औपशमिक (३) क्षायिक (४) क्षायोपशमिक (५ पारिणामिक और (६) सान्निपातिक । ऐसी स्थिति में मिश्र का ग्रहण करने से एक जीव में उत्पन्न होने वाले सान्निपातिक भाव का, जो कि औपशमिक आदि भावोंमें से दो तीन चार आदि के संयोग से उत्पन्न होता है, अन्तर्भाव होने पर भी उक्त आगम के प्रमाण से उसे अलग ग्रहण करना ही उचित है ॥१४॥ मूलसूत्रार्थ -... 'एगवीसइबेनोहादसत्ति, इत्यादि। पूर्वोक्त छह भावों के अनुक्रम से इक्कीस दो, नौ, अठारह, तीन और अनेक भेद हैं । तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्र में जीव के औदयिक आदि छह भावों का स्वरूप और लक्षण निरूपण किया गया है। अब उनमें से प्रत्येक के भेद बतलाने के लिए कहते हैं____ अनुक्रम से औदयिक भाव के इक्कीस भेद हैं, औपशमिक भाव के दो भेद है, क्षायिक भाव के नौ भेद हैं, मिश्ररूप क्षयोपशमिक भाव के अठारह भेद हैं, पारिणामिक भाव के तीन भेद हैं और सान्निपातिकभाव के अनेक भेद हैं। औदयिक भाव के इक्कीस भेद--(१-४) नरकगति तिर्यंचगति, मनुष्यगति और देवगति के मेद से चार प्रकार की गति, (५-८) क्रोध मान माया और लोभ के मेद से चार कषाय, Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थस्त्रे तुर्भेदः कषायः ४ स्त्री पुंनपुंसकभेदात् त्रिभेदं वेदलक्षणं लिङ्गम् ३ एकविधा मिथ्यादर्शनरूपा मिथ्यादृष्टिः १ अज्ञानञ्चैकविधम् १, अविरतिलक्षणमसंयतत्वञ्चैकविधम् १ कृष्णनीलकापोत तेजः पाशुक्लभेदात् षविधा लेश्या ६ इत्येवमेकविंशति मैदा औदयिकभावाः, औपशमिकभावस्य नवभेदाः सन्ति ज्ञानदर्शनदानलाभभोगोपभोगवीर्यसम्यक्त्वयथाख्यातचारित्रभेदात् , क्षायोपशमिकरूपमिश्रमावस्याष्टादशभेदा यथा मतिश्रुतावधिमनःपर्यवचतुर्विधं ज्ञानम् ४ त्रिविधमज्ञानं ३, मत्यज्ञानश्रुताज्ञानविभङ्गज्ञानभेदात् चक्षुरचक्षुरवधिदर्शनभेदात् त्रिविधं दर्शनम् ३ दानलाभ भोगोपभोगवीर्यलब्धिभेदात् पञ्चविधा लब्धयः ५ सम्यक्त्व १ चारित्रम् १ संयमासंयमश्चे १ त्येवमष्टाद शभेदाः जीवत्वभव्यत्वाभव्यत्वभेदात् त्रिविधः पारिणामिकः सान्निपानिको भाव बहुभेदः ॥सू.१५॥ - नियुक्तिः-पूर्वसूत्रे औदयिकौपशभिकक्षायिकादिषड्भावाः स्वरूपतो लक्षणतश्च प्ररूपिताः सम्प्रति तेषामेव विभागप्रदर्शनार्थमाह-“एगवीसइ"-इत्यादि, तत्र 'जहाकम' यथाक्रमम्-क्रमानुसारेण औदयिकस्य भावस्य एकविंशतिभेदाः सन्ति, औपशमिकस्य द्वौ भेदौ, क्षायिकस्यनवभेदाः क्षायोपशमिकस्याष्टादशभेदाः, पारिणामिकस्य त्रयो भेदाः, सान्निपातिकस्य च भावस्य नैक भेदाः-अनेकभेदाः सन्ति तत्र जीवस्य भवनलक्षण-परिणतिविशेषाणां षड्भावानां मध्ये (९-१२) स्त्रीवेद' पुरुषवेद और नपुंसकवेद के भेद से तीन प्रकार का वेद (लिंग), (१२) मिथ्यादर्शन, (१३) अज्ञान (१४) अविरति (१५) असिद्धत्व और (१६-२१) कृष्णलेश्या, नीललेश्या, कापोतलेश्या, तेजोलेश्या, पद्मलेश्या, शुक्ललेश्या। ये औदयिकभाव के इक्कीस भेद हैं। औपशामिकभाव के दो भेद हैं-सम्यक्त्व और चारित्र । क्षायिकभाव के नौ भेद इस प्रकार हैं--- (१) ज्ञान (२) दर्शन (३) दान (४) लाभ (५) भोग (६) उपभोग (७) वीर्य (८) सम्यक्त्व और (९) यथाख्यातचारित्र । क्षायोपशमिक भाव के अठारह भेद-(१) मतिज्ञान (२) श्रुतज्ञान (३) अवधिज्ञान (४) मनःपर्यवज्ञान (५) मतिअज्ञान (६) श्रुतअज्ञान (७) विभंगज्ञान (८) चक्षुदर्शनि (९) अचक्षुदर्शनि (१०) अवधिदर्शनि (११) दान (१२) लाभ (१३) भोग (१४) उपभोग (१५) वीर्य, यह पाँच लब्धियाँ (१६) सम्यक्त्व (१७) चारित्र और (१८) संयमासंयम । पारिणामिक भाव तीन प्रकार का है—(१) जीवत्व (२) भव्यत्व (३) अभव्यत्व । सान्निपातिक भाव के बहुत से भेद हैं। इनमें से अन्तिम तीन क्रमशः इष्ट, इष्टतर, और इष्टतम हैं तथा प्रारंभ के तीन अनिष्टतम, अनिष्टतर और अनिष्ट हैं ॥१५॥ ___ तत्त्वार्थनियुक्ति-पूर्वसूत्र में औदयिक, औपशमिक, क्षायिक आदि छह भावों के स्वरूप और लक्षण बतलाये गये हैं, अब उनके भेद दिखलाने के लिए कहते हैं __ औदयिक भाव के इक्कीस, औपशमिक भाव के दो, क्षायिक भाव के नौ, क्षायोपशमिक भाव के अठारह और पारिणामिक भाव के तीन मेद हैं । सान्निपातिक भाव बहुत प्रकार का है। इनमें से जीव के प्रथम औदयिक भाव के इक्कीस भेद कहते हैं--(१-४) चार प्रकार Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वीपिकानियुक्तिश्च अ० १ जीवस्य षड्भावनिरूपणम् ४७ प्रथमोपात्तस्यौदयिकभावस्य एकविंशतिभेदानाह–नारक-तैर्यग्योनमानुष्यदेवगतिभेदाच्चतुर्भेदा गतिः ४, क्रोध-मान-माया-लोभ-भेदाच्चतुर्भेदः कषायः ४ स्त्रीपुं नपुंसकभेदात् त्रिभेदं वेदलक्षणं लिङ्गम् ३ एकभेदा मिथ्यादर्शनरूपा मिथ्यादृष्टिः १, अज्ञानञ्चैकभेदम् १, अविरतत्वलक्षणमसंयतत्त्वमेकभेदम् १, असिद्धत्वञ्चैकभेदम् १, कृष्णनीलकापोततेजःपद्मशुक्लभेदात् षडूविधा लेश्याः ६ तत्र लिश्यन्ते सम्बध्यन्ते इति लेश्याः मनोयोगावष्टम्भजन्यपरिणामविशेषरूपा आत्मना सह लिश्यन्ते एकीभवन्ति इति लेश्याः ताश्च द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, द्रव्यलेश्याः भावलेश्याश्च, तत्र कृष्णादिवर्णमात्रं द्रव्यलेश्याः भावलेश्याः पुनः कृष्णादिवर्णद्रव्याष्टम्भजनिता परिणामकर्मबन्धनस्थितिविधायिन्यो भवन्ति चित्राथर्पितस्य वर्णस्येव श्लेषद्रव्यम् जतुलाक्षादिकम् तत्राविशुद्धोत्पन्न एव कृष्णवर्णस्तत्संबद्रव्यावष्टम्भादविशुद्धपरिणामविशेष उपजायमानः कृष्णलेश्येति उच्यते, तथा चोक्तम्"जल्लेस्साई दव्वाई आदि अंति तल्लेस्से परिणामे भवइ" इति प्रज्ञापनायां लेश्यापदे । एवं नीलवर्णद्रव्यावष्टम्भान्नीललेश्या, नीललोहितवर्णद्वययोगिद्रव्यावष्टम्भात् कापोतलेश्या, लोहितवर्णद्रव्यावष्टम्भात् तेजोलेश्या, पीतवर्णद्रव्यावष्टम्भात् पद्मलेश्या,शुक्लवर्णद्रव्यावष्टम्भात् शुक्ललेश्या भवतीति बोध्यम्-तत्रान्तिमास्तिस्रः क्रमश इष्टा इष्टतरा इष्टतमा आधास्तिस्रः क्रमशः अनिष्टतमा अनिष्टतरा अनिष्टा चेत्यवधेयम्, इत्येवं सर्वे मिलित्वा एकविंशतिभेदा औदयिकभावाः सन्ति, यद्यपि की गति-नरकगति, तिर्यचगति, मनुष्यगति और देवगति, (५-८) चारकषाय-क्रोध, मान, माया, लोभ (९-११) तीन वेद-स्त्रीवेद, पुरुषवेद और नपुंसकवेद (१२) मिथ्यादर्शनि (१३) अज्ञान (१४) अविरति-असंयमत्व (१५) असिद्धत्व (१६-२१) छह लेश्याएँ-कृष्णलेश्या, नीललेश्या, कापोतलेश्या, तेजोलेश्या, पद्मलेश्या और शुक्ललेश्या । जो श्लिष्ट हों अर्थात् सम्बद्ध हों, उन्हें लेश्या कहते हैं । मनोयोग के निमित्त से उत्पन्न होने वाले परिणाम विशेष लेश्या कहलाते हैं । अथवा जो कर्म पुद्गल लिश्यन्ते अर्थात् आत्मा के साथ एकमेक हो जाएँ उन्हें लेश्या कहते हैं । लेश्या दो प्रकार की है-द्रव्यलेश्या और भाव-लेश्या । कृष्ण आदि वर्ण वाले द्रव्यविशेषको द्रव्यलेश्या कहते हैं और कृष्ण आदि द्रव्योंके निमित्तसे उत्पन्न होने वाला अध्यवसाय को भावलेश्या कहते हैं । यह भावलेश्या कर्मबन्ध का कारण होती है । ____ कृष्ण वर्ण वाले द्रव्य के निमित्त से जो अशुद्ध परिणाम विशेष उत्पन्न होता है, वह कृष्णलेश्या कहलाता है । 'जिस लेश्या वाले द्रव्यों को जीव ग्रहण करता है उसी लेश्या के अनुरूप उसके परिणाम होते हैं। ऐसा प्रज्ञापना सूत्र के लेश्यापद में कहा है। इसी प्रकार नील द्रव्य के निमित्त से नीललेश्या होती है । नील और रक्त दोनों वर्ण वाले द्रव्य के निमित्त से कपोतलेश्या, रक्त वर्ण वाले द्रव्य के निमित्त से तेजोलेश्या, पीत वर्ण वाले द्रव्य के निमित्त से पद्मलेश्या और शुक्ल वर्ण वाले द्रव्य के निमित्त से शुक्ललेश्या उत्पन्न होती है। वहां अन्तिम तीनों लेश्याएँ क्रमिक इष्ट, इष्टतर, इष्टतम होती हैं आदि की तीनों लेश्याएँ क्रमशः अनिष्टतम, अनिष्टतर, अनिष्ट होती है। Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८ तत्वार्थसूत्रे अनुयोगद्वारसूत्रे षड्भावाधिकारे औदयिकस्य बहवो भेदाः वक्ष्यमाणरीत्या प्रतिपादिताः सन्ति तथापि सूत्रेऽस्मिन् संक्षेपेणैव तस्य तावदौदयिकभावस्य वर्णितत्वेन तेषां सर्वेषामपि-औदयिकभावानां सूत्रोक्तकविंशतिभेदेष्वेवान्तर्भावेण न-कोऽपि दोषः तथाहि-से किं तं उदइए ! उदइए दुविहे पण्णत्ते, तं जहा-उदइए य उदयनिप्फण्णे य । से किं तं उदइए ? उदइए अटण्हं कम्मपयडीणं उदएणं, से तं उदइए । से किं तं उदयनिष्फण्णे : उदयनिष्फण्णे दुविहे 'पण्णत्ते तं जहा-जीवो दयनिप्फन्ने य अजीवोदयनिष्फन्ने य । से कितं जीवोदयन्निप्फण्णे? जीवोदयनिप्फण्णे अणेगविहे पण्णत्ते, तं जहा णेरइए तिरिक्खजोणिए मणुस्से देवे पुढविकाइए जाव तसकाइए कोहकसाई जाव लोहकसाई, इत्थीवेदए पुरिसवेदए णपुंसगवेदए, कण्हलेसे जाव सुक्कलेसे, मिच्छादिट्ठी अविरए असण्णी, अण्णाणी आहारए छउमत्थे संसारत्थे असिद्धे से ते जीवोदयनिष्फन्ने । से किं तं अजीवोदयनि'फन्ने अजीवोदयनिप्फण्णे अणेगविहे पण्णत्ते तं जहा-उरालियं सरीरं, उरालियसरीरपयोगपरिणामियं वा दव्बं, एवं वेउव्वियं वा सरीरं, वेउव्वियसरीरपयोगपरिणामियं वा दव्वं आहारगं सरीरं, तेयगं सरीरं, कम्मगं सरीरं च भाणियव्वं, पयोगपरिणामिए वण्णे गंधे रसे फासे, से तं अजीवोदयनिष्फण्णे, से तं उदयनिप्फण्णे, से तं उदइए ॥ इति ॥ छाया-अथ कस्तावदौदयिकः? औदयिकः द्विविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा-औदयिकश्च उदयनिष्पन्नश्च, अथ कस्तावदौदयिकः? औदयिकः अष्टानां कर्मप्रकृतीनामुदयेन, स तावदौदयिकः । अथ कस्तावदुदयनिष्पन्नः ? उदयनिष्पन्नः द्विविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा जीवोदयनिष्पन्नश्च अजीवोदयनिष्पन्नश्च, अथ कस्तावज्जीवोदयनिष्पन्नः ? जीवोदयनिष्पण्णः अनेकविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा-नैरयिकः तिर्यग्योनिकः मनुष्यः देवः पृथिवीकायिकः यावत् त्रसकायिकः क्रोधकषायी यावद् लोभकषायी स्त्रीवेदकः पुरुषवेदकः नपुंसकवेदकः। इस प्रकार सब मिला कर औदयिक भाव के इक्कीस भेद होते हैं । यद्यपि अनुयोगद्वार सूत्र में छः भावों के प्रकरण में औदयिक भाव के बहुत से भेद बतलाए गए हैं, जिनका कथन आगे किया जाएगा, तथापि उन सब औदयिक भावों का सूत्र में कथित इक्कीस भेदों में ही समावेश हो जाता है, अतएव कोई दोष नहीं समझना चाहिए । अनुयोगद्वार सूत्र का कथन इस प्रकार है ____ औदयिक भाव कितने प्रकार का है ? औदयिकभाव दो प्रकार का कहा गया है- औदयिक और उदयनिष्पन्न । औदयिकभाव क्या है ? औदयिकभाव आठ कर्मप्रकृतियों के उदय से होता है वही औदयिक है । उदयनिष्पन्न क्या है ? उदयनिष्पन्न दो प्रकार का कहा गया है-जीवोदयनिष्पन्न और अजीवोदयनिष्पन्न । जीवोदयनिष्पन्न किसे कहते हैं ? वह अनेक प्रकार का कहा गया है, यथा - नैरयिक तियेच, मनुष्य, देव, पृथिवीकायिक, यावत, त्रसकायिक, क्रोधकषायी यावत् लोभकषायी, स्त्री Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ०१ जीवस्य षड्भावनिरूपणम् ४ कृष्णलेश्यो यावत् शुक्ललेश्यः मिथ्या दृष्टि अविरतः असंज्ञी अज्ञानी, आहारकः छमस्थः सयोगी संसारस्थः असिद्धः, स एष जीवोदयनिष्पन्नः । अथ कस्तावद अजीवोदयनिष्पन्नः ? अजीवोदयनिष्पन्न अनेकविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - औदारिकं का शरीरम्, औदारिकशरीर प्रयोगपारिणामिकं वा द्रव्यम् वैक्रियं वा शरीरम् वैक्रियशरीरप्रयोगपरिणा: मिकं वा द्रव्यम्, एवमाहारकं शरीरम् तैजसं शरीरम्, कार्मणशरीरम् च भणितव्यम्, प्रयोग पारिणामिको वर्णों गन्धो रसः स्पर्शः स एषः अजीवोदयनिष्पन्नः, स एष उदयनिष्पन्नः स एष औदयिक इति । औपशमिकस्य भावस्य संक्षेपेण द्वौ भेदौ स्तः सम्यक्त्वं, चारित्रञ्चेति अत्रापि अनुयोगद्वारसूत्रे षड्भावाधिकारे यद्यपि वक्ष्यमाणरीत्या औपशमिकभावस्य बहवो भेदाः प्रतिपादिताः सन्ति तथापि सूत्रेऽस्मिन् संक्षेपेणेव वर्णितत्वेन सम्यक्त्व चारित्ररूपद्वैविध्यमध्ये - एव तेषां सर्वेषामपि अन्तर्भावो बोध्यः तथा चोक्तं तत्र – “ से किं तं उवसमिए ? उवसमिए दुविहे पण ते तं जहा - उसमे य, उवसमनिप्फण्णे य से किं तं उवसमे ? उवसमे मोहणिज्जस्स कम्मस्स उवसमेणं, से तं उसमे से किं तं उवसमनिफ्फण्णे २, । अणेगविहे पण्णत्ते, तं जहांउवसंतको जावउवसंतलोभे, उवसंतपेज्जे उवसंत दोसे, उवसंतदंसणमोहणिज्जे उवसंतमोहणिज्जे, उवसमिआ सम्मत्तलद्धी, उवसमिआ चरितलद्धी, उवसंतकसाय छउमत्थवीयरागे, से तं उवसमनिफ्फण्णे, से तं उवसमिए" इति - वेदक, पुरुषवेदक, नपुंसकवेदक, कृष्णलेश्यावान् यावत् शुक्ललेश्यावान् मिथ्यादृष्टि, अविरत, असंज्ञी अज्ञानी आहारक छमस्थ सयोगी संसारस्थ असिद्ध यह जीवोदय निष्पन्न है । अब अजीवोदयनिष्पन्न क्या है ? वह भी अनेक प्रकार का कहा गया है यथा- औदारिक शरीर औदारिकशरीरप्रयोगपारिणामिक द्रव्य वैक्रिय शरीर वैक्रिय शरीर प्रयोगपारिणामिक द्रव्य इसी प्रकार आहारक शरीर तैजस शरीर कार्मण शरीर भी कह लेना चाहिए । प्रयोग परिणामिक वर्ण गंध रस स्पर्श यह सब अजीवोदय निष्पन्न है । यह उदयनिष्पन्न का वर्णन समाप्त हुआ और साथ ही औदयिकभाव का प्रतिपादन भी पूर्ण हुआ । औपशमिकभाव संक्षेप से दो प्रकार का है - सम्यक्त्व और चारित्र । अनुयोगद्वारसूत्र में औपशमिकभाव के भी अनेक भेद कहे गए हैं किन्तु इस सूत्र में संक्षेप में ही वर्णन है अतः सम्यक्त्व और चरित्र - इन दो भेदोंमें ही उनसबका अन्तर्भाव समझ लेना चाहिए । अनुयोग द्वार में कहा हैऔपशमिक भाव कितने प्रकार का है ? औपशमिक भाव दो प्रकार का है - औपशमिक और उपशमनिष्पन्न | औपशमिक भाव क्या है ? मोहनीय कर्म के उपनाम से औपनाशमिक भाव उत्पन्न होता है । उपशमिकानिष्पन्न भाव क्या है ? उपशमनिष्पन्न के अनेक भेद हैं, यथा-उपशान्तक्रोध यावत् उपशान्तलोभ, उपशान्तप्रेम, उपशान्तराम, उपशान्तदर्शनमोहनीय, उपशान्तचारित्रमो ७ Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे छाया-अथ कस्तावदौपशमिकः ? उपशमिकः द्विविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा - औपशमिकश्च उपशमनिष्पन्नश्च अथ कस्तावदौपशमिकः ? मोहनीयस्य कर्मण उपशमः स एष तावदौपशमिकः । अथ कस्तावद उपशमनिष्पन्नः? उपशमनिष्पन्नः, अनेकविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा - उपशान्तक्रोधः, यावदुपशान्तलोभः उपशान्तप्रेमा, उपशान्तद्वेषः उपशान्तदर्शनमोहनीयः, उपशान्तमोहनीयः उपशमित सम्यक्त्वलब्धिः उप शमिता चारित्रलब्धिः उपशान्तकषायच्छद्मस्थवीतरागः, स एष उपशमनिष्पन्नः स एष औपशमिक इति, पूर्वोक्तस्वरूपस्य क्षायिकस्य भावस्य नवभेदाः सन्ति, तद्यथा - ज्ञानं १, दर्शनं २, दानं ३, लाभः ४ भोगः ५ उपभोगः ६, वीर्यम् ७, सम्यक्त्वम् ८, यथाख्यातचारित्रञ्चेति तत्र सकलज्ञेयग्राहिसमस्तज्ञानावरणक्षयजन्यं केवलज्ञानमत्र ज्ञानपदेन गृह्यते नान्यत् ज्ञानमसंभवात् दर्शनञ्चात्र समस्तदर्शनावरणक्षयजन्यं केवलदर्शनरूपं गृह्यते न तदन्यच्चाक्षुषादिकमसंभवात्, दान स्वस्यातिसर्गरूपमवसेयम् तच्च सकलदानान्तरायकर्मक्षयात् त्रिभुवनविस्मयाधायकं यथेप्सितमर्थिनो न कदाचित् प्रतिहन्यते प्रयच्छत इति लाभश्चान्यस्मात् समस्तसाधन - प्राप्तिरूपो बोध्यः, स च समस्तलाभान्तरायकर्मक्षयादचिन्त्यमाहात्म्यविभूतिरूप आविर्भवति यत् प्रार्थ्य तत् सर्वमेव लभ्यते नतु प्रतिषिध्यते भोगश्च शुभविषयकसुखानुभवरूपो बोध्यः स च सकलभोगान्तरायकर्मक्षयाद यथेष्टमुपपद्यते न तु तस्य कदाचित् प्रतिबन्धो भवति नतु अभिलषितं न भवतीति, सत्यां विषय सम्पदितथोत्तरगुणप्रकर्षाद विषयसम्पदनुभवरूप उपभोगः स च समस्तोपभोगान्तरायकर्मक्षये हनीय उपशान्त सम्यक्त्वलब्धि, उपशान्ताचारित्रलब्धि, उपशान्त कषाय छद्मस्थवीतराग । यह उपनाशम निष्पन्न और औपशामिक भाव का निरूपण समाप्त हुआ । ५०. जिसका स्नरूप पहले कहा जा चुका है उस क्षायिक भाव के नौ भेद हैं, यथा - (१) ज्ञान (२) दर्शन (३) दान (४) लाभ (५) भोग (६) उपभोग (७) वीर्य (८) सम्यक्त्व और ( ९ ) यथाख्यात चारित्र | समस्त ज्ञेय पदार्थों को जानने वाला एवं सम्पूर्ण ज्ञानवर्णीय कर्म के क्षय से उत्पन्न होने वाला केवलज्ञान ही यहाँ 'ज्ञान' शब्द से ग्रहण करना चाहिए केवलज्ञान के अतिरिक्त शेष चार ज्ञान क्षायिक जहीं, क्षायोपज्ञामिक हैं, क्योंकि वे ज्ञानावरण कर्म के क्षयोपशम से उत्पन्न होते हैं । दर्शन शब्द से यहाँ सम्पूर्ण दर्शनावरण कर्म के क्षय से उत्पन्न होने वाला केवल दर्शन ही समझना चाहिए, चक्षुदर्शनादि नहीं । चक्षुर्दर्शनादि क्षायिक नहीं हो सकते । वे क्षयोपशम से उत्पन्न होते हैं । 'स्व' का उत्सर्ग करना दान कहलाता है । यह दान सम्पूर्ण दानान्तराय कर्म के क्षय से उत्पन्न होता है, तीनों लोकों के जीवों को चकित कर देने वाला होता है और अर्थी जनों के द्वारा कभी प्रतिहत नहीं होता । दूसरे से समस्त साधनों की प्राप्ति होना लाभ है । वह सम्पूर्ण लाभान्तराय, कर्म के होता है । जिसकी भी इच्छा की क्षय से अचिन्तनीय माहात्म्य एवं विभूति रूप में उत्पन्न जाती है, इसके द्वारा उस सब की प्राप्ति हो जाती है, कभी कहीं निषेध नहीं होता । Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिका निर्युक्तिश्च अ० १ जीवस्य षड्भाव निरूपणम् ५१ सति यथेष्टमुपतिष्ठते, वीर्यन्तु आत्मनोऽव्याहतशक्तिविशेषरूपं बोध्यम्, तच्च समस्तवीर्यान्तरायकर्मक्षयादप्रतिहतं सामर्थ्यं भवति, सम्यक्त्वञ्चानन्तानुबन्धिकषाय मिथ्यात्वमिश्र सम्यक्त्वदर्शन सप्तकात्यन्तिकक्षयाद जीवादितत्त्वार्थश्रद्धान् लक्षणमप्रतिहतमसंहार्यमुपजायते, तथा च कषायचतुष्टय मिथ्यात्व - मोहन मिश्र मोहनीयसम्यक्त्वमोहनीय इत्येतत्सप्तप्रकृतीनां क्षयात् क्षायिकसम्यक्त्वं जायते इति भावः । चारित्रं पुनः सकलमोहक्षयात् क्षायिकमानिभवति इत्येवं नवक्षायिकाभावा भवन्तीति भावः, यद्यप्यत्रापि अनुयोगद्वारसूत्रे षड्भावाधिकारेऽवक्ष्यमाणरीत्या क्षायिकस्य भावस्य बहवो भेदाः प्रतिपादिताः सन्ति तथापि संक्षेपेणैव प्रकृते तस्य वर्णिततया तेषां सर्वेषामपि उक्तनवविधेष्वेवान्तर्भावसंभवात् तथा चोक्तम् – “से किं तं खइए' ? खइए दुविहे पण्णत्ते तं जहा - खइए य, खयंनिफण्णे य, से किं तं खइए२ अट्ठण्हं कम्मपयडीणं खएणं से तं खइए, से किं तं खयनिष्फण्णे २१ अ गविहे पण ते तं जहा - उप्पण्णणाणदंसणधरे अरहा जिणे केवली खीणआभिणिबोहियणाणावर खीणसुयणाणावरणे खीणओहिणाणावरणे खीणमणपज्जवणाणावरणे, खीणकेवलणाणावरणे अणावरणे, निरावरणे, वीणावरणे णाणावर णिज्जकम्मविष्पमुक्के केवलदंसी सव्वदंसीखी णणिदेखीणणिदाणिदे खीणपयलेखीणपयलापयले खीणथीण गिद्धीखीणचक्खु दंसणावरणेखीणअचक्खु दंसणावरणे खीण ओहि दंसणावरणे खीण केवल दंसणावरणे अणावरणे निरवणे खीणावरणे दरिसणावर णिज्जकम्मविप्पमुक्के शुभ विषयक सुखानुभव भोग कहलाता है । यह सम्पूर्ण भोगान्तराय, कर्म के क्षय से उत्पन्न होता है । इसका कहीं प्रतिघात नहीं होता अर्थात् ऐसा कभी नहीं होता कि इष्ट की प्राप्ति न हो । विषय - सम्पत्ति की विद्यमानता में उत्तर गुणों के प्रकर्ष से विषय - सम्पत्ति का अनुभव करना उपभोग है । सम्पूर्ण उपभोगान्तराय कर्म के क्षय से यथेष्ट उपभोग की प्राप्ति होती है । आत्मा की कभी निरुद्ध न होने वाली शक्ति को वीर्य कहते हैं । सम्पूर्ण वीर्यान्तरण कर्म क्षय से अप्रतिहत सामर्थ्य की प्राप्ति होती है । अनन्तानुबंधी कषाय, मिथ्यात्वमोहनीय, मिश्रमोहनीय और सम्यक्त्वमोहनीय, आदि इन सात प्रकृतियों के सर्वथा क्षय हो जाने पर जीवादि तत्त्वों का श्राद्ध न उत्पन्न होना क्षायिक सम्यक्त्व है । यह सम्यक्त्व एक बार उत्पन्न होने के पश्चात् नष्ट नहीं होता । तात्पर्य यह है. कि चार अनन्तानुबंधी कषाय मिथ्यात्वमोहनीय, मिश्र मोहनीय और सम्यक्त्वमोहनीय, इन सात प्रकृतियों के क्षायिक सम्यक्त्व की उत्पत्ति होती है । समस्त मोहनीय कर्म के क्षय से क्षायिक चारित्र प्रकट होता है। ये नौ क्षायिक भाव हैं । यद्यपि अनुयोग द्वारा सूत्र में छह भावों के प्रकरण में क्षायिक भाव के बहुत से मेद प्रतिपादित किये गये हैं, किन्तु यहाँ संक्षेप में ही वर्णन किया गया है, अतएव उन सब का नौ भेदों में समावेश हो जाता है । कहा भी है Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तस्वार्थस्ले खीणसायावेयणिज्जे खीणअसायावेयणिज्जे अवेयणे निव्वेयणे खीणवेयणे सुभासुमवेयणिज्जकम्मविप्पमुक्के खीणकोहे जावखीणलोहे खीणवेज्जे खीणदोसेखीणदसणमोहणिज्जे खीणचरित्तमोहणिज्जे अमोहे निम्मोहे खीणमोहे मोहणिज्जकम्मविप्पमुक्के खीणणेरइआउए खीणतिरिक्खजोणिआउए खीणमणुस्साउए खीणदेवाउए अणाउए निराउए खीणाउए आउकम्मविप्पमुक्के गइजाइसरीरं गोवंगबंधण संघयणसंठाणअणेगबोंदिविंदसंघायविप्पमुक्के खीणसुभणामे खीणअसुभणामे अणामे निण्णामे खीणनामे सुभासुभणामकम्मविप्पमुक्के खीणउच्चागोएखीणनीआ गोए अगोए निग्गेए खीणगोएउच्चणी यगोत्तकम्म विप्पमक्के खीणदाणंतराए खीणलाभंतराए खीणभोगंतराए खीणउवभोगंतराए)खीणविरि यभंतराए अणंतराए णिरंतराए खीणंतराए अंतारायकम्मविप्पमुक्के सिद्धे बुद्धे मुत्ते परिणिव्वुए अंतगडे सव्वदुक्खप्पहीणे, से तं खय णिप्फण्णे से तं खइए' इति । छाया-अथ कस्तावत् क्षायिकः? द्विविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा-क्षायिकश्च क्षयनिष्पन्नश्च अथ कस्तावत् क्षायिकः ? अष्टानां कर्मप्रकृतीनां क्षयः स एष क्षायिकः, अथ कस्तावत् क्षयनिष्पन्नः ? अनेक विधः प्रज्ञप्तः तद्यथा उत्पन्नज्ञानदर्शनधरः अर्हन् जिनः केवली क्षीणाभिनिबोधिकज्ञानावरणः क्षीणश्रुतज्ञानावरणः क्षीणावधिज्ञानावरणः क्षीणमनःपर्यवज्ञानावरणः क्षीणकेवलज्ञानावरणः अनावरणः निराकरणः क्षीणावरणः ज्ञानावरणीयकर्मविप्रमुक्तः केवलदर्शी सर्वदर्शी क्षीणनिद्रः क्षीणनिन्द्रानिदः क्षीणप्रचलः क्षीणप्रचलाप्रचलः क्षीणस्त्यानगृद्धिः क्षीणचक्षुर्दर्शनावरणः क्षीणाचक्षुर्दर्शनावरणः क्षीणावधिदर्शनावरणः क्षीण क्षायिकभाव क्या है ? क्षायिक भाव दो प्रकार का कहा गया है, यथा-क्षायिक और क्षयनिष्पन्न । क्षायिक क्या है ? क्षायिक आठ कर्मप्रकृतियों से उत्पन्न होता है । क्षयनिष्पन्न क्या ? क्षयनिष्पन्न अनेक प्रकार का है, जैसे-उत्पन्नज्ञानदर्शनधर, अर्हन्, जिन, केवली, क्षीणाभिनिबोधिकज्ञानावरण, क्षीणश्रुतज्ञानावरण, क्षीणावधिज्ञानावरण, क्षीणमनःपर्यवज्ञानावरण, क्षीणकेवलज्ञानावरण, निरावरण, क्षीणावरण, ज्ञानावणीयकर्मविप्रमुक्त, केवलदर्शी, सर्वदर्शी, क्षीणनिद्र, क्षीणनिद्रानिन्द्र, क्षीणप्रचल, क्षीणप्रचलाप्रचल, क्षीणत्यानगृद्धि, क्षीणचक्षुदर्शनावरण, क्षीणाचक्षुदर्शनावरण क्षीणावधिदर्शनावरण, क्षीणकेवलदर्शनावरण, अनावरण, निरावरण, क्षीणावरण, दर्शनावरणीयकर्मविप्रमुक्त, क्षीणसातावेदनीय, क्षीण-असातावेदनीय, अवेदन, निवेदन क्षीणवेदन शुभाशुभवेदनीयमर्मविप्रमुक्त, क्षीणक्रोधयावत् , क्षीणलोभ, क्षीणप्रेम, क्षीणद्वेष, क्षीणदर्शनमोहनीय, क्षीणचरित्रमोहनीय, अमोह, निर्मोह, मोहनीयकर्मविप्रमुक्त, क्षीणनैरयिकायु, क्षीणतिर्यंचायु, क्षीणमनुष्यायु, क्षीणदेवायु, अनायु, निरायु, क्षीणायु, आयुकर्मविप्रमुक्त, . गति-जाति-सरीर-अंगोपांग-बंधन-संघानन–संहनन-संस्थान–अनेकशरीरवृन्दसंघातविप्र"मुक्त, क्षीणशुभनाम, क्षीण-अशुभनाम, नाम, निर्नाम, क्षीणनाम, शुभाशुभनामकर्मविप्रमुक्त, क्षीणउच्चगोत्र, क्षीणनीचगोंत्र, अगोत्र, निगोत्र क्षीणगोत्र, गोत्रकर्मविप्रमुक्त, Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०१ जीवस्य षड्भावनिरूपणम् ५३ केवलदर्शनावरणः अनावरणः निरावरणः दर्शनावरणीयकर्मविप्रमुक्तः क्षीणसातावेदनीयः क्षीणासाता वेदनीयः अवेदनः निर्वेदनः क्षीणवेदनः शुभाशुभवेदनीयकर्मविप्रभुक्तः क्षीणक्रोधो यावत् क्षीणलोभ क्षीणाप्रेमाक्षीणदोषः क्षीणदर्शनमोहनीयः क्षीणचारित्रमोहनीयः अमोहः निर्मोहः क्षीणमोहः, मोहनीयकर्मविप्रमुक्तः क्षीणनैरयिकायुष्कः क्षीणतिर्यग्योनिकायुष्कः क्षीणमनुष्यायुष्कः क्षीणदेवायुष्कः, अनायुष्कः, निरायुष्कः क्षीणायुष्कः आयुःकर्मविप्रमुक्तः गतिजातिशरीराङ्गोपाङ्गबन्धनसंधातनसंहनन संस्थानानेक शरीर वृन्दसंघातविप्रमुक्त क्षीणशुभनामा क्षीणाशुभनामा अनामा निर्नामा क्षीणनामा शुभाशुभनामकर्म विप्रमुक्तः क्षीणोच्चगोत्रः क्षीणनीच गोत्रः अगोत्रः निगोत्रः क्षीणगोत्र: उच्चनीचगोत्रकर्म विप्रमुक्तः क्षीणदानातंरायः । क्षीणलाभान्तरायः क्षीणभोगान्तरायः क्षीणोपभोगान्तरायः क्षीणवीर्यान्तरायः अनन्तरायो निरन्तरायः क्षीणान्तरायः अन्तरायकर्मविप्रमुक्तः सिद्धो बुद्धो मुक्तः परिनिर्वृत्तः अन्तकृतः सर्वदुःखग्रहीणः स एष क्षयनिष्पन्नः स एष क्षायिक इति क्षायोपशमिकस्य भावस्य पूर्वोक्त स्वरूपस्याष्टादशभेदाः सन्ति तद्यथा---चतुर्भेदं ज्ञानम् ४ मतिश्रुतावधिमनः पर्यवज्ञानभेदात् त्रिभेदमज्ञानम् ३ मत्यज्ञानश्रुताज्ञानविभङ्गज्ञानभेदात् त्रिभेदं दर्शनम् ३ चक्षुर्दर्शनाचक्षुर्दर्शनावधिदर्शनभेदात् पञ्चभेदालब्धयः ५ दानलाभभोगोपभोगवीर्यलब्धि भेदात् सम्यक्त्वम् १ चारित्रं ? संयमासंयमश्च १ इत्येते मिलिताः सन्तोऽ ष्टादशभेदाः क्षायोपशमिका भावा भवन्तीति भावः तत्र मतिश्रुतावधिमनःपर्यवज्ञान चतुष्टयावरणीय क्षीणदानान्तराय, क्षीणलाभान्तराय, क्षीणभोगान्तराय, क्षीणोपभोगान्तराय, क्षीणवीर्यान्तराय, अनन्तराय, निरन्तराय, क्षीणान्तराय, अनन्तरायकर्मविप्रयुक्त, सिंह, बुद्ध, मुक्त, परिनिवृत्त, अन्तकृत, सर्वदुःखप्रहीण, यह सब क्षयनिष्पन्न है। पूर्वकथित स्वरूप वाले क्षायोपनामिक भाव के अठारह भेद हैं, यथा-चार प्रकार का ज्ञान अर्थात् मतिज्ञान,श्रुतज्ञा न अवधिज्ञान और मनःपर्यवज्ञान, तीन प्रकार का अज्ञान मत्यज्ञान, श्रुतज्ञान और बिभागज्ञान तीन प्रकार का दर्शन-चक्षुदर्शन अचक्षुदर्शन, अवधिदर्शन पाँच प्रकार की लब्धियाँ-दानलब्धि, लाभलब्धि, भोगलब्धि, उपभोगलब्धि और वीर्यलब्धि सम्यक्त्व, चरित्र और संयमासंयम । ये सब मिलकर क्षायोपना मियभा के अठारह भेद होते हैं । मति झानावरणीय, श्रुतज्ञानावरणीय अवधिज्ञानावरणीय और मनःपर्यवज्ञानावरणीय कर्मों के स्पर्द्धक सर्वधाती भी होते हैं और देशधाती भी होते हैं । जब समस्त सर्वघाती स्पर्द्धक विनष्ट हो जाते हैं और आत्मा की विशुद्धि के कारण समय समय में देशघाती भी स्पर्द्धकों के अनन्त भाग क्षय को प्राप्त हो जाते हैं और उनके भाग उपशान्त हो जाते हैं, तब सम्यग्दर्शन के साहचर्य से जीव ज्ञानी होता है। क्षयोपशम से उत्पन्न होने वाले मति ज्ञान आदि जब मिथ्यात्व के साथ होते हैं तब अज्ञान अर्थात् मिथ्याज्ञान कहलाते हैं । यहाँ 'अज्ञात' शब्द से कुत्सित अर्थ में ना समास किया गया Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे कर्मणां सर्वोपघातीनि देशोपघातीनि च स्पर्द्वकानि (फेड्डकानि) भवन्ति तत्र समस्तेषु फड्डकेषु विनष्टेषु देशोपधाति फड्डकानां च समये समये आत्मविशुद्भयपेक्ष्यमनन्तै गैः क्षयं प्राप्नुवदभिदेशोप धातिभिर्भागैश्चोपशान्तैः सम्यग्दर्शन साहचर्याद ज्ञानी भवति तच्चास्य क्षयोपशमजन्यं मत्यादिज्ञान चतुष्टयं भवति, ज्ञानमेव मिथ्यादर्शनसहचरितमज्ञानं भवति नञः कुत्सनार्थकत्वादपुत्रवन् मिथ्या दृष्टेरवधिविभङ्गो व्यपदिश्यते भङ्गः प्रकारः वेः कुत्सार्थकत्वाद्विगहितोभङ्गाविभङ्गविभङ्गरूपं ज्ञानं विभङ्गज्ञानमुच्यते तथा चैतस्त्रिविधमपि ज्ञानावरणक्षयोपशमजन्यमवगन्तव्यम् । . चक्षुर्दर्शनश्रोत्राद्यात्मकाचक्षुर्दर्शनावधिदर्शत्रितयमपि दर्शनावरणकर्मक्षयोपशमादुपजायते, दानादिलब्धयः पञ्चापि अन्तरायकर्मणां क्षयोपशमाद्भवन्ति सम्यक्त्वञ्चानन्तानुबन्धि कषायदर्शनमोहक्षयोपशमाद् भवन्ति सम्यक्त्वञ्चानन्तानुबन्धि कषायदर्शनमोहक्षयोपशमादावि भवति तथा चानन्तानुबन्धिकषाय चतुष्टय मिथ्यामोहनीय मिश्रमोहनीय सम्यक्त्वमोहनीय इत्येतासां सप्तप्रकृतीनां क्षयोपशमात् क्षयोपशमिकसम्यक्त्वं भवतीति भावः । चारित्रञ्च सकलविंशतिलक्षणम् दर्शनमोहकषाय द्वादशकक्षयोपशमादुपजायते संयमश्वासावसंयमश्चेति संयमासंयमः संकल्पकृतात् प्राणातिपातन्निवृत्तिरूपः, आरम्भकृतादनिवृत्तिरूपश्च दर्शनमोहापोहादनन्तानुबन्ध्यप्रत्याख्यानकषा याष्टकक्षयोपशमादुपजायते इति भावः, यद्यप्यत्रापिअनुयोगद्वारसूत्रे षड्भावाधिकारे वक्ष्यमाणरीत्या है, जैसे कुपुत्र को 'अपुत्र' कहते हैं । मिथ्यादृष्टि जीव का अवधिज्ञान विभंग कहलाता है, भंग का अर्थ 'प्रकार है । 'वि' उपसर्ग कुन्सित अर्थ में है । अर्थात् अप्रशस्त भंग को विभंग कहते हैं । विभंग रूप ज्ञान विभंगज्ञान कहलाता है । यह तिनों प्रकार का अज्ञान ज्ञानावरण कर्म के क्षयोपशम से ही उत्पन्न होता है । चक्षुदर्शन, श्रोत्रादि रूप अधजदर्शन और अवधिदर्शन, यह तीनों दर्शनावरण कर्म के क्षयोपशम से उत्पन्न होते हैं। दान आदि पाँच लब्धियाँ पाँच प्रकार के अन्तराय कर्म के क्षयोपशम से होती हैं । सम्यक्त्व अनन्तानुबंधी कषाय तथा दर्शनमोह कर्म के क्षयोपशम से उत्पन्न होता है। अर्थात् चार अनन्तानुबंधी कषाय, मिथ्यात्वमोहनीय, मिश्रमोहनीय और सम्यक्त्वमोहनीय, इन सात कर्मप्रकृतियों के क्षयोपशम से क्षयोपशमिक सम्यक्त्व उत्पन्न होता है। सर्वविदित चारित्र दर्शनमोहनीय और बारह कषायों के क्षयोपशम से उत्पन्न होता है। संयमासंयम अर्थात् देवाविरति, जिसमें संकल्पपूर्वक की जाने वाली हिंसा का त्याग किया जाता है और आरंभी हिंसा का त्याग नहीं किया जाता, वह दर्शनमोहनीय तथा अनन्तानुबंधी कषाय और अप्रत्याख्यानी कषाय के क्षयोपशम से उत्पन्न होती है। _ यद्यपि अनुयोगद्वारसूत्र में, छह भावों के प्रकरण में, क्षयोपशमिक भाव के भी बहुत से भेद कहे गये हैं, तथापि संक्षेप में प्रतिपादित इन अठारह भेदों में ही उन सबका समावेश हो जाता है, अतएव पूर्वोक्त इस प्रकार है Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ दीपिकानियुक्तिश्च अ०१ जीवस्य षड्भावनिरूपणम् ५५ क्षायोपशमिकभावस्यापि बहवो भेदाः प्रतिपादितास्तथापि संक्षेपेण वर्णितेषु अष्टादशविधेष्वेव तेषां सर्वेषामपि, अन्तर्भावो भवतीति पूर्वोक्तरीत्या न कश्चिद् विरोधो भवति, तथा हि “से किं तं खओव समिए ? दुविहे पण्णत्ते तं जहा खओव समिए य खओव मनिष्फण्णे य । से किं तं खओवसमे ? चउण्हं घाइकम्माणं खओव समेणं, तं जहा णाणावरणिज्जस्स दसणवरणिज्जस्स दंसणावरणिज्जस्समोहणिज्जस्स अंतरायस्स खोव समेणं से तं खीवसमे से किं तं खओवसमनिप्फण्णे ? अणेगविहेपण्णत्ते तं जहा-खओव समिआ आभि णिवोहिअ-णाणलद्धी जाव खओवसमिआ मणपज्जवणाणलद्धी, खोव समिआमइ अण्णाणलद्धी खओवसमिआ सुअ अण्णाणलद्धी खओवसमिआ विभंगणाणलद्धी खओव समिआ चक्खुर्दसणलद्धी अचक्खुदंसणलद्धी ओहि दंसणलद्धी एवं सम्मदं सणलद्धी मिच्छादं सणलद्धी सम्ममिच्छादं सणलद्धी खओव समिआ सामाइअचरित्तं लद्धी एवं छेदोवट्ठाणलद्धी परिहारविसुद्धिअलद्धी मुहुम संपरायचरित्तलद्धी एवं चरित्ताचरित्त लद्धी खओव समिआ दाणलद्धी एवं लाभलद्धी भोगलद्धी उवभोलद्धी खओव समिआ वीरिअलद्धी एवं पंडिअवीरिअलद्धी बालवीरिअ लद्धी बालपंडिअवीरिअलद्धी खओव समिओ सोइंदियलद्धी जाव खओव समिआ फासिंदियलद्धी खओवसमिए आयारंगधरे एवं सुअगडंगधरे ठाणंगधरे समवायंगधरे विवाह पण्णत्तिधरे नायाधम्मकहाधरे उवास गदसाधरे अंतगडदसाधरे अनुत्तरोववइअदसाधरे विवागसुअधरे खओव समिए दिठिवायधरे खओव समिए णवपुब्बी खओव समीए । जाव चउद्दसपुची खओव समिए गणी खओव समिए वायए, से तं खओव सम निप्फण्णे से तं खओवसमनिप्फण्णे से तं खओव समिए" 'क्षायोपशमिक भाव क्या है ? क्षायोपशमिक भाव दो प्रकार का कहा गया है—क्षायोपशमिक और क्षयोपशमनिष्यन्न । क्षायोपशमिक क्या है ? चार घातिया कर्मों के अर्थात् ज्ञानावरणीय, दर्शनावरणीय, मोहनीय और अन्तरम्यकर्म के क्षयोपशम से क्षयोपशमिक भाव होता है। क्षयोपशमनिष्पन्नभाव क्या है ? वह अनेक प्रकार का कहा गया है, जैसे-क्षायोपशमिक अभिनिबोधिक ज्ञानलब्धि यावत् क्षायोपशमिक मनःपर्यवज्ञानलब्धि, क्षायोपशमिक मत्यज्ञानलब्धि, क्षायोपशमिक श्रुताज्ञानलब्धि, क्षयोपशमि विम्यज्ञानलब्धि क्षायोपनामिक चक्षुदर्शनलब्धि, अवधिदर्शनलब्धि, इस प्रकार सम्यग्दर्शनलब्धि, मिथ्यादर्शनलब्धि, सम्यङमिथ्यादर्शनलब्धि, क्षायोपनामिक चारित्रलब्धि; छेदोपस्थापनालब्धि, परिहार विशुद्धलब्धि, सूक्ष्मसाम्यरायलब्धि, चारित्राचारित्रलब्धि, क्षायोपनामिक दानलब्धि, क्षायोपनामिक लाभलब्धि, भोगलब्धि, उपभोग लब्धि, वीर्यलब्धि, पण्डितवीर्यलब्धि, बालवीर्यलब्धि, बालपण्डितवीर्यलब्धि, क्षायोपशमिक श्रोत्रेन्द्रियलब्धि, यावत् क्षायोपशमिक स्पर्शेन्द्रियलब्धि, Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे छाया-अथ कस्तावत् क्षायोपशमिकः ? द्विविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा- क्षायोपशमिकश्च क्षायोपशमनिष्पन्नश्च अथ- कस्तावत् क्षापोपशमिकः ? चतुणी धातिकर्मणां क्षायोपशमेन, तद्यथाज्ञानावरणीयस्य दर्शनावरणीयस्य मोहनीयस्य अन्तरायस्य क्षयोपशमेन न एष क्षयोपशमिकः अथ कस्तावत् क्षयोपशमनिष्पन्नः ? अनेक विधः प्रज्ञप्तः तद्यथा क्षयोपशमिता आभिनिबोधिक ज्ञानलब्धिः यावत् क्षायोपशमिता मनः पर्यवज्ञानलब्धि क्षयोपशमिता मत्यज्ञानलब्धिः क्षयोपशमिता श्रुताज्ञानलब्धिः क्षयोपशमिता विभङ्गज्ञानलब्धिः क्षयोपशमिता चक्षुर्दर्शनलब्धिः अचक्षुर्दर्शनलब्धि अवधिदर्शनलब्धिः एवं सम्यग्दर्शनलब्धिः मिथ्यादर्शनलब्धिः सम्यगूमिथ्यादर्शनलब्धिः क्षयोपशमितासामयिकचारित्रलब्धि एवं छेदोपस्थानलब्धिः परिहार विशुद्धिकलब्धिः, सूक्ष्म संपराय चारित्रलब्धिः, एवं चारित्राचारित्रलब्धिः क्षयोपशमितादानलब्धिः भोगलब्धिः उपभोगलब्धिः क्षयोपशमिता वीर्यलब्धिः एवं पण्डितवीर्यलब्धिः बालवीर्यलब्धि; बालपण्डितवीर्यलब्धिः क्षयोपशमिताश्रोत्रेन्द्रियलब्धिः यावत् क्षयोपशमितास्पर्शनेन्द्रियलब्धिः क्षयोपशमितः आत्माङ्गधरः एवं श्रुताङ्गधरः स्थानाङ्गधरः समवायाङ्गधरः विवाह प्रज्ञप्तिधरः ज्ञाताधर्मकथाङ्गधरः उपासकदशाङ्गधरः अन्तकृतदशाङ्गधरः अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गधरः अन्तकृतदशाङ्गधरः अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गधरः प्रश्नव्याकरणधरः विपाकश्रुतधरः श्रयोपशमितः दृष्टिवादधरः क्षयोपशमितो नवपूर्वीक्षयोपशमितः यावत् चतुर्दशपूर्वीक्षयोपशमितः गणीक्षयोपशमिकोवाचकः स एष क्षयोपशमनिष्पन्न स एष क्षायोपशमिकः इति । क्षायोपशमिक आचारांगधर, इसी प्रकार सूत्रकृतांगधर, स्थानांगधर, समवायांगधर, विवाहप्रज्ञप्तिधर, ज्ञातधर्मकथाधर, उपासकदशाधर, अन्तकृदशाधर, अनुत्तरौपपातिकदशाधर, प्रश्नव्याकरणधर, विपाकश्रुतधर, क्षायोपशमिक दृष्टिवादधर, क्षयोपशमिक नवपीं, क्षायोपशमिक यावत् चतुर्दशपूर्वी, क्षायोपशमिक गणी क्षायोपनामिक वाचक, यह सब क्षायोपशमनिष्पन्न के भेद कहे गये हैं। पारिणामिकभाव तीन प्रकार का होता है—जीवत्व, भव्यत्व और अभव्यत्व। जीव का भाव अर्थात् जीवपन, जीवत्व कहलाता है अर्थात् असंख्यात प्रदेशमय चैतन्य । जो जीव सिद्धिग. मन के योग्य हो वह भव्य और जो सिद्धि गमन के योग्य न हो वह अभव्य कहलाता है इनके भाव को भव्यत्व और अभव्यत्व कहा गया है । जीव के ये तीनों भाव स्वभाविक ही हैं, कर्मकृत नहीं अर्थात् किसी कर्म के उदय, उपनाम, क्षयया क्षयोपशम वे उत्पन्न नहीं होते। आत्मा अपने स्वभाव से ही जीवत्व, भव्यत्व या अभव्यत्व रूप से परिणतशील होता है। यद्यपि अस्तित्व, अन्यत्व, कर्तृत्व, भोक्तृत्व, गुणवत्व' असर्वगतत्व, अनादिकर्म सन्तानबद्धत्व, प्रदेशवत्व, अरूपित्व, नित्यत्व आदि भी जीव के अनादि पारिणामिक भाव हैं और अनुयोगद्वारसूत्र में, छह भावों के प्रकरण में अन्य बहुत से भेद भी प्रतिपादित किए गए हैं तथा पि यहाँ संक्षेप में ही पारिणामिकभाव का निरूपण किया गया है, अतएव इन तीन भेदों में ही उन सबका समावेश हो जाता है । अनुयोगद्वार में कहा है Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ० १ जीवस्य षड्भावनिरूपणम् ५७ पारिणामिको भावास्तावत् त्रिविधः जीवत्वभव्यत्वाभव्यत्वभेदात् तत्र जीवभावे जीवत्वम् जीव एव जीवत्वं वा असंख्येयप्रदेशं चैतन्यमित्यर्थः भव्या सिद्धिर्यस्यासौ भव्यः, भव्य एवं भव्यत्वम् सिद्धिगमनायोग्यः कदाचिदपि यो न सिद्धिं प्राप्स्यति सः अभव्यः अभव्य एव अभव्यत्वम् एते त्रयोऽपि भावा: जीवस्य स्वाभाविका एव सन्ति न तु कर्मकृता इत्यर्थः जीवत्वभव्यत्वाभव्यत्य रूपेण स्वभावत एव आत्मापरिणमनशीलो वर्तते इति भावः यद्यपि अस्तित्वाऽन्यत्व - कर्तृत्व- भो क्तत्वगुणवत्त्वाऽसर्वगतत्वाऽनादिकर्मसन्तानबद्धप्रदेशवत्त्वाऽरूपत्व - नित्यत्वादयोऽपिजीवस्यानादिपारिणामिका भावाः सन्ति एवमन्येऽपि बहवो भावा अनुयोगद्वारसूत्रे षड्भावाधिकारे प्रतिपादिता सन्ति तथापि संक्षेपेणैव पारिणामिकभावस्य वर्णितत्वेन तत्रैव तेषां सर्वेषामपि अन्तर्भावात् तथा चोक्तम्- " से किं तं पारिणामिए । दुबिहे पण्णत्ते - तं जहा - साइ पारिणामिए अणाइ पारिणामि य से किं तं साइ पारिणामिए । अणेगविहे पण्णत्ते तं जहा - उक्कावाया दिसादाहागज्जियं विज्जूणिग्यायाजूवयाजक्खादित्ता धूमिआ महिआ रयुग्धाया चंदोवराग गाचंद परिवेसा सूरपरिवेसा पडिचंदा पडिसूरा इंदधणु अदगमच्छाकविहसिया अमोहा वासा वासधरा गामा णगरा घरा पव्वया पायाला भावणा निरयारयण पहा सक्करपहा वालुअा पंकप्पा धूमप्पा तमप्पा सोहम्मे जाव अच्चुए गेवेज्जे अणुत्तरे ईसिप्पभाए परमाणुपोग्गले दुपए सिए जाव अनंत पएसिए से तं साइपरिणामिए से परिणाम से किं तं अणाइपरिणामिए । धम्मत्थिकाए अधम्र्म्मात्थिकाए जीवत्थिकाए पुग्गलत्थकाए अद्धासमए लोए अलोए भलसिद्धिआ - अवसिद्धिआ से तं अणाइ परिणामिए " पारिणामिक भाव क्या है ? पारिणामिक भाव दो प्रकार का है——सादि पारिणामिक और अनादि पारिणामिक सादि पारिणामिक भाव क्या है ? वह अनेक प्रकार का है, यथा- उल्कापात, दिशादाह, गर्जना, विद्युत् - निर्धात, जूयदा, यक्षादित्य, धूमिका, भिहिका, रज उद्यात, चन्द्रग्रहण सूर्यग्रहण, चन्द्रपरिवेष, सूर्यपरिवेष, प्रतिचन्द्र, प्रतिसूर्य, इन्द्रधनुष, उदकमस्त्य, कपिहसित, अमोघवर्ष, वर्षधारा' गुम्म, नगर' गृह, पर्वत, पाताल, भवन, नरक, रत्नप्रभा, शर्कशप्रभा, वालुका प्रभा, पंकप्रभा, धूमप्रभा, नमःप्रभा, नमस्तः मप्रभा, सौधर्म यावत् अच्युत, ग्रैवेयक, अत्तजर विमान ईषप्राग्भारा पृथ्वी परमाणुपुद्गल द्विप्रदेशिकस्कंध यावत् अनन्तप्रदेशिक स्कंध यह सब सादि पारिणामिक भाव हैं । अनादिपारिणामिक भाव क्या है ? धर्मास्तिकाय अधर्मास्तिकाय, आकशास्तिकाय जीवास्ति काय पुद्गलास्तिकाय अद्धासमय लोक अलोक भवासिद्धिक सब अनादि पारिणामिक भाव हैं । छठा भाव सान्निपातिक भी अनेक प्रकार का है। एक जीवात्मा में एक साथ उत्पन्न होने वाला मिला-जुला भाव सान्निपातिक भाव कहलाता है । यह सान्निपातिक भाव पूर्वोक्त औदयिक औपशमिक आदि भावों में से यथायोग्य दो तीन आदिके संयोग से बनता है । यद्यपि उसके भेद बहुत हैं फिर भी मुख्य रूप से यहाँ पन्द्रह प्रकार का दिखलाया जाता है - औद - far क्षायोपशमिक और पारिणामिक ये तीन भाव एक साथ एक जीव में उत्पन्न होते हैं । ८ Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे छाया--अथ कस्तावत् पारिणामिकः ? द्विविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा-सादिपारिणामिकश्च अथ कस्तावत् सादिपारिणाभिकः ? अनेकविधः तद्यथा उल्का पाताः दिग्दाहाः गर्जितम् विद्युन्निर्धाताः जूपदा यक्षादित्याः धूमिका महिका रज उद्धाताः चन्द्रोपरागाः सूर्योपरागाः चन्द्रपरिवेषाः सूर्यपरिवेषाः प्रतिचन्द्राः प्रतिसूर्याः इन्द्रधनुः उदकमत्स्याः कपिहसितम् अमोध वर्षा वर्षधराः ग्रामा नगराणि गृहाः पर्वताः पातालाः भवनानि निरयाः रत्नप्रभाः शर्कराप्रभा वालुकाप्रभा पङ्कप्रभा धूमप्रभा तमप्रभा तमतमप्रभा सौधर्मो यावत् अच्युतो अवेयकः अनुत्तरः ईषत्प्रभा परमाणु पुद्गलाः द्विप्रदेशिकः स एष सादिपारिणामिकः अथ कस्तावद् अनादिपारिणामिकः ? धर्मास्तिकायः अधर्मास्तिकायः अद्धा समयः लोकः अलोकः भवसिद्धिकाः अभवसिद्धिकाः स एषः अनादिपारिणामिकः स एष पारिणामिकः इति । सान्निपातिकस्तावत् षष्ठौ भवो बहुविधो भवति सहैव युगपदेकस्मिन् जीवात्मनि निपतन्तीतिसन्निपाताः त एव संनिपातिका उच्यन्ते तथा च पूर्वोक्तानमिवौदायिकोपशमिकादीनां भावानां यथा योगं द्विकादिसंयोगेन सान्निपातिको भावो निष्पद्यते तत्र तस्यबहुभेदसत्त्वेपि मुख्यतया पञ्चदशभेदाः प्रदर्यन्ते युगमदेकस्मिन् जीवे निपतन्ति तत्र नारकतिर्यग्योनिक भनुष्यदेव गतिभेदेन चैत चत्वारो भेदाः ४ एवमेवऔदयिकौपशामिकक्षायोपशमिकपारिणामिकाः क्वचिद् कृतत्रिपुञ्जोपशमसम्यक्त्वसभावाद् गतिभेदेनैव चत्वारोभेदा ४ पुनरौदयिक क्षायिक क्षयोपशमिकपारिणा नारक, निर्यग्योनिक, मनुष्य और देवगति के भेद से चार भेद होते हैं। (४), इसी प्रकार औदयिक, औपशमिक क्षायोपशमिक, पारिणामिक, कहीं तीनपुंज न करने वाले जीव के उपनाम सभ्य का सद्भाव डोने से, गति के भेद से चार भेद हो जाते हैं (४) औदयिक, क्षायिक, क्षायोपशमिक और पारिणामिक' कहीं क्षायिक का सद्भाव होने से श्रेणिक आदि के समान गतिभेद से होते हैं। औदयिक, औपशमिक' क्षायिक, क्षायोपशमिक और पारिणामिक का एक भेद मनुष्यगति में उपनामश्रेणी के सद्भाव में ही होता है। यह भाव दर्शनसप्तक से रहति सम्पूर्ण मोहनीय कर्म के उपशम से, शेष कर्मों के क्षयोपशम आदि होने पर होता है (१) इसी प्रकार । औदयिक, क्षायिक और पारिणामिक का एक ही भंग होता है, जैसे केवली में औदयिक मनुष्यत्व, क्षायिक केवलज्ञान और पारिणामिक भाव जीवत्व पाया जाता है । (१) इसी प्रकार क्षायिक और पारिणामिक का एक अंग है, जैसे सिद्ध में केवलज्ञान सम्यक्त्व आदि क्षायिक तथा जीवत्व पारिणामिक भाव होता है । इसी भाँति मत्यभेद भी समझ लेना चाहिए। यहाँ यह बात समझने योग्य है - औपशमिक, क्षायिक और क्षायोपशमिक; ये तीन भाव कर्म के विधात से उत्पन्न होते हैं, जैसे बहुत-सी रज के समूह का विधात होने पर सूर्य की किरणों का समूह उत्पन्न होता है । वह विधात दो प्रकार का है-स्वीवीर्य की अपेक्षा से कर्म Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vvvvvvvvvv दीपिकानियुक्तिश्च अ. त्रसजीवनिरूपणम् ५९ मिकाः ४ क्वचित् क्षायिकसभावात्श्रेणिकादिवद् गतिभेदतः पुनश्चौदयिकौपशामिक क्षायिक क्षायो पशमिकपारिणामिकाः दर्शनसप्तकरहितसकलमोहनीयापेशमाच्छेषकर्मक्षयोपशमादित्वे सति मनुष्यगतावेवोपशमश्रेणिसद्भावे सत्ये को भेदः एवम्, औदयिकक्षायिकपारिणामिका एक एव भङ्ग केवलिनो मनुष्यत्वकैवल्य जीवत्वप्राप्तेः । एवं क्षायिकपारिणामिकावेको भङ्गः, सिद्धे केवलं सम्यक्त्वादि जीवत्वेवः । इत्येवं रीत्या पञ्चदशभेदाः सान्निपातिका भावाः सम्पद्यन्ते एवमन्येऽपि भेदाः सान्निपातिकाना संभवन्ति अत्रेदं बोध्यम् औपशमिक क्षायिक क्षायोपशमिकास्त्रयो भावाः कर्म घातापेक्षया प्रादुर्भवन्ति बहुल रजो वितान विधाते सति सूर्यस्प किरण पुञ्जोप्तत्तिवत् स तावद् विधातो द्विविधो भवति स्ववीर्यापेक्षया कर्मणो देशक्षयः सर्वक्षयश्च स्वोपार्जित कर्मोदयात् आत्मनो नारकादि गत्यादयो भावा उत्पद्यन्ते मदिरासेवनजन्यनृत्यादिविकारवत् । मदोद्रेकाद यथा शीलवानपि मानवो हसति रोदिति गायति क्रुध्यति एवं गत्यादिकर्मोद्रेकात् जीवो गतिकषा यादिकं विकारं प्रतिपद्यतेपारिणामिकस्तु स्वाभाविक · एव भावो न तु संनिमित्तक इति भावः ॥सूत्र--१५॥ . मूलम् “उवओगो दुविहो सागारो अणागारो य । सू.१६ छाया-“उपयोगो द्विविधः साकारः अनाकारश्च । सू. १६ के एक देश का क्षय और सर्वक्षय । तथा अपने द्वारा उपार्जित कर्म के उदय से आत्मा से नरकगति आदि भाव उत्पन्न होते हैं, जैसे मदिरा के नृत्य(नाच) आदि विकार उत्पन्न होते हैं,, रोता है, गाता है, क्रोध करता है, इसी प्रकार गति आदि कर्मों के उद्रेक से जीव गति कषाय आदि विकारों को प्राप्त होता है किन्तु पारिणामिक भाव स्वाभाविक है वह किसी भी निमित्तकारण से नहीं उत्पन्न होता ॥१५॥ मूल सूत्रार्थ ---"उवओगो दुविहो सागरो इत्यादि । तत्त्वार्थ दीपिका-पहले कहा गया था कि जीव का लक्षण उपयोग है, अब उपयोग का स्वरूप और भेद बतलाने के लिए कहते हैं—उपयोग दो प्रकार का है—साकारोपयोग और निराकारोपयोग ज्ञान और दर्शन की प्रवृत्ति को अर्थात् अपने-अपने विषय की ओर अभिमुख होने को 'योग' कहते हैं । उप अर्थात् जीव का समीपवर्ती योग 'उपयोग' कहलाता है। उपयोग को नित्य सम्बन्ध भी कहा जा सकता है। तात्पर्य यह है कि किसी पदार्थ को जानने के लिए जीव का जो व्यापार होता है, वह उपयोग कहलाता है । इसमें जो उपयोग साकार होता है वह ज्ञानोपयोग और जो उपयोग निराआर होता है वह दशेनोपयोग कहलाता है। इन्द्रियों की प्रणाली से ज्ञान का विषयाकार परिणत होने के कारण साकार व्यापार होता है। किन्तु दर्शन विषयाकार परिणत नहीं होता, अतएव वह निराकार या अनाकार कहलाता है। Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे दीपिका-पूर्वं तावद् उपयोग लक्षणो जीव इत्युक्त तत्रोपयोगस्य भेदं स्वरूप पञ्च प्रतिपादयितुमाह-- "उवओगो दुविहो सागारो अणागारो य" इति उपयोगस्तावत् द्विविधः साकारः अनाकारश्चेति तत्र उपयोगो नित्यसम्बन्धः तथा च जीवस्य विवक्षितार्थपरिच्छेदरूपार्थग्रहणव्यापार उपयोग इत्यर्थः तत्र ज्ञानोपयोगः साकाराः दर्शनोपयोगश्च अनाकारो व्यपदिश्यते । तथा च ज्ञानस्येन्द्रियप्रणालिकया विषयाकारेण परिणतत्वात् साकारत्व व्यवहारो भवति, दर्शनस्य पुनः विषयाकारेण परिणतत्वाभावात् अनाकारत्व व्यपदेशो भवति तत्र ज्ञानोपयोगः अष्टविधः मति श्रुतावधिमनः पर्यवज्ञानमत्यज्ञान श्रुताज्ञान विभङ्गज्ञान भेदात् दर्शनोपयोगश्चतुर्विधः चक्षुरचक्षुरवधि केवलदर्शनभेदात् । आकारेण विकल्पेन सह वर्तते इति साकारः सविकल्पो ज्ञानमुच्यते तद् विपरीतोऽनाकारो निर्विकल्पो दर्शनमुच्यते सप्रकारकं ज्ञानं सविकल्पकं साकारम् निष्प्रकारक निर्विकल्पकं निराकारम् दर्शनमुच्यते किं स्विद् वर्तते इत्येवमालोचमात्रम् ॥सूत्र-१६॥ नियुक्तिः --- पूर्व जीवस्य उपयोगरूपं लक्षणमुक्तम् तत्र-उपयोगः उपलम्भः ज्ञानदर्शनयोः स्वविषयसीमाऽनुल्लंघनेन धारणमित्यर्थः, । . यदा युञ्जनं योगः ज्ञानदर्शनयोः प्रवर्तनं विषयनिर्णयाभिमुखताः, उपजीवस्य समीपवर्ती योगः उपयोगो नित्यसंबन्धः, एवञ्चात्मनो विवक्षितार्थपरिच्छेदरूपार्थ ग्रहणव्यापारउपयोग इति ज्ञानोपयोग आठ प्रकार का है-(१)प्रतिज्ञान(२)श्रुतज्ञान(३)अवधिज्ञान(४)मनःपर्यवज्ञान (५)केवल ज्ञान(६)मत्यज्ञान(७)श्रुताज्ञान(८)विभंग ज्ञान । दर्शनोपयोग चार प्रकार का है-चक्षुदर्शन, अचक्षुदर्श, अवधिधदर्शन और केवलदर्शन । जो आकार अर्थात् विकल्प से युक्त हो वह साकार या सविकल्पक ज्ञान कहा जाता है और जो उससे विपरीत हो वह अनाकार या निर्विकल्पक दर्शन कहलाता है अथवा जो उपयोग प्रकार युक्त हो—सविकल्प हो वह ज्ञान और जो प्रकार से रहित हो--निर्विकल्प हो वह दर्शन है। 'कुछ है बस इतना मात्र ही प्रतीत होता है ॥१६॥ तत्त्वार्थनियुक्ति--उपयोग जीव का लक्षण है, यह पहले कहा गया था । उपयोग को उफ्लम्भ भी कहते हैं और उसका अभिप्राय है अपनी-अपनी सीमा का उलंघन न करके ज्ञान और दर्शन का व्यापार होना ! अथवा ज्ञान और दर्शन की प्रवृत्ति या विषय के निर्णय के लिए अभिभिमु होना उपयोग है। उप अर्थात् जीव का सभीपवर्ती योग उपयोग कहलाता है । उसे नित्य संबंधी भी कहते हैं ।आशय यह निकला कि किसी भी पदार्थ को ग्रहण करने के लिए आत्मा का जो व्यापार होता है वह उपयोग कहलाता है। उपयोग के भेद बतलाते हुए प्रकारान्तर से उसकी विशेषता का प्रतिपादन करते के लिए कहते हैं-उपयोग दो प्रकार का है--साकार और निराकार । ज्ञान साकार उप Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ. त्रसजीवनिरूपणम् ६१ फलितम् तस्य विभागपूर्वकं प्रकारान्तरेण वैशिष्टयं प्रतिपादयितुमाह- "उवओगो दुविहो सागारो अणागारो य" इति पूर्वोक्तस्वरूप उपयोगो द्विविधः प्रज्ञप्तः, साकारः अनाकारश्च तथाहि-साकारं ज्ञानं निराकारं दर्शनं भवति सहआकारेण जातिवस्तुप्रतिनियतग्रहणपरिणामरूपेण विशेषणवर्तते इति साकारम् ज्ञानं तथा चोक्तम्-'आगारो उविसेसा" इति, अविद्यमानआकारो भेदो विशेषो वस्तुतो ग्राह्यस्यास्येति अनाकारम् विशेषरहितं सामान्यावलम्बिदर्शनम् । उक्तञ्च "साकारे सेणाणे अणागारे दंसणे" इति, 'मइसुयवहिमणकेवलविभंगमइ सुयणाण सागारा” इति तथा च चत्वारिचक्षुश्चक्षुरवधिकेवलदर्शनरूपाणि दर्शनानि अनाकाराणि साकाराणि, पञ्च ज्ञानानि त्रीणि अशनानि च साकाराणि, तथाहि दूरादेव शालतमालबकुलाशोकचम्पककदम्बजम्बूनिम्बादिविशिष्टव्यक्तिरूपतयाऽवधारितं तरुनिकरमवलोयतः सामान्येन. वृक्षमात्रप्रतीतिजनकं यदपरिस्फुटं किमपि रूपं चकास्ति तत्सामान्यरूपमनाकारं दर्शनमुच्यते निर्विशेषं विशेषाणामग्रहोदर्शनमुच्यते” इति वचनप्रामाण्यात् यत्पुनस्तस्यैव । यत्पुनस्तस्यैव । निकटीभूतस्य तालतमालशालादि व्यक्तिरूपतयाऽवधारितं तमेव महीरूहमुत्पश्यतो विशिष्टव्यक्तिप्रतीतिजनक परिस्फुट रूपमाभाति तद् विशेषरूपं साकारं ज्ञानं भवतीति भावः । तत्र ज्ञानोपयोगः साकारो व्यपदिश्यते दर्शनोपयोगश्च अनाकार उच्यते ज्ञानस्य इन्द्रियप्रणालया विषयाकारेण परिणतत्वात् साकारत्वव्यवहारो भवति, दर्शनस्य तु तदाकारेण परिणतत्वाभावादनायोग है, दर्शन निराकार उपयोग है। जो उपयोग प्रतिनियत होता है अर्थात् जातिं वस्तु आदि विशेष को ग्रहण करता है वह साकारउपयोग ज्ञान कहलाता है कहा भी है-- -आकार विशेष को कहते हैं । जिस उपयोग में वस्तु के विशेष अंश का ग्रहण नहीं होता. वह अनाकार उपयोग है। तात्पर्य यह है कि दर्शन विशेष रहित सामान्य मात्र का ही ग्राहक होता है । कहा भी है---ज्ञान साकार और दर्शन निराकार होता है। मति, श्रुत' अवघि' मनःपर्याय, केवलज्ञान और विभंगज्ञान, कुमतिज्ञान तथा कुश्रुतज्ञान साकार होते है। चार प्रकार के दर्शन अनाकार हैं। किसी ने दूर से वृक्षों का समूह देखा किन्तु उसे साल, तमाल, बकुल, अशोक चम्पक, कदम्ब, जामुन नीम आदि विशेष का ज्ञान नहीं हुआ~सामान्य रूप से वृक्ष मात्र की ही प्रतीति हुई, कुछ है' ऐसी अपरिस्फुट प्रतीति हुई तो तो वह दर्शन है, क्योंकि जिस उपयोग में विशेषों का ग्रह्ण नहीं होता, वही दर्शनोपयोग कहलाता है। जब वही व्यक्ति निकट पहुँचता है और ताल, तमाल. साल आदि विशेष रूप में निश्चय करता है, तब वह परिस्फुट प्रतिभास ज्ञान कहलाता है। तात्पर्य यह है कि विशेष धर्मों को ग्रहण करने वाला उपयोग ज्ञानोपयोग है । Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थ सूत्रे कारवव्यवहारो भवति, वस्तुतस्तु आकारो विकल्प तेन सहवर्तते इति साकारः सविकल्पः तद्विपरीतोऽनाकारः निर्विकल्पः इति भावः तथा च सकारकं विशिष्टवैशिष्टयावगाहिज्ञानं सविकल्पकं साकारं व्यपदिश्यते प्रकारतादिशून्यं “किंस्वित्' इत्येवमालोचनमात्रं निर्विकल्पकमनाकारमुच्यते इति फलितम् ॥ तत्र साकारात्मको ज्ञानोपयोगोऽष्टविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा— मतिज्ञानोपयोगः श्रुतज्ञानोपयोगः २ अवधिज्ञानोपयोगः ३ मनः पर्यवज्ञानोपयोगः ४ | केवलज्ञानोपयोगः ५ । मत्यज्ञानोपयोगः ६ | श्रुता ज्ञानोपयोगः ७। विभङ्गज्ञानोपयोगश्चेति ८ । अनाकारात्मको दर्शनोपयोगश्चतुर्विधः प्रज्ञप्तः । तद्यथा चक्षुर्दर्शनोपयोगः १। अचक्षुर्दर्शनोपयोगः २, अवधिदर्शनोपयोगः ३ केवलदर्शनोपयोगश्च ४ | इति ।। उक्तञ्च–प्रज्ञापनायां २९ पदे कतिविहे णं भंते ! उवओगे पण्णत्ते ! गोयमा ! दुविहे उवओगे पण्णत्ते, तं जहा - सागारोवओगे अणागारोवओगे य सागारोवओगे णं भंते! कतिविहेपण्णत्ते गोमा ! अट्ठविपण्णत्ते त जहा मइ णाणोवओगे, सुअणाणोवओगे, ओहिणाणोवओगे, सुअअण्णाणोवओगे, विभंगणाणोवओगे य अणागारोवओगे णं भंते ! कतिविहे ? गोयमा ? चउव्विहे तं जहाचक्खू दंसणोवओगे अचक्खूसणोवओगे ओहि । दंसणोवओगे ओहिंदंसणोवओगे केवलदंसणोव ओगे । इति ॥ कतिविधः खलुभदन्त १ उपयोगः प्रज्ञप्तः २ गौतम १ द्विविध उपयोगः प्रज्ञप्तः, तद्यथा साकारोपयोगः अनाकारोपयोगश्च साकारोपयोगः खलु भदन्त कतिविधः प्रज्ञप्तः ? ६२ ज्ञानोपयोग साकार और दर्शनोपयोग निराकार कहा गया है । इन्द्रियों की प्रणाली द्वारा विषय के आकार में परिणाम होने के कारण ज्ञान साकार कहा जाता है । 1 वास्तव में आकार का अर्थ है - विकल्प । जो ज्ञान विकल्प सहित होता है वह सविकल्प कहलाता है । जो उससे विपरीत अर्थात् निर्विकल्प हो वह अनाकार कहलाता है । अतएव प्रकार युक्त विनिंष्ट की लिशिष्टता को जमाने वाला ज्ञान सविकल्प अथवा साकार कहा आता हैं और ओ प्रकारता घे शून्य हो 'कुछ है' इस प्रकार का आभास मात्र ही हो वह निर्विकल्प अथवा अनाकार कहलाता है । साकारोपयोग आठ प्रकार का है, यथा ( १ ) मतिज्ञानोपयोग ) २) श्रुतज्ञानोपयोग (३) (अवधिज्ञानोपयोग(४)मनःपर्यवज्ञानोपयोग (५) केवलज्ञानोपयोग (६) सत्यज्ञानोपयोग (७) श्रुताज्ञानोपयोग (८) विभंगज्ञानोपयोग । अनाकार दर्शनोपयोग के चार भेद हैं - ( १ ) चक्षुदर्शन (२) अचक्षुदर्शन (३) अवधिदर्शन (५) केवल दर्शन के भेद से (१) चक्षुदर्शनोपयोग (२) अचक्षुद ४र्शनोपयोग (३) अवधिदर्शनोपयोग और (४) केवलदर्शनोपयोग । प्रज्ञापनासूत्र के २९ वें पद में कहा है- भगवन् उपयोग कितने प्रकार का कहा है ? उत्तर---- - उपयोग दो प्रकार का कहा है, – साकारोपयोग और अनाकारोपयोग | प्रश्न- भगवन साकारोपयोग कितने प्रकार के हैं ? Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तश्च अ. सीजीवनिरूपणम् ६३ गौतम ! अष्टविधः प्रज्ञप्तः । तद्यथा—मतिज्ञानोपयोगः १। श्रुतज्ञानोपयोगः २ अवधिज्ञानोपयोगः ३ मनःपर्यवज्ञानोपयोगः ४ केवलज्ञानोपयोगः ५ मत्यज्ञानोपयोगः ६ श्रुताज्ञानोपयोगः ७ विभङ्गज्ञानोपयोगः ८। ____ अनाकारोपयोगः खलु भदन्त ? कतिविधः प्रज्ञप्तः ३ । गौतम १ चतुर्विधः प्रज्ञप्तः तद्यथाचक्षुर्दर्शनोपयोगः १ अचक्षुर्दर्शनोपयोगः २ अवधिदर्शनोपयोगः ३ केवलदर्शनोपयोगश्च ४ इति ॥१६॥ मूलसूत्रम्-"इंदियं पंचविहं-"॥१७॥ छाया-इन्द्रियं पञ्चविधम् ॥१७॥ तत्त्वार्थदीपिका--पूर्वतावद् जीवस्य ज्ञान-दर्शनोपयोगरूपं लक्षणं प्रतिपादितम् । तथा विघश्चोपयोग इन्द्रियद्वारेणैवसंभवति, अतोभेद प्रदर्शनपूर्वकमिन्द्रिय प्ररूपयितुमाह . "इंदियं पंचविहं" इति । इन्द्रियम् इन्द्रणाऽऽत्मना ऽधिष्टितम् इन्द्रियम् । इन्द्रण सृष्टवेन्द्रियम्, इन्द्रस्याऽऽत्मनोलिङ्ग वा इन्द्रियम् । इन्दतीति इन्द्रोजीवः तस्य खलु ज्ञस्वभावस्याऽऽत्मनस्तदावरणक्षयोपशमे सति स्वयमर्थान् । ग्रहीतुमसमर्थस्य यत्खलु अर्थोपलब्धिनिमित्तं लिङ्गम् तदिन्द्रस्य जीवस्यलिङ्गत्वात् । इन्द्रियमिति व्यपदिश्यते। यद्वा-लीनमर्थं गमयतीति लिङ्गम् आत्मनः सूक्ष्मस्याऽस्तित्वाधिगमे पिङ्गमिन्द्रियं भवति । यथा-धूमो वह्नरधिगमे हेतुर्भवति, एवम् स्पर्शनादिकरणं कर्तर्यात्मनि असति न भवितुमर्हति उत्तर-गौतम ! साकारोपयोग आठ प्रकार का कहा है, यथा-मतिज्ञानोपयोग, श्रुतज्ञानोपयोग, अवधिज्ञानोपयोग, मनःपर्यवज्ञानोपयोग, केवलज्ञानोपयोग, मति-अज्ञानोपयोग, श्रुतअज्ञानोपयोग और विभंगज्ञानोपयोग ।। प्रश्व-भगवन् ! अनाकारोपयोग कितने प्रकार का है ? उत्तर- गौतम ! चार प्रकार का है, यथा-चक्षुदर्शनोपयोग, अचक्षुदर्शनोपयोग, अवधिदर्शनोपयोग और केवलदर्शनोपयोग ॥१६॥ मूलसूत्रार्थ "इंदियं पंच विहं" ॥१७॥ इन्द्रियों पाँच प्रकार की हैं ॥१७॥ तत्त्वार्थदीपिका इससे पूर्व जीव का लक्षण ज्ञान-दर्शन उपयोग कहा है । वह उपयोग संसारी जीर्वो को इन्द्रियों के द्वारा ही उत्पन्न होता है, अतएव भेद बतलाते हुए इन्द्रिय की प्ररूपणा करते हैं - इन्द्रियाँ पाँच हैं। इन्द्र अर्थात् आत्मा के द्वारा जो अधिष्टितयुक्त हो अथवा इन्द्र नामकर्म के द्वारा जिसकी रचना की गई हो या इन्द्र अर्थात आत्मा का जो लिंग- चिह हो उसे इन्द्रिय कहते हैं। तात्पर्य यह है कि इन्द्र अर्थात जीव यद्यपि स्वभाव से ही ज्ञानमय है किन्तु आवरणों के कारण स्वयं अर्थों को ग्रहण करने में समर्थ नहीं होता। अतएव Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६४ तत्वार्थसूत्रे तस्मात् स्पर्शनादिना इन्द्रियेण करणभूतेन ज्ञातुरात्ममनोऽस्तित्वमवगम्यते । तत्खलु--इन्द्रियं पञ्चविधम् । स्पर्शन-रसन ----प्राण -चक्षुः --- श्रोत्र भेदात् । उपयोगकरणात् न कर्मेन्द्रियाणां वाक् --- पाणिपायूपस्थानमत्र ग्रहणम् किन्तु–ज्ञानेन्द्रियाणामेवेति भावः । मनस्तु -- अनिन्द्रियं वर्त्तते ।।१७॥ तत्त्वार्थ नियुक्तिः-पूर्व जीवस्य ज्ञानदर्शनोपयोगरूपं लक्षणं प्ररूपितम् तथाविधश्चोपयोगः इन्द्रियद्वारेणैव संभवति तस्मात् विभागप्रदर्शनपूर्वकमिन्द्रियं प्ररूपयति । यद्वा-पूर्व पृथिव्यायेकेन्द्रिय द्वीन्द्रियादयो जीवाः प्ररूपिताः अतस्तत्र कियन्ति इन्द्रियाणि १ कतिविधानि वा १ तेषां वा मध्ये कस्योपयोगिनो जीवस्य किमिन्द्रियं भवतीत्याकांशायामाह___अथवा--जीवानां चेतनारूपं ज्ञानमिन्द्रियद्वीरेणैव भवति तानि चेन्द्रियाणि न सर्वाणि सर्वस्य भवतीति विभागप्रदर्शनपूर्वकमिन्द्रियाणि संख्यया नियमयितुमाह यद्वा-जीवानामुपयोगोऽन्वयिलक्षणमुक्तम् तस्योपयोगस्य निमित्तानि प्रतिपादयितुमाह--. "इंदियं पंचविह" इति ॥ ___ इन्दतीति–इन्द्रो जीवः सर्वद्रव्येषु ऐश्वर्ययोगात् , इन्दनाद्वा परमैश्वर्ययोगादिन्द्रो जीवः सर्वभोगोपमोगाधिष्टानसर्वद्रव्य विषयैश्वर्ययोगात् । रूप-रस-गन्ध-स्पर्शादिविषयेषु वा परमैश्वर्यपदार्थों के ग्रहण में जो सहायक निमित्त हो वह इन्द्रिय है। इस प्रकार इन्द्र - जीव का लिंग होने से इन्द्रिय कहा जाता है । अथवा लीन - छिपे हुए पदार्थ (आत्मा) का जो ज्ञान करवाता है उसे इन्द्रिय कहते हैं । आत्मा अति सूक्ष्म है उसका अस्तित्व इन्द्रियों के द्वारा ही विदित होता है । जैसे धूम अग्नि के बिना न होने के कारण अग्नि के जानने में कारण होता है, उसी प्रकार स्पर्शन आदि करण का अर्थात् आत्मा के ज्ञापक होते हैं, क्योंकि जब स्पर्शन आदि करण हैं तो कर्ता अवश्य होना चाहिए; कती के अभाव में करण नहीं होता । इस प्रकार स्पर्शनादि करणों से की- आत्मा का अस्तित्व जाना जाता है । स्पर्शन, रसना, घ्राण, चक्षु और श्रोत्र के भेद से इन्द्रियाँ पाँच प्रकार की हैं। यहाँ उपयोग का प्रकरण होने से परपरिकल्पित वाक् (वचन), पाणि (हाथ), पाद (पैर), वायु (गुदा) और उपस्थ (मूत्रेन्द्रिय) को इन्द्रिय नहीं माना है । यहाँ ज्ञान के कारणों को ही इन्द्रिय कहा गया है । मन अतिन्द्रिय है ॥१७॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-पहले जीव का ज्ञान दर्शन-उपयोग रूप लक्षण बतलाया गया है। छमस्थ जीवों का वह उपयोग इन्द्रियों द्वारा ही होता है । अतएव भेद दिखलाकर इन्द्रियों की प्ररूपणा करते हैं। Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०१ जीवस्य षड्भावनिरूपणम् ६५ श्वर्ययोगात् इन्द्रो जीवः 'इंदिपरमैश्वर्ये' इत्यनुशासनात् इन्द्रियेण-जीवेनाऽधिष्ठिंतमिन्द्रिय पञ्चप्रकारकं प्रज्ञप्तम् । स्पर्शन-रसन-प्राण-चक्षुःश्रोत्रभेदात् । तत्र ---स्पर्शरसगन्धरूपशब्दग्रहणार्थ क्रमशः-स्पर्शनरसनादीनि पञ्चेन्द्रियाणि प्राधान्येन-- स्वातन्त्र्येण च समभिपतन्ति । मनस्तु --चक्षुरादीन्द्रियजातनिर्धारितं रूपाद्यर्थकलापमनुपतति । न तु-साक्षान्निर्धारयति । चक्षुरादीन्द्रियाणां निमीलनाद्यवस्थायां मनसारूपादिविषयग्रहणाऽभावात् तस्मात्-चक्षुरादिवन्नेन्द्रियं मनः किन्तु अतीन्द्रियं तदुच्यते । नवा-वाक्पाणि पादपायूपस्थानि वा-इन्द्रियाणि व्यपदेष्टुमर्हाणि सन्ति तेषां वचनादिव्यापारपरायणत्वेऽपि चक्षुरादिद्वारजन्यविज्ञानस्य रूपाद्यर्थग्रहणाय परिणतिवत् वागादिद्वारजन्यवच अथवा पहले पृथ्वीकाय आदि एकेन्द्रिय द्वीन्द्रिय आदि जीवों की प्ररूपणा की गई है । अतएव ऐसी जिज्ञासा होना स्वाभाविक है कि इन्द्रियाँ कितनी होती हैं ? कितने प्रकार की हैं? किस उपयोग वाले जीव को कौन-सी इन्द्रिय होती है ? यहाँ इन्हीं सब प्रश्नों का उत्तर दिया जा रहा है। __अथवा संसारी जीवों का ज्ञान इन्द्रियों के द्वारा ही होता है किन्तु सभी इन्द्रियाँ सब जीवों को प्राप्त नहीं होती। अतएव इन्द्रियों का भेद बतलाते हुए उनकी संख्या का नियमन करने के लिए कहते हैं । अथवा पहले बतलाया गया है कि उपयोग जीवों का अन्वयी लक्षण है, अतः अब उस उपयोग के जो निमित्त हैं, उन्हें दिखलाने के लिए कहा है-इन्द्रियाँ पाँच प्रकार की हैं। समस्त द्रव्यों में ऐश्वर्य का भाजन होने के कारण जीव इन्द्र कहलाता है । अथवा इन्दन करने-परमैश्वर्य का उपयोग करने के कारण भी जीव इन्द्र कहलाता है । रूप, रस, गंध और स्पर्श आदि विषयों में परमैश्वर्यवान् होने से भी जीव इन्द्र कहा जाता है । व्याकरण के अनुसार 'इदि' धातु परमैश्वर्यभोग के अर्थ में है। इस कारण इन्द्रिय का अर्थ हुआ-इन्द्र-जीव के द्वारा अधिष्ठित । इन्द्रियों के पाँच भेद हैं-१. स्पर्शन २. रसना २. घाण ४. चक्षु और ५- श्रोत्र | स्पर्शन इन्द्रिय स्पर्श को, रसना रस को, घ्राण गंध को, चक्षु रूप को और श्रोत्रंद्रिय शब्द को प्रधान रूपसे ग्रहण करती हैं। मन, चक्षु आदि इन्द्रियों द्वारा निर्धारित रूप आदि पदार्थों को ग्रहण करता है । वह साक्षात् अर्थात् इन्द्रियनिरपेक्ष होकर पदार्थों को ग्रहण नहीं कर सकता, क्योंकि यदि आँख आदि बंद हो तो रूप आदि विषय का मन से ग्रहण नहीं होता । इस कारण मन, चक्षु, आदि की भाँति इन्द्रिय नहीं किन्तु अतीन्द्रिय कहलाता है। वाक्, पाणि (हाथ), पाद (पाँव), पायु (गुदा) और उपस्थ (मूत्रेन्द्रिय) इन्द्रियाँ नहीं कही जा सकतीं; क्योंकि जैसे चक्षु आदि द्वारा जनित ज्ञान रूप आदि पदार्थो के ग्रहण में परिणत Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे नादीनां ज्ञानादौ परिणत्यभावात्, विषयग्रहणार्थ परिणतिमासादयतामेव-इन्द्रियत्वव्यपदेशात् । शरीरस्थितैरेव स्पर्शन-रसन-ध्राणैरुत्कृस्यतो योजननवकपरिच्छिन्नाद, देशादागतानां स्पर्शरसगन्धानां समुपलभ्यमानत्वात् , स्पर्शन-रसन-ध्राणेन्द्रियाणां प्राप्यकारित्वमवगन्तव्यम् । ___ वह्नि-चन्दनादिभिश्चोपधाताऽनुग्रहदर्शनात् प्राप्यकारित्वमेतेषां प्रत्यक्षसिद्धम् श्रोत्रेण च स्वपरिणाममजहतामुत्कृष्टतो योजनद्वादशकपरिच्छिन्नप्रदेशाद् समागतानां शब्दानां गृह्यमाणत्वात् श्रोत्रस्यापि प्राप्यकारित्वमवगन्तव्यम् । तत्र-चक्षुरिन्द्रियं वक्ष्यमाणमनो रूपं नो इन्द्रियश्चाऽप्राप्यकारि वत्तते, विषयदेशमप्राप्यैव रूपादिकं गृह्णाति । अप्राप्यकारित्वञ्च-चक्षुषः प्रत्यक्षसिद्धम् । विषयाऽनुग्रहोपघातशून्यत्वात् नहिचक्षुषो जलानलशूलाद्यवलोकनेन दाहक्लेदनोत्पाटनादयो भवन्ति । शरीरदेशस्थितस्य च चक्षुषो योग्यदेशस्थितस्यैव रूपादेर्ग्रहणयोग्यता स्वभावसिद्धा वर्तते । होता है, वैसे वाक् आदि द्वारा उत्पन्न होने वाले वचन आदि की परिणति ज्ञान में नहीं होती। यहाँ तो उन्हें ही इन्द्रिय कहा गया है जो अपने विषय को ग्रहण करने में परिणत हों अर्थात् ज्ञान के साधन हों। उत्कृष्ट नौ योजन दूर देवा से आये हुए स्पर्श, रस और गंध को स्पर्शन, रसना और घ्राण इन्द्रिय ग्रहण कर सकती है और शरीर में स्थित रह कर ही वे अपने विषय को ग्रहण करती हैं। ये इद्रियाँ प्राप्यकारी हैं अर्थात् अपने विषय को स्पर्श करके जानती हैं । इन इन्द्रियों का अग्नि आदि से उपघात और चन्दन आदि से अनुग्रह देखा जाता है, अतः इनकी प्राप्य कारिता प्रत्यक्ष प्रमाण से सिद्ध है। शब्द यदि अपने परिणमत का त्याग न कर दे तो बारह योजन दूर से आया हुआ श्रोत्र द्वारा ग्राह्य होता है, अतः श्रोत्रेन्द्रिय भी प्राप्यकारी है। चक्षु इन्द्रिय और आगे कहा जाने वाला इन्द्रिय रूप मन ये दोनों अप्राप्यकारी हैं। ये विषय को प्राप्त हुए बिना ही ग्रहण कर लेते है । चक्षु की अप्राप्यकारिता प्रत्पक्ष से सिद्ध है। क्योंकि बह विषयकृत उपघात और अनुग्रह से रहित है । जब हम नेत्र के द्वारा जल, अग्नि या शूल आदि देखते हैं तो दाह, गीलापन या उत्पाटन (भेदन) आदि नहीं होते । शरीर देवा में स्थित नेत्र में योग्य देश में स्थित रूप आदि को ग्रहण करने की योग्यता स्वभाव से ही सिद्ध है । नेत्र आवृत (ढंके हुए) पदार्थ को नहीं जानता, अतएव उसे भी प्राप्यकारी मानना चाहिए, ऐसा नहीं कहा जा सकता। ऐसा कहा जाय तो जैसे दीवाल आदि द्वारा व्यवहित पदार्थ को नेत्र ग्रहण नहीं कर सकता, उसी प्रकार काच आदि द्वारा व्यवहित पदार्थ को भी ग्रहण नहीं करना चाहिए। किन्तु उसे तो नेत्र ग्रहण कर लेता है। इसके अतिरिक्त इस युक्ति से तो मन भी, जिसे समस्तवादी निर्विवाद रूप से अप्राप्यकारी मानते हैं, अप्राप्यकारी नहीं रहेगा, क्योंकि वह भित्त आदि से आवृत वस्तु का ग्रहण नहीं करता है। Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ०१ जीवस्य षड्भावनिरूपणम् ६७ नतु — - आवृता ग्रहणात् प्राप्यताऽस्य युक्ता, मित्तकुडयादिनेव काचादिनापि व्यावधानात् काचादिव्यवहितस्याऽपि रूपादेश्चक्षुषाऽग्रहणापत्तिः स्यात्, तुल्ययुक्त्या मनसोऽपि भित्त्याद्यावृतस्य वस्तुनो ग्रहणाभावेन सर्ववादिसिद्धस्य तस्याऽप्राप्यकारित्वस्याऽसिद्धापत्तिः अथैवमपि चक्षुरादीन्द्रियावत् सुख-दुःखेच्छादीनामपि जीवलक्षणत्वादिन्द्रियत्वापत्तिरिति चेत् — !| मैवम् -- जीवलिङ्गयद्भवे तत्सर्वमिन्द्रियमिति नाऽयं नियमः आश्रीयते, किन्तु - यदिन्द्रियं - तज्ञ्जीव लिङ्गमित्येवं नियमः । तथाच —–— जीवलिङ्ग कदाचित् सुखादिकं भवतु, इन्द्रियं वा, इत्यन्यदेतदित्यवधेयम् । तथाचोक्तम् "" “कइणभले - ! इन्दिया पण्णत्ता - ! गोयमा - ! पंचेंदिया पण्णत्ता, तं जहा- -सों इन्दिए चक्खिदिए धाणि दिए जिब्मिदिए फार्सिदिए त्ति प्रज्ञा - १५ इन्द्रियपदम् । कति खलु भदन्त - ! इन्द्रियाणि प्रज्ञप्तानि । गौतम - १ पञ्चेन्द्रियाणि प्रज्ञप्तानि तद्यथा – श्रोत्रेन्द्रियम् - १ चक्षुरिन्द्रियम्- २घ्राणेन्द्रियम् - ३ जिह्वेन्द्रियम् - ४ स्पर्शनेन्द्रियम् - ५ इति ॥१७॥ - " मूलसूत्रम् - " पुणादुविहं भाविंदियं दव्वंदियय- ॥१८॥ छाया - "पुनर्द्विविधम्, भावेन्द्रियं द्रव्येन्द्रियञ्च – ” ॥१८॥ " तत्वार्थदीपिका - पूर्वसूत्रे - सामान्यतो ज्ञानेन्द्रियाणि पञ्चविधानि सन्ति इति प्रतिपादितम्, सम्प्रति तान्येवेन्द्रियाणि पुनः प्रकारान्तरेण प्रतिपादयितुमाह-- “ पुणादुविहं भाविंदियं -- दविदियय- इति । "9 शंका- जैसे चक्षु आदि इन्द्रियाँ हैं, उसी प्रकार सुख, दुःख और इच्छा आदि भी जीव का लक्षण होने से इन्द्रिय होने चाहिए । समाधान - ऐसा नियम नहीं है कि जो जीव का लिंग हो वह सब इन्द्रिय है । अतएव सुख आदि कदाचित् जीव के लिंग हो सकते हैं तथापि उन्हें इन्द्रिय नहीं कहा जा सकता । प्रज्ञापता सूत्र के १५ वें इन्द्रियपद में कहा है प्रश्न- भगवान् ! इन्द्रियाँ कितनी कही हैं ? उत्तर -- गौतम ! पाँच इन्द्रियाँ कही हैं यथा - श्रोत्रेन्द्रिय, चक्षुइन्द्रिय, घोणेन्द्रिय, रसनेन्द्रिय और स्पर्शनेन्द्रिय ॥१७॥ मूलसूत्रार्थ " पुणादु विहं भाविंदियं इत्यादि ॥ १८ ॥ इन्द्रिय पुनः दो प्रकार की है - भावेन्द्रिय और द्रव्येन्द्रिय ॥ १८ ॥ - तत्वार्थदीपिका - पूर्वसूत्र में इन्द्रियाँ पाँच प्रकार की बतलाई गई हैं । उन्हीं इन्द्रियों का प्रकारान्तर से प्ररूण करने के लिए कहते हैं - इन्द्रियाँ दो प्रकार की हैं-भावेन्द्रिय और द्रव्येन्द्रिय । इस प्रकार स्पर्शन आदि पाँचों इन्द्रियाँ द्रव्येन्द्रिय और भावेन्द्रिय के भेद से दो-दो Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे ज्ञानेन्द्रियं तावत् पुनर्द्विविधम् , भावेन्द्रियं द्रव्येन्द्रियञ्च । एवञ्च-स्पर्शनादीनि पञ्चापि ज्ञानेन्द्रियाणि प्रत्येकं द्विविधानि भवन्ति । द्रव्य-भावेन्द्रियभेदात् , . तत्र-सामान्यतो द्रव्यमयाणि-द्रव्यात्मकानि-इन्द्रियाणि आत्मपरिणतिरूपाणि भावेन्द्रियाणि व्यपदिश्यन्ते इति भावः ॥॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः पूर्वसूत्रे संख्यातइन्द्रियाणि प्ररूपितानि सम्प्रति-प्रकारान्तरेण तान्येव पुनः प्ररूपयितुमाह "पुणादुविहं, भाविंदियं-दबिंदियंय-,, इति । पूर्वोक्तचक्षुरादि भेदेन पञ्चविधमिन्द्रियं प्रकारान्तरेण पुनर्द्विविधं प्रज्ञप्तम् । भावेन्द्रियं-द्रव्येन्द्रियञ्च । तथा च-चक्षुरादीनि पञ्चापीन्द्रियाणि प्रत्येकं द्विविधानि भवन्ति । द्रव्य-भावेन्द्रियभेदात् । तत्र-सामान्यतो द्रव्यमयाणि-द्रव्यात्मकानि द्रव्येन्द्रियाणि व्यपदिश्यन्ते, भावात्मकानि-आत्मपरिणतिरूपाणि पुनर्भावेन्द्रियाणि उच्यन्ते । उक्तञ्च-प्रज्ञापनायाम्-१५ इन्द्रियपदे १-उद्देशे–'कइविहाणं भंते-१ इंदिया पण्णत्ता-३ गोयमा-१ दुविहा पण्णत्ता,तं जहा -दचिदियाय-भाविंदियायत्ति-" कतिविधानि खलुभदन्त-१ इन्द्रियाणि प्रज्ञप्तानि ३ गौतम-१ द्विविधानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-द्रव्येन्द्रियाणिच-भावेन्द्रियाणि च । अभेदंबोध्यम्-प्रकृते च पुद्गलद्रव्यमेवाऽनन्तप्रदेशस्कन्धमात्मप्रयुक्तव्यापारापेक्षया यतते वक्ष्यमाणनिवृत्युपकरणरूपतया सर्वाणीन्द्रियाणि अनन्तप्रदेशानि–असंख्येयात्मप्रदेशाधिष्ठितानि च द्रव्यात्मकानि भवन्ति । तदन्यस्मिन् वक्ष्यमाणभावेन्द्रियद्वये-आत्मपरिणामो भावः प्रयत्नमातिष्ठते इति भावः ॥ प्रकार की हैं । साधारणतया जो इन्द्रियाँ पुद्गलमय-पुद्गल की परिगति हैं, वे द्रव्येन्द्रिय और जो आत्मा की परिणतिरूप हैं, वे भावेन्द्रिय कहलाती हैं ॥१८॥ ।। तत्त्वार्थनियुक्ति-पूर्वसूत्र में इन्द्रियों की संख्या का प्रतिपादन किया गया है । अब दूसरे प्रकार से पुनः उनकी संख्या का निरूपण करने के लिए कहा है-इन्द्रियाँ पुनः दो प्रकार की हैं-भावेन्द्रिय और द्रव्येन्द्रिय । तात्पर्य यह है कि पूर्वोक्त पाँचों इन्द्रियाँ दो-दो प्रकार की हैं-भावेन्द्रिय और द्रव्येन्द्रिय । सामान्य रूप से पौद्गलिक इन्द्रियाँ जो नाम कर्म के द्वारा "निर्मित हैं, वे द्रव्येन्द्रियाँ हैं और जो इन्द्रियावरण कर्म तथा वीर्यान्तराय कर्म के क्षयोपशम नाम से आत्मा की परिणति रूप उत्पन्न होती हैं, वे भावेन्द्रिय हैं। प्रज्ञापता सूत्र के १५वें इन्द्रिपद में कहा है प्रश्न-भगवन् ! इन्द्रियाँ कितनी प्रकार की हैं ? उत्तर-गौतम ! दो प्रकार की हैं-द्रव्येन्द्रियाँ और भावेन्द्रियाँ । तात्पर्य यह है कि द्रव्येन्द्रियाँ अनन्त प्रदेशात्मक पुद्गलों के स्कंध हैं। वे निवृत्ति और उपकरण के भेद से दो प्रकार की हैं । असंख्यात आत्मप्रदेश उनमें रहते हैं । भावेन्द्रियाँ आत्मा का परिणमन विशेष हैं, उनका स्वरूप आगे के सूत्र में ही बतलाया जाएगा ॥१८॥ Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ०१ जीवस्य षड्भावनिरूपणम् ६९ ॥१९॥ मूलसूत्रम् - भाविंदियं दुविहं, लीवओगोय 72 छाया - भावेन्द्रिय द्विविधम्, लब्धिरुपयोश्च - " ॥१९॥ तत्त्वार्थदीपिका - पूर्वसूत्रे - द्रव्येन्द्रिय-भावेन्द्रियभेदेन इन्द्रियाणांद्वैविध्यंप्रतिपादितम्. सम्प्रति-भावेन्द्रियस्यद्वैविध्यं प्रतिपादयन् स्वरूपं प्ररूपयितुमाह – “भाविंदियं दुविहं, लगी- उवओ - गोय-" इति । भावेन्द्रियम्– आत्मपरिणति विशेषस्वरूपं वर्तते, लब्धिः - उपयोगचेति । तत्र – लम्भनं ज्ञानावरणक्षयोपशमविशेषः । वस्तुतस्तु स्व[स्वकीयम् ] इन्द्रियावरण कर्मक्षयोपशमजनितम्, गतिजात्यादिनामकर्मजनितम् मतिज्ञानावरणदर्शनावरण कर्मक्षयोपशमजनितं सामर्थ्यम् इन्द्रियाश्रयकर्मोद यनिर्वृत्तं वा सामर्थ्यम् जीवस्यान्तराय कर्मक्षयोपशमाऽपेक्षया इन्द्रियविषयोपभोगज्ञानशक्तिर्वालब्धिरुच्यते 'उपयोगस्तु - यत्सन्निधानात् - आत्तावक्ष्यमाणद्रव्येन्द्रियनिष्पत्तिं प्रतिव्यामृतो भवति, श्रोत्र - पयोगादिभेदात् । तत्रोपयोगस्येन्द्रियफलत्वेऽपि कार्ये कारणोपचारात् तस्मिन्निन्द्रियत्वव्यपदेशः । लब्धिश्चपंचविधा,स्पर्शनेन्द्रियादिलब्धिभेदात् तत्र शीतोष्णादि स्पर्शपरिज्ञानसामर्थ्यरूपो - पयोगात्मनाऽनमिव्यक्ता स्पर्शनेन्द्रियलब्धिः एवम् रसनेन्द्रियादिग्धयोऽपि बोध्याः ||१९|| मूलसूत्रार्थ - 'भाविंदियं दुविहं इत्यादि ॥ १९ ॥ भावेन्द्रिय दो प्रकार की है--लब्धि और उपयोग ॥ १९ ॥ तत्त्वार्थदीपिका - पूर्वसूत्र में द्रव्येन्द्रिय और भावेन्द्रिय के भेद से दो प्रकार की इन्द्रियाँ कही थीं । अब भावेन्द्रिय के दो भेद प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं - भावेन्द्रिय दो प्रकार की --लब्धि और उपयोग | ज्ञानावरण कर्म के एक विशिष्ट क्षयोपशम को लब्धि कहते हैं। असल में तो इन्द्रियावरण कर्म के क्षयोपशम से गति-जाति आदि नाम कर्म से तथा मतिज्ञानकरण एवं दर्शनावरण कर्म के क्षयोपशम से उत्पन्न होने वाला सामर्थ्य अथवा इन्द्रियाश्रय कर्म के उदय से उत्पन्न होने वाला सामर्थ्य या अन्तरायकर्म के क्षयोपशम की अपेक्षा से होने वाला इन्द्रिय विषय के उपयोग की और ज्ञान की शक्ति को लब्धि कहते हैं । जिसके सन्निधान से आत्मा आगे कही जाने वाली द्रव्येन्द्रिय की निष्पत्ति के प्रति व्यापार करता है, तत्कारणक आत्मा का परिणाम उपयोग कहलाता है । उपयोग श्रोत्रोपयोग आदि के भेद से पाँच प्रकार का है । यद्यपि उपयोग इन्द्रिय का फल ( कार्य ) है, मगर कार्य में कारण का उपचार करके उसे इन्द्रिय कहा है । स्पर्शनेन्द्रियलब्धि आदि के मेद से लब्धि भी पाँच प्रकार की है । शीत, उष्ण आदि स्पर्शो को जानने की शक्ति, जो उपयोग के रूप में अभिव्यक्त न हुई हो, वह स्पर्शनेन्द्रियलब्धि कहलाती है । इसी प्रकार रसनेन्द्रियलब्धि आदि भी समझ लेना चाहिए ॥ १९ ॥ Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थ सूत्रे तत्त्वार्थनिर्युक्तिः - पूर्वसूत्रे - भावेन्द्रियद्रव्यभेदेन - इन्द्रिय द्वैविध्यं प्रतिपादितम् सम्प्रतितयोर्मध्ये—भावेन्द्रियस्य द्वैविध्यप्रतिपादन द्वारा स्त्ररूपं निरूपयति-- “भाविदियं दुविहं लद्धीउवओगोय-" इति पुर्वोक्तमात्मपरिणतिविशेषरूपं भावेन्द्रियं द्विविधं प्रज्ञप्तम् तद्यथा- - लब्धि:उपयोगश्चेति । ७० तत्र -- लब्धिस्तावत् स्वस्वमिन्द्रियाssवरणकर्मक्षयोपशमजनितम् गतिजात्यादिनामकर्मजनितम् मतिज्ञानदर्शनावरणकर्मक्षयोपशमजनितम् ज्ञानावरणक्षयोपशमजनितम् दर्शनावरणक्षयोपशमजनितम् भवति तद्धेतुकः आत्मनः परिणाम उच्यते स चोपयोगः पञ्चविधः । श्रोत्रोपयोगादिभेदात् तत्रोपयोगस्येन्द्रियत्वेऽपि कार्ये कारणोपचारात् तस्मिन्निन्द्रियत्वव्यपदेशः । लब्धिश्चपञ्चविधा, स्पर्शनेन्द्रियादिलब्धिभेदात् । तत्र - शीतोष्णादिस्पर्शपरिज्ञानसामर्थ्यरूपा - उपयोगात्मनाऽनभिव्यक्ता स्पर्शनेंन्द्रियलब्धि एवं रसनेन्द्रियादिलन्दयोऽपि बोध्या: । सामर्थ्यमिन्द्रियाश्रयकर्मोदयनिर्वृत्त वा जीवस्य भवति अन्तरायकर्मक्षयोपशमापेक्षया इन्द्रियविषयोपभोगज्ञानशक्तिर्वा लब्धिरुच्यते । सा च लब्धिः पञ्चविधा स्पर्शनेन्द्रियलब्धिः - १ रसनेन्द्रियलब्धिः २ घ्राणेन्द्रियलब्धि - ३ चक्षुरिन्द्रियलब्धि ४ श्रोत्रेन्द्रियलब्धिश्च । तत्र - शीतोष्णादिस्पर्शपरिज्ञानसामर्थ्यरूपा उपयोगात्मनाऽनभिव्यक्ता स्पर्शनेन्द्रिलब्धिरवग तत्वार्थ नियुक्ति —– इससे पूर्व के सूत्र में भावेन्द्रिय और द्रव्येन्द्रिय के भेद से इन्द्रियों के दो-दो भेदों का कथन किया गया है। अब उनमें से भावेन्द्रिय के दो भेद बतलाकर उसका स्वरूप कहते हैं । भावेन्द्रिय दो प्रकार की है—लब्धि और उपयोग । 1 अपने-अपने इन्द्रियावरण कर्म के क्षयोपशम से जनित, गति जाति आदि नामकर्म के - द्वारा जनित, मतिज्ञानावरण तथा दर्शनावरण कर्म के क्षयोपशम से जनित आत्मा की शक्ति है । उपयोग श्रोत्रोपयोग आदि के भेद से पाँच प्रकार का है । यद्यपि उपयोग इन्द्रिय का कार्य है, फिर भी यहाँ कार्य में कारण का उपचार कर उसे इन्द्रिय कहा है। इसी प्रकार लब्धि भी स्पर्शनेन्द्रियलब्धि आदि के भेद से पाँच प्रकार की हैं। ठंडे करने की शक्ति जो उपयोग रूप में प्रकट न हुई हो, वह स्पर्शनेद्रिय प्रकार रसनेन्द्रिय लब्धि आदि भी समझ लेनी चाहिए । या गर्म स्पर्श को ग्रहण लब्धि कहलाती है । इसी अथवा इन्द्रियाश्रय कर्म के उदय से जीव में सामर्थ्य उत्पन्न होता है । अन्तरायकर्म के क्षयोपशम की अपेक्षा से इन्द्रियों के विषयों के उपभोग या ज्ञान की जो शक्ति होती है वह लब्धि कहलाती है । वह लब्धि पाँच प्रकार की है - ( १ ) स्पर्शनेन्द्रिय लब्धि (२) रसनेन्द्रिय लब्धि (३) घ्राणेन्द्रिय लब्धि (४) चक्षुरिन्द्रिय लब्धि ( ५ ) श्रोत्रेन्द्रिय लब्धि । शीत उष्ण आदि स्पर्शों के परिज्ञान का सामर्थ्य जो उपयोग रूप से व्यक्त न हुआ हो Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिका निर्युक्तिश्च अ० १ जीवस्य षड्भावनिरूपणम् ७१ न्तव्या एवं रसनेन्द्रियादिब्धयोऽपि वक्तव्याः पयोगश्च - स्वविषयव्यापारः प्रणिधानरूपो वीर्य - लक्षणोऽवगन्तव्यः । तथाच - तथाविधलब्धीन्द्रियकृते वक्ष्यमाणनिर्वृत्त्युपकर-क्रमेणोपयोगोभवति, तदाऽतीन्द्रियोपयोगाभावः स्यात् निवृत्त्याद्यपेक्षाभावात् अवध्यादीनामतीन्द्रियत्वादत्यन्ताभावो भवेदितिचेदुच्यतेकृतएवभवतीति । अपितु-उपयोग एवैकस्त्रितयनिमित्तो भवतीति भावः । तथाच स्पर्शनादिषु मतिज्ञानोपयोगो भवति, स चोपयोगः प्रणिधान रूपोव्यापारविशेषः । आयोगस्तावद् भावः- परिणाम इतिभावः । उक्तञ्च – प्रज्ञापनायाम् २ - उद्देशके १५ - इन्द्रियपदे "कइविहाणं मते-१ इंदियलद्धीयण्णत्ता-३ गोयमा - १ पंचविहाइदि यलद्धीयण्णत्ता, तं जहाफासिंदियलद्धी जिम्भिदियलद्धी, धाणिदियलद्धी, चक्खिदियलद्धी, सोइंदियलद्धीय, 'कतिविहाणं भंते - १ इंदियउवउगद्धापण्णत्ता - ३ गोयमा - १ पंचविहा इंदिय उवगद्धा पण्णत्ता, तं जहा–सोइंदियउवउगद्वा जावफासिंदियउवगद्धाय -,, । कतिविधा खलु भदन्त - १ इन्द्रियलब्धिः प्रज्ञाप्ता-३गौतम - १ पञ्चविधा इन्द्रियलब्धिः प्रज्ञप्ता तद्यथा - स्पर्शनेन्द्रियलब्धिः, जिह्वेन्द्रियलब्धिः, प्राणेन्द्रियलब्धिः चक्षुरिन्द्रियलब्धिः लोभेन्द्रियलब्धिश्च । कतिविधा खलु भदन्त - १ इन्द्रियोपयोगद्वा प्रज्ञप्ता - ? गौतम - ! पञ्चविधा इन्द्रियोपयोगद्धा प्रज्ञप्ता, तद्यथा---लोभेन्द्रियोपयोगद्धा, यावत्-स्पर्शनेन्द्रियोपयोगद्धा चेति ॥ १९॥ स्पर्शनेन्द्रिय लब्धि कहलाता है । इसी प्रकार रसनेन्द्रिय लब्धि आदि भी कह लेना चाहिए । अपने विषय में व्यापार होना उपयोग कहलाता है । वह आत्मा का वीर्य रूप है 1 अगर आगे कही जाने वाली निवृत्ति और उपकरण के क्रम से, लब्धीन्द्रिय के होने पर उपयोग होता है तो अतीन्द्रिय उपयोग का अभाव हो जाएगा, क्योंकि उसमें निवृत्ति आदि की आवश्यकता नहीं होती । अवधिज्ञान आदि का अभाव हो जाएगा क्योंकि वे अतीन्द्रिय हैं अर्थात् इन्द्रियों से उत्पन्न नहीं होते हैं । इस आशंका का समाधान यह है- ऐसा कोई नियम नहीं है कि सब उपयोग निवृत्ति एवं उपकरण इन्द्रिय से ही उत्पन्न हों किन्तु एक मतिज्ञान का उपयोग ही उक्त तीनों निमित्तों से होता है । इस प्रकार स्पर्शनादि में मतिज्ञान का उपयोग होता है । वह उपयोग प्रणिधान रूप व्यापार विशेष है । प्रज्ञापनासूत्र के १५ वें इन्द्रियपद के दूसरे उद्देशक में कहा हैप्रश्न- भगवन् ! इन्द्रियलब्धि कितने प्रकार की है ? उत्तर - गौतम ! पाँच प्रकार की इन्द्रियलब्धि कही है, यथा --- स्पर्शनेन्द्रियलब्धि, जिहूवेन्द्रियलब्धि, घ्राणेन्द्रियलब्धि, चक्षुरिन्द्रियलब्धि, श्रोत्रेन्द्रियलब्धि | प्रश्न- भगवन् ! इन्द्रियउपयोगद्धा के कितने प्रकार हैं ? उत्तर - गौतम ! पाँच प्रकार हैं- श्रोत्रेंद्रिय - उपयोगद्धा यावत् स्पर्शनेन्द्रिय-उपयोगद्धा ॥ १९ ॥ Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२ तत्त्वार्थसूत्रे . मूलसूत्रम्- "दुविहं दबिदियं निवत्ति-उवगरणं य-" ॥२०॥ छाया द्विविधं द्रव्येन्द्रियम् , निवृत्तिः उपकरणञ्च-".॥२०॥ तत्त्वार्थदीपिका--पूर्व भावेन्द्रियं द्वैविध्येन प्ररूपितम्, सम्प्रति द्रव्येन्द्रियं प्ररूपयितुमाहदुविहं दविदियं निवत्ति-उवगरणं य-, इति । द्रव्येन्द्रियम् द्विविधम् , निर्वृत्तिः-उपकरणञ्चेति । तथाच- निवृत्तीन्द्रिय-उपकरणेन्द्रियभेदेन द्रव्येन्द्रियं द्विविधम् , तत्र-स्वरूपभेदाभ्यां निर्वतनं निष्पादो निर्वत्ति: अकारनिष्पत्तिः तत्तदिन्द्रियाणामाकारविशेषो निर्वत्तिः प्रतिविशिष्टसंस्थानोत्पत्तिरित्यर्थः निर्वृत्तिरूपमिन्द्रियं निवृत्तीन्द्रियम् । तच्च द्विविधं बोध्यम् , आभ्यन्तरं-बाह्यञ्च । तत्रघनरूपव्यवहाराङ्गुलाऽसंख्येयभागप्रमितानां शुद्धानां जीवप्रदेशानां प्रतिनियतचक्षुरादीन्द्रियसंस्थानेनाऽवस्थितानामभ्यन्तरवृत्तिविशिष्टम् आभ्यन्तरनिर्वृत्तीनिन्द्रियम् , तेषु चाऽऽत्मप्रदेशेषु इन्द्रियव्यपदेशशालिषु नामकर्मोदयापादिताऽवस्थाविशेषरूपप्रतिनियतसंस्थानपुद्गलप्रचयरूपं बाह्यनिर्वृत्तीन्द्रियमुच्यते । उपक्रियतेऽनेनेत्युपकरणम् येन निर्वृत्तीन्द्रियस्योपकारः क्रियते तदुपकरणेन्द्रियम् । तदपिद्विविधम् , आभ्यन्तर-बाह्यभेदान् , तत्राभ्यन्तरं चक्षुषः कृष्ण-शुक्लमण्ड - । बाह्यन्तु-अक्षिपत्रपक्ष्मद्वयादिकम् , तथाच-उभयमपिनिर्वृत्युपकरणेन्द्रियं पुद्गलपरिणामरूपं पूर्वोक्तभावेन्द्रियोपकरणकारणत्वात् मूलसूत्रार्थ ॥ दुविहं दबिदियंनिवत्ति इत्यादि । द्रव्येन्द्रिय दो प्रकार की है-निवृत्ति और उपकरण ॥२०॥ तत्वार्थदीपिका-भावेन्द्रिय के दो भेद कहे जा चुके हैं, अब द्रव्येन्द्रिय को प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं-द्रव्येन्द्रिय के दो भेद हैं-निवृत्ति और उपकरण । विभिन्न इन्द्रियों के अलग-अलग आकार का उत्पन्न होना निवृत्ति रूप इन्द्रिय को निर्वृत्ति-इन्द्रिय कहते हैं । निर्वृत्ति दो प्रकार की होती है-आभ्यन्तर और बाम । धनरूप व्यवहारांगुल के असंख्येय भाग परिमित, चक्षु आदि इन्द्रियों के आकार में स्थित शुद्ध जीव प्रदेशों की आभ्यन्तर वृत्ति से युक्त आभ्यन्तर निर्वृत्ति इन्द्रिय कहलाती है । उन आत्मप्रदेशों में, जो इन्द्रिय कहलाते हैं, नामकर्म के उदय से उत्पन्न अवस्था विशेष रूप नियत आकार वाले पुद्गलों का समूह बाह्य निवृत्ति है। तात्पर्य यह है कि श्रोत्र आदि इन्द्रियों के आकार में पुद्गलों की जो रचना है वह बाह्य नि त्ति कहलाती है। यह रचना नामकर्म के उदय से होती है । जो उपकार करता है उसे उपकरण कहते हैं। अभिप्राय यह है कि निर्वृत्ति इन्द्रिय का उपकार करने वाले को उपकरणेन्द्रिय कहते हैं । उपकरण के भी दो भेद हैं-आभ्यन्तर और बाह्य । नेत्र का जो काला और श्वेत मंडल है, वह आभ्यन्तर उपकरण है और पलक तथा बरौनी आदि बाम उपकरण हैं । इस प्रकार ये दोनों निर्वृत्ति और उपकरण इन्द्रियाँ पौद् Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ ~ ~ दीपिकानियुक्तिश्च अ० १ जीवस्य षड्भावनिरूपणम् ७३ उपयोगरूपस्यभावेन्द्रियस्याऽऽत्मभावपरिणामस्यसाहाय्यकरणे समर्थ द्रव्यत्वाद् द्रव्येन्द्रियत्वं व्यपदिश्यते। तत्र-निर्वृत्तिरूपं द्रव्येन्द्रियं खलु अङ्गोपाङ्गनामकर्मनिष्पादितमुपयोगात्मकभावेन्द्रियस्यविवरं-छिद्रं कर्मविशेषसंस्कृतशरीरप्रदेशरूपं निर्माणनामकर्माङ्गोपाङ्गनामकर्मप्रत्ययं मूलगुणनिर्वर्तनमुच्यते । उपकरणेन्द्रियञ्च-द्विविधमपिनिष्पन्नस्य श्रोत्रादिसंज्ञकस्यनिर्वृत्तिरूपद्रव्येन्द्रियस्यानुपघाताऽनुग्रहाभ्यामुपकारकं भवति ॥२०॥ तत्वार्थनियुक्तिः-पूर्वसूत्रे-भावेन्द्रियं द्विविधं प्ररूपितम् , सम्प्रति-द्रव्येन्द्रियं द्वैविध्येन प्ररूपयितुभाह- "दुविहं दबिदियं, निवत्ति-उवगरणंय--, इति । पूर्वोक्तं द्रव्येन्द्रियं द्विविधं प्रज्ञप्तम् । तद्यथा-निर्वृत्तिः उपकरणञ्च । तथाच–निर्वृत्तीन्द्रिय-उपकरणेन्द्रियभेदेन द्रव्येन्द्रियं द्विविधं भवति । तत्र-स्वरूपभेदाभ्यां निर्वर्तनं निर्वृत्तिः आकारनिष्पत्तिः-तत्तदिन्द्रियाणामाकारविशेषनिर्वृत्तिः, प्रतिविशिष्टसंस्थानोत्पत्तिरित्यर्थः । उपक्रियतेऽनेनेत्युपकरणम् , निवृत्तिरूपमिन्द्रियं निर्वृत्तीन्द्रियम् । उपकरणरूपमिन्द्रियम्-उपकरणेन्द्रियम् , एतदुभयमपि पुद्गलपरिणामरूपं सदपि इन्द्रियपदव्यपदेशां लभते । एतयोरुक्तभावेन्द्रियोपयोगकारणत्वात् , उपयोगरूपस्य भावेद्रियस्य भाविन आत्मभावपरिणामस्य । साहाय्यसम्पादने समर्थ द्रव्यं द्रव्येन्द्रियं व्यपदिश्यते । गलिक हैं और पूर्वोक्त भाव इन्द्रिय की सहायक होती हैं। इन्हें द्रव्येन्द्रिय कहने का कारण यह है कि आत्मपरिणाम रूप उपयोग भावेन्द्रिय की सहायता करने में समर्थ हैं और द्रव्य हैं। ___मूलगुण निर्वर्तना निवृत्ति को निवृत्ति द्रव्येन्द्रिय कहते हैं। वल अंगोपांगनामकर्म के द्वारा उत्पन्न होती है, उपयोग रूप भावोन्द्रिय का छिद्र है, कर्मविशेष के द्वारा संस्कृत शरीर का प्रदेश रूप है तथा निर्माणनामकर्म एवं अंगोपांगकर्म के निमित्त होती है । दोनों प्रकार की उपकरणेन्द्रिय श्रोत्रेन्द्रिय आदि नामक निर्वृत्तिद्रव्येन्द्रिय की अनुपद्यात और अनुग्रह के द्वारा उपकारक होती है । अर्थात् उपकरणेन्द्रिय, निर्वृत्ति--इन्द्रिय का उपघात न हो जाय और अनुग्रह हो, इस रूप में सहायक होती है । ॥२०॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-पूर्वसूत्र में भावेन्द्रिय के दो भेद कहे जा चुके हैं, अब द्रव्येन्द्रिय के भेदों की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं-द्रव्येन्द्रिय दो प्रकार की है-निर्वृत्ति और उपकरण । स्वरूप और भेद से रचना होने को निर्वृत्ति कहते हैं । निवृत्ति का अभिप्राय है विभिन्न इन्द्रियों का अपना-अपन। आकार उत्पन्न होना । जो उपकार करे-सहायता करे वह उपकरण है । निवृत्ति-इन्द्रिय और उपकरणेन्द्रिय, दोनों वास्तव में पुद्गल का परिणमन हैं, फिर भी ये इन्द्रिय कहलाती हैं। इसका कारण यह है कि ये उपयोग रूप भावेन्द्रिय का कारण हैं। तात्पर्य यह है कि जो द्रव्य उपयोग भावेन्द्रिय की सहायता करने में समर्थ होता है, उसे द्रव्येन्द्रिय कहते हैं। १० Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूचे तत्र-निवृत्तीन्द्रियं तावत्-अङ्गोपाङ्गनामकर्मनिवर्तितमुपयोगरूपभावेन्द्रियस्य विवरं[ छिदं] कर्मविशेषसंस्कृतशरीरप्रदेशरूपम्, निर्माणनामकर्माङ्गोपाङ्गकर्मप्रत्ययं मूलगुणनिवर्तनरूपमुच्यते उपकरणेन्द्रियं द्विप्रकारकं भवति-बाह्यमाभ्यन्तरञ्च, तदुभयमपि निर्वर्तितस्य श्रोत्रादिसंज्ञकस्य द्रव्येन्द्रियस्याऽनुपधाताऽनुग्रहाभ्यामुपकारी भवति । अयं भावः--निर्माणनामकर्मान्तर्वर्तीवर्द्धकिवत् कर्णशष्कुल्यायवयवसंनिवेशविशेषरचनानिपुणः एवम्-औदारिक-वक्रियाऽऽहारकशरीरत्रयाङ्गोपाङ्गनामकर्म विशेषश्च यदुदयादङ्गान्युपाङ्गानि च शिरोङ्गुल्यादीनि निष्पद्यन्ते, एतत् कर्मद्वयं निर्वृत्ति-उपकरणरूपद्रव्येन्द्रियद्वयनिर्माणाय यतते । अनेन चाङ्गोपाङ्गनाम्नाऽतिप्रविशिष्टेन कर्मविशेषेण उपयोगरूपभावेन्द्रियस्याऽवधानप्रदानमार्गरूपाणि विवराणि जन्यन्ते तान्येव कर्णशष्कुल्यादिरूपाणि बहिरुपलभ्यमानाकाराणि विवराणि एकानिवृत्तिरुच्यते अन्यापुनरभ्यन्तरनिर्वृत्तिर्भवति ॥ ___ यद्वा-अङ्गोपाङ्गनामकर्मनिर्माणकर्मविशेषाभ्यां विशिष्टावयवरचनया निष्पादिता औदारिकादि त्रयाणां शरीराणां प्रतिविशिष्टाः कर्णशष्कुल्यादयः प्रदेशाः निर्माणनामाङ्गोपाङ्गनिमित्ता उत्तरगुणनिवर्त्तनापेक्षयामूलगुणनिर्वर्तनारूपा निवृत्तिः संजायते । उत्तरगुणनिर्वर्तनापुनः श्रोत्रयोर्वेधः प्रलम्बतापादनं चक्षुर्घाणयोरञ्जननस्याभ्यां-उपकारः । औषधप्रदानाज्जिह्वाया जडतापनयनम् , स्पर्शस्य च नानाचूर्ण–पटवास-गन्धद्रव्यप्रघर्षात् विमलत्वकरणं भवति ।। निर्वृत्ति-इन्द्रिय अंगोपांगतामकर्म से उत्पन्न होती है, उपयोग रूप भावेन्द्रिय का छिद्र है, निर्माणनामकर्म और अंगोपांग नामकर्म के कारण उत्पन्न होती वह मूलगुणनिर्वर्तनारूप है। उपकरणेन्द्रिय दो प्रकार की है-बाह्य और आभ्यन्तर । श्रोत्रादि द्रव्येन्द्रियों को उपघात से बचाने और उनका अनुग्रह करने में उपकरणेन्द्रिय सहायक होती है । ___ तात्पर्य यह है निर्माण नामक नामकर्म भीतर रहे हुए सुतार के समान है जो कर्णशष्कुली आदि अययवों की आकृति बनाने में कुशल है । इसी प्रकार औदारिक, वैक्रिय तथा आहारक इन तीन शरीरों का अंगोपांग नामकर्म भी अवयवों की रचना करना है। इसके उदर से शिर आदि अंगों और अंगुली आदि उपांगों की रचना होती है। ये दोनों कर्म निवृत्ति उपकरण रूप दोनों द्रव्येन्द्रियों का निर्माण करने के लिए यत्न करते हैं। __अंगोपांग नामक अत्यन्त विशिष्ट जो कर्म है वह उपयोगरूप भावेन्द्रिय के, अवधान देने के मार्ग रूप छिद्रों को उत्पन्न करता है। वही कर्णशष्कुली आदि रूप छिद्र जो रूप बाहर से मालूम पड़ते हैं, उन्हें एक निवृत्ति कहते हैं, दूसरी आभ्यन्तर निवृत्ति कहलाती है । ___अथवा-अंगोपांग नामकर्म और निर्माणनामकर्म के द्वार विशिष्ट प्रकार की अवयव रचना से रचित, औदारिक आदि तीन शरीरों के कर्णशष्कुली आदि प्रदेश, निर्माणनामकर्म और अंगोपांग नामकर्म निमित्तक, उत्तर गुणनिवर्त्तना की अपेक्षा मूलगुणनिवर्त्तना रूप निवृत्ति उत्पन्न होती है। Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तश्च अ. १ त्रसजीवनिरूपणम् ७५ __एवं विविधविशेषनिरपेक्षा यथोत्पन्नवर्तिनी औदारिकप्रायोग्यद्रव्यवर्गणामूलकारणव्यवस्थितगुणनिवर्त्तना व्यपदिश्यते । तस्मिश्चनिवृत्तिरूपेन्द्रियेसत्यपिकृपाणघारस्थानीये प्रागुक्तमुपकरणेन्द्रिय पश्चाभागरूपमवश्यमपेक्षणीयम् । तच्च स्वविषयग्रहणशक्तियुक्तं छेदनसमर्थखड्गधारेव तच्छक्तिरूपमिन्द्रियान्तरं स्वीकर्तव्यम् ।. अन्यथा-निर्वृत्तौ सत्यामपि शक्त्युपघातैर्विषयं न गृह्णाति तस्मात्–निर्वृत्तिरूपे श्रवणादिसंज्ञके द्रव्येन्द्रिये । तद्भावादात्मनोऽनुपघाताऽनुग्रहाभ्यां यदुपकारकं भवति तदुपकरणेन्द्रियं व्यपदिश्यते, तदपि द्विविधम् बहिर्वति--अन्तर्वति च, निवृत्तिरूपद्रव्येन्द्रियापेक्षयाऽस्यापि द्वैविध्यमुच्यते । यत्र-निर्वृत्तिद्रव्येन्द्रियं भवति तत्रोपकरणेन्द्रियमपि न तस्य भिन्नदेशवर्ति भवति, तस्याः खलु-स्वविषयग्रहणशक्तेर्निवृत्तिरूपद्रव्येन्द्रियमध्यवर्तित्वात्। तत्र-इन्द्रियसंस्थानानि, आह-नानाविध संस्थानं स्पर्शेन्द्रिम्-१ प्रदीर्घत्र्यस्र संस्थित क्षुरप्रकारं-रसनेन्द्रियम्-२ अतिमुक्तकपुष्पदलचन्द्रकाकारं किञ्चित् सकेसरवृत्ताकारमध्यविनतघाणेन्दियम्-३ किञ्चित् समुन्नतमध्यपरिमण्डलाकारं धान्यमसूरसदृशं-चक्षुरिन्द्रियम्-४ कदम्बपुष्पकाकारं श्रोत्रेन्द्रियं भवतीति भावः-५ । कानों का वेधन तथा उनमें लम्बाई उत्पन्न करना, चक्षु का अंजन द्वारा और घ्राण का नस्य द्वारा उपकार होना, औषध प्रदान करके जिह्वा की जड़ता दूर करना और नाना प्रकार के चूर्ण, पटवात तथा गंघद्रव्यों के घिसने से स्पर्शनेन्द्रिय का विमल होना, यह सब उत्तरगुण निर्वर्तना है। इसी प्रकार विविध विशेषों से निरपेक्ष, जैसी उत्पन्न हुई हो वैसी ही रही हुई, औदारिक शरीर के योग्य द्रव्यवर्गणा मूलकारणव्यवस्थित गुणनिर्वर्तना कहलाती है । तलवार की धार के समान निवृत्ति रूप द्रव्येन्द्रिय के होने पर भी, उसके पिछले भाग के समान उपकरणेन्द्रिय की अपेक्षा रहती ही है। अपने विषय को ग्रहण करने की शक्ति से युक्त छेदन करने में समर्थ तलवार की धार के समान शक्ति रूप अलग इन्द्रिय को स्वीकार करना चाहिए । अन्यथा निवृत्ति के होने पर भी शक्ति का उपघात होने से इन्द्रिय अपने विषय को ग्रहण नहीं करती है । अतएव निवृत्ति रूप श्रवणादि संज्ञा वाले द्रव्येन्द्रिय की विद्यमानता में जो अनुपघात और अनुग्रह के द्वारा उपकारक होता है, उसे उपकरणेन्द्रिय कहते हैं। उपकरणेन्द्रिय के भी दो भेद हैं-बाह्य और आभ्यन्तर । जहाँ निवृत्ति द्रव्येन्द्रिय होती है, वहाँ उपकरणेन्द्रिय होती है । वह उससे भिन्न देश में नहीं रहती। . . __ अब इन्द्रियों के आकार कहते हैं-स्पर्शनेन्द्रिय का आकार कोई एक नियत नहीं है-उसके आकार विविध प्रकार के होते हैं । रचनेन्द्रिय का आकार लम्बे और त्रिकोण छरे के समान होता है। अतिमुक्तक के पुष्प-दल-चन्द्रक के आकार जैसी, कुछ-कुछ केसर सहित वृता Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे तथाचोक्तम्- "कइविहेणं भंते-१ इंदिय उवचए पण्णत्ते–३ गोयमा ! पंचविहे इंदिय उवचए पण्णत्ते । तं जहा-सोइंदियउवाचए, चक्खिदियउवचए, घाणिदियउवचए, जिभिदिय उवचए, फासिंदियउवचएय कइविहाणं भंते-१ इंदियणिवत्तणा पण्णत्ता-३ गोयमा-१ पंचविहा इंदियणिबत्तणा पण्णत्ता, तं जहा-सोइंदियणिवत्तणा, चक्खिदियणिवत्तणा, चक्खिदियणिचत्तणा, घाणिंदियणिवत्तणा, जिभिदियणिव्वत्तणा, फासिंदियणिवत्तणाय । कतिविधः खलु भदन्त - ! इन्द्रियोपचयः प्रज्ञप्त:-? गौतम--! पञ्चविध इन्द्रियोपचयः प्रज्ञप्तः तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रियोपचयः १ चक्षुरिन्द्रियोपचयः-२ घ्राणेन्द्रियोपचयः-३ जिह्वेन्द्रियोपचयः ४ स्पर्शनेन्द्रियोपचयश्च-५ । कतिविधा खलु भदन्त-! इन्द्रियनिवर्त्तना प्रज्ञप्ता- ? गौतम- !। पञ्चविधा खलु इन्द्रियनिवर्तना प्रज्ञप्ता, । तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रियनिर्वर्तना १ चक्षुरिन्द्रियनिर्वर्तना २ घ्राणेन्द्रियनिर्वर्तना ३ जिह्वेन्द्रियनिर्वर्तना ४ स्पर्शनेन्द्रियनिर्वर्तना ५ चेति प्रज्ञापनायां २ द्वितीयोद्देशके १५ सूत्रे । "ततश्चोक्तम्"..-कासिदिएणं भंते- ! किंसंठिएपण्णत्ते-? गोयमा-! नाणासंठाणसंठिए जिब्मिदिएणभंते-! किंसंठिएपण्णत्ते-? गोयमा-! खुरप्पसंठिए, पाणिदिएणभंते-! किंसंठिएपण्णत्ते-? गोयमा-! अतिमुत्तयचंदकसंठिए । चक्खुरिदिएणंभंते-! किंसंठिएपण्णत्ते-१ गोयमा ! मसूरयचंदसंठिएपण्णत्ते सोइंदिएणभंते-! किंसंठिएपण्णत्ते-2 गोयमा-! कलंबुयापुप्फसंठिएपण्णत्ते -इति । कार और मध्य में कुछ विनत घ्राणेन्द्रिय होती है । बीच में किंचित् ऊँची उठी हुई गोलाकार मसूर (दाल) नामक धान्य के समान चक्षु इन्द्रिय है। श्रोत्रेन्द्रिय का आकार कदम्ब के पुष्प जैसा है। प्रज्ञापनासूत्र के इन्द्रियपद में कहा भी है प्रश्न-भगवन् ! इन्द्रिय-उपचय कितने प्रकार का है ? उत्तर-गौतम ! इन्द्रिय-उपचय पाँच प्रकार का है। वह इस प्रकार है-श्रोत्रेन्द्रियउपचय, चक्षु-इन्द्रिय-उपचय, घ्राणेन्द्रिय-उपचय, जिह्वेन्द्रिय-उपचय, स्पर्शनेन्द्रिय-उपचय । प्रश्न-भगवन् ! इन्द्रियनिवर्त्तना कितने प्रकार की है ? उत्तर-गौतम ! पाँच प्रकार की इन्द्रियनिर्वर्तना कही है, यथा-श्रोत्रहन्द्रिनियर्वर्तना, चक्षुरिन्द्रिय निर्वर्तना, घ्राणेन्द्रियनितना, जिहवेन्द्रियनिवर्त्तना और स्पर्शेन्द्रियनिर्वर्तना । प्रश्न-भगवन् ! स्पर्शेन्द्रिय किस आकार की कही गई है ? उसर-गौतम ! नाना आकार की कही गई है। प्रश्न-भगवन् ! जिवेन्द्रिय किस आकार की कही है ? उत्तर गौतम ! छुरे के आकार की कही है। - जरा Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ. त्रसजीवनिरूपणम् ७७ स्पर्शनेन्द्रियं खलु भदन्त–! किंसंस्थानसंस्थितं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! नाना संस्थानसंस्थानं प्रज्ञप्तम् । जिह्वेन्द्रियंखलुभदन्त - ! किंसंस्थान संस्थितं प्रज्ञप्तम् - ? गौतम ! क्षुरप्रसंस्थानसंस्थितं प्रज्ञप्तम् । घ्राणेन्द्रियं खलु भदन्त ! किं संस्थानसंस्थितं प्रज्ञप्तम् : गौतम ! अतिमुक्तकचन्द्रक संस्थानसंस्थितं प्रज्ञप्तम्। चक्षुरिन्द्रियं खलु भदन्त ! किं संस्थान संस्थितं प्रज्ञप्तम् ? मसूरकचन्द्रसंस्थानसंस्थितं प्रज्ञप्तम् । श्रोत्रेन्द्रियं खलु भदन्त ! किं संस्थानसंस्थितं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! कदम्बकपुष्पसंस्थानसंस्थितं प्रज्ञप्तमितिप्रज्ञापनायामिन्द्रियाख्ये पञ्चदशेपदे १९१ सूत्रे प्रतिपादितम् ॥२०॥ मूलसूत्रम् - - ''इंदियविसए पंचविहें फासे रसे गंधे वण्णे सदेय" ॥२१॥ छाया - इन्द्रियविषयः पञ्चविधः स्पर्शो रसो गन्धो वर्णः शब्दश्च ॥ २१ ॥ तत्त्वार्थदीपिका : -- पूर्वं खलु श्रोत्रादीनि पञ्चेन्द्रियाणि द्रव्येन्द्रियभावेन्द्रियात्मकानि प्रतिपादितानि सम्प्रति-तेषां पञ्चेन्द्रियाणां पञ्चविषयान् प्रतिपादयितुमाह - " इंदियविसए पंचवि - गंधे व सद्देय - " इति इन्द्रियविषयः इन्द्रियाणां स्पर्शन - रसन-प्राण-चक्षुःश्रोत्राणां विषयः विषिणोति - निबन्धाति स्वेन रूपेण - स्वाकारेण निरूपणीयं करोति अन्तःकरणवृत्तिविशेषं - ज्ञानादिकमिति विषय: प्रश्न- भगवन् ! घ्राणेन्द्रिय किस आकार की कही है ? उत्तर - गौतम ! अतिमुक्तक के चन्दक के आकार की कही है। प्रश्न- भगवन् ! चक्षुरिन्द्रिय किस आकार की कही है ? उत्तर - गौतम ! मसूर या चन्द के आकार की कही है । प्रश्न- भगवन् ! श्रोत्रेन्द्रिय किस आकार की कही है ? उत्तर - गौतम ! कदम्ब के आकार की कही है । इस प्रकार प्रज्ञापनासूत्र के पन्द्रहवें पद में १९१ वें सूत्र में कहा गया है ॥२०॥ मूलसूत्रार्थ - ॥ इंदिय विसए पंच विहेत्यादि ॥ २१ ॥ इन्द्रियों का विषय पाँच प्रकार का है - स्पर्श, रस, गंध, वर्ण और शब्द ॥२१॥ तत्त्वार्थदीपिका - पहले कहा जा चुका है कि श्रोत्र आदि पाँच इन्द्रियाँ द्रव्य और भाव के भेद से दो-दो प्रकार की हैं। अब उनके विषय बतलाने के लिए कहते हैं - इन्द्रियों के विषय पाँच हैं - स्पर्श, रस, गंध, और शब्द | जो इन्द्रियों के द्वारा जाना जाता है, वह इन्द्रियों का विषय कहलाता है । उसके पाँच भेद हैं- (१) स्पर्श - जिसे छूकर जाना जाय । (२) रस - जो चखने से जाना जाय । (३) गंध - जो सूंघने से मालूम हो । ( ४ ) वर्ण - देखने से जिसका शब्द- जो कान से प्रतीत हो । ज्ञान हो और ( ५ ) Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थ सूत्रे पञ्चविधो वर्तते तद्यथा-स्पर्शः १ रसः २ गन्धः ३ वर्णः ४ शब्दश्चेति ५ तत्र स्पर्शनं स्पर्शः, स्पृश्यते इति वा स्पर्शः रस्यते इति रसः रसनं वा रसः गन्ध्यते इति गन्धः गन्धनं वा गन्धः वर्ण्य इति वर्ण: वर्णनं वा वर्णः शब्द्यते इति शब्दः शब्दनं वा शब्दः इत्येवं कर्मणि भावे वाऽच्प्रत्ययः । तत्र–स्पर्शस्तावत् कर्कश - मृदु-गुरु- लघु - शीतोषण-स्निग्ध- रूक्षभेदादष्टविधः । । रसश्च तिक्त-कटु-कषायाम्ल—मधुरभेदात्पञ्चविधः । गन्धस्तु- सुरभि - दुरभिभेदात् द्विविधः वर्णश्वकृष्ण - नील-रक्त-पीत- शुक्लभेदात् पञ्चविधः शब्दः पुनस्त्रिविधः जीवाजीव मिश्रभेदात् । तत्र - वाग्योगप्रयत्न निसृष्टोऽनन्तानन्तप्रदेशिकपुद्र लस्कन्धप्रतिविशिष्टपरिणामः पुद्गलद्रव्यसंघातजन्यो वा स्तनिलध्वनिशब्दरूपोबोध्यः । एते च स्पर्शादयः पञ्च विषयाः क्रमशः स्पर्शन रसनघ्राण-चक्षुः–श्रोत्ररूपपञ्चेन्द्रियैर्गृह्यन्ते, एते च जीवैरर्थ्यमानत्वात् - अर्था इत्यपिव्यपदिश्यन्ते ॥२१॥ तत्त्वार्थनियुक्ति : -- पूर्वं स्पर्शन - रसन-प्राण - चक्षुः - श्रोत्राणि - पञ्चेन्द्रियाणि प्रतिपादितानि सम्प्रति-तेषां पञ्च विषयान् प्रतिपादयितुमाह - " इंदियविसए पंचविहे फासे - रसे - गंधे-वणे सद्देय-इति । इन्द्रियविषयः - इन्द्रियाणां स्पर्शनादीनां विषयः । ७८ विषणोति-नाति स्वेन रूपेण स्वाकारेण निरूपणीयां करोति अन्तःकरणवृत्ति यः स विषयः पञ्चविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा - स्पर्शः - रसः - गन्धः - वर्णः - शब्दश्च । तत्र--स्पृश्यते इति स्पर्शः कर्कश १ मृदु २ गुरु ३ लघु ४ शीतोष्ण ५-६ स्निग्ध ७ रूक्ष ८ भेदात् अष्टविधः प्रज्ञप्तः । स्पर्श आठ प्रकार का है- (१) कर्कश (२) मृदु (३) गुरुभारी (४) लघु-हल्का (५) शीत (६) उष्ण (७) स्निग्ध चिकना और (८) रूक्ष - सूखा । रस पाँच प्रकार का है - (१) तिक्त (२) (३) कंटु कसैला (४) खट्टा ( ५ ) मधुर | गंध के दो भेद हैं- सुगंध और दुर्गंध । वर्ण के पाँच भेद हैं- कृष्ण, नील, रक्त पीत और शुक्ल । शब्द तीन प्रकार के हैं - जीवशब्द, अजीवशब्द और मिश्रशब्द । वचनयोग से निकला हुआ, अनन्तान प्रदेशी पुद्गलद्रव्यों का स्कंध या पुद्गल द्रव्य के संघात से उत्पन्न ध्वनि को शब्द कहते हैं । ये स्पर्श आदि पाँचों विषय क्रमशः स्पर्शन आदि इन्द्रियों द्वारा ग्रहण किये जाते हैं । जीव उनकी अर्थना - अभिलाषा करना है, अतएव इन्हें अर्थ भी कहते हैं ॥ २१ ॥ तत्वार्थ निर्युक्कि — पहले स्पर्शन, रसना, घाण, चक्षु और श्रोत्र, ये पाँच इन्द्रियाँ कही जा चुकी हैं। अब इनके पाँच विषयों का प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं-इन्द्रियों के के विषय पाँच हैं- स्पर्श, रस, गंध, वर्ण और शब्द । इन्द्रियों के द्वारा जिसे ज्ञान किया जाय, वह इन्द्रियों का विषय कहलाता है । उसके पाँच भेद हैं- स्पर्श, रस, गंध, वर्ण और शब्द । जो छुआ जाय वह स्पर्श कहलाता है । Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ. त्रसजीवनिरूपणम् ७९ रस्यते रसनया-आस्वाद्यते इति रसः, स च तिक्त १ मधुर २ कटु ३ कषाया ४ ऽम्ल ५ भेदात् पञ्चविधः । लवणस्य मधुरान्तर्गतत्वात् , गन्धस्तावत् सुरभि १ दुरभि २ भेदात् द्विविधः प्रज्ञप्तः । वर्णस्तु-कृष्ण-नील-रक्त-पीत-शुक्लभेदात् पञ्चविधः । शब्दश्च-वाग्योगप्रयत्ननिसृष्टोऽनन्तानन्तप्रदेशिकपुद्गलस्कन्धप्रतिविशिष्टपरिणामः, । पुद्गलद्रव्यसंघातभेदजन्यो वा गर्जितादिरूपस्त्रिविधोऽवगन्तव्यः । जीवाजीवमिश्रभेदात् । एते च स्पर्शादयः पञ्चविषयाः क्रमशः स्पर्शन रसन-ध्राण चक्षुः श्रोत्राग्राह्या भवन्ति । अत एव स्पर्शादयः पञ्च अर्यमानत्वाद् अर्थाव्यपदिश्यन्ते, सर्वे मिलित्वा त्रयो विंशतिर्विषयाः। उक्तञ्च -स्थानाङ्गस्य ५ पञ्चमस्थाने ३ उद्देशके ४४३ सूत्रे । “पंच इंदियत्था पण्णत्ता, तं जहा सोई दियत्थे चक्खि दियत्थे धाणिदियत्थे जिभिदियत्थे फासिंदियत्थे” इति । पञ्च-इन्द्रियार्थाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा श्रोत्रेन्द्रियार्थः चक्षुरिन्द्रियार्थः घाणेन्द्रियार्थः जिह्वेन्द्रियार्थः स्पर्शनेन्द्रियार्थः इति ॥२१॥ मूलसूत्रम्--"णो इंदियं मणे ताविसए मुरं ॥२२॥ छाया--नो इन्द्रियं मनः तद्विषयः श्रुतम् ॥२२॥ तत्त्वार्थदीपिका :--पूर्व तावद् इन्द्रियाणां तद्विषयाणाञ्च निरूपणं कृतम् तत्र श्रोत्रादीनामुपयोगकरणत्वाद् इन्द्रियत्वं संभवति तेषां शब्दादिविषयं प्रतिनियतत्वेनाऽवस्थितत्वात् मनसः पुनः शब्दादिकं प्रतिनियतत्वाऽभावेनाऽवस्थानादिन्द्रियत्वं न संभवति । वह आठ प्रकार का है-कर्कश (कठोर), मृदु (कोमल), गुरु (भारी) लघु (हल्का) शीत (ठंडा) उष्ण (गर्म), स्निग्ध (चिकना) और रूक्ष (रूखा) । जिह्वा द्वारा जो चखा जा सके वह रस कहलाता है । तिक्त, मधुर, कटु, कषाय, और अम्ल खट्टा के भेद से रस के पाँच भेद हैं। लवण (नमक) मधुर रस में सम्मिलित है। गंध के दो प्रकार हैं-सुरभि गंध और दुरभि गंध । वर्ण पाँच तरह का होता है-कृष्ण, नील, रक्त, पीत और शुक्ल । वचनयोग से निकला हुआ, अनन्तानप्रदेशी पुद्गलस्कंध का एक विशिष्ट परिणमन शब्द कहलाता है । शब्द कभी पुद्गल दव्यों के टकराने से और कभी पृथक्-पृथक् होने से उत्पन्न होता है । उसके तीन भेद हैं-जीवशब्द, अजीवशब्द और मिश्रशब्द । ___ ये स्पर्श आदि पाँचों विषय अनुक्रम से स्पर्शन, रसना, घ्राण, चक्षु और श्रोत्र इन्द्रियों द्वारा ग्राह्य होते हैं । इस कारण इन्हें 'अर्थ' भी कहते हैं। क्योंकि जीव इनकी अभिलाषा करते हैं। ये सब मिलकर तेईस विषय हैं । स्थानांगसूत्र के पाँचवें स्थान में, तीसरे उद्देशक के ४४३ वें सूत्र में कहा है-इन्द्रियों के पाँच विषय कहे हैं, यथा-श्रोत्रेन्द्रिय का विषय, चक्षुरिन्द्रिय का विषय, घ्राणेन्द्रिय का विषय, रसनेन्द्रिय का विषय और स्पर्शेन्द्रिय का विषय ॥२१॥ Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे _अपितु-तस्य नो इन्द्रियत्वमेव युक्तमित्याशयेनाऽऽह “णो इंदियमणे ताविसएसुअं इति मनस्तावद् नोइन्द्रियम् अनिन्द्रियमुच्यते, तस्य शब्दादिनियतविषयाभावात् । किन्तु तदपि उपयोगस्योपकार्येव भवति श्रोत्रादिवत् । तेन विना श्रोत्रादीन्द्रियाणां शब्दादिविषयेषु स्वप्रयोजनवृत्त्यभावात् । तथाच-सर्वेषामिन्द्रियाणामुपयोगस्य च सहकारित्वं मनसः सिध्यति परन्तु-न केवलं तेषां सहकारित्वमेव मनसो वर्तते अपितु-श्रुतज्ञानस्य स्वातन्त्र्येण विषयो वर्तते इत्यभिप्रायेणाह—'तद् विषयः श्रुतम्' इति । तस्याऽनिन्द्रियस्य मनसोविषयः श्रुतम् श्रुतज्ञानं वर्तते, श्रुतज्ञानविषयोऽर्थो वा तस्य विषयः प्राप्तश्रुतज्ञानावरणक्षयोपशमस्यात्मनः श्रुतस्यार्थेऽनिन्द्रियमनोऽवलम्बनज्ञानप्रवृत्तिसत्वात् । ___ तथा च-श्रुतज्ञानमनिन्द्रियस्य मनसोऽर्थःप्रयोजनं वर्तते अनिन्द्रियस्य स्वातत्र्यसाध्यं श्रुतज्ञानं प्रयोजनमस्तीति फलितम् । एवञ्च–प्रकृते श्रुतशब्देन श्रुतज्ञानावरणक्षयोपशमजन्यद्रव्यश्रुतानुसारि प्रायशो निजार्थोपसंगतमात्मनः परिणति प्रसादलक्षणं तत्त्वार्थपरिच्छेदस्वरूपं भावश्रुतज्ञानमुच्यते ।। अथवा—अर्थावग्रहानन्तरं मतिज्ञानमेव श्रुतज्ञानरूपं सम्पद्यते, । तच्च --न सर्वेषामिन्द्रियाणामर्थावग्रहाऽनन्तरं भवति, अपितु मनसोऽर्थावग्रहानन्तरमेव मतिज्ञानं श्रुतज्ञानरूपं सम्पद्यते । विशेषतस्तु-श्रुतग्रन्थानुसारेण श्रुतज्ञानं भवति तच्च-मनसोऽनिन्द्रियस्य विषयरूपं श्रुतज्ञानं द्विप्रकारकं वर्तते-अङ्गबाह्यम् अङ्गान्तरगतञ्च तत्राऽऽवश्यकादिकमङ्गबाह्यमनेकविधं बोध्यम् । अङ्गान्तरगतञ्च द्वादशविधम् । आचाराङ्गादिद्वादशभेदात् । सूत्र-“णोइंदिय मणे ताविसए सुअं ॥२२॥ मूलसूत्रार्थ-मन तो इन्द्रिय है और उसका श्रुत है ॥२२॥ तत्त्वार्थदीपिका-पहले इन्द्रियों का और उनके विषयों का निरूपना किया गया है। श्रोच आदि उपयोग के कारण होने से इन्द्रिय हैं और शब्द आदि उनके विषय नियत हैं, अर्थात् श्रोच शब्द को ही जानना है, चक्षु रुप को ही ग्रहण करती है, इस प्रकार प्रत्येक इन्द्रिय का अपना-अपना विषय नियत है। किन्तु मन का विषय नियत नहीं हैं। वह शब्द, रुप, रस आदि समस्त विषयों में प्रवृत्त हो सकता है। इस कारण उसे इन्द्रिय नहीं माना गया है। उसे नोइन्द्रिय कहना ही उपयुक्त है । इस अभिप्राय को लेकर कहा है मन नोइन्द्रि कहलाता है, क्योंकि उसका विषय शब्दादि नियत नहीं है। फिर भी वह श्रोत्र आदि की तरह उपयोग में नियित्त तो होता ही है। उसके विना श्रोत्र आदि इन्द्रियों की शब्द आदि विषयों में ९ स्वप्रयोजनभूत प्रवृत्ति नहीं होती। इस प्रकार मन सभी इन्द्रियों का और साथ ही उपयोग का भी सहायक सिद्ध होता है। मगर मन केवल इन्द्रियों का सहायक मात्र नहीं है, अपितु स्वतंत्र रुप से श्रुत ज्ञान के विषय को भी जानता है । अतएव सूत्र में कहा है-मन का विषय श्रुत है। अर्थात् मन का विषय Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vvv दीपिकानियुक्तिश्च अ०१ पुद्गलजीवयोर्गतिनिरूपणम् ८१ तच्च मनः--चक्षुर्वदप्राप्यकारि वर्तते वह्नयुदकादिपरिचिन्तनकाले दाहशैत्यादिरूपोपधातानुग्रहाभावात् तत् खलु मनो द्विविधम् , द्रव्यभावभेदात् , तत्र द्रव्यमनः स्वशरीरपरिमाणम् , भावमनःपुनरात्मा वर्तते स चात्मा-भाव-मनोरूपस्त्वक्पर्यन्तदेशव्यापी भवति । द्रव्यमनसोऽवलम्बनद्वारेणैव भावमन इन्द्रियपरिणामं मनुते, तस्मात्तस्यतव्यापारानुविधायित्वात् अनिन्द्रियस्य मनसः श्रोत्रप्रणालिकया गृहीतशब्दवाच्यविचारशीलस्य श्रुतज्ञानमर्थो विषय इति भावः । तच्च श्रुतज्ञानं प्रयोगविशेष संस्कारज्ञानसाध्यं वर्ण-पद- वाक्य-प्रकरणाध्यायादिज्ञानरूपं मनो विना न कारणान्तरं परिच्छेत्तुं समर्थं भवेदिति तदर्थ मनोऽवश्यमभ्युपेतव्यम् इति भावः ।२२। तत्त्वार्थनियुक्ति :-पूर्वसूत्रे-स्पर्शादीन्द्रियाणां स्पर्शादयो विषयाः प्रतिपादिताः सम्प्रतिमनसो निरूपणपूर्वकं तद् विषयं प्ररूपयति--"णो इंदियं मणे ताविसए सुअं" नो इन्द्रियम्अनिन्द्रियं तावद् मन उच्यते । तस्य-अनिन्द्रियरूपमनसो विषयः श्रुतम् श्रुतज्ञानावरणक्षयोपशमजन्यं द्रव्यश्रुतानुसारिप्रायो निजार्थोपसङ्गतमात्मनः परिणतिप्रसादात्मकं तत्त्वार्थपरिच्छेदस्वरूपं भावश्रुतज्ञानं व्यपदिश्यते । यद्वाऽर्थविग्रहसभयानन्तरं मतिज्ञानमेव श्रुतज्ञानरूपं सम्पद्यते, तच्च न सर्वेषामिन्द्रियाणामर्थविग्रहानन्तरं भवति अपितु-मनोऽर्थविग्रहानन्तरमेव मतिज्ञानं श्रुतज्ञानरूपं सम्पद्यते विशेषतः पुनः श्रुतग्रन्थानुसारेण श्रुतज्ञानं भवति । तच्च-मनसोऽनिन्द्रियस्यार्थरूपं श्रुतज्ञानं द्विविधं भवति ॥ श्रुतज्ञान है । यहाँ श्रुतज्ञान शब्द से श्रुतज्ञान का विषय समझना चाहिए अर्थात् श्रुतज्ञान का जो विषय है वही मन का विषय है । जिस आत्मा को श्रुतज्ञानावरण कर्म का क्षयोपशम है । वह श्रुतज्ञान के विषय में मन की सहायता से ही प्रवृत्ति करता है । तत्पर्य यह है कि श्रुतज्ञान का जो विषय है, वह मन का स्वतंत्र विषय है। इस प्रकरण में श्रुत शब्द का अर्थ भावश्रुतज्ञान समझना चाहिए । यह मावश्रुतज्ञान श्रुतज्ञानावरण के क्षयोपनाम से उत्पन्न होता है, प्रव्यश्रुत का अनुसरण करता है और आत्मा का ही एक विशिष्ट परिणमन है । अथवा अर्थावग्रह के पश्चात् मतिज्ञान ही श्रुतज्ञान के रूप में परिणत हो जाता है। किन्तु सभी इन्द्रियों से होने वाले अर्थावग्रह के अन्तर मतिज्ञान श्रुतिज्ञान रूप नहीं परिणत होना वान् कन से होने वाले अथावग्रह के पश्चात् ही श्रुतज्ञान रूप होता है । खास तौर से श्रुतज्ञान श्रुतशास्त्र के अनुसार होता है। मन का विषय जो श्रुतज्ञान है, वह दो प्रकार का है अङ्गबाह्य और अंगप्रविष्ट । आवश्यक आदि अंगबास्थश्रुतज्ञान अनेक प्रकार का है । अंगप्रविष्ट बारह प्रकार का है आचाएंग आदि । चक्षु के समान मन भी अप्राज्ञाकारी है, क्योंकि जब मन से अग्नि का चिन्तन किया जाता है तब मन में दाह नहीं होता और जब जल का चिन्तन किया जाता है तब वह शीत Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे अङ्गबाह्यम्-अङ्गान्तरगतञ्च । तत्राऽङ्गबाह्यमनेकविघं बोध्यम्, आवश्यकादिभेदात् । अङ्गान्तरगतञ्च द्वादशविघम् आचाराङ्गादिद्वादशभेदात् । तच्च-मनोऽनिन्द्रियं व्यपदिश्यते तस्य रूपादिग्रहणादावस्वतन्त्रत्वात् । अपूर्णत्वात्, इन्द्रियकार्याकरणत्वाच्च । तच्च मनः-चक्षुवद्, अप्राप्यकारिवर्तते जलाऽनलपरिचिन्तनकालेऽनुग्रहोपघातशून्यत्वात् । तद् मनो द्विविधम् द्रव्य-भावभेदात् । तत्र द्रव्यमनः स्वशरीरपरिमाणम् , आत्मा च भावमनः सोऽपि-त्वपर्यन्तदेशव्यापी भवति द्रव्यमनः समवलम्बन द्वारेण यदिन्द्रियपरिणामं भावमनो मनुते तस्य व्यापारानुविधानात्। तस्मादेवं रूपस्याऽनिन्द्रियस्य मनसः श्रोत्रप्रणालिकया गृहीतशब्दवाच्यविचारशीलस्य श्रुतज्ञानमर्थो विषयो बोध्यः । तच्च प्रयोगविशेषसंस्कृतं श्रुतं वर्ण-पद-वाक्य-प्रमाणाध्यपनादि भेदं मनो विना न करणान्तरं परिच्छेत्तुं समर्थ स्यात् । तथा चाऽऽत्मपरिणतिविशेषरूपं श्रुतज्ञानमेवाऽनिन्द्रियस्य विषयः, नतु-शब्दरूपं श्रुतं मनसो विषयः सम्भवति ॥ शब्दात्मकस्य श्रुतस्य तु-प्रतिधाताभिभवयुक्तत्वात्-मूर्त्तित्वात्-श्रोत्रग्राह्यत्वमेव, न तु मनोग्राह्यत्वमिति भावः ॥ एवञ्च-मनस्तावन्नेन्द्रियं सम्भवति तस्मिन् प्रागुक्तेन्द्रियलक्षणानुपपत्तेः । अत एव-नो इन्द्रियं व्यपदिश्यते ॥२२॥ नहीं होता । मन के दो भेद हैं-द्रव्यमन और भावमन । द्रव्यमन अपने शरीर के बराबर हैं और भावमन आत्मा ही है । वह भावमन रूप आत्मा त्वचा पर्यन्त देश में व्याप्त रहता है । भावमन द्रव्यमन का अवलम्बन करके भी इन्द्रियों के विषय का मनन करता है, अतएव वह द्रव्यमनन के व्यापार का ही अनुसरण करता है । तात्पर्य यह है कि श्रोत्र की प्रणाली से ग्रहण किये हुए शब्दों के वाच्य का विचार करने वाले मन का विषय श्रुतज्ञान है । वह श्रुतज्ञान प्रयोग विशेष और संस्कारज्ञान से उत्पन्न होता है, वर्ण, पद, वाक्य, प्रकरण अध्येना आदि के ज्ञानरूप है । उसे मनके अतिरिक्त अन्य कोई इन्द्रिय ग्रहण करने में समर्थ नहीं है । अतएव मन को अवश्य ही स्वीकार करना चाहिए ॥२२॥ तत्त्वार्थ नियुक्ति - पूर्वसूत्र में स्पर्शन आदि इन्द्रियों के स्पर्श आदि विषयों का प्रतिपादन किया गया हैं । अब मन का निरूपण करके उसके विषय का प्ररूपण करते हैं-मन नोइन्द्रिय कहलाता है । उसका विषय श्रुत है । श्रुतज्ञानावरण के क्षयोपशम से उत्पन्न होने द्रव्यश्रुत का अनुसरण करने वाला निज अर्थ से उपसंगत आत्मपरिणति का प्रमाद तथा तत्त्वार्थ को जानने का स्वरूप वाला मावश्रुतज्ञान कहलाता है। अथवा अर्थावग्रह के समय के पश्चात् मतिज्ञान ही श्रुतज्ञान बन जाता है। किन्तु सभी इन्द्रियों से होने वाले अर्थावग्रह के पश्चात् नहीं होता है किन्तु मानसिक अविग्रह के अनन्तर ही भतिज्ञान श्रुतज्ञान बनता है । विशेष रूप से तो श्रुतशास्त्र के अनुसार श्रुतज्ञान होता है । मन का विषय वह श्रुतज्ञान दो प्रकार का Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० १ पुद्गलजीवयोर्गतिनिरूपणम् ८३ मूलसूत्रम् ---"पोग्गलजीवगईदुविहा, अणुसेढीय-विसेढीय" ॥२३॥ छाया-- 'पुद्गलजोवगतिद्विविधा, अनुश्रेणिश्च-विश्रेणी च ।२३। तत्त्वार्थदीपिका :--पूर्व तावद् जीवानां स्वरूपं निरूपितम् सम्प्रति तत्प्रस्तावाद् येषां जीवानां भवान्तरप्रापिकागतिर्भवति, सा गतिः किं तेषां यथाकथञ्चित् भवति ? उताहो कश्चित् तत्र प्रतिनियमो वर्तते ? इति जिज्ञासायां प्रथमं तावद् गतिस्वरूपं प्ररूपयितुमाह-"पोग्गलजीवगई दुविहा, अणुसेढीय-विसेढीय' इति पुगलजीवगतिः-पुद्गलानां जीवानां च गतिः देशान्तरप्राप्तिर्द्विविधा वर्तते अनुश्रेणिश्च विश्रेणिश्च ।। हैं- अंगबाह्य और अंगप्रविष्ट । आवश्यक आदि के भेट से अंगबाह्य अनेक प्रकार का है। वह मन नोइन्द्रिय कहलाता हैं, क्योंकि रूप आदि के ग्रहण में वह स्वतंत्र नहीं है, अपूर्ण है, और इन्द्रियों का कार्य नहीं करता है। जैसे चक्षु अप्राज्ञाकारि है उसी प्रकार मन भी अप्राज्ञाकारि हैं क्योंकि जल और अग्नि का चिन्तन करते समय न उसका अनुग्रह (उपकार) होता है और न उपद्यात होता है । मन दो प्रकार का है द्रव्यमन और भावमन द्रव्यमन अपने शरीर के बराबर है और भावमन रहता है । भावमन द्रव्यमन का अवलम्बन करके इन्द्रियपरिणाम का मनन करता है वह द्रव्यमन का ही अनुसरण करता है। इस प्रकार श्रोत्र की प्रणाली द्वारा ग्रहण किये हुए शब्दों के अर्थ का विचार करने वाले अतीइन्द्रिय किये रुप मन का विषय श्रुतज्ञान है । प्रयोगविशेष से संस्कृत उस श्रत को जावर्ण पद, वाक्य, प्रकरण, अध्यायन आदि भेद वाला है, मन के सिवाय अन्य कोई इन्द्रिय जानने हैं समर्थ नहीं हैं। इस कारण आत्मा की परिणति विशेष रूप श्रुतज्ञान ही मनका विषय है । शब्द स्वरुप श्रुत मन का विषय नहीं हो सकता। ___शब्दात्मक श्रुत प्रतिद्यात और अभिमल से युक्त होने के कारण तथा मूर्त्तिक होने के कारण श्रोत्र के द्वारा ही ग्राह्य होता है; मन के द्वारा ग्रमह्य नहीं होता इस प्रकार मन इन्द्रिय नहीं हो सकता है क्योंकि उसमें इन्द्रिय का पूर्वोक्त लक्षण घटित नहीं होता । इसी कारण वह नोइन्द्रिय कहलाता है ॥२२॥ सूत्र---"पोग्गल जीवगई दुविहा इत्यादि ॥२३ मूलसूत्रार्थ-पुद्गल और जीव की गति दो प्रकार के होती है—अनुश्रेणिगति और विश्रेणिगति ॥२३॥ तत्त्वार्थदिपिका---पहले जीवों का स्वरुप प्रतिपादन किया गया है इसी प्रसंग को लेकर यह बतलाते हैं कि जीवों की भवान्तर को प्राप्त कराने वाली जो गति होती है । वह अनियत अर्थात् चाहे जैसी होती है अथवा उसमें कोई नियम है ? इस जिज्ञासा या समधान करने के Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे तथाच-परमाणुरूपपुद्गलानां इत्यादि प्रदेशिकपुद्गलस्कन्धानां जीवानां च देशान्तरप्राप्तिलक्षणागतिः त्रिधा वर्तते अनुश्रेणिरूपा । तत्र परमाणुपुद्गलानां द्यादिप्रदेशिकपुद्गलस्कन्धानां चाऽनुश्रेणि रूपागतिर्भवति । जीवानामपि तथैव अनुश्रेणिरूपैव । तत्र-श्रेणिस्तावद् लोकमध्यादारभ्य ऊर्ध्वमधस्तिर्यकचक्रमसन्निविष्टानामाकाशप्रदेशानां पंक्तिःस्वशरीरावगाहप्रमाणाबोध्या । तथाविधश्रेणिमनुगता-अनुश्रणिः, श्रेणेरानुपायाजीवानां पुद्गलानां च गतिर्भवति । साऽनुश्रेणिर्गतिरुच्यते ॥ ____तत्राऽनुश्रेणिरूपागतिः पुद्गलानां जीवानां च भवति, जीवानामेव स्वभावतो भवति, तत्रापिजीवानां संसारिणां मरणकाले-भवान्तरसंक्रमे मुक्तानां चोर्ध्वगमनकाले अनुश्रेण्यैव गतिर्भवति पुगलानामपिपरप्रयोगनिरपेक्षाणां स्वाभाविकीगतिरनुश्रेणिरूपैव भवति तथाच-परप्रयोगापेक्षयापुद्गलानामनुश्रेणिरूपा-गतिर्भवति, परप्रयोगानपेक्षया तु अनुश्रेणिरूपैव गतिर्भवति पुद्गलानामिति वस्तुस्थितिः ॥२३॥ तत्त्वार्थनियुक्ति:--पूर्वं जीवानां स्वरूपं निरूपितम् सम्प्रति-येषां जीवानां भवान्तर--- प्रापिणीगतिर्भबति सा किं यथा कथञ्चिद् भवति ? आहोस्विदस्ति तत्र कश्चिन्नियमः इति शङ्कायां प्रथमं गतिं प्ररूपयति-"पोग्गलजीवगई दुविहा अणुसेढोय" इति । लिए पहले गति का स्वरूप कहते हैं --पुद्गलो और जीवों की गति अर्थात् एक जगह से दूसरी जगह पहुँच दो प्रकार की होती है--अनुश्रेणि और विश्रेणि । परमाणुप्रद्गलों की द्विप्रदेशी आदि स्कंधों की ओर जीवों की देशान्तरप्राप्ति रुप गति एक प्रकार की होती है-अनुश्रेणिरूप परमाणुपुद्गलों की साथ द्विप्रदेशी आदि स्कंधों की गति अणुश्रेयि ही होती है। ___जीवों की भी अनुश्रेणि ही होती है। लोक के मध्यभाग से लगाकर ऊपर नीचे और तिर्छ अनुक्रम से रहे हुए आकाशप्रदेशों की पंक्ति को श्रेणि कहते हैं । इस श्रेणि के अनुसार जीवों और पुद्गलों की जो गति होती है वह अनुश्रेणि गति कहलाती है। इनमें से अनुश्रेणि गति पुद्गलों और जीवों की होती है । पुद्गलों की इसमें भी जीव जब मरण करके दूसरे भव में जाता है और मुक्त जीव जब ऊर्ध्वगमन करते हैं तब उनकी अनुश्रेणिगति होती है । परप्रयोग के बिना पुद्गलों की भी स्वभाविक गति श्रेणी के अनुसार ही होती है; परप्रयोग से अर्थात् बाहरी दबाव से प्रद्गलों की अनुश्रेणि गति होती है । यह वस्तुस्थिति है ॥२३॥ - तत्वार्थनियुक्ति—जीवों के स्वरूप का निरूपण पहले किया जा चुका है, अब जीवों की भवान्तर प्रापिणी (परभव में पहुँचाने वाली) जो गति होती है, वह चाहे जैसी हो जाती है अथवा उसका कोई नियम है ? इस प्रकार को शंका होने पर पहले गति का निरूपण करते हैं। Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०१ पुद्गलजीवयोर्गतिनिरूपणम् ८५ पुद्गलजीवगतिरेकविधा प्रज्ञप्ताः अनुश्रेणि । तत्र-गमनंगतिः देशान्तरप्राप्तिः पुद्गलानाम् परमाणुरूपपुद्गलानां वादि प्रदेशिकपुद्गलस्कन्धानां जीवानां च देशान्तरप्राप्तिलक्षणा गतिरेकविधा । प्रज्ञप्ता, अनुश्रेणिरूपा-तत्र-परमाणुपुद्गलानां धादिप्रदेशिकपुद्गलस्कन्धानां चाऽनुश्रेणिरूपागतिः ।। जीवानामपितथैव । तत्र-श्रेणिस्तावत् आकाशप्रदेशपंक्तिः । स्वशरीरावगाहप्रमाणा, प्रदेशाश्चाऽमूर्ताः क्षेत्रपरमाणवोऽत्यन्तसूक्ष्माः नैरन्तर्यभाजो भवन्ति, सा चाऽऽकाशप्रदेशपंक्तिरूपा श्रेणिर्जीवगत्यपेक्षयाऽसंख्येयप्रदेशा भवन्ति । पुद्गलगत्यपेक्षया पुनमौक्तिकहारलतेव एकैकाकाशप्रदेशरचनाहितस्वरूपा पिग्रहीतव्या । परमाणुपुद्गलानां तावत्यामेवश्रेण्या व्यवस्थानं भवति । द्विप्रदेशिकादिपुद्गलानान्तु-तावत्यां तदधिकायां च श्रेण्यां व्यवस्थानं भवति, इत्येवं-अप्रदेशिकस्कन्धपर्यवसानं पुद्गलद्रव्यमुपयुज्य वक्तव्यम् । श्रेणिमनुगताऽनुश्रेणिः तथाविध श्रेण्यनुसारिणी गतिरित्यर्थः । ___ तत्र-पूरणाद् गलनाच्च पुद्गला व्यदिश्यन्ते, तेषां पुद्गलानां जीवानां च संसारिणां संसरणधर्मवतां सर्वाऽपि ऊर्ध्वमधस्तिर्यग्वादेशान्तरप्राप्तिलक्षणागतिराकाशप्रदेशाऽनुश्रेणिरूपा भवति ॥ पूर्वापरायता आकाशप्रदेशश्रेणयो दक्षिणोत्तरायताश्चाऽन्याः श्रेणयः एवमूर्ध्वमधश्च धर्माधर्मद्रव्यद्वयावधिका याः श्रेणयस्तास्वेवश्रेणिषुगतिसद्भावात् । पुद्गलों और जीवों की गति एक प्रकार की है -अनुश्रेणि गमन करना गति कहलाता है और गमन का अर्थ है एक स्थान से दूसरे स्थान पर पहुंचना । परमाणपुद्गलों को, द्विप्रदेशी आदि स्कंधों की और जीवों की गति एक प्रकार की होती है-अनुश्रेणिरूप इनमें से परमाणुपुद्गलों और द्विप्रदेशी आदि स्कंधों की अनुश्रेणि गति ही होती है। जीवों की गति एक प्रकार की होती है-अनुश्रेणि रूप अपने शरीर की अवगाहना जितनी आकाश के प्रदेशों की पंक्ति को श्रेणी कहते हैं । अमूर्त क्षेत्र के परमाणु प्रदेश कहलाते हैं । वे अत्यन्त सूक्ष्म होते हैं और निरन्तर व्याप्त रहते हैं । आकाश के प्रदेशों की पंक्ति भर्थात् श्रेणी जी वगति की अपेक्षा से असंख्यात प्रदेशों वाली होती है । पुद्गलगति की अपेक्षा से मोतियों के हार के समान एक-एक आकाशप्रदेश की रचना वाली भी समझ लेना चाहिए। परमाणुपुद्गलों का उतनी ही श्रेणी में अवस्थान होता है, किन्तु द्विप्रदेशी भादि पुद्गों का उतनी और उससे अधिक श्रेणी में अवस्थान होता है । इस प्रकार अनन्तधेविक स्कंध पर्यन्त पुद्गलद्रव्य के विषय में कह लेना चाहिए। श्रेणी के अनुसार जो गति हो वह अनुश्रेणि कहलाती है । Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे ता एवं विभिद्यनकदाचिदपि प्रयान्तीति भावः । एवञ्च-जीवपुद्गलावगाहलक्षणस्याऽऽकाशस्य परमाणुरूपा मूर्तप्रदेशानां प्रदर्धाश्रेणिरसंख्यातप्रदेशा भवति जीवानां गमने, पुद्गलानां गमने तु-संख्यातप्रदेशापि श्रेणिर्भवति । तामेवं विधां श्रेणिमनुपत्यगमनं सम्पद्यते, आकाशप्रदेशानां याश्रेणिस्तामनुश्रित्य उपपद्यते गतिजीवानां-पुद्गलानां चेति । तथाचाऽऽकाशश्रेण्यभेदवर्तिनी देशान्तरप्राप्तिलक्षणागतिः स्वयमेव समासादितगतिपरिणामाज्जन्तोर्गतिहेतुसकललोकव्यापिधर्म-द्रव्यापेक्षया प्रादुर्भबति । भवान्तरसंक्रमणाभिमुखोजीवः कर्मणो मन्दक्रियावत्वात् येषामेवा काशप्रदेशानामवष्टम्भं कृत्वा शरीरत्यागं करोति तानेवाऽभिनन्दन देशान्तरमूर्ध्वमदस्तिर्यग्वा गच्छति, । धर्मास्तिकायाभावाच्च परतो लोकपर्यन्ते एवं व्यवतिष्ठते, लोकनिष्कुटोपपातक्षेत्रवशाच्च भवान्तरप्राप्तो नूनमेव जीवधर्माद्वक्रां गतिं प्रतिपद्यते । पुद्गलानामपि-परप्रयोगनिरपेक्षाणां स्वाभाविकीगतिरनुश्रेणिरूपा भवति यथा परमाणोः प्राच्याद् लोकान्तात् प्रतीच्यलोकान्तमेकेन समयेन प्राप्तिर्भवति वस्तुगतिमनुरुध्य सूत्रेण प्रतिपादितम् । उक्तंच-व्याख्याप्रज्ञप्तौ २५--शतके ३-उद्देशके–“परमाणुपोग्गलाणं भंते ! किं अणुसेढीगई पवत्तइ-विसेढीगई पवत्तइ-१ गोयमा ! अणुसेढीगई पवत्तइ नोविसेढीगइ पवत्तइ । दुपएसियाणं भंते ! खंधाणं अणुसेढीगई पवतइ, विसेढीगई पवत्तइ एवं चेव, एवं जाव अणंतपएसियाणं खंधाणं नेरइयाणं भंते ! किं अणुसेढीगई पवत्तइ-विसेढीगईपवत्तइ एवं चेव एवंजाववेमाणियाणं"। __ जिनमें पूरण और गलत अर्थात् मिलना और बिछुड़ना पाया जाय उन्हें पुद्गछ कहते हैं। उन पुद्गलों की तथा संसारि जीवों की ऊँची नीची अथवा तिर्की जो गति होती है, वह आकाश के प्रदेशों की श्रेणी के अनुसार होती है । पुद्गलो की स्वभाव लम्बी होती हैं । इसी प्रकार ऊपर-नीचे भी धर्मास्तिकाय और अधर्मास्तिकाय पर्यन्त जो श्रेणियाँ हैं, उन श्रेणियो में ही गति होती है । उनको लांघ करभेदन करके कदापि गमन नहीं करते ।। . इस प्रकार जीवों और पुदगलों के अवगाह रूप आकाश के परमाणुरूप अमूर्त प्रदेशों की लम्बी श्रेणी असंख्यात प्रदेशों की होती है, किन्तु वह जीवों के गमन में ही होती है । पुद्गलों के गमन में तो संख्यात प्रदेना वाली श्रेणी भी होती है । इस प्रकार की श्रेणी में ही गमन होता है । आकाश के प्रदेशों की जो श्रेणी है, उसके अनुसार ही जीवों और पुद्गलों की गति हो सकती है। . स्वतः गति परिणाम को प्राप्त जीव की देशान्तर प्राप्ति रूप गति आकाश श्रेणी को उल्लंघन न करके, गति के कारणभूत एवं समस्त लोक में व्याप्त धर्मद्रव्य के निमित्त से होती है। परभव में जाने के लिए अभिमुख हुआ जीव मनक्रिया वाला होने से जिन आकाशप्रदेशों Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ० १. विग्रहाविग्रहयोर्निरूपणम् ८७ परमाणुपुद्गलानां भदन्त–! किमनुश्रेणिर्गतिः प्रवर्तते, विश्रेणिर्गतिः प्रवर्तते ? गौतम -! अनुश्रेणिर्गतिः प्रवर्तते नो विश्रेणिर्गतिर्गतिः प्रवर्तते । द्विप्रदेशिकानां भदन्त - ! स्कन्धानामनुश्रेणिर्गतिः प्रवर्तते, विश्रेणिर्गतिः प्रवर्तते एवं चैव एवं यावद् अनन्तप्रदेशिकानां स्कन्धानाम् । नैरयिकाणां भदन्त - ! किमनुश्रेणिर्गतिः प्रवर्तते विश्रेणिर्गतिः प्रवर्तते एवमेव एवं यावद् वैमानि - कानाम् इति ॥ २३ ॥ मूलसूत्रम् — “जीवगई यदुविहा विग्गहा - अविग्गहाय" ॥२४॥ छाया "जीवगतिश्च द्विविधा विग्रहा - अविग्रहाश्व ॥२४॥ तत्वार्थदीपिका :- पूर्वं तावत् जीवानां पुद्गलानां च गतिः प्ररूपिता, तत्र - जीवानां भवान्तरप्रापिणी, पुद्गलानान्तु - देशान्तरप्रापिणी खलु सा गतिर्भवतीति बोध्यम् तत्र- किं जीवः - पुलो वा ऋज्वेव गत्वा विरमति - ? आहोस्वित् वक्रं गत्वापि पुनरुपजायते तिष्ठति वा - इति जिज्ञाकी सहायता लेकर शरीर का त्याग करता है, उनका भेदन न करता हुआ ऊपर, नीचे या ति देशान्तर में गमन करता है । उसकी अनुश्रेणी गति होती है । आगे धर्मास्तिकाय का अभाव होने से लोक के पर्यन्त भाग में गति एक जाती है । लोक के निष्कर- पर्वत के सामान निश्चल उपपातन तेत्र के नश से जीव धर्मास्तिकाय की सहायता से वक्र गति करता है। पुद्गलों की भी पर प्रेरणा के बिना जो स्वाभाविक गति होती है, वह अनुश्रेणि रूप ही होती है । जैसे परमाणु पूर्वदिशा के लोकान्त से पश्चिम दिशा के लोकान्त तक एक समय में प्राप्त होता है । वस्तुगति के अनुरोध से सूत्र द्वारा प्रतिपादन किया गया है । पर की प्रेरणा की अपेक्षा से पुद्गलों की भी अनुश्रेणी रूप भी गति होती है । व्याख्याप्रज्ञप्ति के २५ वें शतक में, तीसरे उद्देशक में कहा है 39 प्रश्व - भगवन् ! परमाणुपुद्गलों की गति अनुश्रेणि-श्रेणी के अनुसार होती है । उत्तर - गौतम ! अनुश्रेणि गति होती है, विश्रेणि गति नहीं होती है । प्रश्न -भगवन् ! द्विप्रदेशी स्कंधों की अनुश्रेणि गति होती है या विश्रेणि गति होती है ? उत्तर- - इस प्रश्न का उत्तर पूर्ववत् है । इसी प्रकार अनन्त प्रदेशी स्कंधों तक कह लेना चाहिए । प्रश्न- -भगवन् ! नारक जीवों की गति अनुश्रेणि होती है या विणि होती है । उत्तर इसका उत्तर भी पूर्ववत् ही है । इसी प्रकार वैमानिक देवों तक समझ लेना चाहिए ॥ २३ ॥ सूत्र ॥ जीवा गई या दुविहा इत्यादि । मूलसूत्रार्थ - जीव की गति दो प्रकार की है - सविग्रह और अविग्रह ||२४|| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थ सूत्रे सायां पुद्गलानां नियमाभावेन : परप्रयोगानपेक्षया ऋज्वीगतिः, परप्रयोगानपेक्षया तु उभयथापि गतिर्भवति । ૮૮ सिद्धिं प्राप्नुवतां जीवानामेकान्तेनाऽविग्रहेव । ऋज्वीगतिर्भवति तदन्यजीवानां पुनः संसारिणां विग्रहा [वक्रा] अविग्रहा [ ऋज्वी] वागतिर्भवतीति प्ररूपयितुमाह-- "जीवगई यदुविहा विग्गहा - अविग्गहाय" इति । जीवगतिश्च भवान्तरप्रापिणी रूपा द्विविधा भवति तद्यथा-विग्रहावक्रा, अविग्रहा - अवकाऋज्वी च । तत्रैकसमयाऽविग्रहागतिर्भवति सा चाऽविग्रहागतिर्मोक्षगामिनः सिद्धजीवस्य भवति । अविग्रहागतिश्च एकसमया द्विसमया, त्रिसमया च भवति । तत्र जघन्येन एकसमया, उत्कृष्टेन त्रिसमया विग्रहा गतिरवगन्तव्या । एवञ्चैकेन्द्रियद्वीन्द्रियादिजात्यन्तः संक्रमणे, स्वजातिसंक्रमणे वा संसारिणो जीवस्य विग्रहा वक्रा, अविग्रहा - अवक्रा ऋज्वी च गतिर्भवति । - कदाचिद् वक्रगतित्वे कदाचिदवक गतित्वेकारणन्तु उपपातक्षेत्रस्याऽनुकूलत्वं-प्रतिकूलत्वंचाऽवगन्तव्यम् । तथाहि यस्मिन् क्षेत्रे जीवो जन्मप्राप्स्यति तस्य क्षेत्रस्याऽनुकूल्यात् तिर्यगूर्ध्वमघश्च दिक्षु - विदिक्षु च व्यावहारिकीषु म्रियमाणो यावत्यामाकाशश्रेण्यामवगाढो भवति । तत्वार्थदीपिका - - पहले जीवों और पुद्गलों की गति की प्ररूपणा की गई है । उसमें जीवों की वह गति भवान्तर प्रापिणी और पुद्गलों की गति देशान्तर प्रापिणी होती है, ऐसा समझना चाहिए | क्या जीव या पुद्गल सीधा ही जाकर रुक जाता है अथवा वक्र -- टेढ़ा जाकर भी उत्पन्न होता है अथवा ठहर जाता है : इस प्रकार की जिज्ञासा का समाधान यह है कि पुद्गलों के लिए नियम न होने से पर प्रयोग के अभाव में उनकी सोधी ही गति होती है; किन्तु परप्रयोग के निमित्त से दोनों प्रकार की गति होती है । सिद्धि प्राप्त करने वाले जीवों की गति नियम से बिना विग्रह ( मोड़) के ऋजु हो होती है । उनके अतिरिक्त संसारी जीवों की गति विग्रह वाली ( वक्र) भी होती है और बिना विग्रह 1 की (सीधी) भी होती है । इस प्रकार की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं जीवों की गति दो प्रकार की होती है - सविग्रहा गति और अविग्रहा गति । एक भव से दूसरे भव को प्राप्त कराने वाली जीव की गति दो प्रकार की होती है - विग्रह वाली अर्थात् वक्र गति और अविग्रहवाली अर्थात् सरल गति । विग्रह रहित - ऋजु गति एक समय की ही होती है । मोल गामी सिद्ध जीव की अविग्रह गति होती है । अविग्र गति एक समय, दो समय और तीन समय की होधी है । जघन्य एक समय की और उत्कृष्ट तीन समय की जाननी चाहिए, इस प्रकार एकेन्द्रि, द्वीन्द्रिय आदि जातियों के अन्दर संक्रमण करने में अथवा स्वजाति में संक्रमण करने में संसारी जीव की गति सविग्रह अर्थात् वक्र और अविग्रह अर्थात् सरल-सीधी होती । Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पिकानिमुक्तिश्च अ० १ सू. २४ जीबस्य विग्रहाविग्रहगतेनिरूपणम् ८९ तावत्प्रमाणां श्रेणिमविजहत् चतुभ्यॊ विग्रहेभ्यः प्राक् विग्रहया गत्या-उत्पद्यमान एकसमयविग्रहया-द्विसमयविग्रहया, त्रिसमयविग्रहया वा गत्या-उत्पद्यते । परन्तु अन्तर्गत्याऽवश्यमेव त्रिवक्रगत्या भवितव्यम्, इत्येवं नियमो नाऽभ्युपेतव्यः, अपितु-येषां जीवानां विग्रहा गतिः । तेषामुपपातक्षेत्रवशाद् वक्रागतिरुत्कृष्टेन विग्रहत्रययुक्ता भवति, । इत्येताश्चतस्रो गतयोऽविग्रहा-एकविग्रहा द्विविग्रहा-त्रिविग्रहा च चतुःसमयपरा भवन्ति । तन-एकसमयाऽविग्रहागतिर्भवति, विग्रहागतिस्त्रिविधा भवति । एकसमया-द्विसमया-त्रिसमया च, । ततः परं न संभवति तस्यास्तथास्वभावात् प्रतिघाताभावात्, विग्रहनिमित्ताभावाच्च । तथा चयस्थ जीवस्योपपातक्षेत्रसमश्रेण्यां व्यवस्थितं वर्तते, स जीव ऋज्वायतां श्रेणिमनुत्पत्योत्पद्यते । । सत्र--एकेन समयेन वक्रगतिमकुर्वन् समुत्पद्यते, यदा पुनः कदाचित् तदेवोपपातक्षेत्र विश्रेणिस्थं भवति, तदा एकसमया, द्विसमया त्रिसमया चेति तिस्रो विग्रहगतयो भवन्तीति भावः । ___ अत्र--विग्रहशब्दो विरामार्थको गृह्यते न तु-कुटिलार्थक इत्यवधेयम् । तथाहि-एकसमयेन वा गतेरवच्छेदेन विरामेण-उन्पद्यते, द्विसमयेन वा गतेरवच्छेदेन-विरामेण, त्रिसमयेन वा गतेरवच्छेदेन ---विरामेणोत्पद्यते इति फलितम् । कभी वक्रगति और कभी सरलगति होने का कारण उपपात क्षेत्र की अनुकूलता और प्रतिकूलता है । जिस क्षेत्र में जीव जन्म लेने वाला है, उस क्षेत्र की अनुकूलता होने से, तिर्छ, ऊपर या नीचे, दिशाओं में अथवा विदिशाओं में मरता हुआ जितनी आकाशश्रेणी में अवगाढ होती है, उसी प्रमाण वाली श्रेणी का परित्याग न करता हुआ चार विग्रह से पहले, विग्रहगति से उत्पन्न होता हुआ एक विग्रह वाली, दो विग्रह वाली या तीन विग्रह वाली गति से उत्पन्न होती है । परन्तु अन्तर्गति अवश्य ही तीन विग्रह वाली होती है, ऐसा नियम नहीं स्वीकार करना चाहिए, किन्तु जिन जीवों की गति विग्रहवाली होती है, उपपात क्षेत्र की वजह से उनकी विग्रहवाली गति उत्कृष्ट तीन विग्रवाली होती है। इस प्रकार विग्रह की दृष्टि से चार गतियाँ हैं एक विग्रहवाली, दो विग्रहवाली, तीनविग्रह वाली जो चार समय की होती है । इनमें विग्रहरहित गति एकसमय की होती है और विग्रह वाली गति तीन प्रकार की है एकसमय की, दो समय की और तीन समय की। इससे अधिक नहीं होती, क्योंकि उसका स्वभाव ही ऐसा है, प्रतिघात का अभाव है और विग्रह के निमित्त का अभाव है । जिस जीव का उपपातक्षेत्र समश्रेणी में रहा हुआ होता है वह जीव ऋजुश्रेणी से जाकर उत्पन्न हो जाता है। वक्रगति नहीं करने वाला जीव एक ही समय में उत्पन्न हो जाता है अर्थात् अपने उपपातक्षेत्र तक पहुँच जाता है। किन्तु उसका उपपातक्षेत्र यदि विश्रेणी में होता है तब एकसमय दो समय और तीन समय वाली तीन विग्रह गतियाँ होती हैं। १२ Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे __ "अत्रेदं बोध्यम्" अविग्रहगतिरिपुगतिशब्देन व्यपदिश्यते, यथा-इषो खलु बाणस्य गतिवेध्यपर्यन्तम् ऋज्वी भवति तथा-सिद्धानां संसारिणां चाऽविग्रहागतिरेकसामयिकी-समानैव भवति, विग्रहा-विरम्यगतिःसंसारिणामेव भवति तस्यास्त्रयः प्रकारा भवन्ति-हस्तप्रक्षिप्ता-लाङ्गलिका गोमूत्रिकेति, भेदात् , तत्र-हस्तप्रक्षिप्ता वक्रगतिर्यथा हस्तेन–एकतस्तिर्यक प्रक्षिप्तस्य एकतो वक्रा गतिर्भवति ॥ एवं संसारिणो हस्तप्रक्षिप्ता एकतो वक्रा गतिद्वैसामयिकी भवति, लाङ्गलिकागतिर्दिधातो वक्रा यथा-लाङ्गलं हलं द्विधातो वक्रं भवति । तथा-संसारिणां द्विधातो वक्रा लाङ्गलिकागति भवति, सा च त्रैसामयिकी, गोमूत्रिका-गतिबर्हवक्रा-त्रिवक्रा भवति । सा च गोमूत्रिकागतिः संसारिणां चतुःसामयिकी भवति, तत्र-संसारिणां भवान्तरे उत्पित्सूनां विग्रहवती वक्रा गतिश्चतुर्थसम यात्पूर्व भवति, चतुर्थसमयस्य मध्येऽन्ते वा वक्रगति न भवति स संसारीजीवश्चतुर्थसमये प्राञ्जलं गत्वा उत्पत्तिक्षेत्रे प्रविशति ।। चतुर्थसमये कथं न विग्रहगतिरितिचेत् सर्वोत्कृष्ट विग्रह निमित्तलोकाग्रकोणरूपनिष्कुटक्षेत्रे उत्पत्तुमिच्छुः खलु जीवः निष्कुटक्षेत्रानुपूर्व्यनुश्रेण्यभावात् इषुगत्यभावे निष्कुटक्षेत्रप्रमाणनिमित्तां त्रिविग्रहां गतिमारभते न तत ऊर्ध्वम् तथाविधोपपातक्षेत्राभावादिति ॥२४॥ यहाँ 'विग्रह' शब्द 'विराम' अर्थ में ग्रहण करना चाहिए, 'कुटिल' अर्थ में नहीं लेना चाहिए । अतः फलितार्थ यह हुआ कि एक समय में गति के अवच्छेद से अर्थात् विराम से उत्पन्न होता है दो समय में गति के अवच्छेद अर्थात् विराम से उत्पन्न होता है । अथवा तीन समयों में गति के अवच्छेद से अर्थात् विराम से उत्पन्न होता है। यहाँ ऐसा समझना चाहिए-अविग्रह गति इषुगति (बाण जैसी सीधी गति) कहलाती है। जैसे बाण की अपने वेध्य (लक्ष्य) पर्यन्त सीधी गति होती है, उसी प्रकार सिद्धों और संसारी जीवों की अविग्रहगति एक समय वाली समान ही होती है । सविग्रहा गति संसारी जीवों की ही होती है। उसके तीन भेद हैं-हस्तप्रक्षिप्त लांगलिका और गोमूत्रिका । जैसे हाथ एक ओर तिर्छा फैंका जाय तो एक तरफ तिर्की गति होती है, इसी प्रकार संसारी जीव की हस्तप्रक्षिप्त गति एक विग्रह वाली दो समय की होती है। लांगलिका गति दोनों ओर से वक्र होती है, जैसे हल दोनों ओर से वक्र होता है, उसी प्रकार संसारी जीवों की जो गति दोनों ओर से वक्र हो वह लांगलिका कहलाती है, वह गति तीन समय की होती है । गोमूत्रिका गति तीन विग्रह वाली होती है। वह गति चार समय की होती है। इस प्रकार भवान्तर में उत्पन्न होने वाले संसारी जीवों की विग्रह वाली वक्रगति चौथे समय से पहले ही हो जाती है । चौथे समय में या चौथे समय के अन्त में वक्रगति नहीं होती है। विग्रहवाली गति चौथे समय में क्यों नहीं होती ? इस प्रश्न का उत्तर यह है कि सब से अधिक विग्रह के निमित्तभूत लोकाग्र के कोणरूप निष्कुट क्षेत्र में उत्पन्न होने वाला जीव निष्कुट क्षेत्र के अनुकूल श्रेणी न होने के कारण इषुगति नहीं कर सकता, अतएव निष्कुट क्षेत्र में जाने Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० १ सू. २४ जीवस्य विग्रहाविग्रहगतेनिरूपणम् ९१ तत्त्वार्थनियुक्तिः—पूर्वसूत्रोक्ता जीवानां भवान्तरप्रापिणी गतिः पुद्गलानां वा देशान्तरप्रापिणी गतिः किम्-ऋज्वेव गत्वा विरमति उताहो कृत्वापि वकं पुनरुत्पद्यते । इत्याशङ्कायां पुद्गलानां नियमाऽभावेन सिद्धिं गच्छतां जीवानामेकान्तेनैवाऽविग्रहागति भवति, तदन्यजीवान् तु संसारिणां विग्रहाऽविग्रहा वा गतिर्भवतीति प्रतिपादयितुमाह-'जीवगईय दुविहा, विग्गहा अविग्गहा य, इति । सामान्यतो जीवगतिश्च द्विविधा भवति, विग्रहा-वक्रा, अविग्रहा-सरला च । तत्रैकसमयाऽविग्रहा गतिर्भवति, सा चाऽविग्रहागतिः मोक्षगामिनो जीवस्य भवति । विग्रहागतिश्च एकसमया द्विसमया त्रिसमया वा भवति । तत्र-जघन्येन एकसमया उत्कृष्टेन त्रिसमया विग्रहागतिरवगन्तव्या तथा च एकेन्द्रियादिजात्यन्तरसंक्रमणलक्षणगमने स्वजातिसंक्रमणे वा संसारिणो जीवस्य विग्रहवती वक्रा-अविग्रहा चाऽवका गतिर्भवति । तत्र—कदाचिद् वक्रत्वे कदाचिदवक्रत्वे च कारणन्तु-उपपातक्षेत्रस्यानुकूलत्वमेव बोध्यम् । तथाहि—यस्मिन् क्षेत्रे जीवो जन्मग्रहीष्यति, तस्य क्षेत्रस्याऽऽनुकूल्यात् तिर्यगूर्ध्वमधश्च दिक्षु-विदिक्षु च व्यावहारिकीषु म्रियमाणो यावत्यामाकाशश्रेण्यामवगाढो भवति तावत्प्रमाणां श्रेणिमपरित्यजन् प्राक् चतुर्यो विग्रहेभ्यो विहग्रया गत्या एकविग्रहया-द्विविग्रहया त्रिविग्रहया वा उत्पद्यते, किन्तुनावश्यमयं नियमोऽङ्गीकर्तव्योऽन्तर्गत्या नूनं विग्रहवत्या भवितव्यमिति, अपितु-येषां जीवानां विग्रहवतीगतिस्तेषामुपपातक्षेत्रवशाद् वक्रागति उत्कर्षेण विग्रहत्रययुक्ता भवति इत्येताश्चतस्रो गतके लिए तीन विग्रहवाली गति का आरंभ करना है, उससे अधिक विग्रह वाली गति नहीं करता; क्योंकि ऐसा कोई भी उपपातक्षेत्र नहीं है जहा जाने के लिए तीन से अधिक विग्रह करने पड़ें॥२४॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-पूर्वसूत्र में कही हुई जीवों की भवान्तर प्रापिणी गति और पुद्गलों की देशान्तर प्रापिणी गति क्या सीधे जाकर विरत हो जाती है अथवा विग्रह करके भी पुनः उत्पन्न होती है ? ऐसी आशंका होने पर पुद्गलों के लिए कोई नियम नहीं है; सिद्धिगमन करने वाले जीवों की गति नियम से अविग्रहा-सरल ही होती है। सिद्धों से भिन्न जो संसारी जीव हैं, उनकी गति सविग्रहा और अविग्रहा दोनों प्रकार की होती है । इस आशय को प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं- जीवों की गति दो प्रकार की है सविग्रह और अविग्रह । सामान्यतया जीव की दो प्रकार की गति होती है-विग्रह अर्थात् वक्रता वाली और अविग्रह अर्थात् सीधी-सरल । इसमें जो अविग्रहगति है वह नियम से एक समय वाली ही होती है। ऐसी गति मोक्षगामी जीव की होती है । विग्रहवाली गति एक समय की, दो समय की या तीन समय की होती है । जघन्य एक समय की और उत्कृष्ट तीन समय की समझनी चाहिए। अतएव एकेन्द्रिय आदि दूसरी जातियों में Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूने यश्चतुःसमयपरा-अविग्रहा-एकसमया विग्रहा एकसमया-द्विसमया-त्रिसमया चावगन्तव्याः । तत्परो न संभवन्तीति भावः, तथास्वभावात् प्रतिघाताभावात् विग्रहनिमित्ताभावाच्च । विग्रहो वक्रिमम् विग्रहोऽवग्रहः श्रेण्यन्तरसंक्रान्तिरिति समानार्थकम बोध्यम् । अत्रेदं बोध्यम्-समश्रेणिव्यवस्थितमुपपातक्षेत्रं यस्योत्पित्सो जीवस्य भवति स जीवः ऋज्वायता श्रेणिमनुत्पत्योत्पद्यते । तत्रएकेन समयेन वक्रमकुर्वाण उत्पद्यते, यदा च कदाचित् तदेवोपपातक्षेनं विश्रेणिस्थं भवति तदाएकसमया-द्विसमया-त्रिसमयाचेति तिस्रो गतयो निष्पद्यन्ते । ___ तथाचोक्तम्-आगमे-'अपज्जत्तमुहमपुढविक्काइए णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढ़वीए पुरथिमिल्ले चरमंते समोहए समोहणित्ता जे भविए इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए पच्चथिमिल्ले चरमंते अपज्जत्तसुहुमपुढविक्काइयत्ताए उववज्जित्तए से णं भंते ! कइसमइए णं विग्गहेणं उववज्जेज्जा ? गोयमा एगसमइएण वा दुसमइएण वा तिसमइएण वा विग्गहेण उववज्जेज्जा' संक्रमण के समय या अपनी ही जाति में संक्रमण करते समय संसारी जीव की विग्रह वाली वक्र और बिना विग्रह की अवक्रगति होती है। ___इस प्रकार कभी वक्र और कभी अवक्र (सीधी) जो गति होती है, उसका कारण उपपात क्षेत्र की विशेषता ही है । जिस क्षेत्र में जाकर जीव को जन्म लेना है, वह यदि अनुकूल होता है तो तिर्छ, ऊपर या नीचे, दिशा या विदिशा में मर कर जितनी आकाशश्रेणी में अवगाढ़ होता है, उसी प्रमाण वाली श्रेणी का परित्याग न करता हुआ, चार विग्रहों से पहले-पहले एक, दो या तीन विग्रह करके उत्पन्न हो जाता है । किन्तु ऐसा नियम नहीं समझना चाहिए कि अन्तर्गति निश्चित रूप से विग्रह वाली ही होती है । किन्तु जिन जीवों की गति विग्रह वाली होती है, उनकी वह विग्रहवाली गति उपपात क्षेत्र के अनुसार अधिक से अधिक तीन विग्रह वाली होती है । इस प्रकार समय की अपेक्षा से चार प्रकार की गतियाँ होती हैं-एक समय की अविग्रहागति, एक विग्रहवाली, दो विग्रह वाली और तीन विग्रहवाली इससे अधिक विग्रहवाली गति का संभव नहीं है, क्योंकि जीव का ऐसा ही स्वभाव है, प्रतिघात का अभाव होता है और अधिक विग्रह करने का कोई कारण नहीं है। विग्रह का अर्थ है वक्रता, अवग्रह अथवा एक आकाशश्रेणी से दूसरी श्रेणी में जाना। ये सब समानार्थक शब्द हैं । अभिप्राय यह है कि भवान्तर में उत्पन्न होने वाले जीव का उपपातक्षेत्र यदि समश्रेणी में रहा हुआ हो तो वह उसी श्रेणी के अनुसार बिना कहीं मुड़े-सीधा जा कर एक ही समय में उत्पन्न हो जाता है, किन्तु जब उपपातक्षेत्र विश्रेणी में अर्थात् किसी दूसरी श्रेणी में होता है, तब वहाँ तक पहुँचने के लिए वह एक, दो या तीन बार मुड़ता है। जब उसे मुड़ना पड़ता है तब मोड़ के अनुसार अधिक समय लगते हैं । आगम में कहा है Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ. जीवस्थ विग्रहाविग्रहगते निरूपणम् ९३ 'से केणटेणं भंते ? एवं वुन्च: एगसमइएण वा-दुसमइएण वा-जाव-उववज्जेज्जा, एवं खलु गोयमा ! मए सत्तसेढीओ पण्णत्ताओ तंजहा-उज्जुआयता सेढी एगओ वंका दुहओ वंका, एगओ खहा-दुहओ खहा, चकवाला-अद्धचक्कवाला, उज्जुआयताए सेढीए उववज्जमाणे एगसमइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा, एगओ वंकाए सेढीए उववज्जमाणे दुसमइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा, दुहओ वंकाए सेढ़ीए उववज्जमाणे तिसमइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा से तेण?ण गोयमा ! एवं वुच्चइ जाव-उववज्जेज्जा' इति भगवतीशतके-३४- चतुस्त्रिच्छतकस्य-१-उद्देशे १-सूत्रो छाया----अपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिको भदन्त ! अस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्याः पूर्वस्मिन् चरमान्ते समवहतः, समवहत्य यो भव्योऽस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्याः पश्चिमे चरमान्ते अपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकतया उत्पत्तुं स खलु भदन्त-! कतिसामयिकेन विग्रहेण उत्पद्येत-? गौतम-! एकसामयिकेन वा–द्विसामयिकेन वा-त्रिसामयिकेन वा विग्रहेण उत्पद्येत तत्केनार्थेन भदन्त-! एवमुच्यते ! गौतम- मया सप्तश्रेणयः प्रज्ञप्ताः तद्यथा ऋज्वायता प्रश्न-भगवन् ! अपर्याप्त सूक्ष्म पृथ्वीकायिक जीव ने इस रत्नप्रभा पृथ्वी के पूर्व चरमान्त में समुद्धात किया और वह इसी रत्नप्रभा पृथ्वी के पश्चिम चरमान्त में अपर्याप्त सूक्ष्म पृथ्वीकायिक के रूप में उत्पन्न होने वाला है, तो हे भगवन् ? वह जीव कितने समय का विग्रह करके उत्पन्न होता है ? उत्तर---गौतम ? एक समय का दो समयों का अथवा तीन समयों का विग्रह कस्के उत्पन्न होता है। प्रश्न-भगवन् ! किस हेतु से आप ऐसा कहा है ? - उत्तर-गौतम ! मैंने सात श्रेणियों की प्ररूपणा की है (१) ऋज्वायताश्रेणि (सीधी-लम्बी श्रेणी), (२) एकतो बक्रा अर्थात् एक ओर से टेढी, (३) द्विधा का अर्थात् दोनों ओर से टेढी (४) एक ओर से खहा (५) दोनों ओर से खहा (६) चक्रवाला (गोलाकार) और (७) अर्धचक्रवाला (अर्द्धगोलाकार) जो जीव सीधी लम्बी श्रेणी से उत्पन्न होता है, वह एक समय के विग्रह से उत्पन्न होता है । जोएक तो वक्र श्रेणी से उत्पन्न होता है वह दो समय वाले विग्रह से उत्पन्न होता है जो द्विधावक श्रेणी से उत्पन्न होता है वह तीन समय के विग्रह से उत्पन्न होता है । इस हेतु से हे मौतम ! मैं ऐसा कहता हूँ, यावत् " उत्पन्न होता है। -भगवतीसूत्र, श. ३४, उ. १, सूत्र । यहाँ 'विग्रह' का अर्थ विराम' है, वक्रता नहीं । अतएक आशय यह निकला कि एक समय के गलि के विसमा से अर्थात् एक समय' परिमाण मतिकाल के बाद होने वाले विशम से Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे श्रेणिः-१एकतो वक्रा-२द्विधा वक्रा–३एकतः खा-४द्विधा खा-५चक्रवाला-६ अर्द्धचक्रवाला-७, ऋज्वायतया श्रेण्या-उत्पद्यमानः एकमयेन विग्रहेण उत्पद्यते । ____ एकवक्रया श्रेण्या उत्पद्यमानो द्विसामयिकेन विग्रहेण उत्पद्यते । द्विवक्रया श्रेण्या उत्पद्यमानस्त्रिसामयिकेन विग्रहेण उत्पद्यते, तदेतेनाऽर्थेन गौतम-! एवमुच्यते इति । अत्र विग्रहशब्दस्य अवच्छेदार्थकतया विरामार्थे पर्यवसानं भवति न तु-वक्रतार्थः । तथा चएकसमयेन वाऽवच्छेदेन गतेविरामेण, एकसमयपरिमाणगतिकालोत्तरभाविनाऽवच्छेदेन विरामेण उत्पधेत तत्रापि वक्रया श्रेण्योत्पद्यमानः समयद्वयपरिमाणगतिकालोत्तरभाविनाऽवच्छेदेन उत्पद्येत । यद्यप्यत्र --- गतिमाणसूत्रे त्रिवत्रापि गति!क्ता, तथापि-अर्थतस्तत्प्रस्ताव एवोपरिष्टादभिहिता । तथाहि अपज्जत्तमुहुमपुढवीकाइएणं भंते-! अहोलोगखेत्तणालीए बाहिरिल्ले खेत्ते समोहए समोहित्ता जे भविए उड्ढलोगरोत्तणालीए बाहिरिल्ले खेत्ते अपज्जत्तसुहुमपुढवीकाइयत्ताए उववज्जित्तए, से णं भंते-! कइसमइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा-गोयमातिसमइएणं वा चउसमइएण वा विग्गहेणं उववज्जेज्जा-" इति । अपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिको भदन्त-! अधोलोकक्षेत्रनाड्या बहिःक्षेत्रे समवहतः समवहत्य यो भव्यः ऊर्ध्वलोकक्षेत्रनाड्या बहिःक्षेत्रे अपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकाइकतयोत्पत्तुं स खलु भदन्त-! कतिसामयिकेन विग्रहेण उत्पयेत- गौतम-! त्रिसामयिकेन वा-चतुःसामयिकेन वा-विग्रहेण उत्पधेत इति । एवञ्च–त्रिवक्रायामेव गतौ चत्वारः समयाः संभवन्ति अतो न दोषः। एवं चक्रवालादयोऽपि एतास्वेव चतसृषु गतिषु अन्तर्भवन्ति तस्मात्पार्थक्येन नोक्ताः । जीव उत्पन्न होता है । इस प्रकार वक्र श्रेणी से उत्पन्न होता हुआ जीव दो समय परिमाणवाली गति के पश्चात् होने वाले विराम से उत्पन्न होता है। ___ यद्यपि गति का परिमाण बतलाने वाले सूत्र में त्रिवक्रा गति का कथन नहीं किया है, फिर भी अर्थतः उसका कथन ऊपर हो ही गया है । जैसे प्रश्न-भगवन् ! अपर्याप्त सूक्ष्म पृथ्वीकायिक जीव अधोलोक-क्षेत्र की नाली से बाहर के क्षेत्र से ऊर्ध्वलोक के क्षेत्र की नाली से बाहर के क्षेत्र में अपर्याप्त सूक्ष्म पृथ्वीकायिक के रूप में उत्पन्न होने वाला है, वह कितने समय के विग्रह से उत्पन्न होता है ! उत्तर गौतम ! तीन या चार समय के विग्रह से उत्पन्न होता है। इस प्रकार त्रिवका गति में ही चार समय हो सकते हैं, अतएव कोई दोष नहीं है। इसी प्रकार चक्रवाला आदि भी इन्हीं चार समयों में अन्तर्गत हो जाती हैं, इसी कारण उनका अलग कथन नहीं किया गया है। इस प्रकार ऋजु आदि चार प्रकारको गतियाँ चार समयपर्यन्त ही होती हैं। कोई भी गति ऐसी Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० १ स. २४ जीवस्य विग्रहाविग्रहगतेनिरूपणम् ९५ तथाच -ऋज्वादयश्चतुःसमयपर्यन्ता एव चतुर्विधा गतयो भवन्ति, नतु--पञ्चसमयादिका गतिः संभवति । आसां च-चतसृणां गतीनां मध्ये नारकादीनामविग्रहैकद्विविग्रहा एव गतयो भवन्ति, न तु–त्रिविग्रहाः एकेन्द्रियाणां त्रिविग्रहाश्चेतराश्च गतयो भवन्ति । " तथाचोक्तं स्थानाङ्गे तृतीयस्थाने चतुर्थोद्देशे २२५-सूत्रे-“ नेरइयाणं उक्कोसेणं तिसमइएणं विग्गहेणं उववज्जति एगिंदियवज्जं जाव-वेमणियाणं इति" । नैरयिकाः खलु उत्कृष्टेन त्रिसामयिकेन विग्रहेण उपपद्यन्ते एकेन्द्रियवर्ज यावद् वैमानिकाः । एवं व्याख्याप्रज्ञप्ती भगवतीसूत्रे ३४--शतके १ उद्देशे (१-सूत्रे– “कइसमइएणं विग्गहेणं उववज्जंति-? गोयमा ! एगसमइएणं वा-दुसमइएण वा तिसमइएण वा चउसमइएण वा विग्गहेणं उववज्जति इति । कतिसामयिकेन विग्रहेण उपपद्यन्ते- हे गौतम-! एकसामयिकेन वा- द्विसामयिकेन वात्रिसामयिकेन वा-चतुःसामयिकेन वा विहेण उपपद्यन्ते । अथ कथं तावदेकसमयैवाऽविग्रहा गतिर्भवति, न द्विसमया, न वा-त्रिसमया भवति कालावसरे तावदसौ कालं कृत्वा कदाचित् समयद्वयं यावत् कालतः पूर्णमेव समयत्रयमपि अवक्रं गमनं कुर्यादिति चेदुच्यते-- ? एकसमयं यावत् प्रतिघाताभावात् शास्त्रसंमतत्वात् विग्रहनिमित्ताभावाच्च ऋज्वागत्या यत् स्थान प्राप्तं स तदविश्राम्यन् अपान्तराले स्वभावादेव केनचित् प्रतिघातहेतुना प्रतिहतःसन् तदवश्यं प्राप्नोति किं तत्र-द्विसमयादिसमयपरिकल्पनया, अतःप्रतिघाताभावात् तस्यापान्तराले एकसमयैवाऽविग्रहागतिर्भवति सिद्धिगतिः । ऋजुताया अवच्छेदस्तावद् अवग्रहरूपोनहीं हो सकती जो चार से अधिक--पांच आदि समयों की हो । इन चार गतियों में से नारक आदिकों की अविग्रहा (सरल) और एक या दो विग्रह वाली गति ही होती है, तीन विग्रह वाली नहीं । एकेन्द्रिय जीवों की तीन विग्रह वाली तथा अन्य गतियाँ भी होती हैं । स्थानांगसूत्र के तीसरे स्थान के चौथे उद्देशक के सूत्र २२५ में कहा है-नारक जीव उत्कृष्ट तीन समय वाले विग्रह से उत्पन्न होते हैं। एकेन्द्रियों को छोड़ कर वैमानिकों तक इसी प्रकार समझना चाहिए। इसी प्रकार भगवतीसूत्र के ३४ वें शतक, प्रथम उद्देशक के सूत्र १ में कहा है प्रश्न---नारकजीव कितने समय के विग्रह से उत्पन्न होते हैं ? उत्तर-गौतम ! एक समय, दो समय, तीन समय अथवा चार समय के विग्रह से उत्पन्न होते हैं। प्रश्न हो सकता है कि अविग्रहगति एक समय की ही क्यों होती है ? दो या तीन समय की क्यों नहीं होती ? काल के अवसर पर काल करके कोई जीव दो या तीन समय तक अवक्र (सौधा) गमन क्यों नहीं करता ? इस प्रश्न का उत्तर यह है कि ऋजुगति में प्रतिघात नहीं है और विग्रह का कोई कारण नहीं है । इसके अतिरिक्त शास्त्रकी यही मान्यता है। जो जीव ऋजुगति से अपने उपपातक्षेत्र जाता है, वह बीच में कहीं भी रुके बिना एक ही समय में उसे प्राप्त कर लेता है। वहाँ दो या दो से अधिक समय लगने का कोई कारण नहीं है । अतएव उसकी वह गति Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूने विग्रह उच्यते । उक्तञ्च-"उज्जुसेढीपडिवन्ने अफुसमाणगई उड्ढे एक्कसमरणं अधिग्गहेणं गंता सागरी उवते सिज्झहिइ-इति ।। औपपातिके सिद्धाधिकारे ९२ सूत्रे अस्मत्कृतपीयूषवर्षिणीटीकायाम् ऋजुश्रेणिप्रतिपन्नः अस्पृशद्गतिः ऊर्ध्वम् एकसमयेनाऽविहेण गन्ता साकारोपयुक्तः सेत्स्यति इति । यथा-संसारिणां चतस्त्रो गतयः संभाविताः तथा-परमाण्वादीनां पुद्गलानामपि विस्रसा प्रयोगाभ्यां संभावनीयाः । अन्तर्गतौ-अयं कालनियमो-विग्रहनियमश्च प्रतिपादितः, भवस्थाना मौदारिकादिशरीरिणां च प्रयोगपरिणामबशाद् विग्रहवतो-अविग्रहवती च गतिर्भवति । किन्तुतत्र नियमो नास्ति, औदारिका दिशरीरिषु विग्रहा नैव नियम्यन्ते, अल्पा वा बहवो वा यथोक्तविग्रहेभ्य इति भावः ॥२४॥ मूलसूत्रम्-कम्म जोगा विग्गहगई-,, ॥२५॥ छाया-कर्मयोगा विग्रहगतिः--, ॥ २५ ॥ तत्त्वार्थदीपिका पूर्व तावत् संसारिणां प्रति विशिष्टानामेव भवावस्थितानां मनोयोगनियमः प्रारूपितः । सम्पति-भवान्तरगमनमार्गेऽन्तर्गतौ वर्तमानानां जीवानां कतमो योगो भवेदिति प्ररूपयितुमाह-कम्मजोगाःविग्णहगई" इति कर्मयोगा-कर्मणो योगः कार्मणशरीरकृताचेष्टा यस्यां सा कर्म योगा जीवस्य विग्रहगतिः विग्रहेण-वक्रत्वेन युक्ता गतिविग्रहगतिः सर्वशरीरप्ररोहणबीजभूतं कार्मणएक ही समय की होती है । औपपातिकसूत्र के सिद्धप्रकरण में, ९२ वें सूत्र की हमारे द्वारा की हुई पीयूषवर्षिणी टीका में कहा है—ऋजुगति को प्राप्त, अफुसमाण गति वाला जीव एक समय के अविग्रह से जाकर साकार उपयोग से युक्त होकर सिद्ध होगा। जैसे संसारी जीवों की चार गतियाँ संभवित हैं, उसी प्रकार परमाणु आदि पुद्गलों की भी विस्रसा और प्रयोग के द्वारा समझ लेनी चाहिए। काल का और विग्रह का यह नियम अन्तराल गति के लिए बतलाया गया है । भवस्थ और औदारिक शरीर वाले जीवों की प्रयोग-परिणाम के वश से विग्रह वाली और बिना विग्रह की दोनों प्रकार की गति होती है । उसके लिए कोई नियम नहीं है । औदारिक आदि शरीरधारियों के लिए विग्रहों का नियम नहीं है-वे थोड़े भी होते हैं और बहुत भी हो सकते हैं ॥२४॥ सूत्र--"कम्मजोगा विम्गहगई' ॥२५॥ मूलसूत्राथे---विग्रहगति कार्मणकाययोग से होती है ॥२५॥ सत्त्वार्थदीपिका—पहले विशिष्ट संसारी जीवों के ही मनोयोग का नियम बतलाया गया है । अब भवान्तरगमन के मार्ग में अन्तर्गति में वर्तमान जीवों के कौन सा योग होता है, यह बतलाने के लिए कहते हैं जीव की निग्रहगलि कर्मयोग से अर्थात् कार्मणशरीर के निमित्त से होती है। जो गति विग्रह अर्थात् बक्रका से मुक्त हो वह विग्रहगति कहलाती है । जो शरीर समस्त शरीरों की उत्पत्ति में बीज के समान कारण हो, वह कार्सण शरीर कहलाता है मनोर्गणा, कायवर्गणा और Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ. १ सू. २५ भवान्तरमार्गे वर्तमानजीवानां योगनिरूपणम् ९७ शरीरं कर्मेत्युच्यते । योगो मनोवाकायवर्गणाहेतुकआत्मप्रदेशपरिप्पन्द उच्यते तथाच- विग्रहगतौ कार्मणशरीरकृतो योगो भवति । तेन कर्मादानं देशान्तरसंक्रमश्च भवति ।। यदा खलु आत्मा एक शरीरं परित्यज्य उत्तरं शरीरं प्रतिगच्छति, तदा-कार्मणशरीरण सह योगः सङ्गतिर्भवति । तथाच-कार्मणशरीराधारेण जीवो भवान्तरं गच्छतीति फलितम् । परमार्थतस्तु-भवान्तरगमनमार्गस्थितस्य विग्रहगतिसमापन्नस्य जीवस्याऽन्तर्गतौ कार्मणशरीरयोगो भवति । अन्तर्गतेरन्यत्र तु -आगमोक्तानुसारं कायवाङ्मनोयोगो भवतीति बोध्यम् ॥२५॥ ... तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व प्रतिविशिष्टानामेव भवस्थानां मनोयोगनियमः प्रतिपादितः । सम्प्रति अन्तर्गतौ वर्तमानानां प्राणिनां कतमो योगः स्यादिति प्रतिपादयितुमाह-कम्म गा विगहगई-इति ..... कर्मयोगा-कर्मणो योगः कार्मणशरीरकृता चेष्टा यस्यां सा कर्मयोगा जीवस्य विग्रहगतिः विग्र हेण-वक्रत्वेन युक्ता गतिविग्रहगतिः, अश्वरथवत् विग्रहप्रधाना वा गतिविग्रहगति भवति । विग्रहगति समापन्नस्य भवान्तरगमनमार्गस्थितस्य जीवस्य कर्मकृत एव योगो भवति, अन्तर्गतौ कार्मणशरीरयोगो भवति अन्तर्गतेरन्यत्र तु-आगमे यथाभिहितः कायवाङ्मनो योगो भवतीत्यर्थः । ___ तथाच---नारकगर्भव्युत्क्रान्तिक तिर्यग्मनुष्यदेवानां त्रयोऽपि योगः। संमूछेनजन्मशालिनाम्-तिर्यङ्मनुष्याणां कायवागयोगावेव भवतः । यद्वा-अन्तर्गतेरन्यत्र तत्तद्भवस्थितो यथायोगं पञ्चदशभेदः कायादियोगो भवति । तत्र-मनोयोगश्चतुर्विधः-- वचनवर्गणा के निमित्त से होने वाला आत्मा के प्रदेशों का परिस्पन्दन अर्थात् हलन-चलन योग कहलाता है । इस प्रकार विग्रह गति में कार्मणकाययोग होता है। उसी से नवीन कर्मों का ग्रहण और देशान्तर में गमन होता है । जब आत्मा एक शरीर को त्याग कर अगला शरीर धारण करने के लिए गमन करता है, उस समय वह कार्मण शरीर के साथ होता है। इसका फलितार्थ यह है कि जीव कार्मण शरीर के आधार से भवान्तर में गमन करता है । इसका परमार्थ यह है कि भवान्तर के गमन के मार्ग में स्थित और विग्रहगति को प्राप्त जीव की अन्तराल गति में कार्मण काययोग होता है । अन्तराल गति के अतिरिक्त अन्य समय में आगम के कथनानुसार काययोग, वचनयोग और मनोयोग तीनों भी हो सकते है, ऐसा समझ लेना चाहिए ॥२५॥ - तत्त्वार्थनियुक्ति - पहले खास-खास संसारी जीवों के ही मनोयोग का नियम प्रतिपादन किया गया है, किन्तु अन्तर्गति में जीवों के कौन सा योग होता है ? यह प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं---विग्रहगति कर्मयोग अर्थात् कार्माण काययोग से होती है । जिसमें कार्मण शरीर के द्वारा चेष्टा हो वह गति 'कर्मयोग कहलाती है । विग्रहगति कर्मयोग है। Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तस्वार्थसूत्रे सत्यः असत्यः-सत्यासत्यः-असत्यामृषश्च । एवम्-वाग्योगोऽपि चतुर्विधो भवति । काययोगश्च सप्तविधः-औदारिकः-औदारिकमिश्रः-वैक्रियः वैक्रियमिश्रः-आहारकः-आहारकमिश्रः कार्मणश्चति । तैजसं च सयोगिवृत्तित्वात् कार्मणात्-न भिन्नम् एकमेवेदमिति, अतः पञ्चधा योगः, न तु-षोडशधा । तथाहि संज्ञिमिथ्यादृष्टेरारब्धो यावत् सयोगकेवली तावद्-आद्यतुरीयौ मनोयोगौ प्राप्यते । एतेष्वेव स्थानेषु सत्यवाग्योगोऽपि । तुर्यस्तु वाग्योगो द्वीन्द्रियमिथ्यादृष्टेरारब्धो यावत् सयोगिकेवली तावत्समस्ति । द्वितीय-तृतीय वाग्योगौ संज्ञिमिथ्यादृष्टेरारब्धौ यावत् क्षीणकषायवीतरागच्छमस्थस्तावत् प्राप्यते । एवं-मनोयोगावपि द्वितीय तृतीयौ, ऋजुगत्यां यावद्भवान्तरसम्प्राप्तिर्भवति–तावद् अपान्तराले भवान्तरगमनमार्गे यथासम्भवमौदारिकवैक्रियकाययोगौ भवतः । वक्रायान्तु विग्रह अर्थात् वक्रता या मोड़ से मुक्त जो गति हो वह विग्रहगति अथवा घोड़ों के रथ के समान विग्रह की प्रधानता वाली गति विग्रहगति कहलाती है । जो जीव विग्रहगति को प्राप्त है भवान्तर गमन के मार्ग में स्थित है, उस जीव को कार्मणकाययोग ही होता है । अन्य समय में आगम के अनुसार काययोग, वचनयोग और मनोयोग तीनों योग हो सकते हैं। इस प्रकार नारक, गर्भज तिर्यंच और मनुष्य तथा जीवों में तीनो योग पाये जाते हैं। सम्मूर्छिम जन्म वाले तियेचों और मनुष्यों में काययोग और वचनयोग ही होते हैं । अथवा अन्तरालगति के सिवाय दूसरे समय में भिन्न भिन्न पर्यायों में स्थित देवों के यथायोग्य काययोग आदि पन्द्रह ही योग होते हैं । उनमें से मनोयोग चार प्रकार का है-(१) सत्य मनोयोग (२) असत्य मनोयोग (३) सत्यासत्य (मिश्र) मनोयोग और (४) असत्यतामृषा (व्यवहार) मनोयोग । वचनयोग भी इसी प्रकार चार प्रकार का है । (१) औदारिक (२) औदारिक मिश्र (३) वैक्रिय (४) वैक्रियमिश्र (५)आहारक (६) आहार मिश्र (७) कार्मणयोग तैजस, कार्मण के साथ ही होता है अतः कार्मण से भिन्न नहीं है, अतः पन्द्रह ही प्रकार का योग है, सोलह प्रकार का नहीं । ___ सत्यमनोयोग और व्यवहार मनोयोग संज्ञी मिथ्यादृष्टि से लेकर सयोग केवली पर्यन्त होता है । सत्य वचनयोग भी इन्हीं स्थानों में पाया जाता है। चौथा वचनयोग द्वीन्द्रिय से लेकर सयोग केवली पर्यन्त रहता है । दूसरा और तीसरा वचनयोग संज्ञी मिथ्यादृष्टि से लेकर क्षीणकषाय वीतराग छद्मस्थ पर्यन्त पाया जाता है। इसी प्रकार दूसरा और तीसरा काययोग ही भवान्तर की प्राप्ति पर्यन्त होताहै । अन्तराल में-भवान्तर गमन के मार्ग में यथासंभव औदारिक एवं वैक्रिय काययोग होते हैं । वक्र Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तश्च अ. १ सू० २५ भवान्तरमार्गे बर्तमानजीवानां योगनिरूपणम् ९९ औदारिक-वैक्रियकाययोगौ निवृत्तौ भवतः । नारकसुराः-वैक्रिययोगभाजः । तिर्यग्मनुष्या औदारिक वैक्रिययोगिनः । आहारकयोगं प्रमत्तोऽनगारो निष्पादयति, पश्चादप्रमत्तस्याऽऽहारकयोगो भवति, एते-एव नारकादयोऽपर्याप्तावस्थावर्त्तिनो मिश्रयोगभाजो भवन्ति । यो जीवः आगामिनि भवे औदारिकशरीरं लप्स्यते स आहरग्रहणानन्तमेव, मौदारिकमिश्रशरोरः कथ्यते, पुनर्यो जीवो वैक्रियशरीरं धरिष्यति तस्य वैक्रियमिश्रशरीरं भवति । केवलिसमुद्घात काले च तृतीय-चतुर्थ-पञ्चसमयेषु कार्मण एव । ___ द्वितीय-षष्ठ-सप्तमेषु-औदारिककार्मणमस्ति प्रथमाष्टमयोरौदारिक एव एवमन्यत्र तु यथोक्तः कायादियोगः समायोजितो बोध्यः । अथ कार्मणयोगा विग्रहगतिश्चेत् एकविग्रहायामपि गतौ कार्मण एव योगः कथं न भवति-! तस्या अपि विग्रहगतित्वात् । गति में औदारिक तथा वैक्रिय काययोगों की निवृत्ति हो जाती है। नारक और देक वैक्रिययोग वाले होते हैं । तिर्यच और मनुष्य औदारिक तथा वैक्रिययोग वाले होते हैं । आहारयोग का प्रमत्त अनगार ही प्रारंभ करता है , फिर अप्रमत्त के भी आहारकयोग होता है। यही नारक आदि जीव जब अपर्याप्त अवस्था में होते हैं, तब वे मिश्रयोग वाले होते हैं । ___ जीव आगामी भव में औदारिक शरीर धारण करेगा उसके आहार ग्रहण ही औदारिक मिश्र होता है । और जो जीव वैक्रिय शरीर धारण करते हैं उसके वैक्रिय मिश्र होता है। केवलिसमुद्घात के समय, तीसरे चौथे और पाँचवें समयों में कार्मण काययोग ही होता है, दूसरे, छठे और सातवें समयों में औदारिक कार्मर्णयोग औदारिकमिश्र होता है तथा प्रथम और आठवें समय में औदारिक योग ही होता है। अन्य अवस्थाओं में पूर्वोक्त काययोग आदि की योजना कर लेनी चाहिए । शंका यदि विग्रहगति में कार्मण काययोग होता है तो एकविग्रह वाली गति में भी कार्मण काययोग ही क्यों नहीं होता ? वह भी तो विग्रहगति ही है। समाधान --- विग्रहगति में कार्मण काययोग की व्याप्ति तिल और तेल के समान विवक्षित नहीं है, किन्तु विषयमात्र की विवक्षा की गई है। जैसे आकाश में पक्षी और जल में मत्स्य की विवक्षा की जाती है उसी प्रकार विग्रहगति में कार्मण काययोग कहा जाता है । अन्यथा दो या तीन विग्रह वाली गति में आदि और अन्त के समयों में भी कार्मणयोग की प्राप्ति होती। किन्तु दो विग्रह वाली गति में मध्यम समय में एवं तीन विग्रह वाली गति में दो मध्य के समयों में ही कार्मण काययोग माना जाता है। Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०० तत्त्वार्यसूत्रे अत्रोच्यते-तिलतैलवत् न विग्रहगतौ कर्मयोगव्याप्तत्वं विवक्षितम् अपितु-विषयमात्रं विवक्षितम् , यथा-खे पक्षी, जले मत्स्यः, तथा-विग्रहगतौ कर्मयोग इति व्यपदिश्यते । अन्यथाद्विविग्रहायां त्रिविग्रहायां वा गतावाऽऽद्यन्तयोरपि समययोः कार्मणयोगः प्राप्येत । किन्तुद्विविग्रहायां मध्यमसमये त्रिविग्रहायां गतौ पुनर्मध्यमयो योरपि समययो रिष्यते । अथैवमपि विग्रहगतिसमापन्नस्य जीवस्य कार्मणेन योगेन भवान्तरसंक्रमणं भवतीति लभ्यते तत्कथं विग्रहगतो निरुपभोगताप्रतिपादिता, भवान्तरसंक्रमणस्यापि-उपभोगरूपत्वात् इतिचेत्-? उच्यते सुखदुःखयोविशिष्टोपभोगस्य कर्मबन्धानुभवस्य निर्जरालक्षणस्य प्रतिषिद्धत्वेन चेष्टारूपस्य कार्मणयोगस्य प्रतिषिद्धत्वाभावात् । अथैवमपि--जावं च णं भंते-? अयं जीवे एयइ वेयइ-चलइ फंदइ तावं च णं णाणावरणिज्जेणं जाव अंतराइएणं वज्झइत्ति-२ हंता गोयमा-! यावच्च खलु भदंत-! अयं जीव एजते-व्येजते-चलति-स्पन्दते तावच्च ज्ञानावरणीयेन यावद् आन्तरयिकेण बध्यते इति, हन्त-गौतम-2 इति सूत्रेण विरोध आपद्यते कार्मणयोगकाले चास्ति चलनं तत्कथं बन्धादिलक्षणोपभोगस्य प्रतिषेधः कृतः इति चेदुच्यते भवस्थापेक्षयैव भगवता उक्तसूत्रस्य प्रणीतत्वात् ज्ञानावरणाद्यास्रवाणां भवस्थावस्थायामेव सद्भावात् किञ्च–समयद्वयं तावद, अल्पः कालो वर्तते तत्रोपभोगाभिसंबन्धः संभवति । शंका --- ऐसा मान लिया जाय तो भी तात्पर्य यह निकला कि विग्रहगति वाला जीव कार्मण काययोग के द्वारा ही भवान्तर में संक्रमण करता है, तो फिर विग्रह गति में निरुपभोगता का प्रतिपादन क्यों किया गया है ? भवान्तर में संक्रमण करना भी तो उपभोग ही है ! ..... समाधान–यहाँ उपभोग का जो निषेध किया गया है सो सुख और दुःख के विशिष्ट उपभोग का, कर्मबन्ध के अनुभव एवं निर्जरा का निषेध किया गया है । चेष्टा रूप कार्मणयोग का निषेध नहीं किया गया है । शंका- ऐसा मानने में भी आगम से विरोध आता है । आगम में प्रश्न किया गया है कि-भगवन् ! यह जीव जब तक हिलता डुलता गमन या स्पन्दन करता है, तब तक क्या ज्ञानावरणीय यावत् अन्तराय कर्म का बन्ध करता है ? इसका उत्तर दिया गया है कि-हाँ गौतम ! जब तक जीव हिलता डुलता गमन स्पन्दन करता है तबतक वह ज्ञानावरणीय यावत् अन्तराय कर्म का बन्ध करता है । इसका उत्तर दिया गया है कि-हाँ गौतम ! जब तक जीव हिलता, डुलता गमन या स्पन्दन करता है, तब तक वह ज्ञानावरणीय यावत् अन्तराय कर्म का बन्ध करता है। उक्त कथन में इस सूत्र से बाधा आती है। कार्मणयोग के समय चलन होता है तो फिर बन्ध आदि रूप उपभोग का निषेध क्यों किया गया है ? Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० १ सू. २६ सिद्धस्य गतिनिरूपणम् १०१ “यद्वा --काययोगप्रत्ययलक्षणस्य बन्धस्य सम्भवेपि प्रकृते तस्याविवक्षितत्वेन दोषाभावात् एवञ्च----कार्मणशरीरयोगा एव विग्रहगतिर्भवतीति भावः ॥२५॥ मूलम् -सिद्धस्स अविग्गहा ॥२६॥ छाया-सिद्धस्याऽविग्रहा-" ॥२६॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्व तावत् साधारणतया भवान्तरसङ्क्रमणे जीवानां सविग्रहागति र्भवतीति प्ररूपितम् सम्प्रति-सिद्धिं गमिष्यतः सिद्धपुरुषस्य सेधनशक्तिसम्पन्नस्य कीदृशीगतिर्भवतीति प्ररूपयितुमाह-- "सिद्धस्स अविग्गहा" -“इति । सिद्धस्य-सिद्धि प्राप्स्यतो लप्स्यमानस्य सिद्धिगतिगमनशीलस्य पुरुषस्य अविग्रहा अवक्रा ऋज्वीगतिर्भवति न तु सविग्रहागतिरिति भावः । एवञ्च–सिध्यमानजीवस्य एकान्तत एवाऽवि ग्रहागतिर्भवति । सिद्धयमानव्यतिरिक्तस्य जीवस्य पुनः सविग्रहा-अविग्रहा वा गतिर्भवतीति भावः । विग्रहो व्याघातः कौटिल्यं यस्यां न विद्यते सा अविग्रहागतिः सिद्धस्य भवति । सा च अविग्रहागति एकसमया भवति । सविग्रहागतिस्तु द्विसमया वा भवतीति पूर्वमुक्तमेवेति भावः ॥२६॥ समाधान-भवस्थ जीव की अपेक्षा से ही भगवान् ने उक्त सूत्र का प्रणयन किया है, क्योंकि भवस्थ अवस्था में ही ज्ञानावरण आदि कर्मों का आस्रव होता है । इसके अतिरिक्त दो समय इतना अल्पकाल है कि उसमें उपभोग आदि का संबंध हो सकता है। अथवा काययोग निमित्तक बन्धका संभव होने पर भी यहाँ उसकी विवक्षा नहीं की गई है, इस कारण कोई दोष नहीं है । इस प्रकार तात्पर्य यह है कि विग्रहगति कार्मणकाययोग वाली ही होती है ॥२५॥ सूत्र-सिद्धस्स अविग्गहा ॥२६॥ सिद्धजीव की अविग्रह गति होती है ॥२६॥ तत्त्वार्थदीपिका—पहले बतलाया गया है कि साधारण तथा भवान्तर में जाते समय जीवों की गति विग्रहवती होती है । अब सिद्धि-मुक्ति में गमन करने वाले सिद्ध पुरुष की गति कैसी होती है ? यह बतलाने के लिए कहते हैं सिद्धि प्राप्त करने वाले मोक्षगामी-पुरुष की गति अवक्र-सीधी होती है । वह विग्रह वाली नहीं होती। इस प्रकार सिद्ध होने वाले जीव की एकान्त रूप से विग्रह रहित गति ही होती है। सिद्ध होने वाले के सिवाय दूसरे जीवों की सविग्रह और अविग्रह-दोनों प्रकार की गति होती है । विग्रह का अर्थ है व्याघात या कुटिलता अथवा वक्रता है । यह जिसमें न हो वह गति अविग्रहा कही जाती है । सिद्ध जीव की ऐसी अविग्रहा गति होती है। अविग्रहा गति एक Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्वसूत्रे साधारणतो जीवानां विग्रहाया गतेर्निरूपणं कृतम् सम्प्रतिसिद्धस्य गतिप्रतिपादयितुमाह--"सिद्धस्स अविग्गहा-" सिद्धस्य–सेधनशक्तियुक्तस्य, सेधनशीलस्य वा सिद्धिगतिगमनशीलस्य पुरुषस्य नियतं सिध्यतः अविग्रहा-ऋची सरला न तु-वक्रा गतिर्भवति । सा च पूर्वप्रयोगादिहेतुचतुष्टय जनिताऽवसेया । तथाचोक्तं भगवतीसूत्रे निःसंगयाए निरंगणयाए गइपरिणामेणं बंधणच्छेयणयाए, निरंधणयाए पुन्यप्पओगेणं अकम्मस्स गई-" इति । छाया—निःसङ्गतया निरङ्गणतया गतिपरिणामेन बन्धनच्छेदनतया निरिन्धनतया पूर्वप्रयोगेण अकर्मणो गतिः इत्यादि । तत्र—निरङ्गणं निर्लेपः निरिन्धनम् इन्धनरहिताग्निज्वाला तस्य भावस्तया इत्यर्थः । तथाच-सिध्यमानजीवस्यैकान्तत-एवाऽविग्रवागतिर्भवतीति भावः । सिध्यमानजीवव्यतिरिक्तस्य तु विग्रहा- अविग्रहा वा गतिर्भवति । उक्तञ्च "उज्जुसेढीपडिवन्ने अफुसमाणगई उड्ढे एक्कसमएणं अविग्गहेणं गंता सागरोवउत्ते सिज्झिहिइ -,, इति । औपपातिके सिद्धाधिकारे ९३- सूत्रेऽस्मत्कृ तपीयूषवर्षिण्याम् ऋजुश्रेणिप्रतिपन्नोऽस्पृशद्गतिः ऊर्ध्वमेकसमयेनाऽविग्रहेण गन्ता साकारोपयुक्तः सेत्स्यति इति ॥२६॥ समय की होती है, सविग्रहा गति दो या तीन समय की होती है, यह पहले कहा जा चुका है।।२६॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-पूर्व सूत्र में साधारणतया जीवों की विग्रहगति का निरूपण किया गया, अब सिद्ध जीवों की गति का प्रतिपादन करते हैं-- सिद्ध गति में गमन करने वाले सिद्ध जीव की गति ऋजु-सरल ही होती है, वक्र नहीं। वह गति पूर्वप्रयोग आदि चार कारणों से उत्पन्न होती है । भगवती सूत्र में कहा है........ मुक्त जीव की गति कर्म-नो कर्म का संसर्ग हट जाने के कारण, निर्लेप (बन्धहीन) होने के कारण, जीव का ऊर्ध्वगमन स्वभाव होने के कारण, बन्धनों का छेद होने से, और निरिन्धन (कर्मरूप इन्धन से मुक्त होने के कारण भग. श. ७ उ० १) होने के कारण तथा पूर्वप्रयोग के कारण होती है। तात्पर्य यह है कि सिध्यमान जीव की गति एकान्ततः विग्रह रहित ही होती है । सिध्यमान जीव के सिवाय दूसरे जीवों की गति विग्रह वाली भी होती है और विग्रहरहित भी होती है। औपपातिक सूत्र के सिद्धाधिकार में, ९३ वें सूत्र की हमारी बनाई हुई पीयूष वर्षिणीटीका में कहा है- ऋजु श्रणी को प्राप्त मुक्तजीव अफुसमाण गति करता हुआ, ऊपर, एक ही समय में बिना विग्रह के, साकारोपयोग से युक्त होकर सिद्ध होता है ॥२६॥ सूत्र-'ति समयं सिया अणाहारमो' ॥२७॥ Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०१ सू०२७ विग्रहगतिसम्पन्नजीवस्यानाहारकत्वम् १०३ मूलसूत्रम्-'तिसमयं सिया अणाहारगो-॥२७॥ छाया-त्रिसमयं स्यादनाहारकः-॥२७ तत्त्वार्थदीपिका पूर्व खलु सविग्रहाया गतेः प्ररूपणस्य कृतत्वात् सम्प्रति-तत् प्रस्तावात् विग्रहगति समापन्नस्य जीवस्याऽनाहारकत्वं प्रतिपादयितुमाह-'तिसमयं सिया अणाहारगे'-इति, त्रिसमयम्-त्रयाणां समयानां समाहारः त्रिसमयम्, एकसमयं-द्विसमयं त्रिसमयं वा विग्रह गतिसमापन्नो जीवोऽनाहारको भवति । तदतिरिक्तकाले तु-अनुसमयम् आहारको भवति । तत्र द्विविग्रहायां गतौ-एकं समयमनाहारको भवति । त्रिविग्रहायां गतौ तु-द्वौ समयौ-अनाहारको भवति । केवलीच-समुद्घातकाले तृतीय-चतुर्थ समयेषु त्रीन् समयान् अनाहारको भवतीति ॥२७॥ . तत्त्वार्थनियुक्तिः - पूर्व विग्रहगतिप्ररूपणं कृतम् सम्प्रति विग्रहगतिसमापन्नस्याऽनाहारकत्वं प्रतिपादयितुमाह ‘हति समयं सीया अणाहारगो-इति । विग्रहगतिसमापन्नो जीव एकं वा समर्थद्वौ वा समयौ-त्रीन् वा समयान् अनाहारको भवति । शेष कालम् अनुसमयम् आहारको भवति । तत्र विग्रहायां गतौ एकं समयमनाहारको भवति त्रिविग्रहायां-द्वौ समयौ-अनाहारको भवति । केवली च समुद्घातकाले-तृतीयचतुर्थपंचमसमयेषु त्रीन् वा समयान् अनाहारको भवति केचित्तु-विग्रहगतिसमापन्नस्यैव प्रस्तावात् केवलिसमुद्घातकालस्याऽप्रस्तुतत्वात् एकं वा समयं द्वौ वा समयौ अनाहारको भवति इत्येवाऽऽचक्षते-त्रीन् बा समयान् अनाहारको भवति इति नाऽनु मन्यते तन्न समीचीनम् सूत्रेऽस्मिन् सामान्यतोऽनाहारकस्यैव प्रस्तुत्वेन केवलिसमुद्घातकालस्यापि मूलसूत्रार्थ विग्रहगति वाला जीव अधिक से अधिक तीन समय तक अनाहारक रहता है ॥२७॥ तत्त्वार्थदिपिका-पूर्वसूत्र में सविग्रहा गति का निरूपण किया गया है, इसी प्रसंग को लेकर अब विग्रहगति को प्राप्त जीव की अनाहारकता का प्रतिपादन करते हैं--- विग्रहगति को प्राप्त जीव एक समय तक, दो समय तक अथवा तीन समय तक अनाहारक रहता है । इसके अतिरिक्त अन्य समयों में जीव निरन्तर आहारक रहता है। दो विग्रह वाली गति में एक समय तक अनाहारक रहता है और तीन विग्रह वाली गति में दो समय तक अनाहारक रहता है। केवली समुद्घात के काल में तीसरे, चौथे समय तक अनाहारक रहते हैं ॥२७॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-पहले विग्रहगति की प्ररूपणा की गई है, अब विग्रहगति को प्राप्त जीव की अनाहारकता की प्ररूपणा करते हैं विग्रहगति को प्राप्त जीव एक, दो अथवा तीन समय तक अनाहारक होता है । शेष काल में प्रत्येक समय आहारक ही बना रहता है। दो विग्रह वाली गति में एक समय अनाहारक रहता है और तीन विग्रहवालीगति में दो समय पर्यन्त अनाहारक रहता है । समुद्घात करने के काल में केवली तीसरे, चौथे और पाँचवें समय में, इस प्रकार तीन समयों में अनाहारक होते हैं । कोईकोई कहते है कि यहाँ विग्रह गति का ही प्रकरण होने से केवली समुद्घात अप्रस्तुत है, अतः स्थापि अनाहारक Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे अनाहारकतया संग्रहसम्भवात् । वस्तुतस्तु-पञ्च समयायां विग्रहगतौ त्रीन् वा समयान् अनाहारको भवति इत्यभिप्रायेण समयत्रयमुक्तम् अथ पञ्चसमयायां विग्रहगतौ न कश्चिदुपपद्यते इतिचेत् अत्रोच्यते पञ्चसमयाया अपि विग्रहगतेः प्रमाणसिद्धतया तत्रापि-कस्यचिज्जीवस्योत्पत्तिसम्भवात् । एतेनाऽन्तर्मुहर्ताऽध शैलेश्यवस्थायामनाहारकतया अन्तर्मुहूर्तार्धमपि अनाहारकत्वं कथं नोक्तमित्यपास्तम् । विग्रहगतेरेव प्रस्तुतत्वेन शैलेश्यवस्थाया अप्रस्तावात् तत्समयानाहारकत्वस्य ग्रहणायुक्तत्वात् । अथ किमाहारकविशेषं स्वीकृत्याऽनाहारकत्वमुच्यते-? आहोस्वित्-सर्वाहारप्रतिषेध; क्रियते ? अत्रोच्यते-सर्वाहारप्रतिषेधस्यैव प्रस्तुतत्वात् तथाहि-आहारस्तावत् त्रिविधः ओजआहारः १ लोमाहारः २ प्रक्षेपाहारः-३ च । तत्रौज आहारोऽपर्याप्तकावस्थायाम् । कार्मणशरीरेणोदक निक्षिप्त पात्रावत् पुद्गलानामादानं सर्वप्रदेशैर्यत् क्रियते जीवेन प्रथमोत्पत्तिकाले योनौ प्रथमकालप्रक्षिप्तेन अपूपेनेव घृतादौ इति, अयञ्चाऽन्तर्मुहूतिको भवति । लोमाहारः पुनः पर्याप्तकावस्थाप्रभृतित्वचया-आभवक्षयात् पुद्रलानामुपादानरूपो बोध्यः । प्रक्षेपाहारस्तु-ओदनादिकवलपाना भ्यवहारलक्षणोऽवसेयः कवलाहार इत्यर्थः । तस्माद् विग्रहावस्थायामत्रोक्ताहारत्रयस्यैव प्रतिषेधः क्रियते भवावस्थायामेव तथाविधाहारत्रितयस्याऽभ्यनुज्ञातत्वात् । संमतत्वात् । प्रथमान्त्यसमयोरन्तर्गतौ च्युत जन्मदेशस्थत्वादाहारकत्वमेवावगन्तव्यम् पूर्वोत्तरशरीरपरित्यागोपादानकालाभेदवर्तित्वात् । कर्मपुद्गलानामादानन्तु-योगकषायहेतुकमन्तर्गतावपि सर्वत्रैव एक या दो समय तक ही जीव अनाहारक रहता है । वे तीन समय तक अनाहाराक रहता है ऐसा नहीं मानते; किन्तु उन की मान्यता समीचीन नहीं है। इस सूत्र में सामान्य रूप से अनाहारक का ही प्रकरण है, अतएव केवली समुद्घात के समय होने वाली अनाहारकता का भी समावेष हो जाता है वास्तव में तो पाँच समयवाली विग्रह गति में जीव तीन समय तक इसमें अनाहारक रहता है, इस अभिप्राय से तीन समय की अनाहारक अवस्था कही गई है । शंका-पाँच समय की विग्रह गति से कोई जीव उत्पन्न ही नहीं होता ? समाधान-पाँच समय की विग्रह गति भी प्रमाण से सिद्ध है, अतः किसी जीव की उससे भी उत्पति का संभव है। शैलेशी अवस्था अर्घ अन्तर्मुहूर्त तक अनाहारक अवस्था रहती है, ऐसी स्थिति में अर्ध अन्तर्मुहूर्त तक अनाहारक रहना क्यों नहीं कहा ? इस शंका का भी निराकरण इससे हो जाता है कि यहाँ विग्रह गति का ही प्रकरण है और शैलेशी अवस्था का प्रकरण नहीं है अतएव शैलेशी अवस्था में होने वाली अनाहारक अवस्था को यहाँ ग्रहण करना उचित नहीं है। .. प्रश्न यहाँ किसी खास आहार की अपेक्षा से अनाहारक कहते है अथवा सम्पूर्ण आहार के निषेध की अपेक्षा से ? उत्तर—यहाँ सम्पूर्ण आहार का निषेध ही प्रस्तुत है । आहार तीन प्रकार का है—(१) Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विकनियुक्तिश्च अ०१ सू. २७ विग्रहगतिसम्पन्नजीवस्यनाहारकत्वम् १०५ सर्वकालं सम्भवति । जलवर्षणसमये समादीतनाराचप्रक्षेपवत् , तयथा-जलधारासन्निपाताऽऽपादितसामर्थे मेधे वर्षति नाराचद्रव्यं ज्याहस्तविप्रयोगाहितवेगमग्निज्वालाकलापादीप्तमुदकपुद्गलग्रहणं कुर्वदेव गच्छति । एवमयमन्तरात्मा कार्मणेन शरीरण कर्मोष्णत्वात् पुद्गलग्रहणं कुर्वन् अविच्छिन्नमामाऽमि जन्मनेऽभिधावति, इति । न खलु एवं रूपस्य पुद्गलादानस्य प्रतिषेधः प्रकृतेऽनेन सूत्रेण क्रियते, अपितु औदारिक-वैक्रियशरीरद्वयस्य परिपोषहेतुकाऽऽहारकस्य प्रतिषेधः क्रियते, तस्मादन्तर्गतौ एक वा समय, समयद्वयं वा, समयत्रयं वाऽनाहारको भवति । एक-द्वि-त्रिसमयव्यतिरिक्तः शेषकालमविच्छेदेनाऽऽहारमभ्यवहरति । उत्पत्तौ प्रथमसमयादारभ्यान्तर्मुर्तिक ओज आहारो भवति । पश्चात्-आभवक्षयं लोमाहारः । कवलाहारस्तुओज आहार (२) लोमाहार (३) प्रक्षेपाहार । ओजआहार अपर्याप्तक अवस्था में कार्मण शरीर के द्वारा किया जाता है। जैसे अग्नि में तपे हुए. पात्र को जल में डाल दिया जाय तो वह संपूर्ण . अवयवों से जल ग्रहण करता है, उसी प्रकार जीव अपनी आपत्ति के प्रथम समय में-जन्मस्थान में पहुँचने के पहले समय में समस्त आत्मप्रदेशों के द्वारा पुद्गलों का ग्रहण करता है । अथवा वह जैसे कढाई में तप्त तैल या घृत में पुवा डाला जाता है तो वह सर्वाग से तेल तथा घृत को ग्रहण करता है, यह पुद्गलों का ग्रहण करना ही ओजआहार कहलाता है । ओज आहार अन्तर्मुहूर्त पर्यन्त ही होता है। पर्याप्त अवस्था से लेकर भव के क्षय पर्यन्त त्वचा के द्वारा पुद्गलों को ग्रहण करना लोमाहार है । प्रक्षेपाहार का अर्थ है कवलाहार अर्थात् ओदन आदि के कवलों को खाना, पीना आदि । विग्रहगति में इन तीनों प्रकार के आहारों का निषेध किया गया है । ये तीनों आहार भव-अवस्था में ही स्वीकार किये गये हैं। विग्रहगति के प्रथम समय में जीव त्यागे जाने वाले देश में और अन्तिम समय में जन्मदेश में रहने के कारण आहारक होता है, क्योंकि उस समय वह त्यागे जाने वाले एवं ग्रहण किये आने वाले पूर्व तथा उत्तर शरीर से सम्बद्ध होता है । __योग और कषाय के निमित्त से होने वाला कर्मपुद्गलों का ग्रहण तो विग्रहगति में भी प्रत्येक स्थान पर होता ही रहता है । जैसे जल की वर्षा के समय जलते बाण को छोड़ा जाय तो वह जल को ग्रहण करता हुआ जाता है उसी प्रकार संसारी जीव कर्मों से उष्ण होने के कारण कार्मण शरीर के द्वारा निरन्तर कर्मपुद्गलों को ग्रहण करता हुआ ही आगामी जन्म के Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थस्त्रे चतुःपञ्चविग्रहायां त्रीन् समयान् अनाहारको भवतीति भावः । तथाचोक्तम्-व्याख्याप्रज्ञप्ती भगवतीसूत्रस्य सप्तशतके प्रथमोद्देशे २६०-सूत्रे-'जीवे णं भंते-! के समयमणाहारए भवइ-! गोयमा-! पढमे समए सिय अणाहारए, बितीए समए सिय आहारए सिय अणाहारए, ततिए समए सिय आहारए सिय अणाहाए, चउत्थे समए नियमा आहारए एवं दंडओ जीवाय एगिदियाय चउत्थे समए सेसा ततिए समए-"। जीवः खलु भदन्त-! के समयमनाहारको भवति- गौतम-! प्रथमे समये स्यादाहारकः-स्यादनाहारकः, द्वितीये समये स्यादाहारकः स्यादनाहारकः, तृतीये .समये स्यादाहारकः स्यादनाहारकः, चतुर्थे समये नियमादाहारकः एवं दण्डकः, जीवाश्चैकेन्द्रियाश्च चतुर्थे समये शेषास्तृतीये समये -इति ॥२७॥ मूलसूत्रम् -"तिविहं जम्मं, गम्भ संमुच्छिणोववाया-" ॥२८॥ छाया-"त्रिविधं जन्म गर्भ-सम्मूर्छनोपपाता:-" ॥२८॥ लिए गमन करता है । प्रकृत सूत्र में इस प्रकार के पुद्गलों के ग्रहण का निषेध नहीं किया गया है किन्तु औदारिक, और वैक्रिय शरीर का पोषण करने वाले आहार का ही निषेध किया गया है, अर्थात् अनाहार दशा में जीव औदारिक, वैक्रिय एवं आहारक शरीर के तथा छह पर्याप्तियों के योग्य पुद्गलों को ग्रहण नहीं करता है । इसी कारण विग्रहगति में एक, दो या तीन समय तक अनाहारक रहता है । पूर्वोक्त एक, दो या तीन समय को छोड़कर शेष सभी समयों में निरन्तर आहारक ही रहता है । उत्पत्ति के प्रथम समय से आरम्भ करके अन्तर्मुहूर्त पर्यन्त ओजआहार करता है तत्पश्चात् भवपर्यन्त लोमाहार करता है । चार-पाँच विग्रह वाली गति में कवलाहार की दृष्टि से अनाहारक रहता है । भगवती सूत्र के सातवें शतक में, प्रथम उद्देशक में, २६० वें सूत्र में कहा है प्रश्न-भगवन् ! जीव किस समय अनाहारक होता है ? उत्तर-गौतम ! प्रथम समय में कदाचित् आहारक और कदाचित् अनाहारक होता है, दूसरे समय में कदाचित् आहारक और कदाचित् अनाहारक होता है, तीसरे समय में कदाचित् आहारक और कदाचित् अनाहारक होता है, .चौथे समय में नियम से आहारक होता है। ऐसे ही सम्पूर्ण दंडक कह लेना चाहिए । बहुत जीव और एकेन्द्रिय चौथे समय में और शेष सब तीसरे समय में कहना चाहिए ॥२७॥ सूत्र-'तिविहं जम्मं इत्यादि ॥२८॥ मूलसूत्रार्थ - जन्म तीन प्रकार के हैं-गर्भजन्म, संमूर्छिमजन्म और उपपातजन्म Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिका नियुक्तिश्च अ०१ सू. २८ जीवस्योत्पादनिरूपणम् १०७ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्व तावत् सविग्रहयाऽविग्रहया वा वक्ररूपया ऋजुरूपया गत्या उत्पत्तिक्षेत्रं प्राप्तः सन् पूर्वोपात्त-औदारिकवैक्रियशरीरनाशे सति जीवः खलूत्पद्यत इत्युक्तम् । सम्प्रति कीदृशस्योत्पादो भवतीति प्ररूपयितुमाह __ "तिविहं जम्मं गब्भ-समुच्छिणो-चवाया-” इति । जीवानां त्रिविधं जन्म भवति । तद्यथा -- गर्भः-१ सम्मूर्च्छनम्-२ उपपातश्चे-३ ति । तत्र-स्त्रीयोनौ एकत्रीभूतयोः शुक्रशोणितयोर्जीवो मातृभक्षिताहाररसपरिपोषापेक्षं यद्ग्रहणं करोति, तद् गर्भजन्म, गर्भरूपं जन्मगर्भजन्मेत्युच्यते । आगन्तुकशुकशोणितग्रहणात् स्त्रीयोनेः शुक्रशोणितमात्रस्वरूपत्वाभावात् , जन्मतु-शरीरद्वयसम्बन्धितया आत्मनः परिणतिलक्षणमवसेयम् ।। सम्मूर्छामात्र सम्मूछेनम् , सम्यग्वृद्धिः । यस्मिन् स्थाने जीवो जनिष्यते तत्रत्य पुद्गलान् उपमृद्य संगृह्य च शरीरं कुर्वन् शुक्रशोणितं विनैव सम्मूर्च्छनं जन्म लभते. तदेव-तथाविधं सम्मूर्च्छनं जन्मेत्युच्यते । त्रिषु लोकेषु ऊर्ध्वमस्तिर्यक च शरीरस्य समन्तात् मूर्च्छनं-वर्द्धनम् अवयवप्रकल्पनं सम्मूर्च्छनम् । गर्भस्तु-स्त्रिया उदरे शुक्र-शोणितयोमिश्रणरूपः । तथाच-सम्मूर्च्छनजन्मउत्पत्तिक्षेत्रवर्तिपुद्गलसमूहमगृहीत्वा नोद्भवति । तत्र-बाह्यपुद्गलोपमर्दनलक्षणं सम्मूर्छनजन्मकाष्ठादिषु कृम्यादीनां प्रतीतम् । काष्ठत्वचा पक्वफलादिषु उत्पद्यमानाः कृम्यादयो जन्तवस्तानेव काष्ठत्वक् तत्त्वार्थदीपिका—पहले कहा जा चुका है कि संसारी जीव पूर्वगृहीत औदारिक अथवा वैक्रिय शरीर का त्याग करके सविग्रह अथवा अविग्रह गति से अपने उत्पत्तिक्षेत्र में पहुँचता है । अब यह दिखलाते हैं कि उसका उत्पाद किस प्रकार होता है ! . जीवों का जन्म तीन प्रकार का होता है-(१) गर्म (२) संमूर्छन और (३) उपपात । स्त्री की योनि में एकत्र हुए शुक्र और शोणित का जीव माता के द्वारा किये गये आहार के रस को परिपोषण की अपेक्षा जो ग्रहण करता है, वह गर्भजन्म कहलाता है । गर्भ रूप जन्म को गर्भजन्म कहते हैं। स्त्री की योनि आगन्तुक शुक्र और शोणित को ग्रहण करती है, अतः वह मात्र शुक्र शोणित रूप नहीं है । जन्म दोनों शरीरों से संबन्ध रखने वाला होने से आत्मा का परिणमन विशेष समझना चाहिए। . सम्यक् प्रकार से वृद्धि होने को सम्मूर्छा अथवा सम्मूर्च्छन कहते हैं । जिस जगह जीव जन्म लेने वाला है, वहाँ के पुद्गलों को संग्रह करके शरीर बनाता हुआ शुक्र और शोणित के बिना ही वृद्धि पाना संमूर्च्छन जन्म है Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ फलवर्तिनः पुद्गलान् शरीरीकुर्वन्तः संजायन्ते । एवं-जीवद्गो महिष-मनुष्यादिशरीरेषु उत्पद्यमानाः कृम्यादयो जीवास्तानेव जीवद्गोमहिषादिशरीरावयवान् समादाय स्वशरीरत्वेन परिणतिं प्राप्नुवन्ति । ___ एवम्-उपपातक्षेत्रप्राप्तिमात्रहेतुकं जन्म उपपातकजन्म व्यपदिश्यते, यथा-प्रच्छदपटस्योपरिष्टात् देवदूष्यस्याऽधस्ताद् अन्तराले विद्यमानान् पुद्गलान् वैक्रियशरीरतया गृह्णन् देवः समुद्भवति । इदञ्च –पूवोक्तजन्मद्वयलक्षणतो भिन्नमेव लक्षणं देवोऽसौ नहि प्रच्छदपटदेवदूष्यपुद्गलानेव शरीरी करोति । नापि शुक्रशोणितादि पुद्गलानुपादाय संजायते । तस्मात्-अस्योपपातरूपजन्मनः प्रतिविशिष्टक्षेत्रप्राप्तिरेव हेतुर्भवतीति भावः । एवं नारकाणामपि बोध्यम् ॥२८॥ तीनों लोकों में, ऊपर, नीचे और तिर्छ शरीर का सब ओर से बढ़ना अर्थात् अवयवों की रचना होना सम्मूर्च्छन जन्म है । स्त्री के उदर में शुक्र और शोणित का मिश्रण होना गर्भ कहलाता है । सम्मूर्छन जन्म उत्पत्तिक्षेत्र में रहे हुए पुद्गल समूह को ग्रहण किये बिना नहीं होता है । काष्ट आदि में जो कीड़े वगैरह उत्पन्न हो जाते हैं उनका संमूर्छन जन्म कहलाता है। काष्टत्वचा तथा पके हुए फल आदि में उत्पन्न होने वाले कृमि आदि जन्तु उस काष्टत्वचा या फल आदि के पुद्गलों को ही अपने शरीर के रूप में परिणत कर लेते हैं । इसी प्रकार जीवित गौ, मैंस, मनुष्य आदि के शरीर में उत्पन्न होने वाले कृमि आदि जीव उन्हीं गाय भैस आदि के शरीर के अवयवों को ग्रहण करके अपने शरीर के रूप में परिणत करते हैं। . इसी प्रकार उपपात क्षेत्र में पहुँचना ही जिस जन्म का कारण हो वह उपपात जन्म कहलाता है । बिछे हुए वस्त्र के ऊपर और देवदूष्य के नीचे-बीच में विद्यमान पुनलों को वैक्रिय शरीर के रूप में ग्रहण करके देव उत्पन्न होता है । यह जन्म पूर्वोक्त दोनों प्रकार के जन्मों से विलक्षण है । यह न तो शुक्र-शोणित आदि से होता है और न देवदूष्य और पिछे वस्त्र के पुद्गलों से । अतएव प्रतिनियत उपपातक्षेत्र में प्राप्त होना ही इस जन्म का कारण है। यह जन्म देवों और नारकों का होता है ॥२८॥ तत्वार्थनियुक्ति--पहले बतलाया जा चुका है कि पूर्वग्रहीत औदारिक या वैक्रिय शरीर का क्षय होने पर संसारी जीव ऋजुगति या वक्रगति करके परभव सम्बन्धी उत्पत्ति क्षेत्र में जाता है। किन्तु वहाँ जाकर किस प्रकार उत्पन्न होता है, यह नहीं बतलाया गया है, अतः अब इसका कथन किया जाता हैं जन्म तीन प्रकार का होता है-गर्भ, सम्मूर्छन और उपपात । स्त्री की योनि में इकठे हुए शुक्र और शोणित को जीव ग्रहण करता है और माता के द्वारा भुक्त आहार के रससे पुष्ट होता Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० १ सू. २८ जीवस्योत्पादनिरूपणम् १०९ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व विग्रहयाऽविग्रहया वा गत्या वक्रया-ऋज्वा वा गत्या गतः सन् उत्पत्तिदेशं प्राप्तः सन् प्रागुपात्तौदारिकवैक्रियशरीरपरिक्षये सति जीवः पुनरुत्पद्यत इत्युक्तम् । सम्प्रति केन प्रकारेण स पुनरुत्पद्यते इति प्रतिपादयितुमाह "तिविहं जम्मं गन्भसमुच्छणो-चवाया-” इति त्रिविधं जन्म प्रज्ञप्तम् , गर्भः--सम्मूर्च्छनम्-उपपातश्चेति । तत्र-स्त्रीयोनौ एकत्रीभूतशुक्रशोणितयोर्यद् ग्रहणं करोति जीवो मातृभक्षिताहाररसपरिपोषापेक्षं तद्गर्भजन्म व्यपदिश्यते, गर्भ एवजन्म प्रतिपत्तव्यम् । इदंच-लक्षणं वक्ष्यमाणसम्मूर्च्छनजन्मलक्षणतो भिन्नमवसेयम् । आगन्तुकस्य शुक्रशोणितग्रहणात् । स्त्रीयोनेः शुक्रशोणितमात्रस्वरूपत्वाभावात् जन्म च शरीरद्वयसम्बन्धितयाऽऽत्मनः परिणतिलक्षणं बोध्यम् । समूर्छामात्रं-सम्मूर्छनम् यस्मिन् स्थाने स जीवो जनिष्यते तत्रत्य पुद्गलानुपमृद्य-संगृह्य शरीरीकुर्वन् शुक्रशोणितं विनैव सम्मूर्छन जन्म प्राप्नोति । तदेव तथाविधं सम्मूर्च्छनं जन्म उच्यते । एवञ्च-सम्मूर्छनजन्म उत्पत्तिस्थानवर्त्तिपुद्गलपुञ्जमनुपमृद्याऽगृहीत्वा न प्रादुर्भवति सुराजन्मवत् किण्वाद्यपमर्दनात् यथा-पिष्टकिण्वोदकादीना मुपमर्दनेन सुराया उत्पत्तिर्भवति । तथा बाह्यपुद्गलानामाध्यात्मिकपुद्गलानां चोपमर्दनाद् यज्जन्म भवति तत्सम्मूर्च्छनजन्म व्यपदिश्यते ।। है, उस जीव का जन्म गर्भ जन्म कहलाता है । उसका गर्भ ही जन्म समझना चाहिए । आगे कहे जाने वाले संमूर्च्छन जन्म के लक्षण से यह लक्षण भिन्न है । इस जन्म में : आगन्तुक (अन्य जगह से आए) शुक्र और शोणित को ग्रहण किया जाता है, स्त्री की योनि शुक्र-शोणित स्वरूप वाली नहीं होती। जन्म दो शरीरों से संबंधित होने के कारण आत्मा की परिणति विशेष है। संमूर्छा को संमूर्छन कहते हैं । जिस स्थान में जीव उत्पन्न होने वाला है, वहाँ के एकत्रित पुद्गलों को ग्रहण करके, शुक्र-शोणित के विना ही अपने शरीर का निर्माण करता है । वह संमूर्छन जन्म कहलाता है । इस प्रकार संमूर्च्छन जन्म अपने उत्पत्तिस्थान में रहे हुए पुद्गलों के समूह को ग्रहण किये विना नहीं होता है । जैसे आटा , किण्व दारु का बीज जल आदि के सम्मिश्रण से सुरा की उत्पत्ति होती है, उसी प्रकार बाह्य और भीतरी पुद्गलों के ग्रहण से जो जन्म होता है, वह संमूर्च्छन जन्म कहलाता है । . बाह्य पुद्गलों के ग्रहण से काष्ट आदि में घुन आदि कीड़ों का जन्म होता है, यह प्रसिद्ध ही है । काष्ट की त्वचा (छाल) एवं पके फल आदि में कृमि आदि जो जीव उत्पन्न होते हैं, वे उन्हीं काष्टत्वचा एवं फल आदि में रहे हुए पुद्गलों को अपना शरीर बना लेते हैं । इस प्रकार जीवित गाय, भैंस, मनुष्य आदि के शरीरों में उत्पन्न होने वाले कीडे आदि जीव उन्हीं गाय भैंस आदि के शरीर के अवयवों को ग्रहण करके अपने शरीर रूप में परिणत कर लेते हैं । इन कमि आदि का संमूर्धन जन्म भीतरी पुद्गलों के ग्रहण से होता है, यह भी प्रसिद्ध है। Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ W तत्त्वार्थसूत्रे तत्र-बाह्यपुद्गलोपमर्दनलक्षणं संमूर्च्छनजन्म तावत्-काष्ठादिषु कृम्यादीनां प्रसिद्धम् । काष्ठत्वचा पक्वफलादिषु कृम्यादयो जन्तवः समुपजायमानास्तानेव काष्ठत्वक् फलवर्तिनः पुद्गलान् शरीरी कुर्वन्तः उत्पद्यन्ते । एवं जीवद्गोमहिषमनुष्यादिशरीरेषु प्रादुर्भवन्तः कृम्यादयो जीवास्तानेव जीवद्गोमहिषादिशरीरावयवान् उपादाय स्वशरीरतया परिणतिमासादयन्ति । - इत्याध्यात्मिकपुद्गलोपमर्दनलक्षणमेतज्जन्मप्रसिद्धम् । प्रायशस्तत्र गर्भाधुपलब्धिदर्शनात् । एवमुपपातक्षेत्रप्राप्तिमात्रनिमित्तं जन्म उपपातजन्मपदेन व्यपदिश्यते, यथा-प्रच्छदपटस्योपरिष्टात् देवदूष्यस्याधस्तादपान्तराले वर्तमानान् पुद्गलान् वैक्रियशरीरतया समुपाददानो देवः समुद्भवति । इदञ्च-पुर्वद्वयलक्षणतो भिन्नलक्षणम् देवोऽसौ न हि प्रच्छदपटदेवदूष्यपुद्गलानेव शरीरी करोति न वा-शुक्रशोणितादि पुद्गलानाददानो जायते । तस्मात्-अस्योपपातरूपजन्मनः प्रतिविशिष्टक्षेत्रप्राप्तिरेव निमित्तं भवति । एवम्-नारकाणां नरकक्षेत्रस्थितातिसंकटमुखनिष्कुटागवाक्षसदृशी विविधाकाशकुम्भी भवति । तत्र ... वैक्रियपुद्गलानादाय संगृह्यमाणा वज्रमयनरकतले जलमध्यक्षिप्तपाषाणवत् महता वेगेन परिपतन्ति । उपपधन्ते इत्यर्थः एवमेतत् त्रिविधं जन्म जीवानामवगन्तव्यम् । . अत्रेदं बोध्यम् सर्वसंसारिणां प्राणिनां स्वजीवितव्यवच्छेदविशिष्टकाले प्रागुपात्तौदारिकवैक्रियशरीरपरिक्षयलक्षणे भवक्षये सति यस्मिन् क्षेत्रे जीवः पुनरुत्पत्स्यते तदुपपातक्षेत्रं स्वकर्मवशात् पर्वोपात्तकर्मपरिणति सामर्थ्यादेव, न तु-ईश्वरादिप्रेरणया प्राप्नोति, प्राणान् परित्यज्य भवान्तरमासादयति, तदा-सर्वन्तस्य ज्ञानावरणादिकर्माण्येव निष्पादयन्ति ऋजु वा-वर्क वा उत्पत्तिस्थानं गन्तव्यमनेन वा मार्गेण गन्तव्यम् अस्यां वा वेलायां प्रवर्तितव्यम् अस्मिन् योन्यन्तरे मया इसी प्रकार अपने उत्पत्तिक्षेत्र में पहुँचने मात्र से जो जन्म होजाता है, वह उपपात जन्म कहलाता है । जैसे देव बिछे हुए वस्त्र के ऊपर और देवदूष्य के नीचे दोनों के बीच में विद्यमान पुद्गलों को वैक्रिय शरीर के रूप में ग्रहण करता हुआ उत्पन्न होता है। यह जन्म पहले कहे गये दोनों जन्मों के लक्षण से विलक्षण है, क्योंकि इसका कारण न तो नीचे या ऊपर के वस्त्र के पुद्गल हैं और न शुक्र-शोणित के पुद्गल ही । इस प्रकार इस जन्म का कारण अमुक स्थान में पहुँचता ही है। नारक जीव नरकभूमियों में स्थित कुंभी में उत्पन्न होते हैं । कुंभी अत्यन्त सँकड़े मुख की गवाक्ष जैसी होती है। उनके आकार भी नाना प्रकार के होते हैं । नारक जीव वहाँ के वैक्रिय पुद्गलों को ग्रहण करते हुए वज्रमय नरकतल में जल के बीच डाले हुए पाषाण की भाँति, बड़े वेग के साथ जाकर पड़ते हैं अर्थात् उत्पन्न होते हैं। यह जीवों का तीन प्रकार का जन्म है । यहाँ यह बात समझ लेना चाहिए कि-संसारी जीवों के वर्तमान जीवन का जब अन्त होता है और पूर्वगृहीत औदारिक अथवा वैकिय शरीर Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०१ सू. २८ जीवस्योत्पादनिरूपणम् १११ समुत् पत्तव्यम्-नान्यत्रेत्येतत्सर्वं तावद् अचिन्त्यसामर्थ्यशालीनि कर्मण्येव-आत्मपरिणत्यपेक्षाणि प्रसाधयन्ति न पुनरेपान्तरालवर्तितां वेलां प्रतीक्षमाणस्तिष्ठति । ___ तस्मात् कर्मानुभावात् उत्पत्तिक्षेत्रमनुप्राप्तः सन् औदारिक-वैक्रियशरीरनिष्पत्तये तच्छरीरप्रायोग्यानां पुद्गलानामुपादानं करोति, अथ केन हेतुना ते पुद्गलास्तद्योग्याः संलगन्ते- इतिचेत् ? उच्यते सकषायत्वाद् जीवः कर्मणो योग्यान् पुद्गलानुपादत्ते । ते पुद्गलाः स्नेहाभ्यक्तशरीरवस्त्रादौ रेणुलगनवत् सकषायत्वात् लगन्ति । काय-वाङ्मनःप्राणाः पुद्गलानामुपकारः औदारिकादिपञ्चविधशरीराणि पुद्गलानामुपकार इतिरीत्या ते पुद्गलास्तथाश्लेषात् तद्रूपतया परिणतिमासादयन्ति तस्यामवस्थायामिति भावः ।। एवं नाम प्रत्ययाः सर्वतो योगविशेषात् इति रीत्या सूक्ष्माः एकक्षेत्रावगाढतया स्थिताः सर्वात्मप्रदेशेषु अनन्तानन्तप्रदेशा भवन्ति । एवम् बन्धननामकर्मोदयहेतुतः कर्मपुद्गलग्रहणमिति का विच्छेद होता है अर्थात् वर्तमान भव का क्षय होता है तब वह जीव जिस क्षेत्र में पुनर्जन्म ग्रहण करने वाला है, उस क्षेत्र में वह अपने पूर्वार्जित कर्म के सामर्थ्य से ही जाता है, इश्वर आदि की प्रेरणा से नहीं जाता । वह ऋजु या वक्र उत्पत्तिस्थान में जाए, वाएँ मार्ग से जाए, अमुक समय में जाए, अमुक योनि में उत्पन्न हो, अन्यत्र नहीं; इन सब बातों के नियामक अचिन्त्य सामर्थ्यशाली नामकर्म आदि ही हैं । मृत्यु के पश्चात् समय की प्रतीक्षा करता हुआ कहीं ठहरा नहीं रहता। इस प्रकार कर्म के प्रभाव से अपने उत्पत्तिक्षेत्र में पहुँच कर जीव अपने योग्य औदारिक अथवा वैक्रिय शरीर की निष्पत्ति के लिए शरीर के योग्य पुद्गलों को ग्रहण करता है । प्रश्न- शरीर के योग्य पुद्गल किस कारण से सम्बन्ध हो जाते हैं ? उत्तर-कपाययुक्त होने से जीव कर्म के योग्य पुदगलों को ग्रहण करता है । वे पुद्गल उसी प्रकार चिपक जाते हैं जैसे चिकनाई लगे शरीर या वस्त्र पर रेत चिपक जाती है । काय, वचन मन और प्राण पुद्गलों का उपकार हैं, इस कथन के अनुसार पाँचों शरीर पुद्गलों का उपकार हैं अर्थात् पुद्गलों के निमित्त से उत्पन्न करते हैं। अतएव ग्रहण किये हुए वे पुद्गल विशेष प्रकार से श्लेष को प्राप्त होकर शरीर के रूप में परिणत हो जाते हैं। वे पुद्गल सब ओर से, योग की विशेषता के अनुसार गृहीत, सूक्ष्म, एक ही क्षेत्र में अवगाढ अर्थात् जिन आकाशप्रदेशों में जीव रहा हुआ हो उन्हीं आकाशप्रदेशों में स्थित तथा अनन्तानन्त प्रदेश वाले होते हैं । इस प्रकार बन्धननामकर्म के उदय से कर्मपुद्गलों का ग्रहण होना पहली उत्पत्ति है, उपकार भेद की विवक्षा के द्वारा मध्यम उत्पत्ति है और प्रदेशबन्ध के Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वावस्त्रे प्रथमा-उत्पत्तिः बन्धसामान्ये, मध्यमा-उत्पत्तिः उपकारभेदविवक्षाद्वारेण, अन्तिमा उत्पत्तिः प्रदेशबन्धप्रस्तावाकृष्टा भवति । तस्मात् तिहणामपि-उत्पत्तीनां सूचनं भवति । न तु-अभिन्नैकवस्तुसन्निपातिन्यस्तिस्रोऽपि उत्पत्तयो भवन्ति पुनरुक्तदोषापत्तेः । तस्मात् तदेवंविधं पुद्गलग्रहणं जन्म व्यपदिश्यते इतिभावः । इत्येवं रीत्या शरीरिणां प्रादुर्भावमात्रलक्षणं जन्म प्ररूपितम् सम्प्रति-कीदृशे स्थाने प्रथमतः समुत्पद्यमानाः जीवाः शुक्रशोणितग्रहणं कुर्वन्ति सम्मूर्च्छन्ति वा वैक्रियशरीरं वा समुपाददेत किं गुणे किं विशिष्टे वा स्थाने नारकदेवाः प्रादुर्भवति इति शङ्कां समाधातुं तेषां जन्मनां विशिष्टस्थानप्ररूपणाय योनिस्वरूपमुच्यते संसारे जीवानामुपयुक्तस्य त्रिविधस्य जन्मनः प्रत्येकशो नवयोनयो भवन्ति सचित्ता १ अचित्ता २ सचित्ताचित्ता ३ शीत-४उष्णा-५शीतोष्णा-६संवृता-७विवृता-८संवृतविवता-९चेति । तत्र-नारकदेवानामचित्तायोनिः । गर्मजन्मनां मनुष्यतिरश्चां मिश्रा सचित्ताचित्तरूपा । तदन्येषां सम्मूर्च्छनजन्मनां तिर्यग्मनुष्याणां त्रिविधा कदाचित्तत् सचित्ता, कदाचिदचित्ता, कदाचिन्मिश्राचेति । गर्मव्युत्क्रान्तानां तिर्यङ्मनुष्याणां देवानाञ्च शीतोष्णा । संमूर्छिमतिर्यग्मनुष्याणां मध्ये कस्यचिच्छीता कस्यचिदुष्णा कस्यचित्-शीतोष्णा च । नारकाणां प्रथमे पृथिवीत्रये प्रकृष्टोष्णा । चतुर्थ्या कचिन्नरके शीता क्वचिदुष्णा । एवं पञ्चम्याम् षष्ठयाम् सप्तम्यां च पृथिव्यां प्रकृष्टशीता । नारकाणां पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतीनां देवानां च प्रस्ताव से आकृष्ट अन्तिम उत्पत्ति होती है । इससे तीनों उत्पत्तियों की सूचना होती है। ये तीनों उत्पत्तियाँ अभिन्न एक वस्तु विषयक नहीं है, ऐसा होने से पुनरुक्ति दोष का प्रसंग आता है । तात्पर्य यह है कि इस प्रकार पुद्गलों का ग्रहण जन्म कहलाता है। किस प्रकार के स्थान में पहलेपहल उत्पन्न होते हुए जीव शुक्र और शोणित का ग्रहण करते हैं, सम्मूर्छित करते हैं अथवा वैक्रियशरीर को ग्रहण करते हैं ? नारक और देव किस प्रकार के गुण वाले और विशेषता वाले स्थान में उत्पन्न होते हैं ? इस शंका का समाधान करने के लिए पूर्वोक्त जन्मों के विशिष्ट स्थान की प्ररूपणा करने के उद्देश्य से योनियों के स्वरूप का कथन किया जाता है___ संसारीजीवों के उपर्युक्त तीन प्रकार के जन्मों में नौ योनियां कही गई हैं । वे इस प्रकार हैं(१) सचित्त (२) अचित्त (३) सचित्ताचित्त (४) शीत (५) उष्ण (६) शीतोष्ण (७) संवृत (८) विवृत और (९) संवृतविवृत । इनमें से नारकों और देवों की अचित्त योनि होती है । गर्भज मनुष्यों और तिर्यचों की सचित्ताचित्त योनि होती है । सम्मूर्छिम मनुष्यों और तिर्यचों की तीनों प्रकार की योनि होती है-किसी की सचित्त, किसी की अचित्त और किसी की सचित्ताचित्त गर्मज तिर्यचों और मनुष्यों की तथा देवों की शीतोष्ण योनि होती है। सम्मूर्छिम तिर्यचों और मनुष्यों में किसी की शीत, किसी की उष्ण और किसी की शीतोष्णयोनि होती है। Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwwwwwwww दीपिकानियुक्तिश्च अ०१ सू. २८ जीवस्योत्पादनिरूपणम् ११३ संवृताप्रच्छन्नासंकुटा । गर्भव्युत्क्रान्तिकतिर्यग्मनुष्याणां संवृतविवृतप्रच्छन्नप्रकाशा। तदन्येषां सम्मूछिमद्वीन्द्रियादितिर्यग्मनुष्याणां विवृता योनिः प्रज्ञप्ता अतिप्रकाशत्वात् । तत्र-यस्मिन् स्थाने युवन्तिमिश्रीभवन्ति जन्महेतुद्रव्याणि कार्मणेन सह तद् योनिः । यद्वास्थानमाश्रयं भावेन यूयते -मिश्रीक्रियते इति योनिः । सा च योनिः काचित् जीवप्रदेशाधिष्ठितत्वात् सचित्ता व्यपदिश्यते, तविपरीता-अचित्ता । उक्तोभयस्वभावा मिश्रा-सचित्ताऽचित्ता शिशिरत्वात्शीताः । तद्विपरीता-उष्णा, शीतोष्णोभयस्वभावा मिश्रा, प्रच्छन्नत्वात्-संवृता-संकटा वा व्यपदिश्यते। तद् विपरीता प्रकाशत्वात् विवृता, तदुभयस्वभावा मिश्रा, संवृतविवृता योनिरुच्यते । तत्रदेवानां प्रच्छदपटदेवदूष्यान्तरालरूपा योनिः जीवप्रदेशानधिष्ठितत्वात् चेतना-उच्यते । नारकाणां वज्रमयनरकक्षेत्रे गवाक्षसदृशी नानाप्रकारककुम्भीयोनिः अचेतना भवति । तिरश्चीनां मानुषीणां च स्त्रीणां खलु नाभेरधस्तात् सिराद्वयं पुष्पमाला वैकक्ष्यकाकारं भवति । तस्याधस्तात् अधोमुख संस्थितकोशाकारा योनिर्भवति । नारकों की प्रारंभ की तीन पृथ्वियों में शीत योनि होती है। चौथी और पांचवी पृथ्वी में किसीकिसी नारकावास में शीत और किसी-किसी में उष्ण होती है । छठी और सातवीं नरकभूमि में उष्ण योनि होती है। नारकों, पृथ्वीकाय, अपकाय, तेजस्काय, वायुकाय, वनस्पतिकाय और देवों की संवृत (प्रच्छन्न ढंकी हुई) योनि होती है । गर्भज तिर्यंचों और मनुष्यों की संवृत-विवृत अर्थात् ढंकी उघाड़ो योनि होती है । इनसे अतिरिक्त समूच्छिम, द्वीन्द्रिय आदि तिर्यचों और मनुष्यों की विवृत योनि कही गई है। क्योंकि वह बिल्कुल उद्याड़ी होती है। जिस स्थान पर जन्म के कारणभूत द्रव्य कार्मण शरीर के साथ मिश्रित होते हैं, उसे योनि कहते हैं अथवा जो स्थान आश्रय के रूप में मिश्रित किया जाता है, वह योनि है । जीव के प्रदेशों से अधिष्ठित (युक्त) होने के कारण कोई योनि सचित्त कहलाती है और जो इससे विपरीत हो वह अचित्त कही जाती है। जो दोनों प्रकार की हो वह सचित्ताचित्त है । ठंडी योनि शीत, इससे विपरीत उष्ण और दोनों स्वभाव वाली शीतोष्ण कहलाती है। जो ढंकी हो वह संवृत, उससे विपरीत उघाड़ी जो हो वह विवृत और जो दोनों प्रकार की हो वह संवृत विवृत कही जाती है । प्रच्छद पट और देवदूष्य के बीच का स्थान जीवप्रदेशों से अधिष्ठित न होने के कारण देवों की योनि अचित्त मानी गई है । नारक जीवों की वज्रमय नरकक्षेत्र में गवाक्ष के समान, अनेक आकारों की कुंभी योनि अचेतन होती है । तिर्यश्च और मनुष्य स्त्रियों की नाभि से नीचे पुष्पमाला वैकक्ष्य के आकार की दो शिराएँ होती हैं । उनके नीचे अधोमुख कोश के अपकार की योनि होती है । उसके बाहर आम की कली के आकार की मांस की मंजरियाँ होती हैं। वे तु के समय फूट जाती हैं और उनसे रुधिर बहता है । उनमें से कतिपय रुधिर कण Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११४ तत्त्वार्थसूत्रे तस्याश्च बहिराम्रकलिकाकारामांसमञ्जयों भवन्ति ताः खलु किल-]शोणितं स्फुटीत्वा ऋतौ स्रवन्ति । तत्र-कियन्तः शोणितलवाः कोशकाकृतिं योनिमनुप्रविश्य सन्तिष्ठन्ते । पश्चाच्छुक्रसंमिश्रां स्तानाहारयन् जीवस्तत्र जायते । तत्र ये योन्यात्मसात्कृतास्ते सचित्ताः कदाचिन्मिश्रा इति । ये पुनर्न स्वरूपतामापादितास्तेऽचित्ता भवन्ति, सम्मूछिमतिर्यग्मनुष्याणां मध्ये गोकृम्यादीनां सचित्ता काष्टघुणादीनामचित्ता योनि भवति । कषांचित् पूर्वकृते क्षते समुद्भवतां मिश्रा सचित्ताचित्ता योनिर्भवति । गर्भव्युत्क्रान्तिकानां तिर्यग्मनुष्याणां देवानां च शीतोष्णा योनि भवति । सम्मछिमतिर्यग्मनुष्याणां मध्ये कस्यचिच्छीता, कस्यचिदुष्णा, कस्यचित् शीतोष्णा योनिभवति । स्थानविशेषप्रभावात् प्रथमतः त्रिषु नरकेषु योनयः शीता भवन्ति पुनः कुम्भीतो बहिर्निर्गताः सत्यः क्षेत्रवेदना उष्णा भवति । षष्ठ सप्तमयोर्योनय उष्णा भवन्ति पुनः कुम्भीतो बहिर्निर्गताः सत्यः वेदनाः शीता भवन्ति कुम्भ्यां तु अल्पसमये एव तिष्ठन्ति पुनः शेषं बहिरायुः पूर्णं भवति, तत्क्षेत्रं च तस्य प्रतिकूलं भवति । उष्णवेदनातः शीतवेदना भयकारिणी भवति शेषं स्पष्टम् ।। ___ अथ चतुरशीतिलक्षा योनयःप्रवचने प्रतिपादिताः सन्ति । तथाहि-पृथिव्यप्तेजोवायूनां प्रत्येक सप्तसतयोनिलक्षाः प्रत्येकवनस्पतीनां दश, साधरणानां चतुर्दशा द्वि-त्रि-चतुरिन्द्रियाणां प्रत्येकं द्वे-द्वे लक्षे, तदतिरिक्ततिर्यङ्नाकदेवानां प्रत्येकं चतस्रश्चतस्रो लक्षाः मनुष्याणां चतुर्दशलक्षाः इति सर्वसम्मिलितेन चतुरशीतिलक्षा योनयो भवन्ति प्रकृते च प्रत्येकं नवयोनय एव प्रतिपाद्यन्ते इति परस्परं विरोधापत्तिरिति चेत्कोशाकार योनि में प्रवेश करके स्थित हो जाते हैं । पश्चात् शुक्र से मिश्रित उन रुधिर कणों को जीव ग्रहण करता है । जो रुधिर कण अपने स्वरूप में नहीं रहते, वे अचित्त हो जाते हैं। सम्मूछिम तिर्यंचों और मनुष्यों में से गाय की कृमि आदि जीवों की योनि सचित्त होती है और काठ के घुन आदि की योनि अचित्त होती है। पूर्वकृत घाव में उत्पन्न होने वाले किन्हीं किन्हीं कीड़ों की मिश्रण अर्थात् सचित्ताचित्त योनि होती है । गर्भज तिर्यचों, मनुष्यों और देवों की शीतोष्णयोनि होती है । ___ संमूर्छिम तिर्यंचों और मनुष्यों में किसी की शीत, किसी की उष्ण और किसी की शीतोष्ण योनि होती है। स्थानविशेष के प्रभाव से यह योनिभेद होता है। पहले तीन नरकों में योनि शीत है और कुंभी से बाहर निकलने पर क्षेत्र वेदना उष्ण है। छठी सातवीं में योनि उष्ण है, और कुम्भी से बाहर निकलने पर वेदना शीत है। कुम्भी में तो थोड़ी देर ही रहते हैं और शेष आयुष्य बाहर ही पूरा होता है और वह क्षेत्र उनके प्रतिकूल होता है। उष्ण वेदना से शीत वेदना भयंकर होती है । आगम में चौरासी लाख योनियों का प्रतिपादन किया गया है। वे इस प्रकार हैं-पृथ्वी अप, तेज और वायुकाय की सात-सात लाख योनियाँ हैं, प्रत्येक वनस्पति की दश लाख साधारण वनस्पति की चौदह लाख, द्वीन्द्रिय त्रीन्द्रिय और चतुरिन्द्रिय की दो-दो लाख, शेष तिर्यचों, नारकों और देवों की चार-चार लाख और मनुष्यों की चौदह लाख योनियाँ हैं । ये सब मिलकर चौरासी लाख होती हैं । ... आशंका हो सकती है कि योनियाँ यदि चौरासी लाख हैं तो यहाँ सिर्फ नौ का ही Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० १ सू. २९ जीवानां शरीरधारणं तल्लक्षनिरूपणं च ११५ उच्यते प्रवचनोक्तानां चतुरशीतिलक्षयोनीनां संग्रहकतया नवयोनय इति प्रतिपादितम् । विस्तरस्तु-प्रतिजाति-वक्तव्यः, पृथिवीकायस्य याऽभिहिता योनिः सैव स्वजातिभेदापेक्षया । सप्तलक्षपरिमाणा भवति । शर्करा वालुकाप्रभृतिभेदा यावत्यो जातयो भवन्ति, तावद् भेदाः योनयोऽपि पृथिवीकायस्यावगन्तव्या इति । ताश्च न मूलयोनिमतिक्रमन्ति, अपितु जातिभेदात् भिद्यन्ते. । अतःसंग्राहकमेतद् वचनमवगन्तव्यम्, एवमन्येषामपि स्वजातिभेदात् बहुत्वं वक्तव्यम् । तथाच-स्वजातिभेदापेक्षमेतत् । परिमाणमवगन्तव्यम् ॥२८॥ मूलसूत्रम्--"सरीराइं पंच, ओरालिय वेउव्विय-आहारग-तेयगकम्माई-"॥२९॥ छाया--'शरीराणि पञ्च औदारिक-वैक्रियाऽऽहारक-तैजस-कार्मणानि ' ॥२९॥ तत्त्वार्थ दीपिका--पूर्वतावत् जीवानां संसारिणां गर्भोपपातसम्मूर्च्छनजन्मभेदेन त्रिविधं जन्मप्ररूपितम् सम्प्रति-तेषां खलु जीवानां तेषु जन्मसु कानि शरीराणि कियन्ति वा किं लक्षणानि वा तानि शरीराणि भवन्तीति प्रतिपादयितुमाह---“सरीराइं पंच, ओरालिय-वेउव्वियआहारग तेयग-कम्माइं ___शरीराणि-शीर्यन्ते इति शरीराणि प्रतिक्षणं शीर्यमाणत्वात् तानि विशिष्टनामकोंदयापादितवृत्तिनि पच्च सन्ति औदारिक-वैक्रिय-आहारक-तैजस-कार्मणानि, एतानि तावद् शरीराणि यथासम्भवं नारकादिगतिचतुष्टयवर्तिनामेव जीवानां भवन्ति- नसिद्धानामिति सामर्थ्याद् बोधयितुं निरूपण क्यों किया है ? इसका समाधान यह है कि शास्त्र में प्रतिपादित चौरासी लाख योनियों का उक्त नौ योनियों में ही संग्रह हो जाता है। चौरासी लाख का कथन विस्तार की अपेक्षा से है, यथा-पृथ्वीकाय की जो योनि कही है वही जातिभेद की अपेक्षा सात लाख परिमाणवाली है। शर्करा बालुका आदि पृथ्वी की जो जातियाँ कही गई हैं, पृथ्वीकाय की योनियां भी उतनी ही समझना चाहिए। वे योनियाँ अपनी मूलयोनि से अतिरिक्त नहीं है, किन्तु जातिभेद से, उनमें भेद हो जाता है। अतएव यह वचन संग्राहक वचन समझना चाहिए । इसी प्रकार अन्य जीवों की योनियाँ भी जातिभेद की अपेक्षा से बहुसंख्यक हैं ॥२८॥ सूत्र-'सरीराई पंच' इत्यादि ॥२९॥ मूलसूत्रार्थ-शरीर पाँच हैं-औदारिक, वैक्रियक, आहारक, तैजस और कार्मण ॥२९॥ तत्त्वार्थदीपिका—पहले संसारी जीवों के गर्भ, उपपात और संमूर्च्छन के भेद से तीन प्रकार के जन्म बतलाए गए हैं। अब यह बतलाते हैं कि उन जन्मों में जीवों के कौन से शरीर होते हैं ? कितने होते हैं ? उन शरीरों के लक्षण क्या हैं ? जो प्रतिक्षण शीर्ण-विनष्ट होते रहते हैं, वे शरीर कहलाते हैं। विशिष्ट नामकर्म के उदय से उनकी रचना होती है । वे पाँच हैं औदारिक, वैक्रिय,, आहारक, तैजस और कार्मण । यह शरीर यथासंभव नरक आदि चार गतियों के जीवों को ही होते हैं, सिद्ध जीवों को नहीं, यह Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थ सूत्रे प्रथमं शरीरग्रहणं कृतम् विशरणशीलत्वात् शरीराणि इत्यन्वर्थसंज्ञाबलात् विनश्वरत्वयुक्तशरीरस्य सिद्धानां सम्भवात् । अत एव - शरीरशब्दापेक्षया कायशब्दोपादाने लाघवसत्वेऽपि तदुपादानं कृतम् शरीरशब्देनाऽन्वर्थताप्रतिपादनद्वारा प्रतिपिपादयिषितस्य विशरारुतार्थस्य प्रतिपादितत्वात् । एवञ्च - औदारिकं - वैक्रिय-आहारकं - तैजसं कार्मणं चैतानि पञ्च शरीराणि संसारिजीवानां भवन्ति । तत्र - पूर्वपूर्वापेक्षया परं परं शरीरं सूक्ष्मम् बोध्यम् । यथौदारिका पेक्षया - वैक्रियं सूक्ष्मम् । वैक्रियापेक्षया आहारकं सूक्ष्मम्, आहारकापेक्षया तैजसं सूक्ष्मम्, तैजसापेक्षया कार्मणं सूक्ष्मम् तत्रोदारेण बृहदसारेण द्रव्येण निष्पन्नं शरीरमोदारिकम् । सारहीनस्थूलद्रव्यवर्गणारचितम् औदा स्किप्रायोग्य पुद्गलग्रहणहेतुभूत पुद्गलविपाक्यौदारिकशरीरनामकमदयनिष्पन्नं शरीर मौदारिकमुच्यते । उद्वारे स्थूले भवं वा औदारिकम्, उदारं स्थूलं वा प्रयोजनमस्येत्यौदारिकम् । एकानेकाणुमहच्छरीरविविधकरणं विक्रिया प्रयोजनमस्येति वैक्रियम् विक्रिया-विकुर्वणाशतया वा निर्वृत्तं निष्पादितं शरीरं वैक्रियमुच्यते । देवानां मूलशरीरं जिनजन्मादिकालेपि वैक्रियशरीरभवधार्य जन्मोत्सवस्थानेषु आगच्छति मूलरूपतो न, उत्तरशरीरं पुनरेकमनेकं वा जिनबतलाने के लिए सूत्र में सर्वप्रथम शरीर शब्द का प्रयोग किया गया है । शरीर नाशशील हैं और सिद्धों में उनका होना संभवित नहीं है । 'शरीर' शब्द की अपेक्षा 'काय' शब्द छोटा है । फिर भी यहाँ कायशब्द का प्रयोग व करके जो शरीर शब्द का प्रयोग किया गया है, उसका उद्देश्य शरीर की बिनाशशीलता दिखलाता है । 'शरीर' का व्युत्पत्त्यर्थ ही यह है कि जो विनाशशील हो । इस प्रकार संसारि जीवों के औदारिक, वैक्रिण, आहारक, तैजस और कार्माण, ये पाँच शरीर होते हैं । इन पाँच शरीरों में पूर्व - पूर्व शरीर की अपेक्षा उत्तरोत्तर शरीर सूक्ष्म होता है । औदारिक शरीर स्थूल है । उसकी अपेक्षा वैक्रय शरीर सूक्ष्म है, वैकय की अपेक्षा आहारक सूक्ष्म है, आहारक की अपेक्षा तैजस सूक्ष्म है और तैजस की अपेक्षा कार्मण शरीर सूक्ष्म है । उदार अर्थात् स्थूल एवं असार द्रव्य से बना शरीर औदारिक कहलाता है । इस शरीर की उत्पत्ति औदारिक के योग्य पुद्गलों के ग्रहण के कारणभूत पुद्गलविचारी औदारिक शरीर नामकर्म के उदय से होती है । अथवा जो शरीर उदार अर्थात् स्थूल हो वह औदारिक या जिसका प्रोयजन उदार - स्थूल हो वह औदारिक । एक, अनेक, छोटा, बड़ा आदि अनेक रूप शरीर करना विक्रिया कहलाता है । विक्रिया करना जिसका प्रयोजन हो वह वैक्रिय शरीर । अथवा विक्रियाशक्ति के द्वारा उत्पन्न किया गया शरीर वैक्रिय शरीर कहलाता है । देवों का मूल शरीर तीर्थंकर भगवान् के जन्मकल्याणक आदि के समय भी बैकिय शरीर धारण कर जन्मउत्सव के स्थान पर आते हैं। मूल रूप से नहीं एक अथवा अनेक रूप उत्तरशरीर Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिका नियुक्तिश्च अ० १ सू. २९ जीवानां शरीरधारणं तल्लक्षणनिरूपणं च ११७ जन्मोत्सवादौ सर्वत्र गच्छति । विक्रिया विकारो बहुरूपता एकस्याऽनेककरणं तया निर्वृर्त्तमनेकाश्चर्याधायक नानागुणर्द्धिसम्प्रयुक्त पुगलवर्गणाकृतं शरीरं वैक्रियं बोध्यम् । - एवं सूक्ष्मपदार्थविज्ञानार्थम् असंयमजिहीर्षया वा प्रमत्तसंयतेनाह्रियते-निर्वर्त्यते यत् तद् आहारकम् । शुभतरशुक्लविशुद्धद्रव्यवर्गणानिर्मितं • प्रतिविशिष्टप्रयोजनायाऽऽह्रियते उपादीयते यत् तदन्तमुहूर्तस्थित्याहारकं शरीरं । एतच्च प्रमत्तसंयतेनैव निष्पाद्यते, प्रमत्तसंयतस्य यदा सूक्ष्मपदार्थे संयमविचारे वा सन्देहो जायते तदा - तीर्थकरस्य सन्निधौ सन्देहनिवारणार्थं तस्य तालप्रदेशच्छिद्राद् निर्गत्य हस्तप्रमाणं पुत्तलकं गच्छति ततश्वतीर्थकरशरीरं स्पृष्ट्वा पश्चात् परावृत्य तेनैव तालुच्छिद्रेण प्रमत्तसंयते प्रविशति तस्य सन्देहो - विनश्यतीति भावः । तेजोनिमित्तकं तेजसि वा भवं तैजसं शरीरम् । कर्मणा निष्पन्नं शरीरं कार्मणमुच्यते अशेषकर्मराशेराधारभूतं बदरीफलादीनां कुण्डादिवत्, कर्मणां कार्यं वा कार्मणं शरीरमुच्यते सकलकर्मजननस - मर्थं वेति ॥२९॥ ही उनके जन्मोत्सव आदि में सम्मिलित होता है । विक्रिया, विकार, बहुरूपता या एक को अनेक बनाना, यह सब समानार्थक शब्द हैं । तात्पर्य यह है कि जो शरीर विक्रिया से बना हो, अनेक आश्चर्य उत्पन्न करने वाला हो, नाना प्रकार के गुणों से युक्त हो, ऐसा वैकियवर्गणा के पुद्रलों से निर्मित शरीर वैक्रिय कहा गया है । सूक्ष्म तत्त्व को जानने के लिए या असंयम को निवारण करने के लिए आदि कारणों से प्रमत्तसंयत के द्वारा जो शरीर निष्पादित किया जाता है, वह आहारक कहलाता है । यह शरीर अत्यन्त शुभ, शुक्ल और विशुद्ध द्रव्यों से निर्मित होता है । विशेष प्रयोजन से बनाया जाता है और अन्तर्मुहूर्त्त की स्थिति वाला होता है । प्रमत्तसंयत मुनि ही इस शरीर को निष्पन्न करते हैं। जब प्रमत्तसंयत को किसी गहन तत्त्व में अथवा संयम के विषय में सन्देह उत्पन्न होता है, तब तोर्थकर तथा केवली भगवान् के निकट सन्देह को दूर करने के लिए तालुप्रदेश के छिद्र से निकल कर एक हाथ का पुतला वहाँ जाता है, जाकर तीर्थंकर आदि से पूछ कर वापिस लौट आता है और उसी तालु के छिद्र से प्रमत्तसंयत के शरीर में प्रविष्ट हो जाता है । ऐसा करने से उसका संदेह दूर हो जाता है । I तेज से जो शरीर उत्पन्न होता है, वह तैजस कहलाता है । कर्म द्वारा निष्पन्न शरीर को कार्मण कहते हैं । जैसे बोर आदि का आधार कुण्ड ( कूंडा ) होता है, उसी प्रकार यह कार्मणशरीर समस्त कर्मराशि का आधार है । अथवा जो शरीर कर्मों का कहलाता है । यह समस्त कर्मों को उत्पन्न करने में समर्थ होता है ॥२९॥ कार्य हो वह कार्मण Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११८ तत्त्वार्थसूत्रे तत्वार्थनियुक्तिः-पूर्वोक्तजन्मसु यथोक्तयोनीनां जीवानां कानि शरीराणि कियन्ति वा किं लक्षणानि वा भवन्तीतिप्ररूपयितुमाह—सरीराइं पंच, ओरालिय-वेउव्विय-आहारगतेयग-कम्माइं, इति-। शरीराणि-विशीर्यन्ते प्रतिक्षणमिति शरीराणि जीर्यमाणत्वात्-चयापचयवत्वाच्च विशरारुता युक्तानि शरीराणि पञ्चसंख्यकानि भवन्ति । तद्यथा--औदारिक-वैक्रिय-आहारक-तैजस-कार्मणानि एतानि च शरीराणि यथायोग्यं नारकादि गति चतुष्टयवर्तिनामेव जीवानां सम्भवन्ति न सिद्धानाम् इतिसामर्थ्यात् प्रतिपादयितुमादौ शरीरग्रहणं कृतम् विशरणशीलत्वाद् विशरारुत्वा च्छरीराणि इत्यन्वर्थसंज्ञाबलात् लब्धविनश्वरत्वरूपार्थयुक्तशरीरस्य सिद्धानामसम्भवात् । अतएव-शरीरशब्दापेक्षया कायशब्दोपादाने लाघवसत्वेऽपि कायग्रहणं न कृतम् । शरीरशब्देनान्वर्थता प्रतिपादनद्वारा विशरारुतार्थस्य प्रतिवित्सितस्य प्रतिपादितत्वात् । तथाच-औदारिक, वैक्रियम्आहारक-तैजसं-कार्मणं चैतानि पञ्च शरीराणि संसारिणां प्राणिनां भवन्ति । तथाचोक्तम्-प्रज्ञापनायां शरीरपदे२१-एकविंशतिसंख्यके “कइ णं भंते-१ सरीरा पण्णत्ता -३ गोयमा ! पंच सरीरा पण्णता तंजहा-ओरालिए, वेउबिए, आहारए, तेयए, कम्मए," कति खलु भदन्त-१ शरीराणि प्रज्ञप्तानि-३ गौतम-१ पञ्च शरीराणि प्रज्ञप्तानि तद्यथा -औदारिकम्, वैक्रियम्, आहारकम्, तैजसम्, कार्मणम् इति । तत्त्वार्थनियुक्ति-पूर्वोक्त जन्मों में, पूर्वोक्त योनियों वाले जीवों के कौन से और कितने शरीर होते हैं ? उन शरीरों के लक्षण क्या है ? यह बतलाने के लिए कहते हैं शरीर पाँच हैं-औदारिक, वैक्रिय, आहारक, तैजस और कार्मण । क्षण-क्षण में शीर्ण-जीर्ण, विनाशशील होने से एवं चय और अपचय वाले होने से शरीर संज्ञा प्रदान की गई है। शरीर पाँच हैं जिनका नामनिर्देश ऊपर किया गया है।' ये पाँच शरीर नरक आदि चार गतियों के जीवों के ही होते हैं, सिद्ध जीवों के नहीं। सिद्ध जीव समस्त कर्मो से रहित होने के कारण समस्त शरीरों से भी रहित होते हैं। इस तथ्य को प्रकट करने के लिए सूत्र की आदि में 'शरीर' शब्द का प्रयोग किया गया है। शरीर शब्द का अर्थ है-जो विनाशील हो, क्षण-क्षण में पलटता रहे । ऐसा विनाशशील शरीर सिद्धों में नहीं पाया जा सकता । यही कारण है कि शरीर शब्द की अपेक्षा काय शब्द छोटा है और उसका प्रयोग किया गया होता तो सूत्र में लघुता होतो, फिर भी उसका प्रयोग नहीं किया । शरीर शब्द का, बड़ा होने पर भी प्रयोग किया गया है सो उसकी विनश्वरता प्रकट करने के लिए ही। - तात्पर्य यह है कि संसारी जीवों के पाँच प्रकार के शरीर होते हैं- औदारिक, वैक्रिय, आहारक तैजस और कार्मण । प्रज्ञापनासूत्र के एकवीसवें.२१ शरीरपद में कहा है--- प्रश्न-भगवन् ! शरीर कितने कहे हैं ? उत्तर--गौतम ! पाँच शरीर कहे हैं-(१) औदारिक (२) वैक्रियक (३) आहारक (४) तैजस और (५) कार्मण। Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० १ २० २९ जीवानां शरीरधारणं तल्लक्षणनिरूपणं च ११९ तत्र-उदारेण बहदसारेण द्रव्येण निर्वत्तं शरीरमौदारिकं व्यपदिश्यते । एवम्-विक्रियया विकुर्वणाशक्त्या निवृत्तं-निष्पादितं शरीरं वैक्रियमुच्यते, विक्रिया-विकारो बहुरूपता एकस्याऽनेककरणम् तया निवृत्तमनेका ताश्रयं नानागुणर्द्धिसम्प्रयुक्तपुद्गलवर्णसमारब्धं वैक्रियं भवतीति भावः । एवम्-आहारकम् शुभतरशुक्लविशुद्धद्रव्यवर्गणाप्रारब्धं प्रतिविशिष्टप्रयोजनायाऽऽहियते उपादीयतेऽन्तर्मुहूर्तस्थित्या आहारकं शरीरं व्यपदिश्यते ॥ एवम्-तेजोऽग्निगुणयुक्तद्रव्यवर्गणाप्रारब्धं तेजोविकारः तेज एव वा तैजसमुष्णगुणं शापाऽनुग्रहसामोद्भावनम् , तदेव यदोत्तरगुणप्रत्यया लब्धिरुत्पद्यते तदा परं जीवं प्रतिदाहाय क्रोधविषजाज्वल्यमानमानसोविसृजति गोशालादिवत् , प्रसन्नतायुक्त : पुनः शीततेजसाऽनुग्रहं करोति । यस्य तु-उत्तरगुण प्रत्यया लब्धि!त्पन्ना भवति, तस्व सततमभ्यवहृताहारमेव पाचयति । यच्च खलु-पाचनशक्तियुक्तम्-, तदपि तैजसमुच्यते ॥ ___ एवम्-कर्मणा निर्वृत्तं-निष्पन्नं शरीरं कार्मणमुच्यते अशेषकर्मराशेराधारभूतं बदरीफलादीनां कुण्डादिवत्, अशेषकर्मजननसमर्थ वा बीजादिवत् इति भावः । इयं च खलु-उत्तरगुणप्रकृतिः शरीरनामकर्मणः पृथगेव कर्माष्टकात् समूहादित्यतः कर्मैव-कार्मणमुच्यते ।। जो शरीर स्थूल और निस्सार पुद्गलद्रव्यों से बना हो वह औदारिक कहलाता है । जो विक्रिया शक्ति से उत्पन्न हुआ हो वह वैक्रिय कहलाता है। विक्रिया, विकार, बहुरूपता या एक का अनेक बनाना, यह सब समानार्थक हैं, जो शरीर विक्रिया से बना हो, अनेकरूप और अद्भुत हो, नाना गुणों से युक्त पुगलवर्गणा से बना हो, वह वैक्रिय कहलाता है। जो शरीर अत्यन्त शुभ, शुभ्र और विशुद्ध द्रव्यवर्गणाओं से उत्पन्न हो और एक विशेष प्रयोजन से ही बनाया जाय, तथा जिसकी स्थिति अन्तर्मुहूर्त मात्र हो, वह आहारक शरीर कहलाता है। ___ जो तैजस गुण वाले द्रव्यों से निर्मित हो, तेज का विकार हो या तेज रूप ही हो, वह तैजस शरीर है । यह शरीर उष्णगुण वाला तथा शाप और अनुग्रह के सामर्थ्य वाला भी हो सकता है। - यह शरीर जिसे प्राप्त होता है और यदि वह तेजोलेश्या लब्धिवाला हो तो वह जब क्रोध से प्रज्वलित होता है तब दूसरे जीव को दाह करने के लिए उसे बाहर निकालता है, जैसे गोशालक ने निकाला था। और जब प्रसन्न होता है तब शीत तेज से अनुग्रह भी करता है। जिस जीव को उत्तरगुणप्रत्ययक लब्धि प्राप्त नहीं होती उसका तैजस शरीर खाए आहार को पचाने का काम करता रहता है । इस प्रकार जो शरीर आहार को पचाने की शक्ति वाला हो वह भी तेजस कहा जाता है। इसी प्रकार कर्म के द्वारा निष्पन्न शरीर कार्मण कहलाता है । यह शरीर समस्त कर्मराशि का उसी प्रकार आधारभूत है जैसे बोर आदि का अधार कुंड आदि होता है । अथवा यह शरीर Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२० तत्वार्थसूत्रे वस्तुतस्तु-कर्मभिर्निष्पन्नं-कर्मसु भवं कर्मसु जातं कर्मैव वा कार्मणमुच्यते । एतेषां च; औदारिकादीनां शरीराणां ग्रहणप्रायोग्यानि न सर्वपुद्गलद्रव्याणि भवन्ति अपितु द्रव्यवर्गणाप्ररूपणक्रमेण कानिचिदेव पुगलद्रव्याणि भवन्ति । तद्यथा परमाणूनामेका वर्गणा राशिरूपा भवति, द्विप्रादेशिकानामपि स्कन्धानामेका वर्गणा भवति । एवम् एकपरमाणुवृद्धया संख्येयप्रादेशिकस्कन्धानां संख्येयवर्गणाः । असंख्येयप्रादेशिक स्कन्धानामसंख्येयवर्गणा भवन्ति । अनन्तप्रदेशिकस्कन्धानामनन्ता वर्गणा भवन्ति । स्वल्पपुद्गलप्रयोगत्वाद् अयोग्याः समुल्लहुध्या अमन्तएवौदारिकशरीरथोग्या वर्गणा भवन्ति । तस्यैव पुनः - औदारिकशरीरस्याऽग्रहणयोग्याः ततोऽनन्ता, अतिबहुषुद्धलात्मकत्वात् । एवम् एकैकपुद्गलप्रक्षेपपरिवृद्धया वैक्रियाहारकतैजसमाणप्राणापानमनः कार्मणानामेकैकस्याsयोग्याः [ योग्याः ] अयोग्याश्चेति द्रव्यवर्गणत्रयमवसैयम् । तत्र प्रथमा द्रव्यवर्गणाऽल्पत्वाद् अयोग्या अन्तिमा - पुनर्बहुत्वाद् अयोग्या मध्यमा पुनस्तदनुरूपत्वाद् योग्याचेति सर्वत्र विभावनीयम् । अत्राप्रस्तुतमपि भाषा प्राणापानमनोग्रहणम् - कार्मण बीज के समान समस्त कर्मों का जनक है । यह शरीरनामकर्म की उत्तरप्रकृति है अर्थात् शरीर नामकर्म का एक उपभेद है, अतः आठ कर्मों से कथंचित् भिन्न है । कर्म ही कार्मण कहलाता है । वास्तव में तो कर्मों के द्वारा निष्पन्न, कर्मों में होने वाला अथवा कर्म ही कार्मण शरीर कहलाता है। औदारीक आदि शरीर चाहे जिन पुद्गलों से नहीं बनते, बल्कि इनके योग्य पुद्गलों की वर्गणा (राशि) अलग-अलग होती है । औदारिक वर्गणा के पुदगलों से औदारिक शरीर वैक्रिय वर्गणा के पुद्गलों से वैकिय शरीर आहारक वर्गणा के घुमलों अहारकशरीर तैजसवर्गणा के पुद्गलों से तैजसशरीर और कार्मण वर्मणा के पुद्गलों से कार्मणशरीर का निर्माण होता है । पुद्गलों के समूह को वर्गणा कहते हैं । इन समूहो या वर्गणाओं का वर्गीकरण अनेक प्रकार से किया गया है । जैसे द्रव्य की अपेक्षा से समस्त परमाणुओं की एक वर्गणा अर्थात् राशि है । द्विप्रदेश स्कंधों को एक वर्गणा है । इसी प्रकार एक-एक परमाणु की वृद्धि करके संख्यात वर्गणाएँ हैं, असंख्यात प्रदेशी स्कंधों की असंख्यात वर्गणाएँ हैं । अनन्तप्रदेशी स्कंधों की अनन्त वर्गणाएँ होती हैं। अल्प पुद्गलों वाली कुछ ऐसी बर्गणाएँ होती हैं जिनसे औदारिक शरीर का निर्माण नहीं हो सकता अर्थात् वे औदारिक शरीर के अयोग्य होती हैं। उनसे आगे की अनन्त वर्गणाएँ मौदारिकशरीर के योग्य होती हैं । इन योग्य वर्गणाओं से आगे की उनसे भी अनन्तगुणी ऐसी वर्गणाएँ हैं जो (अधिक द्रव्योंवाली होने के कारण ) औदारिक शरीर के योग्य नहीं होतीं । इस प्रकार औदारिक वर्गणाएँ तीन प्रकार की हैं अल्प पुद्गलों वाली होने के कारण अयोग्य । उचित परिणाम वाली होने से योग्य और बहुपुद्गलोंवाली होने के कारण अयोग्य इसी प्रकार Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकामियुक्तिश्च अ. १ सू०२९ जीवानां शरीरधारणं तल्लक्षणनिरूपणं च १९१ शरीरयोग्यवर्गणा प्रदर्शनार्थमुपात्तम् । एवं तावत् प्रतिविशिष्टपुद्गलद्रव्यनिर्मापितानि औदारिकादीनि शरीराणि अवसेयानि, तेषु पुनरौदारिकादिषु स्थूलाल्पप्रदेशबहुस्वामित्वात् प्रथमौदारिकस्य ग्रहणं कृतम् । तदनन्तरम्-पूर्वस्वामिसाधाद् वैक्रियग्रहणम् , तदनन्तरम्-लब्धिसामर्थ्याद् आहारकग्रहणम् । ततः सूक्ष्माऽसंख्येयस्कन्धकत्वात् तैजसग्रहणम् ततश्च-सर्वकरणाश्रयसूक्ष्मानन्तप्रदेशत्वात् कार्मणग्रहणं कृतमित्यवसेयम् ॥२९|| वैक्रिय, आहारक तैजस, भाषा, आणा पाणु मन और कार्मण में से प्रत्येक जाति की वर्गणाएँ तीन-तीन प्रकार की कही हैं-अयोग्य, योग्य और अयोग्य । तात्पर्य यह है कि औदारिक आदि शरीरों के तथा भाषा आदि के निर्माण के लिए उचित परिमाणवाली वर्गणाएँ ही योग्य होतो हैं । इन उचित परिमाणवाली वर्गणाओं से कम परिमाणवाली जो वर्गणाएँ हैं, वे अयोग्य होती हैं और अधिक परिमाणवाली हों तो भी अयोग्य होती हैं। कम परिमाणवाली वर्गणाओं में पुद्गलद्रव्यों की कमी होने से उन्हें अयोग्य कहा गया है और अधिक परिमाण वाली वर्गणाओं में उचित से अधिक पुद्गल होने से अयोग्य कहा गया है। पहले की वर्गणाएँ अल्पद्रव्य वाली होने के कारण अयोऽय हैं जब कि अन्त की वर्गणाएँ बहुत द्रव्य वाली होने से अयोग्य है । बीच की वर्गणाएँ उचित परिमाणवाली होने से योग्य कही गई हैं, अर्थात् उन योग्य वर्गणाओं से ही औदारिकशरीर आदि की निष्पत्ति होती है । यहाँ पर वात ध्यान में रखना चाहिए कि प्रचुरतम द्रव्य वाली औदारिक वर्गणा में, जो औदारिकशरीर के अयोग्य होती है, एक पुद्गल मिला दिया जाय तो वह वैक्रिय शरीर के अयोग्य प्राथमिक वैक्रियवर्गणा के समान हो जाती है । इसी प्रकार आहारक आदि सभी आगे की वर्गणाओं के विषय में समझ लेना चाहिए । यद्यपि यहाँ भाषावर्गणा आणा पाणु वर्गणा और मनोवर्गणा का उल्लेख करने का कोई प्रकरण नहीं है, तथापि कार्मणशरीर के योग्य वर्गणाओं को दिखलाने के उद्देश्य से उनका भी उल्लेख किया गया है । इस प्रकार ये औदारिक आदि शरीर अलग-अलग औदारिक वर्गणा आदि से बने हुए हैं । पाँच शरीरों में औदारिक शरीर का सर्वप्रथम निर्देश किया गया है। इसका कारण यह है कि वह सब से अधिक स्थूल है, अल्पप्रदेशी है और उसके स्वामि सब से अधिक हैं। तत्पश्चात् वैक्रिय शरीर के निर्देश करने का कारण पूर्वस्वामी का साधर्म्य है अर्थात् जिसे पहले औदारिक शरीर प्राप्त हो वही वैक्रिय शरीर को प्राप्त करता है। जैसे वैक्रियशरीर लब्धि से भी होता है, उसी प्रकार आहारक शरीर भी लब्धि से प्राप्त होता है । इस समानता के कारण वैक्रियशरीर के पश्चात् आहारक का ग्रहण किया है । आहारक की अपेक्षा भी अधिक सूक्ष्म होने से उसके बाद तैजस का और तैजस अधिक सूक्ष्म होने के कारण उसके बाद १६ Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थ सूत्रे मूलसूत्रम्- “उत्तरोत्तरं सुहुमं आदिओ चत्तारि भयणिज्जाई - " ॥३०॥ छाया - उत्तरोत्तरं सूक्ष्मम् आदितश्चत्वारि भाज्यानि - " ॥३०॥ तत्वार्थदीपिका - पूर्वसूत्रे औदारिकादि पञ्च शरीराणां प्ररूपणं कृतम् सम्प्रतितेषामुत्तरोत्तरं सूक्ष्मत्वं युगपत् खलु कदाचित् - द्वे, कदाचित् त्रीणि, कदाचित् चत्वारि वा शरीराणि जीवविशेषस्य भवितुमर्हन्तीति प्रतिपादयितुमाह – 'उत्तरोत्तरं मुहुमं आदिओ चत्तारि भयणिजाई' इति तेषां खलु पूर्वसूत्रोक्तानामौदारिकादि पञ्चशरीराणां मध्ये पूर्वपूर्वशरीरापेक्षया उत्तरोत्तरंपरं परं सूक्ष्मम् सूक्ष्मपरिणामपुद्गलद्रव्यारब्धं बोध्यम् । सूक्ष्मत्वादेव प्रायशः वैक्रियादिशरीरचतुष्टयददर्शनं न भवति । अथौदारिकशरीरमुत्कृष्टेन सहस्त्रयोजनाधिकप्रमाणमेव शास्त्रे प्रतिपादितं वर्तते । वैक्रियन्तु — उत्कृष्टेन योजनलक्षप्रमाणमुक्तम् । अतः कथं तावद् औदारिकाद् वैक्रियं सूक्ष्ममुच्यते इतिचेत् — ३ सत्यम् । प्रमाणतो यद्यपि - वैकियशरीरम् औदारिकापेक्षयाऽतिमहद् भवति । तथापि— अदृश्यत्वात् वैक्रियशरीरं सूक्ष्ममेव व्यपदिश्यते, तत् पुनर्वैक्रियं शरीरं कदाचिद् वैक्रियकर्त्तुरिच्छ्या दृष्टिगोचरमपि भवतीति तु अन्यदेतत् । तथा च -- औदारिकाद् वैक्रियं सूक्ष्मम् । वैकियात् - आहारकं सूक्ष्मम्, आहारकात्-तैजसं सूक्ष्मम्, तैजसात् शरीरात्- कार्मणं शरीरं सूक्ष्मं भवति । १२२ कार्मणशरीर का ग्रहण किया है । आहारक शरीर की अपेक्षा तैजस में और तैजस की अपेक्षा कार्मणशरीर में अनन्त प्रदेश अधिक होते हैं ॥ २९ ॥ सूत्र -- 'उत्तरोत्तरं मुहुमं' इत्यादि ॥ ३० ॥ मूलसूत्रार्थ — पूर्वोक्त शरीर उत्तरोत्तर सूक्ष्म हैं और एक जीव में एक साथ चार शरीरो की भजना है ॥३०॥ तत्त्वार्थदीपिता --- पूर्वसूत्र में औदारिक आदि पांच शरीरों की प्ररूपणा की गई है । शरीर उत्तरोत्तर सूक्ष्म हैं और किसी जीव के दो, किसी के तीन और किसी-किसी के चार तक एक साथ हो सकते हैं, यह बतलाने के लिए कहते है पूर्वोक्त पाँच शरीरों में से पूर्व शरीर की अपेक्षा आगे-आगे के शरीर सूक्ष्म हैं अर्थात् सूक्ष्म परिणमन वाले पुद्गलद्रव्यों से बनते हैं । सूक्ष्म होने के कारण ही वैकिय आदि चार शरीर हमें प्रायः दिखाई नहीं देते हैं । शंका -- शास्त्र में औदारिक शरीर का उत्कृष्ट परिमाण एक हजार योजन से किंचित् अधिक कहा है जब कि वैकिय शरीर का उत्कृष्ट परिमाण एक लाख योजन से किंचित् अधिक का कहा गया है | ऐसी स्थिति में औदारिक की अपेक्षा वैक्रिय शरीर सूक्ष्म कैसे हो सकता है ? 1 समाधान - सत्य है । परिमाण की अपेक्षा से यद्यपि औदारिक शरीर की अपेक्षा वैि शरीर बड़ा होता है, तथापि अदृश्य होने के कारण वह सूक्ष्म ही कहा जाता है । यह बात दूसरी है कि विक्रया करने वाले की इच्छा से उसका वैक्रिय शरीर दृष्टिगोचर भी हो सकता Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० १ सू. ३० जीवानां शरीरभेदकथनम् १२३ औदारिकापेक्षया वैक्रियस्य, वैक्रियापेक्षया-आहारकस्य, आहारकापेक्षया तैजसस्य, तैजसापेक्षया-कार्मणस्य च शरीरस्य बहुतरपुद्गलद्रव्यारब्धत्वेऽपि तेषामुत्तरोत्तरेषां सूक्ष्मपरिणामपरिणतत्वात् सूक्ष्मत्वमवगन्तव्यम् । तस्मात्तेषामापेक्षिकीसूक्ष्मता बोध्या । न तु-सूक्ष्मनामकर्मोदयजनिता सूक्ष्मता तेषां भवति । तेषु च पञ्चसु शरीरेषु कस्यचिज्जीवस्य आदितश्चत्वारि शरीराणि युगपद् भजनयाभवन्ति । कदाचित्कस्यचिद् द्वे शरीरे भवतः । कदाचित्कस्यचित्-त्रीणि शरीराणि, कदाचित्कस्यचित् चत्वारि शरीराणि भवन्ति, न तु-कदाचिदपि कस्यचित् पञ्चापि शरीराणि युगपद् भवन्तीति भावः । तथा च-एकस्य जीवस्य युगपत् तैजसकार्मणे वा भवतः १। तैजस-कार्मणौ-दारिकाणि वा भवन्ति २। तैजसकार्मणवैक्रियाणि वा भवन्ति ३। तैजस-कार्मणौ-दारिक-वैक्रियाणि वा भवन्ति ४। तैजस-कार्मणौ-दारिका-हारकाणि वा भवन्ति५-नापि वै ियाहारके द्वे युगपद् भवतः । एकस्य युगपद् लब्धिद्वयाऽभावात् , कार्मणन्तु-सर्वेषाँ भवत्येवेति भावः ॥३०॥ है। इस प्रकार औदारिक से वैक्रिय, वैक्रिय से आहारक, आहारक से तैजस और तैजस की अपेक्षा कार्मण शरीर सूक्ष्म है।। यद्यपि शरीर अनुक्रम से उत्तरोत्तर सूक्ष्म हैं तथापि पुद्गलप्रदेशों की अपेक्षा औदारिक शरीर से वैक्रिय और वैक्रिय से आहारक शरीर असंख्यात गुणा है । आहारक की अपेक्षा तैजस शरीर में अनन्तगुणे अधिक प्रदेश हैं और तैजस की अपेक्षा कार्मण शरीर में अनन्तगुणे प्रदेश हैं । इस प्रकार बहुतर द्रव्यों से उत्पन्न होने पर भी उनका उत्तरोत्तर सूक्ष्म परिणमन है, अतएव वे सूक्ष्म कहे गए हैं। इन पाँच शरीरों में से किसी जीव को एक साथ चार शरीर तक हो सकते हैं । किसी को दो, किसी को तीन और किसी को चार शरीर तक प्राप्त हो सकते हैं । ___(१) एक साथ एक जीव को दो शरीर हों तो तैजस और कार्मण होते हैं। दो शरीर सिर्फ विग्रहगति के समय ही होते हैं । (२) तीन शरीर एक साथ हों तो तैजस, कार्मण और औदारिक होते हैं । यह तीन शरीर ऋद्धिहीन तिर्यंचों और मनुष्यों में पाये जाते हैं। (३) अथवा तीन शरीर तैजस, कार्मण और वैक्रिय होते हैं। जो देवगति और नारक गतिके जीवों को प्राप्त होते हैं । (४) चार हों तो तैजस, कार्मण, औदारिक तथा वैक्रिय हो अथवा (५) तैजस, कार्मण, औदारिक तथा आहारक, हों । यह चार शरीर वैक्रिय लब्धि या आहारक लब्धि वाले जीव को होते हैं। एक जीव में एक साथ पाँचों शरीर नहीं होते और न वैक्रिय और आहारक शरीर एक साथ पाये जा सकते हैं, क्योंकि एक साथ दोनों-वैक्रिय और आहारक लब्धियाँ नहीं हो सकतीं । कार्मण शरीर तो प्रत्येक संसारी जीव को होता ही है ॥३०॥ Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२४ तत्त्वार्थस्त्रे तत्त्वार्थनियुक्तिः तेषां च औदारिकशरीराणामुत्तरोत्तरं सूक्ष्मं विज्ञेयम् । तद्यथा--- औदारिकाद-वैक्रियं सूक्ष्म, वैक्रियादाहारकम् । आहारकात्-तैजसम्, तैजसात्-शरीरात्-कार्मणं सूक्ष्मं भवति । तथा च औदारिकादीनां शरीराणां पूर्वं पूर्वमपेक्ष्य परं परं सूक्ष्मम् , सूक्ष्मं तद् यत्रास्ति, तत्सूक्ष्मम्-अर्शआदित्वादच् । ___एवञ्च उत्तरोत्तरं शरीरं सूक्ष्मपरिणामपुद्गलद्रव्यारब्धं सूक्ष्मत्वादेव च प्रायशो वैक्रियादिचतुष्टयस्य दर्शनं नोपपद्यते । अत्र परिणति विशेषमासाद्य केचन पुद्गलाः अल्पेऽपि सन्तोऽति स्थूलतया भेण्डकाष्ठादिषु वर्तन्ते, केचन पुनर्निचितपरिणामभाजोऽतिभूयांसोऽपि हस्तिदन्तादिषु सूक्ष्मावस्थामासादयन्ति । प्रसिद्धमेतत् । प्रायशस्तुलामारोपिते भेण्डदन्तखण्डे प्रमाणतः सदृशे परिणामागतामतिविप्रकृष्टां धियमातनोति इति, तदेतत्-परिशिथिलां परिणतिमनपेक्ष्य निचिततरां परिणतिं पुद्गलानामाधत्ते । अन्यथा-तुल्यप्रमाणत्वे सति लाघवं-गौरवं वा, प्रतिपत्तुमशक्यम् भवेत् । तस्मात् पूर्व पूर्व शरीरमुत्तरोत्तरशरीरापेक्षया परिस्थूलद्रव्यारब्धमतिशिथिलनिचयमदभ्रं च भवति, उत्तरं सूक्ष्मं प्रत्यारब्धमतिघननिचयमणु च भवति । पुद्गलद्रव्यपरिणतेविचित्रत्वात् ।। एवञ्चौ-दारिकं शरीरमल्पद्रव्यं स्थूलं शिथिलनिचयं भवति, तदपेक्षया-वैक्रियं बहुतरद्रव्यं तत्त्वार्थनियुक्त-औदारिक आदि शरीर उत्तरोत्तर सूक्ष्म हैं, यथा-औदारिक से वैक्रिय सूक्ष्म है, वैक्रिय से आहारक, आहारक से तैजस और तैजस से कार्मण शरीर सूक्ष्म है । इस प्रकार औदारिक आदि पाँच शरीरों में पूर्व-पूर्व की अपेक्षा उत्तर--उत्तर शरीर सूक्ष्म हैं। इस प्रकार उत्तर-उरत्त शरीर सूक्ष्म द्रव्यों से निर्मित होने के कारण सूक्ष्म हैं और इसी कारण औदारिक शरीर के अतिरिक्त शेष चार वैक्रिय आदि शरीर प्रायः दिखाई नहीं देते हैं । पुद्गलों का परिणमन विचित्र प्रकार का है। कोई-कोई पुद्गल थोड़े होने पर भी पोले-पोले होने से स्थूल दिखाई पड़ते हैं, जैसे भिंडी या काष्ठ के पुद्गल; कोई इससे विपरीत अत्यन्त सघन रूप में परिणत होते हैं। वे बहुत अधिक होने पर भी सूक्ष्म-परिणत होने से अल्प मालूम होते हैं, जैसे हाथीदांत के पुद्गल । __ यह बात प्रसिद्ध है कि लम्बाई-चौड़ाई में बराबर भिंडी के और हाथीदांत के खण्ड को यदि तराजू पर तोला जाय तो उनके तोल में बहुत अन्तर होता है । इससे सिद्ध होता है कि कोई पुद्गल सघन एवं सूक्ष्म परिणमन वाले और कोई शिथिल परिणमन वाले होते हैं; अन्यथा जब उनका प्रमाण तुल्य है तो लघुता और गुरुता क्यों होती ? इस कारण पहलेपहले के शरीर उत्तरोत्तर शरीरों की अपेक्षा स्थूल द्रव्यों से बने हुए, और शिथिल परिणमन वाले होते हैं और उत्तरोत्तर शरीर सूक्ष्म द्रव्यों से निर्मित, सघन परिणति वाले और सूक्ष्म होते हैं । यह पुद्गल द्रव्यों के परिणमन की विचित्रता है। इस प्रकार औदारिक शरीर अल्पद्रव्य वाला, स्थूल और पोला होता है, उसकी Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०१ सू. ३० जीवानां शरीरभेदकथनम् १२५ सूक्ष्मघननिचयं चेति । अतः सूक्ष्मे व्यपदिश्यते । अथ-औदारिकं शरीरमुत्कृष्टतो योजनसहस्राधिकप्रमाणमेव शास्त्रे प्रतिपादितम् , वैक्रिय पुनर्योजनलक्षप्रमाणमुक्तम् अतः कथं तत्-सूक्ष्म कथ्यते ? इति चेत् अत्रोच्यते प्रमणो यद्यपि-अतिमहवैक्रियं भवति । तथापि-अदृश्यत्वात् सूक्ष्ममेव तद् व्यपदिश्यते, तत्कर्तुरिच्छया पुनदृष्टिगोचरं भवतीति न कोऽपि दोषः एवम्-वैक्रियादाहारकं सूक्ष्म भवति तस्य बहुतरपुद्गलद्रव्यारब्धत्वेऽपि सूक्ष्मतरपरिणतत्त्वात्-आहारकात् तैजसमतिसूक्ष्मपरिणामपरिणतं बहुतरपुद्गलद्रव्यारब्धं च भवति । तैजसात्-कार्मणमतिसूक्ष्ममतिबहुकद्रश्व्यप्रचितं च भवति तस्मात् आपेक्षिकीसूक्ष्मता तेषामवगन्तव्या, न तु-सूक्ष्मनामकर्मोदयजनिता सूक्ष्मता भवति इति भावः । अथैवं तावत् कारणानां सूक्ष्मत्वात् अतिबहुपुद्गलद्रव्यारब्धमपि प्रचयविशेषात् परं परं शरीरं सूक्ष्मं भवतु-३ किन्तु-उत्तरोत्तरेषु बहुतरद्रव्यारब्धत्वे किं प्रमाणमितिचेत्-? ___ उच्यते तेषामौदारिकशरीराणां परं परमेव प्रदेशतोऽसंख्येयगुणं भवति तैजसं-कार्मणं च विहाय । तथाचौदारिकशरीरप्रदेशेभ्यो वैक्रियशरीरप्रदेशा असंख्येयगुणा भवन्ति वैक्रियशरीरअपेक्षा वैक्रिय शरीर बहुतर द्रव्यों वाला, सूक्ष्म और सघन परिणमन वाला होता है। इसी कारण वह औदारिक की अपेक्षा सूक्ष्म कहा जाता है । प्रश्न-औदारिक शरीर शास्त्र में अधिक से अधिक एक हजार योजन से कुछ अधिक परिमाण वाला कहा गया है किन्तु वैक्रिय शरीर कुछ अधिक एक लाख योजन परिणाम वाला होता है। फिर भी उसे सूक्ष्म कैसे कहा ? । उत्तर—यद्यपि प्रमाण की अपेक्षा वैक्रिय शरीर बहुत बड़ा होता है तथापि अदृश्य होने के कारण वह सूक्ष्म ही कहलाता है । हाँ, वैक्रिय शरीर बनाने वाले की इज्छा हो तो वह दृष्टिगोचर भी हो जाता है, अतएव उसे सूक्ष्म कहने में कोई दोष नहीं है। इसी प्रकार वैक्रिय की अपेक्षा आहारक शरीर सूक्ष्म होता है । वह बहुसंख्यक द्रव्यों से उत्पन्न होने पर भी सूक्ष्मतर परिणाम वाला होने से सूक्ष्म है । आहारक की अपेक्षा तैजस शरीर बहुत सूक्ष्म और बहुत द्रव्यों से बना होता है । तैजस शरीर की अपेक्षा कार्मण शरीर बहुत अधिक द्रव्यों से बना हुआ होने पर भी अत्यन्त सूक्ष्म होता है । यहाँ उत्तरोत्तर शरीरों में जो सूक्ष्मता का विधान किया गया है, वह आपेक्षिक है, सूक्ष्मनाम कर्म के उदय से उत्पन्न सूक्ष्मता नहीं। प्रश्न—कारणों की सूक्ष्मता होने से बहुसंख्यक पुद्गलों द्वारा रचित होने पर भी प्रचय की विशेषता के कारण आगे-आगे के शरीर भले सूक्ष्म हों किन्तु आगे-आगे के शरीर बहुसंख्यक पुद्गलों से बने हैं, इसमें प्रमाण क्या है ? उत्तर-औदारिक आदि शरीरों का निर्माण क्रमशः असंख्यात गुणे अधिक प्रदेशों से होता है। अर्थात् औदारिक शरीर की अपेक्षा वैक्रिय शरीर के प्रदेश असंख्यातगुणे Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थ सूत्रे प्रदेशेभ्यश्चाहारकशरीरप्रदेशा असंख्येयगुणा भवन्ति । प्रवृद्धो देशः प्रदेश इति व्युत्पत्यानन्तगुणस्कन्धो यदाऽन्यैरनन्ताणुकैः स्कन्धैरसंख्यातैर्गुणितो भवति तदा - वै - वैकियशरीरग्रहणयोग्यो भवति । एवं वैक्रियशरीरग्रहणयोग्यएकोऽनन्तप्रदेशस्कन्धे यदाऽन्यैरनन्ताणुकस्कन्धैरसंख्यातैर्गुणितो भवति तदाहारकशरीरग्रहणयोग्यतामासादयति किन्तु - तैजस - कार्मणशरीरयोर्नायं नियमो वर्तते, तयोर्नियमान्तर मधुनैवाग्रेऽभिधास्यते । एवञ्च - औदारिकशरीरयोग्यस्कन्धोऽनन्ताणुकोऽपि सर्वस्तोको भवति, उत्तरस्कन्धापेक्षया ऽनन्तसंख्यायाश्चाऽनन्तभेदत्वात् । तस्मात्–औदारिकशरीरयोग्यएकः स्कन्धो यदाऽन्यैरनन्तप्रदेशस्कन्धैरसंख्यातैर्गुणितो भवति, तदा- वैकियशरीरयोग्यः सम्पद्यते इति भावः । एवं वैकियशरीरयोग्य स्कन्धेभ्य आहारकशरीरयोग्याः स्कन्धा असंख्येयगुणा भवन्ति एतावता - वैक्रिययोग्यः स्कन्धो यदाऽन्यैरनन्तप्रदेशस्कन्धैरसंख्यातैगुणतो भवति । तदा - SSहारकयोग्यो जायते इति फलितम् । तैजस-कार्मणशरीर पुनः पूर्वपूर्वापेक्षया - प्रदेशार्थत्वेनाऽनन्तगुणे भवतः । तथाच - आहार कात् तैजसं प्रदेशतोऽनन्तगुणम्, तैजसात्कार्मणं प्रदेशतोऽनन्तगुणम् भवति । एवञ्च - ऽऽहारकशरीरअधिक हैं, और वैकिय शरीर के प्रदेशों से आहारक शरीर के प्रदेश असंख्यातगुणे अधिक होते हैं । आहारक की अपेक्षा तैजस के और तैजस की अपेक्षा कार्मणशरीर के प्रदेश अनन्तगुणे अधिक होते हैं । प्रवृद्ध देश प्रदेश कहलाता है, इस व्युत्पत्ति के अनुसार जब अनन्तगुण स्कन्ध अन्य अनन्ताणुक स्कंधों से असंख्यात बार गुणित किया जाय तब वह वैक्रिय शरीर के लिए ग्रहण करने योग्य होता है। १२६ इसी प्रकार वैक्रिय शरीर के लिए ग्रहण करने योग्य एक अनन्त प्रदेशी स्कन्ध जब अन्य अनन्ताणुक स्कंधों से असंख्यात वार गुणित किया जाता है, तब वह आहारकशरीर के लिए ग्रहण करने योग्य होता है । मगर तैजस और कार्मण शरीर के विषय में यह नियम लागू नहीं होता । उनके लिए दूसरा नियम है जो अभी आगे कहा जाएगा । इस प्रकार औदारिक शरीर के योग्य स्कंध अनन्ताणुक होने पर भी उत्तर स्कंधों की अपेक्षा सब से छोटा होता है । क्योंकि अनन्त संख्या के अनन्त भेद हैं । इसका भावार्थ यह है कि औदारिक शरीर के योग्य एक स्कंध जब अन्य अनन्तप्रदेशी स्कंधों के साथ असंख्यात बार गुणित किया जाता है तब वह वैकिय शरीर के योग्य बनता है । इसी प्रकार वैक्रिय शरीर के योग्य स्कंधों से आहारकशरीर के योग्य स्कंध असंख्यातगुणा होता है । इसका फलितार्थ यह है कि वैक्रिय शरीर के योग्य स्कंध जब अन्य अनन्तप्रदेशी असंख्यात स्कंधों से गुणित होता है तब वह आहारक शरीर के योग्य होता है । तैस और कार्मण शरीर पूर्व - पूर्व शरीर की अपेक्षा प्रदेशों से अनन्त गुणित होते हैं । इस प्रकार आहारकशरीर से तैजस में अनन्तगुणा प्रदेश हैं और तैजस की अपेक्षा कर्म शरीर अनन्तगुणित प्रदेशों वाला है । अभिप्राय यह हुआ कि आहारक शरीर के योग्य अन Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिका निर्युक्तिश्च अ० १ सू. ३० जीवानां शरोरभेदकथनम् १२७ तदा योग्योऽनन्ताणुकस्कन्धोऽन्यैरनन्तपरमाणु प्रचितस्कन्धैरनन्तैर्यदा गुणितो भवति, T-तैजसशरीरग्रहणयोग्यो भवति । एवम्- तैजसशरीरयोग्योऽनन्ताणुकस्कन्धोऽन्यैरनन्ताणुकैः स्कन्धैर्यदा गुणितो भवति, तदा - कार्मणशरीरग्रहणयोग्यः सम्पद्यते तथाचोक्तम्प्रज्ञापनायां २१ एकविंशतितमे शरीरपदे - " सव्वत्थोवा आहारगसरीरा दव्वहयाए वेडव्वियसरीरा दन्द्वयाए असंखेज्जगुणा, ओरालियरी aagarए असंखेज्जगुणा तेयाकम्मगसरीरा दो वि तुल्ला दव्वद्वयाए, अतगुणा पसाए सव्वत्थोवा आहारगसरीरा पदेसट्टयाए, वेउव्वियसरीरा पदेस - या असंखेज्जगुणा, ओरालियासरीग पदेसट्टयाए असंखोज्जगुणा, तेयगसरीरा पदेसare अतगुणा, कम्मगसरीरा पदेसट्टयाए अनंतगुणा" इत्यादि । छाया - स - सर्वस्तोकानि आहारकशरीराणि द्रव्यार्थतया, वैक्रियशरीराणि द्रव्यार्थतया असंख्येयगुणानि, औदारिकशरीराणि द्रव्यार्थतया - असंख्येयगुणानि, तैजसकार्मणशरीरे द्वे अपितु द्रव्यार्थतया - अनन्तगुणे प्रदेशार्थतया, सर्वस्तोकानि आहारकशरीराणि प्रदेशार्थतया, वैक्रियशरीराणि प्रदेशार्थतया असंख्येयगुणानि, औदारिकशरीराणि प्रदेशार्थतया असंख्येयगुणानि, तैजसशरीराणि प्रदेशार्थतया अनन्तगुणानि, कार्मेणरीराणि प्रदेशार्थतया अनन्तगुणा किञ्च—अन्यशरीरेभ्य स्तैजसकार्मणशरीरयोः अपरोऽयं विशेषः यत- तैजसकार्मणशरीरे लोकान्तं विहाय सर्वत्राऽप्रतिहते भवतः । लोकान्ते तु ते अपि प्रतिहते भवतः । अयमाशयो जीवाजीवाधारक्षेत्रं तावद् लोकपदेन व्यपदिश्यते, तस्य लोकस्याऽन्तोऽवसानं लोकान्त उच्यते, तस्मिन्— लोकान्ते हि - तैजस - कार्मणशरीरे प्रतिहन्येते, तत्र - गतिस्थितिहेतुधर्माधर्मद्रव्याभावात्, तदुपग्रहाद्धि जीवानां पुगलानां च गतिः सञ्जायते । न्ताणुक स्कंध जब अन्य अनन्त अनन्त प्रदेशों वाले स्कंधों से गुणित किया जाय, तब वह तैजस शरीर के लिए ग्रहण करने योग्य होता है । इसी प्रकार तैजस शरीर के योग्य अनन्ताणुक स्कंध अन्य अनन्ताणुक स्कंधों से गुणित किया जाय तब कार्मणशरीर के लिए ग्रहण करने योग्य होता है । प्रज्ञापनासूत्र के शरीर पद के इक्कीसवें २१ पद में कहा है द्रव्य की अपेक्षा आहारक शरीर सब से थोड़े हैं, द्रव्य की अपेक्षा वैक्रिय शरीर उनसे असंख्यात गुणा अधिक हैं, द्रव्य की अपेक्षा औदारिकशरीर उनसे भी असंख्यात गुणा हैं, तैजस और कार्मणशरीर दोनों द्रव्य की अपेक्षा तुल्य हैं किन्तु अनन्तगुणा हैं, प्रदेशों की अपेक्षा सबसे कम आहारक शरीर हैं, वैक्रिय शरीर प्रदेशों की अपेक्षा उनसे असंख्यातगुणा हैं, औदारिकशरीर प्रदेशों की अपेक्षा असंख्यातगुणा हैं तैजसशरीर प्रदेशों की अपेक्षा अनन्तगुणा हैं और कार्मणशरीर प्रदेशों की अपेक्षा अनन्त गुणा हैं, इत्यादि । अन्य शरीरों से तैजस और कार्मण शरीर की एक विशेषता यह भी है कि ये दोनों लोकान्त के सिवाय सर्वत्र अप्रतिहत होते हैं। हाँ, लोक के अन्त में ये भी प्रतिहत हो जाते हैं । आशय यह है कि जीवों और अजीवों का आधारभूत क्षेत्र लोक कहलाता है । लोक के अन्त Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२८ तत्त्वार्थसूत्रे यथा-जलचराणां मत्स्यादीनां जलद्रव्यापेक्षा गति रुपजायते, लोकान्तादन्यत्र तु-सर्वस्मिन् लोके न तयोः प्रतिघातः क्वापि सम्भवति, तयोर्मूर्तत्वेऽपि-अतिसूक्ष्मत्वात सर्ववर्त्मसु गतेः प्रतिघातः सदाचारमुनेरिव सम्भवति, ते द्वेअपि तैजसकार्मणशरीरे न किञ्चित् प्रतिहतस्नेहपर्वतजलधिवलयद्वीपपातालनरकविमानप्रस्तराणामपि भेदने विदघति वन्नवदक्षतस्वरूपे सति न कदाचिदपि कुण्ठतामासादयतः । यथाहि -- परिस्फुरन्मूर्तयोऽपि तेजोऽवयवाः लोहपिण्डान्तः प्रविशन्तः कयापि युक्त्या निवारयितुं न पार्यन्ते, तन्निवारणाय च जलकणाः समाहृता भवन्ति । सूक्ष्मत्वात् एवमेव-- तैजस-कार्मणशरीरे राजवल्लभपुरुषविशेषवत सर्वत्राप्रतिहतप्रवेशनिर्गमे अवगन्तव्ये । उक्तञ्च राजप्रश्नीयसूत्रे-६६-सूत्रे "अप्पडिहयगई" अप्रतिहतगतिः । किञ्चतैजसकार्मणशरीराभ्यां न जातुचित् संसारीजीवो विरहितो भवति संसारिभिः सह तयोरनादिसम्बन्धात् । को लोकान्त में तैजस और कार्मण शरीर प्रतिहत हो जाते हैं, अर्थात् जहाँ लोक का अन्त होता है वहाँ तैजस-कार्मण शरीर की गति का भी अन्त हो जाता । लोक के बाहर गति का कारण धर्मद्रव्य और स्थिति का कारण अधर्मद्रव्य नहीं होता । धर्मद्रव्य के निमित्त से ही जीवों और पुद्गलों की गति होती है। अतएव जहाँ धर्मद्रव्य का अभाव है वहाँ गति का भी अभाव होता है। जैसे मत्स्य आदि जलचरों की गति जल की सहायता से होती है, उसी प्रकार समस्त जीवों और पुद्गलों की गति धर्मद्रव्य की सहायता से ही होती है। लोकान्त को छोड़ कर सम्पूर्ण लोक में कहीं भी उनका प्रतिघात नहीं होता अर्थात् उनकी गति में रुकावट नहीं आती । यद्यपि ये दोनों शरीर भी मूर्त हैं, फिर भी अत्यन्त सूक्ष्म होने के कारण अप्रतिहत हैं। चाहे पर्वत हो या समुद्र, वलय, द्वीप, पाताल, नरक अथवा विमान का पाथड़ा हो, उसे भेद कर वे सर्वत्र अप्रतिहत गति होते हैं । उनका स्वरूप वज्र के समान अक्षत है । जैसे चम चमाते हुए तेज के अवयव लोहे के पिण्ड के भीतर प्रवेश कर जाते हैं और किसी भी युक्ति से रोके नहीं जा सकते, क्योंकि वे सूक्ष्म होते हैं, उसी प्रकार तैजस और कार्मण शरीर भी राजा के प्रिय पुरुष के समान सर्वत्र प्रवेश करते और निकलते हैं । राजप्रश्नीय सूत्र के, ६६ वें सूत्र में उन्हें 'अप्पडिहयगई' अर्थात् बिना किसी रुकावट के गति करने वाले कहा है। तैजस और कार्मण शरीर से संसारी जीव कदापि रहित नहीं होता । समस्त संसारी जीवों के साथ उनका संबन्ध अनादि काल से है। जैसे सुवर्ण और पाषाण का संयोग अनादि है तथा आकाश और पृथ्वी आदि का संयोग अनादिकालीन है, उसी प्रकार जीव के साथ Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०१ सू० ३० जीवानां शरीरभेदकथनम् १२९ एवञ्च - सुवर्णधातुपाषाणसंयोगवत् गगनपृथिव्यादिसंयोगवद् .वा तयोर्जीवेन सह संबन्धः नैकान्तत एवाऽनादिः सम्बन्धः अपि तु-द्रव्यास्तिकनयाऽवष्टम्भेन तयोरतिदीर्घकालप्रवाहादविच्छेदवर्ती निखिलभविष्यदवस्थान्तरबीजभूतो विचित्रपरिणामशक्तिप्रचितपुद्गलद्रव्यैः-राघीयमानप्रचयाऽपचयोऽनादिपुरुषप्रयत्ननिष्पाद्य विविधरूपकर्मविकाराविच्छेदः सन्तानविशेषस्तदभ्युपगमेनाऽयमनादिसम्बन्धो व्यवहियते । आदिमांश्च पर्यायवक्तव्यताभ्यन्तरितत्वात् । ___अथाऽनादिसम्बन्धे सत्यपि एते तावत् तैजसकार्मणशरीर किम् अशेषसंसारिण एव भवतः-2 आहोस्वित्-कस्यचिदेव संसारिणो भवतः इति चेत्- उच्यते सर्वस्यैव संसारिणो जीवस्य तैजसकामेणशरीरे भवतः न तु-कस्यचिदेव जीवस्येति भावः । ____ अथ-यथा तैजसकार्मणशरीरेऽनादिसम्बन्धात् सर्वस्य संसारिजीवस्य युगपद्भवतः तथाकिमन्यपि शरीराणि युगपदेकस्य भवन्ति ? उताहो न, इत्याशङ्कायामुच्यते । आदितश्चत्वारि भाज्यानि एकस्य जीवस्य युगपत् तैजसकार्मणे वा भवतः ? तैजसकार्मणौदारिकाणि वा भवन्ति-२ तैजसकार्मणवैक्रियाणि वा भवन्ति ३ तैजसकामणौदारिकवैक्रियाणि वा भवन्ति-४ तैजसकार्मणौदारिकाहारकाणि वा भवन्ति-५ कार्मणमेव वा भवति-६ कार्मणौदारिके वा भवतः-७कार्मणवैक्रिये वा भवतः-८ कार्मणौदारिकवैक्रियाणि वा भवन्ति-९ कार्मणौदारिकाहारकाणि वा भवन्ति-१०कार्मणतैजसौदारिकवैक्रियाणि वा भवन्ति-११कार्मणतैजसौदारिकाणि वा भवन्ति१२ न तु कदाचित्-युगपत् पञ्चशरीराणि भवन्ति एकस्य जीवस्य, नापि-वैक्रियाहारके कस्यचिद् युगपद् भवतः, स्वाभिविशेषात् —लब्धिद्वयाभावात्' इन दोनों शरीरों का सम्बन्ध अनादिकालीन है। किन्तु यह अनादि सम्बन्ध एकान्त रूप से नहीं समझना चाहिए । किन्तु द्रव्यार्थिक नय की अपेक्षा से ही समझना चाहिए। दोनों शरीर प्रवाह रूप में अनादि कालिन हैं । तात्पर्य यह है कि इन दोनों शरीरों की परम्परा अनादिकाल से अविच्छिन्न रूप में चली आ रही है और जब तक जीव को मुक्ति प्राप्त नहीं होती तब तक चलती रहती है । परन्तु पर्याय की अपेक्षा से उनका सम्बन्ध आदिमान भी है। द्रव्य से अनादि सम्बन्ध होने पर भी ये तैजस और कार्मण शरीर क्या सभी संसारी जीवों के होते हैं अथवा किसी-किसी के ही होते हैं ? इस प्रश्न का उत्तर यह है कि सभी संसारी जीवों के तैजस-कार्मण शरीर होते हैं। ऐसा नहीं कि किसी के हों और किसी के न हों। प्रश्न- जैसे तैजस और कार्मण शरीर अनादि कालीन सम्बन्ध होने से सभी संसारी जीवों के साथ-साथ होते हैं, उसी प्रकार क्या अन्य शरीर भी एक साथ एक जीव को होते हैं,अथवा नहीं ? उत्तर भजना से एक जीव के एक साथ चार शरीर तक हो सकते हैं-(१) एक जीव के एक साथ तैजस और कर्मण-दो शरीर होते हैं (२) किसी के तैजस, कार्मण और औदारिक होते हैं (३) किसी के तैजस, कार्मण और वैक्रिया होते हैं (४) किसी के तैजस, कार्मण, औदारिक और वैक्रिय होते हैं (५) किसी को तैजस, कार्मण, औदारिक और आहारक होते हैं । (६) किसीको कार्मण ही होता है (७) किसीको कार्मण और औदारिक होते हैं (८) किसीको कार्मण और वैक्रिय होते हैं (९) किसीको कार्मण औदारिक और वैक्रिय होते हैं (१०) किसीको कार्मण Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३० तस्वार्थसूत्रे इमे उभे कधी युगपदेकत्र न सम्भवतो व्यक्तिरूपेण, यस्मिन् काले वैक्रियम्-तस्मिन्नेव काले माहारक सम्भवति.। पर्यायेण पुमः सम्भवतः, वैक्रियं कृत्वा-उपरततद् व्यापारः आहारकं करोस्येव । तदभावाच्च नैककाले पञ्चशरीराणि सम्भवन्ति-एकस्य जीवस्येति भावः । उक्तञ्च प्रज्ञाफ्नायां एकविंशतितम २१ शरीरपदे-"जस्स ण भंते- ओरालियसरीरं-०। गोयमा? जेस्स ओरालियसरीरं तस्स वेउबियसरीरं सिय अत्थि-सिय नस्थि, जस्स वेउव्वियसरीरं तस्स ओरालियसरीरंसिय अत्थि-सिय णस्थि । जस्स णं भंते ! ओरालियसरीरं तस्स आहारगसरीरं जस्स आहारगसरीरं तस्स ओरालियसरीरं- गोयमा ! जस्स ओरालियसरीरंतस्स आहारगसरीरं सिय अस्थि सिय पत्थि, जस्स आहारगसरीरं तस्स ओरालियसरीरं णियमा अस्थि । जस्स णं भंते ! ओरालियसरीरं तस्स तेयगसरीरं, जस्स तेयगसरीरं तस्स ओरालियसरीरं! गोयमा ! जस्स ओरालियसरीरं तस्स तेयगसरीरंणियमा अस्थि, जस्स पुण तेयगसरीरं तस्स ओरालियसरीरं सिय अत्थि सिय णत्थि, एवं कम्मगसरीरेवि, ... जस्स णं भंते ! वेउब्वियसरीरं तस्स आहारगसरीरं, जस्स आहारगसरीरं तस्स वेउब्बियरीरं ! गोयमा ! जस्स वेउव्विसरीरं तस्स आहारगसरीरं णत्थि, जस्स पुण आहारगसरीरं तस्स वेउव्वियसरीरं णत्थि, तेया कम्माई जहा ओरालिएणं समं तहेव, आहारगसरीरेण वि समं तेयाकम्माइं तहेव उच्चारियव्वाइं, जस्स णं भंते-! तेयगसरीरं तस्स कम्मगसरीरं जस्स कम्मगसरीरं तस्स तेयगसरीरं ? गोयमा ! जस्स तेयगसरीरं तस्स कम्मगसरीरं णियमा अत्थि, जस्स वि कम्मगसरीरं तस्स वि तेयगसरीरं णियमाअस्थि " इति छाया-यस्य खलु भदन्त- औदारिकशरीरम् गौतम ! यस्य-औदारिकशरीरम्-तस्य वैक्रियशरीरं स्यादस्ति स्यान्नास्ति । यस्य वैक्रियशरीरं तस्य-औदारिकशरीरं स्यादस्ति स्यान्नास्ति, औदारिक और आहारक होते हैं (११) किसीको कार्मण, तैजस औदारिक और वैक्रिय होते हैं (१२) किसीको कार्मण, तैजस और औदारिक होते हैं। एक जीवको पांच शरीर कभी नहीं हो सकते, क्योंकि आहारक औरक-वक्रिय शरीर साथ साथ महीं होते, दोनों लब्धियां एकजीवको एक साथ नहीं होती। ये दोनों लंब्धियाँ एक साथ एक जीव में व्यक्त रूप में नहीं हो सकती जिस काल में वैक्रिय लेब्धि का प्रयोग किया जाता है, उस समय आहारक लब्धि का प्रयोग नहीं होता । हाँ आगे-पीछे प्रयोग किया जा सकता है। पहले वैक्रिय शरीर करके उसके व्यापार से निवृत्त हो जाय तो बाद में आहारकशरीर बना सकता है । ऐसी स्थिति में एक जीव के एक साथ पाँच शरीर नहीं हो सकते । प्रज्ञापना के २१ वें पद में कहा है -- प्रश्न---भगवन् ! जिस जीव को औदारिक शरीर है उसको वैक्रिय शरीर और जिसको वैक्रिय शरीर होता है उसको औदारिक शरीर होता है या नहीं ? उत्तर-गौतम ! जिसको औदारिकशरीर है उसको वैक्रिया शरीर कदाचित् होता है, कदाचित् नहीं होता । जिसके वैक्रिय है उसके औदारिक शरीर कदाचित् होता है, कदाचित् नहीं होना । Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तश्च अ. १ सू० ३० जीवानां शरीरभेदकथनम् १३२२ यस्य खलु भदन्त ! औदारिकशरीरं तस्य आहारकशरीरम्, यस्य आहारकशरीरं तस्य - औदारिकशरीरम् । गौतम ! यस्य औदारिकशरीरं तस्य - आहारकशरीरं स्यादस्ति स्थाद नास्ति, यस्य आहारकशरीरं तस्य औदारिकशरीरं नियमादस्ति यस्य खलु भदन्त ! औदारिकशरीरम्. तस्य तैजसशरीरम्, यस्य तैजसशरीरं तस्य - - औदारिकशरीरम् । गौतम ! यस्यौदारिकशरीरं तस्य तैजसशरीरं नियमादस्ति, यस्य पुनस्तैजसशरीरं तस्य - औदारिकशरीरं स्यादस्ति स्यान्नास्ति । एवं कार्मणशरीरेऽपि यस्य खलु भदन्त–! 'वैक्रियशरीरं तस्य- आहारकशरीरम् यस्य - आहारकशरीरं तस्य वैक्रियशरोरम् । गौतमा -! यस्य वैक्रियशरीरं तस्याऽऽहारकशरीरं नास्ति । यस्य पुनराहारकशरीरं तस्य वैक्रियशरीरं नास्ति तैजसकार्मणे यथा-‍ - औदारिकेण समम् तथैव आहारकशरीरेऽपि समं तैजसकार्मणे तथैव — उच्चारयितव्ये | यस्य खलु भदन्त : तैजसशरीरं तस्य कार्मणशरीरम् यस्य कार्मणशरीरं तस्य तैजसशरीरम् । प्रश्न——–भगवन् ! जिसको औदारिक शरीर है उसको आहारकशरीर और जिसको आहाकशरीर है उसको औदारिकशरीर होता है ? उत्तम — गौतम ! जिसको औदारिकशरीर हो उसको आहारक शरीर कदाचित होता है, कदाचित् नहीं; जिसको आहारक शरीर है उसको औदारिक शरीर नियम से होता है । - भगवन् ! जिसको औदारिक शरीर होता है उसके तैजस और जिसको तैजस शरीर होता है उसके औदादिक होता है कि नहीं ? प्रश्न उत्तर - गौतम ! जिसको औदारिक शरीर है उसको तैजस शरीर नियम से होता है; किन्तु जिसक तैजस शरीर हो उसको औदारिक शरीर होता भी है अथव नहीं भी होता । ऐसा ही कार्मण शरीर के लिए भी कहना चाहिए । प्रश्न — भगवन् ! जिसको वैक्रिय शरीर है उसको आहारक शरीर और जिसको आहारक शरीर है उसको वैक्रिय शरीर होता है ? उत्तर—–गौतम ! जिसको वैक्रिय शरीर होता है, उसको आहारक शरीर नहीं होता, जिसको आहारक शरीर होता है उसको वैकिय शरीर नहीं होता । तैजस और कार्मण शरीर के विषय में औदारिक के संबन्ध में जैसा कहा है, वैसा ही यहाँ समझना चाहिए और आहारक शरीर के विषय में भी उसी प्रकार कहना चाहिए; अर्थात् जिसक वैक्रिय अथवा आहारक शरीर होता है, उसके तैजस और कार्मण शरीर नियम से होते हैं । प्रश्न- - भगवन् ! जिसके तैजस शरीर होता है उसके कार्मण और जिसके कार्मण होता है उसके तैजस होता है ? Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३२ : तत्वार्थ सूत्रे गौतम -: यस्य तैजसशरीरं तस्य कार्मणशरीरं नियमादस्ति, यस्यापि कार्मणशरीरम् तस्यापि तैजसशरीरं नियमादस्ति इति ॥ ३० ॥ मूलसूत्रम् — “कम्मगं उवभोगवज्जिए" ॥३१॥ छाया - कार्मणमुपभोगवर्जितम् - " ॥३१॥ तत्वार्थदीपिका - पूर्वसूत्रे - औदारिकवैक्रिय तेज सकार्मणभेदेन पञ्चविधं शरीरं प्ररूपितम् सम्प्रति–कार्मणप्रस्तावात् तद् विषयं किञ्चिद् वैशिष्ट्यं प्रतिपादयितुमाह “कम्मगं उवभोगवज्जिए—–” इति । कार्मणम्— कर्मणा निर्वृत्तं निष्पन्नं पूर्वोक्तस्वरूपं कार्मणशरीरम् उपभोगवर्जितम् इन्द्रियप्रणालिकया शब्द -- -वर्ण- गन्धरस-स्पर्शादीनामुपलब्धिरूपयोगः, तदवर्जितम् तद्रहितं वर्तते विग्रहगतौ कार्मणशरीरसत्वे भावेन्द्रियनिवृत्तिक्षयोपशमलब्धौ सत्यामपि द्रव्येन्द्रियनिर्वृत्यभावात् शब्दाद्युपभोगाभावो भवति । तथाच - औदारिकादिशरीर सद्भावे सुखदुःखरूपविषयभोगः प्रत्यक्षसिद्धो वर्तते किन्तु यदाविग्रहगतौ कार्मणशरीरं भवति तदा नाऽनेन शरीरेण शब्दादिविषयोपभोगः सम्भवति । तस्मात् - कार्मणशरीरं निरूपभोगं भवति ॥ ३१ ॥ मूलसूत्रम् - ओरालिए दुविहे समुच्छिमे - गन्भवक्कति य ॥ ३२ ॥ छाया - "औदारिकं द्विविधम् सम्मूच्छिम - गर्भव्युत्क्रान्तिकं च - " ॥३२॥ उत्तर - गौतम ! जिसको तैजस शरीर होता है उसको कार्मण शरीर नियम से होता है और जिसको कार्मण शरीर होता है उसको तैजस शरीर नियम से होता है ||३०|| सूत्र - 'कम्मगं उपभोग वज्जिए' ॥ ३१ ॥ मूलसूत्रार्थ - कार्मण शरीर उपभोग से रहित है ॥ ३१ ॥ तत्त्वार्थदीपिका - पूर्व सूत्र में औदारिक, वैक्रिय, आहारक, तैजस और कार्मण के भेद से पाँच प्रकार के शरीरों का निरूपण किया गया । अब कार्मण का प्रकरण होने से उसके विषय में कुछ विशिष्टता का प्रतिपादन करते हैं " कर्म से उत्पन्न होने वाला; पूर्वोक्त स्वरूप वाला कार्मण शरीर उपभोग से रहित है । - इन्द्रियों के द्वारा शब्द, रूप, गंध, रस और स्पर्श आदि की उपलब्धि होता उपभोग कहलाता है । कार्मण शरीर इस उपभोग से रहित है । विग्रहगति में कार्मण शरीर के विद्यमान रहने पर भी और लब्धि रूप भावेन्द्रिय के होने पर भी द्रव्येन्द्रियों का अभाव होने से शब्द आदि भोगा उपभोग नहीं होता है । औदारिक आदि : शरीरों के सद्भाव में सुख-दुःख रूप विषयों का उपभोग तो प्रत्यक्ष सद्ध है, किन्तु जब विग्रह गति में कार्मण शरीर होता है तब इस शरीर से शब्द आदि विषयों का उपभोग नहीं हो सकता । इस कारण कार्मण शरीर को उपभोग से रहित कहा गया है ॥ ३१ ॥ Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० १ सू. ३२ औदारिकशरीरस्य मेदकथनम् १३३ तत्त्वार्थदीपिका—पूर्वोक्तेषु गर्भव्युत्क्रान्तिक-सम्मूर्छनो-पपातेति त्रिषु जन्मसु कस्मिन् जन्मनि-औदारिकादिपञ्चशरीराणां मध्ये कतमत्-शरीरं भवतीति जिज्ञासायामाह -ओरालिए दुविहे समुच्छिमे गब्भवक्कंतिए य-" इति । औदारिकम् उदारेण स्थूलेन पुद्गलेन निर्वृत्तं शरीरम् औदारिकमुच्यते तच्च-द्विविधम् सम्मूछिमम्-गर्भव्युत्क्रान्तिकं च तथाच-सम्मूर्छनजन्मनां गर्भव्युत्क्रान्तिकानां जीवानाम् औदारिकं शरीरं भवति, न तु-तेषमौदारिकमेवेत्यवधारणम् । तैजस कार्मणशरीरद्वयमपि तेषां सम्भवति । लब्धिप्रत्ययवैक्रिया-ऽऽहारकयोर्वा गर्भव्युत्क्रान्तिकानां जीवानामुत्तरकालभावित्वात् । औदारिकशरीरं खलु जघन्येनाऽर्जुलासंख्येयभागप्रमाणम् उत्कृष्टेनसहस्रयोजनप्रमाणं चेति । __ तत्रोदारं तावत्-वयः परिणामेनोपचीयमानतया वर्धनम् , वयो हनिप्राप्त्या च जीर्णता भवति औदारिकशरीरस्य, शिथिलसन्धिबन्धनेन-लम्बमानचर्ममण्डलेन च शीर्णता तस्य भवतीति भावः।।३२॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः -पूर्वोक्तानामौदारिकादिपञ्चानां शरीराणां कतमत् शरीरं सम्मूर्च्छनादिषु त्रिषु जन्मसु क्व जायते इत्याशङ्कायामाह-औदारिकं शरीरं तावद् द्विविधं प्रज्ञप्तम् , सम्मूछिमं-गर्भव्युत्क्रान्तिकञ्चेति तथाच-सम्मूर्छनजन्मनां-गर्भजन्मनां च प्राणिनामौदारिकं शरीरं मूलसूत्रार्थ -“ओरालिए दुविहे" इत्यादि ॥३२॥ तत्वार्थदीपिका--पहले तीन प्रकार के जन्म कहे गए हैं। उनमें से किस जन्म में औदारिक आदि पाँच शरीरों में से कौन सा शरीर होता है ? ऐसी जिज्ञासा होने पर कहते हैं औदारिक शरीर दो प्रकार का है-संमूर्छिम और गर्भव्युत्क्रान्तिक ।। उदार अर्थात् स्थूल पुद्गलों से बनने वाला शरीर औदारिक कहलाता है । उसके दो भेद हैं-सम्मूर्छिम और गर्भव्युत्क्रन्तिक । इस प्रकार सम्मूर्छन जन्म और गर्भजन्म से उत्पन्न होने वाले जीवों को औदारिक शरीर होता है । यहाँ ऐसा अवधारण नहीं करना चाहिए कि उनको औदारिक ही होता है । क्योंकि उनके तैजस और कार्मण शरीर भी होते हैं, लब्धिनिमित्तक वैक्रिय और आहारक शरीर भी गर्भज जीवों के आगे चल कर हो सकते हैं । औदारिक शरीर जघन्य से अंगुल के असंख्यात भाग प्रमाण और उत्कृष्ट से हजार योजन प्रमाण से कुछ अधिक होता है। __ औदारिक शरीर, जैसे-जैसे उम्र बढ़ती जाती है, वैसे-वैसे वृद्धि को प्राप्त होता रहता है और जब उम्र की हानि होने लगती है तो जीर्ण होने लगता है। फिर जब सन्धिबन्धन ढीले पड़ जाते हैं और. चमड़ी लटकने लगती है तो शीर्ण होता है ॥३२॥ ____ तत्त्वार्थनियुक्ति–पूर्वोक्त औदारिक आदि पाँच शरीरों में से कौनसा शरीर सम्मू छैन आदि तीन जन्मों में से कहाँ होता है ? इस प्रकार की आशंका होने पर कहते हैं.. औदारिक शरीर दो प्रकार का है-सम्मूर्छिम और गर्भज । अतः सम्मूर्छन जन्म वाले तथा गर्भजन्म वाले प्राणियों को औदारिक शरीर होता है, किन्तु ऐसा नियम नहीं Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भवलि न तु औदारिकमेवेत्यवधारणम् । तैजस कार्मणशरीरद्वयमपि तेषां सम्भवति, लब्धिप्रत्ययबैंक्रियाहारकयो; गर्भजन्ममा प्राणिनामुत्तस्कालभावित्वात् । औदारिकं शरीरं जघन्येनाऽङ्गुलाऽसंख्येयमागप्रमाणमुल्कृष्टतो योजनसहलाप्रमाणञ्चेति। तत्र--उदारम् , उद्गमः उद्गमन प्रादुर्भावः यतउल्यादनात् प्रभृति अनुसमयमुद्गच्छति-वर्धतेजीर्यते--शीर्यते-परिणमति इत्युदारम्, : उदारमेवौदारिकम् वयःपरिणामेनोपचीयमानतया वर्धनं भवति । वयोहानिप्राप्त्या जीर्णनं भवति, शिथिलसन्धिबन्धनेन लम्बमान धर्ममण्डलेन च शीर्णता भवति । समन्तात्-जराभारविथुरिततया-ऽऽनमति, परिपेलवग्रहणशक्तीन्द्रियग्रामं वलीवलयलेखा विचित्रम् अन्यदेवोपजायते इति परिणमनमपि तस्य प्रत्यक्षसिद्धम् यथा चेदमौदारिकमेवं विधाऽनेकविशेषणविशिष्टं वर्तते न तथा-वैक्रियाहारक-तैजसकार्मणानि भवन्ति । वैक्रियस्य जरसा-विवृद्धयावा प्रतिक्षणं योगो नास्ति यथावस्थितत्वात् । एवमाहारकस्यापि, तैजस-कार्मणयोस्तु-सुतरां न तत्समस्ति तस्याङ्गोपाङ्गाधनिवृत्तेः । कि उनको औदारिक शरीर ही होता है, क्योंकि उन्हें तैजस और कार्मण शरीर भी प्राप्त होता है । इनके अतिरिक्त गर्भ जन्म वालों को आगे चलकर लब्धिजनित त्रैक्रिय और आहारक शरीर भी हो सकते हैं । औदारिक शरीर की अवगाहना जघन्य से अंगुल के असंख्यातवें भाग और उत्कृष्ट से एक हजार योजन से कुछ अधिक की होती है। - उदार अर्थात् उद्गम, उद्गमन का अर्थ है प्रादुर्भाव जो शरीर उत्पत्ति सेले कर प्रत्येक समय उद्गम करता है अर्थात् वृद्धि को प्राप्त होता रहता है, फिर जीर्पा और शीर्ण होता है, वह औदारिक शरीर कहलाता है । यह शरीर वम के परिणमन के अनुसार उपचित-पुष्ट होता जाता है और वय की हानि होने पर जीर्ण होता है । इसके जोड़ जब ढीले पड़ जाते हैं और चमड़ी लटकने लगती है तो शीर्ण भी होता है । जरा के भार के कास्म झुक जाता है । इन्द्रियों की विषय को ग्रहण करने की शक्ति क्षीण-क्षीणतर होने लगती है और झुर्रियाँ पड़ जाती हैं। इस प्रकार धीरे-धीरे यह कुछ का कुछ हो जाता है ! पहनना भी नहीं जा सकता कि यह वही सुन्दर और सुपुष्ट शरीर है; इस प्रकार का परिणमन प्रत्यक्ष से सिद्ध है । इस औदारिक शीर में ये जो विशेषता हैं, वे क्रिय, आहारक, तैजस या कार्मण शरीर में नहीं है। वैक्किय शरीर आदि से अन्त तक ज्यों का त्यों रहता है। उसमें औदारिक शरीर की भाँति क्षण-क्षण में परिकाम नहीं होता । न जरा के कारण क्षीण होता है और न विशिष्ट प्रयोगों से वृद्धि को ही प्राप्त होता है । आहारक शरीर में भी ऐसा परिवर्तन नहीं होता । तैजस और कार्मण प्रारीर में तो उसका संभव ही नहीं है, क्यों कि उसमें अंगोपांगों का निर्माण नहीं होता है। Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकामियुक्तिश्च अ० १ सू. ३२ औदारिकशरीरस्य मेदकथनम् १३५ किञ्च-ग्राह्यादिधर्मयोगाद् गृह्यते-हस्ताक्यवैरिन्द्रियैर्वा, छिपते-परश्वादिना, भिद्यते-- नाराच-कुन्तादिना, दह्यते-वह्निसूर्यादिना, अपलियते महावायुवेगेन इत्येवमादिभिर्विदारणादुदारमुच्यते मांसास्थिस्नाय्वाद्यवयवबद्धत्वाच्च । वैक्रियादिषु च मांसास्थिग्राह्यादयो विशेषा न भवन्ति । किञ्च---स्थूलमेवो--दारमुच्यते, स्वल्पप्रदेशोपचितत्वात् बृहत्त्वाच्च, प्रधानं वा उदारम्, तीर्थभेण्डवदुदारं स्थूलमुच्यते । स्थूलत्वाद् भेण्डक्रवत् ऊर्व गतमुच्छायमुद्गतमतिप्रमाणत्वात् , पुष्टंशुक्रशोणितादिप्रचितस्वात् बृहत्-प्रतिक्षणं वृद्धियोगात् महच्च-योजनसहस्रप्रमाणावस्थितारोहणपरिणाहत्वात् , उदारमेवौदारिकमुच्यते। वैक्रियादीनां च परस्य–परस्य सूक्ष्मत्वान्नैबं सम्भवति इतिभावः।। उक्तञ्च प्रज्ञापनायां २१ एकविंशतितमे शरीरपदे--"ओरालियसरीरे गं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ? गोयमा ! दुबिहे पण्णत्ते, तंजहा-समुच्छिमे-गमक्क्कंतिए य” इति । औदारिकशरीरं खलु भदन्त ! कतिविधं प्रज्ञप्तम्- गौतम- द्विविधं प्रज्ञाप्तम् तद्यथा-सम्मूछिमम् गर्भव्युत्क्रान्तिकञ्चेति ॥३२॥ इसके अतिरिक्त औदारिक शरीर ग्राह्य होने के कारण ग्रहण किया जा सकता हैं - हाथ आदि अवयवों के द्वारा भी ग्रहण किया जा सकता है और इन्द्रियों के द्वारा भी ग्रहण किया जा सकता है । परशु आदि के द्वारा उसका छेदन हो सकता है, बाण या भाले आदि के द्वारा भेदन हो सकता है अग्नि और सूर्य आदि के द्वारा जलाया जा सकता है, महावायु के वेग के द्वारा अपहृत हो सकता है । इत्यादि अनेक प्रकार से विदारण संभव होने से यह शरीर उदार या औदारिक कहलाता है इसके अतिरिक्त मांस, हड्डी, नसों आदि से बना हुआ होने के कारण भी इसे औदारिक कहते हैं । वैक्रिय आदि अन्य शरीर न तो मांस, हड्डी आदि के बने होते हैं और न उनका ग्रहण, विदारण, छेदन, भेदन आदि हो सकता है। ___अथवा जो स्थूल हो वह उदार कहलाता है । थोड़े प्रदेशों से बना होने पर भी यह बड़ा होता है। या उदार का अर्थ प्रधान भी है । प्रधान इस कारण कि इसी शरीर के द्वारा सकल संयम, तीर्थकरत्व, मुक्ति आदि की प्राप्ति हो सकती है । अथवा मिंडी के समान पोला होने से भी यह उदार कहा जाता है । उदार का अर्थ उँचा भी है-यह शरीर बडे परिणाम वाला होता है । या उदार अर्थात् पुष्ट, क्यों कि यह शुक्र-शोणित से उपचित होता है। यह बृहत् भी है, क्यों कि क्षण-क्षण में इसकी वृद्धि होती हैं । उदार का अर्थ बड़ा भी है, क्यो कि यह एक हजार योजन की अवगाहना वाला होता है । जो उदार है वही औदारिक कहलाता है बैक्रिय आदि शरीर उत्तरोत्तर सूक्ष्म होते हैं, अतएव उनमें इस प्रकार की उदारता का संभव नहीं है । प्रज्ञापनासूत्र के २१ इक्कीस ३ शरीरपद में कहा है प्रश्न-भगवन् ! औदारिक शरीर कितने प्रकार का है ? उत्तर-गौतम ! दो प्रकार का है, यथा सम्भूष्ट्रिय और गर्मव्युत्क्रान्तिक ॥३२॥ Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३६ तत्त्वार्थस्त्रे मूलसूत्रम् -- वेउव्वियं दुविहं, उववाइयं-लद्धिपत्तयं च-" ॥३३॥ छाया वैक्रिय द्विविधम् औपपतिकं लब्धिप्रत्ययं च-" ॥३३॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्व तावत्-औपपातिकशरीरं प्ररूपितम् सम्प्रति वैक्रियं शरीरं प्ररूपयितुमाह-"वेउव्वियं दुविहम्, उववाइयं-लद्धिपत्तयं च-" वैक्रिय-विक्रियया निर्मितं शरीरम् वैक्रियं विकुर्वणतया निष्पादितं द्विविधं भवति । तद्यथा-औपपातिकम् , लब्धिप्रत्ययञ्च, तत्रोपपाते भवमौपपातिकम् । लब्धिप्रत्ययञ्च-लब्धिः प्रत्ययो हेतुर्यस्य तत्-लब्धिप्रत्ययम् , तपो विशेषाद् ऋद्धिप्राप्तिः खलु लब्धिरुच्यते ।। - तथाच-औपपातिकं लब्धिप्रत्ययं चेत्येवं वैक्रियशरीरं द्विप्रकारकं भवति । वक्ष्यमाणतैजसशरीरमपि लब्धिप्रत्ययं भवतीति वक्ष्यते । लब्धिप्रत्ययञ्च वैक्रियशरीरं षष्ठगुणस्थानवर्तिनः कस्यचिद्भवतीति बोध्यम् । उत्तरवैक्रियशरीरस्थितिश्च जघन्येनोत्कृष्टेन चाऽन्तर्मुहर्त भवति, तीर्थकृज्जन्मादौ च बहुकालसाध्यं तत्तत् सम्बन्धिकर्मकर्तुं घटिकाद्वयात्-घटिकाद्वयात् मुहूर्तरूपाद् उपर्युपरिअन्यद् अन्यद् वैक्रियं शरीरं देवादय उत्पादयन्ति ।। छिन्नकमलिनीकन्दोभयपार्श्वलग्नतन्तुवद् उत्तरशरीरेषु आत्मप्रदेशान् अन्तर्मुहूर्ते पूरयन्ति च तेनोत्तरवैक्रियशरीरं यथेष्टकालं तिष्ठति । अत्रोपपातजन्म-उपपातशब्देन कथ्यते, तस्मिन् उपपात मूलसूत्रार्थ- 'वेउब्वियं दुविहं'-इत्यादि ॥३३॥ वैक्रिय शरीर दो प्रकार का है-औपपातिक और लब्धिप्रत्यय ॥३३ । तत्त्वार्थदीपिका- पहले औदारिक शरीर का निरूपण किया गया, अब वैक्रिय शरीर का प्रतिपादन करते हैं- वैक्रिय शरीर के दो भेद हैं-औपपातिक और लब्धिप्रत्यय जो शरीर विक्रिया या विकुंबणा से उत्पन्न होता है, उसे वैक्रिय कहते हैं, वह दो प्रकार का है-औपपातिक और लब्धि प्रत्यय । जो उपपातजन्म में हो वह औपपातिक शरीर कहलाता है और जो शरीर लब्धि अर्थात् विशिष्ट तपस्या आदि से उत्पन्न ऋद्धिविशेष से पैदा हो वह लब्धिप्रत्यय कहलाता है। लब्धिप्रत्यय वैक्रिय शरीर किसी-किसी मनुष्य और तिर्यञ्चों को होता है। उस उत्तर वैक्रिय शरीर की जघन्य और उत्कृष्ट स्थिति अन्तर्मुहूर्त्त की होती है । तीर्थकरके जन्म आदि अवसरों पर देवों को ऐसे कार्य करने पड़ते हैं जो बहुत काल में सम्पन्न हो, तब उन कार्यों को करने के लिए वे वैक्रिय शरीर बनाते हैं। कमलिनी के कन्द को तोड़ दिया जाय तो उसके टुकड़ो में जैसे तन्तु लगे होते हैं और उन तन्तुओं के द्वारा वे टुकडे आपस में जुडे रहते हैं, उसी प्रकार उत्तर शरीरो में अन्तर्मुहूर्त में वे आत्मप्रदेशों को पूरित करते हैं ऐसा करने से उत्तरवैक्रिय शरीर यथेष्ट समय तक टिका रहता है । Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०१ सू. ३३ समेदवैक्रियशरीरनिरूपणम् १३७ जन्मनि भवम् औपपातिकं वैक्रिय शरीरं भवति । तन्निमित्तत्वात्-सहजम् तच्च-सामर्थ्यान्नारकदेवानामेव भवति, न तदन्येषाम् , । द्विविधं च तत् , भवधारकम्-उत्तरवैक्रियं च, तत्र-प्रथमं जघन्येनाऽङ्गलाऽसंख्येयभागप्रमाणम् उत्कृष्टेन च-पञ्चधनुशतप्रमाणम् । उत्तरवैक्रियञ्च-जघन्येनाअलासंख्येयभागप्रमितम् उत्कृष्टेन-योजनल झप्रमाणमवसेयम् । लब्धिप्रत्ययं च-वैक्रियं शरीरं तिर्यग्योनीनां-मनुष्याणां च भवति । तत्र तपोविशेषजनिता लब्धिरुच्यते, तत् प्रत्ययं तत्कारणमेतच्छरीरं भवति, अजन्मजमेतद् बोध्यम् । गर्भजन्मनामेव वा-इदमुत्तरकालं भवति । तथाच-तपोविशेषानुष्ठानात् भूयसां गर्भव्युत्क्रान्तिक-तिर्यङ्मनुष्याणां लब्धिप्रत्ययं वैक्रियं शरीरं भवति शेषतिर्यग्योनिजानां मध्ये नान्यस्य । वायोश्च वैक्रियं लब्धिप्रत्ययमेव भवतीति भावः उक्तश्च स्थानाङ्गसूत्रे १-प्रथमस्थाने १-उद्देशके ७५-सूत्रे "नेरइयाणं दो सरीरगा पण्णत्ता तंजहा-अब्भंतरगे चेव, बाहिरगे चेव, अभंतरए कम्मए, बाहिरए वेउव्विए, एवं देवाण-" इति । नैरयिकाणां द्वे शरीरे प्रज्ञप्ते, तद्यथाआभ्यन्तरं चैव, बाह्यं चैव, आभ्यन्तरं-कार्मणम्, बाह्यं वैक्रियम्, एवं देवानाम् । औपपातिके ४० सूत्रे चोक्तम्-“वेउब्वियलद्धीए" इति । वैक्रियलब्धिकम् ॥३३॥ यहाँ उपपात का आशय उपपातजन्म से है । जो वैक्रिय शरीर उपपातजन्म में हो, वह औपपातिक वैक्रिय शरीर कहलाता है । यह शरीर औपपातिक जन्म के साथ ही उत्पन्न हो जाता है, क्यो कि उसका कारण उपपात जन्म ही है। नारकों और देवों को ही औपपात्तिक वैक्रिय शरीर होता है, किसी भी अन्य प्राणी को नहीं होता। इसके भी दो भेद हैं-भवधारणीय और उत्तर वैक्रिय । भवधारणीय वैक्रिय शरीर की अवगाहना जघन्य अंगल के असंख्यातवें भाग की और उत्कृष्ट पाँच सौ धनुष की होती है । उत्तरवैक्रिय की जघन्य अवगाहना अंगुल के संख्यातवें भाग और उत्कृष्ट एक लाख योजन को होती हैं । ...... लब्धिप्रत्यय वैक्रिय शरीर तिर्यंचों और मनुष्यों को होता है । लब्धि, तपस्या आदि से उत्पन्न होने वाली एक प्रकार की विशिष्ट शक्ति है जिसे ऋद्धि भी कहते हैं । उसके कारण जो वैक्रिय शरीर उत्पन्न होता है वह लब्धिप्रत्यय कहलाता है। यह शरीर जन्मजात नहीं होता बल्कि बाद में उत्पन्न होता है। विशिष्ट तप आदि के अनुष्ठान से बहुत से गर्भज तिर्यचो और मनुष्यों को लब्धिप्रत्यय वैक्रिय शरीर होता है । तिथंचो में अन्य किसी को नहीं होता । इसमें अपवाद एक ही है और वह यह कि वायुकाय को लब्धिप्रत्यय वैक्रिय शरीर भी होता है । स्थानांगसूत्र के प्रथम स्थान के प्रथम उद्देशक के ७५ पचोतर वे सूत्र में कहा है . नारक जीवों को दो शरीर होते हैं- आभ्यन्तर और बाह्य । आभ्यन्तर कार्मण शरीर और बाह्य वैक्रिय शरीर । इसी प्रकार देवों को भी येही दो शरीर होते. हैं। ... औपपातिक सूत्र के ४० वे सूत्र में कहा है-वैक्रियलब्धि से होने वाला. शरीर वैक्रिय कहा जाता है ॥३३॥ Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૨૮ तत्त्वार्थसूत्रे तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्वं तावत्-शरीरं द्विधं प्रज्ञप्तम् औपपातिकम्-लब्धिकं च । तत्र-प्रथमतावदवयवार्थमाह-विक्रिया विकारो विकृतिर्विकरण मित्येते शब्दाः समानार्थकाः, विविधा-विशिष्टा वा क्रिया विक्रिया उच्यते, तस्यां भवं वैक्रियम् । प्रकृतेरन्यत्वरूपो विकारः, विचित्रा कृतिर्विकृतिः, विविधं क्रियते इति विकरणम् , तत्र यद् विविधमनेप्रकारं क्रियते तद् वैक्रियमुच्यते । तंद्यथा-विक्रियाकर्तुः समासादितवैक्रियलब्धेरिच्छानुसारात् एकं भूत्वा यदनेकं भवति, अनेकं भूत्वा एकं भवति, अणुभूत्वा महद्भवति, महच्च भूत्वा-अणुभवति, एकाकृतिभूत्वा-अनेकाकृति भवति, अनेकाकृतिभूत्वा-एकाकृतिभवति । दृश्यं भूत्वा-अदृश्यं भवति, अदृश्यं भूत्वा-दृश्यं भवति, भूमिचरं भूत्वा-खेचरं भवति, खेचरं भूत्वा भूमिचरं भवति, स्खलद्गति भूत्वा अस्खलद्गति भवति प्रतिघातिभूत्वा अप्रतिघाति भवति, अप्रतिघातिभूत्वा-प्रतिघाति भवति, - युगपच्चैतान् भावान् अनुभवति वैक्रियं शरीरम् नैवं तदितराणि शरीराणि युगपद् एतान् भावाननुभवन्ति । अत्र स्थूलत्वात्-प्रतिहननशीलं भूत्वा सूक्ष्मावस्थानं सम्प्राप्तं सदप्रतिघाति भवति । उक्तश्च-भगवतीसूत्रे तृतीयशतके पञ्चमोद्देशके-'अणगारे णं भंते ! भावियप्पा बाहिरए पोग्गले परियाइत्ता पभू एगं महं इत्थीरूवं जाव संदमाणिया रूवं वा विउव्वित्तए ? तत्त्वार्थनियुक्ति—पहले वैक्रिय शरीर दो प्रकार के कहे गए हैं औपपातिक और लब्धिप्रत्यय । पहले अवयवार्थ कहते हैं-विक्रया, विकार, विकृति, विकरण, ये सब एक समानार्थक हैं । विविध प्रकार की अथवा विशिष्ट प्रकार की क्रिया को विक्रिया कहते हैं, उसमें जो उत्पन्न हो वह वैक्रिय । जिस वस्तु की जो प्रकृति (मूल स्वभाव) है, उसमें भिन्नता आना विकार है। विचित्र कृति को विकृति कहते हैं । विविध प्रकार से करना विकरण है । जो शरीर बिविध-अनेक प्रकार का बनाया जाय वह वैक्रिय कहलाता है। विक्रियालब्धि जिसे प्राप्त होती हैं, उसकी इच्छा के अनुसार जो शरीर एक होकर अनेक हो जाता है, अनेक होकर एक हो जाता है, छोटे से बड़ा और बडे से छोटा हो जाता है, एक आकृति वाला होकर अनेक आकृति वाला हो जाता है, अनेकाकृति से एकाकृति हो जाता है, दृश्य होकर अदृश्य और अदृश्य होकर दृश्य हो जाता है भूमिचर हो कर खेचर (आकाश गामी) और खेचर हो कर भूमिचर हो जाता है, सबलित गति वाला होकर असबलित गति वाला हो जाता है, प्रतिघाती होकर अप्रतिघाति हो जाता है और अप्रतिघाती होकर प्रतिघाती हो जाता है; और इन सब भावों का जो एक साथ अनुभव करता है, वह वैक्रिय शरीर है । वैक्रिय के अतिरिक्त अन्य शरीर एक साथ इन भावों का अनुभव नहीं करते, पहले स्थूल होने के कारण प्रतीघाती होता है फिर सूक्ष्म अवस्था को प्राप्त करके अप्रतिघाती हो जाता है। भगवतीसूत्र के तीसरे शतक के पाँचवें उद्देशक में कहा है Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०१ सू० ३३ समेदवैक्रिशरीरनिरूपणम् १३९ हंता पभू, अणगारे णं भंते ! भावियप्पा केवइयाई पभू इत्थीरूवाई विउव्वित्तए ? गोयमा ! से जहानामए जुवतिजुवाणे हत्थेणं हत्थंसि गिहिज्जा चक्कस्स वा नाभी अरगाउत्ता सिया, एवमेव गोयमा ! अणगारे णं भावियप्पा वेउब्वियसमुग्धाएणं समोहणित्ता संखिज्जाई जोयणाई दंड निसिरइ, जाव दोच्चं वि वेउव्वियसमुग्धाएणं समोहणित्ता पभू केवलकप्पं जम्बुदीवं दीवं बहू हिं इत्थीरूवेहिं आइण्णं वितिकिणं जाव करित्तए ? अदुत्तरं च णं गोयमा ! पभू तिरियमसंखेज्जदीवसमुद्दे भरिए जाव नो चेव णं संपत्तीए विउव्वंति वाविउव्विस्संति वा-" छाया-अनगारः खलु भदन्त- भावितात्मा बाह्यान् पुद्गलान् अपर्यादाय प्रभुः एकं महत् स्त्रीरूपं वा, यावत् स्यन्दमानिकारूपं वा विकुर्वितुम् ? हन्त -- प्रभुः, अनगारः खलु भदन्त-! भावितात्मा कियन्ति प्रभुः स्त्रीरूपाणि विकुर्वितुम् ? गौतम ! तद्यथानाम कश्चिद्युवा युवतिं हस्तेन हस्ते गृह्णीयात् चक्रस्य वा नाभिः अरकायुक्ता स्यात् एवमेव गौतम ! अनगारोऽपि भावितात्मा वैक्रियसमुद्घातेन समवहन्ति, यावत्-प्रभुः । गौतम ! अनगारोऽपि भावितात्मा केवलकल्पं जम्बूद्वीपं द्वीपं बहुभिः स्वरूपैः आकीर्णम् - व्यतिकीर्णम् यावत्कर्तुम् । अथोत्तरं च गौतम ! प्रभुः तिर्यगसंख्येयद्वीपसमुद्रान् भत्तुं विकुळ यावत् नोचैब सम्पत्त्या विकुर्वति वा-विकुर्विष्यति वा इति । एवं चतुर्दशशतके-अष्टमोद्देशके चोक्तमू अस्थि णं भंते ! अव्वाबाहा देवा ? हंता-अत्थि, से केणठेणं भंते ! एवं वुच्चइ -अव्वाबाहा देवा-अव्याबाहा देवा ? गोयमा ! पभू णं एवमेव अव्वाबाहे देवे-एगमेगस्स पुरिसस्स एगमेगंसि अच्छिपत्तंसि दिव्वं देविइढिं दिव्वं देवजुई दिव्वं देवाणुभावं प्रश्न-भगवन् ! भावितात्मा अनगार बाह्य पुद्गलों को ग्रहण करके एक महान् स्त्री रूप की यावत् पालकी के रूप की विक्रिया करने में समर्थ है ? उत्तर–हाँ, समर्थ है, प्रश्न-भगवन् ! भावितात्मा अनगार कितने स्त्रीरूपों की विक्रिया करने में समर्थ होता है ? उत्तर-गौतम ! जैसे कोई युवा पुरुष किसी युवती के हाथ को अपने हाथ में ग्रहण करे अथवा चक्र की नाभि आरों से युक्त हो, इसी प्रकार हे गौतम ! भावितात्मा अनगार वैक्रिय समुद्घात करके संख्यात योजनों का दंड निकालता है । यावत् दूसरी वार वैक्रिय समुद्घात करके सम्पूर्ण जम्बूद्वीप को बहुत-से स्त्रीरूपों से व्याप्त कर सकता है । इतना ही नहीं, वह तिर्छ असंख्यात द्वीपों और समुद्रों को भी स्त्रीरूपों से व्याप्त कर सकता है। यह भावितात्मा अनगार की विक्रिया करने की शक्ति बतलाई है, मगर कोई अनगार इतनी विक्रिया करता नहीं और करेगा भी नहीं । Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे दिव्वं क्त्तीसइविहं नट्टविहिं उवदंसेत्तए नो चेव णं तस्स पुरिसस्स किंचि आवाधं वा-वाबाई वा उप्पाएइ छविच्छेदं वा करेइ, सुहुमं च णं उवदंसेज्जा, से तेगडेणं जाव अव्वाबाधादेवा --- - छाया-सन्ति खलु भदन्त ? अव्याबाधा देवाः ? हन्त ! सन्ति । तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते अव्याबाधा देवाः अव्याबाधा देवाः ? गौतम ! प्रभुः खलु एकैकोऽव्याबाधदेवः एकैकस्य पुरुषस्य एकैकस्मिन् अक्षिपत्रे दिव्यां देवर्द्धि दिव्यां देवद्युतिं दिव्यं देवानुभावं दिव्यं द्वात्रिंशद्विधं नाट्यविधिम् उपदर्शयितुम् ।। नैव तस्य पुरुषस्य कांचिदाबाधां वा व्याबाघां वा उत्पादयति, छविच्छेदं वा करोति, सूक्ष्मतया-उपदर्शयेत् । तत्तेनार्थेन यावदव्याबाधा देवाः इति । एवं भगवतीसूत्रे एव अष्टादशशतके सप्तमोद्दशके चोक्तम् – “देवेणं भंते ! महड्ढिए जाव महेसक्खे स्वसहस्सं विउवित्ता पभू णं अण्णमण्णेणं सद्धिं संगाम संगामित्तए ! हता, पभू, ताओ णं भंते ! बोंदीओ किं एगजीवफुडाओ अणेगजीवफुडाओ गोयमा एगजीवफुडाओ नो अणेगजीवफुडाओ, ते णं भंते ! तेसिं बोंदीणं अंतरा किं एगजीवफुडा, अणेगजीवफुडा-? गोयमा-! एगजीवफुडा नो अणेगजीवफुडा, पुरिसे णं भंते ! अंतरे हत्थेण वा पाएण वा असिणा वा पभू विच्छित्तए ? नो इणठे समठे नो खलु तत्थ सत्थं कमइ” देवाः खलु भदन्त ! महर्द्धिको यावत् महेशाख्यो रूपसहस्रं विकुर्वित्वा प्रभुरन्योऽन्येन साध संग्राम संग्रामयितुम्-३ हन्त-! प्रभुः, इसी प्रकार चौदहवें शतक के अष्टम उद्देशक में कहा हैप्रश्न-भगवन् ! क्या देव अव्याबाध हैं ? उत्तर-हाँ हैं। प्रश्न-भगवन् ! किस हेतु से ऐसा कहा जाता है कि देव अव्याबाध है, देव अव्यबाध हैं ? उत्तर—गौतम ! एक-एक अव्याबाध देव एक-एक पुरुष को, एक-एक पल में दिव्य देव-ऋद्धि, दिव्य देवद्युति, दिव्य देवानुभाव (दैवी प्रभाव) और दिव्य बत्तीस प्रकार की नाट्यविधि दिखलाने में समर्थ है । किन्तु वह देव उस पुरुष को कोई भी बाधा या व्याबाधा नहीं उत्पन्न करता है, न उसकी चमड़ी का छेदन करता है, वह सूक्ष्म रूप से यह सब दिखलाता है । इस अभिप्राय से कहा गया है कि देव अव्याबाध हैं। इसी प्रकार भगवती सूत्र में अठारहवें शतक के सातवें उद्देशक में कहा है प्रश्न-भगवन् ! महान् ऋद्धि का धारक और यावत् 'महेश' इस प्रकार की आख्या काला देव क्या अपने एक हजार रूपों की विक्रिया करके आपस में ही एक दूसरे के साथ संग्राम करने में समर्थ है ? उत्तर-हाँ समर्थ है। Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिका नियुक्तिश्च अ० १ सू. ३४ तैजसशरीरनिरूपणम् १४१ तानि खलु भदन्त - ! शरीराणि किमेकजीवस्पृष्टानि, अनेकजीव स्पृष्टानि ? गौतम ! एकजीवस्पृष्टानि, नाऽनेकजीवस्पृष्टानि, पुरुषः खलु भदन्त ! अन्तरा हस्तेन वा पादेन वा असिना वा प्रभुर्विच्छेत्तुम् ? नायमर्थः समर्थः नैव तत्र शस्त्र क्रामति ॥ ३३ ॥ मूलसूत्रम् - "तेयगं दुविहं, लद्धिपत्तयं-सहजं च ॥३४॥ छाया - " तैजसं द्विविधम्, लब्धिप्रत्ययं सहजं च ॥३४॥ तत्वार्थदीपिका - पूर्वसूत्रे - क्रमप्राप्तं वैक्रियशरीरस्वरूपं प्ररूपितम् सम्प्रति प्रसङ्गादागतं तैजसशरीरस्वरूपं प्ररूपयितुमाह - " " "तेयगं दुविहं, लद्धिपत्तयं - सहजं च " - इति । तैजसम् तेजसा निष्पादितं शरीरं तैजसमुच्यते । तद् द्विविधं भवति । लब्धिप्रत्ययम् - सहजं चेति । तत्र तपोविशेषाद ऋद्धिप्राप्तिर्लब्धिरुच्यते । एवंविधा लब्धिः प्रत्ययः कारणं यस्य तत्लब्धिप्रत्ययमुच्यते । सहजम् - स्वाभाविकमुच्यते । तथाच - निःसरणात्मकम् - अनिस्सरणात्मकं च तैजसं शरीरं द्विविधं भवति । यथा - कश्चिद्यतिरुग्रचारित्रः केनचिद् विराधितः सन् यदाऽत्यन्तक्रुद्धो भवति तदा तस्य वामभुजतो जीवप्रदेशसहितं तैजसशरीरं बहिर्निर्गच्छति, जाज्वल्य-भगवन् ! उसके वे एक हजार शरीर एक हो जीव से युक्त हैं ? अर्थात् उन हजार शरीरों में एक ही जीव व्याप्त है ? अथवा वे अनेक जीवों से युक्त हैं ? भगवन् ! उन जीवों के अन्तर (बीच के भाग) क्या एक जीव से व्याप्त हैं अथवा अनेक जीवों से व्याप्त हैं ? प्रश्न उत्तर - गौतम एक ही जीव से युक्त हैं, अनेक जीवों से युक्त नहीं हैं । प्रश्न- भगवन् ! क्या पुरुष अपने हाथ से, पैर से या तलवार से उन अन्तरों का विच्छेद करने में समर्थ है ? उत्तर --- नहीं, यह अर्थ समर्थ नहीं, अर्थात् ऐसा नहीं हो सकता । वहाँ शस्त्र नहीं करता ॥ ३३॥ मूलसूत्रार्थ -- 'तेयगं दुविहं लपित्तयं' इत्यादि । सूत्र ||३४ अर्थ - तैजस शरीर दो प्रकार का है - लब्धिप्रत्यय और सहज || तत्त्वार्थदीपिका -पूर्व सूत्र में क्रमप्राप्त वैक्रिय शरीर का स्वरूप बतलाया गया, अब प्रसंग से प्राप्त तैजस शरीर का स्वरूप बतलाने के लिए कहते हैं "तैजस अर्थात् तेज से उत्पन्न किया हुआ शरीर दो प्रकार का है - लब्धिप्रत्यय और सहज । विशिष्ट प्रकार की तपस्या से ऋद्धि की प्राप्ति होना लब्धि है । यह लब्धि जिस शरीर का कारण हो वह शरीर लब्धिप्रत्यय कहलाता है । सहज का मतलब है स्वाभाविक । इस प्रकार तैजस शरीर के दो भेद हैं - निःसरणात्मक और अनिःसरणात्मक | कोई उग्र चारित्र वाला साधु किसी के द्वारा विराधित ( अपमानित या आहत ) होने पर जब कुपित होता है तब उसके वायें भुजा से, तैजस शरीर जीव के प्रदेशों के साथ बाहर निकलता है । Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४२ तरवार्थसूत्रे मानाऽग्निपुञ्जसदृशं दाह्य वस्तुपरिवेष्टयाऽवतिष्ठते । यदा तत्र चिरकालं तिष्ठति तदा-दाह्यं वस्तु भस्मसात् करोति, एतन्नि;सरणात्मकं तैजसं शरीरमवसेयम् । अनिःसरणात्मकं पुनरौदारिकवैक्रियाहारकशरीराऽभ्यन्तरवर्ति तेषां त्रयाणामपि-औदारिकादीनां दीप्तिहेतुकमवगन्तव्यम् ॥३४ । तत्त्वार्थनियुक्तिः-तेजोमयं तैजसं शरीरं द्विविधं प्रज्ञप्तम् लब्धिप्रत्ययं-सहजं च । तत्र-तपोर्विशेषजनिता शक्तिः लब्धिरुच्यते, तत्प्रत्ययं-तत्कारणकं तैजसं शरीरं लब्धिप्रत्ययमुच्यते इदश्च-प्रथमं तैजसं शरीरं तैजसशरीरलब्धिकारणसमुद्भुतशक्तितपोविशेषानुष्ठानात् कस्यचिदेव महात्मनो जीवस्य कदाचिद् भवति । न तु-सर्वस्य । उक्तश्च स्थानाङ्गे ३-स्थाने ३-उद्देशके “तिहिं ठाणेहि समणे निग्गंथे संखित्तविउलतेउलेस्से भवइ, तं जहा-आयावणयाए-१ खतिखमाए-२ अपाणगेणं तवोकम्मेणं"-इति । त्रिभिः स्थानैः श्रमणो निम्रन्थः संक्षिप्तविपुलतेजोलेश्यो भवति, तद्यथा-आतापनातः, क्षान्तिक्षमातः, अपानकेन तपःकर्मणा, इति । सहजन्तु-द्वितीयं तैजसं शरीरं रसाद्याहारपाकजनकं सर्वप्राणिविषयमभ्युपगन्तव्यम् । तस्मात्-सर्वजन्मसु सहजं तैजसं भवतीति ॥३४॥ मूलसूत्रम्-"आहारगं एगविहं, पमत्तसंजयस्स चेव"-॥३५॥ छाया-आहारकमेकविधम् , प्रमत्तसंयतस्यैव”–॥३५॥ वह जाज्वल्यमान अग्नि के पुंज के समान होता है । जिसे जलाना है उसे घेर कर वह रह जाता है । जब वहाँ चिरकाल तक ठहरता है तो उस जलाने योग्य वस्तु को भस्म कर देता है। इस प्रकार का तैजस शरीर निःसरणात्मक कहलाता है। दूसरा जो अनिःसरणात्मक तैजस शरीर है वह औदारिक, वैक्रिय और आहारक शरीर के भीतर रहता है और इन तीनों शरीरों की दीप्ति का कारण होता है ॥३४॥ तत्त्वार्थेनियुक्ति-तेजोमय या तेज का पिण्ड तैजस शरीर दो प्रकार का कहा गया है-लब्धिप्रत्यय और सहज । विशिष्ट प्रकार के तप से जो शक्ति उत्पन्न होती है, वह लब्धि कहलाती है। उसके निमित्त से उत्पन्न होने वाला शरीर लब्धि प्रत्यय तैजस शरीर कहा जाता है। ऐसा शरीर किसी-किसी महात्माओं को कभी-कभी ही प्राप्त होता है, सब को नहीं । स्थानांग सूत्र के तीसरे स्थानक, दूसरे उद्देशक में कहा है--निर्ग्रन्थ श्रमण तीन कारणों से अपनी विपुल तेजोलेश्या को संक्षिप्त करता है-(१) आतापना लेकर (२) क्षमाभाव धारण करके और (३) चौबीहार तपस्या करके । दूसरा सहज तैजस शरीर समस्त संसारी प्राणियों को प्राप्त होता है और वह रस आदि आहार के परिपाक का कारण होता है । अर्थात् हम जो भोजन करते हैं उसे पचाना इसी तैजस शरीर का काम है ॥३४॥ मूलसूत्रार्थ-'आहारगं एगविह' ॥सत्र ३५॥ Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ. १ सू०३५ आहारकशरीरनिरूपणम् १५३ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे तैजसशरीरं प्ररूपितम् । सम्प्रति-आहारकशरीरमाह'आहारगं एगविहं, पमत्तसंजयस्स चेव"-आहारकं शरीरं चैकविधमेव प्रमत्तसंयतस्यैव चतुर्दशपूर्वधरस्य । एवञ्च-आहारकशरीरं तावत् प्रमत्तसंयतस्यैव निष्पद्यते । प्रमत्तसंयतस्य यदा खलु वक्ष्यमाणप्राणिदयादिकारणमुत्पद्यते, तदा स विचारं करोति परमदेवतीर्थकरदर्शनमन्तराऽयं संशयो न विनश्यति, स च भगवान् तीर्थकरोऽस्मिन् क्षेत्रे न विद्यते "इदानीमस्माभिः कि कर्तव्यम्" इत्येवं विधां चिन्तां कुर्वाणे सति प्रमत्तसंयते तस्य प्रमत्तसंयतस्य शरीराद् तालुप्रदेशे विद्यमानाद् रोमानस्याऽष्टमभागरूपाच्छिद्रात् हस्तप्रमाणं घनघटितस्फटिकाकारं पुत्तलकं निर्गतं भवति । तत्पुत्तलकं यत्र कुत्रापि क्षेत्र परमदेवतीर्थकरः केवली वा तिष्ठति, तस्मिन् क्षेत्रे गच्छति तस्य शरीरस्पर्श विधाय स्वकार्य सम्पाद्य पश्चात् परावर्तते, तेनैव तालुच्छिद्रेण तस्य प्रमत्तसंयतस्य मुनेः शरीरे प्रविशति एवं सति तस्य मुनेः स संशयो विनश्यति । ___अर्थात्-वक्ष्यमाणचतुर्भिः कारणैश्चतुर्वारं कृत्वा मोक्षं प्राप्नोति-आहारकलब्धि प्रकटयति । तद्यथा-प्राणिदया–१ तीर्थकरऋद्धिदर्शनम्-२ छद्मस्थावग्रहणम्-३ संशयव्यवच्छेदनार्थम् ४ अर्थ-आहारक शरीर एक ही प्रकार का है और वह प्रमत्त संयत को ही प्राप्त होता है ॥३५॥ तत्त्वार्थदीपिका—पूर्वसूत्र में तैजस शरीर की प्ररूपणा की गई है; अब क्रमप्राप्त आहारक शरीर का कथन किया जाता है आहारक शरीर एक ही प्रकार का होता है और वह चौदह पूर्वो के धारक प्रमत्तसंयत को ही प्राप्त होता है। प्रमत्त संयत अर्थात् षष्ठ गुणस्थानवर्ती साधु के मन में जब आगे कहे जाने वाले प्राणिदया तत्त्वजिज्ञासा आदि में से कोई कारण उत्पन्न होता है, तब वह सोचता है-परमदेव तीर्थंकर भगवान के दर्शन के बिना इस संशय का निवारण नहीं होगा और इस क्षेत्र में तीर्थकर भगवन् विद्यमान नहीं हैं । ऐसी स्थिति में मुझे क्या करना चाहिए ? इस प्रकार की चिन्ता करने वाले प्रमत्तसंयत के शरीर से तालुप्रदेश से विद्यमान बालाग्र के आठवें भाग के बराबर छोटे से छिद्र से एक हाथ के बराबर ढोस बना हुआ स्फटिक मणि जैसा स्वच्छ एक पुतला निकलता है । वह पुतला उस जगह जाता है, जहाँ तीर्थकर भगवान् या केवली स्थित हों, वहाँ उनके शरीर का स्पर्श करके और अपना प्रयोजन पूरा करके वापिस लौट आता है । फिर उसी साधु के शरीर में प्रविष्ट हो जाता है । ऐसा होने पर उस साधु का संशय दूर हो जाता। यह आहारक शरीर इन चार कारणों से चार बार किया जा सकता है और फिर उस साधु को मोक्ष प्राप्त हो जाता है । इसी को आहारक लब्धि प्रकट करना कहते है। जिन चार प्रयोजनों से आहारक शरीर का निर्माण किया जाता है, वे इस प्रकार हैं--(१) Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४ तत्वार्थस् एतैः कारणैर्मेंहात्माऽऽहारकलब्धि प्रकटय्याऽऽहांरकशरीरं गृह्णाति । तथाच - प्राणिदयादिकारणैः - आहारकलब्धि प्रकटय्य, आहारकशरीरं प्राप्य च तीर्थकरसमीपे गच्छति । यदि तीर्थङ्करो न मिलति तदा - हस्तप्रमाणमात्रात् - आहारकशरीरात् बज्रमुष्टिहस्तप्रमाणं शरीरं निःसृत्य तीर्थङ्करसमीपे गच्छति । तत्र च - सर्वं निर्णयं विधाय पुनः परावर्त्य हस्तप्रमाणशरीरे प्रविशति, हस्तप्रमाणशरीराच्च मुनिशरीरे प्रविशति इत्यभिप्रायः । उक्तंच - पाणिदय - रिद्धिदरिसण- छम्मत्थोवग्गहणहेऊ वा, संसयवुच्छेयत्थं, गमणं जिणपायमूलम्मि” - इति । प्राणिदया- ऋद्धिदर्शन-छमस्थावग्रहणहेतोर्वा, संशयव्युच्छेदनार्थे गमनं जिनपादमूले इति तथाचा -ऽऽहारकं शरीरं शुभकर्मणः आहारककाययोगस्य कारणत्वात् शुभं व्यपदिश्यते एवं विशुद्धस्य पुण्यस्य कर्मणोऽशबलस्य निरवद्यस्य कार्यत्वाद विशुद्धं चोच्यते । एवम् - आहारकशरीरेणाऽन्यस्य व्याघातो न भवति, नाऽप्यन्येनाऽऽहारकस्य व्याघातो भवति । यदा खलु आहारकशरीरं निर्वर्तयितुमारभते तदा प्रमत्तो भवति । अतएव - प्रमत्तसंयतस्यैवाऽऽहारकं भवति, नाऽन्यस्य । प्रमत्तसंयतस्याऽन्यद् औदारिकं तु भवत्येवेति भावः ||३५|| तत्त्वार्थनिर्युक्तिः– आहारकं शरीरम् - एकविधम्, एकप्रकारकमेवाऽवगन्तव्यम् । तदपि— प्राणी दया (२) तीर्थंकर भगवान् की ऋद्धि का दर्शन (३) छनस्थ का अवग्रहण अर्थात् नया ज्ञान ग्रहण और (४) संशय का निवारण | इन्हीं चार प्रयोजनों से मुनि आहारक लब्धि प्रकट करके आहारक शरीर का निर्माण करता है । मुनि ने आहारक शरीर का निर्माण करके उसे तीर्थंकर के पास भेजा और कदाचित् आहारक शरीर में से मुट्ठीबंधे हाथ के तीर्थंकर के पास जाता है, वहाँ अपने हाथ प्रमाण प्रथम शरीर में प्रविष्ट होता वहाँ तीर्थंकर न मिले तो उस एक हाथ प्रमाण वाले बराबर दूसरा आहारक शरीर निकलता है और वह - मन का समाधान करके पुनः लौटता है और एक है और वह प्रथम शरीर मुनि के मूल शरीर में प्रविष्ट हो जाता है। कहा भी हैं 'प्राणी की दया के लिए, तीर्थंकर की ऋद्धि को देखने के लिए, छमस्थ के अवग्रहण के लिए अथवा संशय को दूर करने के लिए जिनेन्द्र भगवान् के पादमूल में गमन करता हैं ।' आहारक शरीर शुभकर्म का आहारक काययोग का कारण होने से शुभ कहा जाता है । इसी प्रकार विशुद्धनिर्दोष कर्म का कार्य होने से विशुद्ध भी कहलाता है । आहारक शरीर किसी को रुकावट पैदा नहीं करता और न कोई उसे रोक सकता है। इसलिये उसे अप्रतिघाती कहते है । मुनि जब आहारक शरीर का निर्माण करना प्रारंभ करता है तब प्रमादयुक्त होता है, अतः प्रमत्तसंयत को ही आहारक शरीर होता है, अन्य किसी को नहीं । प्रमत्तसंयत को दूसरा औदारिक शरीर तो होता ही है, यह बात ध्यान में रहनी चाहिए || ३५॥ Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०१ सू. ३५ आहारकशरीरनिरूपणम् १४५ प्रमत्ससंयतस्यैव भवति, अन्तर्मुहर्तकालपरिमाणमिदं भवति । तच्चाऽऽहारकं शरीरं शुभद्रव्योपचितं शुभैव्योपचितैरिष्टवर्ण-गन्ध-रस-स्पर्श-शालिभिरुपचितं निष्पादितं भवति । शुभपरिणामाच्चशुभः परिणामः समचतुन संस्थानमाकारो यस्य तच्छुभपरिणाम चाहारकं भवति । ___ एवं विशुद्धद्रव्योपचितम्-असावधं चाहारकं बोध्यम् । निरवद्याहारपानीयादिभिरिदं भवति । तत्र-स्वच्छस्फटिकखण्डमिव निखिलवस्तुप्रतिबिम्बाधारभूतं विशुद्धद्व्योपचितमुच्यते । यद्वा-अवधेन-गर्हितेन पापेन सह यद् वर्तते तत्सावधं, न सावचं प्राणिवधादिप्रवृत्तिर्यस्मात् भवति, तद् असावद्यमुच्यते । · तथाचाहारकं न कदाचिद् हिंसादौ प्रवर्त्तते। न वा-हिंसादिप्रवृत्तित उत्पद्यते तस्मात्-विशु. द्धमसावधमाहारकं भवति । एवमाहारकशरीरमव्याघाति भवति । व्याहन्तुं शीलमस्य तव्याघाती, न व्याघाति-अव्याघाति, आहारकशरीरं न किञ्चिद् व्याहन्ति-विनाशयति, न वा-तद्अन्येन केनचित् पदार्थेन व्याहन्तुं शक्यते । तदेवंविधमांहारकं चतुर्दशपूर्वघरएव लब्धिप्रत्ययमेवोत्पादयति । तत्त्वार्थनियुक्ति-आहारक शरीर के भेद-प्रभेद नहीं हैं । वह एक ही प्रकार का होता है, प्रमत्त संयत को ही होता है और उसका समय अन्तर्मुहूर्त मात्र ही है। आहारक शरीर शुभ द्रव्यों से अर्थात् प्रशस्त वर्ण, गंध, रस, स्पर्श वाले द्रव्यों से बनता है और शुभ परिणाम वाला अर्थात् समचतुरस्र संस्थान वाला होता है। . इस प्रकार आहारक शरीर विशुद्ध पुद्गलों से उपचित होने से निरवद्य होता है अर्थात् निरवय आहार---पानी से उसका निर्माण होता है । आहारक शरीर विशुद्ध द्रव्यों से बनता है, इसका अर्थ यह है कि वह स्वच्छ स्फटिकमणि के खण्ड के समान समस्त पदार्थों के प्रतिबिम्ब का आधारभूत होता है । अथवा वह गर्हित-पापमय नहीं होता-उससे प्राणिवध आदि पापों में प्रवृत्ति नहीं होती, अतएव वह निरक्य होता है। आहारक शरीर न तो हिंसा आदि पापकर्मों में कभी प्रवृत्त होता है और न हिंसा आदि करने से उत्पन्न होता है,, इस कारण वह विशुद्ध-असावध होता है । आहारक शरीर अव्याघाती भी होता है । अर्थात् न तो वह किसी को रुकावट उत्पन्न करता है और न कोई दूसरी वस्तु उसमें रुकावट उत्पन्न कर सकती है । यह शरीर चौदह पूर्वो के धारक मुनि को लब्धि के निमित्त से ही प्राप्त होता हैं। चौदह पूर्वधारी दो प्रकार के होते हैं-भिन्नाक्षर और अभिन्नाक्षर । जिस चौदह पूर्वधारी को श्रुतज्ञान का एक-एक अक्षर असंदिग्ध होता है अर्थात् जिसे किसी प्रकार का संशय नहीं होता वह भिन्नाक्षर कहलाता है । भिन्नाक्षर को श्रुतज्ञान संबन्धी संशय निवृत्त Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थ सूत्रे चतुर्दशपूर्वधरश्च द्विविधः भिन्नाक्षरः - अभिन्नाक्षरश्च । तत्र - -यस्यैकैकमक्षरं श्रुतज्ञानगम्यपर्यायैः सत्कारिकाभेदेन भिन्नम् - वितिमिरामितं - संशयरहितं भवति स भिन्नाक्षरो व्यपदिश्यते । तस्यच - भिन्नाक्षरस्य श्रुतज्ञानसंशयापगमात् प्रश्नो नोपपद्यते । अतएव - स भिन्नाक्षरः श्रुतकेबली उच्यते, तदन्योऽभिन्नाक्षर आहारकलब्धितामपि करोति कृत्स्नश्रुतज्ञानालाभात् - अवीतरागत्वाच्च । एवंविधश्चतुर्दश पूर्वघर एवं सञ्जातलब्धिराहारकं निर्वर्तयति । स च - प्रमत्तसंयतो व्यपदिश्यते, तस्य चाहारकलब्धेराश्रयणे कारणं तु - पुनरिदमेव भाति यत् श्रुतज्ञानगम्ये कस्मिंश्चिदेवार्थेऽत्यन्तगूढतरे सन्दिहानः सन् तदर्थनिश्चयाय विदेहादिक्षेत्रवर्तिनस्तीर्थकृतः पादारविन्दनिकटे औदारिकेण शरीरेण गन्तुं कथमपि न पार्यते इति विचार्य सञ्जातर्द्धिविशेषो लब्धिप्रत्ययमेवाहारकं शरीरमुपजनयति नाऽन्यप्रत्ययम् । १४६ तत्र गत्वा—–यदि तत्र तीर्थकरमन्यत्रगतं जानाति । तदा - तस्मादाहारकशरीरादन्यद्बद्धमुष्टिप्रमाणं शरीरं निःसृत्य यत्र भगवान् वर्तते तत्र गत्वा शीघ्रं भगवन्तमालोकित सकललोकालोकं विलोक्य - प्रणम्य - पृष्ट्वा च विच्छिन्नसंशयः पापरहितः पुनरागत्य तमेव देशं यत्र गच्छता तद् आहारकमनाबाधबुद्धा न्यासवन्निक्षिप्तं स्वप्रदेशजालावबद्धं तदवस्थमास्ते । हो जाने के कारण प्रश्न उत्पन्न नहीं होता । अभिन्नाक्षर आहारक लब्धि का प्रयोग करता है, क्योंकि उसे सम्पूर्ण श्रुतज्ञान प्राप्त नहीं होता और वह वीतराग नहीं होता है । इस प्रकार का चतुर्दश पूर्वधर ही आहारक लब्धि प्राप्त करके आहारक शरीर बनाता है । वह प्रमत्तसंयत कहलाता है । प्रमत्तसंयत और चौदह पूर्वो का धारक मुनि आहारक लब्धि का आश्रम क्यों लेता है ? इसका कारण यही जान पड़ता है कि- श्रुतज्ञान के गोचर किसी अत्यन्त गूढ़ पदार्थ में उसे संशय उत्पन्न होता है तब उसका समाधान प्राप्त करने के लिए उसे तीर्थंकर भगवान् के चरणकमलों में जाना अनिवार्य हो जाता है किन्तु विदेह आदि दूरवर्ती क्षेत्र में औदारिक शरीर से जाना संभव नहीं होता । ऐसी स्थिति में वह अपनी पूर्वप्राप्त लब्धि का उपयोग करता है और उससे आहारक शरीर का निर्माण करके उसे तीर्थंकर के पादमूल में भेजता है या यों कहना चाहिए कि वह उस शरीर के द्वारा स्वयं भगवान् के चरण कमलों के निकट उपस्थित होता है । वहाँ पहुँचने पर यदि पता चले की तीर्थकर भगवान् विहार करके कहीं अन्यत्र चले गए हैं तो उस आहारक शरीर से बद्धमुष्टि हस्त प्रमाण दूसरा आहारक शरीर निकलता है और वह दूसरा आहारक शरीर तीर्थंकर भगवान के निकट जाता है, वहाँ जाने पर शीघ्र ही भगवान् के दर्शन करके, उन्हें नमस्कार करके और प्रश्न करके संशय हीन हो जाता है । जब उसका संशय निवृत्त हो जाता है तो लौटता है । दूसरा आहारक शरीर पहले आहारक शरीर में समाहित हो जाता है और प्रथम आहारक शरीर मूल शरीर में समा जाता है । इस प्रकार अपने प्रयोजन को सिद्ध करके वह मुनि तदवस्थ-‍ थ-ज्यों का त्यों- हो जाता है । Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AAAAAAAAAA दोपिकानियुक्तिश्च अ० १ सू. ३५ अहारकशरीरनिरूपणम् १४७ तदनन्तरं च तदाहारकशरीरं विहाय आत्मप्रदेशजालमुपसंहृत्य पूर्वीदारिकमेवानुप्रविशति । तथाच-"कस्मिंश्चिदर्थे कृच्छेऽत्यन्तसूक्ष्मे सन्देहमापन्नो निश्चयाधिगमार्थ क्षेत्रान्तरितस्य भगवतोऽर्हतः पादमूलमौदारिकेण शरीरेणाऽशक्यगमनं मत्वा लब्धिप्रत्ययमेव उत्पादयति, पृष्ट्वाऽथभगवन्तं छिन्नसंशयः पुनरागत्य व्युत्सृजति अन्तर्मुहूर्तस्य" इति भाष्यमपि संगच्छते । . उक्तञ्च प्रज्ञापनायां २१ शरीरपदे-आहारगसरीरे णं भंते ? किं संठिए पण्णत्ते ? गोयमा ! समचउरंससंठाणसंठिए"-पण्णत्ते-इति । आहारकशरीरं खल्ल भदन्त ! किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! समचतुरस्रसंस्थानसंस्थितं प्रज्ञप्तम् इति । __तथाचाहारकमाहियते-प्रतिगृह्यते प्रतिविशिष्टप्रयोजनसाधनाय, कार्यपरिसमात्म्यनन्तरं च“याचितमण्डन" न्यायेन पुनर्मुच्यते । संशयव्यवच्छेदार्थाऽवग्रहऋद्धिदर्शनादि च कार्यमवसेयम् । तच्चाहारकमन्तर्मुहूर्तस्थितिकम् । अन्तर्मुहूर्तेनैव कालेनाहरणकर्तुरिष्टप्रयोजनसिद्धिरुपजायते । सिद्धप्रयोजनश्च स पुनस्तदाहारकं शरीरं विमुञ्चति । तस्मात्-नोत्तरकालमपि ता लब्धिमुपजीवति । अन्तर्मुहूर्त स्थितिरात्मलाभो यस्य तदन्तर्मुहूर्तस्थितिकम् । तदन्यानि चौदारिकादीनि वत्साध्यप्रयोजनसम्पादनाय नालं भवन्ति, नाऽपि-नियमतोऽन्तर्मुहूर्तस्थितिकान्येव तानि भव 'किसी कठिन और अत्यन्त सूक्ष्म अर्थ में सन्देह उत्पन्न होने पर उसका निश्चय-निर्णय करने के लिए दूर देशवर्ती अर्हन्त भगवान् के पादमूल में औदारिक शरीर से जाना अशक्य समझ कर लब्धि निमित्तक शरीर को उत्पन्न करता है । भगवान् से प्रश्न करने पर संशय रहित हो जाता है और फिर लौट कर उस शरीर का त्याग कर देता है । यह सब एक अन्तमुहूर्त में ही हो जाता है ।, भाष्य का यह कथन भी इससे संगत होता है । प्रज्ञापना के २१ एक्कीस वें शरीरपद में कहा है- ... प्रश्न-भगवन् ! आहारक शरीर का संस्थान कैसा होता है ? उत्तर--गौतम ! समचौरस संस्थान होता है । इस प्रकार भावार्थ यह हुआ कि जो शरीर एक विशिष्ट प्रयोजन की सिद्धि के लिए उत्पन्न किया जाता है और उस प्रयोजन की सिद्धि हो जाने पर 'माँगे हुए आभूषण' के समान त्याग दिया जाता है, वह आहारक शरीर है । संशय को निवारण करना, अवग्रह (नया ज्ञान सीखना) ऋद्धिदर्शन आदि उसका प्रयोजन है । यह शरीर सिर्फ अन्तर्मुहूर्त तक ही रहता है। अन्तर्मुहूर्त काल में ही इष्ट प्रयोजन की सिद्धि हो जाती है। प्रयोजन सिद्धि हो जानेपर आहारक शरीर का त्याग कर दिया जाता है । तदनन्तर वह. मुनि उस लब्धि का प्रयोग नहीं करता। आहारक शरीर से जिस प्रयोजन की सिद्धि होती हैं, उसे औदारिक आदि अन्य कोई भी शरीर सिद्धि नहीं कर सकते । अन्य शरीर नियम से अन्तर्मुहर्त मात्र की स्थिति वाले ही हों, ऐसा नियम नहीं है। Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थ न्तीति भावः । तैजसं शरीरं पुनस्तेजोविकाररूपं तेजः स्वतत्त्वं शापानुग्रहप्रयोजनं भवति । तस्य नाऽत्राधिकारः । उष्णतालक्षणं तेजः सर्वशरीरेषु अन्नस्य पाचकं जठराग्निरूपं संसिद्धम् । एवंविधस्य तेजसो विकारस्तैजसमवस्थान्तरापत्तिरिति । __कार्मणं शरीरन्तु-कर्मणो विकाररूपं ज्ञानावरणादिकर्मणो विकृतिः कर्ममयं-कर्मात्मकं भवति । नैव मौदारिकादीनि भवन्ति । एतेभ्य एवोदाराधर्थविशेषेभ्य उक्तलक्षणेभ्यो विभिन्नस्वरूपेभ्यः शरीराणां घट-पटादिवत् लक्षणभेदात् नानास्वं सिद्धम् । न केवलमुक्तावाख्यानद्वारेणैव औदारिकादीनां शरीराणां परस्परं मेदो भवति । अपितु-निम्नकारणतोऽपि भेदो भवति । तत्र-कारणतस्तावत् स्थूलपुद्गलोपचितमूर्तिरूपमौदारिक भवति । नैवं वैक्रियादीनि, उत्तरोत्तरस्य सूक्ष्मत्वात् , एवं विषयकृतोऽपि तेषां परस्परं भेदो भवति । तथाहि-विद्याधरौदारिकशरीराणि प्रत्यानन्दीश्वराद् औदारिकस्य विषयः जछाचारणं प्रत्यारुचकपर्वतात् तिर्यक् उर्ध्वमापाण्डकवनात् । वैक्रिय शरीरमसंख्येयद्वीप-समुद्रविषयम् , आहारकं महाविदेहक्षेत्रपर्यन्तविषयम् । तैजसकार्मणे सर्वलोकपर्यन्तविषये भवतः । एवं स्वामिकृतोऽपि तेषां मेदो भवति । तथाहि-औदारि तैजस शरीर तेज का विकार रूप' तेजोमय, तेजःस्वभाव होता है । उसका प्रयोजन शाप और अनुग्रह करना है । यहाँ उसका अधिकार नहीं है। तेज का लक्षण उष्णता है । वह समस्त शरीरों में अन्न को पचानेवाला, जठराग्नि के रूप में प्रसिद्ध है। यह तैजस शरीर आहारक से भिन्न है। . कार्मण शरीर कर्म का विकार, ज्ञानावरणीय आदि कर्मों की विकृति, कर्ममय या कर्मात्मक होता है । औदारिक आदि शरीर ऐसे नहीं होते । जैसे उदारता-स्थूलता-औदारिक शरीर का लक्षण हैं, उसी प्रकार इन पांचों शरीर के लक्षण अलग-अलग हैं । लक्षण अलग-अलग होने से इनमें भिन्नता होती है, जैसे घट और पट में भिन्नता है। हाँ, उक्तव्युत्पत्ति के मेद से ही औदारिक आदि शरीरों में भेद नहीं है, अपितु निम्नलिखित कारणों से भी उनमें भेद सिद्ध होता है। सर्व प्रथम औदारिक आदि शरीरों के कारण भिन्न-भिन्न हैं। औदारिक शरीर स्थूल पुद्गलों से बनता है वैक्रिय आदि शरीर ऐसे नहीं; वे उत्तरोत्तर सूक्ष्म होते हैं, क्योंकि उनका निर्माण जिन पुद्गलों से होता हैं, वे उत्तरोत्तर सूक्ष्म होते हैं। विषय अर्थात् गतिक्षेत्र की अपेक्षा से भी शरीरों में भेद हैं । विद्याधरों के औदारिक शरीर नन्दीश्वर द्वीप तक ही जा सकते हैं । जंघाचरण मुनि तिर्छ रुचकपर्वत तक और ऊपर पाण्डुक वन तक जा सकते हैं । वैक्रिय शरीर का विषय असंख्यात द्वीप-समुद्र हैं, अर्थात् वैक्रिय शरीरधारी असंख्यात द्वीप-समुद्रों तक जा सकता है । आहारक शरीर महाविदेह क्षेत्र पर्यंत जा सकता हैं और तैजस तथा कार्मण शरीर का विषय सम्पूर्ण लोक है । Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०१ सू. ३५ आहारकशरीरनिरूपणम् १४९ कशरीरं मनुष्य-तिरश्चां भवति, वैक्रियं देव-नारकाणां तिर्यङ्-मनुष्याणां च कतिपयानाम् । आहारकं चतुर्दशपूर्वधरमनुष्याणाम् । तैजस-कार्मणे सर्वसंसारिणां भवतः । एवं प्रयोजनकृतोऽपि तेषां विशेषः तथाहि-औदारिकस्य धर्माधर्मसुखदुःखकेवलज्ञानप्राप्त्यादिप्रयोजनम् , वैक्रियस्य स्थूलसूक्ष्मै कत्वगगनचरक्षितिगतिविषयाद्यनेकविभूतिप्राप्तिः प्रयोजनम् । आहारकस्य पुनः सूक्ष्मव्यवहितदुरवगाहार्थव्यवस्थितिः प्रयोजनम् , तैजस्य-आहारपाकः प्रयोजनम् । कार्मणस्य तु-भवान्तरगतिपरिणामः प्रयोजनम् । ___ एवं प्रमाणकृतोऽपि तेषां परस्परं भेदो भवति । तथाहि- औदारिकं तावत् सातिरेक योजनसहस्रम् , वैक्रियं योजनलक्षप्रमाणं भवति । आहारकं रनिप्रमाणम् , तैजस कामेणे लोकायामप्रमाणे भवतः । एवं प्रदेशसंख्यातोऽपि भेदस्तेषां परस्परं भवति, तैजसात् प्राक् औदारिकादिप्रदेशतोऽसंख्येयगुणं भवति, तैजसं-कार्मणं च-अनन्तगुणं भवति । एवमवगाहनतोऽपि विशेषो बोध्यः तथाहि-सातिरेकयोजनसहस्रप्रमाणमौदारिकमसंख्येयगुणप्रदेशेषु यावत्सु अवगाढं भवति, ततो बहुतरासंख्येयप्रदेशावगाढं योजनलक्षप्रमाणं वैक्रियं __स्वामी की अपेक्षा भी शरीरों में भेद है । वह इस प्रकार औदारिक शरीर मनुष्यों और तिर्यंचों को होता है, वैक्रिय देवों और नारकों को होता है और किसी किसी मनुष्य एवं तियेच को हो सकता है । आहारक चौदहपूर्वो के धारक मुनियो को ही होता है । तैजस और कार्मण सब संसारी जीवों को होते हैं। ___प्रयोजन की अपेक्षा भी शरीरों में भेद है-धर्म, अधर्म, सुख, दुःख एवं केवलज्ञान की प्राप्ति आदि औदारिक शरीर का प्रयोजन है । स्थूलता, सूक्ष्मता, एकता, अनेकता, आकाशगमन भूमिगमन आदि अनेक विभूतियों की प्राप्ति वैक्रिय शरीर का प्रयोजन है । सूक्ष्म, गहन, दुर्जेय अर्थ के विषय में समाधान प्राप्त करना आहारक शरीर का प्रयोजन है। आहार को पचाना आदि तैजस शरीर का प्रयोजन है और भवान्तर में गति होना कार्मण शरीर का प्रयोजन है । प्रमाण की अपेक्षा भी शरीरों में भेद है । यथा-औदारिकशरीर का प्रमाण कुछ अधिक एक हजार योजन वैक्रिय का एक लाख योजन, आहारक का एक हाथ और तैजस तथा कार्मण का लोक के बराबर है। प्रदेशों की संख्या की अपेक्षा भी शरीरों में भेद है। यथा-औदारिक से वैक्रिय और वैक्रिय से आहारक शरीर के प्रदेश असंख्यातगुणित है, । आहारक से तैजस और तैजस से कार्मण शरीर के प्रदेश अनन्तगुणा है। अवगाहना से भी उनमें भेद है, यथा-किंचित् अधिक एक हजार अधिक योजनं प्रमाण वाला औदारिक शरीर लोक के असंख्यातवें भाग में अवगाढ होता है, एक लाख योजन प्रमाण वाला वैक्रिय शरीर उनकी अपेक्षा अधिक प्रदेशों में अवगाढ होता है । आहारक शरीर Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५० 'तत्त्वार्थ सूत्रे भवति । ताभ्यामल्पप्रदेशावगाढमांहारकं भवति । तस्य हस्तमात्रत्वात् । तैजसकार्मणे च लोकान्तायताssकाशश्रेण्यवगाढे भवतः । एवं तेषां स्थितिकृतोंऽपि भेदो भवति । तथाहि - औदारिकं शरीरं जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्त - स्थितिकं भवति, उत्कृष्टेन - त्रिपल्योपमस्थितिकम् । वैक्रियं आहारकमन्तर्मुहूर्तस्थितिकमेव । `तैजसकार्मणे च सन्तानानुरोधात् अभव्यसम्बन्धितया - अनाद्यपर्यवसाने भवतः । भव्यसम्बन्धितया चाडनादिसपर्यवसाने । एवमल्पबहुत्वकृतोऽपि भेदो भवति सर्वस्तोकमाहारकं यदि सम्भवति कदाचिन्नापि सम्भवति यतस्तस्यान्तरमुक्तं- जघन्येनैकसमयः, उत्कृष्टेन षण्मासाः तर्बाद भवति तदा जघन्येन एकमादिकृत्वा यावदुत्कृष्टतो नवसहस्राणि आहारकशरीराणि युगपद् भवन्ति । आहारकाद् वैक्रियाणि-असंख्येयगुणानि भवन्ति । नारकदेवानामसंख्येयत्वात् असंख्येयोत्सर्पिण्यवसर्पिणी समयराशिसमसंख्यकानि, वैक्रियशरीरापेक्षया - औदारिकशरीराणि असंख्येयगुणानि तिर्यङ्मनुष्याणामसंख्येयत्वात् असंख्योत्सर्पिण्यवसर्पिणी समयराशिसमसंख्यानि । अथ तिरश्चामनन्तत्वात् कथं तेषामानन्त्ये सति असंख्येयानि शरीराणि स्युरिति चेत् - उच्यते प्रत्येकशरीराणां तिरश्चामसंख्येयानि शरीराणि साधारणानामनन्तत्वात् तेषामनन्तानामेकं शरीरं भवति । अतोऽसंख्यातानि न तु - अनन्तानामपि प्रत्येकं शरीरं भवति । तस्मात् - तिरश्चां शरीराणि असंख्येयान्येव न पुनरनन्तानि इति भावः । इन दोनों से कम प्रदेशों में अवगाढ होता है, क्योंकि उसका प्रमाण एक हाथ का ही होता और कार्मण शरीर लोकपर्यंत लम्बी आकाशश्रेणी में अवगाहन करते हैं । है स्थिति की दृष्टि से भी शरीरों में भेद है, यथा - औदारिक शरीरकी स्थिति जघन्य अन्तमुहूर्त्त और उत्कृष्ट तीन पल्योपम की है । वैक्रिय शरीर तेतीस सागरोपम तक रहता है । आहारक की स्थिति अन्तर्मुहूर्त मात्र की है । तैजस और कार्मण शरीर प्रवाह की अपेक्षा अनादि एवं अभव्य की अपेक्षा अनन्त तथा भव्य की अपेक्षा सान्त हैं । अल्पबहुत्व की अपेक्षा से भी शरीरों में भेद है, यथा - आहारक शरीर सबसे थोड़े हैं । कदाचित् होते हैं, कदाचित् नहीं भी होते । उनका अन्तर जघन्य एक समय का और उत्कृष्ट छह मास का है | आहारक शरीर यदि हो तो जघन्य एक हो और अधिक से अधिक एक साथ नौ हजार तक हो सकते हैं । आहारक की अपेक्षा वैक्रियक शरीर असंख्यात हैं - असंख्यात उत्सर्पिणी और अवसर्पिणी कालों की समय राशि के बराबर है, और सब नारक तथा देव वैक्रिय शरीरी ही होते है । वैक्रिय की अपेक्षा औदारिक शरीर असंख्यातगुणा हैं, असंख्यात उत्सर्पिणी - अवसर्पिणी कालों की समय राशि के बराबर हैं । शंका- तिच अनन्त है, ऐसी स्थिति में उनके शरीरी असंख्यात ही क्यों कहे ? समाधान- प्रत्येक शरीरी तिर्यचों के असंख्यात शरीर होते हैं । यद्यपि साधारण निगोद काय के तिर्यन्च अनन्तसंख्यक हैं, मगर उनके अलग-अलग शरीर नहीं होते, बल्कि अनन्त Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० १ सू० ३५ आहरकशरीरनिरूपणम् १५१ ___ औदारिकशरीरभ्य स्तैजसकार्मणानि अनन्तगुणानि भवन्ति । तैजसकार्मणानि प्रत्येक संसारिणां सर्वजीवानां भवन्ति, तस्मात्-अनन्तानि, न तु-बहूनां जीवानामेकं तैजसं-कार्मणं वा भवतीति भावः । इत्येवं नवभ्यो विशेषेभ्यः कारणेभ्यः औदारिकादिशरीराणां नानात्वं सिद्धम् । इदमत्र बोध्यम्-अन्तर्गतौ तैजसकार्मणे केवले भवतः, भवस्थतायां तैजसकार्मणे-औदारिकं चेति त्रीणि युगपद् भवन्ति । अथवा-तैजसकार्मणे च वैक्रियं चेति त्रीणि बोध्यानि । तिर्यङ्मनुष्याणां तैजसकार्मणौदारिकैः सह लब्धिप्रत्ययवैक्रियशरीरसद्भावे युगपदविविच्छिन्नप्रदेशत्वात् चत्वारि भवन्ति । चतुर्दशपूर्वधरमनुष्यस्याऽऽहारकलब्धौ सत्यां तैजसकामणौदारिकैः सह लब्धिप्रत्ययाहारकशरीर सद्भावे युगपदेवं चत्वारि भवन्ति । कमलनालतन्तुवदेवाऽविच्छेदेन एकजीवप्रदेशैश्चतुष्टयमपि प्रतिबद्धमवगन्तव्यम् । अनुत्पन्नलब्धेः संसारिणो जीवस्य तैजसकार्मणौदारिकाणि त्रीणि भवन्ति । अथवा कार्मणवैक्रिये देवनारकाणाम् । अनुत्पन्नलब्धीनां तिर्यङ्मनुष्याणां तैजसकामणौदारिकाणि युगपद् भवति । अनुत्पन्नवैक्रियलब्धेश्चतुर्दशपूर्वधरमनुष्यस्य तैजसकार्मणौदारिकाहारकाणि वा भवन्ति । साधारण जीवों का एक ही शरीर होता है। अतएव जीव अनन्त होने पर भी उनके शरीर असंख्यात ही होते हैं, अनन्त नहीं । औदारिक शरीर की अपेक्षा तैजस और कार्मण शरीर अनन्तगुणा हैं, क्योंकि ये दोनों शरीर समस्त संसारी जीवों को होते हैं और सब को अलग-अलग होते हैं। औदारिक शरीर के समान अनन्त जीवों का एक ही सैजस या कार्मण शरीर नहीं होता । इस प्रकार औदारिक आदि शरीरों में उक्त नौ आधारों से भेद होता है। यहाँ यह समझ लेना चाहिए की विग्रहगति के समय सिर्फ तैजस और कार्मण दो शरीर होते हैं भवस्थ दशा में तैजस, कार्मण और औदारिक ये तीन अथवा तैजस, कार्मण और वैक्रिय, ये तोन होते हैं तिर्यचों और मनुष्यों को तैजस, कार्मण और औदारिक शरीर के साथ जब लब्धिनिमित्तक वैक्रिय शरीर भी प्राप्त होता है तो एक साथ चार शरीर भी पाये जाते है। चतुर्दशपूर्वधारक मुनि को आहारकलब्धि प्राप्त हो और वह आहारक शरीर बनावे तो उस समय तैजस, कार्मण और औदारिक शरीर के साथ आहारक के होने से भी चार शरीर हो सकते हैं। जब एक जीव में चार शरीर एक साथ होते हैं तो जीव के प्रत्येक प्रदेश के साथ चारों शरीर का संबंध होता है। इस प्रकार लब्धिरहित संसारी जीव को तीन शरीर होते हैं-तैजस, कार्मण, औदारिक यदि वह देव या नारक हो तो औदारिक के बदले वैक्रिय शरीर होता है । वैक्रियलब्धि से रहित और आहारकलब्धि से सम्पन्न चतुर्दशपूर्वधर मनुष्य को तैजस; कार्मण, औदारिक तथा आहारक, ये चार शरीर होते हैं । अगर किसी मनुष्य या तिर्यन्च को वैक्रियलब्धि प्राप्त हो तो उसके तैजस, कार्मण, औदारिक तथा वैक्रय, ये चार शरीर एक साथ पाये जाते Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५२ तत्वार्थसूचे उत्पन्नलब्धीनां मनुष्यतिरश्चां कार्मणतैजसौदारिकवैक्रियाणि युगपच्चत्वारि भवन्ति । चतुर्दशपूर्वधरमनुष्यस्याऽनुत्पन्नवैक्रियलब्धेः कार्मणतैजसौदारिकाहारकाणि युगपद्भवन्ति । पञ्चशरीराणि तु न युगपद् भवन्ति कदापि नापि-वैक्रियाहारके युगपद् भवतः लब्धिद्वयाऽभावात् इति भावः ॥३५॥ मूलसूत्रम् -“कम्मए सव्वेसिं-" ॥३६॥ छाया-कार्मणं सर्वेषाम् ॥३६॥ . तत्वार्थदीपिकाः- पूर्वं तावत्-आहारकशरीरस्वरूपं प्ररूपितम् , सम्प्रत्यन्तिमं कार्मण शरीरस्वरूपं प्ररूपयितुमाह - 'कम्मए सव्वेसिं' इति. कार्मणम्-कर्मणा निर्मितम्.कार्मणं कार्य वा, कार्मणं शरीरं सर्वेषामौदारिकादिशरीराणां निबन्धनं-कारणं भवति. यदा-जीवः एकं शरीरं विहायउत्तरशरीरं प्रति गच्छति, तदा-कार्मणशरीरेण सह तस्य योगः-सङ्गतिर्भवति तथा च कार्मणशरीराधारेण जीवो गत्यन्सरं गच्छति । ___ अत एव सर्वशरीरप्ररोहणबीजभूतं कार्मणं शरीरं बोध्यम् एवञ्च-ज्ञानावरणादिकर्मणो विकाररूपं- कर्ममयं वा कामणं शरीरं भवति. तस्य ज्ञानावरणादिकर्मव्यतिरिक्तं कारणं न वर्तते कार्मणस्य कर्ममात्रतया कर्मस्वभाववत्वात्, सर्वेषां च संसारिणां जीवानां कामेणं शरीरं भवति. विग्रहगतौ खलु-जीवानां कार्मणशरीरकृत एव वाङ्मनःकायवर्गणा निमित्तक आत्ममपरिस्पन्दनरूपो योगो भवति ॥३६॥ हैं। इस प्रकार अधिक से अधिक एक जीव में चार ही शरीर का संभव हैं, पाँच का नहीं, क्यों कि जब वैक्रिय शरीर होता है तो आहारक शरीर नहीं हो सकता और आहारक शरीर होता है तो वैक्रिय शरीर नहीं हो सकता । इसका भी कारण यह है कि एक साथ ये दोनों लब्धियां नहीं होती हैं ॥३५॥ मूलसूत्रार्थ-"कम्मए सव्वेर्सि' सूत्र, ॥३६॥ कार्मण शरीर सब शरीरों का कारण है ॥३६॥ तत्त्वार्थदीपिका-पहले आहारकशरीर का निरूपण किया गया है, अब अन्तिम कार्मण शरीर का निरूपण किया जाता हैं कर्म के द्वारा निर्मित अथवा कर्म का कार्य कार्मण शरीर औदारिक आदि सब शरीरों का कारण है। जीव जब एक शरीर का त्याग करके भावी शरीर को प्राप्त करने के लिए गमन करता है अर्थात् विग्रहगति में होता है, उस समय कार्मण शरीर के द्वारा ही उसका योग अर्थात् प्रयत्न होता है । कार्मण शरीर के द्वारा होने बाले प्रयत्न से ही वह दूसरी गति में जाता है । इस प्रकार कार्मण शरीर अन्य समस्त शरीरों को उत्पन्न करने के लिए बीज के समान है। वह ज्ञानावरण आदि कर्मों के सिवाय उसका अलग कोई कारण नहीं हैं । वस्तुतः कार्मण शरीर कर्मस्वरूप ही है । यह शरीर समस्त संसारी जीवों को प्राप्त होता है । योग का अर्थ है-वचन, मन और काय के निमित्त से आत्मा के प्रदेशों में होने वाला परिस्पन्दन अर्थात् हलन-चलन ॥३६॥ Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०१ सू. ३६ कार्मणशरीरनिरूपणम् १५३ तत्त्वार्थनियुक्ति-कार्मणं च शरीरमेषां सर्वेषामौदारिकदीनां शरीराणां निबन्धनं कारणं बीजं वर्तते सकलशक्त्याधारत्वात् चित्रकर्मणः कुड्यवत्. भवप्रपञ्चबीजभूतस्य कार्मणशरीरस्य समूलच्छेदे तु प्रक्षालितसकलल्मषाः सन्तो न पुनः शरीराणि समाश्रयन्ति. एवंविघं चेदं कार्मणं ज्ञानावरणादिभ्यः कर्मभ्यो जायते न पुनरन्यत् तस्य कारणमस्ति तथा च–ज्ञानावरणादिकं कर्म तदात्मकत्वात् कार्मणस्य कारणम् अन्येषां चौदारिकादिशरीराणाम् ।। आदित्यप्रकाशवत् न स्वात्मनि क्रियाविरोधः सम्मवति यथा-सविता स्वमण्डलं प्रकाशयति अन्यानि च घटपटादीनी प्रकाशयन्ति न हि स्वेतरः कश्चित्पदार्थः सवितृमण्डलस्य प्रकाशको भवति अनवस्थाप्रसक्तेः एवं ज्ञानावरणादिकर्मव्यतिरिक्तं न कार्मणस्य कारणं सम्भवति, कार्मणस्य कर्ममात्रतया कर्मस्वभाववत्वात् इति भावः ॥३६॥ मूलसूत्रम्--"वेए तिविहे-" छाया-"वेदस्त्रिविधः-" तत्वार्थदीपिका-पूर्व तावद्- औदारिकादिपञ्चशरीराणि प्ररूपितानि सम्प्रति-तानि शरीराणि यथायोग्यं धारयतां जीवानां केषां चित् पुंवेदः केषांचिद् नपुंसकवेदः केषाञ्चिन् तत्त्वार्थनियुक्ति– कार्मण शरीर औदारिक आदि सब शरीरों का कारण है । जैसे चित्रकर्म का आधार दीवार होती है, उसी प्रकार यह कर्म सकल शक्ति का आधार है। भवपरम्परा के कारणभूत इस कर्म का जब समूल उच्छेद हो जाता है तो समस्त कल्मष धुल जाते हैं और जीव फिर किसी भी शरीर को धारण नहीं करते । यह कार्मण शरीर ज्ञानावरणीय आदि कर्मों से उत्पन्न होता है। इसका अन्य कोई कारण नहीं है । ज्ञानावरण आदि कर्म, कार्मण शरीर रूप होने से कार्मण शरीर के कारण हैं । उनमें सूर्य के प्रकाश के समान अपने आपमें क्रिया का विरोध नहीं है । जैसे सूर्य अपने मण्डल को भी प्रकाशित करता है और घट पट आदि अन्य पदार्थों को भी प्रकाशित करता है—सूर्यमण्डल को प्रकाशित करने के लिए किसी अन्य प्रकाश की आवश्यकता नहीं होती । यदि सूर्यमण्डल को प्रकाशित करने के लिए अन्य प्रकाश की आवश्यकता मानी जाय तो अनवस्थादोष का प्रसंग आता है, अर्थात् उस प्रकाश को प्रकाशित करने के लिए भी अन्य प्रकाश की आवश्यकता माननी पड़ेगी और उसके लिए भी अन्य प्रकाश की । इस प्रकार मानते-मानते कहीं विराम ही नहीं होगा। इसी प्रकार ज्ञानावरण आदि कमों से भिन्न कार्मण शरीर का कोई कारण नहीं । कार्मण शरीर कर्मस्वरूप ही है, कर्म-समुदाय रूप ही है ॥३६।। मूलसूत्रार्थ—"वेए तिविहे" वेद तीन प्रकार का है ॥३७॥ तत्त्वार्थदीपिका---पहले औदारिक आदि पाँच शरीरों की प्ररूपणा की गई है, अब यह Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थस्त्रे स्त्रीवेदो भक्लीलि प्रतिपादयितुं पुंस्त्वादिवेदत्रयं प्ररूपयति--" वेए तिविहे" इति.। वेद:-वेदनं वेदः, वेचते वा वेदः-लिङ्गम्, अभिलाषविशेषो वा स च वेदस्त्रिविधः पुंस्त्वं-स्त्रीत्वं-नपुंसकत्वञ्चेति तच्च-लिङ्ग द्विविधम्, द्रव्यलिङ्गं-भावलिङ्गम् तत्र द्रव्यलिङ्गे तावद् योनि लिङ्गादि नामकर्मोदयनिष्पादितं भवति भावलिङ्ग पुनर्नोकषायोदयविशेषापादितवृत्तिरूपं भवति । तत्र-पुंवेदोदयात् सूते-अपत्यं जनयति इति पुमान्-पुंस्त्वम्. स्त्रीवेदोदयात् स्त्यायति-अस्यां गर्भ इति स्त्री स्त्रीत्वम् नपुंसकवेदोदयात् तदुभयशक्तिविकलं नपुंसकं नपुंसकत्वमुच्यते तथाच--हास्यरत्यरत्यादिनवविधेषु नोकषायवेदनीयेषु वेदस्त्रिविधः पुरुषवेद-स्त्रीवेद-नपुंसकवेदभेदात् तत्र पुरुषवेदोदयात् । अनेकाकारासु स्त्रीष्वभिलाषो भवति उद्रिक्त श्लेष्मण आम्रफलाभिलाषवत् । एवं सङ्कल्पविषयीभूतासु स्त्रीष्ववपि अभिलाषो बोध्यः एवं स्त्रीवेदोदयात् पुरुषेष्वभिलाषो भवति. एवं सङ्कल्पजातेषु पुरुषेष्वषि अभिलाषो बोध्यः एवं नपुंसकवेदोदयात् कस्यचित् पुरुष बतलाते हैं कि उन शरीरों को धारण करने वाले जीवों में कोई स्त्री वेद वाला होता है, कोई पुरुषवेद वाला होता है । यह बतलाने के लिए पहले वेद के भेद बतलाते हैं ___ एक प्रकार के वेदन को अथवा जिसके कारण वह वेदन हो, उसे वेद कहते हैं। वेद एक प्रकार की अभिलाषा है और लिंग को भी वेद कहते हैं। वेद के तीन भेद हैं-पुंवेद, स्त्रीवेद, नपुंसकबेद । लिंग दो प्रकार के हैं द्रव्यलिंग और भावलिंग । योनिनामकर्म और लिंगनामकर्म के उदय से द्रव्यलिंग उत्पन्न होता है । भावलिंग की उत्पत्ति नोकषायमोहनीय कर्म के उदय से होती है । . (२) पुंवेद के उदय से पुमान् (पुरुष) होता है । संस्कृतभाषा के अनुसार इस शब्द की व्युत्पत्ति है- 'सूते अपत्यं' इति पुमान्' अर्थात् जो सन्तान को उत्पन्न करे (१) स्त्रीवेद के उदय से जिसमें गर्भ जमता है, उसे स्त्री कहते हैं (३) नपुंसकवेद के उदय से जो जीव पूर्वोक्त दोनों शक्तियों से हीन होता है अर्थात् न सन्तान उत्पन्न कर सकता है और न गर्भ धारण कर सकता है, वह नपुंसक कहलाता है । इस प्रकार हास्य, रति, अरति आदि नौ प्रकार के नोकषायवेदनीय के भेदों में एक जो वेद है, उसके तीन प्रकार हैं-.-१ पुरुषवेद, २ स्त्रीवेद और ३ नपुंसकवेद । पुरुषवेद के उदय से स्त्री की अभिलाषा उत्पन्न होती है जैसे कफ के प्रकोप वाले पुरुष को आम्रफल आदि की इच्छा होती है । इसी प्रकार संकल्प की विषयभूत स्त्रियो में भी अभिलाषा समझ लेनी चाहिए । इसी स्त्रीवेद के उदय से पुरुषों के प्रति अभिलाषा उत्पन्न होती है। संकल्प जसित पुरुषों के प्रति भी इसी के कारण अभिलाषा होती है । नपुंसकवेद के उदय से किसी को पुरुष और स्त्री-दोनों की अर्थात् दोनों के साथ रमण करने की अभि Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पोपिकानियुक्तिश्च अ० १ सू. ३७ त्रिविधवेदस्वरूपनिरूपणम् १५५ स्त्रीद्वयविषयाभिलाषो भवति धातुद्वयोदये सति मार्जितादि द्रव्याभिलाषवत्. कस्यचित्पुनः पुरुषेबेबाबिलाषो जायते इति भावः ॥३७॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-हास्यरत्यरतिशोकभयजुगुप्सादिनवविधे नोकषायवेदनीये वेदस्त्रिविधः प्रज्ञतः स्त्रीवेदः पुरुषवेदः नपुंसकवेदश्च तत्र वेदनं वेदोऽभिलाषविशेषः अयम्भावः मोहनीयबन्धो द्विविधः दर्शनमोहनीयः चारित्रमोहनीयश्च तत्र दर्शनमोहनीवधन्भस्त्रिविषः मिथ्यात्ववेदनीयसम्यक्त्ववेदनीयसम्यगमिथ्यात्ववेदनीयभेदात् । चारित्रमोहनीयबन्धश्च द्विविधः, कपायवेदनीय-नोकषायवेदनीयभेदात् । तत्र-कषायवेदनीयबन्धः षोडशभेदः क्रोध-मान माषा-लोभाः प्रत्येकम् अनन्तानुबन्ध्यप्रत्याख्यान-कषाय-प्रत्याख्यानकषाव-संज्वलनकषायभेदात् षोडशभेदा भवन्ति नोकषायवेदनीयं नवविधम्, हास्यरत्यरतिशोकमयजुगुप्सापुरुषवेदस्त्रीवेदनपुंसकवेदभेदात् तत्र-पुरुषवेदमोहोदयात्- अनेकाकारासु स्त्रीष्वभिलाषो भवति उद्रिक्तश्लेमण आम्रफलामिलाषवत् तथा सङ्कल्पजास्वपि स्त्रिषु-अभिलाषः स्त्रीवेदमोहोदयात् पुरुषेष्वभिलाषो भवति एवं सङ्कल्पजेषु च पुरुषेष्वभिलाषः । लाषा उत्पन्न होती है । जैसे दो धातुओं के कुपित होने पर मार्जित आदि द्रव्यों की अभिलाषा होती है। किसी-किसी को सिर्फ पुरुषों के साथ रमण करने की इच्छा होती है ॥३७॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-हास्य, रति, अरति, शोक, भय, जुगुप्सा, स्त्रीवेद, पुरुषवेद और नपुंसकवेद; यह नोकषायवेदनीय कर्म के नौ भेद हैं । इन नौ भेदों में तीन वेदों की गणना की गई है। एक विशेष प्रकार के वेदन या अभिलाषा को वेद कहते हैं । आशय यह हैमोहनीय कर्म दो प्रकार का है--दर्शनमोहनीय और ३ चारित्रमोहनीय । दर्शनमोहनीय के तीन भेद हैं-१ मिथ्यात्वमोहनीय, २ सम्यक्त्वमोहनीय और सम्यग्मिथ्यात्वमोहनीय मिश्रमोहनीय । चारित्रमोहनीय कर्म के दो भेद हैं--कषायमोहनीय और नोकषायमोहनीय । इनमें से कषायमोहनीय के सोलह भेद हैं--क्रोध, मान, माया, और लोभ; और इन चारों के अनन्तानुबंधी, अप्रत्याख्यान, प्रत्याख्यान और संज्वलन के भेद से चार-चार भेद होने से सोलह भेद हो जाते हैं । ___ नोकषायमोहनीय के नौ भेद हैं--हास्यादि पूर्वोक्त तीन वेदों की गणना इसी के अन्तर्गत है । इनमें से पुरुष वेदमोहकर्म के उदय से स्त्री की अभिलाषा उत्पन्न होती है, जैसे कफ के कुपित होने पर आम्रफल का सेवन करने की अभिलाषा होती है। इसी प्रकार स्त्री विषयक संकल्पजनित स्त्रियों के प्रति भी अभिलाषा पैदा होती है । जब स्त्रीवेद का उदय होता है तो पुरुष के प्रति अभिलाषा उत्पन्न होती है । साथ ही संकल्पज पुरुषों की भी अभिलाषा होती है। Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ocinianimal तत्त्वार्थस्त्रे नपुंसकवेदमोहोदयात् कस्यचित् स्त्रीपुरुषद्वयविषयोऽभिलाषः प्रादुर्भवति, धातुद्वयोदये सति मार्जितादिद्रव्याऽभिलाषवत् । कस्यचित्पुनः पुरुषेष्वेवाऽभिलाषो भवति.सङ्कल्पजविषये चाऽनेकरूपोऽभिलाषो भवति । . तथोक्तं समवायाङ्गसूत्रे "कइविहे णं भंते ! वेए पण्णत्ते ? गोयमा ! तिविहे बेए पण्णत्ते तं जहा-इत्थीवेए-पुरिसवेए-नपुंसकवेए-इति । कतिविधः खलु भदन्त ! वेदः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! त्रिविधो वेदः प्रज्ञप्तः । तद्यथा-स्त्रीवेदः पुरुषवेदो नपुंसकवेदः इति ॥३७॥ मूलसूत्रम्-'देवे दुवेए, इत्थीवेए पुरिसवेए यछाया-देवो द्विवेदः स्त्रीवेदः पुरुषवेदश्च तत्त्वार्थदीपिका--पूर्व तावद् वेदः पुंस्त्व-स्त्रीत्व-नपुंसकत्ववेदभेदेन त्रिविधः प्रतिपादितः सम्प्रति-नैरयिकदेवतिर्यग्योनिकमनुष्यादि गर्भव्युत्क्रान्तिकसम्मूछिमौपपातिकजीवानां मध्ये केषां कियन्तो वेदा भवन्तीति सूत्रत्रयेण प्ररूपयितुं प्रथमं देवानां द्विवेदमाह "देवे दुवेए, इत्थीवेए-पुरिसवेए य-" इति । देवस्तावत् चतुर्विधोऽपि भवनपतिवानव्यन्तर-वैमानिकरूपो द्विवेदो भवति, द्वौ वेदौ पुंस्त्वं-स्त्रीत्वरूपौ यस्याऽसौ द्विवेदः । तद्यथास्त्रीवेदः पुरुषवेदश्च एवञ्च-चतुर्निकाया अपि देवाः नपुंसकवेदिनो न भवन्ति अपितु-पुंवेदिनः स्त्रीवेदिनश्च । तत्र-केचन पुवेदिनः केचन पुनः स्त्रीवेदवदिनो भवन्ति । तत्र भवनपति-वानव्यन्तरज्योतिष्क-सौधर्मे-शानद्वयवैमानिकेषु उपपातो वेदद्वयमपि भवति ।। नपुंसकवेद का उदय होने पर किसी-किसी को स्त्री और पुरुष, दोनों की इच्छा उत्पन्न होती है, जैसे वातादि दो धातुओं के कुपित होने पर मार्जित द्रव्य की इच्छा होती है। कसी किसी को पुरुषों के प्रति ही अभिलाषा जाग्रत होती है । संकल्पज विषय में भी अनेक प्रकार की अभिलाषा होती है । समवायांग सूत्र में कहा है प्रश्न-भगवन् ! वेद कितने प्रकार का कहा है ? उत्तर-गौतम ! वेद तीन प्रकार का कहा है-स्त्रीवेद, पुरुषवेद और नपुंसकवेद ॥३७॥ मूलसूत्रार्थ- "देवे दुवेए इत्थीवेए पुरिसवेए" सूत्र ३८ देव दो वेद वाले ही होते हैं-स्त्रीवेद वाले और पुरुषवेद वाले ॥३८॥ 'तत्त्वार्थदीपिका-पहले वेद के तीन भेद बतलाए जा चुके हैं, अब तीन सूत्रों में यह बतलाएँगे कि देव, नारक, तिर्यंच, मनुष्य, गर्भज, सम्मूछिम, एवं औपपातिक जीवों में से किनके कितने वेद होते हैं ? सर्वप्रथम देवों में वेद का प्रतिपादन करते हैं भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क, और वैमानिक, इन चारों प्रकारों के देवों में दो ही वेद होते हैं-स्त्रीवेद और पुरुषवेद । तात्पर्य यह है कि चारों निकायों के देव नपुंसकवेदी नहीं होते; सिर्फ स्त्रीवेदी और पुरुषवेदी ही होते हैं । भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क तथा सौधर्म और ऐशान विमान के वैमानिकों में दोनों वेद वालों की उत्पत्ति होती है। जैसे असुर Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० १ सू० ३८ भवनपत्यादिषु द्विवेदत्वनिरूपणम् १५७ यथा-ऽसुरकुमाराः-असुरकुमार्यश्च नागकुमाराः-नगकुमार्यश्चेत्यादिरीत्या-ऽसुरकुमारादीशान्तेषु पुवेदिनः केचिद्देवा भवन्तिः स्त्रीवेदिन्य काश्चिद्देव्योश्च भवन्ति। तेषु शुभगतिनामकर्मोदयापेक्षनिरतिशयसुखविशेषरूपपुंस्त्वस्त्रीत्ववेदानुभवात् सनत्कुमारादिषु पञ्चानुत्तरोपपातिकान्तेषु तु-केवलं पुरुषवेदिन एव देवा भवन्ति न तु-स्त्रीवेदिनो नापि-नपुंसकवेदिनो भवन्ति । अथ देवानां नपुंसकवेदः कथं न सम्भवतीतिचेत्-उच्यते चतुर्विधानामपि देवानां शुभगत्यादिनामगोत्रवेद्यायुष्कापेक्षमोहोदयादभिलषितप्रितीकारक मायाऽऽर्जवोपेतं करीषाग्निसदृशं स्त्रीवेदनीयमेकं पुंस्त्ववेदनीयं द्वितीयं पूर्वबद्धनिकाचितमुदितं भवति । न तु-तद्भिन्नं नपुंसकवेदनीयं कदापि, पूर्वभवे-नपुंसकवेद्मोहनीयकर्मणोऽबद्धत्वात् । सनत्कुमारादिषु तु-स्त्रीवेदमोहनीयकर्मणोऽप्यबद्धत्वात् तेषु स्त्रीवेदोऽपि न भवतीतिभावः ॥३८॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-देवस्तावद चतुर्निकायोऽपि भवनपति-वानव्यन्तर-ज्योतिष्क-वैमानिकरूपो द्विवेदो भवति । स्त्रीवेदवान्-पुरुष वेदवांश्च । तथाच-चतुर्निकाया अपि देवा नपुंसकवेदिनो न भवन्ति, अपितु-स्त्रीवेदिनः पुंदिनश्च भवन्ति । केचन देवाः स्त्रीवेदवेदिनो भवन्ति । केचन पुनः पुरुषवेदिनो भवन्ति । । कुमार और असुरकुमारियाँ, नागकुमार और नागकुमारियाँ, इत्यादि प्रकार से असुरकुमार से लेकर ईशान देवलोक तक कोई-कोई पुरुषवेदी देव होते हैं. और स्त्रीवेद वाली देवियाँ होती हैं। उनमें शुभगति नामकर्म के उदय से निरतिशय सुखविशेष रूप पुरुष और स्त्री वेद का अनुभव होता है । सनत्कुमार देवलोक से पाँच अनुत्तर विमानों तक केवल पुरुषवेद वाले ही देव उत्पन्न होते हैं; न स्त्रीवेदी और न नपुंसक वेदी होते हैं । देवों में नपुंसकवेद क्यों नहीं होता ? इस प्रश्न का उत्तर यह है कि चारों प्रकार के देवों में शुभगति आदि नाम गोत्र वेद्य और आयुष्क से सापेक्ष मोह के उदय से अभिलषित में प्रीति उत्पन्न करने वाला, माया आर्जव से युक्त छाणे की अग्नि के समान एक स्त्रीवेदनीय और दूसरा पुरुषवेदनीय हो, जो पहले निकाचित रूप में बाँधा है, अब उदय में आया है। इन दोनों से भिन्न नपुंसक वेदनीय का कदापि उदय नहीं होता, क्योंकि उन्होंने पूर्वभव में नपुंसक वेदमोहनीय कर्म का बंध नहीं किया है । सनत्कुमार आदि देवलोकों के देवों ने पूर्वभव में स्त्रीवेदमोहनीय कर्म का भी बन्ध नहीं किया, इस कारण वहाँ स्त्रीवेद भी नहीं होता है ॥३८॥ तत्त्वार्थनियुक्ति भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक, इन चारों निकायों के देव दो वेद वाले होते हैं-स्त्रीवेद वाले और पुरुषवेद वाले । इस प्रकार चारों निकायों के देव नपुंसकवेदी नहीं होते, सिर्फ स्त्रीवेदी और पुरुष ही होते हैं। अर्थात् कोई पुरुषवेदी और कोई स्त्रीवेदी होते हैं। Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५८ तस्वार्थसूब तत्र भवनपति-व्यन्तर-ज्योतिष्क सौधर्मेशानेषु-उपपाततो वेदद्वयमपि भवति । तदुपरि तु पुरुषवेद एव भवति, नाऽन्यः । अथ देवानां नपुंसकवेदः कथं न भवतीति चेत् उच्यते तेषां हि देवानां चतुर्विधानामपि शुभगत्यादिनामगोत्रवेद्यायुष्कापेक्षमोहोदयादभिलषितप्रीतिजनक मायाजवोपचितं करीषतृणपूलवह्नितुल्यं स्त्रीवेदनीयमेकं पुंवेदनीयमधिकं पूर्वबद्धनिकाचितमुदयप्राप्तं भवति । न तु-तद्भिन्नं नपुंसकवेदनीयं कदापि पूर्वभवे नपुंसकवेदमोहकर्मणोऽबद्धत्वात् । __ अत्र च स्त्रीवेदो नपुंसकवेदापेक्षया शुभउच्यते, न तु वस्तुतः शुभ एवेति भावः । तथा चोक्तं समवायङ्गसूत्रे-"असुरकुमारा णं भंते ! किं इत्थीवेया-पुरिसवेया-णपुंसगवेया ? गोयमा ! इत्थीवेया-पुरिसवेया, णो णपुंसगवेया थणियकुमारा, जहाअसुरकुमारा तहा-वाणमंतरा जोइसियवेमाणियावि" इति । असुरकुमाराः खलु भदन्त ! किं स्त्रीवेदाः पुरुषवेदाः नपुंसकवेदाः-? गौतम ! स्त्रीवेदाः पुरुषवेदाः नो नपुंसकवेदाः । स्तमितकुमाराः, यथा-असुरकुमाराः-तथा वानव्यन्तराः ज्योतिष्कवैमानिका अपि, इति ॥३८॥ मूलसूत्रम्-"नारगे संमुच्छिमे य नपुंसगवेए-" ॥३९॥ छाया-"नारकः सम्भूच्छिमश्च नपुंसकवेदः" ॥३९॥ तत्त्वार्थदीपिका—पूर्वसूत्रे देवानां चतुर्निकायानामपि भवनपतिवानव्यन्तर-ज्योतिष्कवैमानिकानां पुंस्त्ववेदः स्त्रीत्ववेदश्च यथायोग्यं प्ररूपितः सम्प्रति-नारकाणां सम्मूछिमानां च जीवानां केवलं नपुंसकत्ववेदो भवतीति प्ररूपयितुमाह---- भवनपति, व्यन्तर ज्योतिष्क, सौधर्म ऐशान देवलोक में उपपात की अपेक्षा से दोनों वेद होते हैं। उनके आगे केवल पुरुषवेद ही होता है। देवों में नपुंसकवेद क्यों नहीं होता ? इस प्रश्न का समाधान यह है कि चारों प्रकार के देवों में शुभगति आदि नाम गोत्र वेद्य आयुष्क की अपेक्षा रखने वाले मोहकर्म के उदय से अभिलषित प्रीतिजनक, मायाआर्जव से उपचित करीष की अग्नि के समान स्त्रीवेदनीय और घास की पूली की आग के समान पुरुषवेदनीय, जो पहले निकाचित रूप में बाँधा था, उदय को प्राप्त होता है। इन दोनों से भिन्न नपुंसकवेदनीय का कदापि उदय नहीं होता, क्योंकि पूर्वभव में उसका बंध नहीं किया था । यहाँ नपुंसकवेद की अपेक्षा स्त्रीवेद शुभ कहलाता है, वास्तव में वह शुभ है, ऐसा नहीं समझना चाहिए। समवायांगसूत्र में कहा हैप्रश्न-भगवन् ! क्या असुरकुमार स्त्रीवेदी होते हैं, पुरुषवेदी होते हैं या नपुंसकवेदी होते हैं ? उत्तर-गौतम ! स्त्रीवेदी और पुरुषवेदी होते हैं, नपुंसकवेदी नहीं होते । स्तनितकुमारों तक ऐसा ही कहना चाहिए । जैसा असुरकुमारों के विषय में कहा है, एवं वैसा ही वानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिकों के संबन्ध में भी समझना चाहिए । ॥३८॥ Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकनियुक्तिश्च अ०१ सू. ३९ नारकसम्मूछिमेषु नपुंसकवेदनिरूपणम् १५९ ___ "नारगे संमुच्छिमे य नपुंसगवेए' - इति । नारकः-रत्नप्रभादिसप्तमपृथिवीषु नरकभूमिषु नारकाः सर्वः सम्मछिमश्च पूर्वोक्तस्वरूपो जीवः केवलं नपुंसकवेद एव भवति । न पुंस्त्ववेदः, नापि स्त्रीवेदः, । तथा च-सर्वे नैरयिकाः पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिकायद्वि-त्रि-चतुरिन्द्रियाः केचन-तिर्यङ्मनुष्याश्च सम्मूर्छिमाः नपुंसकवेदवेदिन एवाऽवसेयाः ।। यतो हि तेषां नारकाणां सम्मूर्छनजन्मशालिनाञ्च चारित्रमोहनीयविशेषनोकषायवेदनीयहास्यादिनवविधान्तर्गतत्रिवेदेषु-एकं नपुंसकवेदनीयमेवाऽशुभगतिनामकर्मापेक्षं पूर्वबद्धनिकाचितमुदितं भवति, न तु-पुंस्त्वस्त्रीत्ववेदनीये तेषामुदिते भवतः पूर्वभवे-पुंस्त्वस्त्रीत्ववेदशुभमोहनीयकर्मणोरबद्धत्वात् इति भावः ॥३९॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः–नारकाः-नरकेषु भवाः सप्तपृथिवीषु वर्तमाना नैरयिकाः सर्वे सम्मूच्छिनश्च सम्मूर्छनं–सम्मूर्छः सम्मूर्च्छनजन्म येषामस्ति ते सम्मूछिनः सम्मूर्च्छनजन्मशालिनश्च पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिद्वि-त्रि-चतुरिन्द्रियाः केवच-तिर्यङ्मनुष्याश्च भवन्ति । सर्वे-एते नपुंसकान्येव नपुंसकवेदिन एवाऽवगन्तव्या, नो स्त्रियः, नो वा पुमांसः, न ते स्त्रीवेदवेदिनः-न वा-पुरुषवेदवेदिनो भवन्ति-इत्यर्थः ।। मृलसूत्रार्थ- 'नारगे संम्मुच्छिमे य' इत्यादि' ॥३९॥ नारक और संमूर्छिम जीव नपुंसकवेदी ही होते हैं ॥३९॥ तत्त्वार्थदीपिका—पूर्वसूत्र में चारों निकायों के देवों में स्त्रीवेद और पुरुषवेद का विधान किया गया, अब नारक और संमूर्छिम जीवों में केवल नपुंसकवेद ही होता है, यह प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं रत्नप्रभा आदि सातों नरकभूमियों में रहने वाले नारक जीव और पूर्वोक्त स्वरूप वाले संमूर्छिम जीव सिर्फ नपुंसकवेदी ही होते हैं। उनमें न पुरुषवेद होता है, न स्त्रीवेद । इस प्रकार सभी नारक, पृथ्वीकाय, अपकाय, तेजस्काय, वायुकाय, वनस्पतिकाय, द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और कोई-कोई पंचेन्द्रिय मनुष्य तथा तिर्यंच संमूर्छिम होते हैं और उन सब को नपुंसकवेदी ही समझना चाहिए । इसका कारण यह है कि नारकों और संमूर्छिमों ने तीन वेदों में से केवल नपुंसकवेद ही पूर्वकाल में निकाचित रूप में बाँधा होता है और उसी का उनको उदय होता है । उन्होंने पूर्वकाल में पुरुषवेदमोहनीय और स्त्रीवेद मोहनीय कर्म, जो शुभ हैं, नहीं बाँधे होते ॥३९॥ तवार्थनियुक्ति-सात नरकभूमियों में रहे हुए नारक जीव और सभी संमूर्छिम जीव अर्थात् पृथ्वीकाय, अप्काय, तेजस्काय, वायुकाय, वनस्पतिकाय, द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और कोई-कोई पंचेन्द्रिय तियेच तथा मनुष्य नपुंसक ही होते हैं । न वे स्त्रीवेदी होते हैं, न पुरुषवेदी होते हैं। क्योंकि चारित्रमोहनीय कर्म का भेद जो नोकषायवेदनीय है, उसके हास्यादि नौ भेदों में से जो तीन वेद हैं उनमें से एक नपुंसकवेद का ही उदय होता है। Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६० तत्वार्थसूत्रे यस्मात्तेषांनारकाणां सम्मूर्च्छनजन्मवताश्च चारित्रमोहनीयविशेषनोकषायवेदनीयनववि हास्याद्याश्रयेषु त्रिषु वेदेषु नपुंसक वेदनीयमेव - एकमशुभगतिनामापेक्षं पूर्वबद्ध निकाचितमुदयप्राप्तं भवति । न तु - स्त्रीपुरुषवेदनीये तेषां कदाचित् - उदयप्राप्ते भवतः । तथा च - नैरयिकाः सर्वे सम्मूर्च्छिनश्चाऽशुभगत्यादिनामगोत्रवेद्यायुष्कोदयापेक्षमहामोहोदयेनाऽशुभं महानगरदाहोपमं मैथु नाभिलाषमनुभवन्ति । सम्मूर्च्छनजन्मशालिनोऽपि तिर्यञ्चो मनुष्याश्चाऽशुभगत्यादिनामगोत्रवेद्यायुष्कोदयापेक्षमोहोदयाकाङ्क्षावन्तो नपुंसकत्वमनुभवन्ति । अनन्तरे पूर्वस्मिन् जन्मनि नपुंसकत्वयोग्यास्रवैः परिगृहीतं पूर्वबद्धनिकाचित ग्रहणानन्तरमात्मसात् कृतं क्षीरोदकवत् परस्परानुगतिलक्षणेन सम्बन्धेनाऽऽत्मप्रदेशैः सह विभागितयाऽध्यवसायविशेषात् व्यवस्थापितं समासादितपरिपाकावस्थरूपमुदयप्राप्तं नपुंसक वेदनीयमेव नारकसंम्मूच्छिमानां प्राणिनां दुःखबहुलत्वाद् भवति, न तु कदाचित् स्त्रीपुरुषवेदनीये इति भावः । उक्तञ्चसमवायाङ्गसूत्रे "नेरइयाणं भंते ! किं इत्थीवेया - पुरिसवेया - णपुंसगवेया पण्णत्ता ? गोयमा ! णो इत्थीवेया - णो पुंवेया-गपुंसगवेया पण्णत्ता, पुढवी - आउ - तेउ वाउ - वणस्सई बिि चउरिंदियसंमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्ख समुच्छिममणुस्सा ण पुंसगवेया" - इति । नैरयिकाः खलु भदन्त ! किं स्त्रीवेदाः पुरुषवेदाः नपुसकवेदाः प्रज्ञप्ता: ? गौतम ! नो स्त्रीवेदाः, नो पुंवेदाः, नपुंसकवेदाः प्रज्ञप्ताः, पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिद्वि-त्रि चतुरिन्द्रियसम्मूर्च्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकसम्मूर्च्छिममनुष्या नपुंसकवेदा इति ॥ ३९ ॥ स्त्रीवेद या पुरुषवेद का उदय नहीं होता । इस कारण सभी नारक और संमूर्छिम जीव अशुभ नगरदाह के समान मैथुन की अभिलाषा वाले होते हैं 1 अर्थात् ग्रहण करने आशय यह है कि नारकों और संमूर्छिम जीवों ने अनन्तर पूर्वभव में नपुंसकवेद के योग्य कर्म का आस्रव किया है, उस कर्म का निकाचित बन्ध किया है के पश्चात् दूध और पानी की तरह एकमेक करके ग्रहण किया है, वह कर्म आत्मप्रदेशों के साथ मिल गया है - उनसे पृथक नहीं मालूम पड़ता है । विशेष प्रकार के अव्यवसाय से उस कर्म का बन्ध किया है । वही कर्म अब वर्त्तमान भव में परिपाक को प्राप्त होकर उदयावस्था में आया है । इस कारण नारक और संमूर्छिम जीव दुःख की बहुलता वाले होने से नपुंसक ही होते हैं । वे कदापि स्त्री या पुरुष नहीं होते । 1 समवायांगसूत्र में कहा है- 'भगवन् ! नारक जीव क्या स्त्रीवेदी, पुरुषवेदी अथवा नपुंसकवेदी होते हैं ? 'गौतम ! स्त्रीवेदी नहीं होते, पुरुषवेदी भी नहीं होते, नपुंसकवेदी होते हैं । पृथ्वीकाय, अप्काय, तेजस्काय, वायुकाय, वनस्पतिकाय, द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय, सम्मूर्छिम पंचेन्द्रिय तिर्यंच और सम्मूर्छिम पुरुष नपुंसक वेद वाले ही होते हैं" ॥३९॥ Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकनियुक्तिश्च अ० १ सू. ४० गर्भजपञ्चेन्द्रियतिरश्चां त्रिवेदत्वम् १६९ मूलसूत्रम्- "सेसा ति वेया"-॥४०॥ छाया—"शेषा स्त्रिवेदाः-" ॥४० तत्त्वार्थदीपिका - "पूर्वसूत्रे नारकाणां सम्मूछिमानाञ्च जीवानां केबलं नपुंसकत्ववेद एव भवतीति प्रतिपादितम् । सम्प्रति-तेभ्यो नारकसम्मूछिमेभ्योऽतिरिक्तानां गर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकमनुष्याणां त्रिवेदत्वं प्रतिपादयितुमाह- "सेसा तिवेया" इति । शेषाः नारकसम्मूछिमभिन्नाः गर्भव्युत्क्रान्तिकाः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः मनुष्याश्च त्रिवेदाः, त्रयो वेदाः । पुंस्त्वस्त्रीत्वनपुंसकत्वलक्षणा येषां ते त्रिवेदास्तथाविधा भवन्ति । एवञ्चगर्भव्युत्क्रान्तिकाः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिजा मनुष्याश्च केचन-पुंस्त्ववेदिनः केचन-स्त्रीत्ववेदिनः केचन पुनर्नपुंसकत्ववेदिन च भवन्ति ॥४०॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-शेषाः नैरयिक-सम्मूर्छिमभिन्ना गर्भव्युत्क्रान्तिक मनुष्य-पञ्चेन्द्रिय-तिर्यग्योनिकास्त्रिवेदाः स्त्रीवेदवेदिनः पुरुषवेदवेदिनो नपुंसकवेददेदिनश्च भवन्ति । तथाच--जरायुजाण्डजपोतजा स्त्रिविधा भवन्ति । स्त्रियः पुमांसो नपुंसकानि चेति फलितम् । उक्तञ्च समवायाङ्गसूत्रे-“गमवक्कंतिग्रम शुस्मा पंचिंदियविरिया य विवेया"इति । गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्च त्रिवेदाः इति ॥४०॥ मूलसूत्रम् “आऊ दुविहे, सोवक्कमे निरुवक्कमे य-" ॥४१॥ छाया-"आयुर्द्विविधम्. सोपक्रम निरुपक्रमं च॥४॥ मूलसूत्रार्थ-- "सोसा तिवेया" सू० ४० शेष जीव तीनों वेद वाले होते हैं ॥४०॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्र में प्रतिपादन किया गया है कि नारक और संमर्छिम जीव सिर्फ नपुंसकवेद वाले ही होते हैं । अब उनके अतिरिक्त अर्थात् नारकों और संमूर्लिमों के सिवाय जो गर्भज पंचेन्द्रिय तिर्यंच और मनुष्य हैं, वे तीनों वेदों वाले होते हैं, पर प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं शेष जीव अर्थात् नारकों और संमूर्छिमों से भिन्न गर्भजन्म से उत्पन्न होने वाले पंचेन्द्रिय तिर्यंच और मनुष्य तीनों वेदों वाले होते हैं । जिन जीवों में पुरुषवेद, स्त्रीवेद और नपुंसकवेद तीनों पाये जाएँ, वे तीनवेद वाले होते हैं । इस प्रकार गर्भज पंचेन्द्रिय तियचों और मनुष्यों में कोई पुरुषवेदी, कोई स्त्रीवेदी और कोई नपुंसकवेदी होते हैं ।।४०॥ तत्त्वार्थ नियुक्ति-शेष अर्थात् नारकों और सम्मूर्छिमों से भिन्न गर्भज मनुष्य और पंचेन्द्रिय तिर्यंच त्रिवेदी होते हैं अर्थात् उनमें स्त्रियाँ भी होती हैं, पुरुष भी होते हैं और नपुंसक भी होते हैं। इस कथन का फलितार्थ यह है कि जरायुज, अण्डज और पोतज प्राणी तीनों प्रकार के होते हैं-स्त्री, पुरुष और नपुंसक । समवायांग सूत्र में कहा है गर्भ से उत्पन्न होने वाले मनुष्य और पंचेन्द्रिय तियेच तीनों वेदों वाले होते हैं ॥४०॥ २१ Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे तत्त्वार्थदीपिका—पूर्व तावत् नारकदेवतिर्यङ्मनुष्यगतिरूपसंसारवतां जीवानां प्ररूपणं कृतम् । सम्प्रति-तेषामायुषः स्थितिं प्ररूपयितुमाह---"आऊ दुविहे, सोवक्कमे-निरुवक्कमेय" इति । आयुस्तावद् जीवनकालः द्विविधं भवति । तद्यथा-सोपक्रमम् निरुपक्रमञ्च । तत्र उपक्रममुपक्रमः-क्षयः, तेन सहितं सोपक्रमम् । अति दीर्घकालस्थितिकमप्यायुर्येन कारणविशेषेणाऽध्यवसानादिनाऽल्पकालस्थितिकमापाद्यते स कारणकलाप विशेष उपक्रमः स्वल्पकरणम्-प्रत्यासन्नीकरणकारणम् तेन तथाविधेनोपक्रमेण सहितं सोपक्रममायुष्यं भवति । यथा-विषाग्निजलादिमज्जनादिबाह्यस्योपघात निमित्तस्य सान्निध्ये दीर्घायुरपि हस्वं भवति एतदेवाऽपवर्त्यमायुरित्युच्यते । निर्गत उपक्रमो यस्मात् तद् निरुपक्रममायुरुव्यते, अध्यवसानादिकारणकलापविशेषाभावात्-दीघे यदायुर्हस्वं न भवति तद् निरुपक्रममुच्यते । तथा च-अतिदीर्घकालस्थितिकमपि यद् आयुः येन-विषाग्निजलपाशबन्धनादिकारणकलापेन स्वपरिणतिविशेषात् अल्पकालस्थितिकमापाद्यते--तद्आयुः सोपक्रममपवर्त्यमुच्यते । यत्पुनरायुस्तथाविधकारणकलापेन दीर्घकालस्थि तकं खलु, अल्पकालस्थि तकं नाऽऽपाद्यते तदायुनिरुपक्रममुच्यते । तदेव अनपवर्त्यम् [अकाटयं] उच्यते ॥४१॥ मूलसूत्रार्थ---"आऊ दुविहे" इत्यादि सू० ४१ आयु दो प्रकार की है-सोपक्रम और निरुपक्रम ॥४१॥ तत्त्वार्थदीपिका-पहले नरकगति, देवगति, तिर्यंचगति और मनुष्यगति रूप संसार वाले जीवों का कथन किया गया है । अब उनकी आयु का निरूपण करने के लिए कहते हैं--- - आयु अर्थात् जीवन काल । वह दो प्रकार का है-सोपक्रम और निरुपक्रम जो आयु उपक्रम, अर्थात् क्षय से युक्त हो वह सोपक्रम कहलाता हैं । दीर्घ काल पर्यन्त भोगने योग्य आयु अध्यवसान आदि जिस कारण से अल्पकाल में ही भोगने योग्य बन जाते हैं, उस कारण को उपक्रम कहते हैं । अर्थात् आयु के क्षय को समीप ले आने वाला कारण उपक्रम कहलाता है । जो आयु उपक्रम सहित हो वह सोपक्रम कहलाता है। विष, अग्नि, जलमज्जन आदि उपघात के बाह्य कारण मिलजाने पर दीर्घायु भी अल्प हो जाती है, अर्थात् जो आयु शनैः शनैः दीर्घकाल में भोगा जाने वाला था, वह अल्पकाल में ही भोग लिया जाता है । इस प्रकार का आयु अपवर्त्य आयु भी कहलाता है । इसके विपरीत जो आयु उपक्रम से रहित हो दह निरुपक्रम कहलाता है। उसमें अध्यवसान आ द कारण नहीं होते । तात्पर्य यह है कि जो आयु जिस रूप में बाँधा हुआ है उसी रूप में भोगा जाः"-दीर्घ बंधा हो. तो हस्व न हो, वह निरुपक्रम कहलाता है । - इस प्रकार जो अत दीर्धकालक आयु विष, अग्नि, जल, पाशबन्धन आदि कारणों से अल्पका लक हो जाती है, वह सोपक्रम-अपवर्त्य आयु कहलाता है किन्तु पूर्वोक्त कारणों से जो दीर्घकालिक आयु अल्पकालिक नहीं होता, वह निरुपक्रम कहा जाता है । वह अपवर्त्य आयु भी कहलाता है ॥४१॥ Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोपिकानियुक्तिश्च अ० १ सू० ४१ नारकादीनामायुःस्थितिनिरूपणम् १६३६ तत्त्वार्थनियुक्तिः–नारक-तिर्थङ्-मनुष्य-देवात्मकचतुर्गतिरूपे संसारे आयुषः स्थितिः किं व्यवस्थिता वर्तते उताहो अकालमृत्युरपि भवतीत्याशाङ्कायामुच्यते . "आऊ दुविहे, सोबकमे-निरुवक्कमे य-" इति । आयुस्तावद् द्विविधं भवति, अपवर्तनीयम् अनपवर्तनीयं च । तत्रापि अनपवर्तनीयं पुनर्द्विविधम् , सोपक्रम-निरुपक्रमं च । तत्रोपक्रमणमुपक्रमः क्षयः तेन सहितं सोपक्रमम्, अतिदीर्घकालस्थित्यपि-आयुर्येन कारणविशेषेणाऽध्यवसानादिनाऽल्पकालस्थितिकमापाद्यते स कारणकलापः उपक्रमः स्वल्पकरणम्, प्रत्यासन्नीकरणकारणमित्यर्थः । तेन तादृशोपक्रमेण सहितं सोपक्रममनपवर्तनीयमायुर्विषाग्निजलादिमज्जनादिकं । निर्गतउपक्रमो यस्य तद् निरुपक्रम चायुर्भवति अध्यवसानादिकारणकलापाऽभावात् । अथ यथा-ऽतिदीर्घकालस्थितिकमप्यायुः स्वपरिणतिविशेषाद् अल्पकालस्थितिकमापाद्यते, एवम्-अल्पकालस्थितिकमपि , आयुः रसायनाद्यपयोगतो दीर्घकालस्थितिरूपां वृद्भिमप्यापादयिष्यते ? . इति चेदुच्चते, दीर्घकालस्थितिकत्वेनाऽबद्धत्वात्-अल्पस्यायुषो वर्धनासम्भवात् । जन्मान्तरे वृद्धस्यैवाऽऽयुषस्तावता कालेन वाऽनुभवो भवति लघीयसा-दीर्धेण वा-ऽध्यवसानादियोगात् । अभिचारिककर्मणावाऽपि. अकालफलपाकवत् क्षीयते । अबद्धमायुस्तु—न शक्यते सम्बर्धयितुममृतरसायनोपयोगेनापि कदाचित्, यथा-दीर्घपट: वेष्टनयाऽल्पः शक्यते कर्तुम् । तत्वार्थनियुक्ति- नरक, तियेच, मनुष्य और देवगति रूप संसार में आयु की स्थिति क्या व्यवस्थित है ? अथवा क्या अकालमृत्यु भी होती है ? इस प्रकार की आशंका होने पर कहते हैं--- ___ आयु दो प्रकार का होता है-अपवर्तनीय और अनपवर्तनीय । अनपवर्त्तनीय आयु के भी दो भेद हैं-सोपक्रम और निरुपक्रम । जो आयु उपक्रमण अर्थात् क्षय वाली हो वह सोपक्रम कहलाता है । लम्बे समय तक भोगने योग्य आयु जिस कारण विशेष से अर्थात् अध्यवसान आदि निमित्त से अल्पकालिक हो जाता है, वह कारण उपक्रम कहलाता है, उसे स्वल्पकरण या प्रत्यासन्नीकरण भी कह सकते हैं, क्योंकि उससे आयु स्वल्प होता है या सन्निकट आ जाती है । जो आयु इस प्रकार के उपक्रम से सहित हो उसे सोपक्रम आयु कहते हैं। जिस आयु में विष, अग्नि, जलनिमज्जन आदि उपक्रम लागू न होसकें, वह निरूपक्रम कहलाती है । वहाँ अध्यवसान आदि कारण नहीं होते । __ शंका-जैसे दीर्घकाल की स्थिति वाला आयु कारण मिलने पर अल्पकालिक हो जाता है, इसी प्रकार क्या अल्पकालिक आयु रसायन आदि के सेवन से वृद्धि को प्राप्त होकर दीर्घकालिक भी होता है ? समाधान -जो आयु दीर्घकालिक रूप में नहीं बँधा है, ऐसी अल्प आयु की वृद्धि होना संभव नहीं है। वास्तविकता यह है कि पूर्वजन्म में जो आयु जितना बाँधा गया है, अगले जन्म में वह सब भोगना ही पडेगा, न उसमें कोई कमी होती है और न वृद्धि ही हो सकती है केवल विष शस्त्र आदि कारण उपस्थित. हो जाने पर दीर्घ काल तक भोगे जाने Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्यसूत्रे न तु-लघुपटोद्राघियमानमापादयितुं शक्यते । एवम्-आयुरपि, अल्पानुपात्ततावदलिकत्वाद् दीर्घ कर्तुं न शक्यते । अपवर्तनीयानि पुनरायूंषि नियमतः सोपक्रमाणि भवन्ति । तथाच सोपक्रमाण्येवाऽपवर्तनीयानि भवन्ति सर्वदाऽऽयूंषि इति फलितम् । अध्ययसानादिकं मिमित्तं बिनाऽपवर्तना म प्रतिपद्यते । एवञ्च-तदनुसारेणाऽकालमृत्युरपि सम्भवतीति भावः । “अयम्भावः-त्रिभागावशेषायुषो मवभागशेषायुषः सप्तविंशतिभागावशेषायुषो बा जीवाः परमवायुर्वघ्नन्ति. तत्र-पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पति द्वि-त्रि-चतुरिन्द्रियाः निरुपक्रमायुश्च पञ्चेन्द्रिया नियमत एव त्रिभागावशेषे आयुर्बध्नन्ति । वाले आयु अल्पकाल में ही जल्दी-जल्दी भोग लिया जाता है; जैसे एक मास में पकने वाले वृक्ष में लगे फल को तोड़ कर यदि पाल में डाल दिया जाय तो वह दो-तीन दिन में पक जाता है, और एक मास में होने वाली फल के परिपाक की विभिन्न अवस्थाएँ पाल में दबाये फल में भी होती है मगर वे जल्दी-जल्दी हो जाती हैं। इसी प्रकार जीव ने आयु कर्म के जितने प्रदेशों का बन्धन किया है वे सब तो उदय में आए बिना निर्जीर्ण हो नहीं सकते । चाहे सोपक्रम आयु हो अथवा निरुपक्रम, सम्पूर्ण आयु भोगना ही पड़ता है। अन्तर केवल इतना ही होता है कि विष अग्नि आदि उपक्रम मिलने पर, दीर्घ काल में जो आयु भोगे जाने वाली था, वह शीघ्र उदय में आ जाता और भोग लिया जाता है। ऐसी स्थिति में आयु की वृद्धि किस प्रकार हो सकती है ? अमृत-रसायन का सेवन करने पर भी बद्ध आयु बढ़ नहीं सकता । लम्बे फैले हुए वस्त्र को लपेट कर थोड़ी जगह में समाया जा सकता है किन्तु और अधिक लम्बा नहीं किया जा सकता । इसी प्रकार जिस आयु के दलिक थोड़े बाँधे गए हैं, उसे लम्बा करना शक्य नहीं है। जो आयु अपवर्तनीय होता है, वह नियम से सोपगि होता है। अतएब यह फलित हुआ कि अपवर्तनीय आयु सर्वदा सोपक्रम ही होता है, क्योकि मध्यसाय आदि निमित्त के बिना अपवर्तनीय हो नहीं सकता । इस प्रकार आयु की अपवर्सना ही लोक में अकालमरण के रूप में प्रसिद्ध है। वस्तुतः कोई भी प्राणी अधूरी आयु भोग कर नहीं मरता । भाव यह है-भुज्यमान आयु के तीन भागों में से दो भाग जब व्यतीत हो जाते है और तीसरा भाग शेष रहता है तब परभव की आयु का बन्ध होता है । कदाचित् उस समय बन्ध न में तो नौवाँ भाग शेष रहने पर बन्ध होता है और उस समय भी बन्ध न हुआ तो भुमान आयु अन्तर्मुहर्त शेष रहने पर तो अवश्य ही बंध होता है । अन्य सात कर्मों की तरह आयु निरन्तर बन्ध नहीं होता, जीवन में एक बार ही बन्ध होता है। पृथ्वीकाय ,अप्काय तेजस्काय, वायुकाय, वनस्पतिकाय, द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय, और निरुपक्रम आयु वाले केन्द्रिय तिर्यश्च और मनुष्य नियम से वर्तमान आयु का तीसरा भाग शेष रहने पर नवीन आयु Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०१ सू. ४१ नारकादीनामायुःस्थितिनिरूपणम् १६५ सोपक्रमायुषः पुनः पञ्चेन्द्रिया अनियमतो त्रिभागावशेषेणादारभ्य यावत्सप्तविंशतितमविभागावशेषे परभवायुर्वघ्नन्ति । ते च जीवास्तदैव तदायुर्बघ्नन्तोऽध्यवसायविशेषात् केचनाऽपवर्तनाहमायुः कुर्वन्ति, केचन पुनरनपवर्तनीयमायुः कुर्वन्ति । तत्र-मन्दपरिणामप्रयोगोपचितमनपवर्त्यमायुर्भवति, तीव्रपरिणामप्रयोगोपचितमनपवय॑म् । तत्रापवर्तना तावत् प्राक्तनजन्मविरचितायुः स्थितेरध्यवसानादिविशेषात् । अल्पताऽऽपादनरूपा । अनपवर्तनीयत्वन्तु—तावत्कालस्थितिकत्वरूपम् स्वकालावधेः प्राक् न हासप्राप्तिः कदाऽप्यायुषो भवति, तैलवर्तिकाक्षयेण निर्विघातप्रदीपोपशान्तिवत् । तच्च प्रबलतरवीर्यारब्धत्वाद् असंख्येयसमयोपार्जितमायुरनपवत्यै भवति । ___ एवं गाढबन्धनात् निकाचितबन्धात्मनियमादनपवायुर्भवति । अथवा एकनाडिकापरिगृहीतमायुः संहतिमत्वात संहतपुरुषसमुदायवत् एकनाडिकाविवरप्रक्षिप्तबीजनिष्पादितसस्यसंहतिवद् वाऽभेद्यम्, विवरादहिःपतितबीजप्रसूतं सस्यमसंहतत्वात् प्रविरलतायां सत्यां सर्वेषामेव गो-महिषादिपशूनां गम्यं भवति । ___ एवमेवाऽयं जीव आयुर्बघ्नन् अनेकात्मलब्धिपरिणामस्वाभाव्याच्छरीरव्याप्यपि सन् नाडिकामार्गपरिणामो भवति । तदनन्तरं तामवस्थामासाद्य यान् आयुष्कपुद्गलान् बध्नाति ते आयुष्कका बन्ध करते हैं । सोपक्रम आयु वाले पंचेन्द्रियों के लिए ऐसा नियम नहीं है वे तीसरे भाग में, नौवें भाग में या सत्ताईसवें भाग में आगामी भव की आयु वाँधते हैं । जीव जब आयु बाँधते हैं तो अध्यवसाय की विशेषता से कोई अपवर्तना के योग्य आयु बाँधते हैं और कोई अनपवर्तनीय आयु का बन्ध करते हैं। तीव्र परिणाम के द्वारा जो गाढी आयु बाँधा जाता है वह अपवर्तनीय होता है । अपवर्तनीय का मतलब है-पूर्व जन्म में बाँधा हुआ । आयु की स्थिति का अध्यवसान आदि कारणों में से किसी कारण के द्वारा अल्प हो जाना और आयु के अनपवर्तन का अभिप्राय हैं जितने काल की आयु बँधी है उतने ही काल में भोगने योग्य होना । यह आयु अपनी कालावधिके अनुसार ही भोगा जाता है, हास को प्राप्त नहीं होता । जैसे किसी प्रकार का विघ्न उपस्थित न हो तो तेल और बत्ती का क्षय होने पर दीपक का बुझना । यह आयु प्रबलतर वीर्य-पराक्रम से बाँधा जाता है, अतएव अपवर्तनीय नहीं होता । ___इस प्रकार गाढी बाँधने के कारण-निकाचित रूप में बद्ध होने से आयु अनपवर्तनीय होता है । अथवा एक नाडिका द्वारा परिगृहीत आयु समुदाय रूप होने से इकट्रे हुए पुरुषों के समुदाय के समान, अथवा एक नाडिका के विवर में डाले हुए बीजों से उत्पन्न धान्य के समूह के समान अभेद्य होता है, किन्तु विवर (छिद्र)से बाहर पडे हुए बीज से उत्पन्न धान्य संहत (सघन) न होने से वह गाय, भैंस आदि पशुओं के लिए गम्य होता है । इसी प्रकार आयु का बन्ध करता हुआ यह जीव अनेक आत्मलब्धिपरिणाम स्वभाव होने से शरीरव्यापी होने पर भी नाडिकामार्ग परिमाण वाला होता है । तत्पश्चात् उस Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्र पुद्गला नाडिकाप्रविष्टत्वेन संहतिमत्वात् विषशस्त्रवह्नयादीनामभेद्या भवन्ति । मन्दतीत्रपरिणामसन्निधानाच्च स जीवस्तदायुर्जन्मान्तरे एव रचयति अत्रत्य जन्मव्याधिवत् । ____ अल्पाद् धातुवैषम्यनिदानपथ्यसेवनात् समुत्पन्नो व्याधिः कालान्तरेणोपेक्ष्यमाणोऽत्यन्तां वृद्धिमापन्नः सन् शरीरं चिरेण समूलघातमपहन्ति । निपुणवैद्यवरोपदिष्टतत्प्रत्यनीकक्रियाकलापानुष्ठानाच्च झटित्येव स व्याधिः बिनाशमापद्यते, एवमेव-मन्दपरिणामप्रयोगकारणाभ्यासाद् यद् आयुरतीतजन्मनि-अनेकजीवेनासादितं तदपवर्तनार्हमुच्यते । यस्तु-व्याधिः अतिमहान्तं धातुक्षोभमाश्रित्याऽपथ्यनिदानसेवनादिना सञ्जातः अतिदीर्घकालकलापापादितजठरिमसमुपगूढनिरवशेषाऽङ्गोपाङ्गसंघातकुष्ट-क्षयादिवत् स खलु दुश्चिकित्स्यो व्याधिर्भेषज्यजातमनेकधमुपचीयमानमपि उत्तरोत्तरमवगणय्य प्रवृद्धः सन् रोगिणं तम् अकाण्ड एव क्षिप्रमेव ग्रसति, न खलु प्रयत्नपरेणाऽपि धन्वन्तरिणा समुच्छेत्तुं शक्यते । एवमेव तीव्रपरिणामप्रयोगबीजजनितशक्तितद् आयुरतीतानेकजन्मनि-उपात्तमन्तरालेन शक्यं समुच्छेत्तुमिति तदपवर्तनीयं व्यपदिष्यते । तथहि-आयुषः काले-काले च समाप्तौ अनेको दृष्टो दृष्टान्तो भवन्ति । बलवत्वाच्च ततः श्रोतुः प्रतीति रुपजायते, तस्मात्-द्विविधमायु अपवर्त्य मनपवयं च व्यवस्थितम् । तत्र-के तावद् अवस्था को प्राप्त करके जीव जिन आयुष्क के पुद्गलों को बाँधता है, वे आयुष्कपुद्गल नाडिकाप्रविष्ट होने के कारण संहति रूप होते है, अतः विष, शस्त्र, अग्नि आदि के लिए अभेद्य होते हैं। मन्द-तीव्र परिणाम होने से वह जीव उस आयु को जन्मान्तर में ही बाँधता है, इस जन्म को व्याधि के समान । थोड़ी-सी धातुविषमता के कारणभूत अपथ्यसेवन से उत्पन्न हुआ रोग लापरवाही से कालान्तर में बहुत बढ़ जाता है और शरीर का समूल धात कर डालता है तथा निपुण वैद्य के द्वारा उपदिष्ट रोगविरोधी क्रियाकलाप के सेवन से वह व्याधि शिघ्र ही विनष्ट हो जाती है । इसी प्रकार जो आयु मन्द परिणाम--प्रयत्न के कारण पिछले भव में गाढी नहीं बाँधी गई है, वह अपवत्तेना के योग्य होता है। इसके विपरीत जो व्याधि अत्यन्त तीब्र धातुक्षोभ को आश्रित करके अपथ्य सेबन आदि से उत्पन्न हुआ है और कुष्ट-रोग अथवा क्षय के समान दीर्घकालिक हो जाने से शरीर के समस्त अंगोपांगों में व्याप्त हो गई है, उसकी चिकित्सा होना बहुत कठिन होता है । विविध प्रकार के औषधों का सेवन करने पर भी वह उत्तरोत्तर बढ़ती जाती हैं और रोगी को अकाल में ही निगल लेती है, अधिक से अधिक प्रयत्न करके धन्वन्तरि भी उस रोग को नष्ट नहीं कर सकता इसी प्रकार जो आयु तोब परिणाम-प्रयोग से प्रगाढ़ रूप में बँधा हुआ है, उसका अपवर्तन नहीं हो सकता--- वह शीघ्र समाप्त नहीं हो सकता। वह अपवर्तनीय आयु कहलाती है। आयु के यथाकाल और अकाल में समाप्त होने के अनेक दृष्टान्त विद्यमान हैं ।सबल होने के कारण श्रोता को प्रतीति उत्पन्न हो जाती है । अतएव आयु दोनों प्रकार का है Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०१ सू. ४१ नारकादीनामायुःस्थिनिनिरूपणम् १६७ अपवर्त्यायुषो भवन्ति ? के च अनपवायुषः इत्याकाङ्क्षायामुच्यते । उपपातजत्मानो नारकदेवाः चरमदेहाः मनुष्याः ये च तेनैव शरीरेण सिध्यन्ति, उत्तमपुरुषाः तीर्थकरचक्रवर्तिबलदेववासुदेवाः, असंख्येयवर्षायुषो मनुष्याः, तिर्यग्योनिजाश्च, अनपवायुषो निरुपक्रमायुषो भवन्ति । तत्र-ये तेनैव शरीरेण सकलकर्मजालमपहायाऽशेषकर्मापगमलक्षणां सिद्धिमाप्नुवन्ति ते चरमदेहा मनुष्या एव भवन्ति न तु-नारकतिर्यगदेवाः तेषां सिध्धयोग्यत्वात् । उत्तमपुरुषास्तु-तीर्थकरनामकर्मोदयवर्जिनस्तीर्थकराः चक्रवर्तिनो नवनिधिपतयश्चतुर्दशरत्नानां नेतारः स्वपौरुषोपात्तम हाभोगशालिनः सकलभरताधिपाः अर्धचक्रवर्तिनो बलदेवाः, गणधरादयश्च गृह्यन्ते । असंख्येयवर्षायुषो मनुष्यास्तिर्यग्योनिजाश्च भवन्ति, न तु-नारकदेवाः, मनुष्येषु तिर्यग्योनिष्वेव चाऽसंख्येयवर्षजीवित्वमुपलभ्यते, न तु-नारकदेवेषु । तत्र देवकुरूत्तरकुरुषु सान्तरद्वीपकासु-अकर्मभूमिषु कर्मभूमिषु च सुषमसुषमायां सुषमायां सुषमदुष्षमायामसंख्येयवर्षायुषो मनुष्या भवन्ति । तत्रैव च देवकुर्वादिषु बाह्येषु मनुष्यक्षेत्राद बहिर्वर्तमानेषु द्वीपेषु समुद्रेषु च तिर्यग्योनिजा असंख्येयवर्षायुषो न भवन्ति, किन्तु संख्येयवर्षायुषो भवन्ति कर्मभूमिष्वपि सुषमआदिकाले असंख्येयअपवर्तनीय और अनपवर्तनीय । कौन जीव अपवर्तनीय आयु वाले होते हैं और कौन अनपवर्त्तीय आयु वाले ? इस प्रकार की जिज्ञासा होने पर कहते हैं। उपपातजन्म वाले नारक और देव, .चरम शरीरी मनुष्य (जो उसी शरीर से सिद्धि प्राप्त करने वाले हैं ) उत्तम पुरुष अर्थात् तीर्थकर, चक्रवर्ती, बलदेव, वासुदेव, और असंख्यात वर्ष की आयु वाले मनुष्य तथा तिर्यच निरुपक्रम आयु वाले होते हैं । - जो उसी शरीर से समस्त कर्म-जाल को नष्ट करके समस्त कर्मक्षय रूप सिद्धि प्राप्त करते हैं, वे चरमशरीरी मनुष्य ही होते हैं, नारक, तिर्यंच या देव नहीं क्योंकि वे सिद्धि के योग्य नहीं होते । __ जिन्हें तीर्थकर नाम कर्म का उदय हो चुका है, वे तीर्थंकर कहलाते हैं । नौ निधियाँ और चौदह रत्नों के अधीश्वर, अपने पुरुषार्थ से महान् भोगशाली और सम्पूर्ण भरतक्षेत्र के स्वामी चक्रवर्ती कहलाते हैं । अर्धचक्रवर्ती बलदेव, वासुदेव कहे जाते हैं। गणधर आदि चरमशरीरी की श्रेणी में गिने जाते हैं। ____ असंख्यात वर्ष की आयु वाले मनुष्य और तिर्यंच निरुपक्रम वाले होते हैं, मनुष्यों और तिर्यंचों में ही असंख्यात वर्ष का जीवन पाया जाता है, नारकों और देवों में नहीं देवकुरु, उत्तरकुरु अन्तर्वीपों सहित अकर्मभूमियों में तथा सुषमसुषमा काल, सुषमा काल और Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६८ तम्बार्थस्ने वर्षायुष्का तिर्यंचो भवन्ति । तत्रापि-औपपातिका नारकदेवाः असंख्येयवर्षायुषश्च मनुष्यनिर्यम्योनिजा निरुपक्रमा अनपवायुषो भवन्ति, तेषां प्राणापानाहारनिरोधाध्यवसाननिमित्तवेदनापराघातस्पर्शरूपादिवेदनाविशेषायुर्भेदकोपक्रमाभावात्, अतो निरूपक्रमा एव ते भवन्ति । ___ संख्येयवर्षायुभ्यो व्यतिरिक्ता मनुष्या, तिर्यगयोनिजाश्च केचित् प्राणापाननिरोधादिकारणकलापोपक्रम्यत्वात् सोपक्रमायुषः केचित्पुनः प्राणापानादिभिर्नोपक्रम्यन्ते इति निरुपक्रमायुयोऽपवायुषोऽनपायुषश्च भवन्ति । तत्र-येऽपवायुषो मनुष्यास्तिर्यञ्चस्ते नियमतः सोपक्रमायुधः । ये तुअनपवायुषस्ते निरुपक्रमायुषो बोध्याः । तत्र-येऽपवायुषो भवन्ति तेषां विषशस्त्र-कण्टका-न्यु-दकसर्पा-ऽजर्णा-ऽशनिप्रपातो-बन्धनश्वापदादिभिः क्षु-त्पिपासा-शीतोष्णादिभिश्च द्वन्द्वोपक्रमैरायुरपवर्त्यते, तत्रापवर्तनं तावद्झटितिअन्तर्मुहूर्तात् कर्मफलोपभोगरूपम् आयुषः स्वल्पीभवनम् उपक्रमश्चाऽपवर्तननिमित्तं भवति । अथ यदि कर्मविनाशलक्षणमपवर्तनमुच्यते, तदा-कृतनाशः प्रसज्येत, आयुष्कं कर्मफलमदत्वैव विनश्यति-यतो नाऽनुभूयते तत्, नापि वेद्यते । अनिष्टश्चैतत् यतोऽवश्यमुपात्तं कर्म अनुरूपं सुषमदुषमाकाल में असंख्यात वर्ष की आयु वाले मनुष्य होते हैं। उन्हीं देवकुरु आदि में तथा मनुष्य क्षेत्र से बाहर के द्वीपों और समुद्रों में असंख्यात वर्ष की आयु वाले तिर्यच नहीं हैं। औपपातिक नारक और देव तथा असंख्यात वर्ष की आयु वाले मनुष्य और तिर्यंच निरुपक्रम अनपवर्त्य आयु वाले होते हैं। उनके प्राणापाननिरोध, आहारनिरोध, अध्यवसान, निमित्त, वेदना, पराघाततथा स्पर्श आदि वेदना विशेष, जो आयु के भेद का उपक्रम हैं, वे नहीं होते हैं। अतएव वे निरुपक्रम आयु वाले गिने जाते हैं। असंख्यात वर्ष की आयु वालों से भिन्न मनुष्यों और तिर्यंचों में कोई कोई प्राणापाननिरोध आदि किसी कारण के मिलने के कारण सोपक्रम आयु वाले होते हैं। कोई-कोई ऐसे भी होते हैं जिस की आयु का उपक्रम नहीं होता. अतः वे अपवर्तनीय आयु वाले और अनपवर्तनीय आयु वाले दोनों प्रकार के होते हैं । जो मनुष्य और तीयेच अपवर्त्य आयु वाले होते हैं, वे नियम से सोपक्रम आयु वाले होते हैं और जो अनपवर्त्य आयु बाले होते हैं, वे निरुपक्रम आयु वाले होते हैं । जो जीव अपवर्त्य आयु वाले होते हैं, उनकी आयु विष; शस्त्र, कंटक अग्नि, जल सर्प, अजीर्ण, अशनिपात, फाँसी, हिंसकपशु क्षुधा, पिपासा शीत एवं उष्णता आदि उपक्रमों से अपवर्तित हो जाता है। अपवत्तिंत होने का अर्थ है-शीव्र ही अन्तर्मुहूर्त काल में आयु के दलिकों को भोग लेना, आयु का स्वल्प हो जाना और अपवर्तन का कारण पूर्वोक्त निमित्त होते हैं। शंका-यदि अपवर्तन का अर्थ कर्म का विनाश होता है तो कृतनाश का प्रसंग आता है, क्योंकि आयुकर्म अपना फल दिये बिना ही नष्ट हो जाता है । बाँधने पर भी उसका फल नहीं भोगा जाता । यह मन्तव्य इष्ट भी नहीं है, क्योंकि बाँधा हुआ कर्म कर्ता को Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० १ सू. ४१ नारकादीनामायुः स्थितिनिरूपणम् १६९ फलं कर्तरि-उपाघाय परिशटत्युत्तरकालम्, न तु-फलमदत्वैव विलीनं भवति, "कडाणकम्माणन मोक्खअत्थि-,, इति वचनात् । एवमायुष्केऽननुभूते सत्येव यदि म्रियते, तदा-ऽकृतमरणाभ्यागमोऽन्तगले एव प्रसज्येत येन सत्यायुष्के म्रियते ततश्चायुषो वैफल्यप्रसङ्गः । ___अनिष्टं चैतत् , न खल्वयं जैनसिद्धान्तः यत् कृतकर्माऽदत्तफलमेव प्रणश्यति अकृतमेव चानुभूयते । किञ्च-एकभवस्थितिकमायुष्कं कर्म न जात्यन्तरानुबन्धिभवति अर्थात्--एकस्मिन्नेव भवेआयुष उपभोगो भवति न भवान्तरे । त्वदभ्युपगमानुसारं सत्येवायुषि चेम्रियते, तदा तेनैवायुषा जात्यन्तरानुबन्धिना भवितव्यम् । ___उक्तश्चैतत्- तस्मान्नापवर्तनमायुषोऽस्तीति चेत् अत्रोच्यते आयुषः स्वल्पीभवनमेवाऽपवर्तनम् , न तु--विनाशरूपमपवर्तनम् । तथाच-आयुषो हासरूपेऽपवर्तने सत्यपि कृतनाशा-ऽकृतनाशाभ्यागभादयो दोषा न सम्भवन्ति, नापि-आयुष्कं भवान्तरानुबन्धि च सम्भवति अपितु-पूर्वोक्तरूपैरुपक्रमै रुपलिप्तस्य जीवस्य सर्वात्मना-उदयप्राप्तमायुष्कं कर्म झटित्येव प्राप्तविपाकं भवति शीघ्रमेव परिपच्यते प्रदेशत्वभोगरूपेण तदेवाऽपवर्तनमत्रोच्यते । अपना अनुरूप फल देकर ही निर्जीर्ण होता है, फल दिये बिना नहीं। शास्त्र में भी कहा है 'कडाण कम्माण न मोक्ख अत्थि' अर्थात् किये हुए कर्मों के फल भोगे बिना छुटकारा नहीं मिलता । इस प्रकार यदि आयु का अनुभव किये बिना ही मृत्यु हो जाती है तो कृतनाश और अकृतागम दोषों का प्रसंग आता है, क्योंकि आयु की विद्यमानता में भी मरण हो जाता हैं । ऐसी स्थिति में आयु की विफलता का भी प्रसंग होता है । यह अनिष्ट है । जैन सिद्धान्त में ऐसा है भी नहीं कि उपार्जित किया कर्म फल दिये बिना ही नष्ट हो जाय और जो कर्म उपार्जन नहीं किया है उसे भोगा जाय । इसके अतिरिक्त एक ही भव की स्थिति वाला आयु कर्म दूसरे भव तक रह नहीं सकता; उसका उपभोग एक ही भव में होता है, भवान्तर में नहीं । अगर आप की मान्यता के अनुसार आयु के रहते भी जीव मर जाता है तो फिर अवशिष्ट आयु दूसरे जन्म में भोगनी पड़ेगी । इससे सिद्ध हुआ कि आयु का अपवर्तन नहीं होता। ___समाधान-धीरे-धीर लम्बे काल तक भोगने योग्य आयु को शीघ्र अल्पकाल में भोग लेना ही अपवर्तन कहलाता है । अपवर्तन का मतलब यह नहीं कि बद्ध आयु फल दिये घिना ही नष्ट हो जाय ! इस कारण आयु के वेदन काल में अल्पता हो जाने पर भी कृतनाश और अकृताभ्यागम दोषों का प्रसंग नहीं आता। आयु दूसरे भव में भोगी जाय, ऐसा भी नहीं होता । होता यह है कि पूर्वोक्त विष शस्त्र आदि उपक्रमों से उपलिप्त जीव के पूर्ण रूप से आयु उदय में आ जाता है, शीघ्र ही अपना फल प्रदान करता है, और प्रदेशोदय द्वारा शीघ्र ही उसका परिपाक हो जाता है। यही यहाँ अपवर्तन माना गया है। Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वासने संघीभूतशुष्कतृणराशिवह्निवत् । यथाहि-संघीभूतस्यैकत्रितस्य शुष्कस्यापि तृणपुञ्जस्याऽकयशः क्रमेण दह्यमानस्य चिरकालेन दाहों भवति, तस्यैव पुनः शिथिलविकीर्णोपचितस्य समन्तात् युगपदेव सन्दीपितस्य पवनीपक्रमाभिहतस्याऽऽशु दाहो जायते शीघ्रमेव सर्व भस्मसात् सम्पद्यते, । ___ एवमेवायुषोऽप्यनुभवो बोध्यः । तथाच यदा-ऽऽयुदृढसंहतमतिघनतया बन्धनकाले एव परिणामापादितं भवति पवनसंसर्गवत् तत् क्रमेण वेद्यमानं चिरकालेन वेद्यते, यत्तु आयुष्कं कर्मबन्धकाले एव शिथिलमाबद्धं तद् विप्रमाणविकीर्णतृणपुञ्जदाहक्दपवाऽऽशु वेद्यते इति ।। ४१ ।। इति श्री-विश्वविख्यातजगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पश्चदशभाषाकलितललितकलापालापक प्रविशुद्धगधपंद्यानैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक शाहुच्छत्रपति कोल्हापुरराज. प्रदत्त जैनशास्त्राचार्य-जैनधर्मदिवाकर पूज्य श्री घासीलाल-व्रतिक्रि दीपिका-नियुक्ति टीकाद्वयोपेतस्य तत्त्वार्थसूत्रस्य प्रथममध्ययनं समाप्तम् । - जैसे एकत्र किये हुए सूखे घाम के ढेर को एक ओर से जलाया जाय तो क्रम से जलता हुआ वह ढेर चिरकाल में भस्म होता है और वही ढेर यदि पोला हो और सब तरफ से एक साथ आम लगाई जाय और तेज हवा चल रही हो जल्दी जल जाता है और शीघ्र ही भस्म हो जाता है। आयु के भोग के विषय में भी ऐसा ही समझना चाहिए । जो आयु बन्ध के समय अत्यन्त गाढ़ रूप में निकाचित रूप में बाँधा जाता है, वह धीरे-धीरे चिरकाल में भोगा जाता है, किन्तु जो आयु कर्मबन्ध के समय . ही शिथिल रूप में वाँधा गया है, वह शिथिल घास के ढेर के दाह के समान अपवर्तित होकर जल्दी वेदन किया जा सकता है । ॥४१॥ जैनशास्त्राचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्य श्री घासीलालजी महाराज विरचित तत्वार्थ सूत्रकी दीपिका एवं नियुक्ति नामक व्याख्या का प्रथम अध्ययन समाप्त ॥१॥ Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ अथ-द्वितीयोध्यायः॥ मूलसूत्रम्--"धम्माधम्मागासकालपोग्गला अजीवा,, ॥१॥ छाया-"धर्माधर्माकाशकालपुद्गला अजीवाः,, ॥१॥ तत्त्वार्थदीपिका-"प्रथमेऽध्याये जीवादि नवतत्त्वेषु एकचत्वारिंशतसूत्रैः साङ्गोपाङ्गं संक्षेपतो जीवतत्वं प्ररूपितम् । सम्प्रति क्रमप्राप्तं द्वितीयमजीवतत्त्वविषयमध्यायं प्ररूपयितुमाह-"धम्माधम्मागासकालपोग्गला अजीवा-" इति । धर्मः-अधर्म:-आकाशः कालः–पुद्गलश्चेत्येतें पञ्चाऽजीवाः । जीवभिन्नानि तत्त्वानि व्यपदिश्यन्ते इत्यर्थः ॥१॥ तत्त्वार्थनियुक्ति:--पूर्व यथायोगं द्रव्यभावप्राणपुञ्जवर्तिनो जन्तवो देवतिर्यङ्मनुष्यनारकविधानतः साकारानाकारोपयोगद्वयोपलक्षितचैतन्यशक्तितश्च प्रतिपादिताः सम्प्रति-धर्मादीन् पञ्चाऽजीवान् विधानतो लक्षणतश्च प्रतिपादयितुमाह-"धम्माधम्मागासकालपोग्गला अजीवा-" इति । अजीवाः-जीवद्रव्यविपर्ययास्तावद् धर्माऽधर्माऽऽकाशपुद्गलरूपा पञ्च सन्ति । एवञ्च-जीवादन्योऽजीव इति पर्युदासः सत एव वस्तुनः सम्भवति, विधिप्रधानत्वात् । तस्मात्-समानास्तित्वेषु भावेषु चैतन्यप्रतिषेधद्वारेण धर्मादिषु पञ्चसु-अजीवा इत्युक्तम् । तथाचोक्तम् द्वितीय अध्याय का प्रारंभ मूल सूत्रार्थ 'धम्माधम्मागास' इत्यादि-सत्र॥१॥ धर्म, अधर्म- आकाश, काल और पुद्गल अजीव हैं ॥१॥ तत्त्वार्थदीपिका-प्रथम अध्याय में जीव आदि नौ तत्त्वों में से जीव तत्त्व का इकतालीस सूत्रों द्वारा सांगोपांग प्ररूपण किया गया । अब क्रमप्राप्त दूसरे अजीव तत्त्व का इस अध्याय में निरूपण करने के लिए कहते हैं धर्म, अधर्म, आकाश, काल और पुद्गल, ये पाँच अजोव अर्थात् जीव से भिन्न तत्त्व हैं ॥१॥ तत्त्वार्थनियुक्ति---पहले यथायोग्य द्रव्य और भावप्राणों से युक्त जिवों का उसके देव तिर्यंच, मनुष्य और नारक के भेदों का, साकार और अनाकार उपयोग रूप चैतन्य शक्ति का प्रतिपादन किया गया है । अब धर्म अदि पाँच अजीवों के भेद और लक्षण बतलाकर उनका प्रतिपादन करते हैं। ___ अजीव अर्थात् जीव द्रव्य से विपरीत धर्म, अधर्म, आकाश, काल और पुद्गल ये पाँच अजीव हैं। जो जीव नहीं सो अजीव, यहाँ पर्युदास नामक नसमास है। इस समास से अजीव एकान्त निषेध रूप नहीं किन्तु विधिरूप ही तत्त्व सिद्ध होता है; क्योंकि पर्युदास में विधि Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७२ "प्रधानत्वं विधेर्यत्र प्रतिषेधोऽप्रधानता । पर्युदासः स विज्ञेयो यत्रोत्तरपदेन नञ् ।। १ इति एवमेव" प्राधान्यं विधेर्यत्र प्रतिषेधे प्रधानता । तत्वार्थसूत्रे प्रतिषेधोऽसौ क्रियया सह यत्र न २ ॥ इति च तत्र - जीवपुद्गलानां गत्युपग्रहकार्याऽनुमेयो धर्मः १ तेषामेव जीवपुद्गलानां स्थित्युपग्रहकार्याsनुमेयोsधर्मः २, नत्वत्र शुभाशुभफलादयौ धर्माधर्मो धर्माधर्मपदेन गृह्यते । प्रकृते द्रव्यप्रस्तावात्–द्रव्यरूपयोरेव धर्माऽधर्मयोर्ग्रहणेनाऽदृष्टरूपयोस्तयोर्गुणत्वेन ग्रहणासम्भवात् । अवगाहोपकारकार्यानुमेयमाकाशम् । अथाऽलोकाकाशस्याऽवगाहोपकाराऽसम्भवेन कथमाकाशत्वव्यवहार इति चेत् अत्रोच्यते-अलोकाकाशे तत्त्वत्तो जीवपुद्गलानां गतिस्थितिहेतुभूतयोर्धर्माऽधर्मयोरभावेन तत्र विद्यमानस्याऽपि अवगाहनगुणस्य नाऽभिव्यक्तिर्भवति । एवञ्चाऽनवगाह्यत्वेऽपि अलोकाकाशमवकाशदानेन व्याप्रियेतैव, यदि तत्र - जीवपुद्गलानां गतिस्थितिहेतुभूतौ धर्माधर्मौ भवेताम् | किन्तु - न हि तत्र तौ विते तदभावाच्चा लोकाकाशस्य विद्यमानोऽप्यवगाहनगुणो नाऽभिव्यज्यते इति । की प्रधानता होती है । तात्पर्य यह है कि धर्म आदि पाँच तत्त्व अस्तित्व की दृष्टि से जीव के समान ही हैं, मगर उनमें चैतन्य का सद्भाव नहीं है, इस कारण उन्हें अजीव कहा है । कहा भी है— 'जिस नञ्समास में विधि की प्रधानता और निषेध की अप्रधानता होती है, वह पर्युदासनञ्समास कहलाता है।' इसी प्रकार — जिस नञसमास में विधि अप्रधान और निषेध प्रधान हो वह प्रसह्य (प्रसज्य) नञ्समास कहा जाता है । जिसमें क्रिया के साथ नञ् समासहोता है। ) इनमें से जो जीवों और पुद्गलों की गति के उपकार करने के कार्य द्वारा अनुमेय हो अर्थात् जाना जाय, वह धर्मद्रव्य है । जीवों और पुद्गलों की स्थिति में उपग्रह करने से जिसका अनुमान किया जाता है, वह अधर्मद्रव्य है । यहाँ धर्म और अधर्म पदों से शुभ फल देने वाले और अशुभ फल देने वाले धर्म-अधर्म को नहीं समझना चाहिए । यहाँ द्रव्य का प्रकरण चल रहा है, अतएव द्रव्यरूप धर्म और अधर्म ही यहाँ विवक्षित हैं । अदृष्ट - पुण्य-पाप- रूप धर्म अधर्म विवक्षित नहीं हैं, क्योंकि वे द्रव्य नहीं, गुण हैं I अवगाहना रूप कार्य से जिसका अनुमान किया जाता है; वह आकाश है । यहाँ प्रश्न किया जा सकता है कि अलोकाकाश अवगाहना रूप उपकार नहीं करता है तो उसे - आकाश कैसे कहा जा सकता है ? इसका उत्तर यह है कि अलोकाकाश में जीवों और पुदगलों की गति और स्थिति के निमित्तभूत धर्म-अधर्म द्रव्य नहीं है । अतएव अलोकाकाश में अवगाहना गुण विद्यमान होने पर भी प्रकट नहीं होता । यदि वहाँ धर्म और अधर्म होते और Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०२ सू. १ अजीवतत्वनिरूपणम् १७३ कालो वर्तनालक्षणः, नूतनस्य-जीर्णकरणम् जीर्णस्य-क्षपणं वर्तना, तल्लक्षणो ज्येष्ठत्वकनिष्ठत्वादिव्यवहारहेतुभूतः कालः समयाऽऽवलिकादिरूपो बोध्यः । तथाचोक्तम् उत्तराध्ययन२८अष्टाविंशति अध्ययने-१०-गाथायाम्-- "वत्तणा लक्षणो कालो" इति । वर्तनालक्षणः-वर्तन्ते भवन्ति जीवादयो भावास्तेन रूपेण तान् प्रति प्रयोजकत्वं वर्तना सैव लक्षणं-स्वरूपं यस्य स कालः इति । पूरणादपरस्थानस्य गलनाच्च पूर्वस्थानाद् पुद्गला: गलनधर्माण इति कथ्यन्ते, पुरुषं वा गिलन्ति-पुरुषेण वा गीर्यन्ते इति पुद्गलाः, मिथ्यादर्शनादिहेतुवर्तिनं पुमांसं बध्नन्ति-वेष्टयन्तीति गिरेरर्थः । अथवा-कषाययोगशालिना पुरुषेण कर्मतया-आदीयन्ते इति पुद्गला इति । तथाचैते धर्मादयः पञ्चाऽजीवा व्यपदिश्यन्ते । यद्यपिकाल: अद्धारूपः तस्यैकसमयादिरूपस्याऽस्तिकायत्वं न सम्भवति, अत एव-जीवाऽस्तिकाय-धर्मास्तिकाया-ऽधर्मास्तिकाया-ऽऽकाशास्तिकायपुद्गलास्तिकायरूपपञ्चास्तिकायमध्ये कालस्य ग्रहणं न कृतम् तथापि-धर्मादीनामिव कालेऽपि-अजीवत्वस्य सत्वात्तस्याऽपि अजीवद्रव्यमध्ये ग्रहणं नाऽनुपपन्नमिति भावः । जीव-पुद्गल वहाँ जाते-ठहरते तो अलोकाकाश उन्हें अवगाहन देता; मगर वहाँ वे हैं नहीं । इस कारण अलोकाकाश में विद्यमान भी अवगाहन गुण प्रकट नहीं होता । काल का लक्षण वर्त्तना है । नये को पुराना करना और पुराने का क्षय करना वर्तना है । काल द्रव्य के कारण ही ज्येष्ठता, कनिष्ठता आदि का व्यवहार होता है । वह काल समय आवलिका आदि रूप है। उत्तराध्ययन के २८वें अध्ययन की गाथा १०वीं में कहा है'काल वर्तना' लक्षण वाला है। जीवादि पदार्थ अमुक-अमुक रूप में वर्त्त रहे हैं उनके वर्तने में जो निमित्त कारण है, वह वर्त्तना है। यह वर्त्तना ही काल का लक्षण है। जिसमें पूरण और गलन हो अर्थात् मिलना और विछुड़ना पाया जाय वह पुद्गल है । एक पुद्गल के सिवाय ऐसा कोई द्रव्य नहीं है जो बिखर सकता हो और मिल सकता हो । पुद्गल बिखर कर अनेक रूप बन सकता है और अनेक पुद्गल मिलकर एक स्कंध रूप परिणाम हो सकते हैं ! मगर पुद्गल के अतिरिक्त किसी अन्य द्रव्य में ऐसा स्वभाव नहीं है । इस कारण पूरण और गलन पुद्गल द्रव्य का असाधारण लक्षण है। अथवा पुरुष जो जो गिलन करते हैं---वशीभूत कर लेते हैं अथवा पुरुष के द्वारा जो ग्रहण किये जाते हैं-मिथ्यादर्शन आदि कारणों के वशवर्ती पुरुष को बद्ध करते--वेष्टित करते हैं अथवा कषाय और योंग वाले पुरुष के द्वारा कर्म रूप में जिन्हें ग्रहण किया जाता है, वे पुद्गल हैं। इस प्रकार ये धर्म आदि पाँच अजीव कहलाते हैं। अद्धा रूप काल एक समय रूप होने से अस्तिकाय नहीं हो सकता । अतः जीवास्तिकाय, धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, आकशास्तिकाय और पुद्गगलास्तिकाय, इन पाँच अस्तियों Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तस्वासूचे अत एवात्र-"अजीवा:-" इत्येवोक्तम्, न तु अजीवकाया इलि-,अजीवास्तिकाया इति वा, अस्तिशब्दस्य ध्रौव्यार्थप्रतिपादकतया-कायशब्दस्य च प्रचीयमानाकारतारूपसमुदायार्थकतया विभागे सत्येव समुदायः सम्भवतीति धर्मादिद्रव्यप्रदेशानां विभक्तेऽपि अद्धारूपैकसमयरूपस्य कालस्य विभागासम्भवेन समुदायत्वासम्भवात् । अद्धाचाऽसौ समयश्चति-अद्धासमयः, स च सार्धद्वयद्वीपान्तर्वर्ती एकः समयः परमसूक्ष्मो निर्विभागोऽवगन्तव्यः तस्य कायत्वं न सम्भवति, समुदायस्य कायशब्दवाच्यत्वात् । ____ अजीवकायशब्देन कालस्य ग्रहणं न स्यात्,केवलम्-अजीवा इति कथने तु-जीवभिन्नानां सर्वेषामपि तेन ग्रहीतुं शक्यतया कालस्यापि अद्धासमयरूपस्य जीवभिन्नतया अजीवशब्देन ग्रहणसम्भवात् “धर्माधर्माकाशकालपुद्गला अजीवा-" इत्युक्तम् , तत्र-धर्माधर्मयोरुभयोरपि प्रत्येकमसंख्येयप्रदेशत्वम्, आकाशस्य चाऽनन्तप्रदेशत्वम् । - वस्तुतस्तु-लोकपरिमाणस्याकाशस्याऽसंख्येयप्रदेशत्वम् लोकालोकरूपसमस्ताकाशस्य पुनरन्तप्रदेशत्वमवसेयम् । कालस्य तु अद्धासमयैकसमयरूपस्य नाऽसंख्येयप्रदेशत्वं-न वाऽनन्तप्रदेशत्वम् । में काल को ग्रहण नहीं किया गया है। फिर भी धर्मादि की तरह काल में भी अजीवत्व की सत्ता होने से अजीव द्रव्यों में उसे ग्रहण करना अनुपयुक्त नहीं है ! इस कारण यहाँ 'अजीव' ऐसा ही कहा गया है 'अजीवकाय' ऐसा अथवा 'अजीवास्तिकाय' ऐसा नहीं कहा गया है । ___'अस्ति' शब्द का अर्थ यहाँ प्रदेश है और 'काय' शब्द का अर्थ 'समूह' है । तात्पर्य यह है कि जो द्रव्य प्रदेशों का समूह रूप हो वही अस्तिकाय कहलाता है ! काल प्रदेशों का समूह नहीं एक समय रूप है; क्योंकि अतीत काल कि विनष्ट हो जाने से सत्ता नहीं और भविष्यत् काल अनुत्पन्न होने से सत् नहीं है। सिर्फ वर्तमान काल को सत्ता होती है और वर्तमान काल एक समय ही है । इस कारण काल की अस्तिकायों में गणना नहीं की गई है। __ समय आदि रूप काल अढ़ाई द्वीप के अन्दर ही होता है । (अढ़ाई द्वीप के बाहर चन्द्र सूर्य आदि स्थिर होने से वहाँ काल की कल्पना नहीं की जाती ।) वह एक समयरूप है, अत्यन्त सूक्ष्म है, निर्विभाग है । उसे 'काय' नहीं कह सकते, क्योंकि 'काय' शब्द समूह वाचक है। अगर धर्म आदि को 'अजीवकाय' कहा जाय तो काल का उनमें ग्रहण नहीं हो सकता; मगर प्रकृत सूत्र में केवल अजीत्र द्रव्यों का ही निर्देश किया गया है, अतएव जीव से भिन्न होने के कारण काल का भी उनमें समावेश होता है। . इनमें से धर्म और अधर्म के असंख्यात असंख्यात प्रदेश हैं और आकाश के अनन्त प्रदेश हैं। वास्तव में लोकपरिमित आकाश असंख्यात प्रदेशी है और लोकालोक रूप सम्पूर्ण आकाश Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० २ सू०१ । अजीवतत्वनिरूपणम् १७५ पुद्गलद्रव्यस्य पुनरवयवबहुत्वमवगन्तव्यम् । तथा च बह्ववयवं पुद्गलद्रव्यमवसेयम्, संख्येयप्रदेशः स्कन्धः,-असंख्येयप्रदेशः, अनन्तप्रदेशः,-अनन्तानन्तप्रदेशश्चेति । अथ परमाणोरपि पुद्गलद्रव्यत्वेन तस्याऽपि बह्ववयवत्वं स्यात् , परमाणोरपि-एकरसगन्धवर्णत्वस्य द्विःस्पर्शस्य प्रसिद्धत्वात् ? अत्रोच्यते-परमाणुरपि भावावयवैः सावयवो द्रव्यावयवैस्तुनिरवयवो भवति । उक्तञ्च व्याख्याप्रज्ञप्तौ भगवतीसूत्रे २०-शतके ४-उद्देशके "कइविहे गं भंते ! भावपरमाणू पण्णत्ते ? गोयमा ! चउविहे भावपरमाणू पण्णत्ते, तं जहा-वण्णमंतेरसमंते-गंधमंते-फासमंते-” इति । क तविधो भदन्त ! भावपरमाणुः प्रज्ञप्तः ? गौतम ? चतुर्विधो भावपमाणु: प्रज्ञप्तः, तद्यथा-वर्णवान् --रसवान्-गन्धवान्-स्पर्शवान-इति । तस्मात्-वर्णाद्यवयवैः परमाणुपुद्गलद्रव्यस्यापि बह्ववयवत्वमवगन्तव्यम् । अतएव-अजीवेषु चत्वारएवाऽस्तिकायाः प्रतिपादिता-यथा-१-धर्मास्तिकायः २-अधर्मास्तिकायः ३-आकाशास्तिकायः ४-पुद्गलास्तिकायश्चेति जीवास्तिकायेन सह पञ्चाऽस्तिकायाः सन्ति न तु-कालास्तिकायः केनापि शास्त्र कृता प्रतिपादितः तथाचोक्तम्-स्थानाङ्गे४-स्थाने १उद्देशके-"चत्तारि अस्थिकाया अजीबकाया पण्णता, तं जहा-धम्मत्थिकाए, अधम्मअनन्त प्रदेश वाला है । अद्धासमय एक समयरूप काल के न असंख्यात प्रदेश हैं और न अनन्त प्रदेश हैं। पुद्गल द्रव्य बहुत अवयवों वाला होता है । कोई पुद्गल बहुत अवयवों वाला कोई संख्यात प्रदेशों वाला, कोई असंख्यात प्रदेशों वाला कोई अनन्त प्रदेशों वाला और कोई अनन्तानन्त प्रदेशों वाला होता है ।। शंका-परमाणु भी पुद्गल द्रव्य होने के कारण बहुत अवयवों वाला होना चाहिए। उसमें एक रस, एक गंध, एक वर्ण और दो स्पर्शो का होना प्रसिद्ध हैं। समाधान-परमाणु भाव-अवयवों की अपेक्षा सावयव है और द्रव्य-अवयवों की अपेक्षा निरवयव है । भगवती सूत्र शतक २०; उद्देशक ५ में कहा है प्रश्न- भावपरमाणु कितने प्रकार का है ? उत्तर- गौतम ! चार प्रकार का भावपमाणु कहा है-वर्णवान् , रसवान् , गंधवान् और स्पर्शनवान् । इस प्रकार वर्णादि रूप अवयवों की अपेक्षा परमाणु पुद्गल द्रव्य भी बहुत अवयवों वाला समझना चाहिए । अतः अजीवों में अस्तिकाय चार हैं--(१)धर्मास्तिकाय(२)अधर्मास्तिकाय (३) आकाशास्तिकाय और (४) पुद्गलीस्तकाय । इनमें जीवास्तिकाय को मिला दिया जाय तो पाँच अस्तिकाय हो जाते हैं। किसी भी शास्त्रकार ने कालास्तिकाय का प्रतिपादन Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थस्त्रे थिकाए, आगासस्थिकाए पोग्गलत्थिकाए"इति । चत्वारोऽस्तिकायाः अजीवकायाः प्रज्ञप्ताः, तयथा धर्मास्तिकायः, अधर्मास्तिकायः, आकाशास्तिकायः पुद्गलास्तिकाय इति । प्रकृतसूत्रे तु-केवलम् अजीवा इत्येवोक्तम् अतएवात्र-अजीवपदेन कायस्यापि ग्रहणाद धम ऽधर्माऽऽकाशकालपुद्गला इत्येते पञ्च तावद् अजीवाः सन्तीति फलितम् । तत्र प्रशस्ताभिधानाद् धर्मग्रहणं प्रथमं कृतम् तदनन्तरं लोकव्यवस्थाहेतुत्वात् तद्विपरितत्वाद् वा अधर्मग्रहणम् . तदनन्तरं लोकत्वात् तत्परिच्छेद्यस्याऽऽकाशस्य ग्रहणम्, तदनन्तरममूर्तसाधर्म्यात् कालग्रहणम्, ततश्चा-ऽऽकाशमिति विशिष्टक्रमसन्निवेशप्रयोजनमेतदवगन्तव्यम् ॥१॥ मूलसूत्रम् "एयाणि दव्वाणि य छ—" ॥२॥ छाया “एतानि द्रव्याणि च षट्-" ॥२॥ तत्त्वार्थदीपिका-एतानि धर्माधर्माकाशकालपुद्गलरूपाणि पञ्च वस्तूनि चकाराज्जीवश्चेत्येतानि षड् द्रव्याणि वर्तन्ते एवञ्च धर्मादयःपञ्च, जीवश्चेति षड् द्रव्याणि भवन्तीति भावः । उक्तञ्च--"अनुयोगद्वारे" द्रव्यगुणप्रकरणे "छविहे दव्वे पण्णत्ते तंजहा-धम्मत्थिकाए' अधम्मत्थिकाए, आगासत्थिकाए, जीवत्थिकाए,पुग्गलत्थिकाए, अद्धासमये य, से तं दव्वणामे-" इति । छाया-षड्विधं द्रव्यं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा- धर्मास्तिकायः, अधर्मास्तिकायः, आकाशास्तिकायः, जीवास्तिकायः पुद्गलास्तिकायः, अद्धासमयश्व, तदेतद् द्रव्यनाम, इति ॥२॥ नहीं किया है। स्थानांगसूत्र के चौथे स्थानक के प्रथम उद्देशक में कहा है—चार अस्तिकाय अजीवकाय कहे गये हैं, वे ये हैं --धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, आकाशास्तिकाय, पुद्गलास्तिकाय । प्रस्तुत सूत्र में केवल :अजीवा' इतना ही कहा है, अतएव 'अजीव' पद से काल का भी ग्रहण हो जाता है । फलितार्थ यह है कि धर्म, अधर्म, आकाश, काल और पुद्गल ये पाँच अजीव हैं । इनमें प्रशस्त नाम होने से सर्व प्रथम धर्म को ग्रहण किया हैं, फिर धर्म से विपरीत होने के कारण अधर्म को, तत्पश्चात् लोक होने से उनके द्वारा परिच्छेद्य आकाश का और तदन्तर अमूर्त्तत्व के लिहाज से समान होने के कारण काल का ग्रहण किया गया है ! यह सूत्र के विशिष्ट क्रमसन्निवेश का प्रयोजन समझ लेना चाहिए ॥१॥ मूलसूत्रार्थ---'एयाणि दव्वाणि य' सूत्र ॥२॥-- ये ही छह द्रव्य हैं ॥२॥ तत्त्वार्थदीपिका—ये धर्म, अधर्म, आकाश, काल, और पुद्गल और 'च' चब्द से जीव ये सब मिलकर छह द्रव्य कहलाते हैं । भाव यह है कि धर्म आदि पाँच और जीव ये छह द्रव्य हैं। अनुयोगद्वार में द्रव्यगुण प्रकरण में, कहा है.-- 'द्रव्य छह कहे गये हैं --धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, आकाशास्तिकाय, जीवास्तिकाय, पुद्गलास्तिकाय और अद्धासमय यह द्रव्यनाम का निरूपण हुआ ॥२॥ Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० २ सू. २ अजीवतत्वनिरूपणम् १७७ तवार्थनियुक्तिः पूर्वसूत्रे धर्माऽधर्माऽऽकाशकालपुद्गला अजीवा इत्युक्तम् , तेषां चधर्मादीनां द्रव्यगुणपर्यायत्वेनाऽनुपदेशे सति संशयो भवेदतः संशयनिवारणार्थमाह - "एयाणि दव्याणि य छ" इति । एतानि धर्मादीनि पञ्च, चकारात् जीवश्चेत्येते षट् द्रव्याणि व्यपदिश्यन्ते तथाच-दूयते गम्यते प्राप्यते यथास्वं यथायथं स्वपर्यावेण यद् तद्व्यम् । परमार्थतस्तु-गुणान् द्रवति-प्राप्नोति,गुणैर्वा द्रूयते-ज्ञायते यदतद् द्रव्यं व्यपदिश्यते, "गुणपर्यायवद्र्व्य म् "इति द्रव्यलक्षणसद्भावात् । बस्तुतस्तु--- स्व-स्वस्वभावस्थानमेव द्रव्यलक्षणं पर्यवसितम्. धर्मादोनां षण्णां द्रव्यसंज्ञा च द्रव्यत्वनिमित्ता। द्रव्यार्थिकनयाभिप्रायेण- तच्चद्रव्यत्वं परमार्थतो ब्यतिरिक्ताऽव्यतिरिक्तपक्षद्वयमवलम्बते । नैकान्तेन धर्मादिभ्योऽन्यदेव तत् नानन्यदेव वा वर्तते । तस्माद् एतानि धर्मादीनि मयूराण्डकर सवत् सम्मूछितसर्वभेदप्रभेदमूलभूतानि देशकालक्रमव्यङ्ग्यभेदसमरसावस्थैकरूपाणि द्रव्याणि व्यपदिश्यमानानि गुणपर्यायकलापरिणाममूलकारणत्वाद् भेदप्रत्यवमर्शेनाऽभिन्नान्यपि भिन्नानीव भासन्ते । 'द्रव्यञ्च भव्ये, इति पाणिनिसूत्रेण दुधातोर्भावे-कर्तरिच द्रव्यमिति निपातनात् प्रकृते पर्यायाश्च भवनसमवस्थानमात्रका एवोत्थिताऽऽसीनोत्कुटकशयितपुरुषवत् , तदेवच-"जायतेऽस्ति विपरिणमते वर्धतेऽपक्षीयते विनश्यति-" इति रीत्योच्यते । तत्वार्थनियुक्ति पूर्व सूत्र में धर्म, अधर्म, आकाश, काल और पुद्गल अजीव हैं, ऐसा कहा गया है । इन धर्म आदि का यदि द्रव्य, गुण और पर्याय रूप से निरूपण न किया जाय तो संशय हो सकता है । अतएव संशय का निवारण करने के लिए कहते हैं। जो यथायोग्य अपने पर्यायों के द्वारा प्राप्त किया जाता है, बह द्रव्य कहलाता है । वास्तव में जो गुणों को प्राप्त होता है अथवा गुणों के द्वारा जाना जाता है, वह द्रव्य कहलाता है । 'जो गुणों और पर्यायों वाला हो, वह द्रव्य है। ऐसा द्रव्य का लक्षण कहा गया है । असल में तो अपने-अपने स्वभाव में अवस्थित रहना ही द्रव्य का लक्षण है। धर्मादि छहों की द्रव्यसंज्ञा द्रव्यत्व के निमित्त से द्रव्यार्थिक नय के अभिप्राय से है। वह द्रव्यत्व वास्तव में भिन्न और अभिन्न-इन दोनों पक्षों का अवलम्बन करता है। वह धर्मादि से न तो सर्वथा भिन्न ही है और न सर्वथा अभिन्न ही है। इस कारण मयूर के अण्डे के रम के समान, जिनमें सब भेद-प्रभेद सम्मिलित हैं और जो देश, काल, क्रम, व्यंग्यभेद एवं समरस अवस् । रूप हैं, ऐसे ये धर्म आदि द्रव्य कहलाते हैं । ये अभिन्न होते हुए भी गुण पर्याय कला और परिणाम के मूल कारण होने से भिन्न मालूम पड़ने से भिन्न प्रतिभासित होतेहैं । 'द्रव्यश्च भव्ये' इस पाणिनि के सूत्र के अनुसार द्रु धातु से भाव और कर्ता अर्थ में 'द्रव्य' शब्द का निपात किया गया है । इस प्रकार द्रव्य, भव्य और भवन, इन सब का एक ही अर्थ है । गुण और पर्याय, भवन रूप ही हैं, खड़े हुए, बैठे हुए, उकडू और सोये Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्कार्यसूत्रे पिण्डातिरिक्त वृत्त्यन्त शवस्थाप्रकाशक्तादशायां नायते इति व्यवहारः । स व्यापारे च भवनवृत्ति:. अस्तीत्यनेन निर्व्यापारात्मकता - उच्यते, भवनवृत्तिरुदासीना, विपरिणमते इत्यनेन पुनस्तिरोभूतात् प्ररूपस्याऽमुच्छिन्नतयाऽनुवृत्तिकस्य रूपान्तरेण भवनमुच्यते । यथा - दुग्धं दधिभावेन परिणमति विकारान्तरवृत्या भवनमवतिष्ठते वृत्त्यन्तरव्यक्तिवृत्तिः सुभाववृत्तिर्वा परिणाम आख्यायते, वर्धने इत्यनेन तु उक्तस्वरूपः परिणामः उपचयेन प्रवर्तते, rest वर्धते, उपचयशालिपरिणामरूपेण भवनवृत्तिर्व्यज्यते, अपक्षीयते इत्यनेन पुनः पूर्वोतस्वरूपस्यैव परिणामस्याऽपचयवृत्तिराख्यायते, २०८ दुर्बलतामासादयत् पुरुषवदपचय भवनरूपमृत्यन्तरव्यक्तिरुच्यते । विनश्यतीत्यनेन भवनवृत्ते - राविर्भूततिरोभवनमाख्यायते, यथा-घटो विनष्ट इत्यनेन प्रतिविशिष्टसमवस्थानात्मिका भवनवृतिस्तिरोभूता, न तु अस्वभावतैव संजाता, कपालाद्यु त्तरभवन वृत्त्यन्तरक्रमावच्छिन्नरूपत्वाद् इत्येव - मादिभिराकारैद्रव्याण्येव भवनलक्षणानि व्यपदिश्यन्ते इति भावः हुए पुरुष के समान । अर्थात् जैसे पुरुष की ये अवस्थाएँ भिन्न-भिन्न होती हैं, मगर सब अवस्थाओं में पुरुष ज्यों का त्यों वही रहता है, इसी प्रकार पर्यायों के पलटते रहने पर भी मूलद्रव्य एक रूप ही बना रहता है । यही बात यों भी कही जाती है - उत्पन्न होता है, पलटता है बढ़ता है, घटता है और बिनष्ट भी होता है । " पिंण्डातिरिक्त वृत्यन्तर—अवस्था - प्रकाशता की दशा में 'जायते' (उत्पन्न होता है) ऐसा व्यवहार होता है; व्यापार सहित होने पर भवनवृत्ति होती है । 'अस्ति ' (है) इससे व्यापार शून्य सत्ता कही जाती है, भवनवृत्ति उदासीन है, विपरिणमते' (पलटता) है) इसके द्वारा अनुवृत्ति वाली वस्तु का रूपान्तर से होना कहा जाता है । I जैसे दूध दधि रूप से परिणत होता है, यहाँ विकारान्तरवृत्ति से 'भवन' कायम रहता है । जो व्यक्त्यन्तर व्यक्तिवृत्ति हो या हेतुभाववृत्ति हो वह परिणाम कहलाता है । 'वर्धते' यहाँ उक्त स्वरूप वाला परिणाम उपचय रूप में प्रवृत्त होता है, जैसे अंकुर बढ़ता है अर्थात् उपचयशाली परिणाम रूप से ‘भवन' की वृत्ति व्यक्त होती है । 'अपचीयते' (घटता है) इस शब्द से पूर्वोक्त स्वरूप वाले परिणाम की अपचयवृत्ति प्रकट की जाती है- दुर्बलता को प्राप्त होने वाले पुरुष के समान अपचय भवन रूप नवीन वृत्ति का प्रकट होना कहा जाता है । विनश्यति' इस पद के द्वारा भवनवृत्ति का आविर्भूम - तिरोभाव कहा जाता है । जैसे घट विनष्ट हो गया, इस वाक्य का अर्थ यही है कि विशिष्ट समवस्थान रूप भवनवृत्त तिरोहित हो गई (छिप गई) इसका आशय यह नहीं कि कोई स्वभावहीनता उत्पन्न हो गई--शून्यता आ गई; क्योंकि घटआकार के पश्चात् कपाल आदि रूप नवीन भवनवृत्ति देखी जाती है । इत्यादि आकारों के द्वारा द्रव्य ही भवन लक्षण वाले कहलाते हैं । Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकनियुक्तश्च अ. २ सू० २ अजीवतत्वनिरूपणम् १७५ तथाच- मतिज्ञानश्रुतज्ञानाभ्यां सर्वाणि द्रव्याणिः धर्माऽधर्माऽऽकाशकालपुद्गलाजीवरूपाणि जानाति, न तु तेषाँ धर्माऽधर्मादीनां सर्वद्रव्याणां सर्वान् उत्पातादीन् पर्यायान् जानाति, मत्तिज्ञानी तावत्-श्रुतज्ञानेनोपलब्धेष्वर्थेषु यदाऽक्षरपरिपाटी विनैव स्वभ्यस्तविद्यः सन् द्रव्याणि ध्यायति तदा-सवेद्रव्याणि धर्माऽधर्मादीनि मतिज्ञानविषयतया भासन्ते न तु तेषां सर्वान् पर्यायान जानाति, अल्पकालत्वात्-मनसश्चाशक्तेः,एवं श्रुतज्ञानानुसारेण सर्वाणि धर्मादीनि जानाति न तु-तेषां सर्वपर्यायान् वेत्ति अवधिज्ञानेन तु रूपिव्याण्येव पुद्गलद्रव्यस्वरूपाणि जानाति, न तु-सर्वपर्यायान जानाति, अत्यन्तविशुद्धावधिज्ञानेनापि रूपिण्येव द्रव्याणि. पुद्गलद्रव्यात्मकानि जानाति तात्यपि रूपिदव्याणि न सवैःपर्यायैः अतीतानागतवर्तमानैरुत्पादव्ययध्रौव्यादिभिरनन्तैः पर्यायै नातीति भावः। यानि च रूपीणि द्रव्याणि पुद्गलात्मकानि शुक्लादिगुणोपेतानि अवधिज्ञानेन जानाति तेषामवधिज्ञानविषयीकृतरूपिद्रव्याणामनन्तभागमेकं मनःपर्य यज्ञानेन जानाति, तान्यपि-अवधिज्ञानविषयानन्तभागवर्तीनि रूपाणि द्रव्याणि न कुडयाद्याकारव्यवस्थितानि जानाति, अपितु-मनोरहस्यविचारगतानि, तान्यपि द्रव्याणि न सर्वलोकवर्तीनि जानाति अपितु मनुष्यक्षेत्रे व्यवस्थितान्येव जानाति । अवधिज्ञानिनः सकाशात् विशुद्धतराणि बहुतरपर्यायाणि जानाति, केवलज्ञानेन पुनः सर्वव्याणि तेषां सर्वपर्यायां श्च जाना ति ।। मतिज्ञान और श्रुतज्ञान के द्वारा धर्म, अधर्म, आकाश, काल, पुद्गल और जीव रूप सब द्रव्यों को जीव जानता है, किन्तु धर्म अधर्म आदि सब द्रव्यों की सब उत्पाद आदि पर्यायों को नहीं जानता है । मतिज्ञानी श्रुतज्ञानी के द्वारा जाने हुए पदार्थों में जब अक्षर परिपाटी के बिना ही, विद्या का भलीभाँति अभ्यास करके द्रव्यों का चिन्तन करता है, जब धर्म अधर्म आदि समस्त द्रव्य मतिज्ञान के विषय रूप प्रतिभासित होते हैं। मगर मतिज्ञानी उनके सब पर्यायों को नहीं जानता । इसका कारण है काल की अल्पता और मन की अशक्ति इसी प्रकार श्रुतज्ञान के अनुसार धर्म आदि सब द्रव्यों को जानता है, किन्तु सब पर्यायों को नहीं जानता । अवधिज्ञान के द्वारा रूपी द्रव्यों को-पुद्गलद्रव्यों-को ही जानता है किन्तु सब पर्यायों को नहीं । अवधिज्ञान अत्यन्त विशुद्ध हो तो भी उसके द्वारा रूपीद्रव्य पुद्गल ही जाने जा सकते हैं और वे रूपी द्रव्य भी सब पर्यायों से नहीं। भाव यह है कि अतीत, अनागत और वर्तमान काल संबन्धी उत्पाद, व्यय और ध्रौव्य आदि अनन्त पर्यायों से जानता है । और जिन शुक्ल आदि गुणों से युक्त पुद्गल रूप रूपी द्रव्यों को अवधिज्ञान से जानता है, उनके अनन्तवें भाग को मनःपर्यय ज्ञान से जानता है। उन अनन्तवें भोगवर्ती रूपी द्रव्यों को भी दीवार के सहारे रहे हुओं को नहीं, वरन् मनोगतों को जानता है । उन द्रव्यों को भी सम्पूर्ण लोक में रहे हुओं को नहीं वरन् मनुष्यक्षेत्र के भीतर ही जानता हैं और अवधिज्ञानी की अपेक्षा विशुद्धतर और बहुतर पर्यायों को जानता है। Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे अथ कथं तावत् केवलज्ञाने सर्वाणि द्रव्याणि, सर्वे पर्यायाश्च विषयी भवन्तीति चेद् - उच्यते - केवलज्ञानं सर्वेषां भावानां द्रव्यक्षेत्रकालभावविशिष्टानामवभासकं भवति, सम्पूर्णलोकालोकविषयञ्च, यदिह लोके धर्माधर्मद्रव्यद्वयाविच्छिन्नाकाशरूपे धर्माधर्मद्रव्यद्वयविच्छिन्नाकाशरूपे अलोके च किञ्चिद् ज्ञेयमस्ति तद्यथा — बहिः पश्यति तथैवान्तः पश्यति, ૩૮૦ अस्माच्च केवलज्ञानात् परं प्रधानतरं किमपि ज्ञानं नयपरिच्छेदकं नास्ति, नापि - केवलज्ञानविषयात्परं किञ्चिदन्यद् ज्ञेयमस्ति । तथाहि — सर्वद्रव्येषु धर्माधर्माssकाशकालपुद्गलजीव रूपेषु सर्वपर्यायेषु चोत्पादादिषु घर्मादीनां च त्रयाणां परापेक्षया उत्पाद - विगमौ भवतः, अभिप्राय यह है कि पाँच ज्ञानों में से मतिज्ञान और श्रुतज्ञान सभी द्रव्यों को जानते हैं, किन्तु उनकी कतिपय पर्यायें ही उनका विषय होती हैं; क्योंकि ये दोनों ज्ञान क्षायोपश.मिक हैं और क्षायोपशमिक ज्ञान परिपूर्ण नहीं होते । इसके अतिरिक्त ये दोनों ज्ञान इन्द्रियजन्य और मनोजन्य हैं और इस कारण भी वे परिपूर्ण नहीं है । अवधिज्ञान और मन:पर्ययज्ञान इन्द्रिय- मनोजन्य नहीं हैं, अतएव वे प्रत्यक्षज्ञान की कोटि में परिगणित हैं, फिर भी क्षायोपशमिक होने के कारण अपूर्ण हैं, अतएव उन्हें विकल प्रत्यक्ष भी कहते हैं । ये दोनों ज्ञान रूपी द्रव्यों को ही जानते हैं, फिर भी उनमें विषयकृत भिन्नता है | अवधिज्ञान सम्पूर्ण लोक के समस्त रूपी द्रव्यों को जान सकता है, जब कि मनः पर्ययज्ञान सिर्फ मनोवर्गणा के पुद्गलों को ही जानता है । इसी कारण अवधिज्ञान के विषय का अनन्तवाँ भाग ही मन:पर्यय का विषय कहा गया है । मन:पर्ययज्ञान अढ़ाई द्वीप के अन्तर्गत जो संज्ञी जीव हैं, उनकी मनोवर्गणाओं को, जानता है । ऐसा होने पर भी मनःपर्यायज्ञान अवधिज्ञान की अपेक्षा अत्यन्त विशुद्ध है और जिन रूपी द्रव्यों को जानता है, उनकी बहुतर पर्यायों को जानता है । केवलज्ञान के द्वारा समस्त द्रव्य और उनकी समस्त पर्यायें जानी जाती है। पूछा जा सकता है कि केवलज्ञान सब द्रव्यों और सब पर्यायों को कैसे जानता है ? इसका उत्तर यह है कि केवलज्ञान समस्त भावों का अवभासक है तथा सम्पूर्ण लोक और अलोक को जानता है । धर्म और अधर्म द्रव्यों से व्याप्त लोक में और उनसे रहित अलोक में जो कुछ भी ज्ञेय है, उस सब को जानता है । केवलज्ञान से बड़ा दूसरा कोई ज्ञान नहीं है और केवलज्ञान की विषय मर्यादा से बाहर कोई ज्ञेय नहीं है । इसका प्रधान कारण यह है कि केवलज्ञान ज्ञानावरणीय कर्म के सम्पूर्ण क्षय से उत्पन्न होता है । जब ज्ञान को आवृत करने वाला कर्म समूल नष्ट हो जाता है तो आत्मा की ज्ञानशक्ति अपने विशुद्ध परिपूर्ण और स्वाभाविक रूप में प्रकट हो जाती है 1 उस समय ऐसा कोई ज्ञेय (पदार्थ) नहीं रहता जो केवलज्ञान का विषय न हो । Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०२ सू०२ अजोवतत्वनिरूपणम् १८१ यथा शुक्लतया विगच्छन् नीलतयोत्पद्यमानः पुद्गल इत्यवस्थितो भवति जीवोऽपि देवत्वेनोत्पद्यमानो मनुष्यतया विगच्छति, जीवत्वेन सर्वदाऽवस्थितो भवति । एवमाकाशकालयोरपि केवलज्ञानविषयताऽवसेया । अतएव-केवलज्ञानं परिपूर्ण समग्रम् असाधरणं निरपेक्षं विशुद्धं सर्वभावज्ञापकं लोकालोकविषयमनन्तपर्यायं भवति ।। ज्ञेयस्याऽनन्तपर्यायतया तदनुसारेण केवलज्ञानमपि अनन्तपर्यायमवगन्तव्यम् सर्वस्यैव द्रव्यभावजालस्य परिच्छेदकत्वात् केवलज्ञानं परिपूर्ण भवतीति विज्ञेयम् । तथाचोक्तम्-अनुयोगद्वारे-कइविहा णं भंते ! दव्वा पण्णत्ता ? गोयमा-दुविहा दव्वा पण्णत्ता, तं जहा-जीवदव्या य-अजीवदव्या य-"इति । कतिविधानि खलु भदन्त ! द्रव्याणि-प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! द्विविधानि द्रव्याणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-जीवद्रव्याणि च अजीवद्रव्याणि चेति । एवमुत्तराध्ययने २८-अध्ययने ८-गाथायां चोक्तम् "धम्मो अधम्मो आगासं दव्वं इक्किकमाहियंअणंताणि य दव्वाणि-कालो पुग्गलजंतबो-॥१॥ इति" छाया- धर्मोऽधर्ममाकाशं द्रव्यमेकैकमाहितम् । अनन्तानि च द्रव्याणि कालःपुद्गलजन्तव इति ॥सू०२।। धर्म, अधर्म, आकाश, काल, पुद्गल और जीव, इन सभी द्रव्यों में प्रतिक्षण उत्पाद, व्यय और ध्रौव्य रहता है। जो भी सत् पदार्थ है वह उत्पाद व्यय और ध्रौव्यात्मक ही होता है। किसी वस्त्र का श्वेत वर्ण नष्ट होता है, उसमें तीन वर्ण का उत्पाद होता है, किन्तु वस्त्र द्रव्य दोनों अवस्थाओं में कायम रहता है । इसी प्रकार पूर्व पर्याय का विनाश और उत्तर पर्याय का उत्पाद होने पर भी द्रव्य ध्रुव ज्यों का त्यों बना रहता है । जैसे जीब देव पर्याय के रूप में उत्पन्न होता है, मनुष्य पर्याय के रूप में विनष्ट होता है मगर जीव के रूप में सर्वदा अवस्थित रहता है । इन सब पर्यायों को केवल ज्ञान साक्षात् जानता है। इसी प्रकार आकाश और काल जैसे अपूर्व द्रव्य भी केवलज्ञान के द्वारा जाने जाते हैं । अतएव केवलज्ञान परिपूर्ण समग्र असाधारण, निरपेक्ष, विशुद्ध, सर्वभावों का ज्ञायक, लोकालोक को विषय करने वाला और अनन्त पर्यायों वाला है। एक-एक ज्ञेय की स्व-परपर्यायों की गणना की जाय तो वह अनन्तानन्त हैं। ऐसे अनन्तानन्त पर्यायों वाले अनन्तानन्त ज्ञेय पदार्थ केवलज्ञान के विषय हैं। ऐसी स्थिति में केवलज्ञान की अनन्तानन्त पर्यायें हैं, यह समझना कठिन नहीं है । अनुयोगद्वार के १४१ वें सूत्र में कहा है। प्रश्न----भगवन् ! द्रव्य कितने प्रकार के कहे हैं ? उत्तर—गौतम ! द्रव्य दो प्रकार के कहे हैं—जीवद्रव्य और अजीवद्रव्य । उत्तराध्ययन के अध्ययन २८ की आठवीं गाथा में कहा है--धर्मास्तिकाय, अधर्मा Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८२ तस्व मूलसूत्रम् - "निच्चावद्वियाणि अरुवाणि य-" ॥३॥ छाया - " नित्यावस्थितानि - अरूपाणि च ॥३॥', तत्वार्थदीपिका - धर्माधर्माकाशपुद्गलजीवात्मकानि षडपि द्रव्याणि नित्यावस्थितानि भवन्ति, नैतानि कदाचिदपि न सन्तीति न चाऽन्ये तत्तथा परिणमन्ति, तत्रापि धर्माऽधर्माssकाशकालजीवात्मकानि पञ्च द्रव्याणि अरूपीणि- रूपरसादिरहितानि भवन्ति । तथा च धर्मादीनां षण्णामपि द्रव्याणां नित्याऽवस्थितत्वम्, पुद्गलव्यतिरिक्तानां धर्मादीनां पञ्चानां द्रव्याणान्तु रूपरसादिशून्यत्वं भवतीति भावः || ३|| तत्वार्थनिर्युक्तिः- पूर्वसूत्रे धर्मादीनि षड् द्रव्यणि प्रतिपादितानि सम्प्रति- तानि द्रव्यणि किं कदाचित् स्वभावात् प्रच्युतानि भवन्ति ततोऽधिकानि वा किं भवन्ति ? तानि किं मूर्तानिअमूर्तानि वा ? इति प्रश्नत्रयं समाधातुमाह-निच्चावट्टियाणि अरूवाणि य-" इति । धर्मादीनि षडपि द्रव्याणि नित्यावस्थितानि भवन्ति, तत्र - नित्यपदोपादानात् धर्मादीनां स्वभा व तू अप्रच्युतिरुच्यते, अवस्थितिपदोपादानाच्च तेषां षड्वाद अन्यूनानधिकत्वमाख्यायते, अनादिनिधने यत्ताभ्यां तानि न कदाचित् स्वतत्त्वं परित्यजन्ति तेषु च - पुद्गलव्यतिरिक्तानि धर्मादीनि पञ्चद्रव्याणि - अरूपाणि । स्तिकाय और आकाश, ये तीन द्रव्य एक-एक रूप है और काल, पुद्गल तथा जीव, ये तीन द्रव्य अनन्त - अनन्त हैं || सू० २ | ' -निच्चावद्वियाणि' इत्यादि ॥ | सूत्र || ३ || मूलसूत्रार्थ — पूर्वोक्त द्रव्य नित्य, अवस्थित और अरूपी हैं ||३|| तत्त्वार्थदीपिका - धर्म, अधर्म, आकाश, काल, पुद्गल और जीव, ये छहीं द्रव्य नित्य और अवस्थित हैं । इनमें से कभी कोई न हो, ऐसा नहीं है अर्थात् ये सदैव रहते हैं और एक द्रव्य दूसरे द्रव्य के रूप में भी परिणत नहीं होता है । इनमें से धर्म अधर्म, आकाश, काल और जीव, ये पाँच द्रव्य अरूपी हैं अर्थात् रूप - रस आदि से रहित हैं । इस प्रकार छहों द्रव्य नित्य और अवस्थित हैं तथा पुद्गल के सिवाय शेष पाँच द्रव्य अरूपी हैं ||३|| I तत्वार्थनियुक्ति पूर्वसूत्र में धर्म आदि छह द्रव्यों का प्रतिपादन किया गया है, अब ये द्रव्य क्या कभी अपने-अपने स्वभाव से च्युत होते हैं ? क्या कभी न्यूनाधिक होते हैं ? ये मूर्त हैं या अमूर्त हैं ? इन तीन प्रश्नों का समाधान करने के लिये कहते हैं धर्म आदि छहों द्रव्य नित्य और अवस्थित हैं । नित्य का अर्थ यह है कि ये द्रव्य कभी अपने-अपने स्वभाव का परित्याग नहीं करते और अवस्थित का आशय यह है कि इन की संख्या कमी न्यूनाधिक नहीं होती अर्थात् ये सभी द्रव्य अनादिनिधन हैं और नियत संख्या वाले हैं कभी अपने स्वरूप का त्याग नहीं करते हैं । इनमें पुद्गल के सिवाय पाँच द्रव्य अरूपी है । Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कोविनतनियुक्तिश्च अ० २ सू ३ षडपि द्रव्याणि नित्यावस्थितानीति प्ररूपणम् १८३ न रूपं थेषां तामि-अरूपाणि भवन्ति तत्र-सापपदस्योपलक्षणत्वाद् रूप-रस-गन्ध-स्पर्श रहितानि भवन्ति इत्यर्थः । अरूपग्रहणात्-धर्माऽधर्माऽऽकाशकालजीबानाममूर्तत्वमाविष्क्रियते, तथाचघुद्गलव्यतिरिक्तानि धर्मादीनि पञ्चद्रव्याणि रूप-रस-गन्ध-स्पर्शपरिणामबहिर्वर्तित्वात्-अमूर्तानिव्यपदिश्यन्ते,-"पोग्गला रूविणो-” इति वक्ष्यमाणसूत्रानुसारात् पुदगलभिन्नान्येव धर्मादीनि द्रव्याणि अविद्यमानरूप-रसादीनि भवन्ति, नित्यावस्थितानि तु सर्वाण्यपि द्रव्याणि भवन्ति । उक्तञ्च-नन्दिसूत्रे-"पंचत्थिकाए न कयाइ नासी, न कयाइ नत्थि, न कमाइ न भविस्सइ, भुविच भवइ अ भविस्सइ अ धुवे नियए सासए अक्खए अव्यए अवष्टिए णिच्चे अरूवी-" इति । पञ्चास्तिकाया न कदाचित्- नासन् , न कदाचित् न सन्ति, न कदाचित्-न भविष्यन्ति अभूवंश्च- भवन्ति च भविष्यन्ति च ध्रुवाः-- नियताः- शाश्वता:-अक्षयाः-अव्ययाः अवस्थिताःनित्याः- अरूपिणः । एवञ्च-एतानि पूर्वोक्तानि धर्मादीनि षडपि द्रव्याणि द्रव्यार्थिकनयेन नित्यानि भवन्ति न तुपर्यायार्थिकनयेन । द्रव्यार्थिकनयस्तावत्-ध्रौव्यमेव प्रतिपादयति, नोत्पाद-विनाशी, तस्माद्द्रव्यार्थिकनयेन धर्मादीनां नित्यत्वमवगन्तव्यम् । अन्यथा- द्रव्यार्थिकनयनिरपेक्षतया नित्यत्वस्वीकारे एकान्तवाद आपतेत्, एकान्तवादश्च-बहुविधदोषग्रस्तत्वादसमञ्जसः स्यात् । जिसमें रूप न हो उसे अरूपी कहते हैं । यहाँ रूप शब्द उपलक्षण है उससे रस गंध और स्पर्श का भी ग्रहण होता है । सूत्र में अरूप शब्द के ग्रहण से धर्म, अधर्म, आकाश, काल और जीव द्रव्य की अमूर्तता प्रकट की गई, है । अतः पुद्गल को छोड़ कर शेष पाँच धर्म आदि द्रव्य रूप, रस, गंध और स्पर्श से रहित होने के कारण अमूर्त कहलाते हैं। 'पोग्गला रूपिणो' इस आगे कहे जाने वाले सूत्र के अनुसार पुद्गल सिवाय धर्म आदि पाँच द्रव्य ही अरूपी है। मगर नित्य और अवस्थित तो पुद्गल द्रव्य भी है। नन्दीसूत्र के सूत्र ५८ में कहा है-'पाँच अस्तिकाय कभी नहीं थे, ऐसा नहीं है; कभी नहीं हैं, ऐसा नहीं है, कभी नहीं होंगे, ऐसा भी नहीं है। सदा ये थे, हैं, और रहेंगे । वे ध्रुव हैं, नियत हैं, शाश्वत हैं, अक्षय हैं, अव्यय हैं, अवस्थित हैं, नित्य हैं और अरूपी हैं। इस प्रकार ये धर्म आदि छहों द्रव्य द्रब्यार्थिकनय की अपेक्षा से नित्य हैं, पर्यायार्थिक नयकी अपेक्षासे नहीं। द्रव्यार्थिकनय वस्तु के ध्रौव्य का ही प्रतिपादन करता है, उत्पाद और विनाश का नहीं । इस कारण द्रव्यार्थिकनय के अभिप्राय से ही धर्म आदि द्रव्य नित्य ‘समझना चाहिए । द्रव्यार्थिक्रनय से निरपेक्ष रूप में नित्यता स्वीकार करने पर एकान्सवाद का प्रसंग होगा और एकान्तवाद अनेक प्रकार के दोषों से दूषित है। Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८४ तरवार्थसूत्रे अथ-एकनयप्ररूपणं न जैनदर्शनपरिपूर्णाय पर्याप्तं सम्भवति, द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकनययोः प्रधानगुणभावविवक्षावशाद् वस्तुतत्त्वस्य प्रतिपादनात् । अन्यथा वस्तुप्रज्ञापनमतिदुष्करं न भवेत् तस्माद् अभिन्नांशस्य वस्तुनो नरसिंहवत् नरकेसरिशब्दभेदेन प्रज्ञापना क्रियते, तत्र-द्रव्यार्थिकनयस्य प्राधान्यमाश्रित्य पर्यायार्थिकनयादेश्च गुणभावमाश्रित्य धर्मादिद्रव्याणां नित्यता प्रज्ञाप्यते । तथाच-द्रव्यार्थिकनयप्रज्ञाप्यं ध्रौव्यांशमादाय धर्मादीनि द्रव्याणि नित्यानि उत्पाद-विनाशरहितानि ध्रुवाणि व्यपदिश्यन्ते । तथाच-धर्मादीनां सकलकलाऽविकारिणी सत्ताऽऽख्यायते नित्यत्वकथनेनेति भावः । एवं धर्मादीनि सर्वद्रव्यणि-अवस्थितानि भवन्ति, न हि कदाचित् तानि द्रव्याणि घटत्वसंख्यां भूतार्थत्वं च परित्यजन्ति-परित्यक्षन्ति वा, अवस्थितशब्दोपादानेन तद्भावाऽव्ययतया तेषां षट्त्वसंख्यारूपेयत्ता निर्धार्यते । तथाचषडेव द्रव्याणि भवन्ति, न न्यूनानि, नाऽप्यधिकानि वा इति संख्या नियमोऽभिप्रेतः । सर्वदा जगतः पञ्चास्तिकायात्मक वेन कालस्यैतत् पर्यायत्वेऽपि भिन्नतया प्रतीयमानत्वात् षडेव द्रव्याणि न तु-पञ्चेति भावः । तानि च धर्मादीनि अन्योऽन्यावबन्धितायां सत्यामपि धर्मादीनि न स्वतत्त्वं भूतार्थत्वरूपं वैशेशिकं लक्षणमतिकामन्ति ।। तच्च-भूतार्थत्वं धर्माऽधर्मयोर्गतिस्थित्युपग्रहकारित्वम् आकाशस्य-अवगाहदानव्यापारः, जीवानां स्वपरप्रकाशिचैतन्यपरिणामः, पुद्गलानामचैतन्यशरीरवाङ्मनःप्राणापानसुखदुःखजीवितमरणो जैनदर्शन के अनुसार एकनय से वस्तु की प्ररूपणा करना पर्याप्त नहीं, द्रव्यार्थिक और पर्यायार्थिक-दोनों में से एक को प्रधान और दूसरे को गौणरूप से विवक्षित करके ही वस्तुतत्त्व का प्रतिपादन किया जा सकता है । ऐसा किये बिना वस्तुस्वरूप की प्ररूपणा करना बहुत कठिन है। अतएव यहाँ द्रव्यार्थिकनय को प्रधान और पर्यायार्थिकनय को गौण करके धर्म आदि द्रव्यों की नित्यता की गई है। द्रव्यार्थिकनय द्वारा प्रज्ञाप्य ध्रौव्य अंश की अपेक्षा से धर्म आदि द्रव्य नित्य अर्थात् उत्पाद और विनाश से रहिम ध्रव हैं । नित्य कहकर यह प्रकट किया गया है कि धर्म आदि द्रव्यों की सत्ता समस्त काल में अविकारिणी है । इसी प्रकार धर्म आदि सब द्रव्य अवस्थित हैं अर्थात् वे अपनी छह की संख्या को और भूतार्थता को न कभी भी त्यागते हैं और न कभी त्यागेंगे। __अवस्थित' शब्द के ग्रहण से यह निर्धारित किया गया है कि ये द्रव्य अपने स्वरूप का परित्याग नहीं करते, अतः छह ही रहते हैं। न कभी कम होते हैं और न अधिक ही। जगत् सदा पंचास्तिकायात्मक है और काल पर्याय होने पर भी भिन्न रूपसे प्रतीत होता है, अतः छ ही द्रव्य हैं, पाँच नहीं । ये धर्म आदि द्रव्य आपस में मिलेजुले रहते हैं, फिर भी अपने अपने स्वरूप को और भूतार्थता को नहीं त्यगते हैं और न अपने विविध असाधारण लक्षण का उल्लंधन करते हैं । धर्मद्रव्य का स्वरूप गति में और अधर्मद्रव्य का स्वरूप स्थिति में निमित्त होता है। आकाश Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोषिकानियुक्तश्च अ. २ सू० ३ षडपि द्रव्याणि नित्यावस्थितानीति प्ररूपणम् १८५ पग्रहमूर्तत्वादयो भूतार्थत्वं बोध्यम् । अथवा असंख्येयादिप्रदेशानादिपरिणामस्वभावत्वं का भूतार्थत्वं मूर्तत्वञ्चेति । ताञ्च मर्यादामनादिकालप्रसिद्धिवशोपनीता नातिक्रमन्ति धर्मादिद्रव्याणि। तस्मात्स्वगुणं परित्यज्य नान्यदीयगुणसम्परिग्रहमेतानि आश्रयन्ति, अतएवेतानि अवस्थितानि व्यपदिश्यन्ते । तेषु च--षट् द्रव्येषु पुद्गलव्यतिरिक्तानि पञ्चद्रव्याणि धर्मादीनि अरूपाणि भवन्ति.. पुद्गलव्यतिरिक्तानामेव धर्मादि पञ्चद्रव्याणाममूर्तत्वात् , चक्षुर्ग्रहणलक्षणं रूपम् अविद्यमानत्वं येषां तान्यरूपीणि । अरूपत्वादेव नैतानि चक्षुषा गृह्यन्ते इति, न तु-एतेषां चक्षुषाऽगृह्यमाणत्वमरूपत्वे हेतुरुच्यते, तथासति-पुद्गलपरमाण्वादिषु अरूपत्वापत्तिः स्यात् तस्मात्-धर्मादिषु पञ्चसु अरूपत्वप्रतिपादनम् , रूपन्तावत्-मूर्तिरुच्यते, मूर्ति रेव रूपादिशब्दैरभिधीयते, सा च मूर्तिः- रूपादिसंस्थान परिणामा भवति न तु-वैशेषिकाभिमता, असर्वगतद्रव्यपरिमाणलक्षणा मूर्तिरूपादेया, सर्वतः परिमितत्वे लोकस्य-आत्मनोऽपि मूर्तिमत्वापत्तिः स्यात् । ___ लोकस्य विशिष्टसंस्थानत्वादिभिः परिमितत्वं वैशेषिकैरपि अवश्यमभ्युपगन्तव्यम् । तस्मात्का स्वरूप अवगाह प्रदान करता है । जीव का स्वरूप स्व-पर प्रकाशक चैतन्यरूप परिणाम है । पुद्गल का स्वरूप शरीर, वचन, मन, प्राणापान, जीवन, मरण में निमित्त होना तथा मूर्त्तत्व आदि है। धर्मादि द्रव्य अनादिसिद्ध अपनी अपनी इस स्वरूपमर्यादा का अतिक्रमण नहीं करते हैं। कोई भी द्रव्य अपने स्वाभाविक गुण का परित्याग करके अन्य द्रव्य के गुण को धारण नहीं करते इस कारण ये द्रव्य अवस्थित कहलाते हैं । यह पहले ही कहा जा चुका है कि छह द्रव्यों में से पुद्गल को छोड़ कर शेष पाँच द्रव्य अरूपी अर्थात् अमूर्त हैं । ___ धर्म पुद्गल के सिवाय धर्म आदि पाँच द्रव्य अमूर्त होने के कारण अरूपी हैं-उनमें रूप नहीं है और रूपी न होने के कारण वे नेत्र के द्वारा देखे नहीं जा सकते । धर्म आदि द्रव्यों के नेत्र ग्राह्य न होने में अरूपित्व को हेतु नहीं कहा है, अन्यथा पुद्गल परमाणु भी नेत्रगोचर नहीं होता तो उसे भी अरूपी मानना पड़ेगा । मगर वह अरूपी नहीं है, इस प्रकार धर्म आदि पाँच द्रव्यो में ही अरूपत्व का प्रतिपदन किया गया है। रूप का अर्थ मूर्ति ! मूर्ति ही रूपादि शब्दों के द्वारा कही जाती है । वह मूर्ति रूपादि संस्थान (आकार) वाली होती है । वैशेषिक, द्रव्य का सर्वव्यापक न होना मूर्तत्व मानते है अर्थात उनके कथन के अनुसार मूर्ति वह है जो सर्वव्यापि परिमाण वाला न हो; मगर यह मान्यता यहाँ स्वीकार नहीं की गई है, क्योंकि ऐसा मानने पर आत्मा भी मूर्तिक हो जाएगी। लोक सब ओर से परिमित है. अतः आत्मा भी परिमित ही है।। . लोक परिमित हैं, यह वैशेषिकों को भी स्वीकार करना चाहिए क्योकि उसका एक विशिष्ट आकार हैं। इस कारण रूप को मूर्ति मानना ही निर्दोष है । Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८६ तत्त्वार्थसूत्रे रूपमेव निर्दुष्टत्वात् मूर्तिरुच्यते । अथ यदि रूपमेव मूतिरुच्यते तदा-गुणमात्रं मूर्तिशब्दस्य विषयः प्रसज्येत तस्माद् न रूपमेव मूर्तिरितिचेन्न । द्रव्यार्थिकनयाभिप्रायेण रूपस्य मूर्तित्वप्रतिपादनात् न खलु द्रव्यस्य रूपादयः केचन मूर्त्या विविक्ततया समुपलभ्यन्ते, तस्मात्-सैव तावद मूर्तिव्यस्वभावानयनग्रहणमासाद्य रूपमिति * व्यवहियते । अतएव मूर्त्याश्रयाश्च स्पर्शादय उच्यन्ते, स्पर्शादयस्तावद् मूर्ति न परित्यजन्ति, परस्परसहचरितत्वात् । यत्र खलु रूपपरिणामो भवति तत्राऽबश्यमेव स्पर्शरसगन्धा अपि तिष्ठन्त्येव तस्मात्-स्पर्शादिचतुष्टयं सहचरितं वर्तते । परमाणावपि-एतच्चतुष्टयं विद्यत एव, किन्तुसर्वेषामेकरूपत्वात् परमाणवश्चतुर्गुणादिजातिभेभाजां न भवन्ति केवलमयमेव विशेषो यत्किलकिमपि द्रव्यमुत्कटां गुणपरिणति प्राप्य तमेव परित्यजति तथाहि लवण-हिङ्गुनी संघातपरिणामसामर्थ्यशालिनी नयनस्पर्शनग्रहणविषयतामासाद्य-उद्के विलीने सती रसनघ्राणग्रहणयोग्यतां प्राप्नुतः। किन्तु तत्र वर्णस्पर्शी विद्यमानावपि ग्रहीतुं न पार्यते परिणामविशेषवत्त्वात् । एवं पार्थिवजलीयतैजसवायवीयपरमाणवोऽपि एकजातीयाः कदाचित् कञ्चित् परिणाम धारयन्तो न सर्वेन्द्रियग्रहणयोग्या भवन्ति । तस्मात्-रूप-रस-गन्ध-स्पर्शा एव विशिष्टपरिणामानुगृहीताः सन्तो मूर्तित्वेन व्यपदिश्यन्ते इत्यन्यदेतत् ॥ ३ ॥ शंका-यदि रूप को ही मूर्ति माना जाय तो मूर्ति शब्द का वाच्य अकेला गुण ही होगा। इस कारण रूप ही मूर्ति नहीं हैं । . समाधान-द्रव्यार्थिकनय के अभिप्राय से रूप को मूर्ति कहा गया है। द्रव्य के रूप आदि उससे भिन्न प्रतीत नहीं होते । इस कारण वही मूर्ति द्रव्यस्वभाव के आनयन ग्रहण आदि को प्राप्त करके रूप कहलाती हैं। अतएव स्पर्श आदि मूर्ति के आश्रित कहे जाते है। स्पर्श आदि मूर्ति का परित्याग नहीं करते हैं, क्योंकि वे परस्पर में सहचर है जहाँ रूप होता हैं, वहाँ स्पर्श रस और गंध, भी अवश्य रहते हैं । इस कारण स्पर्श आदि चारों सहचर हैं। ___परमाणु में भी रूप आदि चारों गुण बिद्यमान रहते हैं। किन्तु वे सब एक रूप होकर रहते हैं, अतः परमाणु चतुर्गुण आदि जातिभेद वाले नहीं होते। विशेषता केवल यही है कि कोई द्रव्य उत्कट गुणपरिणति को प्राप्त होकर उसे त्याग देता है । उदाहरण के लिए नमक और हींग को लीजिए । जब वे संधान रूप होते हैं तो नेत्र, घ्राण और स्पर्शन इन्द्रियों के विषय होते हैं, किन्तु जब जल में घुस जाते हैं तब रसना और घ्राण के ही विषय रह जाते हैं। वर्ण और स्पर्श तो उनमें उस समय भी रहता है मगर वह इन्द्रिय द्वारा ग्रहण नहीं किया जा सकता। यह उनके परिणमन की विशेषता है । इसी प्रकार एक जातीय पार्थिव, जलीय तैजस और वायवीय परमाणु भी कभी किसी परिणमन को प्राप्त होकर सब इन्द्रियों द्वारा ग्राह्य नहीं होते हैं। इस कारण रूप, रस, गंध और स्पर्श ही विशेष परिणाम से युक्त होकर मूति कहलाते हैं ॥३॥ Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिका नियुक्तिश्च अ० २ सू. ४ पुनलद्रव्यस्य रूपत्वनिरूपणम् १८७ मूलसूत्रम् “पोग्गला रूविणो - " ॥ ४ ॥ छाया - " पुद्गला रूपिणः - " ॥ ४ ॥ तत्त्वार्थदीपिका - पुद्गलास्तावद् वर्ण - गन्ध-रस - स्पर्शयत्वात् चक्षुषा गृह्यमाणत्वात् - मूर्तत्वाच्च रूपिणो भवन्ति, न तु -अरूपिणः । यदि - पुद्गला अरूपिणः स्युः तदा तेषां चाक्षुषप्रत्य क्षत्वं न स्यात् । उक्तञ्च स्थानाङ्गसूत्रे५ - स्थाने तृतीयोदेशके – “पोरगलत्थिकायं रूबि - कार्य - " इति । पुद्गलास्तिकायो रूपिकाय इति । एवं व्याख्याप्रज्ञप्तौ भगवती सूत्रेऽपि ७ शतके १० - उद्देशके “पोग्गलत्थिकायं रूविकायं -" इत्युक्तम् ॥ ४ ॥ तत्त्वार्थ निर्युक्तिः पूर्वसूत्रे सामान्यत एव “ अरूपीणि द्रव्याणि भवन्ति" इत्युक्तम् तत्र - विशेषरूपेण पुद्गलद्रव्यस्याऽरूपत्वप्रतिषेधेन रूपित्वं प्रतिपादयितुमाह “पोग्गला रूविणो -" इति । पुद्गला रूपिणो भवन्ति न तु - अरूपाः, नित्यत्वावस्थितत्वे तु - पुद्गलानामपि भवत एव तत्स्वभावाव्ययत्वात् नित्यत्वं सदैव समस्ति, रूपादिमत्तया चाव्यतिकीर्यमाणस्वभावत्वेनाऽवस्थितत्वमपि पुगलानां भवत्येवेति भावः । अथोत्पादविनाशवत्वात् पुद्रलद्रव्याणामनित्यतैव युक्ता न तु तद्विरुद्धा नित्यता तेषां सम्भवतीति चेत् अत्रोच्यते । द्विविधं तावत् नित्यत्वं प्रज्ञप्तम्, अनाद्यपर्यवसाननित्यत्वम् - सावधिनित्यत्वञ्च । तत्र प्रथमं मूलसूत्रार्थ – “पोग्गला रूविणो" सूत्र ४ पुद्गल द्रव्य रूपी होते हैं “४ " तत्वार्थदीपिका - पुद्गल वर्ण गंध रस और स्पर्श से युक्त होने के कारण, चक्षु द्वारा ग्रा होने के कारण और मूर्त होने के कारण रूपी हैं - वे अरूपी नहीं है । पुद्गल यदि अरूपी होते तो नेत्र के द्वारा उन्हें देखना संभव न होता । स्थानांगसूत्र के पाँचवे प्रथम सूत्र में कहा है- 'पुद्गलास्तिकाय रूपीकाय है ।, भगवतीसूत्र के उद्देशक में भी कहा है- पुद्गलास्तिकाय रूपीकाय है ||४|| स्थान, तीसरे उद्देशक के सातवें शतक के दशम तत्वार्थनिर्युक्ति- पूर्वसूत्र में सामान्य रूप से द्रव्यों को अरूपी कहा गया था, किन्तु विशेष रूप से पुद्गलास्तिकाय की अरूपता का निषेध करके उसे रूपी प्रतिपादन करने के लिए कहते हैपुद्गल रूपी हैं अरूपी नहीं । नित्यता और अवस्थितता तो पुद्गलों में भी पाई जाती है, क्योंकि वे अपने पुद्गल स्वभाव का कभी परित्याग नहीं करते । सदैव रूपदिमान् ही रहने के कारण वे अवस्थित भी है । केवल अरूपीपन उनमें नहीं पाया जाता । शंका- पुद्गलद्रव्य उत्पन्न और विनष्ट होते रहते हैं, अतएव उन्हें अनित्य मानना ही उचित है । उनमें अनित्यता से विरुद्ध नित्यता नहीं हो सकती । समाधान- नित्यता दो प्रकार की कही गई है ( १ ) अनादिअनन्तता अर्थात् आदि भी न होना और अन्त भी न होना और (२) सावधिनित्यता - अवधियुक्त नित्यता । प्रथम प्रकार की Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'तत्त्वार्थ सूत्रे तावत् लोकसन्निवेशवदनासादितपूर्वापरावधिविभागं सन्तानाव्यवच्छेदेन स्वभावमजहत् तिरोहिताsaकपरिणामप्रसवशक्तियुक्तं भवनमात्रकृतास्पदं प्रसिद्धमेव । द्वितीयं पुनः श्रुतोपदेशनित्यतावदुत्पत्तिप्रलयवत्त्वेऽपि अवस्थानात् पर्वतोदधिवलयाद्यवस्थानबच्च सावधिकम् । एवम् - अनित्यत्वमपि द्विविधं प्रज्ञप्तम्, परिणामाऽनित्यत्वम् - उपरमाऽनित्यत्यञ्च । तत्र - परिणामाऽनित्यत्वं तावत् मृत् त्पिण्डो विस्रसाप्रयोगाभ्यामनुसमयमवस्थान्तरं पूर्वावस्थाप्रच्यवेन समासादयति, उपरमाऽनित्यत्वं पुनर्भवो च्छेदवदपास्तगतिचतुष्टयपरिभ्रमक्रियाक्रमपर्यन्तबर्तिपरिप्राप्तावस्थानविशेषरूपं भवति, न तु अत्यन्ताभाववर्ति । तत्र - परिणामाऽनित्यतया पुद्गलद्रव्यमनित्यं व्यपदिश्यते, तद् भावाव्ययतया च नित्यं व्यवहियते, उभयथा व्यवहारदर्शनात् न हि कश्चिद् विरोध आपतति । उभयीमेव तादृशी व्यवस्थामास्थाय निखिलां वास्तवीं बुद्धि किमपि वस्तु आधिनोति । केवलं प्रधानोपसर्जनतया कदाचित् किञ्चिद् विवक्ष्यते तस्मात् पुद्गलानित्यत्त्वाऽनित्यत्वयोरुभयोरपि एकमास्पदं भवन्ति इति न किञ्चित् कस्यचिद् बाध्यते इति भावः । नित्यता लोक की है । न उसकी आदि है, न अन्त है । उसके प्रवाह का कभी विच्छेद नहीं होता - वह अपने स्वभाव का कभी परित्याग भी नहीं करता । विविध प्रकार के परिणमनों को उत्पन्न करने की शक्ति से युक्त है । यह अनादि - अनन्तनित्यता है । दूसरे प्रकार की नित्यता श्रुतोपदेश की है । श्रुत का उपदेश उत्पत्तिमान् और प्रलय वान् है, फिर भी वह अवस्थित रहता है । पर्वत, समुद्र, वलय आदि का अवस्थान भी सावधिनित्यता में परिणमित है । इसी प्रकार अनित्यत्व भी दो प्रकार का है - ( १ ) परिणामानित्यत्व और ( २ ) उपरमानित्यत्व | मृत्तिका का पिण्ड स्वभाव से और प्रयत्न से अपनी पूर्व अवस्था को त्याग कर नवीन अवस्था को प्रतिममय प्राप्त होता रहता है । इस प्रकार की अनित्यता कों परिणामा नित्यता कहते हैं । से उपरमानित्यत्व भवोच्छेद- संसार का अन्त आना है। चारों गतियों में परिभ्रमण का अन्त होने पर पर्यन्तवर्त्ती जो अवस्थान है, वह उपरमानित्यत्व है अत्यन्ताभाववर्त्ती नहीं है । इनमें से परिणामानित्यत्व की दृष्टि पुद्गलदव्य अनित्य कहलाता है और अपने पुद्गलपन का त्याग न करने के कारण नित्य भी माना जाता है। दोनों प्रकार का व्यवहार देखा जाता है अतः कोई विरोध नहीं आता । प्रत्येक वस्तु में उक्त दोनों ही प्रकार की अर्थात् faceता और अनित्यता की व्यवस्था है, और इसी प्रकार की प्रतीति होती है। हाँ कभी अनित्यता को गौण करके नित्यता की प्रधानता से विवक्षा की जाती है और कभी नित्यता की प्रधानता करके अनित्यता को गौण कर दिया जाता है । इस प्रकार पुद्गल में अनित्यता और नित्यता दोनों ही धर्म रहते हैं । ऐसा मानने में किंचित् भी बाधानहीं है । Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ०२ सू० ४ पुद्गलद्रव्यस्य रूपित्वनिरूपणम् १८९ ते च पुद्गला रूपिणो भवन्ति रूपमस्ति एषामेषु वा - इति रूपिणः, रूपवन्त इत्यर्थः पूरणाद - गलनाच्च पुद्गलाः परमाणुप्रभृतयोऽनन्तानन्तप्रदेशस्कन्धपर्यवसाना अवमन्तव्याः । त एवाऽनेकरूपपरिणतिसामर्थ्यापादितसूक्ष्म - स्थूलविशेषाऽविशेषप्रकर्षाऽप्रकर्षवर्तिनीमनन्यसाधारण रूपवत्तां धारयन्ति, न तु धर्माधर्मादिद्रव्यविशेषा इति पुद्गलेषु रूपवत्त्वमवधार्यते तथाचरूपवत्त्वं तावत् न कदाचित् अतिदीर्घकालपरिचितपरमाणुव्यणुकादिक्रम वृद्ध पुद्गलद्रव्यकलापं जहाति सामर्थ्याच्च पुद्गलद्रव्याण्यपि न रूपवत्तां परित्यज्य कदाचिदपि वर्तन्ते तस्मात् - पुद्रला एव रूपिणो भवन्तीति सम्यगुच्यते । तत्र - चक्षुग्रहणलक्षणं रूपमस्ति एषां परामणुव्यणुकादिक्रमभाजां पुद्गलानामिति रूपिण इति विग्रहेण षष्ठीप्रदर्शनात् भेदविवक्षावशाल्लब्धं द्रव्यगुणयोर्नानात्त्वमवगन्तव्यम्. अभेदविवक्षावशपरिप्रापितञ्च द्रव्यपर्याययोरैक्यं भवति इत्यभिप्रायेण रूपमस्ति एषु वा इति व्यापकाधिकरणलक्षणं सप्तमीमाश्रित्य विग्रहः क्रियते । अथवा - द्रव्यार्थिकनयापेक्षः पर्यायार्थिकनयापेक्षश्च भेदोऽभेदश्च द्रव्यगुणयोरवगन्तव्यः न हि - रूपात्मक मूर्तिव्यतिरेकेण पुद्गलाः समुपलभ्यन्ते भिन्नदेशसम्बन्धित्वेनाऽनुपलब्धेरित्युभयोरभेदः एवँ यद् इदं चन्दनमुपलभ्यते तस्य श्वेतं रूपं तितो रसः सुरभिर्गन्धः -शीतलः स्पर्शः इति व्यवहारो भेदे एव सम्भवति । वे पुद्गल रूपी अर्थात् रूप वाले है। पूरण और गलन स्वभाव वाले होने से वे परमाणु से लेकर अनन्तानन्त प्रदेशी स्कन्ध तक जानने चाहिए । पुद्गल अनेक रूप परिणमन के अपने सामर्थ्य के कारण सूक्ष्म, स्थूल, विशेष, अविशेष, प्रकर्ष, अपकर्ष रूप असाधारण रूपवत्ता को धारण करते हैं । धर्म, अधर्म आदि द्रव्यों में यह बात नहीं है इस कारण पुद्गलों में रूपवत्त्व का अवधारण किया गया है । पुद्गल चाहे परमाणु हो या द्वयणुकादि रूप में बढ़ कर बड़ा स्कंध बन जाय, मगर रूपवत्व पुद्गल का त्याग नहीं करता और पुद्गलद्रव्य कभी रूपवत्ता का परित्याग नहीं करते । अतएव यह ठीक ही कहा गया है कि पुद्गल रूपी होते हैं । चक्षुग्राह्य रूप जिन परमाणु द्वयणुक आदि पुद्गलों का हो वे रूपी कहलाते हैं, इस प्रकार का विग्रह करके षष्ठी विभक्ति दिखलाने से यह सूचित किया गया है कि भेद विवक्षा से द्रव्य और गुण में भिन्नता है । अगर दोनों में अभेद की विवक्षा की जाय तो अभेद भी है । इस अभिप्राय से 'रूप जिनमें है वे रूपी' ऐसा सप्तमी विभक्ति को लेकर विग्रह किया गया है । अथवा द्रव्य और गुण में पर्यायार्थिकनय की अपेक्षा से भेद और द्रव्यार्थिकनय की अपेक्षा से अभेद समझना चाहिए । रूपात्मक मूर्ति से भिन्न पुद्गल कहीं उपलब्ध नहीं होते- दोनों भिन्न भिन्न देशों में नहीं पाये जाते, अतः उनमें अभेद है । इसी प्रकार यह जो व्यवहार होता है कि चन्दन का रूप श्वेत है, रस तिक्त है, गंध सुरभि है, स्पर्श शीतल है, यह भेद होने पर ही संभव है । Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA तत्त्वार्थसूत्रे तद्यथा--- अस्य मुनेरियं मुखवस्त्रिका वर्तते इति मुनिमुखवस्त्रिकयोमेंदे सत्येव षष्ठीदृश्यते इतिरीत्या द्रव्यगुणयोर्भेदः सिध्यन्ति अथ द्रव्यस्य द्रव्यान्तरात् पार्थक्येनोपलभ्यमानतयाऽर्थान्तरत्वेऽपि गुणस्य रूपादेव्यात्पार्थक्येनाऽनुपलब्धेः द्रव्यस्य वा रूपादिगुणेभ्यः पार्थक्येनानुपलभ्य मानतया कथं तयोर्भेदसिद्धिरितिचेत् - उच्यते. यदि द्रव्यगुणयोर्भेदो न स्यात् तदा-भेदे एव षष्ठीविधानेन चन्दनस्य श्वेतं रूपम्, तिक्तो रसः, सुरभिर्गन्धः, इत्येवं रीत्या षष्ठी न स्यात् तयोरभेदे षश्ठ्यनुपपत्ति. स्यात् तस्मात्तयर्भेदोऽवश्यमभ्युपगन्तव्यः । ___ अथ सेना-वनादिवदनन्तरेऽपि षष्ठीदृश्यते, यथा-सेनायाः कुञ्जरः काननस्य सहकारः इति, कुञ्जरादिसमूहस्यैव सेनापदार्थत्वात् सहकारादिवृक्षसमुदायस्यैव च काननत्वात् इतिचेत् उच्यते सेनाकाननयोः कुञ्जसहकारतोऽनन्तरत्वाभावः तथाहि-अनियतदिग्देशसम्बन्धिषु हस्तिपुरुष-घोटक-रथेषु बहुत्वसंख्याया एव सेना पदार्थता स्यात्, न तु-केवलं कुञ्जरएव सेनापदार्थः इति.। एवं सहकाराम्रजम्बूजम्बीरदाडिमादिवृक्षसमुदायस्यैव काननपदार्थता न केवलं सहकारस्य काननपदार्थता स्यात् इति द्वयमपि पदार्थान्तरमिति भावः . 'इस मुनि की यह मुखवत्रिका है' यहाँ जैसे मुनि और मुखवस्त्रिका का भेद होने पर हो षष्ठी विभक्ति देखी जाती है, इसी प्रकार द्रव्य और गुण में भी भेद है। शंका-जैसे एक द्रव्य दूसरे द्रव्य से भिन्न उपलब्ध होता है, उस प्रकार रूप आदि गुण द्रव्य से पृथक नहीं उपलब्ध होते और न द्रव्य ही रूप आदि गुणों से भिन्न उपलब्ध होता है। समाधान-यदि द्रव्य और गुण में भेद न होता तो 'चन्दन का श्वेत रूप, तिक्त रस, सुरभिगंध, इस प्रकार षष्ठी विभक्ति न होती। षष्ठी विभक्ति भेद होने पर ही होती है, अभेद में नहीं होती। अतएव द्रव्य और गुण में भेद अवश्य मानना चाहिए । कदाचित् कहा जाय कि सेना, वन आदि के समान अन्य अर्थों में भी षष्ठी विभक्ति देखी जाती है, जैसे—सेना का हाथी, कानन का आम । हाथी आदि पदार्थों का समूह ही सेना पद का अर्थ है और आम आदि के वृक्षों का समूह ही वन होता है । इसका उत्तर यह है कि सेना का हाथी और कानन का आम में भेद नहीं है। अनियत दिशाओं और देशों में रहे हुए, हस्ती, पुरुष, घोड़ा और रथों में, जो सम्बन्ध विशेष से विशिष्ट हैं, जिनकी संख्या निश्चित-अनिश्चित है, उन सबकी जो वहुत्व संख्या है, वही सेना पद का अर्थ है । अकेला हस्ती ही ऐसा शब्द का वाच्य नहीं है। इसी प्रकार सहकार, आम, जामुन, जंबरी दाडिम आदि के वृक्षों का समूह ही कानन शब्द का वाच्य है, केवल सहकार ही कानन शब्द का अर्थ नहीं है इस कारण वे दोनों भी भिन्न हैं । Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकनियुक्तिश्च अ० २ सू. ५ कालद्रव्यस्यानेकत्वनिरूपणम् १९१ एवं यूष–पत्तयादयोऽपि अर्थान्तरतयैव समुन्नेयाः, तथाहि-यूषस्तावत् समुत्पन्नपाकजानां द्रव्याणां कालविशेषानुग्रहे सति द्रव्यान्तरसम्पृक्तानां पाकजोत्पत्तौ संयोगविशेषरूपओदनादर्थान्तरभूतो भवति एवं पंक्तिरपि एकदिग्देशसम्बन्धिषु परस्परप्रत्यासत्त्युपकृतेषु निर्धारिताऽनिर्धारिते यताकेषु भिन्नाऽभिन्नजातीयेषु आधारेषु विद्यमाना वहुत्त्वसंख्यैव व्यपदिश्यते तस्मात्- सापेक्षमिदं द्रव्यार्थिक -पर्यायार्थिकनयद्वयं वस्तुनः सद्भावमापादयति नैकान्तत इति, अतः पुद्गलेषु विवक्षावशाद् रूपात्मिका मूर्तिर्भेदाऽभेदवर्तिनीति भावः ॥४॥ मूलसूत्रम्—'आइमाणि तिनि एगदब्वाणि अकिरियाणि अंतिमाणि अणंताणि' ॥५॥ छाया-आदिमानि त्रीणि एकद्रव्याणि अक्रियाणि अन्तिमाणि अनन्ताणि ॥५॥ तत्त्वार्थदीपिका-आदिमाणि-प्रथमानि त्रीणि धर्माऽधर्माऽऽकाशानि एकद्रव्याणि एकद्रव्यात्मकानि भवन्ति न तु-कालजीवपुद्गलवद् धर्मादीन्यपि त्रीणि द्रव्याणि प्रत्येकं भिन्नानि बहूनि सन्ति द्रव्यापेक्षया प्रत्येकमेषामेकत्वं भवति क्षेत्रकालभावापेक्षया पुनरसंख्येयत्वमनन्तत्वं बोध्यम्. । तानि पुनर्धर्माऽधर्माऽऽकाशानि त्रीणि द्रव्याणि अक्रियाणि-क्रियारहितानि भवन्ति एवश्च-यथा जीवद्रव्यं नानाजीवापेक्षया भिन्नं वर्तते. एवं-पुद्गलद्रव्यमपि प्रदेशस्कन्धत्वापेक्षया भिन्नं भवति. एवम्-कालद्रव्यं च अद्वासमयाद्यपेक्षया भिन्न विद्यते, इसी प्रकार यूष और पंक्ति आदि भी अर्थान्तर हो समझना चाहिए । दूसरे दूसरे द्रव्यों के संसर्ग से युक्त, समुत्पन्न पाकज द्रव्यों का कालविशेष का अनुग्रह होने पर पाकज की उत्पत्ति होने पर संयोग विशेष रूप होता है । वह ओदन से भिन्न है। इसी प्रकार पंक्ति भी एक दिशा और देश में स्थित, प्रत्यासत्ति से उपकृत. नियत-अनियत संख्या वाले भिन्न अभिन्न जाति वाले आधारों में विद्यमान बहुसंख्या ही कहलाती है । इस कारण दोनों द्रव्यार्थिक और पर्यायार्थिकनय परस्पर सापेक्ष होकर ही वास्तविकता का प्रतिपादन करते है, एकान्त रूप से नहीं । अतएव तात्पर्य यह है कि बिवक्षा के अनुसार रूपात्मिका मूर्ति पुद्गलों में कथंचित्भिन्न और कथंचित् अभिन्न है ॥४॥ मूलसूत्रार्थ-'आइमाणि तिन्नि' इत्यादि सूत्र ॥५॥ आदि के तीन एक-एक द्रव्य हैं और अन्त के तीन द्रव्य अनन्त-अनन्त हैं ॥५॥ तत्वार्थदीपिका--पहले के तीन द्रव्य अर्थात् धर्म, अधर्म और आकाश एक-एक द्रव्य हैं वे काल, जीव और पुद्गल के समान भिन्न-भिन्न बहुत नहीं हैं द्रव्य की अपेक्षा इनमें से प्रत्येक द्रव्य एक-एक समझना चाहिए. किन्तु क्षेत्र, काल और भाव की अपेक्षा से असंख्यात तथा अनन्त समझना चाहिए। धर्म, अधर्म और आकाश, यह तीन द्रव्यों क्रियारहित हैं। इस प्रकार जैसे जीवद्रव्य नाना जीवों की अपेक्षा से भिन्न है, पुद्गल द्रव्य भी प्रदेश और स्कंध की अपेक्षा से भिन्न है, इसी प्रकार कालद्रव्य भी अद्धासमय आदि की अपेक्षा से भिन्न है । उसी प्रकार धर्म Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९२ तत्वार्थसूत्रे 'न तथा-धर्मोऽधर्म आकाशश्च द्रव्यं भिन्न भिन्नं वर्तते इति भावः अन्तिमानि पुनस्त्रीणि द्रव्याणि कालपुद्गलजीवात्मकानि अनन्तानि भवन्तीत्यर्थः ॥५॥ ____तत्त्वार्थनियुक्तिः-- अथ यथा किल पुद्गलद्रव्यं परमाणुग्यणुकादिभेदेन प्रदेशस्कन्धत्वाद्यपेक्षया अनेकधा भवति एवं कालद्रव्यमपि अद्धासमयावलिकादिभेदेन अनेकधा वर्तते एवम्'जीवद्रव्यमपि नारक-देव-तिर्यङ्मनुष्यादिभेदेन अनेकधा भवति तथैव धर्मादिद्रव्याण्यपि किमनेकानि भवन्ति-इत्याशङ्कायामाह-“आइमाणि तिन्नि एगदव्वाणि अकिरियाणि' अंतिमाणि-अणंताणि-इति आदिमानि त्रीणि धर्माऽधर्माऽऽकाशद्रव्याणि एकद्रव्याण्येव भवन्ति, न त्वेषां समानजातीयानि द्रव्यान्तराणि भवन्ति, अविलक्षणोपकारवत्वात् धर्माधर्माकाशानां गति-स्थित्यवगाहोत्पत्त्या प्रभावित उपकारो भवति, सकृत्सकलगतिपरिमाणानां सान्निध्याधानादधर्म इत्युच्यते । । "एवं सकृत्सकलस्थितिपरिणामसान्निध्याधानात् अधर्म इति व्यपदिश्यते आकाशन्तेऽस्मिन्द्रव्याणि स्वयं वाऽऽकाशते इत्याकाशम् इति व्युत्पत्त्या धर्मादीनां द्रव्याणां गति-स्थित्यवग्राहदानरूपा उपकारा भवन्ति गत्यादित्रययुक्तं वस्तु अर्थक्रियासमर्थ भवतीत्यनेकान्तवादिभिरभ्युअधर्म और आकाश द्रब्य भिन्न भिन्न नहीं है । तात्पर्य यह है कि अन्त के तीन द्रव्यकाल, पुद्गल और जीव अनन्त हैं ।।५।। तत्वार्थनियुक्ति-जैसे पुद्गल द्रव्य परमाणु द्वयणुक आदि के भेद से, प्रदेश और स्कंध आदि की अपेक्षा से अनेक प्रकार का है, काल द्रव्य भी अद्धासमय आवलिका आदि के भेद से अनेक प्रकार का है और जैसे जीवद्रव्य नारक, देव, तिर्यच और मनुष्य आदि के भेद से अनेक प्रकार का है उसी प्रकार क्या धर्म आदि द्रव्य भी अनेक हैं ? ऐसी आशंका होने पर कहते हैं आदि के तीन द्रव्य अर्थात् धर्म, अधर्म और आकाश एक-एक द्रव्य ही हैं इनके समान जातीय दूसरे द्रव्य नहीं हैं । अर्थात् जैसे एक जीव से दूसरे जीव का पृथक् अस्तित्व है और एक जीव अपने आपमें परिपूर्ण द्रव्य है, वैसे धर्म द्रव्य पृथक् पृथक नहीं है, वह असंख्यात प्रदेशों का एक ही समूह है जो अखण्ड रूप से सम्पूर्ण लोकाकाश व्याप्त है। अधर्म द्रव्य भी ऐसा ही एक अखण्ड द्रव्य है । आकाश भी व्यक्तिशः पृथक् नहीं है वह अनन्तानन्त प्रदेशों का एक ही अखण्ड पिण्ड है । धर्म, अधर्म और आकाश का क्रमशः स्थिति और अवगाह रूप उपकार है । समस्त गति परिणत जीवों और पुद्गलो की गति में सहायक होने वाला धर्मद्रव्य है। इसी प्रकार स्थितिपरिणत सब की स्थिति में सहायता करनेवाला अधर्मद्रव्य है । जिसमें सब द्रव्य प्रकाशित होते हैं या जो स्वयं प्रकाशित होता है, वह आकाश कहलाता है । इस प्रकार की व्युत्पति Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोपिकानियुक्तिश्च अ० २ सू ५ कालद्रव्यस्यानेकत्वनिरूपणम् १९३ पगम्यते प्रकृतसूत्रे एकशब्दस्याऽसहायार्थकस्याग्रहणेन यथा परमाणुपुद्गलदव्यं परमाण्वन्तरेण सद्वितीयं भवति । आत्माच—ज्ञानसुखदुःखजीवनादि भेदभाजा-आत्मान्तरेण सद्वितीगो भवति कालश्चाद्धा समयावलिकादिभेदशालिना कालान्तरेण सद्वितीयो भवति, न तथा धर्मद्रव्यं धर्मद्रव्यान्तरेण ससहायं भवति न वा-अधर्मद्रव्यम् अधर्मद्रव्यान्तरेण ससहायं भवति नापि--आकाशः आकाशान्तरेण ससहायो भवति तथाच-एक द्रव्याण्येण धर्मादीनि त्रीणि द्रव्याणि भवन्ति नाऽनेकद्रव्याणि । तेषां त्रयाणां तुल्यजातीयद्रव्याभावात् कालपुद्गलजीवद्रव्याणि पुनरनेकद्रव्याणि भवन्ति, तत्र कालद्रव्यम् अद्धासमयावलिका निमेषक्षणलवादिरूपेणाऽनेकद्रव्यं भवति एवं पुद्गलद्रव्यञ्च-- परमाणुप्रभृति अनन्ताणुकस्कन्धावसानं बहुद्रव्यं भवति जीवद्रव्यञ्च-पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिद्वि-त्रि-चतुष्पञ्चेन्द्रियात्मभेदेन नानाद्रव्यरूपं भवति । ___एवं धर्मादीनि-आकाशान्तानि त्रीणि द्रव्याणि अक्रियाणि- निष्क्रियाणि क्रियारहितानि भवन्ति । तथाहि . क्रियापरिणामशक्तियुक्तं द्रव्यमभ्यन्तरनिमित्तम् प्रेरणादिकं बाह्यनिमित्तं भवति, एतदुभयनिमित्तवशादुपजायमानः पर्यायो द्रव्यस्य देशान्तरप्राप्तिहेतुः क्रियोच्यते । सा च क्रिया के अनुसार धर्म आदि द्रव्यों के गांत, स्थिति और अवगाहयान उपकार है गति आदि तीनों से युक्त वस्तु अर्थक्रिया करने में समर्थ होती है, ऐसा अनेकान्तवादी स्वीकार करते हैं । प्रकृत सूत्र में 'एक' शब्द असहायक अर्थ में ग्रहण किया गया है । अतएव जैसे परमाणु रूप पुद्गलद्रव्य दूसरे परमाणु से सद्वितीय है अर्थात् एक परमाणु दूसरे पमाणु से भिन्न स्वतंत्र असंपृक्त अस्तित्व रखता है, और जैसे एक आत्मा दूसरे आत्मा से भिन्न अस्तित्व वाला है और उन सबके चैतन्य, सुख, दुःख आदि गुण पर्याय भिन्न-भिन्न हैं और जैसे कालदव्य का कालान्तर से भेद है, वैसा भेद धर्म आदि द्रव्यों में नहीं है । एक धर्मद्रव्य से भिन्न दूसरे धर्मद्रव्य की पृथक् सत्ता नहीं है अधर्मद्रव्य भी परस्पर भिन्न दो या बहुत नहीं है । आकाश भी व्यक्तिशः अनेक नहीं है । इस कारण धर्म आदि तीन द्रव्यों को एकएक कहा गया है। कालपुद्गल और जीव अनेक द्रव्य है कालद्रव्य समय आवलिका, निमेष. क्षण लव आदि रूप से अनेक द्रव्य है पुद्गल भी अनेक द्रव्य है, क्योंकि परमाणुओं तथा द्वयणुकों से लेकर अनन्तानन्ताणुक स्कंधों की सत्ता स्वतंत्र है । पृथ्वीकाय, अपकाय, तेजस्काय, वायुकाय, वनस्पतिकाय, द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय, पंचेन्द्रिय आदि जीवों की अपनी-अपनी स्वतंत्र सत्ता है। इसी प्रकार धर्म, अधर्म और आकाश द्रव्य अक्रिय अर्थात् गमन रूप क्रिया से रहित है । क्रियारूप परिणमन से युक्त द्रव्य आभ्यन्तर कारण है और प्रेरणा आदि बाह्य कारण है। इन दोनों कारणों से द्रव्य की देशान्तर प्राप्ति (एक स्थान से दूसरे स्थान में पहुँचाना) रूप पर्याय क्रिया कहलाती है । यह क्रिया धर्म आदि तीन द्रव्यों में नहीं हो सकती । २५ Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्याने न धर्मादित्रयाणां द्रव्याणां सम्भवति तानि खलु धर्माधर्माकाशानि अनासादिताऽतिशथान्येव सदा पूर्वापरावस्थाभेदमनाजिहानान्येव संलक्ष्यन्ते । एवश्च-पुद्गलजीववर्त्तिन्या देशान्तरप्राप्तिलक्षणा या विशेषक्रियाया एव धर्मादित्रिकेषु प्रतिषेधः क्रियते, न तूत्पादव्ययध्रौव्यधर्मात्मव्यवस्थानातिकामति इति धर्मादयोऽपि यदि सत्तां नोल्लङ्घयन्ति, तदा-जीवादीनामिव उत्पादविगमलक्षणया क्रियया भवितव्यमेषामपि । अतएव-द्रव्यत्वान्मुतात्मवदुत्पादव्ययस्थितिमत्वमनुमियतेऽनुमातारः । एवञ्च-आकाशस्यावगाहः स्वलक्षणमुफ्कारः स चावगाढारं जीवादिकं विना नाभिव्यज्यते इत्यवगाढजीवादिसंयोगमात्रमवगाहः । संयोगश्चो-त्पादशालिनी संयुज्यमानवस्तुजन्यत्वाद् द्वयङ्गुलसंयोगवत् यथैवावगाहआकाशस्य, तथैव गतिस्थित्युपकारावपि धर्माधर्मयोर्मतिमदादिद्रव्यसंयोगमात्रत्वादुत्पादादिस्वभावौ वर्तेते इत्यादिप्रश्नः समाहितो भवति । जीवादिगतदेशान्तरप्राप्तिलक्षणविशेषक्रियाया एव धर्मादित्रिके निषेधेन उत्पादादिसामान्यक्रियायास्तत्र सत्वेऽपि दोषाभावादिति प्रकृतसूत्राशयः । .. अथ धर्मादीनि त्रिणि द्रव्याणि यदि निष्क्रियाणि भवन्ति, तदा तेषामुत्पादो न संघटते, घटादीनां क्रियापूर्वकस्यैवोत्पादस्थ दृष्टत्वात् उत्पादाभावे च व्ययोऽपि न स्यात् तथाच-सर्वद्रव्या __ इस प्रकार पुद्गल और जीव में होने वाली देशान्तरप्राप्ति रूप जो विशेष क्रिया है, उसी का धर्म आदि तीन द्रव्यों में निषेध किया गया है । ऐसा नहीं समझ लेना चाहिए कि इनमें उत्पाद, व्यय और ध्रौव्य रूप क्रिया भी नहीं है । जब इनमें सत्ता हैं तो उत्पाद और व्यय का होना भी अनिवार्य है। उत्पाद, व्यय और ध्रौव्य के विना कोई भी वस्तु सत् नहीं हो सकती । अतएव द्रव्य होने के कारण जैसे मुक्तात्माओं में उत्पाद, व्यय और ध्रौव्य माना जाता है, उसी प्रकार धर्म आदि द्रव्यों में भी माना जाता है। इस प्रकार अवगाह देना आकाश का लक्षण है और वही उसका उपकार है। वह उपकार अवगाह्य जीव आदि के बिना अभिव्यक्त नहीं होता, अतः अवगाढ़ जीवादि का संयोग मात्र ही अवगाह है । संयोग, उत्पन्न होने वाली दो वस्तुओं में होता है, जैसे दो अंगुलों का संयोग । इस प्रकार जैसे अवगाह देना आकाश का उपकार है, वैसे ही धर्म और अधर्म का उपकार गति और स्थिति में सहायक होना है । वह भी गतिमान् और स्थितिमान् द्रव्यों का संयोगमात्र ही है । इस कारण धर्म और अधर्म द्रव्य भी उत्पाद, व्यय आदि स्वभाव वाले हैं । इत्यादि प्रश्न का समाधान हो जाता है । इस सूत्र का आशय यह है कि जैसे जीव और पुद्गल में एक जगह से दूसरि जगह जाने की विशेष क्रिया होती है, वैसी क्रिया धर्म आदि तीन द्रव्यों में नहीं होती है। किन्तु उत्पाद आदि सामान्य क्रिया उनमें मानने में कोई भी दोष नहीं है । शंका-यदि धर्म आदि तीन द्रव्य निष्क्रिय हैं तो उनमें उत्पाद नहीं घटित होता, क्योंकि Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च ०२ सू०५ कालद्रव्यस्यानेकत्वनिरूपणम् १९५ णामुत्पादव्ययध्रौव्यत्रयकल्पनाव्याघातो भवेदिति चेत् ? अत्रोच्यते-धर्मादिद्रव्यत्रयाणां क्रियानिमिलोत्पादाभाबे तदन्यरीत्यैवोत्पादः कल्प्यते । तथाहि-उत्पादो द्विविधः प्रज्ञप्तः, स्वनिमित्त:-परनिमित्तश्च । तत्र-स्वनिमित्तस्तावदनन्तानामगुरुलघुगुणानामागमप्रमाण्यादभ्युपगम्यमानानां षस्थानपतितया वृद्धया-हान्या च प्रवर्तमानानां स्वभावादेवेंतेषामुत्पादो व्ययश्च भवतः ।। एवं परनिमित्तोऽप्युत्पादः, अश्वादिगतिस्थित्यवगाहनहेतुत्वात् प्रतिक्षणं तेषां भेदात्तद्धेतुस्वमपि भिन्नमिति परप्रत्ययापेक्ष उत्पादो व्ययश्च अपदिश्यते । अथापि धर्मादिद्रव्यत्रयाणां निष्क्रियत्वे सति जीवपुद्गलानां गतिस्थित्यादिहेतुत्वदर्शनात् इति चेन्मैवम् धर्मादीनां चक्षुर्बत् बलाधाननिमित्तत्वान्न दोषो भवति, एतावता धर्मादीनि त्रिणि द्रव्याणि गतिस्थित्यवगाहपरिणतानां जीवपुद्गलानां बलाधानं कुर्वन्ति, न तु स्वयमेव प्रेरयन्ति, इति फलितम् । घट आदि में जो उत्पाद. देखा जाता है, वह क्रियापूर्वक ही होता है । उत्पाद के अभाव में व्यय भी नहीं हो सकता । ऐसी स्थिति में सभी द्रव्य उत्पाद, व्यय, ध्रौव्यात्मक है, यह मान्यता खंडित हो जाती है। __समाधान-धर्म आदि तीन द्रव्यों में घट के समान क्रियानिमित्तक उत्पाद नहीं होता । वहाँ दूसरी रीति से ही उत्पाद की कल्पना की गई है। उत्पाद दो प्रकार का है-स्वनिमित्तक और परनिमित्तक । अनन्त अगुरुलघु गुणों का, जो आगम की प्रमाणता के आधार पर विचार किये जाते हैं और जो षट्रस्थानपतित वृद्धि और हानि से प्रवृत्त होते हैं, स्वभाव से ही उत्पाद और ब्यय होता है । इसे स्वनिमित्तक उत्पाद कहते हैं । अश्व आदि की गति स्थिति और अवगाहन में कारण होने से धर्मादि द्रव्यों में क्षण-क्षण में भेद होता रहता है । अर्थात् धर्म द्रव्य कभी अश्व की, कभी मनुष्य की और कभी किसी पुद्गल की गति में सहायक होता है। इसी प्रकार अधर्मद्रव्य उनकी स्थिति में सहायक होता है । जब एक जगह से घट हटा कर दूसरी जगह रख दिया जाता तो पहले के आकाशप्रदेशों से उसका विभाग और दूसरी जगह के आकाशप्रदेशों के साथ संयोग होता है। यह संयोग-विभाग की उत्पत्ति एवं विनाश ही आकाश का उत्पाद-बिनाश है। यह परनिमित्तक उत्पाद-विनाश कहलाता है। धर्मादि द्रव्य यदि निष्क्रिय हैं तो वे जीवों और पुद्गलों की गति आदि में कारण कैसे हो सकते हैं ? यह कहना ठीक नहीं; धर्मादि द्रव्य नेत्र के समान केवल सहायक ही होते हैं. अतएव यह दोष नहीं है । तात्पर्य यह है कि धर्म द्रव्य स्वयं गति में परिणत जीव-पुद्गलों की गति में, अधर्मद्रव्य स्वयं स्थिति में परिणत जीव-पुद्गलों की स्थिति में और आकाश स्वयं आकाशरूप परिणत अन्य द्रव्यों की अवगाहन में सहायक होते हैं । गति आदि की प्रेरणा करना उनका स्वभाव नहीं है । Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wAMAnnnnnnnnnnnwwwwwwwwww तत्त्वार्थसूत्रे तथाहि यथा रूपोपलब्धौ चक्षुनिमित्तं सदपि न व्याक्षिप्तमनस्कस्य भवति, एवं प्रकृ. तानां धर्माऽधर्माकाशानां निष्क्रियत्वेऽभ्युपगते सति जीवपुद्गलानां सक्रियत्वेन तेषां सक्रियत्वमर्थादापन्नं भवति । एवं सति-कालस्यापि सक्रियत्वमर्थादापद्यते, तस्याऽनधिकृतत्वात् । अत एवाऽसौ एतैः सह नाऽधिकियते इति भावः । ___ उक्तञ्च- "उप्पण्णेति वा, विगमेति वा, धुवेति वा" इति । उत्पन्न इति वा, विगम इति वा, ध्रुव इति वा, इति । एवमन्यत्राऽप्युक्तम् "अवगाहादओ नणु गुणत्तओचेव पत्तधम्मच- । उप्पादादिसभावा, तंह जीवगुणावि को दोसो- ॥१॥ अवगाढा रं च विणा, कत्तोऽवगाहोत्ति तेण संजोगी। उप्पत्तीसोऽवस्सं गच्चुवकारादओ चेवं- ॥२॥ णयपज्जयतो भिन्नं दव्वमिहेगं ततो जतो तेण । तण्णासम्मि कहं वा नभादओ सव्वहा णिच्चा ॥३॥ गाथा-२८२१-२८२३] छाया--अवगाहादयो ननु गुणत्वतश्चैव पत्र धर्मइव । उत्पादादिस्वभावा स्तथा जीवगुणा अपि को दोषः ॥१॥ अवगाढारं च विना कुतोऽवगाह इति तेन संयोगः । उत्पत्तिःसाऽवश्यं गत्युपकारादयश्चैवम्- ॥२॥ न च पर्यायतो भिन्नं द्रव्यमिहैकान्ततो यतस्तेन- । तन्नाशे कथं वा नभ आदयः सर्वथा नित्याः ॥३।। - ३ इति ॥५॥ जैसे रूप की उपलब्धि में चक्षु निमित्त होती है, फिर भी विक्षिप्तचित्त वाले के लिए वह निमित्त नहीं होती, इसी प्रकार धर्म, अधर्म और आकाश को क्रियाहीन मानने पर भी, जीवों और पुद्गलों के सक्रिय होने से उनमें भी सक्रियता की सिद्धि हो जाती है। इसी प्रकार काल भी सक्रिय सिद्ध होता है । इन द्रव्यों के साथ का प्रकरण नहीं है। आगम में कहा है-प्रत्येक वस्तु उत्पन्न होती है, नष्ट भी होती है और ध्रुव भी रहती है । अन्यत्र भी कहा है जेसे अवगाह आदि गुण होने के कारण उत्पाद-व्ययध्रौव्य स्वभाव वाले हैं, उसी प्रकार जीव के गुण भी यदि उत्पाद आदि स्वभाव वाले हैं तो क्या दोष है ? ॥१॥ अवगाहक के विना अवगाहन कैसे हो सकता है ? गति आदि उपकार भी इसी प्रकार के हैं ॥२॥ ___ द्रव्य, पर्याय से सर्वथा भिन्न नहीं है अर्थात् कथंचित् अभिन्न है। ऐसी स्थिति में पर्याय का नाश होने पर आकाश आदि द्रव्यों को सर्बथा नित्य कैसे माना जासकता है ? ॥३॥५॥ Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तश्च अ. २ सू० ६ धर्माधर्मादीनां प्रदेशत्वनिरूपणम् १९७ मूलसूत्रम् -- "धम्माधम्मलोगागासैगजीवाणमसंखेज्जा पएसा-" ॥६॥ छाया-"धर्माऽधर्मलोकाकाशैकजीवानामसंख्येयाः प्रदेशाः-" ॥६॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्व धर्मादिद्रव्याणां प्ररूपितत्वात् । सम्प्रति अधिकृतधर्मादिद्रव्याणां सर्वेषामेव क्रमशः प्रदेशावयवे यत्तामाविष्कर्तुमाह-"धम्माधम्मे" त्यादि । धर्मस्या-ऽधर्मस्य लोकाकाशस्य एकजीवस्य चाऽसंख्येयाः प्रदेशाः प्रत्येकं भवन्तीत्यर्थः ॥६॥ तत्वार्थनियुक्ति:-परमाणु विहाय सर्वेषां द्रव्याणां मूर्तानाममूर्तानाञ्च प्रदेशा भवन्ति । अवयवास्तु-स्कन्धानामेव भवन्ति । संव्यवहारार्थ प्रदिश्यन्ते इति प्रदेशाः, प्रकृष्टो वा देशः । प्रदेशः, अवयूयमानाः प्रथक्रियमाणाः सम्बध्यमाना वा अवयवाः । तथाचा-ऽमूर्तेषु धर्माधर्माकाशकालजीवेषु अवयकव्यवहारो न भवति, एवं मूर्तेष्वपि अन्त्यभेदावस्थेषु परमाणुषु अवयवव्यवहारो न जायते, मूर्तेष्वेव परमाणुभिन्नपुद्गलेषु अवयवव्यवहारो भवति । प्रदेशव्यवहारस्तु-परमाणुं विहाय सर्वेष्वेव द्रव्येषु भवति । तत्रधर्माधर्माकाशकालजीवानां द्रव्यपरमाणू मूर्ति व्यवच्छिन्नाः प्रदेशा भवन्ति । पुद्गलद्रव्यस्य तु निरंशो द्रव्यात्मना भागः प्रदेश इत्युच्यते, न तु-तस्य कश्चिदन्यः प्रदेशोऽस्ति, तथाच ये न कदाचिद् वस्तुव्यतिरेकेणोपलभ्यन्ते ते प्रदेशा उच्यन्ते, ये पुनर्विशकलिताः सन्तः मूलसूत्रार्थ 'धम्माधम्मलोगागास' इत्यादि--सूत्र-॥६॥ धर्म, अधर्म, लोकाकाश और एक जीव के असंख्यात-असंख्यात प्रदेश होते हैं ॥६॥ तत्त्वार्थदीपिका--पहले धर्म आदि द्रव्यों का प्ररूपण किया गया है, अब उनके प्रदेशों की संख्या बतलाने के लिए कहते हैं धर्म, अधर्म, लोकाकाश और एक जीव में से, प्रत्येक के असंख्यात प्रदेश होते हैं ॥६॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-परमाणु को छोड़ कर शेष सब मूर्त और अमूर्त द्रव्यों के प्रदेश होते हैं । अवयव स्कंधों में ही होते हैं। व्यवहार के लिए जो कल्पित किये जाते हैं, वे प्रदेश हैं । अथवा प्रकृष्ट देश को अर्थात् किसी स्कंध के सबसे छोटे अवयव को, जिस से छोटा कोई अवयव न हो सके, प्रदेश कहते हैं । जो पृथक् किये जा सके या सम्बद्ध होते हों, वे अवयव कहलाते हैं । इस कारण अमूर्त धर्म, अधर्म, आकाश, काल और जीव द्रव्य में अवयवों का व्यवहार नहीं होता । इसी प्रकार अन्य परमाणुओं में भी अवयवों का व्यवहार नहीं होता है । परमाणु के सिवाय मूर्त पुद्गलों में ही अवयव का व्यवहार होता है । प्रदेशों का व्यवहार परमाणु को छोड़कर सभी द्रव्यों में होता है। तात्पर्य यह होता है कि धर्म, अधर्म, आकाश, काल और जीव द्रव्यों के परमाणुमूर्ति ब्यवच्छिन्न प्रदेश होते हैं। पुद्गल द्रव्य का निरंश द्रव्यरूप भाग प्रदेश कहलाता है, उसका कोई अन्य प्रदेश नहीं होता है। अतः जो कभी भी वस्तु से भिन्न उपलब्ध नहीं होते, वे प्रदेश कहलाते हैं और जो अलहदा होकर पृथक् प्रतीत होते हैं, उन्हें अवयव Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ परिकलितमूर्तयो बुद्धिपथमारोहन्ति तेऽवयका उच्यन्ते सत्यतो हि स्पष्टोपसम्भ्याः स्नेहादिकृतसंयोग -वियोगभाजः अंशा अवयवाः ते भवन्ति यैः द्रव्यमन्यन् क्रियते ते सान्धेष्येव भवन्तीति भावः । चित्रसाप्रयोगाभ्याम् अवयूयन्ते पृथक क्रियन्ते इत्यवयवाः, ते च द्वमणुकादिक्रमवतामेबाऽनलिकान्तरूपादिभेदानां स्कन्धामामेव भवन्ति । न तु धर्माधर्माकाशकालमीवपरमाणूनामिति । वियुतानामवयवानां संहतिपरिणामे स्कन्धा उत्पश्चन्ते, संहतानां च मेदपरिणामे द्वद्यणुकादयः सम्पयन्ते, परमाणवः पुनर्भतादेव स्वयमवयूयमाना अबश्वा भवन्ति । नास्मात्--पुद्गलद्रव्यविषयक एवाऽक्यवव्यवहारोऽवगन्तव्यः । तथाच--षट्त्वसंख्यावच्छिन्नेषु धर्मादिव्येषु धर्मस्य अधर्मस्य-जीवाजीवाधारक्षेत्ररूपलोकाकाशस्य-एकजीवस्य चाऽसंख्येयाः प्रदेशा भवन्ति । तत्र प्रदेशस्सावत प्रकृष्टो देशः प्रदेशः परमनिरुद्धो निरवयवः स्वसिद्धोऽपि सर्वज्ञः प्रत्यक्षतयोपलभ्यमानोऽपि अग्दिर्शनैरस्मदा दिभिः अनेनाऽभ्युपायेन प्रज्ञाप्यमानः सर्वेषां धर्माधर्माकाशकालजीवानां प्रज्ञाप्यमानत्वे सत्यपि मूक्ष्म एव, न तु-स्थूलो वर्तते । द्रव्यपरमाणुपस्ग्रिहेण प्रदेशपरिमाणस्यायगतिः फर्तव्या-। एवञ्च-सन्मूर्तिमात्राकान्तो देशः प्रदेशोऽवगाहरूपो बोध्यः अथाऽवगाहलक्षणः प्रदेशः आकाशस्यैव, न तु-धर्मादीनाम् , यतोऽवगाहस्याऽऽकाशलक्षणत्वात्-? इति चेत्-का नु हानिः । कहा जाता हैं। वास्तव में स्पष्ट रूप से प्रतीत होने वाले तथा स्निग्धता आदि के कारण संयोग और विमाग वाले वे अंश अवयव हैं जिसके द्वारा द्रव्य भिन्न किया जाता है । वे स्कन्धों में ही होते हैं। स्वभाव से अथवा प्रयोग से जो पृथक् किये जाते हैं वे अवयव कहलाते है। वे अवयव द्यणुकादि से लेकर अन्य जो रूपी स्कंध है उन्हीं में होते हैं । धर्म, अधर्म, आकाश ‘काल जीव और परमाणु में नहीं होते । अलग-अलग अवयवों का जब संघात (पिण्ड) रूप परिणमम होता है, तब स्कन्ध उत्पन्न होते हैं और जो संहत (इकट्टे) हैं उनका मेद होने पर इयणुक आदि की उत्पत्ति होती है । मगर परमाणु मेद होने पर ही उत्पन्न होते हैं । इस प्रकार अक्यवों का व्यवहार पुद्गल द्रव्य के विषय में ही होता है। इस प्रकार छह द्रव्यों में से धर्म, अधर्म, लोकाकाश और एक जीव के असंख्यात प्रदेश होते हैं । प्रकृष्ठदेश अर्थात जो सबसे सूक्ष्म हो, निरवयव हो और स्कंध के साथ मिला हो वह प्रदेश कहलाता है । सर्वज्ञ भगवान् उसे साक्षात् देखते-जानते हैं, मगर हम अल्पज्ञ - उसका साक्षात्कार नहीं कर सकते केवल इस प्रकार के उपाय से उसकी प्ररूपणा करते है । द्रव्य परमाणु को लेकर प्रदेश के परिमाण को समझ लेना चाहिए । एक परमाणु से आक्रान्त देश अवगाह रूप प्रदेश है । कहा जा सकता है कि अवगाह रूप प्रदेश आकाश का ही होता है, धर्म आदि का नहीं, क्योंकि अक्गाहमा आकाश का लक्षण है । किन्तु इससे Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कीपिनियुक्तिश्च अ० २ सू. ६ धर्माधर्मादीनां प्रदेशत्वनिरूपणम् १९९ अक्माहरूपे प्रदेशलक्षणे ज्ञाते सति लोकाऽऽकाशे माकासादेशो यावान् वर्तते तत्रैव यो धर्मास्तिकायप्रदेशोऽक्मादः स च तावानेवेति । एवमधर्मादिप्रदेशोऽपि लत्र वक्तव्यः, तत्राकाशमक्काशदाने व्यापृतं भवति । परिणामे धर्मद्रव्यम् उपकारकं भवति । स्थितिपरिणाने अsधर्मद्रव्यमुपकारकं भवलि । इति रीत्या सर्वप्रदेशानामिदमव्याहितं लक्षणं बोध्यम् । . अत्र प्रतिजीवसंख्येयप्रदेशत्वस्यायनाय एकपदोषादानं कृतम् । अन्यथा- केवलजीवपदोपादाने ज्ञानदर्शनोपयोगस्वभावस्य जीवसमूहस्यैवाऽसंख्येयप्रदेशत्वं स्यात् न तु-प्रत्येकजीवस्य, साकर्यापत्तेः । एकपदोपादाने तु प्रत्येकजीवस्याऽसंख्येयप्रदेशत्वं लभ्यते । तथाच प्रत्येक सर्वेषां जीवानामसंख्येयप्रदेशत्वे तुल्येऽपि चर्मादिवत् संकोच-विकासस्वभावा जीवप्रदेशा वर्तन्ते तेन-सङ्कोचविकासस्वाभाव्यात् कदाचित् त एव जीवप्रदेशाः परमनिकृष्टकुन्थुशरीरग्राहिमो भूत्वाऽपि कदाचित्–क्किासिततया तामेव संख्यामपस्त्यिजन्तोऽतिविशालहस्तिशरीरप्राहिणो भवन्ति । एवं जीवाजीवाधारक्षेत्रभूतलोकाकाशस्याऽषि असंख्येया एव प्रदेशा भवन्ति न तुसंख्येयाः, नाऽप्यनन्ताः । सर्वाकाशरूपस्य लोकालोकाकाशस्य तु-अनन्ताः प्रदेशाः सन्ति, न तु-असंख्येया, नाऽपि-संख्येयाः प्रदेशाः, इत्यग्रिमसूत्रेणाऽभिधास्यते ।। हमारी कोई हानि नहीं है अवगाहरूप प्रदेश का लक्षण जान लेने पर यह भी जाना जा सकता है कि लोकाकाश में आकाश के एक प्रदेश में जितना धर्मास्तिकाय का प्रदेश अबगाढ़ है, वह उतना ही है । अर्थात् लोकाकाश के एक प्रदेश सूक्ष्मतम अंश में धर्मास्तिकाय का जो सूक्ष्मतम अंश व्याप्त है, वही धर्मास्तिकाय का एक प्रदेश कहलाता है । इसी प्रकार अधर्मास्तिकाय के प्रदेश के संबंध में भी जानना चाहिए । __ आकाश अवकाश देने में काम आता है, धर्मद्रव्य गति में उपकारक होता है अधर्मद्रव्य स्थिति में निमित्त होता है । इस प्रकार सभी प्रदेशों का यह अव्याहत लक्षण समझ लेना चाहिए । प्रत्येक जीव के असंख्यात-असंख्यात प्रदेश होते है, इस तथ्य को प्रगट करने के लिए सूत्र में 'एक' शब्द का प्रयोग किया गया है। सिर्फ जीव पद का ही प्रयोग किया गया होता तो ज्ञान-दर्शन-उपयोग स्वभाव वाले जीवसमूह के अर्थात् सब जीवों के मिलकर असंख्यात प्रदेश समझ लिए जाते; एक जीव के नहीं । इस प्रकार संकरता हो जाती । 'एक' पद का प्रयोग करने से एक-एक जीब के असंख्यात प्रदेशों का बोध होता है । इस प्रकार प्रत्येक जीव के असंख्यात प्रदेश तुल्य है तथापि चर्म (चमड़े) आदि के समान वे संकोच और विस्तार स्वभाव वाले होने के कारण वही जीवप्रदेश कदाचित् सबसे छोटे कुंथु आदि के शरीर में समा जाते है और कदाचित् फैलकर, संख्या में उतने के उतने रहते हुए भी विशाल हस्ति शरीर को व्याप्त कर लेते है। Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०० तस्वार्थसूत्रे अत्रेदं बोध्यम्-संख्यामतीता असंख्येया उच्यन्ते, असंख्येयश्च-त्रिविधः प्रज्ञप्तः । जघन्यः उत्कृष्टः, अजघन्योत्कृष्टश्च, तत्र-जघन्योत्कृष्टोऽसंख्येयः प्रकृतसूत्रे गृह्यते, प्रदेशश्च-प्रदिश्यते इति व्युत्पत्या परमाणुर्यावति क्षेत्रे व्यवतिष्ठते स उच्यते, धर्माधर्मलोकाकाशैकजीवास्तुल्या संख्येयप्रदेशा भवन्ति । उक्तञ्च स्थानाङ्गे ४ स्थाने ३ उद्देशे ३३४ सूत्रे -"चत्तारि पएसग्गेणं तुल्ला असंखेज्जा पण्णत्ता, तं जहा-धम्मत्थिकाए, अधम्मत्थिकाए, लोगागासे, एगजीवे-" इति । छायाचत्वारः प्रदेशकेन तुल्या असंख्येयाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-धर्मास्तिकायः, अधर्मास्तिकायः लोकाकाशः, एकजीव इति । तत्र--धर्माधौं तावत् निष्क्रियौ लोकाकाशं व्याप्य स्थितवन्तौ, जीवस्तावत्-प्रत्येकमसंख्येयप्रदेशोऽपि सङ्कोचविकासस्वभावत्वात् कर्मनिष्पादितं शरीरमणुमहद्वाऽधितिष्ठन् तावदवगाह्य वर्तते । यदा-पुनर्लोकपूरणं भवति । तत्र चतुर्भिः समयैर्लोकपूरणं करोति, चतुर्भिः समयैः संहरन्ति, एवं रीत्या लोकपूरणेऽष्टौ समया लगन्ति ॥६॥ म्लसूत्रम्--"अलोगागासजीवाणमणंता--" ॥७॥ छाया--"अलोकाकाशजीवानामनन्ताः-" ॥ ७ ॥ इसी प्रकार जीवों और अजीवों के आधार क्षेत्र रूप लोकाकाश के भी असंख्यात ही प्रदेश होते है, न संख्यात होते है न अनन्त होते है। मगर सम्पूर्ण लोक आलोक रूप आकाश के अनन्त प्रदेश होते हैं, न संख्यात और न असंख्यात प्रदेश होते है यह बात अगले सूत्र में कहेंगे। ___ यहाँ इतना समझ लेना चाहिए-जो संख्या से अतीत-बाहर हों वे असंख्येय कहलाते हैं असंख्यात के तीन भेद हैं -(१) जघन्य (२) उत्कृष्ट और (३) अजघन्योत्कृष्ट याने मध्य में । इस सूत्र में जघन्योत्कृष्ट असंख्यात ग्रहण किया है। जितने क्षेत्र को परमाणु घेरता है, उतना क्षेत्र आकाश का. एक प्रदेश कहलाता है। धर्म, अधर्म, लोकाकाश और एक जीव के असंख्यात प्रदेश बराबर-बराबर हैं । स्थानांगसूत्र के चौथे स्थान के तीसरे उद्देशक के ३३४ वें सूत्र में कहा है-प्रदेशों के परिमाण की अपेक्षा से चार द्रव्य समान हैं-धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, लोककाश और एक जीव । इनमें से धर्म और अधर्म द्रव्य क्रिया रहित है और सम्पूर्ण लोकाकाश को व्याप्त करके स्थित हैं। प्रत्येक जीव असंख्यात प्रदेशी होता हुआ भी संकोच-विस्तार स्वभाव होने के कारण नामकर्म के द्वारा निष्पन्न छोटे या मोटे शरीर में रहता हुआ उसी को अवगाहन करके रहता है। केवलिसमुद्घात के समय चारं समयों में अर्थात् चौथे समय में सम्पूर्ण लोक को व्याप्त कर लेता है और फिर चार समयों में फैले हुए प्रदेशों को सिकोड़ लेता है। इस प्रकार केवलिसमुद्घात में आठ समय लगते हैं ॥६॥ Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दापिकानिर्युक्तिश्च अ० २ सू. ७ सर्वाकाशस्थ सर्वजीवानां अनन्तदेशत्वम् २०१ 'तत्त्वार्थदीपिका - अलोकाकाशस्य-लोकालोकाकाशरूपस्य, जीवाजीवाधारक्षेत्रभूतलोकाकाशस्य, ततः परस्याऽलोकाकाशस्य, सर्वाकाशस्येत्यर्थः । जोवानाश्व-ज्ञान- दर्शनोपयोगस्वभावलक्षणसकलनारकदेवतिर्यङ्मनुष्यजीवानाम् अनन्ताः अविद्यमानोऽन्तो येषां तेऽनन्ताः अपर्यवसानाः प्रदेशा भवन्ति, नात्त्वसंख्येयाः - नापि-संख्येया इत्यर्थः असमन्ताल्लोके - लोके च काशते इत्याकाशः ॥ ७॥ तत्वार्थनिर्युक्तिः -- पूर्वसूत्रे धर्माधर्मलोकाकाशैकजीवानामसंख्येयप्रदेशत्वमुक्तम् संप्रतिसर्वाकाशस्य सर्वजीवानां चाऽनन्तदेशत्वं प्ररूपयितुमाह--"अलोगागासजीवाणमणता-" इति । अलोकाकाशस्या - लोकइत्युपलक्षणम् लोकालोकाकाशस्य - अविशिष्टाकाशस्य, सामान्याकाशरूपस्य–सर्वाकशस्येत्यर्थः जीवानां च - नारकादि समस्त जीवसमूहानामनन्ताः प्रदेशाः सन्ति । अथावगाहदानमाकाशस्योपकारः इति रीत्याऽवगाहदानादेवाकाशो भवतीति लोकाकाशेतादृशाकाशत्वसत्वेऽपि अलोकाकाशे नेदमाकाशत्वं संघटते अलोकाकाशे कस्यापि जीवपुद्गलादेरवगाढत्वाभावेनाऽवगाहासम्भवात् इति चेन्मैवम् । धर्मादिसंज्ञावत् " आकाशः -" इत्यपि - अनादिकालीना द्रव्यान्तरस्य संज्ञैवाऽवसेया । मूलसूत्रार्थ - 'अलोगागासजी वाणमणंता ॥सूत्र ७॥ अलोकाकाश और जीवों के अनन्त प्रदेश होते हैं ॥७॥ तत्त्वार्थदीपिका -जीव और अजीव का आधार क्षेत्र लोकाकाश कहलाता है । लोकाकाश से आगे सब ओर जो शून्य आकाश है वह अलोकाकाश कहलाता है । यहाँ सम्पूर्ण आकाश से अभिप्राय है । अर्थात् सम्पूर्ण आकाश के और जीवों के अर्थात् ज्ञान दर्शन रूप उपयोग वाले सकल नारकों, देवों, तिर्यंचों और मनुष्यों के अनन्त जिनका अन्त नहीं है, प्रदेश होते हैं । अर्थात् उनके न संख्यात प्रदेश होते हैं और न असंख्यात ही होते हैं । जो लोक और अलोक में पूरी तरह प्रकाशमान होता है, आकाश कहलाता है ||७|| तत्वार्थनियुक्ति - पूर्वसूत्र में धर्म, अधर्म, लोकाकाश और एक जीव के असंख्यात प्रदेश कहे हैं । अब समस्त आकाश के और समस्त जीवों के अनन्त प्रदेशों की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं-अलोक शब्द यहाँ उपलक्षण है अतः उसका तात्पर्य है समस्त आकाश जिसमें लोक और अलोक दोनों का समावेश हो जाता है । इस प्रकार सम्पूर्ण आकाश के तथा नारक आदि समस्: जीवसमूह के अनन्त प्रदेश होते हैं । शंका- अवगाह देना आकाश का उपकार है; इसका फलितार्थ यह है कि अबगाह देने के कारण ही वह आकाश कहलाता है यह आकाश का लक्षण लोकाकाश में ही पाया जाता है, अलोकाकाश में नहीं । क्योंकि अलोकाकाश में कोई जीव या पुद्गलादि अवगाढ नहीं है. अतएव वहाँ अवगाह होना असंभव है । समाधान-जैसे धर्म आदि संज्ञामात्र है उसी प्रकार 'आकाश' भी एक द्रव्य की अनादि काल से चली आई संज्ञा मात्र ही है । २६ Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थ सूत्रे अथवा - sलोकाकाशेऽपि अवगाहदानशक्तिरस्त्येव, किन्तु तत्र जीवपुद्गलाद्यवगाहकाभावात् सा शक्तिर्नाऽभिव्यज्यते । यदि तत्रापि किञ्चिदवगाहकं भवेत् तदा - तदवगाहपरिणामेन व्यापारेव्यापृतं स्यात्. किन्तु न किमपि तत्रास्ति तस्मात् - अलोकाकाशोऽपि अवगाहदानशक्तियुक्तत्वादाकाशः सम्भवति इति । २०२ अथवा-ऽलोकाकाशे आकाशवदाकाशइत्यौपचारिकः आकाशप्रयोगः शुषिरदर्शनात् इति । अथाकाशस्य नित्यतया कथमुत्पादव्ययध्रौव्यरूपं वस्तुलक्षणं तत्र संघटते इतिचेदत्रोच्यते विस्रसापरिणामेनोत्पादादित्रयसत्वात् । प्रयोगपरिणामेन च जीवपुद्गलानामुत्पादादित्रयसत्वात्. उक्तश्च प्रज्ञापनायां ३ पदे ४१ सूत्रे - -- “आगासत्थिकाए पएस याए अनंतगुणे -- " इति . आकाशास्तिकायः प्रदेशार्थतयाऽनन्तगुण इति. ॥७॥ मूलसूत्रम् -- "पोग्गलाणं संखेज्जा - असंखेज्जा अनंता य नो परमाणूणं- " छाया - 'पुद्गलानां संख्येया असंख्येया अनन्ताश्च नो परमाणूनाम् - " ॥ ८ ॥ होती । यदि वहाँ कोई अथवा - अलोकाकाश में भी अवगाह देने की शक्ति तो विद्यमान ही है, किन्तु वहाँ जीव पुद्गल आदि कोई अवगाहक नहीं होने से वह शक्ति प्रकट नहीं अवगाहक होता तो वह भी अवगाह परिणाम से होता अर्थात् स्थान अवगाहक है ही नहीं । इस प्रकार अलोकाकाश भी अवगाह देने की के कारण आकाश ही कहा जाता है । देता, किन्तु वहाँ कोई शक्ति से युक्त होने अथवा आलोकाकाश के समान होने के कारण उपचार से आकाश कहलाता है, क्योंकि वहाँ पोलार दिखलाई देती है । पर्य यह है कि लोकाकाश और अलोकाकाश कोई भिन्न-भिन्न दो द्रव्य नहीं हैं। आकाश एक अखण्ड द्रव्य है जो सर्वव्यापी है । मगर उसके जिस भाग में धर्मादि द्रव्य - अर्थात् पञ्चास्तिकाय अवस्थित हैं, वह भाग लोक और जिस भाग में धर्मादि द्रव्य नहीं हैं वह आलोकाकाश - कहलाता है | इस प्रकार आकाश के जो दो भेद किये गये हैं, वे पर निमित्तक हैं, स्वनिमित्तक नहीं है । आकाश अपने स्वरूप से एक और अखण्ड है । शंका- नित्य होने के कारण आकाश में उत्पाद, व्यय और धौव्य कसे घटीत हो सकते हैं? यह लक्षण न होने से बह वस्तु भी नहीं हो सकता, क्यों कि जिसमें उत्पाद आदि हों उसी को वस्तु कहा जा सकता है। समाधान –आकाश में स्वाभाविक परिणम न होता है, अतएव उसमें भी उत्पाद व्यय और धौ घटित होते हैं । जीवों और पुद्गलों में प्रयोगपरिणाम से भी उत्पाद आदि होते हैं । प्रज्ञापना के तीसरे पद के ४१ वें सूत्र में कहा है- 'आकाशास्तिकाय' प्रदेशों की अपेक्षा से अनन्तगुणा है ' ॥७॥ Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकनियुक्तिश्च अ० २ सू. ८ मूर्तपुद्गलानां प्रदेशपरिमाणनिरूपणम् २०३ तत्वार्थदीपिका-पुद्गलानाम्. पूरणाद्गलनाच्च पूरणंगलनपरिणतिलब्धसंज्ञकान्परमाणुप्रभृत्यचित्तमहास्कन्धपर्यवसानानां विचित्ररूपरसादिपरिणामशालिनां पुद्गलानां प्रदेशाः पूर्बो. क्तस्वरूपाः यथासंभवं संख्येया असंख्येया अनन्ताश्च भवन्ति, तत्र-संख्येयपरमाणूपचितः पुद्गलस्कन्धः संख्येयप्रदेशः ___ एवम्-असंख्येयपरमाणूपचितः पुद्गलस्कन्धोऽसंख्येयप्रदेशः, अनन्तपरमाणूंपचितः पुद्गलस्कन्धः-अनन्तप्रदेशोऽवगन्तव्यः किन्तु-परमाणूनां निरन्तरतया प्रदेशत्वाऽभावेन तेषां संख्येया असंख्येया बा अनन्ता वा प्रदेशा न भवन्ति. ॥८॥ तत्वार्थनियुक्ति:--"पूर्वसूत्रेऽमूर्तानां धर्मादीनां प्रदेशपरिमाणं प्रतिपादितम् , संम्प्रतिमूर्तानां पुद्गलानां प्रदेशपरिमाणं प्रतिपादयितुमाह---"पोग्गलाणं संखेज्जा असंखेज्जा अणंता य णो परमाणूण-" इति । पुद्गलानां द्वयणुकादिमहास्कन्धपर्यन्तानां द्रव्यपुद्गलानां यथायोग्यं संख्येया असंख्येया अनन्ताश्च प्रदेशा भवन्ति. । तत्र-कस्यचित् द्वयणुकादेः पुद्गलद्रव्यस्य संख्येयाः प्रदेशा भवन्ति.। कस्यचित्पुनः पुद्गलद्रव्यस्याऽसंख्येयाः, कस्यचिदनन्ताः प्रदेशा भवन्ति. अथैवं कस्यचित् पुद्गलद्रव्यस्याऽनन्तानन्तप्रदेशा अपि वक्तव्याः इतिचेन्न अनन्तसामान्यात्-अनन्तानन्तस्यापि ग्रहणसम्भवात् । मूलसूत्रार्थ-'पोग्गलाणं संखेज्जा' इत्यादि ॥८॥ पुद्गलों के संख्यात, असंख्यात और अनन्त प्रदेश होते हैं, किन्तु परमाणुओं के प्रदेश नहीं होते ॥८॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूरण और गलन स्वभाव वाले, परमाणु से लगाकर अचित्त महास्कंध तक के, विविध प्रकार के रूप रस आदि से युक्त पुद्गलों के पूर्वोक्त स्वरूप वाले प्रदेश यथासंभव संख्यात, असंख्यात, और अनन्त, होते हैं। ज. पुद्गल स्कंध संख्यात परमाणुओं के मिलने से बना है वह संख्यातप्रदेशी कहलाता है, जो असंख्यात परमाणुओं के संयोग से बना है वह असंख्यात प्रदेशी कहा जाता है और जिस पुद्गलस्कंध की उत्पत्ति अनन्त प्रदेशों से हुई है, वह अनन्त प्रदेशी कहलाता है । किन्तु परमाणु में प्रदेश होते नहीं हैं, अतएव व हन संख्यातप्रदेशी है, न असंख्यात प्रदेशी है और न अनन्त प्रदेशी ही है ॥८॥ ___ तत्त्वार्थनियुक्ति-पूर्वसूत्र में धर्म आदि अमूर्त द्रव्यो के प्रदेशों का परिमाण बतलाया जा चुका है, अब मूः पुद्गलो के प्रदेशों का परिमाण बतलाने के लिए कहते हैं द्वयणुक से लगाकर महास्कंध तक के पुद्गलो में यथ योग्य संख्यात, असंख्यात और अनन्त प्रदेश होते हैं। किसी किसी द्वयणुक आदि पुद्गलस्कंध के संख्यात प्रदेश होते हैं, किसी-किसी पुद्गल के असंख्यात प्रदेश होते हैं और किसी-किसी के अमन्त प्रदेश होते हैं । यहाँ शंका हो सकती है कि किसी-किसी पुद्गल के अनन्तानन्त प्रदेश भी होते हैं तो उनका भी अलग विधान करना Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०४ तत्त्वार्थसूत्रे तथाहि-अनन्तप्रमाणं तावत् त्रिविधं प्रज्ञप्तम्. परीतानन्तम्-१ युक्तानन्तम्-२ अनन्तानन्तं च-३ तत्सर्वमपि अनन्तसामान्येनैव परिगृह्यते । अथ लोकस्याऽसंख्यातप्रदेशत्वात् कथं स लोकोऽनन्तप्रदेशानाम्--अनन्ताऽनन्तप्रदेशानां च स्कन्धस्याऽधिकरणं भवेत्. परस्परविरोधात्, अतो नाऽनन्त्यमस्ति प्रदेशानामिति चेन्मैवम् सूक्ष्मपरिणामावगाहनशक्तियोगात् परमाण्वादयः पुद्गलाः सूक्ष्मभावेन परिणताः सन्तः एकैकस्मिन्नपि आकाशप्रदेशेऽनन्तानन्ताः सन्तिष्ठन्ते, एतेषाञ्च परमाणुपुद्गलानामवगहनशक्तिश्चाऽव्याहता विद्यते तस्मादेकस्मिन्नप्याकाशप्रदेशेऽनन्तानामपि प्रदेशानामवस्थानं न विरुद्धमिति । __ अथ पुद्गलानामिति सामान्यवचनात् परमाणूनामपि पुद्गलतया प्रदेशवत्वापत्तिरित्यतआह"णोपरमाणूणं-," नोपरमाणूनाम्, परमाणुरूपपुद्गलानां प्रदेशाः सन्ति, तेषां स्वतःप्रदेशमात्रत्यत् प्रदेशा न सम्भवन्ति । यथा-एकस्याकाशप्रदेशस्य प्रदेशभेदाभावात् प्रदेशाभावो वर्तते तथैवपरमाणोरपि प्रदेशमात्रत्वात् प्रदेशाभावोऽस्ति न तु प्रदेशोऽस्ति ।। किञ्च-परमाणुपरिणामापेक्षया कस्यचित्तदन्यस्याऽल्पपरिमाणाभावान्न परमाणोरल्पीयान् कश्चिदन्योऽस्ति येन परमाणोः प्रदेशा भिघेरन् । एवञ्च-- यथैकाकाशप्रदेशस्यापि प्रदेशभेदाभावाचाहिए था, किन्तु ऐसा नहीं है । अनन्तानन्त भी अनन्त का ही एक भेद है । अतएव सामान्य रूप से अनन्त कहने से अनन्तानन्त का भी ग्रहण हो जाता है । अनन्त के तीन भेद हैंपरितानन्त, युक्तानन्त और अनन्तानन्त । इन सब का अनन्त में ही ग्रहण हो जाता है। प्रश्न-लोकाकाश के प्रदेश असंख्यात ही हैं, ऐसी स्थिति में उसमें अनन्त प्रदेशी और अनन्तानन्द प्रदेशी स्कंध कैसे समा सकते हैं ? इससे तो प्रतीत होता है कि प्रदेश अनन्त नहीं हैं अथवा लोका काश भी अनन्त प्रदेशी हैं । उत्तर-पुद्गलों में सूक्ष्म रूप से परिणत होकर अवगाहन करने की शक्ति होती है । अतएव सूक्ष्म रूप में परिणत हो कर वे एक ही आकाश प्रदेश में अनन्तानन्त तक समा जाते हैं। इस कारण असंख्यातप्रदेशी लोकाकाश में अनन्त प्रदेशी अनन्त स्कंधों का समावेश होने में कोई विरोध नहीं है। ___सामान्य रूप से पुद्गलों के प्रदेश कहने से परमाणु के भी प्रदेश होने की संभावना हो सकती है, अतः उसे दूर करने के लिए कहते हैं-'नो परमाणूनाम्' अर्थात् परमाणुरूप पुद्गलों के प्रदेश नहीं होते, वह स्वयं एक प्रदेश बाला होता है । एक जैसे आकाश के एक प्रदेश में प्रदेश भेद नहीं होता, उसी प्रकार परमाणु में भी प्रदेश भेद नहीं होता है-वहस्वयं एक प्रदेश मात्र ही है । .. परमाणु पुद्गल का सब से छोटा द्रव्य है। उससे छोटा अन्य कोई पुद्गल नहीं होता । अतः परमाणु में प्रदेशभेद की कल्पना ही नहीं की जा सकती। इस प्रकार जैसे. आकाश के एक प्रदेश में प्रदेशभेद का अभाव है और वह अप्रदेशी है, इसी प्रकार अंश Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तश्च अ. २ सू० ८ मूर्तपुद्गलानां प्रदेशपरिमाणनिरूपणम् २०५ दप्रदेशत्वं भवति एवमेकस्य विभागरहितस्य परमाणोरपि-अप्रदेशत्वमवगन्तव्यम् यत एकस्य परमाणोर्मेदं कश्चिदपि कत्तुं न शक्नोति । ____उक्तञ्च-"परमाणोः परं नाल्पं नभसो न परं महत्-" इति, तस्मात्-अणोरपि अणीयान्, अपरो न विद्यते कथमणोः प्रदेशा भिद्यन्ते इतिफलितम् । परमार्थतस्तु-अणोरापूरकाः परिणामिकारणभावभाजो द्रव्यरूपाः प्रदेशा न भवन्ति । यदि परमाणोरपि प्रदेशाः स्युः तदा परमाणुरन्त्यः प्रदेशोऽस्तीति प्रतीतिविरोधः स्यात् । उक्तञ्च प्रज्ञापनायां ५-पदे-"रूवि अजीवदव्वाणं भंते !कइविहा पण्णता ? गोयमा-! चउव्विहा पण्णत्ता, तंजहा-खंधा-१ खंददेसा-२ खंधप्पएसा-३ परमाणुपोग्गला ४ अणंता परमाणुपोग्गला, अणंता दुप्पएसिया खंधा, जाव अणंता दसपएसिया खंधा, अणंता संखेज्जपएसिया खंधा, अणंता असंखेज्जपएसिया खंधा, अणंताअणंतपएसिया खंधा-" इति ... रूपीणि अजीवद्रव्याणि खलु भदन्त ! कतिविधानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! चतुर्विधानि प्रज्ञतानि, तद्यथा-स्कन्धाः, स्कन्धदेशाः, स्कन्धप्रदेशाः परमाणुपुद्गलाः, अनन्ताः परमाणुपुंद्रलाः, अनन्ताः द्विप्रदेशिकाः स्कन्धाः, यावत्-अनन्ता दशप्रदेशिकाः स्कन्धाः, अनन्ताः संख्येयप्रदेशिकाः स्कन्धाः, अनन्ताः असंख्येयप्रदेशिकाः स्कन्धाः अनन्ताः अनन्तप्रदेशिकाः स्कन्धा इति ॥८॥ मूलसूत्रम् - "धम्माधम्मागासकालपोग्गलजीवा लोगो-" ॥९॥ छाया-"धर्माऽधर्माकाशकालपुद्गलजीवा लोकः-" ॥९॥ रहित एक परमाणु में भी प्रदेश नहीं होते । एक परमाणु का विभाग कोई नहीं कर सकता। कहा भी है-'परमाणु से छोटा और आकाश से बड़ा कोई पदार्थ नहीं है।' ऐसी स्थिति में अब अणु से छोटा कोई द्रव्य हो ही नहीं सकता तो अणु में प्रदेशभेद किस प्रकार संभव होसकता है ? वास्तव में अणु में पूर्ति करने वाले, परिणामिकारण मूल द्रव्य नहीं होते हैं । अगर परमाणु के भी प्रदेश होते तो वह अन्त्य नहीं कहलाता अर्थात् उसे निर्विभाग नहीं कहा जा सकता था । प्रज्ञापनासूत्र के पाँचवे पदमें कहा है प्रश्न-भगवन् ! रूपी अजीवद्रव्य अर्थात् पुद्गल कितने प्रकार का कहा है ! उत्तर-गौतम ! चार प्रकार का कहा है-(१)स्कंध (२) स्कंध देश (३) स्कंध प्रदेश और (४) परमाणु पुदगल अनन्त हैं, द्विप्रदेशी स्कंध अनन्त हैं, यावत् दश प्रदेशी स्कंध अनन्त हैं, संख्यात प्रदेशी स्कंध अनन्त हैं, असंख्यात प्रदेशी स्कंध अनन्त हैं, अनन्तप्रदेशी स्कंध अनन्त हैं ॥८॥ . मूलसूत्रार्थ-- 'धम्माधम्मागास' इत्यादि सूत्र ॥९॥ धर्म, अधर्म, आकाश, काल, पुद्गल और जीव, ये छह द्रव्य ही लोक कहलाते हैं ॥९॥ Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०६ तत्त्वार्थसूत्र __तत्वार्थदीपिका-पूर्व लोकस्योक्तत्वात् तच्छब्दार्थमाह "धम्माधम्मे' ति धर्मःअधर्मः-आकाशः --कालः-पुद्गलः--जीवश्चेत्येते लोकपदेन व्यपदिश्यन्ते, तथाच- जीवाजीवाधारक्षेत्रं लोक इत्युच्यते । लोक्यन्ते धर्मादयः पदार्था यत्र स लोक इतिव्युत्पत्तेः ॥९॥ ____ तत्वार्थनियुक्तिः- “धर्माधर्मलोकाकाशैकजीवानामसंख्येयाः प्रदेशाः-' इत्यत्र षष्ठसूत्रे लोकपदोपादानात् तदर्थ प्ररूपयितुमाह-"धम्माधम्मागासकालपोग्गलजीवा लोगो-"इति धर्माऽधर्माऽऽकाशकालपुद्गलजीवा इत्येते षट् लोकपदेन व्यवहियन्ते ।। उक्तञ्चोत्तराध्ययनसूत्रेऽष्टाविंशत्यध्ययने गाथा-"धम्मो अधम्मो आगास कायो पुग्गल जंतवो एस लोगोत्ति पन्नत्तो जिणेहिं वरदंसिहिं--" ॥७॥ एवञ्च-जीवानाम् अजीवानाञ्च धर्माधर्माकाशकालपुद्गलात्मकानाम् आधारक्षेत्रं लोक इति फलितम् । ततः परम् अलोको भवति, तथाच लोके एव जीवाजीवादिकं तिष्ठति, नाऽलोके किमपि वस्तुतिष्ठति तस्याऽलोकस्य शून्यत्वादिति भावः ॥९॥ मूलसूत्रम् -- "ओगाहो लोगागासे' नो अलोगागासे" ॥१०॥ छाया- अवगाहो लोकाकाशे. नो अलोकाकाशे -" ॥१०॥ तत्वार्थदीपिका-- पहले लोक का कथन किया है, अतः उसका अर्थ कहते हैं-धर्म, अधर्म, आकाश, काल, पुद्गल और 'जीव, यह लोक एक के द्वारा कहे जाते हैं । जीव-अजीव का आधारक्षेत्र लोक कहलाता है, क्योकिं जहाँ धर्म आदि पदार्थ लोक किये जाएँ अर्थात् देखे जाएँ वह लोक, यह लोक शब्द की व्युत्पत्ति है ॥९॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-धर्म, अधर्म, लोकाकाश और एक जीव के असंख्यात प्रदेश हैं, इस सूत्र में लोक पद ग्रहण किया है, अतः उसके अर्थ का प्ररूपण करने के लिये कहते हैं-- धर्म, अधर्म, आकाश, काल, पुद्गल और, जीव ये छहद्रव्य और लोक कहलाते है । .... उत्तराध्ययनसूत्र के २८ वें अध्ययन की गाथा ८ वीं में कहा है-सर्वदर्शी जिनेन्द्रों ने धर्म; अधर्म, आकाश, काल, पुद्गल और जीव को लोक कहा है। इससे यह फलित होता है कि जीवों का तथा अजीव धर्म, अधर्म, आकाश, काल पुद्गल का जो आधार क्षेत्र है, वह लोक है । लोक से आगे अलोक है । जीव आदि द्रव्य लोक में ही होते हैं, अलोक में आकाश के सिवाय अन्य कोई वस्तु नहीं है । अलोक अन्य द्रव्यों से शून्य है। .. इस सूत्र से यह भी प्रकट किया गया है कि धर्मादि द्रव्य जहाँ हों वह तो लोक कहलाता ही है, मगर धर्मादि द्रव्य भी लोक कहलाते हैं। इस अर्थ में लोक शब्द की व्युत्पत्ति यों होती है—लोक्यते इति लोकः अर्थात जो देखा जाय वह लोक ॥९॥ "ओगाहो लोगागासे' इत्यादि ॥१०॥ मूलसूत्रार्थ--अवगाह लोकाकाश में होता है, अलोकाकाश में नहीं ॥१०॥ Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तश्च अ०२ सू०१० धर्मादीनामवगाहादिप्रदेशनिरूपणम् २०७ तत्वार्थदीपिका—पूर्वोक्तानां धर्मादिद्रव्याणामवगाहनम् अवगाहः प्रवेशः प्रतिष्ठा-व्यापनं लोकाकाशे भवति, न ततो बहिरलोकाकाशे भवति । तत्र लोक्यन्ते धर्मादयः पदार्था यस्मिन् स लोक उच्यते, तथाविधस्य लोकस्य सम्बन्धी आकाशो लोकाकाश उच्यते ॥१०॥ तत्वार्थनियुक्ति:-अवगाहिनामनुप्रवेशवतां धर्मादीनां द्रव्याणामवगाहः प्रवेशः पुद्गलादीनां प्रतिष्ठा लोकाकाशे धर्माधर्मद्वयाऽवगाढे व्योम्नि भवति, धर्माऽधर्मयोश्चाऽनादिकालीनोऽवगाहआकाशे वर्तते परम्पराश्लेषपरिणामेन तथा सन्निवेशात् तदन्यस्मिन्नाकाशे अलोकाकाशे जीवादीनां नास्त्यवगाहः, तत्र धर्माऽधर्मविरहात् , तयोरेवधर्माऽधर्मयोर्गतिस्थित्युपग्रहकारित्वात् । अथाऽलोकाकाशे धर्माऽधर्मी गति स्थित्युपग्रहकारिणौ कथं न वर्तेते इतिचेदुच्यते ___तयोः स्वभावएवैतादृशो विद्यते यत् अलोकाकाशे तौ न तिष्ठतः, स्वभावे च कस्यापि वस्तुनः पर्यनुयोगो न भवति तस्माद् धर्मादीनां लोकाकाशे एवाऽवगाहो भवतीत्युक्तम् । अथ यदि धर्मादीनां लोकाकाशेऽवगाहात् लोकाकाशमाधारो भवति, तर्हि लोकाकाशस्य क आधारः इतिचेन्मैवम् आकाशस्य स्वप्रतिष्ठत्वात् तस्याऽन्यः आधारो नास्ति । अथ यथाऽऽकाशं तत्वार्थदीपिका-पूर्वोक्त धर्म आदि द्रव्यों का अवगाहन अवगाह, प्रवेश, प्रतिष्ठा या व्यापना लोकाकाश में ही होती है, लोकाकाश से बाहर अलोकाकाश में नहीं होती । जहाँ धर्म आदि पदार्थ देखे जाते हैं, वह लोक कहलाता है और लोक संबंधी आकाश लोकाकाश कहा जाता है ॥१०॥ तत्वार्थनियुक्ति-धर्म आदि द्रव्यो का अवगाह या स्थिति लोकाकाश में है। वह लोकाकाश धर्मास्तिकाय और अधर्मास्तिकाय से व्याप्त है। ये दोनों द्रव्य अनादि काल से परस्पर मिले हुए लोक में अवस्थित हैं। पुद्गलों और जीवों की अवगाहना भी लोकाकाश में अनादि कालीन है, किन्तु इनमें, गतिक्रिया होने से ये धर्म अधर्म की तरह अवस्थित नहीं है। इनकी अवगाहना कभी किन्हीं अकाशप्रदेशों के साथ होती है और कभी किन्ही अन्य प्रदेशों के साथ । ___ लोक से भिन्न अलोकाकाश में जीवादि नहीं होते, क्योंकि वहाँ अधर्म द्रव्य नहीं हैं और वही गति तथा स्थिति के निमित्त होते हैं। शंका--अलोकाकाश में गति का उपग्राहक धर्म और स्थिति का उपग्राहक अधर्म क्यों नहीं है ? समाधान-धर्म और अधर्म का स्वभाव ही ऐसा है कि वे अलोकाकाश में नहीं रहते । स्वभाव के विषय में प्रश्न की कोई गुंजाइस ही नहीं होती । इसीसे कहा है कि धर्म आदि का अवगाह लोकाकाश में ही है। शंका- धर्मादि द्रव्य का लोकाकाश में अवगाह होने से यदि लोकाकाश धर्मादि का अधार है तो लोकाकाश का आधार क्या है ? Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०८ तत्त्वार्थसूत्रे स्वप्रतिष्ठं भवति तथा धर्मादीनामपि स्वप्रतिष्ठत्वसिद्धया न तेषामाधार आकाशः यदि तु धर्मादीनामन्य आकाशात्मक आधारः कल्प्यते, तदाऽऽकाशस्यापि अन्य आधारः कल्पनीयः स्यात् तथासति अनवस्थादोषप्रसङ्ग इति चेन्न । . आकाशादधिकपरिमाणस्याऽन्यस्य द्रव्यस्याऽसद्भावेन तस्याऽऽकाशाधारतया कल्पयितुमशक्यत्वात् । आकाशमेव सर्वतोऽनन्तं वर्तते तस्माद् व्यवहारनयानुसारेणाऽऽकाशं धर्मादीनामधिकरणतया कल्प्यते, निश्चयनयात्मकैवंभूतनयापेक्षया पुनः सर्वाणि द्रव्याणि स्वप्रतिष्ठितान्येव सन्ति अतएव "क भवानास्ते" ? इति प्रश्ने सति "आत्मनि" इत्युत्तरं भवति, तथाच धर्मादीनि न लोकाकाशाद् बहिः सन्तीति एतावन्मात्र मत्राधाराधेयभावकल्पनो साध्यो व्यवहार उपपद्यते । ___ अथ लोके यथा कुण्डे बदरादीनां पूर्वोत्तरकालभाविनामाधाराधेयभावो दृष्टो न तथाऽऽकाशं पूर्व धर्मादीनि पुनरुत्तरकालभावीनि सन्ति इति व्यवहारनयापेक्षयापि नो आकाशधर्मादीना माधाराधेयभावकल्पनोपपद्यते इति चेन्मैवम् । घटे रूपादयः शरीरे हस्तादयः इत्य दो युगपद्भाविनामपि पदार्थानामाधाराधेयभावदर्शनात् समाधान-लोकाकाश आप ही अपने सहारे टिका है । उसके लिए किसी अन्य आधार की आवश्यकता नहीं है। __ शंका-जैसे आकाश आप ही अपने सहारे रहा हुआ है। उसी प्रकार धर्मादि भी अपने सहारे रह सकते हैं । उनका आधार आकाश मानने की क्या आवश्यकता है ? यदि धर्मादि का अलग आधार-आकाश-स्वीकार किया जाता है तो आकाश का भी अन्य आधार नहीं मानना चाहिए । ऐसी स्थिति में अनवस्था दोष का प्रसंग होगा। समाधान-आकाश से अधिक परिमाण वाला अन्य कोई द्रव्य नहीं है, जिसे आकाश का आधार माना जाय । आकाश सब ओर से अन्तरहित है । अतएव व्यवहारनय के अनुसार आकाश धर्मादि द्रव्यों का आधार मानागया है, किन्तु निश्चयनयरूप एवंभूतनय की अपेक्षा से सभी द्रव्य स्वप्रतिष्ठित हैं अर्थात् सभी अपने--अपने प्रदेशों में रह गए हैं। इसी कारण जब यह प्रश्न किया जाता है कि आप कहाँ रहते हैं ? तब उत्तर होता है-'अपने आप में ।' धर्मादि द्रव्य लोकाकाश से बाहर नहीं रहते और लोकाकाश में ही रहते हैं, बस इसी कारण उनमें आधार-आधेयभाव की कल्पना की जाती है। शंका-लोक में ऐसा देखा जाता है कि जो पूर्वोत्तर कालभावी होते हैं, उन्हीं में आधार-. आधेयभाव होता है, जैसे कुंड और बदर का । यहाँ ऐसा तो है नहीं कि आकाश पहलेसे हो और धर्मादि बाद में हों । इस कारण व्यवहारनय के अनुसार भी आकाश और धर्मादि में आधाराधेयभाव की कल्पना नहीं की जा सकती। समाधान-पूर्वोत्तरकालीन पदार्थों में ही आधाराधेयभाव हो, ऐसा नियम नहीं है। घट में रूप है, शरीर में हाथ आदि हैं, यहाँ एक साथ होने वाले पदार्थों में भी आधाराधेय भाव Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पोक्किानियुक्तिश्च अ२ सू १० धर्मादीनामवगाहादिप्रदेशनिरूपणम् २०९ आकाशधर्मादीनां युगपद्भाविनामपि आधाराधेयभावे उपपद्यते, तत्र धर्माऽधर्मादीनि द्रव्याणि यत्र लोकयन्ते स लोकः अधिकरणे घा, तादृशो लोको यत्र तल्लोकाकाशम्, ततो बहिः सर्वतोऽनन्तमलोकाकाशम् लोकालोकविभागश्च धर्मास्तिकायाऽधर्मास्तिकाय सद्भावाऽसद्भावादवगन्तव्यः । तस्मिन् धर्मास्तिकायेऽसति हि जीवपुद्गलानां गतिनियामकहेत्वभावात् विभागो नोपपद्येत, एवम् अधर्मास्तिकायेऽसति स्थितेराश्रयनिमित्ताभावात् स्थिते रभाव आपद्येत । स्थितेरभावे सतिलोकालोकविभागों न स्यात्, तस्मात्-जीवपुद्गलानां गतिस्थितिनियामकधर्माधर्मास्तिकायसद्भावाल्लोकालोकविभागः सम्पद्यते । अथ स्थितिदानस्वभावस्याऽधर्मद्रव्यस्य लोकाकाशे स्थितस्य परतोऽभावात् कथमलोकाकाशः स्थितिं करोति ? एवं कालद्रव्यं विना कथमलोकाकाशो वर्तते. ? इतिचेन्न,तथाविधस्वभावात । तस्मात्-धर्माऽधर्मपुद्गलकालजीवद्रव्याणां लोकाकाशे एवावगाहो भवति, नतु-ततो बहिरलोकाकाशे तेषामवगह इति भावः । उक्तञ्च व्याख्याप्रज्ञप्तौ श्रीभगवतीसूत्रे२-शतके१० उद्देशके कतिविहे गं भंते ! आगासे पण्णत्ते ? गोयमा ! दुविहे पण्णत्ते तं जहा-लोयागासे यअलोयागासे य, लोयागासेणं भंते ! किं जीवा जीवदेसा-जीवपदेसा अजीवा-अजीवदेसाअजीवपदेसा ? गोयमा ! जीबावि, जीवदेसावि, जीवपदेसावि, अजीवावि,अजीवदेसावि, देखा जाता है । अतः आकाश और धर्मादि युगपभावी पदार्थों में भी आधाराधेय भाव संगत है। इस प्रकार धर्म, अधर्म आदि द्रव्य जहाँ देखे जाते हैं, वह लोक है । यहाँ अधिकरण में धर्म प्रत्यय हुआ है । जहाँ ऐसा लोक है वह लोकाकाश है और उससे बाहर सब तरफ अनन्त अलोकाकाश है । धर्मास्तिकाय और अधर्मास्तिकाय के सदभाव और असदभाव के कारण ही लोकाकाश और अलोकाकाश का विभाग हैं-वास्तवमें तो आकाश खण्डरहित एक द्रव्य है। धर्मास्तिकाय न होता तो जीवों और पुद्गलों की गति का नियामक कारण न रहने से यह विभाग भी न होता । इसी प्रकार अधर्मास्तिकाय के अभाव में स्थिति का निमित्त कारण न होता तो स्थिति का ही अभाव हो जाता । ऐसी हालत में लोक-अलोक का विभाग भी न होता । अतएव जीवों और पुद्गलों की गति और स्थिति के नियामक धर्मास्तिकाय और अधर्मास्तिकाय के सद्भाव और असदभाव के कारण ही लोक और अलोक का विभाग होता है। ___ शंका-स्थिति में सहायक अधर्मास्तिकाय सिर्फ लोक में ही है, लोक के आगे नहीं है, तो अलोकाकाश की स्थिति किस प्रकार है ? इसी प्रकार काल के अभाव में अलोकाकाश कैसे वर्तना करता है ? समाधान-इनकी स्थिति और वर्तना अपने अपने स्वभाव से ही होती है, अतः धर्म, अधर्म, पुद्गल, काल और जीव द्रव्यों की अवगाहना लोकाकाश में ही है; उससे . आगे अलोकाकाश में उनकी अवगाहना नहीं है। श्रीभगवतीसूत्र शतक २, उद्देशक १० वे सूत्रमें कहा है २७ Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थसूत्रे अजीवपदेसावि, जे जीवा ते नियमा एगिंदिया-बेइंदिया- तेइंदिया- चउरिंदिया पंचेंदियाअदिया, जे जीवदेसा ते नियमा एर्गिदियदेसा, जाव अणिदियदेसा, जे जीवपदेसा तेनियमा एगिंदयपदेसा जाव-अर्णिदियपदेसा । जे अजीवा ते दुविहा पण्णत्ता, तं जहा - रुवी य अरुवि य, । जे रूवी ते चउव्विहा पण्णत्ता, तं जहा खंधा खंधदेसा खंधपदेसा परमाणुपोग्गला । २१० जे व ते पंचवा पण्णत्ता, तंजहा धम्मत्थिकाए. नोधम्मित्थिकायस्स देसे, धम्मत्थिकायस्स पदेसा, अधम्मत्थिक ए-" नो अधम्मत्थिकायस्स देसे अधम्मत्थि कायस्स पदेसा अद्धासमए इति । छाया - कतिविधः खलु भदन्त ! आकाशः प्रज्ञप्तः गौतम ! द्विविध आकाशः प्रज्ञप्तः तद्यथालोकाकाशश्च, अलोकाकाशश्च । लोकाकाशः खलु भदन्त किं जीवाः जीवदेशाः - जीवप्रदेशाः, अजीवाः अजीवदेशाः - अजीवप्रदेशाः । गौतम ! जीवा अपि, जीवदेशा अपि जीवप्रदेशा अपि, अजीवा अपि, अजीवदेशा अपि, अजीवप्रदेशा अपि । ये जीवास्ते नियमाद् एकेन्द्रियाः- द्वीन्द्रियाःत्रीन्द्रिया:- चतुरिन्द्रियाः- पञ्चेन्द्रियाः - अनिन्द्रियाः ये जीवदेशास्ते नियमाद् एकेन्द्रियास्ते नियमाद् . एकेन्द्रियदेशाः यावद्- अनिन्द्रियदेशाः । ये जीवप्रदेशास्ते नियमाद् एकेन्द्रियप्रदेशा यावद् - अनिन्द्रियप्रदेशाः । I " 1 ये जीवास्ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा- रूपिणश्च अरूपिणश्च । ये रूपिणस्ते चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा, स्कन्धाः, स्कन्धदेशाः, स्कन्धप्रदेशाः परमाणुपुद्गलाः । ये अरूपिणस्ते पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा धर्मास्तिकायः नो धर्मास्तिकायस्य देशः, धर्मास्तिकायस्य प्रदेशाः अधर्मास्तिकायः नोअधर्मास्तिकायस्य देशाः अधर्मास्तिकायस्य प्रदेशाः अद्धासमय इति । प्रश्न- भगवान् ! आकाश कितने प्रकार का कहा है ? उत्तर - गौतम ! दो प्रकार का कहा है-लोकाकाश और अलोकाकाश । प्रश्न- भगवन् ! लोकाकाश में क्या जीव, जीवदेश, जीवप्रदेश, अजीव - अजीवदेश अथवा अजीव प्रदेश है ? उत्तर - गौतम ! जीव भी हैं, जीवदेश भी हैं, जीवप्रदेश भी हैं, अजीव भी हैं, अजीवदेश भी हैं, अजीवप्रदेश भी हैं, जो जीव हैं वे नियम से एकेन्द्रिय, द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरि`न्द्रिय, पंचेन्द्रिय, और अनिन्द्रिय होते हैं । जो जीवदेश हैं वे नियम से एकेन्द्रियदेश हैं यावत् अनिन्द्रियदेश हैं, जो जीवप्रदेश हैं, वे नियम से एकेन्द्रियप्रदेश हैं यावत् अनिन्द्रियप्रदेश हैं । जो अजीव हैं, वे दो प्रकार के हैं-रूपी और अरूपी । रूपी चार प्रकार के हैं, यथास्कंध, स्कंधदेश, स्कंधप्रदेश और परमाणुपुद्गल । जो अरूपी हैं, वे पाँच प्रकार के हैं - यथा-धर्मास्तिकाय, नोधर्मास्तिकायदेश, धर्मास्तिकायप्रदेश, अधर्मास्तिकाय, नो अधर्मास्तिकायदेश, अधर्मास्तिकायप्रदेश, अद्धासमय । Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ. २ सू० १० धर्मादीनामवगाहादि प्रदेशनिरूपणम् २११ .. तदनन्तरं तत्रव चोक्तम् व्याख्याप्रज्ञाप्तौर-शतके १ ०-उद्देशके–अलोगागासे णं भंते ! किं जीवा पुच्छा ? तहचेव, गोयमा ! नो जीवा जाव नो अजीवप्पएसा एगं अजीवदव्वदेसे अगुरु य लहुए अणंतेहिं, अगुरुलहुयगुणेहिं संजुत्ते सव्वागासे अणंतभागूणे-"इति । अलोकाकाशः खलु भदन्त ! किं जीवाः-? पृच्छा, तथाचैव, गौतम ! नो जीवा यावत्नो अजीवप्रदेशाः एकोऽजीवप्रदेशः अगुरुकलघुकः अनन्तैः अगुरुकलघुकगुणैः संयुक्तः सर्वाकाशः. अनन्तभागोन इति । एवम्-उत्तराध्ययनेऽपि २८-अध्याये ७--गाथायामुक्तम् "धम्मो अधम्मो आगासं कालो पुग्गलजंतवो । एस लोगोत्ति पण्णत्तो जिणेहिं वरदंसिहि" ॥ १॥ इति "धर्मोऽधर्मआकाशः कालः पुद्गलजन्तवः । एष लोकोऽस्ति प्रज्ञप्तो जिनैर्वरदर्शिभिः" इति ॥१०॥ मूलसूत्रम् 'धम्माधम्माणं कसिणे लोगागासे-'" ॥११॥ छाया-"धर्माऽधर्मयोः कृत्स्ने लोकाकाशे-" ॥११॥ तत्वार्थदीपिका--पूर्वसूत्रे धर्मादीनां द्रव्याणां लोकाकाशेऽवकाशः प्रवेशरूपो भवतीत्युक्तम् तत्र किं दुग्धोदक-विषरुधिरादिवत् सर्वात्मना सर्वलोकाकाशप्रदेशव्याप्त्या धर्मादीनां भवति-? आहोस्वित् हदे त्रसजीव-पुरुषादिवत् , एकदेशात्मनां तेषामवगाहो भवाति शङ्कां निराकर्तुमाह'धम्माधम्माणं कसिणे लोगागासे-,'इति । धमाँऽधर्मयोर्द्रव्ययोः कृत्स्ने सम्पूर्णे लोकाकाशे" तिलेषु तैलमिवाऽवगाहः प्रवेशो भवति न तु----एकदेशेनैवाऽवगाहो भवतीति भावः ॥११॥ तत्पश्चात् उसी भगवतीसूत्र के दूसरे शतक के दसवें उद्देशक में कहा है भगवन् ! अलोकाकाश क्या जीव हैं ? इत्यादि प्रश्न पूर्ववत् करना । उसका उत्तर भी उसी प्रकार है कि-गौतम ! अलोकाकाश जीव नहीं हैं यावत् अजीवप्रदेश नहीं है, अजीवद्रव्य (आकाश) का एक देश है, वह अगुरुलघु है, अनन्त अगुरुलघु गुणों से संयुक्त है, सर्वाकाश से अनन्तभाग न्यून है। उत्तराध्ययन के २८ वे अध्ययन की ७ वी गाथा में कहा है-'सर्वदर्शी जिनेद्रों ने धर्म, अधर्म, आकाश, काल पुद्गल और जीव को लोक कहा है जहाँ ये द्रव्य नहीं है सिर्फ आकाश का देश है उसे अलोक कडा है ॥१०॥ मूलसूत्रार्थ--"धम्माधम्माणं कसिणे" इत्यादि । सूत्र ११ धर्मास्तिकाय और अधर्मास्तिकाय की अवगाहना सम्पूर्ण लोकाकाश में है ॥११॥ तत्त्वार्थदीपिका—पूर्वसूत्र में बतलाया गया है कि लोकाकाश में धर्म आदि द्रव्यों का प्रदेशरूप अवगाह है किन्तु वह अवगाह दूध और पानी के समान और विष और रुधिर के समान ममस्त लोकाकाश के सब प्रदेशों को व्याप्त करके होता है अथवा तालाब में त्रसजीव या पुरुष आदि के समान एक देश से होता है, इस आशंका का, समाधान करने Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१२ तत्त्वार्थनियुक्तिः --पूर्व लोकाकाशे धर्मादीनामवगाहो भवतीत्युक्तम् तत्राऽवध्रियमाणानामवस्थानभेदसम्भवाद् विशेषप्रतिपत्त्यर्थमाह- "धम्माधम्माणं कसिणे लोगागासे-" इति । धर्मास्तिकायाऽधर्मास्तिकाययोः कृत्स्ने. संपूर्णे लोकाकाशेऽवगाहः प्रवेशो भवति । न तु--लोकाका शस्यैकदेशेऽवगाहो भवतीति । _ 'तत्र--कृत्स्नपदोपादनेन सम्पूर्णदेशव्याप्तिः सूच्यते । तथाच-यथा गृहस्यैकदेशे कस्मिश्चिकोणादौ घटोऽवस्थितो भवति, न तथा-लोकाकाशे धर्माऽधर्मयोरवगाहो भवति । अपितुकृत्स्ने सम्पूर्णे लोकाकाशे “तिलेषु तैलवत् " "दुग्धेषु घृतवत्-" सर्वावयव्याप्त्याऽवगाहो भवति । एवञ्चा -ऽवगाहनशक्तियोगाद् धर्माऽधर्मयोः सम्पूर्णे लोकाकाशे परस्परप्रदेशप्रवेशव्याघाताऽभावोऽवगन्तव्यः । "एतावता--धर्माऽधर्मयोः सर्वत्र लोकाकाशेऽयुतसिद्धावपि चन्द्रमण्डलाऽऽधेयचन्द्रिकावत् अवगाहो भवति, न ततः परतः चेतनावत्--शरीरे एवोपकारदर्शनात् बहिरदर्शनाच्च तन्मात्रवृत्तित्वं निश्चीयते तस्माद्-दुग्धोदकवत् परस्परावगाहपरिणामेन धर्माधर्मयोः कृत्स्ने लोकाकाशे व्यवस्थानं के लिए यहाँ कहा गया है कि धर्म और अधर्मद्रव्य का लोकाकाश में अवगाह सम्पूर्ण रूप से तिल में तेल के समान है, एक देश से नहीं ॥११॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-धर्मादि द्रव्यों का लोकाकाश में अवगाह है, यह पहले कहा जा चुका है, किन्तु वह अवगाह किस प्रकार का है, यह बतलाने के लिए कहा है-धर्मास्तिकाय और अधर्मास्तिकाय का संपूर्ण लोकाकाश में अवगाह है, लोकाकाश के किसी एक देश में नहीं। सूत्र में 'कृत्स्न' पद का प्रयोग करके धर्म-अधर्मद्रव्य का संपूर्ण देश में व्याप्त होना सूचित किया गया है। इससे यह स्पष्ट हो गया कि जैसे घर के किसी एक कोने में घर रहता है, उसप्रकार से लोकाकाश में धर्म और अधर्म का अवगाह नहीं है। बल्की तिलों में तेल के समान और दूध में घी के समान सम्पूर्ण लोकाकाश में अवगाह है। इस प्रकार अवगाहनशक्ति के कारण समस्त लोकाकाश में धर्म और अधर्म द्रव्य प्रदेशों का परस्पर व्याघातरहित अवस्थान समझना चाहिये । तात्पर्य यह है कि लोकाकाश का जिस एक प्रदेश है वही धर्म द्रव्य का भी एक प्रदेश है और वहीं अधर्मद्रव्य का भी प्रदेश है। ये सब प्रदेश व्याघात के विना ही स्थित हैं- कोई किसी के अवस्थान में रुकावट नहीं डालता । इस प्रकार लोकाकाश में सर्वत्र धर्म अधर्म का अवगाह है, उससे आगे नहीं है। जैसे चेतना का कार्य शरीर में ही देखा जाता है, बाहर नहीं, इस कारण चेतना शरीरव्यापी ही है, इसी प्रकार धर्म-अधर्म का उपकार लोकाकाश में ही देखा जाता है, बाहर नहो, अतः वे द्रव्य भी बाहरनहीं हैं ।। ____ फलितार्थ यह है कि धर्म और अधर्मद्रव्य दूध और पानी की तरह परस्पर अवगाहन करके समस्त लोकाकाश में व्याप्त हैं, ऐसा नहीं की तालाब में पुरुष के समान या घर में घर Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ २ सू. ११ धर्माधर्मास्तिकाययोः अवगाहनिरूपणम् २१:३ भवति न तु — हृदगृहादौ पुरुषघटादिवदिति कृत्स्नपदोपादानेन व्यवच्छिद्यते इति फलितम् । उक्तश्चोत्तराध्ययने ३६ अध्ययने ७ गाथायाम् धम्मम्मे दो चेव लोगमित्तावियाहिया । ' "" लोगालोगे य आगासे समए समयखेत्तिए || इति ॥ "धर्माधर्मौ च द्वौ चैव लोकमेत्यविगाहकौ -1 लोकालोके च आकाशे समयः समयक्षेत्रिकः ॥ ११॥ इति. ॥११॥ मूलसूत्रम् - "पोग्गलाणं भयणा एगाइपएसेसु – " ॥१२॥ छाया - " पुद्गलानां भजना एकादिप्रदेशेषु - " ॥१२॥ तत्त्वार्थदीपिका -- पूर्वसूत्रे -धर्माधर्मयोर्लोकाकाशेऽवगाहप्रकारः प्रतिपादितः सम्प्रतिपुद्गलानां लोकाकाशेऽवगाहप्रकारं प्रतिपादयितुमाह-- “पोग्गलाणं भयंणा एगाइपएसे - " इति । पुद्गलानां--परमाणुप्रभृतिपुद्गलद्रव्याणां भननया-वैकल्पितया - एकादिप्रदेशेषु - अवगाहो भवति । तथाच-अप्रदेशसंख्येयाऽसंख्येयाऽनन्तप्रदेशानां पुद्गलानां द्रव्याणामेकादिष्वाकाशप्रदेशेषु भजनयाऽवगाहोऽवगन्तव्यः । तत्र - परमाणोरेकस्मिन्नेवाकाशप्रदेशे, द्वयणुकस्य तु - आकाशस्यैकस्मिन् - द्वयोश्च प्रदेशयोः ' त्रसरेणोरेकस्मिन् - द्वयो- स्त्रिषु च प्रदेशेषु चतुरणुक - पञ्चाणुकादीनां मध्ये संख्येयाऽसंख्येयप्रदेशस्य - एकादिषु संख्येयेषु - असंख्येयेषु च लोकाकाशस्य प्रदेशेषु अवगाहो भवति । चतुरणुकादीनामेवानन्तप्रदेशस्य चाऽपि लोकाकाशस्यैकादिषु संख्येयेष्वसंख्येयेषु च प्रदेशेषु - अवगाहो भवतीति भावः ॥ १२ ॥ के समान किसी एक भाग में हों यह कृत्स्न शब्द से प्रकट किया गया है । उत्तराध्ययन के ३६ वें अध्ययन की गाथा ७ वीं में कहा है— धर्म और अधर्म, ये दो द्रव्य लोकाकाश ही कहे गए हैं । आकाश लोकआलोकव्यापी है और काल सिर्फ समयक्षेत्र में अर्थात् अढाई द्वीप में ही है ॥ ११॥ मूलसूत्रार्थ -- “पोग्गलाणं भयणा" इत्यादि । सूत्र ॥ १२॥ पुद्गलद्रव्य की एक प्रदेश आदि में भजना है ॥१२॥ तत्वार्थदीपिका - पूर्वसूत्र में यह बतलाया जा चुका है कि धर्म और अधर्म की लोकाकाश में किस प्रकार अवगाहना है । अब लोकाकाश में पुद्गलों का अवगाह बतलाने के लिए कहते हैं । परमाणु आदि पुद्गल द्रव्यों का अवगाह लोकाकाश के एक आदि प्रदेशों में होता है । इस प्रकार अप्रदेशी परमाणु का, संख्यात, असंख्यात, तथा अनन्त प्रदेश वाले स्कंन्ध द्रव्यों का एकादि आकाशप्रदेशों में भजना से अवगाह समझना चाहिए। इनमें से परमाणु का तो एक ही आकाशप्रदेश में अवगाह होता है, द्व्यणुक का एक या दो प्रदेशों में, त्र्यणुक का एक, दो अथवा तीन प्रदेशो में, चतुरणुक तथा पंचाणुक आदि संख्यात - असंख्यात प्रदेशी Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१४ तत्त्वार्थसूत्रे तत्त्वार्थनियुक्तिः--पूर्वसूत्रे-धर्माधर्मयोरमूर्तत्वात् कृत्स्ने लोकाकाशेऽवगाहः प्रतिपादितः सम्प्रति-तद् विपरीतानां मूर्तिमतामप्रदेशसंख्येयाऽसंख्येयाऽनन्तप्रदेशानां परमाणुप्रभृतिपुद्गलानां लोकाकाशेऽवगाहविशेषप्रतिपत्त्यर्थमाह-पोग्गलाणं भयणा एगाइपएसेसु-" इति । एकादिषु प्रदेशेषु-एकः प्रदेश आदिर्येषान्ते एकादिप्रदेशाः तेषु पुद्गलानाम् परमाणुप्रभृतिषुद्गलद्रव्याणामवगाहो भजनया भवति, कस्यचित्-पुद्गलस्यैकप्रदेशे, कस्यचित्पुनर्वयोर्बहुषु वा-ऽऽकाशप्रदेशेषु-अवगाहो भवति । तद्यथा--एकस्मिन्नाकाशप्रदेशे पुद्गलपरमाणोरवगाहों भवति, द्वयणुकस्यैकस्मिन् आकाशप्रदेशे, द्वयोश्चाकाशप्रदेशयोर्बद्धस्याऽबद्धस्य चावगाहो भवति, त्र्यणुकस्यैकत्र द्वयोस्त्रिषु चाऽऽकाप्रदेशेषु बद्धस्याऽबद्धस्य चावगाहो भवति, एवम्-संख्येयाऽसंख्येयाऽनन्तप्रदेशानां पुद्गलस्कन्धानां लोकाकाशस्यैकसंख्येयाऽसंख्येयप्रदेशेषु अवस्थानरूपोऽवगाहोऽवगन्तव्यः । अथाऽमूर्तयोर्धर्माऽधर्म योरेकत्राऽविरोधेनाऽवस्थानसम्भवेऽपि मूर्तिमतां पुद्गलद्रव्याणां कथमेकत्राऽवगाहरूपमवस्थानं सम्भवति-परस्परविरुद्धत्वादिति चेन्मैवम् । अवगाहनस्वभावत्वात्, सूक्ष्मपरिणामाच्च, मूर्तिमतामपि पुदगलानामेकत्राऽवगाहो न स्कन्ध का एक आदि संख्यात या असंख्यात प्रदेशों में अवगाह होता है। यहाँ तक कि अनन्तप्रदेशी स्कन्ध का भी एक दो संख्यात अथवा असंख्यात आकाशप्रदेशों में अवगाह होता है।॥१२॥ तत्त्वार्थनियुक्ति--पूर्वसूत्र में अमूर्त धर्म-अधर्म द्रव्यों का सम्पूर्ण लोकाकाश में अवगाह प्रतिपादन किया गया है । अब उनसे विपरीत मूर्त्तिमान् अप्रदेशी, संख्यातप्रदेशी, असंख्यातप्रदेशी और अनन्तप्रदेशी परमाणु आदि पुद्गलों का लोकाकाश में अवगाह निरूपण करने के लिए कहते हैं-- परमाणु आदि पुद्गलद्रव्यों का अवगाह भजना से एक आदि आकाशप्रदेशों में होता है । अर्थात् किसी पुद्गल का एक प्रदेश में, किसी का दो प्रदेशों में और किसी का संख्यात-असंख्यात प्रदेशों में अवगाह होता है। परमाणु का एक आकाश प्रदेश में, बद्ध या अबद्ध द्वयणुक का एक या दो आकाशप्रदेशों में अवगाह होता है। बद्ध या अबद्ध त्र्यणुक का एक, दो या तीन प्रदेशों में अवगाह होता है। इसी प्रकार संख्यात, असंख्यात तथा अनन्त प्रदेश वाले पुद्गलस्कन्धों का लोकाकाश के एक, संख्यात अथवा असंख्यात प्रदेशों में अवगाह समझना चाहिए । ___ शंका-अमूर्त होने के कारण धर्म और अधर्म द्रव्यों का एक ही आकाशप्रदेश में विना विरोध अवस्थान होना तो संभव है, मगर रूपी पुद्गलद्रव्य एक ही स्थान पर किस प्रकार रह सकते हैं ? मूर्त द्रव्य परस्पर प्रतिघाती होते हैं । समाधान–अपने अवगाहन स्वभाव के कारण तथा सूक्ष्म रूप में परिणत होने के कारण मूर्त्तिमान् पुद्गलों का भी एक जगह अवगाह होने में कोई विरोध नहीं है; जैसे ऐक ही Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ. २. १२ दीपिकानयुक्तिश्च अ. २. १२ पुद्गलानां लोकाकाशेऽवगाहनिरूपणम् २१५ विरुध्यते । यथा एकापवरकेऽनेकदीपप्रकाशाऽवस्थानं प्रत्यक्षसिद्धत्वात् अविरुद्धं भवति, तद्वदेव प्रकृतेऽपि प्रत्येतव्यम्, आगमप्रामाण्यादपि तथाऽध्यवसेयम् । एवञ्च-परमाणुस्तावत् अविद्यमानद्रव्यान्तरप्रदेशत्व -अप्रदेश उच्यते स्वयंतु-प्रदेशात्मक एव परमाणुरवसेयः, प्रचयबिशेषात् । संख्येयपरमाणुधटितः पुद्गलस्कन्धः संख्येयप्रदेशी भवति एवम्-प्रचयविशेषादेवाऽऽसंख्येयपरमाणुघटित पुद्गलग्कन्धः असंख्येयदेशो भवति । एवम्-अनन्तपरमाणुघटितः पुद्गलस्कन्धोऽनन्तप्रदेशो व्यपदिश्यते । तत्र-परमाणोः प्रदेशान्तराभावादेकस्मिन्नेव लोकाकाशप्रदेशेऽवगाहो भवति, द्वयणुकस्य तु-परमाणुद्वयात्मकतया बद्धस्य तस्यैकस्मिन्नाकाशप्रदेशेऽवगाहः अबद्धस्य पुनः परमाणुद्वयरूपस्य द्वयोराकाशप्रदेशयोरवगाहः, एवम्-त्र्यणुकस्य परमाणुत्रयात्मकत्वात् बद्धस्य तस्य स्कन्धरूपस्यैकस्मिन्नाकाशप्रदेशेऽवगाहः अबद्धस्य तु द्वयोस्त्रिषु चाकशप्रदेशेषु-अवगाहो भवतीति भावः । एवम्-चतुरणुकादीनां बद्धानामबद्धानाञ्च यथायोग्यं संख्येयाऽसंख्येयप्रदेशस्यैकादिषु संख्येयेषु-असंख्येयेषु चाऽऽकाशप्रदेशेष्ववगाहो बोध्यः, तेषामनन्त प्रदेशस्यापि लोकाकाशस्याऽनन्तप्रदेशत्वाभावाद् असंख्येयप्रदेशेष्वेवावगाहो भवतीति फलितम्. ॥१२॥ मूलसूत्रम् –'जीवाणं लोगस्स असंखेज्जइभागे' पदीयोविव पएस-संकोचविगासेहिं १३ छाया-"जीवानां लोकस्याऽसंख्येयभागे' प्रदीप इव प्रदेश-संकोचविकासाभ्याम् कमरे में अनेक दीपकों के प्रकाश का रहना प्रत्यक्ष से सिद्ध है, उसी प्रकार एक ही आकाशप्रदेश में अनेक परमाणु समूह रूप स्कन्ध भी रह सकता है । इसके अतिरिक्त आगम की प्रमाणता से भी इसे स्वीकार करना चाहिए । निर्विभाग होने के कारण परमाणु प्रदेशविहीन होता है, उसमें कोई प्रदेश नहीं होता वह स्वतन्त्र और अखण्ड होता है । संख्यात परमाणुओं के प्रचय से संख्यातप्रदेशी स्कंध बनता है, असंख्यात परमाणुओं के मेल से असंख्यातप्रदेशी स्कंध का निर्माण होता है और अनन्त प्रदेशी स्कन्ध की उत्पत्ति होती है । परमाणु में प्रदेशों का अभाव होने से वह आकाश के एक ही प्रदेश में अवस्थित होता है । दो परमाणुओं से बना द्वयणुक यदि बद्ध हो तो एक ही आकाशप्रदेश में समा जाता है । और यदि बद्ध न हो तो दो आकाशप्रदेशों में समाता है । इसी प्रकार तीन परमाणुओं से निर्मित त्र्यणुक यदि बद्ध हुआ तो एक ही आकाशप्रदेश में रह सकता है और यदि अबद्ध हुआ तो दो या तीन प्रदेशों को घेरता है। इसी प्रकार बद्ध और अबद्ध चतुरणुक की आदि की अवगाहना एक, दो, आदि संख्यात-असंख्यात प्रदेशों में यथायोग्य समझ लेना चाहिए । हाँ, इतना स्मरण रखना चाहिए कि लोकाकाश के प्रदेश असंख्यात ही हैं, अनन्त नहीं; अतएव अनन्त एवं अनन्तानन्त प्रदेश वाला स्कंध भी एक, संख्यात या असंख्यात आकाशप्रदेशों में हो अवगाढ़ होता है । यह पुद्गल के परिणमन की विचित्रता है ॥१२॥ Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१६ - ~ ~ तत्वार्थसूत्रे तत्त्वार्थदीपिका-“अथ जीवानां क्रियतिक्षेत्रेऽवगाहो भवतीति जिज्ञासायामाह"जीवाणं लोगस्स असंखेज्जइभागे, पदीयोविव पएस-संकोचविगासेहिं-" इति । जीवानां लोकस्य लोकाकाशप्रदेशस्याऽसंख्येयभागेऽवगाहोऽवस्थानरूपो भवति. । तत्रकदाचिद् लोकाकाशैकप्रदेशरूपाऽसंख्येयभागे, कदाचिद्-द्विप्रदेशादिरूपाऽसंख्येयभागे, कदाचित्-त्रिप्रदेशरूपाऽसंख्येयभागे, इत्यादिरीत्या जीवानामवगाहो भवति. । अथ तुल्यपरिमाणानां पटादीनामवगाहे वैषम्यस्याऽदृष्टत्वात् कथं जीवानां तुल्यप्रदेशत्वेऽपि कस्यचिदेकस्मिन् लोकाकाशाऽसंख्येयभागे कस्यचित् द्वयोरसंख्येयभागयोः, कस्यचित्-त्रिषु असंख्येयभागेषु अवगाहः, इत्येवं वैषम्यमित्याशङ्कायामाह-“पदीवोविव-" इत्यादि ।। प्रदीपस्येव जीवस्य प्रदेशानां सङ्कोच-विकाशाभ्यां क्वचिदल्पप्रदेशाऽवगाहित्वम्. क्वचिच-बहुप्रदेशावगाहित्वं भवति ॥१३॥ तत्वार्थनियुक्ति:--पूर्वसूत्रे पुद्गलानामवगाहः प्ररूपितः सम्प्रति-जीवानामवगाहप्रकारं प्ररूपयति-"जीवाणं-"इत्यादि । ीवानां लोकाकाशस्याऽऽसंख्येयभागादिषु-अवगाहो भवति । तत्र—लोकाकाशस्यैकप्रदेशरूपाऽसंख्येयभागे एको जीवोऽवगाहते अर्थात् -- लोकाकाशस्याऽसंख्येया भागाः क्रि'.न्ते तेषां मध्ये एकस्मिन् भागे एको जीवोऽवतिष्ठते । मूलसूत्रार्थ "जीवाणं लोगस्स" इत्यादि । सूत्र-१३" जीवद्रव्य का अवगाह लोक के असंख्यातवें भागमें होता है । जैसे दीपक का प्रकाश फैल जाता है, और सिकुड़ भी जाता है, उसी प्रकार जीवप्रदेश भी फैल जाते और सिकुड़ जाते हैं ॥१३॥ तत्त्वार्थदीपिका-जीवों का अवगाह कितने क्षेत्र में होता है, इस प्रकार की जिज्ञासा होने पर कहते हैं- जीवों का अवगाह लोकाकाश के असंख्यात वें भाग में होता है । कदाचित् लोकाकाश के एक असंख्यात ३ भागमें, कदाचित् दो असंख्यात भागों में और कदाचित् तीन असंख्यात भागों में अवगाह होता। शंका-समान परिमाण वाले पर आदि के अवगाह में विषमता नहीं देखी जाती तो फिर सब जीवों के प्रदेशों में तुल्यता होने पर भी किसी जीव की अवगाहना लोक के एक असंख्यात वें भाग में, किसी की दो असंख्यात भागों में, किसी की • तीन असंख्यात भागों में अवगाहना हो, इस विषमता का क्या कारण है ? ___समाधान-दीपक के प्रकाश के समान जीव के प्रदेशों में संकोच और विस्तार होता है, अतः कोई जीव थोड़े प्रदेशों में और कोई बहुत प्रदेशों में अवगाहता है ॥१३॥ ' तत्त्वार्थनियुक्ति--पूर्वसूत्र में पुद्गलों का अवगाहन प्रकार प्रदर्शित करके अब जीवों की अवगाहना का निरूपण करते हैं Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० २ सू. १३ जीवानामवगाहनिरूपणम् २१७ एवं दोकाकाशस्य द्वि-त्रि-चतुराष्वप्यसंख्येयभागेषु सर्वलोकात्प्राक् अवगाहो भवलि नानाजीवानां पुनः सर्वलोक एवाऽवगाहो बोध्यः । ___अथ लोकाकाशस्यैकस्मिन्नसंख्येयभागे एको जीवोऽवतिष्ठते तदा-कथं द्रव्यप्रमाणेना-ऽनन्तानन्तो जीवराशिः सशरीरोऽवतिष्ठते इतिचेदुच्यते-लोकाकाशे सूक्ष्मबादरभेदादवस्थानमवगन्तव्यम् । तत्र-बादरास्तावत् सप्रतिघातशरीरा स्तिष्ठन्ति । सूक्ष्माः पुनः सशरीरा अपि सूक्ष्मभावादेव एकनिगोदजीवावगाहेऽपि प्रदेशे साधारणशरीरा अनन्तानन्ता स्तिष्ठन्ति, किन्तु-न ते परस्परं बादरैश्च व्याहता भवन्ति इति रीत्या तेषा मवगाहविरोधो न भवति । तत्र कदाचित्-एकस्मिन् लोकाकाशप्रदेशाऽसंख्येयभागे, कदाचिद्----द्वयोरसंख्येयभागयोः, कदाचित्-त्रि-असंख्येयभागेषु जीवानामवगाहो भवति । एतावता सर्वएव लोकाकाशप्रदेशा असंख्येयाः सन्ति । ते पुनरसंख्येपैरङ्गुलाऽसंख्येयभागप्रमाणैर्धिया विभज्यन्ते तत्रैकस्मिन्नसंख्येयप्रदेश आकाशखण्डे जघन्येनैकजीवस्याऽवगाहो भवति कार्मणशरीरानुसारित्वात् । कश्चित्पुनरसंख्येयप्रदेशद्वयरूपे आकाशखण्डेऽवगाह्य तिष्ठति, कश्चित्तु-असंख्येयप्रदेशत्रयरूपआकाशखण्डे, कश्चित्तावत् संख्येयप्रदेशचतुष्टयरूपे आकाशखण्डेऽवागाह्य तिष्ठति, इत्या जीवों का अवगाह लोकाकाश के असंख्यात भाग आदि में होता है तात्पर्य यह है कि कदाचित् एक जीव का अवगाह लोकाकाश के असंख्यात भागों में से एक भाग में होता है, किसी का दो या तीन आदि भागों में होता है। नाना जीवों का अवगाह सम्पूर्ण लोक में है। कहा जा सकता है कि यदि लोकाकाश के असंख्यात वें भाग में एक ही जीव अवगाहन कर लेता है तो अनन्तानन्तसंख्यक जीव शरीरसहित किस प्रकार इस लोक में समा सकते हैं ? इस का उत्तर यह है कि लोकाकाश में सूक्ष्म और बादर का भेद होने से अवगाहना असंभव नहीं है, जो जीव बादर हैं उनके शरीर प्रतिघातयुक्त होते हैं किन्तु जो सूक्ष्म हैं वे शरीरसहित होने पर भी सूक्ष्म होने के कारण एक ही आकाशप्रदेश में अनन्तानन्त समा जाते हैं । न वे परस्पर एक दूसरे के अवस्थान में बाधा पहुंचाते हैं और न बादर जीवों के अवस्थान में रुकावट डालते हैं, इस प्रकार लोकाकाश के असंख्यात प्रदेशों में अनन्तानन्त जीवों की अवगाहना होना विरुद्ध नहीं है । इस प्रकार कदाचित् लोकाकाश के एक असंख्यातवें भाग में, कदाचित् दो असंख्यात भागों में और कदाचित् तीन असंख्यात भागों में जीवों का अवगाह होता है । इस प्रकार सब लोकाकाश के असंख्यात प्रदेश होते हैं । वे असंख्यातअंगुलासंख्येय भाग प्रमाण प्रदेशों से, कल्पना द्वारा विभक्त होते हैं। उनमें से जघन्य एक जीव का असंख्यातप्रदेश वाले एक आकाशखण्ड में अवगाह होता है, कार्मण शरीर के अनुसारी होने से कोई जीव दो असंख्यातप्रदेश परिमित आकाशखंड में अवगाहन करता है, कोई जीव तीन असंख्यात प्रदेश ૨૮ Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१८ तत्त्वार्थसूत्रे दिरीत्या यावत् कश्चित्-सकललोकाकाशं व्या'यावतिष्ठते केवलिसमुद्घातापेक्षया समुद्घातकाले केवल्येव केवलं सर्वलोकाकाशं व्याप्य तिष्ठति नाऽन्यःकश्चिद् लोकमर्यादया, न पुनरलोकाकाशस्यैकमपि देशमक्रामतीति फलितम् । अथैकजीवस्य लोकाकाशतुल्यप्रदेशत्वात् कथं तस्य लोकाकाशाऽसंख्येयभागादिषु-अवगाहः सम्भवति तस्य सर्वलोकाकाशव्याप्त्या-एव भवितव्यमित्याशङ्कायामाह “पदीवोविव पएससंकोचविगासेहि-” प्रदीपस्येव जीवस्य प्रदेशानाम् संकोचविकासाभ्यां लोकाकाशस्याऽसंख्येयभागादिष्ववगाहः संजायते, यथा-प्रदीपाः तेजोऽवयवा यथावकाशाऽनुसारिणः सन्तः स्वल्पेऽवकाशे सङ्कोचमास्थाय तिष्ठन्ति । ___ महति चावकाशे विकाशं समाश्रयन्ति, एवं जीवस्यापि कस्यचित् प्राप्तप्रकृष्टसंकोचस्य लोकाकाशस्यैकस्मिन्नसंख्येयभागेऽवस्थानं भवति । कस्यचित्पुनः केवलिनः समुद्घातसमये प्राप्तोस्कृष्टविकाशस्य सर्वलोकेऽवगाहो भवति अन्या मध्यमावस्थाऽनेकभेदा भवति । एतेन-निर्णीताऽसंख्येयप्रदेशपरिमाणस्य जीवस्य कार्मणशरीरापादितौदारिकादिशरीरसम्बन्धाद अल्पबहुप्रदेशव्यापिताया मवस्थायां न कश्चिद् हेतुः प्रतिभाति, नहि तुल्यपरिमाणानां पटादीनामवगाहे किमपि वैषम्यं दृश्यते इत्याशङ्काऽपि समाहिता यस्मात्-किल जीवस्य प्रदेशानां परिमित आकाशखंड में अवगाहन करता है, कोई चार आकाशखंडों में व्याप्त होकर रहता है, इत्यादि रूप से कोई जीव सम्पूर्ण लोकाकाश में व्याप्त होकर रहता है । मगर संपूर्ण लोकाकाश को केवली ही केवलिसमुद्घात के समय में व्याप्त करते है; अन्य कोई जीव नहीं । वे भी लोक से बाहर अलोकाकाश के एक भी प्रदेश में नहीं जाते हैं। शंका-एक जीव के प्रदेश लोकाकाश के बराबर असंख्यात हैं; ऐसी स्थिति में लोक के असंख्यातवें भाग में उसका समावेश कैसे हो सकता है ? उसे तो सम्पूर्ण लोकाकाश में ही व्याप्त होना चाहिए। समाधान-जीव के प्रदेशों में दीपक के प्रकाश के समान संकोच-विस्तार होता है, अतएव लोकाकाश के असंख्यात भाग आदि में उसका समावेश हो जाता है । जैसे बड़े कमरे में दीपक रक्खा जाय तो उसका प्रकाश उस सम्पूर्ण कमरे में फैला हुआ रहता है और उसको यदि छोटे स्थान में रख दिया जाय तो प्रकाश सिकुड़ कर छोटे स्थान में समा जाता है, उसी प्रकार जीव के प्रदेश भी नाम कर्म द्वारा प्राप्त शरीर के अनुसार संकुचित और विस्तृत हो जाते हैं। कोई जीव लोक के एक असंख्यात भाग में समा जाता है और कोई केवलिसमुद्धात के समय विस्तार को प्राप्त होकर समस्त लोकाकाश को व्याप्त कर लेता है । इन दोनों के बीच मध्यम अवगाहना भी अनेक प्रकार की होती है । इस कथन से इस आशंका का भी समाधान हो जाता है कि जब जीव के असंख्यात प्रदेश हैं और औदारिक शरीर के साथ उसका संबंध है तो किसी का थोड़े प्रदेशों में और किसी का बहुत प्रदेशों में अवगाह हो, इस विषय में कोई हेतु नहीं है; समान परिमाण वाले Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० २ सू. १३ । जीवानामवगाहनिरूपणम् २१९ सङ्कोचविकासशालिता भवति पटस्येव पिण्डितवितताऽवस्थायिता प्रदीपप्रकाशस्येव सङ्कुचनप्रसारणे चर्ममण्डलस्येव संहरण-विसर्पणे इति भावः ।। . एवञ्चा- मूर्तस्वभावस्य जीवस्याऽनादिबन्धं प्रत्येकत्वात् कथञ्चित् मूर्ततां धारयतः कार्मणशरीरवशात् महत्-अणु च शरीरमधितिष्ठतस्तद्वशात् प्रदेशसंहरणविसर्पणस्वभावस्य तावत्प्रमाणत्वे सति लोकाकाशस्याऽसंख्येयभागादिषु अवगाहः सम्पद्यते प्रदीपवत् यथा खलु निरावरणगमनप्रदेशेऽनवधृतप्रकाशपरिणामस्य प्रदीपस्य शरावो-दञ्छन-माणिका-ऽपवरकाद्यावरणवशात् तत्परिमाणता भवति । तथैवैकस्यापि जीवस्य लोकाकाशतुल्यप्रदेशत्वेऽपि प्रदेशानां सङ्कोच-विकासस्वभावतया लोकाकाशस्याऽसंख्येयभागादिषु अवगाहो भबत्येवेति भावः । अथैवमात्मनः सङ्कोचविकासस्वभावत्वे प्रदीपादिवदेवाऽनित्यत्वमापद्येतेति चेन्मैवम् । स्याद्वादिनां जैनानां मते कस्यापि वस्तुन एकान्ततो नित्यता अनित्यताया वा सत्वात् । सर्वस्यैव वस्तुनो द्रव्यपर्यायनयद्वयाऽऽविष्टतया सर्वेषामेव पदार्थानां नित्याऽनित्यत्वादिविकल्पशालित्वात् आत्मनोऽपि-द्रव्यार्थिकनयेना-ऽऽत्मत्वचैतन्यादिरूपेण नित्यत्वेऽपि पर्यायार्थिकनयेन ज्ञानशरीरादिपर्यायैरनित्यत्वाभ्युयगमात् । एतेनैतदपि प्रत्युक्तम्--- "वर्षातपाभ्यां किं व्योम्नश्चमण्यस्ति तयोः फलम् । "चों पमश्चेत्सोऽनित्यः खतुल्यश्चेदसत्फलः ॥१॥ इति पट आदि के अवगाह में किसी प्रकार की विषमता नहीं देखी जाती, क्योंकि जीव के प्रदेशों में संकुचित और विस्तृत होने का स्वभाव है जैसे वस्त्र में संकोच-विस्तार देखा जाता है, प्रदीप के प्रकाश में तथा चमड़े में भी संकोच-विस्तार होता है, उसी प्रकार जीव के प्रदेशों में भी संकोच विस्तार का स्वभाव विद्यमान है। जीव अपने स्वभाव से अमूर्त हैं, किन्तु मूर्त कर्मों के साथ बद्ध होने के कारण मूर्त हो गया है । कार्मण शरीर के वश से वह बड़े या छोटे शरीर को धारण करता है, उसी के कारण उसके प्रदेशों में संकोच-बिस्तार होना है, इस कारण लोक के असंख्यातवें भाग आदि में, लोकाकाश के प्रदेशों के बराबर प्रदेश होने पर भी एक जीव का अवगाह संभवित होता है। शंका-यदि जीव प्रदीप के समान संकोच-विस्तार स्वभाव वाला है तो प्रदीप समान ही अनित्य भी होना चाहिए । समाधान-अनेकान्तवादी जैनों के मत में कोई भी वस्तु न एकान्त नित्य है और न एकान्त अनित्य ही है । प्रत्येक वस्तु द्रव्य-पर्यायात्मक है, अतः द्रव्यरूप से नित्य और पर्यायरूप से अनित्य होने के कारण सभी में नित्यता तथा अनित्यता है । आत्मा भी द्रव्यार्थिकनय की अपेक्षा से नित्य है, क्योंकि उसका आत्मत्व शाश्वत है. वह अपने चैतन्य स्वभाव का कदापि परित्याग नहीं करता, किन्तु अपने ज्ञानपर्यायों और शरीरपर्यायों की अपेक्षा अनित्य है। इस कथन से Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२० तत्त्वार्यसूत्रे स्याद्वादिभिर्नहि एकान्तेन व्योमनित्यमभ्युपगम्यते, नाऽपि चर्म-एकान्तेनानित्यं सर्वस्यैव वस्तुनः उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तत्वात् । एकान्तनित्यानित्ययोश्च-कर्मफलसम्बन्धोऽपि नोपयुज्यते इति । एवञ्च-यथा तैलवर्तिका वह्निसामग्रीप्रवृद्धःप्रज्वलन् प्रदीपो विशालामपि कूटागारशाला प्रकाशयति । शरावो-दञ्चन-माणिकाद्यावृत्तस्तु-लघ्वीरपि शरावोदञ्चनमाणिकाः प्रकाशयति । एवं द्रोणावृतः पुनर्दोणम् , आढकावृतश्चाढकम्, प्रस्थावृतः प्रस्थम्, हस्तावृतश्च हस्तं प्रकाशयति, इत्येवं रीत्याऽपरित्यक्तस्वात्मावयवोऽपि प्रदीपोऽनेकमाकारमादत्ते । एवं जीवोऽपि-स्वप्रदेशानां संहारविसर्गाभ्यां विशालं-लघु वा पञ्चविधं शरीरस्कन्धं धर्माधर्माकाशपुद्गलजीवप्रदेशसमुदायं व्याप्नोति, अवगाद्याऽवतिष्ठते । तथा चाऽवश्यमेव लोकाकाशे धर्माऽधर्माकाशपुद्गलाः सन्ति, जोवप्रदेशश्च-भजनया यत्रैको जीवोऽवगाढो भवति, तत्राऽन्यस्याप्यवगाहो न विरुध्यते इति भावः । तथाच -एकस्मिन् लोकाकाशप्रदेशेऽनेकजीवानामनेकप्रदेशावगाहात् अनावृतो द्वीपः स्वावयवमानमेवाऽवकाशं व्याप्नोति, न तु सम्पूर्ण जगत् । आत्मा पुनः समुद्घातकाले लोकव्यापि भवति । सिद्धिकाले तु-त्रिभागोनाऽवशिष्टः, अशुषिरसम्भूतशरीरानुकार्यवगाहादनन्तरं निष्प्रयोजनत्वेना-ऽवगाह-सङ्कोचाऽभावोऽवसेयः । इस आरोप का निराकरण भी हो जाता है कि चाहे वर्षा हो, चाहे धूप हो, आकाश का क्या विगड़ता है ? वर्षा और धूप का प्रभाव तो चमड़े पर ही होता है। यदि आत्मा चमड़े के समान है तो अनित्य हो जाएगा और यदि आकाश के समान नित्य है तो सुख-दुःख का भोग नहीं कर सकेगा । ___ स्याद्वादी न तो आकाश को एकान्त नित्य स्वीकार करते हैं और न चमड़े को एकान्त अनित्य, क्योंकि प्रत्येक वस्तु उत्पाद, व्यय और ध्रौव्य से युक्त है । आत्मा को एकान्त नित्य अथवा एकान्त अनित्य मानने पर कर्मफल का संयोग भी घटित नहीं हो सकता। इस प्रकार जैसे तेल, बत्ती, अग्नि आदि सामग्री से वृद्धि को प्राप्त जलता हुआ दीपक विशाल कूटागारशाला को प्रकाशित करता है, और शराव,ढकना उदंचन एवं माणिका आदि से आवृत होकर उनको ही प्रकाशित करता है, इसी प्रकार द्रोण से आवृत होकर द्रोण को,आढक से आवृत होकर आढक कों प्रस्थ से आवृत होकर प्रस्थ (सेर) को हस्त से आवृत होकर हस्त को प्रकाशित करता है, इसी प्रकार जीव भी अपने प्रदेशों के संकोच और विस्तार से बड़े अथवा छोटे पाँच प्रकार के शरीरस्कंध को तथा धर्म, अधर्म, अथवा, पुद्गल और जीव के प्रदेशों के समूह को व्याप्त करता है अर्थात् उन्हें अवगाहन करके रहता है। इस प्रकार लोकाकाश में धर्म, अधर्म, आकाश और पुद्गल अवश्य होते हैं। जीवप्रदेश भजना से होते हैं। जहाँ एक जीव का अवगाह होता है वहीं दूसरे जीव के अवगाह का कोई विरोध नहीं है । इस प्रकार लोकाकाश के एक प्रदेश में अनेक जीवों के अनेक प्रदेशों का अवगाह है । अच्छादनरहित दीपक उतने ही आकाशप्रदेशों को व्याप्त करता है जितने उसके अवयव हों । वह सम्पूर्ण लोक कों प्रकाशित नहीं कर सकता, पर आत्मा समुद्घात के समय समस्त Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० २ सू. १३ जीवानामवगाहनिरूपणम् २२१ ___ एवश्व-धर्माधर्माकाशजीवानां परस्परं पुद्गलेषु चावगाहरूपा वृत्तिरमूर्तत्वाद् न विरुध्यते । एतावता-धर्माधर्माकाशजीवानाममूर्तत्वात् परस्परेण वर्तनं न विरुद्धम्, नाऽपि-धर्मादीनां पुद्गलविषयकं वर्तनं विरुध्यते, तद्वलेन गतिस्थित्यवगाहदर्शनादात्मनश्च कर्मपुद्गलव्यापनात् जीवः संहरणविसर्पाभ्यां महान्तमणु वा देहं गृह्णातीति फलितम् । ___ अथ जीवानां प्रदेशसंहारविसर्गसामर्थ्य सति, अविकलकारणकलापः खलु स जीवः सर्वान् प्रदेशानुपसंहृत्य-एकस्मिन्नाकाशदेशे कथं नाऽवस्थानं करोति प्रतिबन्धकवत्वभावात् कस्माल्लोका काशस्याऽसंख्येयभागादिषु जीवानामवगाहो भवति नैकप्रदेशादिषु ? इतिचेदत्रोच्यते. सर्वस्य संसारिणः कार्मणशरीरसम्बन्धाद् अनन्तानन्तपुद्गलप्रचितसर्वसंसारिकार्मणशरीरोपश्लेषाद् लोकाकाशस्याऽसंख्येयप्रदेशावगाहितैव सम्भवति, नैकादिप्रदेशावगाहिता । सिद्धास्तुचरमशरीरत्रिभागहीनमवगाहन्ते । तथाच-शरीर त्रिभागः शुषिरो वर्तते । तत्पूरणात्-त्रिभागहीनाऽवगाहो भवति । स च-योगनिरोधकाले एव सम्भवति । तस्मात्-सिद्धोऽपि तदवस्थलोक में व्याप्त हो जाता है । सिद्ध होने के पश्चात् जीव की अन्तिम शरीर से त्रिभाग न्यून अवगाहना रहती है; तीसरा भाग शरीर के छिद्रों की पूर्ति में लग जाता है । किन्तु सिद्ध जीवों का आकार वही रहता है जो आकार मुक्ति के समय शरीर का होता है। - इस प्रकार धर्म, अधर्म, आकाश और जीवों की परस्पर में तथा पुद्गलों में अवगाहना का विरोध नहीं है, क्योंकि वे अमूर्त हैं । इस कारण धर्म, अधर्म, आकाश और जीव का अमूर्त होने के कारण परस्पर में रहना विरुद्ध नहीं है और न धर्मादि का पुद्गलों में रहना विरुद्ध हैं; क्यों कि उन्हीं के निमित्त से गति, स्थिति और अवगाहना देखी जाती है और आत्मा कर्मपुद्गलों को व्याप्त करता है । फलितार्थ यह है कि जीव संकोचविस्तार स्वभाव के कारण बड़े अथवा छोटे शरीर को ग्रहण करता है । शंका--यदि जीव के प्रदेशों में संकोंच-- विस्तार का सामर्थ्य है तो सम्पूर्ण कारण मिलने पर जीव समस्त प्रदेशों के सिकोड़ कर अकाश के एक ही प्रदेश में क्यों नहीं समा जाता ? रुकावट डालने वाली कोई वस्तु तो है नहीं ! ऐसी स्थिति में जीवों का अवगाह लोकाकाश के असंख्यातवें भाग आदि में क्यों होता है ? एक प्रदेश आदि में क्यों नहीं होता. ? समाधान-.प्रत्येक संसारी जीव का कार्मण शरीर के साथ संबंध है और कार्मण शरीर अनन्तानन्त पुद्गलों के संचय से बना है। अतएव लोक के असंख्येय प्रदेशों में ही जीव का अवगाह हो सकता है, एकादि प्रदेश में नहीं। हाँ सिद्ध जीव चरम शरीर के तीसरे भाग कम में अवगाहन करते हैं । इसका कारण यह है कि शरीर का तीसरा भाग छिद्रमयपोला है । उस पोलेपन की पूर्ति में तीसरा भाग कम हो जाता है । यह त्रिभागन्यूनता योग निरोध के समय ही हो जाती है, अतःसिद्ध जीव भी त्रिभागन्यून अवगाहना वाले होते हैं । Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थ सूत्रे प्रमाणएवेति सामर्थ्याभावेन नातः परम् अनावरणवीर्यस्यापि भगवतः संहरणं सम्भवति, किमुत वक्तव्यं शेषसंसारिण इति । २२२ स्वभावश्चाऽयम् एतावानेवोपसंहारः, नहि हि स्वभावे पर्यनुयोगः सम्भवति । किञ्चकर्माऽसौ विद्यते तस्माद अल्पतर उपसंहारो न भवति । अथ कर्मवियुक्तः कस्मान्नोपसंहरतीति चेन्मैवम् प्रयत्नाऽभावात् । प्रयत्नाभावश्च - करणाभावात् । अत्रेदं बोध्यम् —संक्षिपतो विकसन सङ्कोचनधर्मत्वात् आत्मप्रदेशसमूहः कमलनालतन्तुसन्तानवत् - अविच्छेदेन विकासमासादयति । अविच्छेदश्च – प्रदेशानाममूर्तत्वात् विकासधर्मत्वात् एकत्वपरिणतत्वात् जीवाभिवृद्धेविकासश्च सिद्धः । छेददर्शनात् सक्रियत्वाच्च कमलनालतन्तुसन्तानवद्-गृहगोधिकापुच्छवदेव च जीवप्रदेशाः सकलमन्यद् विशन्ति स्वल्पं परित्यज्य । अथ मस्तके छिन्ने सति शिरोऽपविध्य कथं स प्रदेशसन्तानं छिन्नमस्तकं शरीरं नाssविशति इति चेत् ? उच्यते - वेदनायुषोर्भेदेन दोषाभावः । बहवो जीवप्रदेशाः संघीभूयासते यद्यपि सिद्ध जीवों का सहज वीर्य निरावरण होता है तथापि उनमें यह सामर्थ्य नहीं है। कि वे उससे अधिक अवगाहना का संकोच कर सकें । संसारी जीवों का तो कहना ही क्या ? जीव का स्वभाव ही ऐसा है कि इससे अधिक संकोच नहीं हो सकता और स्वभाव के विषय में कोई प्रश्न नहीं किया जा सकता । इसके अतिरिक्त संसारी जीव कर्ममुक्त होने के कारण उससे अधिक संकोच नहीं कर सकता । शंका -- कर्ममुक्त जीव क्यों अधिक संकोच नहीं करता ! समाधान — इस कारण कि वे प्रयत्न नहीं करते । शंका- प्रयत्न क्यों नहीं करते ? समाधान -- प्रयत्न करने का कोई कारण विद्यमान नहीं रहता । यहाँ यह समझ लेना चाहिए - संकुचित आत्मप्रदेश जब विकसित होते हैं तब उनका संबन्ध परस्पर टूट नहीं जाता, वरन् कमल की नाल के तन्तुओं के समान वे आपस में जुड़े रहते हैं । सम्बन्ध न टूटने का कारण यह है कि प्रथम तो वे अमूर्त हैं, दूसरे विकासशील हैं और तीसरे एकत्व रूप परिणाम में परिणत होते हैं । जीव की का विकास सिद्ध होता है । वृद्धि देखने से आत्मप्रदेशों छिपकली की पूछ जब कट जाती है तो थोड़ी देर तक वह छटपटाती है, बाद में स्तब्ध हो जाती है । इससे अनुमान किया जा सकता है कि छिपकली के कतिपय जीवप्रदेश उसकी कटी हुई पूछ में भी कुछ समय तक रहते हैं और बाद में नहीं रहते । वे प्रदेश कहाँ चले जाते हैं ? छिपकली के शरीर में ही चले जाते हैं, क्योंकि उनका संबन्ध सर्वथा विच्छिन्न नहीं हुआ था, कमल की नाल के तन्तुओं की तरह वे परस्पर में सम्बद्ध थे । शंका- ऐसा है तो मस्तक कट जाने पर भी मस्तक में स्थित प्रदेश शेष शरीर में क्यों नहीं चले जाते ? और मनुष्य उस पूछ-कटी छिपकली के समान जीवित क्यों नहीं रहता ? Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० २ सू.१३-१४ जीवानामवगाहनिरूपणम् २२३ यत्र तत् मर्मव्यपदिश्यते, बहुमर्मकश्च मूर्धा भवति, मर्मदेशेषु च महती वेदना भवति । आयुर्भेदश्वाऽध्यवसानादिनिमित्तः सप्तप्रकारकः प्रसिद्धः । तस्मात्-आत्मनः कर्माऽनुभावजनितौ सङ्कोच--विकासौ भवतः, न तु-नाशो भवति, सत्यपि सङ्कोचविकासे वाऽमूर्तत्वात् । स्यद्वादिनां मते कस्यचिद्वस्तुनः सर्वथा स्वतत्त्वनाशो न भवति, आत्मनः प्रदेशसंख्यायाः सङ्कोचविकासयोः सतोरपि हासो वा-वृद्धिर्वा न सम्भवति, क्षेत्रतः पुनरात्मनस्तौ स्यातामेवेति भावः ।। उक्तञ्च-प्रज्ञापनायां २-पदे जीवस्थानाधिकारे—'लोयस्स असंखेज्जइभागे-" इति । लोकस्याऽसंख्येयभागे-इति, राजप्रश्नीयसूत्रे चोक्तम्- "दीवं व० जीवे वि जं जारिसय पुव्वकम्मनिबद्धं बोंदि णिवत्तेइ तं असंखेज्झेहिं जीवपदेसेहिं सचित्तं करेइ खुड्डियं वा-महालियं वा-इति । दीप इव जीवोऽपि यद् यादृशं पूर्वकर्मनिबद्धं बोन्दि निवर्तयति । तत्-असंख्येयैर्जीवप्रदेशैः सचित्तं करोति क्षुद्रं वा महालयं वा, ॥इति॥ १३ ॥ मूलसूत्रम्-"मणुस्सक्खेत्ते ओगाहो कालस्स" ॥१४॥ छाया-मनुष्य क्षेत्रेऽवगाहः कालस्स ॥१४॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्व धर्माऽधर्माकाशपुद्गलजीवानां पञ्चद्रव्याणां लोकाकाशेऽवगाहः प्रतिपादितः सम्प्रति-कालद्रव्यस्याऽवगाहं प्रतिपादयितुमाह-"मणुस्सक्खेत्ते ओगाहो कालस्स" __समाधान--वेदन आयु का भेद हो जाने से यह दोष नहीं आता । जहाँ बहुसंख्यक जीवप्रदेश एकत्र होकर रहते हैं, उसे मूर्त कहते हैं । मस्तक बहुत मर्म वाला है। मर्मदेशों में महान् वेदना होती है । अध्यवसान आदि सात कारणों से आयु का भेदन हो जाता है, यह बात प्रसिद्ध है। इस कारण आत्मा का कर्मोदय के अनुसार संकोच और विस्तार होता है, किन्तु नाश नहीं होता, क्योंकि वह अमूर्त है । भावार्थ यह है कि जैनमत में किसी भी वस्तु का समूल विनाश नहीं होता है और प्रदेशों का संकोच-विस्तार होने पर भी आत्मा का हास अथवा वृद्धि नहीं होती । हाँ, क्षेत्र की अपेक्षा वृद्धि-हास हुआ करता है, प्रदेशों की अपेक्षा नहीं, प्रज्ञापना सूत्र के दूसरे पद में जीवस्थान प्रकरण में कहा है-'जीव लोक के असंख्यातवे भाग में रहता है।' राजप्रश्नीयसूत्र में भी कहा है-'अपने पूर्वार्जित कर्म के अनुसार जीव जैसे शरीर को प्राप्त करता है, उसी को अपने असंख्यात प्रदेशों से व्याप्त कर लेता है-सजीव बना लेता है, चाहे वह छोटा हो अथवा बडा हो' ॥१३॥ मूलसूत्रार्थ----'मणुस्सक्खेत्ते' इत्यादि ॥सूत्र १४॥ मनुष्य क्षेत्र में कालद्रव्य का अवगाह है ॥१४॥ तत्त्वार्थदीपिका-धर्म, अधर्म, आकाश, पुद्गल और जीव द्रव्य का अवगाह लोकाकाश में है, यह बात बतलाई जा चुकी है, अब कालद्रव्य का अवगाह बतलाने के लिए कहते Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२४ marrrrrrrrrrm तत्वार्थसूत्रे इति । कालस्य कालद्रव्यस्य मनुष्यक्षेत्रेऽवगाहो भवति,नाऽन्यत्रेति भावः ॥१४॥ मूलसूत्रम् - "गइठिइओगाहाणं निमित्ता धम्माधम्मागासा ॥१५॥ छाया-गति-स्थित्यवगाहानां निमित्तानि धर्माऽधर्माकाशानि ॥१५॥ तत्त्वार्थदीपिका --अथ धर्माऽधर्माऽऽकाशकालपुद्गलजीवानां षण्णां पूर्वोक्तद्रव्याणां क्रमशो लक्षणानि प्रतिपादयितुं प्रथमं धर्माऽधर्माऽऽकाशानां लक्षणानि वक्ति-- "गइ ठिइ ओगाहाणं निमित्ता धम्माधम्मागासा-" इति । गतिस्थित्यवगाहानां निमित्तानि यथाक्रमं धर्माधर्माकाशानि भवन्ति । तथाच-गतिनिमित्तं धर्मः स्थितिनिमित्तमधर्मः, अवगाहनिमित्तमाकाशं भवतीति भावः ॥१५॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व सामान्यतो धर्मादीनि षड्द्रव्याणि प्ररूपितानि सम्प्रति-तेषां यथायथं लक्षणानि प्ररूपयितुम् अथवा-तुल्येऽसंख्येयप्रदेशत्वे सति कृत्स्नलोकब्यापित्वमेव धर्माधर्मयोतते न तु-असंख्येयभागादिषु वृत्तिमत्वम् । एवम्-असंख्येयप्रदेशे लोकाकाशे एवाऽवगाहो भवति, नत्वलोकाकाशे तत्कथम् इत्याशङ्कां समाधातुं प्रयोगविस्रसापरिणामजनितामनेकप्रकारां सार्वलौकिकीमन्यद्रव्येषु असम्भाविनी क्रियामारभमाणानां जीवपुद्गलानां गतिस्थित्योरूपग्राहकोतावद् धर्माधर्मी चक्षुषोदर्शनशक्तरूपग्राहकसूर्यरश्मिवदिति कार्यतो धर्माधर्मयोः सकललोकव्याहैं-कालद्रव्य का अवगाह मनुष्यक्षेत्र में ही है, अन्यत्र नहीं ॥१४॥ मूलसूत्रार्थ— 'गइ ठिइ ओगाहाणं' इत्यादि ॥सूत्र १५॥ धर्म, अधर्म और आकाश द्रव्य क्रमशः गति, स्थिति और अवगाहना के निमित्त कारण हैं ॥१५॥ तत्त्वार्थदीपिका-धर्म, अधर्म, आकाश, काल, पुद्गल और जीव, इन छहों द्रव्यों के लक्षण क्रमशः प्रतिपादन करने के लिए प्रथम धर्म, अधर्म आकाश का लक्षण कहते हैं-धर्मद्रव्य गति का, अधर्मद्रव्य स्थिति का और आकाशद्रव्य अवगाहना का निमित्त है ॥१५॥ तत्त्वार्थनियुक्ति—पहले सामान्य रूप से धर्म आदि द्रव्यों का निर्देश किया गया है, अब उनका लक्षण बतलाते हैं । अथवा धर्म और अधर्म द्रव्य के असंख्यात प्रदेश तुल्य होने पर भी वे सम्पूर्ण लोक में व्याप्त है, असंख्यातवें भाग आदि में नहीं। इस प्रकार उनका अवगाह लोक में ही है, अलोक में नहीं, ऐसा क्यों है ? इस शंका का समाधान करने के लिए कहते है-छह द्रव्यों में से केवल जीव और पुद्गलद्रव्य में ही गतिक्रिया होती है, अन्य किसी द्रव्य में नहीं । वह गतिक्रिया प्रयोग परिणाम से भी होती है और विलसा (स्वभाव) परिणाम से भी होती है । इस गतिक्रिया में धर्म और अधर्म उसी प्रकार सहायक होते हैं जैसे सूर्य की किरणें नेत्रों के देखने में सहायक होती हैं । गतिक्रिया समस्त लोक में देखी जाती है, अतएव अनुमान प्रमाण से यह निश्चय हो जाता है कि धर्म और अधर्मद्रव्य भी सम्पूर्ण लोक में व्याप्त हैं। Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० २ सू. १५ धर्माधर्माकाशानां लक्षणानि २२५ पित्वं निश्चीयते । एवम् लोकाकाशे एव जीवानामजीवानाञ्च धर्माधर्मपुद्गलादीनां सत्त्वेन अलोकाकाशस्य तु शून्यत्वात्तत्रावगाहो नोपपद्यते, इतिरोत्या त्रयाणां धर्माधर्माकाशानामसाधारणं कार्य सूत्रेण दर्शयितुमाह-"गइ ठिइ ओगाहाणं निमित्ता धम्माधम्मागासा-" इति । . . गतिस्थित्यवगाहानां निमित्तानि खलु यथासंख्यं धर्माधर्माकाशानि भवन्ति । तत्र देशान्तरप्राप्तिहेतुः परिणामो गतिः, तदविपरीतः परिणामः स्थितिः, अवकाशदानहेतुः परिणामः अवगाह उच्यते । तथा च-देशान्तरप्राप्तिपरिणामलक्षणगत्याविष्टानां जीवपुद्गलादिद्रव्याणां गतिनिमित्तं धर्मो व्यपदिश्यते । एवं देशान्तरप्राप्तिविपरीतपरिणामलक्षणस्थित्याविष्टानां जीवपुद्गलादिद्रव्याणां स्थितिनिमित्तमधर्म उच्यते । एवं जीवपुद्गलादीनामवगाहिनां द्रव्याणामवकाशदानपरिणामलक्षणावगाहनिमित्तमाकाशं व्यवहियते, एतावता गतिपरिणामिनां जीवपुद्गलादीनां गत्युपग्रहे कर्तव्ये धर्मास्तिकायस्योपकारोऽवगन्तव्यः जलस्येव मत्स्यादिगमने । ... एवं स्थितिपरिणामिनां जीवपुद्गलादीनां स्थित्युपग्रहे कर्त्तव्येऽधर्मास्तिकायस्योपकारो भूभ्यादेरिवाश्वादिस्थितौ बोध्यः । एवं जीवपुद्गलादीनामवगाहिनामवकाशदानलक्षणेऽवगाहे कर्त्तव्ये आकाशस्योपकारो द्रष्टव्य इति फलितम्, तथाच-गतिमतां गते रुपग्रहे धर्मस्योपकारः, स्थिति" इस प्रकार लोक में ही जीवों का तथा धर्म, अधर्म, पुद्गल आदि अजीव द्रव्यों का अस्तित्व है। अलोकाकाश सूना है, वहाँ किसी अन्य द्रव्य का अवगाह नहीं है । इस प्रकार से धर्म, अधर्म और आकाश द्रव्य का असाधारण कार्य बतलाने के लिए कहते हैं-गति, स्थिति और अवगाहना के निमित्तकारण धर्म, अधर्म और आकाशद्रव्य हैं। एक देश से दूसरे देश में प्राप्ति रूप परिणाम को गति कहते हैं। उससे विपरीत परिणाम को स्थिति कहते हैं। अवकाश देने के कारण रूप परिणाम को अवगाह कहा गया है। इस प्रकार देशान्तर प्राप्ति रूप परिणाम वाले जीवों और पुद्गलों की गति में जो निमित्त होता है, वह धर्मद्रव्य कहलाता है। - इसी प्रकार देशान्तर प्राप्ति से विपरीत परिणाम रूप स्थिति बाले जीव एवं पुद्गल द्रव्यों की स्थिति का जो निमित्त है वह अधर्मास्तिकाय कहलाता है। जीव पुद्गल आदि अवगाहन करने वाले द्रव्यों के अवकाशदान परिणाम रूप अवगाह में जो निमित्तकारण हो, वह आकाश कहा गया है। इससे गतिपरिणमन वाले जीवों और पुद्गलों की गति में सहायता पहुँचाना धर्मद्रव्य का उपकार है, जैसे मत्स्य आदि के गमन में जल सहायता पहुँचाता है। इसी प्रकार स्वयं स्थिति में परिणत होने वाले जीवों और पुद्गलों की स्थिति में सहायक होना अधर्मद्रव्य का उपकार है, जैसे अश्व आदि की स्थिति में भूमि आदि निमित्त होतेहैं। - इसी प्रकार अवगाहन करने वाले जीवों, पुद्गलों आदि के अवकाशदान रूप अवगाह करने में आकाश का उपकार समझ लेना चाहिए, यह फलित हुआ। इस प्रकार गति 20 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तपार्यो मतां स्थिते रुपग्रहोऽधर्मस्योपकारः अवगाहिनां धर्माधर्मपुद्गलजीवानामवगाह आकाशस्योपकार इति पर्यवसितम् । एवञ्च–जीवपुद्गलाः क्रियावन्तो भवन्ति, यत्र च गतिर्भवति-तत्राऽवश्यमेव स्थितिरपि भवेत् । एवं येषां गतिस्थिती भवतस्तेषामवकाशोऽप्यावश्यकः । अथवा-गतिप्रयोजकस्य धर्मद्रव्यस्य सर्वदा सन्निहितत्वात् कथं तावदत्याहतागतिरेव सततं न भवति अविकलकारणकलापसान्निध्ये कायोत्पत्तेरवश्यं भावित्वात् । एवं सर्वदाऽधर्मद्रव्यस्यापि सन्निहितत्वात् कथं सदा स्थितिरेव न भवति ? एवमवगाहविषयेऽपि शङ्का भवति ? तत्राह—स्वत एव गतिपरिणामो येषां द्रव्याणाम् एवं स्थितिपरिणामा-ऽवगाहपरिणामावपि येषां जीवपुद्गलादीनां स्वतः सिद्धौ तेषामुपग्राहकानि धर्माधर्माकाशानि भवन्ति । तानि च धर्मादीनि त्रीणि द्रव्याणि गतिस्थित्यवगाहेषु अपेक्षाकारकाणि सन्ति,, न तु-निवर्तकं कारणम् । निवर्तकं कारणन्तु-तदेव जीवद्रव्यं पुद्गलादिद्रव्यं वा गतिस्थित्यवगाहक्रियाविष्टं भवति । धर्माधर्माकाशानि तु-उपग्राहकानि । अनुपघातकानि-अनुग्राहकाणि भवन्तीति भावः । स्वभावत एव गतिस्थित्यवगाहपरिणतानि जीवपुद्गलादि द्रव्याणि धर्माऽधर्माऽऽकाशाः अनुगृह्णन्ति । यथाहिसरित्तडामहदोदधिषु अवगाहित्वे सति स्वयमेव जिगमिषोर्मत्स्यस्याऽनुग्राहकं जलं निमित्ततयो पकारं करोति घटादिरूपेण परिणामिन्याः मृदो दण्डादिवत् इतिभावः । उक्तञ्च--- मान जीव पुद्गलों की गति में धर्मद्रव्य का स्थितिमान् जीव-पुद्गलों की स्थिति में अधर्मद्रव्य का और अवगाह नशील धर्म, अधर्म, पुद्गल और जीव द्रव्य के अवगाहन में आकाश का उपकार है, यह सिद्ध हुआ। - जीव और पुद्गल द्रव्य ही गतिक्रिया वाले हैं और जहाँ गति होती है वहाँ स्थिति भी अवश्य होती है और जिनमें गति तथा स्थिति है, उनका अवकाश भी आवश्यक है। शंका--गति सहायक धर्मद्रव्य जब सदैव विद्यमान रहता है । तो निरन्तर गति ही क्यों नहीं होती रहती ? क्योंकि कारण के होने पह कार्य की उत्पत्ति अवश्य देखी जाती है। इसी प्रकार सदा अधर्मद्रव्य सन्निहित रहने से सदैव स्थिति ही क्यों नहीं रहती ? . समाधान-धर्म और अधर्म द्रव्य गति और स्थिति के जनक नहीं, सहायक हैं। जब जीव और पुद्गल स्वयं गति करते हैं तब वे सहायक मात्र बन जाते हैं। धर्मद्रव्य किसी को बलात् चलाता नहीं और अधर्म द्रव्य किसी को बलात् ठहराता नहीं। - उपादान कारण तो जीव की गति में स्वयं पुद्गल ही है । धर्म और अधर्मद्रव्य तो सहायक मात्र हैं, अनुग्रहकारी हैं, निमित्त हैं। जैसे नदी, तालाव, हृद या समुद्रों में स्वयं ही गमन करने वाले मत्स्य के लिए जल सहायक हो जाता है, जल मत्स्य को चलाता नहीं है, इसी प्रकार धर्मास्तिकाय गतिक्रिया में सहायक होता है, प्रेरक नहीं । या जैसे घट आदि Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ० २ सू. १५ धर्माधर्माकाशानां लक्षणानि ३३७ “निर्वर्तको निमित्तं परिणामी च त्रिवेष्यते हेतुः । “कुम्भस्य कुम्भकारो वर्ता मृच्चेति समसंख्यम् ॥ १॥ इति अस्यार्थः—कार्यम्प्रति कारणं त्रिविधं भवति, निर्वर्तकम् - निमित्तम् - परिणामि च तदेव दर्शयति “निर्वर्तकम्" इत्यादि । घटं प्रति त्रिधा हेतुरिष्यते निर्वर्तकः निमित्तम् परिणामी च तत्रघटस्य निर्यर्तको हेतुः कुम्भकारः, निमित्तं - कारणम्, वर्ताचक्रम्, मृच्च परिणामि-उपादानकारणमिति । न खलु तावत्-तज्जलद्रव्यं गते र्हेतुभावं बिभ्राणं गमनमकुर्वाणमपि मत्स्य हठाद गन्तुं प्रेरयति, भूमिर्वा-स्वयमेव स्थितवतो द्रव्यस्य स्थानभावमासादयति, न वा- - स्वयं स्थितिमकुर्वाणं द्रव्यं बलादवनिः स्थापयति, आकाश वाऽवगाहं कुर्वतः स्वत एवं द्रव्यस्याऽवगाहं प्रति कार - णतामुपैति न पुनरवगाहमानं स्वावष्टम्भात् अवगाहयति, स्वयमेव कर्षकाणां कृष्यारम्भं कुर्वतां वर्षापेक्षाकारणं भवति । 9 नहि कृषिमकुर्वतो जनान् तदर्थंमारम्भयति वर्षाजलम् प्रावृषि वा वर्षर्त्तो नूतनजलघर - 'ध्वनिश्रवणहेतुकोपाधीयमानगर्भा बलाका स्वत एव प्रसूते, न वा प्रसूयमानां बलाकां नूतनजलधरध्वनिर्हठात् प्रसावयति, पुरुषो वा प्रतिबोधं प्राप्य प्रतिबोधहेतुकां विरतिमासादयन् अवद्याद् विरमन् दृश्यते न पुनरविरमन्तं पुरुषं बलात् प्रतिबोधो विरमयतीति भावः । थैर्हिगतिस्थित्यवगाहं प्रति दण्डादिवत् धर्माधर्माकाशानि निमित्तकारणान्येव स्युः नत्वक्षाकारणानि । तथाचापेक्षाकारणतैव हीयते तेषाम्, यतो निर्व्यापारमपेक्षाकारणमुच्यते इति चेन्मैवम् । रूप में परिणत होने वाली मृत्तिका के लिए दंड आदि सहायक हो जाते हैं, उसी प्रकार उक्त द्रव्य सहायक होते हैं । कहा भी है हैं कारण तीन प्रकार के होते हैं - निर्वर्तक निमित्त और परिणामी । यही यहाँ दिखलाते -घट में तीन कारण माने जाते हैं - निर्वर्त्तक, निमित्त और परिणामी कारण । घटका निर्वर्त्तक कारण कुंभकार है, निमित्तकारण डोरी तथा चाक आदि हैं और परिणामी कारण मृत्तिका है । जल मत्स्य की गति का कारण तो है मगर गमन करने वाले मत्स्य को जबर्दस्ती नहीं चलाता । भूमि स्थिति में सहायक है मगर गमन करने वाले को बलात् स्थित नहीं करती । आकाश अवगाहना में कारण है मगर स्वयं अवगाढ द्रव्यों के अवगाह में वह निमित्त होता है; जबर्दस्ती अवगाढ नहीं करता, जैसे स्वयं खेत जोतने वाले कृषक के लिए वर्षा निमित्त कारणं होती है । स्वयं खेत न जोतने वाले कृषकों को वर्षा का जल बलात् जोतने में प्रवृत्त नहीं करता । वर्षाकाल में नूतन मेघों की ध्वनि को सुनकर बलाका स्वयं गर्भ धारण कर के प्रसव करती है; प्रसव करने वाली बलाका बकपंक्ति को नूतन मेघ जबर्दस्तो प्रसव नहीं कराते । किसी प्रतिबोधक का निमित्त पाकर मनुष्य प्रतिबोधहेतुक विरति को धारण करता हुआ पाप से विरत होता देखा जाता है; किंतु विरत न होने वाले पुरुष को प्रतिबोध जबर्दस्ती विरत नहीं करता । शंका–अगर ऐसा है तो गतिं, स्थिति और अवगाह में धर्म, अधर्म और आकाश Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૨૮ तत्त्वार्थसूत्रे नियुक्तिकमेतत् । नहि-निर्व्यापारं किमपि कारणं भवति । अपितु कुर्वदेव कारणं व्यपदिश्यते, धर्मादीनामपेक्षाकारणत्वञ्चैतावतैवोच्यते यत् धर्मादिद्रव्यगतक्रियापरिणाममपेक्षमाणं जीवपुद्गलादि गतिस्थित्यवगाहक्रियापरिणति पुष्णाति । अथैवं तर्हि निमित्तकारणाऽपेक्षाकारणयोर्न कश्चिद्विशेषः स्यादिति चेन्न, दण्डादिषु प्रायो गिकी वैनसिकी च क्रिया भवति, धर्माधर्माकाशेषु पुनस्रसिक्येव क्रियेति विशेषः । एवञ्च गत्युपकारो नावगाहलक्षणस्याऽऽकाशस्योपपद्यते । अपितु धर्मस्यैव गत्युपकारो दृष्टः । एवं स्थित्युपकारश्चाऽधर्मस्यैव नाऽवगाहलक्षणस्याऽऽकाशस्य । - एव मवगाहोपकारश्चाकाशस्यैव, न तु धर्माऽधर्मयोरिति । द्रव्यस्य तावत् अवश्यमेव द्रव्यान्तराद् विशेषः कश्चिद्गुणोऽभ्युपगन्तव्यः । धर्माधर्माकाशानां परस्परं द्रव्यान्तरत्वञ्च युक्तेरागमाद्वा प्रतिपत्तव्यम् । तथाचोक्तम्-आगमे "कइ णं भंते ! दव्वा पण्णत्ता ? गोयमा ! छ दव्वा पण्णत्ता तंजहा धम्मत्थिकाए, अधम्मत्थिकाए, आगासत्थिकाए, पुग्गलत्थिकाए, जीवत्थिकाए, अद्धासमये" इति । कति खलु भदन्त ! द्रव्याणि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! षड् द्रव्याणि प्रज्ञतानि तद्यथा धर्मास्तिकायः, अधर्मास्तिकायः, आकाशोस्तिकायः, पुद्गलास्तिकायः जीवानिमित्त कारण ही होने चाहिए, अपेक्षा कारण नहीं । ऐसी स्थिति में अपेक्षा कारणता की ही हानि हो जाएगी, क्योंकि अपेक्षाकारण व्यापाररहित होता है । समाधान-ऐसा मत कहो । कोई भी कारण व्यापाररहित नहीं होता । व्यापार करने वाला हो कारण कहा जा सकता है । धर्मादि को इसीलिए अपेक्षाकारण कहा जाता है कि जीवादि द्रव्य धर्मादिगत क्रियापरिणाम को अपेक्षा रखते हुए ही गति आदि क्रिया करते हैं। .. शंका-ऐसा है तो निमित्तकारण और अपेक्षाकारण में कोई भेद नहीं रहता । समाधान-दंड आदि में प्रायोगिकी और वैनसिकी दोनों प्रकार क्रिया होती है, धर्म, अधर्म और आकाश में वैस्राप्तिकी ही क्रिया होती है। दोनों में यह अन्तर है । इस प्रकार गति में सहायक होना अवगाह लक्षण वाले आकाश में घटित नहीं होता, किंतु गति में सहायक होना धर्मद्रव्य का ही उपकार है इसी प्रकार स्थिति में सहायक होना अधर्मद्रव्य का ही उपकार है, अवगाह लक्षण वाले आकाश का नहीं । अवगाह रूप उपकार आकाश का ही है, धर्म और अधमें द्रव्य का नहीं। . एक द्रव्य का दूसरे द्रव्य से भिन्न कोई विशिष्ट गुण अवश्य स्वीकार करना चाहिए । धर्म अधर्म और आकाश द्रव्य परस्पर भिन्न हैं, यह तथ्य युक्ति से अथवा आगम से समझ लेना चाहिए । आगम में कहा है प्रश्न----भगवन् ! द्रव्य कितने कहे हैं ? उतर-गौतम ! छह द्रव्य कहे हैं, यथा- धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, आकाशास्तिकाय, पुद्गलास्तिकाय, जीवास्तिकाय और अद्धासमय ।। Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ० २ सू. १५ धर्माधर्माकाशानां लक्षणानि २२९ स्तिकायः अद्धा समयश्चेति । अथ धर्मद्रव्यस्य गत्युपकार निरपेक्षमेव काकादिपक्षिणामुत् पतनं वह्नेरूर्ध्वज्वलनं वायोश्च तिर्यग्गमनम् अनादिकालीनात्स्वभावादेव भवति इतिचेदत्रोच्यते । धर्मद्रव्योपकार निरपेक्षायां स्वाभाविकयां काकादिगतौ स्वीक्रियमाणाया मुक्तहेतुदृष्टान्तौ नानवद्यौ स्तः, यतः सर्वेषामेव जीवपुद्गलादीनामासादितगतिपरिणामानामनुग्राहकतया धर्ममभ्युपगच्छन्ति-अनेकान्तवादिनः । एवं सर्वेषामेव जीवपुद्गलादीनां द्रव्याणामासादितस्थितिपरिणतीनामुपग्राहकतयाऽधर्ममनुसरन्ति - आर्हता अनेकान्तवादिनः । एवमेव हि - आसादितावगाहपरिणतीनां जीवपुद्गलादीनामुपग्राहकतयाऽऽकाशमभ्युपगच्छन्ति जैनसिद्धान्तानुसारिणो जैनाः । एतैश्च त्रिभिर्धर्माधर्माकाशैर्न गतिस्थित्यवगाहा जीवपुद्गलादीनांविधीयन्ते अपितु -- केवलं साचिव्यमात्रेणोपकारकत्वमेतेषां धर्मादीनां वर्तते । 1 अथैवमपि —— लोकव्यापि धर्मद्रव्यास्तित्ववादिनोऽनेकान्तवादिनो धर्मद्रव्य सान्निध्यमात्रमेव धर्मद्रव्योपकारो गत्युपग्रहः । एवम् - अधर्मद्रव्योपकारः स्थित्युपग्रहोऽपि अधर्मद्रव्यसान्निध्यमात्रमेव तन्मात्रत्वात् एवमेवाऽवग्रहोपग्रहोऽपि आकाशदव्योपकारः तत्सान्निध्यमात्रमेवेति चेदुच्यते । जीवपुद्गलानां ये गतिस्थित्यवगाहा भवन्ति ते स्वतः परिणामाभावात् परिणामिकर्तृनिमित्तकारणत्रयव्यतिरिक्तोदासीनकारणान्तर सापेक्षात्मलाभा अवगन्तव्याः अस्वाभाविकपर्यायत्वे सत कदाचिद् भावात्–उदासीनकारणजलापेक्षात्मलाभमत्स्यगत्यादिवत् तद् ऐतेषाममूर्तानामपि सतां गमकम् एकैकस्यासद्भावे न भवति, न वा तदन्येनोपक्रियते, शंका-धर्मास्तिकाय के गति - उपकार के बिना ही पक्षियों का उड़ना, अग्नि का ऊर्ध्व वन और वायु का तिर्छा चलना अनादि कालीन स्वभाव से ही देखा जाता है । समाधान - धर्मद्रव्य के उपकार के विना ही, काक आदि पक्षियों की स्वाभाविक गति मानने में उक्त हेतु और दृष्टांत समीचीन नहीं हैं, क्योंकि अनेकान्तवादी गतिपरिणाम को प्राप्त. सभी जीवों और पुद्गलों की गति में धर्मद्रव्य को अनुग्राहक स्वीकार करते हैं । इसी प्रकार अनेकान्तवादी आर्हत स्वयं स्थितिपरिणाम में परिणत सभी जीवों और पुद्गलों की स्थिति में अधर्मद्रव्य को सहायक मानते हैं । इसी प्रकार जैनसिद्धान्त के अनुयायी जैन सभी अवगाहपरिणाम में परिणत जीव पुद्गल आदि के अवगाह में आकाश को सहायक मानते हैं । धर्म, अधर्म और आकाश, ये तोन द्रव्य जीव और पुद्गल की गति, स्थिति और अवगाह को उत्पन्न नहीं करते हैं, अपितु केवल सहायता मात्र करते हैं । जीवों और पुद्गलों की जो गति, स्थिति और अवगाहना होती है, वह स्वतः परिणाम का अभाव होने से परिणामी कर्त्ता और निमित्त इन तीनों कारणों से भिन्न, अलग उदासीन कारण से उत्पन्न समझना चाहिए। क्योंकि वह स्वाभाविक पर्याय न होते हुए कभी-कभी होती है; जैसे मत्स्य को गति उदासीन कारण जल की सहायता से होती है । इस प्रकार यद्यपि धर्मादि द्रव्य अमूर्त हैं, फिर भी गति आदि कार्य उनके गमक होते हैं; क्योंकि इनके अभाव में ये कार्य हो नहीं सकते और एक का कार्य दूसरा कोई भी नहीं कर सकता । Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तथाच — गतिस्थित्यवगाहपरिणत जीवपुद् गलद्रव्यसामीप्येन धर्मादीनां व्याप्रियमाणतैव तदुपकारो व्यपदिश्यते इति फलितम् । अथैवमपि धर्माधर्मपुद्गलजीवानामनुप्रवेशनिष्क्रमणस्वभावरूपोऽवगाह आकाशस्य लक्षणं पर्यवसितं तन्नोपपद्यते, उक्तलक्षणावगाहस्य पुद्गलजीवसम्बन्धितया --ssकाशसम्बन्धितया चोभयनिष्ठत्वात् तदुभयजन्यत्वाच्च यङ्गुलादिसंयोगवत् न केवलम् आकाशस्यैव स्वतत्वम् न हि द्रव्यद्वयजनितसंयोग एकेनैव द्रव्येण व्यपदेष्टुं शकयते एकस्यैव वा लक्षणं वक्तुं पार्यते इति चेत्सत्यम् । आकाशस्यैवा - sवगाह्यस्य प्रधानतया लक्ष्यत्वेन विवक्षितत्वात् प्रधानमवगाहनमनुप्रवेशो यत्र सद् आकाशमवगाहलक्षणं प्रतिपादितम् अन्यत्पुनरवगाहकं जीवपुद्गलादिसंयोगजनकत्वस्य सत्वेऽपि प्रधानतया लक्ष्यत्वेन न विवक्ष्यते तस्माद - आकाशस्यैवा ऽवगाहलक्षणं युक्तम् यतोहिआकाशमेवा - ऽसाधारणकारणतयाऽवगाहमानजीवपुद्गलादिद्रव्याणामवगाहदायि भवति, न तु-अनबगाहमानं जीवपुद्गलादिबलादवगाहयति । एवञ्च—-द्रव्यान्तरासम्भाविना जीवपुद्गलानामवगाहदानलक्षणोपकारेणाऽतीन्द्रियमपि आकाशमनुमातव्यम् । आत्मवत् - धर्मवद्वा । एवञ्च यथा - पुरुषहस्तदण्डभेर्याघातजन्यः शब्दो भेरी इस कथन का फलितार्थ यह है कि गति, स्थिति और अवगाह रूप में परिणत जीव और पुद्गल द्रव्य के सामीप्य से धर्मादि का व्यापार होना ही उनका उपकार कहलाता है । शंका की जा सकती है कि ऐसा मानने पर भी धर्म, अधर्म, पुद्गल और जीव द्रव्य का प्रवेश और निष्क्रमण रूप अवगाह आकाश का लक्षण सिद्ध होता है । यह ठीक नहीं है, क्योंकि उक्त लक्षण वाला अवगाह पुद्गल - जीव संबन्धी तथा आकाश संबन्धी होने से उभयनिष्ठ है - दोनों में रहता है । और दोनों के द्वारा जनित होने के कारण, दो उंगलियों के संयोग के समान, किसी एक का लक्षण नहीं कहा जा सकता । अर्थात् जैसे दो उङ्गलियों के संयोग को एक उंगली का धर्म नहीं कह सकते, उसी प्रकार उक्त अवगाह भी सिर्फ आकाश का नहीं कहा जा सकता । उक्त शंका ठीक है किन्तु यहाँ लक्ष्य होने के कारण आकाश की ही प्रधान रूप से विवक्षा की गई है । इसी कारण ऐसा प्रतिपादन किया गया है कि जहाँ अवगाहन - - अनुप्र वेश हो, वह आकाश है । इस तरह आकाश का लक्षण अवगाहना कहा गया है । अवगाहक जो जीव और पुद्गल हैं, वे भी यद्यपि संयोग के जनक हैं तथापि उनकी यहाँ विवक्षा महाँ की गई है । इस कारण अवगाह को आकाश का लक्षण मानना उचित ही है । अवगाहमान जीव और पुद्गल आदि द्रव्यों को अवगाह देने में आकाश हीं असाधारण कारण हैं। मगर वह अवगाह देने में जबर्दस्ती नहीं करता । इस प्रकार आकाश यद्यपि अमूर्त है तथापि जीवादि को अवगाहना देने रूप उपकार से उसका अनुमान किया जा सकता है; जैसे कि आत्मा अथवा धर्म के विषय में अनुमान Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिनियुक्तिश्च अ० २ सू. १५ धर्माधर्माकाशानां लक्षणानि ३३१ शब्दत्वेन व्यपदिश्यते । यवाङ्कुरम्प्रति यवस्या-ऽसाधारणकारणत्वात् । यथाङ्करमिति व्यवहियते । एवम्-जीवपुद्गलादीनामवगाहम्प्रति आकाशस्या-ऽसाधारणकारणत्वादवगाहोऽपि । आकाशस्यलक्षणमवगन्तव्यम् । ____ अथैवमपि--अवगाहते परमाणुः अवगाहते जीव इति सामानाधिकरण्येन व्यवहारात् अवगाहकजीवपुद्गलादिद्रव्यविषय एवा--ऽवगाहः स्यात् न तु आकाशविषये, यथा-"उपविशति देवदत्तः" इत्यत्र उपवेशनं देवदत्तस्येति चेन्मैवम् । यथा आस्ते देवदत्तोऽस्मिन् इत्यासनपदेन भूम्यादिकमाधार उच्यते । एवम्-अवगाहतेऽस्मिन् इति रीत्याऽवगाहस्य व्यवहार आकाश एवोपयुज्यते इति भावः । अथैवम्- अलोकाकाशे जीवपुद्गलादीना मवगाहाभावेन तत्रावगाहलक्षणमव्याप्तमितिचेत्- . उच्यते, लोकाकाशस्यैवाऽवगाहलक्षत्वात् अलोकाकाशेऽवगाहलक्षणस्याऽव्याप्तत्वेऽपि दोषाऽभावात् । आकाशं तावत् शुषिरलक्षणमेकरूपं वर्तते, तस्याकाशस्याऽवगाहिभिर्धर्मादिद्रव्यैर्विभागः कृतो बोध्यः । एवञ्च-प्रकृतेः सामान्यतः आकांशपदोपादानेऽपि लोकाकाशस्यैव ग्रहणं बोध्यम् । किया जाता है। इस प्रकार पुरुष के हस्त, दंड, एवं भेरी के आघात से उत्पन्न होने वाला शब्द भी मेरी का शब्द कहलाता है । पृथ्वी पानी आदि कारण होने पर भी यव विशिष्ट कारण होने से जैसे यवांकुर यवांकुर कहलाता है, इसी प्रकार अवगाहना में यद्यपि जीव और पुद्गल आदि भी कारण हैं, फिर भी असाधारण कारण होने के कारण आकाश का ही वह लक्षण कहा जाता है। ___ ऐसा होने पर भी 'परमाणु अवगाहना है' या 'जीव अवगाहना है' इस प्रकार समानाधिकरण व्यवहार देखा जाता है, अतएव अवगाहक जीव पुद्गल आदि द्रव्य संबन्धी ही अवगाह होना चाहिए, आकाश संबन्धी नहीं; जैसे कि 'देवदत्त बैठता है यहाँ बैठना देवदत्त का ही माना जाता है । यह कथन ठीक नहीं है। जैसे 'आस्ते देवदत्तोऽस्मिन्' इस प्रकार का विग्रह करने से आसन भूमि आदि कहलाते हैं, उसी प्रकार 'अवगाहतेऽस्मिन्' ऐसा विग्रह करने पर अवगाह का व्यवहार आकाश में ही उपयुक्त होता है। शंका -यदि अवगाहना आकाश का लक्षण माना जाय तो अलोकाकाश में यह लक्षण घटित न होने से अव्याप्ति नामक दोष आता है । अलोक में जीव आदि की अवगाहना का संभव नहीं है। ___समाधान–अवगाहना लक्षण लोकाकाश का ही है, अतः वह यदि अलोकाकाश में नहीं पाया जाता तो भी अव्याप्ति दोष नहीं है । पोलार रूप आकाश तो सर्वत्र एक ही है; केवल धर्म आदि द्रव्यों के सदभाव और असद्भाव के कारण ही लोकाकाश और अलोकाकाश का भेद-व्यवहार होता है। यहाँ सामान्य रूप से 'आफाश' पद का प्रयोग करने पर भी लोकाकाश का ही ग्रहण समझना Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थ सूत्रे तस्यैवा--ऽवगाहलक्षणत्वात् तत्र धर्माधर्मप्रदेशानां लोकाकाशप्रदेशाभ्यन्तरवर्तितया - sलोकाकाशेऽसम्भवात् ते धर्माधर्मप्रदेशाः अलोकाकाशान्ताल्लोकाकाशप्रदेशनिर्विभागवर्तित्वेनाऽवस्थिता भवन्ति । तस्मात्-अन्तरावकाशदानेन धर्माधर्मयोरुपकारं करोति, पुद्गलानां जीवानाञ्च स्वल्पतरासंख्येयप्रदेशव्यापित्वात् क्रियावत्वाच्च संयोगैर्विभागैश्चोपकारं करोति । २३२. एवञ्च अन्यत्राऽवगाढाः सन्तो मनुष्यमृल्लोष्ठखण्डादयः पुनरन्यत्रोपलभ्यन्ते, सर्वत्र चाऽभ्यन्तरेऽवकाशदानादेकोऽपि अवगाहोऽवगाह्योपाधिभेदादनेक इव लक्ष्यते । तथाच - जीवपुदगलानामन्तःप्रवेशसम्भवेन संयोगविभागैश्चोपकारं करोति. । अथ जीवपुद्गलानां गतिस्थितिलक्षणे धर्माधर्मयोरूपकार आकाशस्यैव सर्वगतत्वादभ्युपगन्तव्य इति चेन्मैवम्, आकाशस्यावगाहलक्षणोपकारसद्भावेन तस्य गतिस्थित्युपकारकल्पनाया असम्भवात्, षण्णामपि धर्मादीनां द्रव्याणामवगाहदानस्याकाशप्रयोजनत्वात्, एकस्याऽनेकप्रयोजनकल्पनायां लोकालोकविभागो न स्यात् । अथापि पृथिवी जलादीनामेव जीवपुद्गलादिगतिस्थितिप्रयोजनसमर्थत्वात् तदर्थं धर्माधर्मयोरनावश्यकत्त्वमितिचेन्न. जीवपुद्गलादीनां गतिस्थितिनियामकतया धर्माधर्मयोरसाधारणकारणत्वात् एकस्य - कार्यस्याऽनेककारणसाध्यत्वाच्च तदर्थं धर्माधर्माभ्युपगमस्य परमावश्यकत्वात्. । चाहिए; क्योंकि लोकाकाश में ही अवगाह लक्षण घटित होता है । धर्म और अधर्म द्रव्य के प्रदेश लोकाकाश के प्रदेशों के साथ ही मिले हुए रहते हैं और वे अलोकपर्यन्त सम्पूर्ण लोकाकाश में भरे हुए हैं। इस कारण लोकाकाश अपने अन्दर अवकाश देकर धर्म-अधर्म का उपकार करता है। पुद्गल और जीव स्वल्पतर असंख्यातवें भाग में व्याप्त होने से और क्रियावान् होने से संयोग और विभाग के द्वारा उनका उपकार करता है । इस प्रकार एक जगह अवगाहे हुए मनुष्य, मृत्तिका, लोष्ठखण्ड आदि पुनः दूसरी जगह पाये जाते हैं । सर्वत्र अन्दर अवकाश देने के कारण एक अवगाह भी अवगाह्य रूप उपाधि के भेद से अनेक सा प्रतीत होता है । अतएव जीव पुद्गल आदि का अन्दर प्रवेश होने से तथा संयोग — विभाग के द्वारा वह उपकार करता है । शंका - जीवों और पुद्गलों का गतिरूप धर्मका उपकार और स्थितिरूप अधर्म का उपकार आकाश का ही स्वीकार करना चाहिए, क्योंकि आकाश सर्वव्यापी है । समाधान – आकाश का उपकार अवगाह है, अतएव गति और स्थिति को आकाश का उपकार मानने की कल्पना नहीं की जा सकती । धर्म आदि समस्त द्रव्यों को अवगाह देना आकाश का प्रयोजन है । एक द्रव्य के अनेक प्रयोजन माने जाएंगे तो लोक और अलोक का विभाग नहीं होगा ! शंका- पृथ्वी जल आदि ही जीवों और पुद्गलों की गति एवं स्थिति रूप प्रयोजन में समर्थ हैं, उनके लिए धर्म और अधर्मद्रव्य की कल्पना करना अनावश्यक है । समाधान जीवों और पुद्गलों की गति और स्थिति के नियामक होने में धर्म और Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ममिकानियुक्तिश्च अ. २ सू० १५ - धर्माधर्माकाशानां लक्षणानि - २३३ अथ तयोरनुपलब्धेः शशगृङ्गवन्न तौ धर्माधर्मों स्त इति चे दुच्यते तथासति-सर्वप्रतिवादिनामविप्रतिपत्तिः स्यात् यतः सर्वेऽपि प्रतिवादिनः प्रत्यक्षाऽप्रत्यक्षपदार्थान् अभ्युपगच्छन्ति तथाअस्मान्प्रति हेतोरसिद्धत्वं भवति सर्वज्ञस्य केवलिनो निरतिशयप्रत्यक्षज्ञानचक्षुषा धर्माधर्मादीनां सर्वेषामुपलभ्यमानत्वात् तदुपदेशाच्च श्रुतज्ञानिनामपि धर्माधर्मादिप्रतिपत्तिसम्भवात् । उक्तञ्च व्याख्याप्रज्ञप्तौ भगवती सूत्रे १३ शतके ४ उद्देशके-"धम्मत्थिकाए णं भंते ! जीवाणं किं पवत्तइ-? गोयमा ! धम्मस्थिकाएणं जीवाणं आगमणगमणभासुम्मेसमणजोगा-वाजोगा-कायजोगा जे यावन्ने तहप्पगारा चला भावा सव्वे ते धम्मत्यिकाए प्रवतंति: गइलक्खणेणं धम्मत्थिकाए । ___ अधम्मत्थिकाए णं भंते-? जीवाणं किं पवत्तइ ? गोयमा ? अहम्मत्थिकाएणं जीवाणं ठाणनिसीयणतुयट्टणमणस्स य एगत्तीभावकरणता जे यावन्ने तहप्पगारा थिरा भावा सव्वे ते अहम्मत्थिकाये पबत्तंति, ठाणलक्खणेणं अहम्मत्थिकाए। आगासत्थिकाए णं मंते ? जीवाण-अजीवाण य किं पवत्तइ ? गोयमा ! आगासत्थिकाएणं--जीवदव्वाण य अजीवदव्वाण य भायणभूए-" __एगेण वि से पुन्ने, दोहिवि पुन्ने सयंपि माएज्जा। कोडिसएण वि पुन्ने, कोडिसहस्संवि माएज्जा-॥१॥ इति "धर्मास्तिकायानां भदन्त ! जीवानां किं प्रवर्तते ? गौतम!" धर्मास्तिकायः खलु जीवानाम् आगमन-गमन-भाषण-मनोयोगा-वचोयोगा:-काययोगाः ये चाऽप्यन्ये तथाप्रकाराश्चला भावाः सर्वे ते धर्मास्तिकाये प्रवर्तन्ते, गतिलक्षणः खलु धर्मास्तिकायः, अधर्मास्तिकाये खलु जीवानां किं प्रवर्तते ? अधर्म ही असाधारण कारण हैं । एक कार्य अनेक कारणों द्वारा साध्य होता है, अतएव गति और स्थिति के लिए धर्म और अधर्म द्रव्य को स्वीकार करना परमावश्यक है। शंका धर्म और अधर्मद्रव्य का शशक शृङ्ग के समान अनुपलब्ध होने से सद्भाव ही नहीं है। समाधान-ऐसा होता तो सभी प्रतिवादियों को विवाद ही न रहता। सभी प्रतिवादी प्रत्यक्ष और अप्रत्यक्ष पदार्थों को स्वीकार करते हैं । इसके अतिरिक्त आपका हेतु हमारे लिए असिद्ध है । सर्वज्ञ केवली अपने सर्वश्रेष्ठ केवल ज्ञान रूपी नेत्रों से धर्म अधर्म आदि सभो द्रव्यों को उपलब्ध करने-जानते हैं। उनके उपदेश से श्रुतज्ञानी भी उन्हें जान सकते हैं । भगवतीसूत्र के १३ वें शतक, उद्देशक और में कहा है-- प्रश्न-भगवन् ! धर्मास्तिकाय से जीवों का क्या प्रवृत्त होता है ? उत्तर--गौतम ! धर्मास्तिकाय से जीवों के आगमन, गमन, भाषण, मनोयोग, वचनयोग, काययोग, तथा इसी प्रकार के जो अन्य चलभाव हैं, वे सब धर्मास्तिकाय से प्रवृत्त, होते है, क्योंकि धर्मास्तिकाय गति लक्षण वाले है। प्रश्न--भगवन् ! अधर्मास्तिकाय से जीवों का क्या प्रवृत्त होता है ? ३० Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३४ . तत्त्वार्थसूत्रे गौतम ! अधर्मास्तिकाये खलु जीवानां स्थाननिसदनत्वग्वर्तन मनसश्च एकत्रीभावकरणता ये चाऽप्यन्ये तथाप्रकाराः स्थिरा भावाःसबै तेऽधर्मास्तिकाये प्रवर्तन्ते । स्थानलक्षणः खलु अधर्मास्तिकायः आकाशास्तिकाये खलु भदन्त ! जीवानामजीवानाञ्च किं प्रवर्तते ? गौतम--! आकाशास्तिकाये खलु जीवद्रव्याणाञ्च-अजीवद्रव्याणाञ्च भाजनभूते एकेनापि तस्मिन् पुनाभ्यामपि पुनः स्वयमपि मायात् कोटिशतेनापि पुनः कोटिसहस्रमपि मायात् अवगाहलक्षणः खलु आकाशास्तिकायः-" इति ॥१५॥ मूलसूत्रम्- "सरीरवयमणो पाणापाणाणं सुहदुहजीवियमच्चूणं च निमित्ता पोग्गला-"॥१६॥ __ छाया-"शरीर-वचो-मनः-प्राणा-ऽपानानां सुख-दुःख-जीवित-मृत्यूनां च निमिसानि पुद्गलाः-" ॥१६॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे-धर्माऽधर्माऽऽकाशानां लक्षणानि प्रतिपादितानि सम्प्रति-पुद्गलानां लक्षणमाह--"सरीरवयमणो" इत्यादि । औदारिक-वैक्रिया-ऽऽहारक तैजस-कार्मणरूपाणां पञ्च. विधशरीराणां वाचोमनसः-प्राणस्या-ऽपानस्य-सुखस्य-दुःखस्य जीवीतस्य-मृत्योश्च-उपग्राहकत्वेनोपकारकतया पुद्गला निमित्तानि भवन्ति । तथाच-शरीराद्युपकारकत्वं पुद्गलानां लक्षणमवगन्तव्यम् ॥१६॥ उत्तर--गौतम ! अधर्मास्तिकाय से जीवों के स्थान, निषीदन, त्वरवर्तन (लेटना), मन का स्थिरीकरण तथा इसी प्रकार के जो अन्य स्थिर भावहैं, वे सब अधर्मास्तिकाय से प्रवृत्त होते हैं; क्योंकि अधर्मास्तिकाय स्थिति लक्षण वाला है । प्रश्न-भगवन् ! आकाशास्तिकाय से जीवों और अजीवों का क्या प्रवृत्त होता है ? उत्तर-गौतम ! आकाशास्तिकाय जीवद्रव्यों और अजीवद्रव्यों का आधार है। वह एक से भी पूर्ण हो जाता है, दो से भी पूर्ण हो जाता है, उसमें सौ भी समा जाते हैं, सैकड़ों करोड़ भी समा जाते हैं और हजारों करोड़ भी समा जाते हैं । आकाशास्तिकाय का लक्षण अवगाह है ॥१५॥ मूलसूत्रार्थ-- "सरीरवयमणो पाणा' इत्यादि । सूत्र ॥१६॥ पुद्गल द्रव्य शरीर, वचन, मन, प्राणापान, सुख, दुःख, जीवन और मरण के कारण हैं ॥१६॥ तत्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्र में धर्म, अधर्म और आकाश के लक्षणों का प्रतिपादन किया गया है, अब पुदगलों का लक्षण कहते हैं-- पुद्गल, औदारिक, वैक्रियक, आहारक, तैजस और कार्मण इन पाँच शरीरों के वचन के, मन के, प्राण के, अपान के, सुख के, दुःख के, जीवन के और मरण के उपकारक होने में निमित्त होते हैं । अतएव शरीर आदि रूप उपकार करना पुद्गलों का लक्षण समझना चाहिए ॥१६॥ Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०२ सू.० १६ पुद्गललक्षणनिरूपणम् २३५ तत्वार्थनियुक्तिः-- विशरणशीलाना मौदारिकादि पञ्चप्रकारकशरीराणाम् वाङ्-मनः-प्राणा-sपानानाम् सुख-दुःखजीवित मृत्यूनाञ्चोपग्राहकतयोपकारकबेन परमाण्वादिमहास्कन्धपर्यन्ताः पुद्गला हेतवो भवन्ति । तथाचौदारिकादीनि पञ्चविधशरीराणि प्रतिवाङ्मनःप्राणापानान् प्रति सुख-दुःखजीवीतमृत्यून् प्रति च पुद्गलानामुपकारो बोध्यः । औदारिकशरीरादीनामुपकारकाः पुद्गला भवन्तीति भावः । तथाहि-औदारिकादीनि शरीराणि पौगलिकानि भवन्ति अतस्तानि प्रतिपुद्गलाना मुपकारकत्वाद् हेतुत्वमवसेयम् । एवं वागपि पौद्गलिकी भवति सा च भाषापर्याप्तिभाजां प्राणिनां वीर्यान्तरायज्ञानावरणक्षयोपशमाऽङ्गोपाङ्गा नामनिमित्ता रणनस्वभावा भवति, अर्थात्-भाषायोग्यान् पुद्गलस्कन्धान् कायव्यापारेणोपादाय वीर्यवान् जीवो भाषात्वेन परिणमय्य वाक्पर्याप्तिकरणेन स्वपरोपकारस्य निसृजति. । तथाच-वाचः पौद्गलिकतया मूतत्वे सत्यपि न चक्षुर्ग्राह्यत्वं भवति. जलमध्यप्रकीर्णलवणशर्करावत्, नहिहि--- सकलमेव रूपादिमद् वस्तु चक्षु रादिग्राह्य भवत्येवेति नियमोऽस्ति. पुद्गलानां परमाण्वादिविचित्रपरिमाणावेशात्. अतो न वाक्-अमूर्त्ता भवति, पूर्ववायुवेगाऽभ्याहत पश्चिमदिग्भागावस्थितश्रवणपरिणतोपलभ्यत्वात्- प्रतिघाताभिभवसद्भावाच्च.। तत्त्वार्थनियुक्ति --विनाशशील औदारिक आदि पाँच प्रकार के शरीरों के वचन, मन, प्राण, अपान, सुख, दुःख, जीवन और मरण के उपग्राहक होने के कारण परमाणु से लेकर महास्कंध पर्यन्त पुद्गल उपकारक होते हैं । इस प्रकार औदारिक आदि पाँच शरीरों के प्रति, मन वचन और प्राणापान के प्रति तथा सुख, दुःख, जीवन और मरण के प्रति पुद्गलों का उपकार समझना चाहिए। तात्पर्य यह है कि पुद्गल शरीर आदि के कारण होते हैं । औदारिक आदि पाँचों शरीर पुद्गल के बने होते हैं, अतः पुद्गल उपकारक होने से उनका कारण है । इसी प्रकार वचन भी पौद्गलिक हैं । वह भाषापर्याप्ति वाले प्राणियों में पाये जाते हैं । वीर्यान्तराय एवं ज्ञानावरणीय कर्म के क्षयोपशम से तथा अंगोपांगनामक नामकर्म के निमित्त से उत्पन्न होते हैं और गूंजनाध्वनित होना उनका स्वभाव है । तात्पर्य यह है कि भाषापर्याप्ति से पर्याप्त वीर्यवान् जीव भाषा के योग्य पुद्गल स्कंधों को कायिक व्यापार से ग्रहण करके और भाषा के रूप में परिणत करके वचनयोग्य के द्वारा स्व पर के उपकार के लिए निकालता है । वचन पौद्गलिक होने के कारण यद्यपि अमूर्त है, फिर भी जलमें घुले हुए नमक या शक्कर के समान नेत्रग्राह्य नहीं होते । ऐसा कोई नियम नहीं है कि प्रत्येक रूपी वस्तु नेत्रग्राह्य होनी ही चाहिए । पुद्गलद्रव्य परमाणु आदि अनेक पर्यायों को धारण करता है । अतः वचन अमूर्त नहीं हैं, क्योंकि वह पूर्वीय वायुवेग से प्रेरित हो कर पश्चिम दिशा में स्थित श्रोता को सुनाई देती है । इसके अतिरिक्त उसका प्रतिघात भी होता है और अभिभव भी होता है। Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तस्वारीसूत्र . मनश्चापि पौद्गलिक भवति. अनन्त पुद्गलस्कन्धमनोद्रव्यप्रायोग्योपचित्तमूर्तिमत्वात्, तच्चाऽपि पौद्गलिकं मनः पर्याप्तिभाजा पञ्चेन्द्रियाणामेव भवति । छद्मस्थानां श्रुत-ज्ञानावरणक्षयोपशमजननाय करणं तदवष्टम्भजनितञ्च गुणदोषादिविचारणात्मकं सम्प्रधारणं संज्ञाज्ञानं धारणाज्ञानञ्च यद् भवति तद्-भावमनोऽवगन्तव्यम्. । उक्तञ्च-"चित्तं चेतो योगोऽध्यवसानं चेतनापरिणामः । . भावो मन इति चेते छुपयोगार्था जगति शब्दाः ॥१॥ इति, प्रकृते तु-तथाविधभावमनोनिमित्तस्य पौद्गलिकस्य सर्वात्मप्रदेशवर्त्तिनो मनसोऽधिकारः प्रत्येतव्यः । एवम्-उच्छ्वासलक्षणः कोष्ठयो वायुः प्राणः पौद्गलिको व्यपदिश्यते. पुद्गलानां प्राणतया परिणमनात्. । एवं बाह्यो वायुरभ्यन्तरीक्रियमाणोऽपानसंज्ञकः पौद्गलिक उच्यते. तेषामेव पुद्गलानामपानतया परिणमनात् एतावपि-ओत्मनोऽनुग्राहको भवतः। एतयोश्च–प्राणापानयोः पौदगालेकयोरूपिद्रव्यपरिणामात् द्वारानुसारित्वाच्च मूर्तत्वमवगन्तव्यम्. । एवञ्च-द्वि-त्रि- चतुःपञ्चेन्द्रियाः पर्याप्तरसनेन्द्रियसम्बन्धा । भाषापरिणामयोग्यान् अनन्तप्रदेशान् पुद्गलस्कन्धान् काययोगेनोपाददते भाषापर्याप्तिकरणेन निसृजति । तथाच यत्रैव रसनेन्द्रिययोगस्तत्रैव भाषापयोप्ति भवति, रसनाश्रयत्वात्। तस्मात्-पृथिव्यादयो वनस्पतिपर्यन्ता एकेन्द्रिया भाषा त्वेन न पुद्गलान् गृह्णन्ति, तेषां रसनेन्द्रिययोगाभावात्--जिह्वारहितत्वात भाषाया अभावो बोध्यः । द्रव्यमन भी पौलिक है, वह अनन्तपुद्गलस्कंधों से, जो मनोवर्गणा के पुद्गल कहलाते हैं, अतः मूर्तिमान् है । मन पर्याप्त पंचेन्द्रिय जीवों के ही होता है । छमस्थ जीवों को श्रुतज्ञानावरण का क्षयोपशम उत्पन्न करने में कारण भूत, उसकी सहायता से उत्पन्न होने वाला, गुणदोष की विचारणास्वरूप, सम्प्रधारणसंज्ञा एवं धारणाज्ञान जिससे होता है, वह भावमन कहलाता है। कहा भी है - 'चित्त, चेतन, योग, अध्यवसान, चेतनापरिणाम और भावमन ये सब उपयोग वाचक शब्द हैं। मगर प्रकृत में इस भावमन के कारण, पौद्गलिक, समस्त आत्मप्रदेशों में रहे हुए द्रव्यमन को ही ग्रहण करना चाहिए । इसी प्रकार उच्छ्वास रूप कोष्ठवायु जो प्राण है, उसे भी पौद्गलिक, समझना चाहिए । क्योंकि पुद्गल ही प्राण रूपमें परिणत होते हैं। बाहरी वायुको भीतर ले जाना अपान कहलाता है । वह भी पौद्गलिक है, क्योंकि पुदगल ही अपान के रूप में परिणत होते हैं । यह प्राण और अपान भी आत्मा के अनुग्राहक होते हैं । यह दोनों रूपी द्रव्य के परिणाम हैं और द्वारों का अनुसरण करते हैं, अर्थात् नासिका के छिद्रों से घुसते-निकलते हैं, अतः इन्हें भी मूर्त समझना चाहिए । इस प्रकार द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय औरपंचेन्द्रिय पर्याप्त जीव रसनेन्द्रिय के संयोग से भाषा परिणाम के योग्य अनन्तप्रदेशी स्कंधों को काययोग से ग्रहण करते हैं और भाषापर्याप्ति करण के द्वारा त्यागता है । जहाँ रसनेन्द्रिय होती है, वहीं भाषापर्याप्ति Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ २ सू. १६ पुद्गललक्षणनिरूपणम् २३७ द्वीन्द्रियादयस्तु - रसनेन्द्रिययुक्ताः सन्तः स्वभाषात्वेन तान् पुद्गलान् परिणमय्याऽऽर्य -- म्लेच्छादिभाषावत् प्रतिनियता एव भाषाः व्यवहरन्ति । गुणदोषविचारणात्मक सम्प्रधारणसंज्ञायोगात् संज्ञिनः प्राणिन एव मनःपरिणामेन मनोवर्गणा योग्यान् अनन्तान् पुद्गलस्कन्धान् मन्तुकामः सन्तः सर्वाङ्गीणान् तान् गृह्णन्ति ततश्च -- तद्बलेन पुनर्गुणदोषविचारणाभावेन परिणमन्ते । ये पुनरेकेन्द्रियादयोऽसंज्ञिपञ्चेन्द्रियपर्यन्तास्तथाविधसंज्ञायुक्ता न भवति, ते नैव मन्यन्ते, मनःपर्याप्तिकारणाऽभावात्। यत् पुनस्तेषां द्वीन्द्रियाऽसंज्ञिप्रभृतीनां स्वनीडाभिसर्पणं भवति, कृमि--पिपीलिकादीनां तण्डुलकण - श्यामाकबीजादिसंग्रहणं मनोव्यापारं विनैव तदवग्रहपाटवादवसेयम्. । तादृशी च लब्धिरेव सा, न तु - ईहादिज्ञानभेदविचारयोग्यो द्वीन्द्रियादिः । अथ कथं तावद् जीवः औदारिकादियोग्यान् पुद्गलान् उपाददते ? कथं वा ते-उपादीयमानाः पुद्गलाः संहता एव तिष्ठन्ति परस्परं न विशीर्यन्ते : इति चेदुच्यते. क्रोधादिकषाययुक्तत्वात् जीवो ज्ञानावरणादिकर्मयोग्यान् सर्वात्मप्रदेशैनकर्मयोग्यांश्च पुद्ग लानुपादत्ते. उपादीयमानाश्च ते बन्धकारणात्संहता एव तिष्ठन्ति न विशीर्यन्ते इति । तथाचोक्तम्होती है, क्योंकि वह रसनेन्द्रिय के आश्रित है । इसी कारण पृथ्वोकाय से लेकर वनस्पतिकाय तक के एकेन्द्रिय जीव भाषावर्गणा के पुद्गलों को ग्रहण ही नहीं करते हैं । इस प्रकार जिह्वा का अभाव होने से उनमें भाषा का भी अभाव है । द्वीन्द्रिय आदि जीव रसनेन्द्रिय से युक्त होकर भाषापुद्गलों को अपनी भाषा के रूप में परिणत करके आर्य म्लेच्छ आदि भाषाओं के समान नियत - नियत भाषाओं का ही व्यवहार करते हैं । गुण-दोष की विचारणा रूप सम्प्रधारणसंज्ञा के योग से संज्ञी प्राणी ही मनोयोग्य वर्गण के पुद्गलों को सर्वांग से ग्रहण करता है और उन्हें मन के रूप में परिणत करके उनसे गुण-दोष की विचारणा करता है । एकेन्द्रिय से लेकर असंज्ञी पंचेन्द्रिय तक के जीव उस संप्रधारण संज्ञा से युक्त नहीं होते । मनःप्रर्याप्त का अभाव होने से उनमें मनन करने का सामर्थ्य नहीं होता । जो असंज्ञी द्वीन्द्रिय प्राणी अपने बिल की ओर जाते - रेंगते देखे जाते हैं या कृमि, पिपीलिका ( चिउंठी) आदि तन्दुल के कणों का अथवा श्यामाक के बीजों का संग्रह करते हैं, वे मन के बिना ही अवग्रह की पटुता के कारण ऐसा करते हैं । उनमें ऐसी ही लब्धि होती है, गुण-दोष की विशिष्ट विचारणा नहीं कर सकते । शंका - जीव औदारिक आदि शरीरों के योग्य पुद्गलों को किसी प्रकार ग्रहण करत है ? और ग्रहण किये हुए वे पुद्गल मिले हुए ही कैसे रहते हैं : बिखर क्यों नहीं जाने ? समाधान — जीव क्रोधादि कषाय से युक्त होकर ज्ञानावरण आदि कर्मों और नो Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३८ तत्त्वार्थसूत्रे "उष्मगुणः सन् दीपः स्नेहं वा यथा समादत्ते. । आदाय शरीरतया परिणमयति चापि तं स्नेहम्. ॥१॥ .. "तद्वद्रागादिगुणः स्वयोगवात्मदीप आदत्ते. । स्कन्धानादाय तथा परिणमयति तांश्च कर्मतया. ॥२॥ इति । . तस्मात्-जीवानामौदारिकादिशरीराद्याकारेणोपकारिणः पुद्गला एव भवन्ति. न तु-प्रधानरूपप्रकृतिविज्ञानस्वभावपरमेश्वरनियतिरूपाऽदृष्टपुरुषकालादयः शरीराद्याकारपरिणामभाजो भवन्ति, युक्तिशून्यत्वात्, इत्येवं तावत्--जीवानां पुद्गलकृत--औदारिकादिशरीराद्युपकारक प्रतिपादितः । सम्प्रति-प्रकारान्तरेणाऽपि निमित्तमात्रतया पुद्गलानां जीवोपकारकत्वमुच्यते । जीवानां सुखदुःखजीवितमरणोपग्रहे च पुद्गला हेतवो भवन्ति । तथाच-सातवेदनीयाऽसातवेदनीयोदयादौ पुद्गलानामपेक्षाकारकत्वमवगन्तव्यमिति पर्यवसितम् । एवञ्च इष्टाः स्पर्शरसगन्धवर्णशब्दरूपाः पुद्गला : निमित्ततया सुखोपकारका भवन्ति । अनिष्टाः पुनस्ते-दुःखजनकाः, स्थानाच्छादना-ऽनुलेपनभोजनादयः पुद्गला जीवितस्य-उपकारका; आयुष्कस्य चाऽनपवर्तनका भवन्ति, विषशस्त्राग्न्यादयश्च पुद्गला मरणकारका भवन्ति अयुष्कस्य चा-ऽनपवर्तनकारिणो बोध्याः तथाच-औदारिकादिशरीराद्याकारेण परिणताः सन्तः पुद्गलाः साक्षादेवा-ऽऽत्मन उपकारं कुर्वन्ति । कर्म के योग्य पुद्गलों को समस्त आत्मप्रदेशों से ग्रहण करता है, ग्रहण किये वे पुद्गल बन्ध के कारणसंहत (मिले हुए) ही रहते हैं बिखरते नहीं हैं । कहा भी है 'उष्णता गुण वाला दीपक बत्ती के द्वारा स्नेह (तेल) को ग्रहण करता है. उसी प्रकार रागादि की उष्णता से युक्त होकर योग रूपी बत्ती के द्वारा आत्मा रूपी दीपक कर्म स्कंध रूपी तेज को ग्रहण करके उन्हें कर्म रूप में परिणत करता है।' - इस प्रकार पुद्गल ही औदारिक आदि शरीरों के रूप में जीवों के उपकारक होते हैं, प्रकृत, विज्ञान, स्वभाव, परमेश्वर, नियति, अदृष्ट, हठपुरुष अथवा काल आदि नहीं । वे शरीर आदि के रूप में परिणत नहीं होते । उनको स्वीकार करने में कोई युक्ति नहीं है । इस प्रकार जीवों के प्रति पुद्गलों का उपकार प्रतिपादन किया गया । __अब दूसरे प्रकार से यह दिखलाते हैं कि निमित्त बन कर पुद्गल किस प्रकार जीवों का उपकार करते हैं ? जीवों से सुख, दुःख, जीवन और मरण रूप उपग्रह में भी पुद्गल कारण होते हैं । साता और असातावेदनीय कर्म के उदय में पुद्गल निमित्त कारण होते हैं । __इसी प्रकार इष्ट स्पर्श, रस, गंध वर्ण और शब्द रूप पुद्गल सुख के निमित्त कारण होते हैं और अनिष्ट स्पर्श आदि दुःख के कारण होते हैं। स्थान' आच्छादन, लेपन, भोजन आदि संबंधी पुद्गल जीवन के उपकारक हैं और आयु के अनपवर्तक होते हैं, इनसे बिपरीत विष' शस्त्र, अग्नि आदि के पुद्गल मरण के कारण बन जाते हैं-आयु का अपव Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युषितश्च अ २ सु. १६ पुद्गललक्षणनिरूपणम् २३९ सुखदुःखाद्याकारेण परिणममानस्यात्मनस्तु-निमित्ततया पुद्गला उपकारकाः भवन्ति । तत्र - बाह्यद्रव्यसम्बन्धापेक्षसद्वेद्योदयेन संसारिणो जीवस्य - इष्टवनिता-पुत्र-क्- चन्दनान्नपानादिपुद् गलद्रव्योपजनितं प्रसादपरिणामात्मकं सुखम्, पुद्गलानां निमित्ततयाऽऽत्मनः परिणतावुपकाररूपं भवति । " एवमसद्योदयात् बाह्य पुद्गलरूपाऽनिष्टद्रव्यापेक्षः संक्लेशरूपः आत्मपरिणामो दुःखम् । तत्रापि तेषां पुद्गलानां निमित्ततयोपकारकत्वमेवोपकाररूपं बोध्यम् । भवस्थितिकारणायुर्दव्यसम्बन्धभाजः पुरुषस्य प्राणापानलक्षणक्रियाविशेषाऽप्रशमनं जीवितम् तथाविधस्य पुरुषस्य प्राणापानलक्षणाशेषक्रियोपरमणं मरणमुच्यते । अथ मरणं तावद् आत्मनः प्रतिकूलतया कथमनुग्राहकं भविष्यति - इतिचेदुच्यते- पण्डि तमरणस्य सद्गतिप्रापकत्वेन तस्य मरणप्रियत्वात् तथा - निर्विण्णस्य पुरुषस्य मरणप्रियत्वात् विषाग्निद्रव्यसम्बन्धे संति आयुषो योगपद्येनोपभागोदयात्कण्टकादिवेदनावत् । एवञ्च स्वचेतो विकल्पापेक्षमेव स्पर्शरसगन्धरूपशब्दादीनामिष्टत्वमनिष्टत्वञ्च भवति । तथाचोक्तम् — तावानेवार्थान् द्विषत स्तानेवार्थान् प्रलीयमानस्य । freedisस्यानिष्टं न विद्यते किञ्चिदिष्टं वा ॥ १ ॥ इति । र्त्तन करने वाले होते हैं । औदारिक शरीर आदि के रूप में परिणत हुए पुद्गल आत्मा का साक्षात् उपकार करते हैं । पुदगल उसमें निमित्त हो जाते सुख - दुःख पर्याय में आत्मा स्वयं परिणत होती है, हैं । बाह्य द्रव्यों के संबंध रूप निमित्त से सातावेदनीय का उदय होने पर संसारी जीव को इष्ट स्त्री, पुत्र, माला, चन्दन, अन्न-पान आदि पुद्गलों से प्रसाद परिणाम रूप सुख की उत्पत्ति होती है । इस प्रकार आत्मा की परिणति में पुद्गल निमित्त बनकर उपकार करते हैं । अशातावेदनीय कर्म के उदय अनिष्ट बाह्य पुद्गलों के कारण आत्मा में संक्लेश रूप परिणति होना दुःख कहलाता है । इसमें भी पुद्गल निमित्त होते हैं । भवस्थिति के करणभूत आयु कर्म के संबंध वाले पुरुष की श्वासोच्छ्वास क्रिया का पूरी तरह बंद हो जाना मरण कहलाता है | शंका - मरण आत्मा के लिए प्रतिकूल है, अतः उसे अनुग्राहक - उपकारक कैसे कह सकते हैं ? समाधान- - पण्डितमरण सद्गति को प्राप्त कराने वाला है, अतः वह मरण प्रिय होता है. इसी प्रकार विरक्त पुरुष को भी मरण प्रिय होता है स्पर्श, रस, गंध- वर्ण और शब्द का इष्ट या अनिष्ट होना जीव की अपनी चित्तवृत्ति पर निर्भर करता है । कहा भी हैनिश्चय नय से अर्थात् वास्तविक रूप से न कोई पदार्थ इष्ट होता है, न अनिष्ट; मगर जिस पदार्थ पर द्वेष उत्पन्न होता है वहीं अनिष्ट बन जाता है और जिस पर रागवृत्ति उत्पन्न होती है, वह इष्ट प्रतीत होने लगता है । Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४० तत्त्वार्थस्त्रे अथ सोपक्रमायुषामनशनव्याधिप्रभृतिबाधाभिरूपक्षीणायुषाम-अपवर्तनीयायुषाञ्च भृगुपतनोबन्धनादिभिरपवर्तनायुषां जीवानां पुद्गला उपकारका भवन्तु ताबत् किन्तु-अपवर्तनीयाऽऽयुषा मौसमतिकचरमशरीरोत्तमपुरुषाऽसंख्येयवर्षायुषां कथं मरणोपकारकाः पुद्गलाः स्युरिति चेत्-१ शृणु. तेषामपि-अपवर्तनीयायुषां जीवितोपग्रहोमरणोपग्रहश्च पुद्गलाधीन एव । न चा-ऽनपवर्तनीबायुषां जीवानामायुषोवर्धयितुं-हासयितुञ्चाऽशकयत्वात् कथं पुद्गलकृतस्तेषां जीवितमरणोपग्रह इति वाच्यम्, पौद्गलिकस्यायुः कर्मणः स्थितिक्षयाभ्यामेव जीवितमरणयोः सम्भवात् ।। तथाचा--ऽनपवर्तनीयायुषामपि नायुःकर्मविना जीवितं भवति, न चायुः कर्मक्षयमन्तरा मरणं सम्भवति इति-अनपवर्तनीयायुषामपि जीवितमरणे पुद्गलाधीने एवेति भावः उक्तञ्च व्याख्याप्रज्ञप्तौ १३ शतके ४ उद्देशके "पोग्गलत्थिकाए णं पुच्छा-? गोयमा ! पोग्गलत्थिकाए णं जीवाणं ओरालियवेउब्वियआहारयतेयाकम्मय सोइंदियचक्खंदियघाणिदियजिभिदिय फासिदियमणजोगवयजोगकायजोग आणापाणणं च गहणं पवत्तइ' गहणलक्खणेणं पोग्गलत्थिकाए-.'' इति । पुद्गलास्तिकाये खलु पृच्छा ? गौतम ! पुद्गलास्तिकायः खलु जीवानाम् औदारिक शंका- जो जीव सोपक्रम आयु वाले हैं, अनशन या रोग आदि के कारण जिनकी आयु क्षीण हो जाती है, जिनकी आयु अपवर्तनीय है, ऐसे जीवों के लिए पुद्गल उपग्रह• कारक भले हों किन्तु अनपवर्तनीय आयु वाले औपपातिक अर्थात् देवों और नारकों, चरम शरीर धारियों, उत्तम पुरुषों तथा असंख्यात वर्ष की आयु वालों के लिए पुद्गल मरणो• पकारक कैसे हो सकते हैं ? समाधान-सुनिए, चाहे कोई अपवर्तनीय आयु वाला हो, चाहे अनपवर्तनीय वाला; सब का जीवन और मरण पुद्गलों के ही अधीन है । अनपवर्तनीय आयु वाले जीवों की आयु को न कोई बढ़ा सकता है और न घटा सकता है, ऐसी स्थिति में उनके जीवन 'और मरण को पुद्गल कृत उपग्रह कैसे कहा जा सकता है ? इसका उत्तर यह है कि पौद्गलिक आयु कर्म जब तक बना रहता है तब तक जीवन रहता है और जब उसका क्षय हो जाता है तो मरण होता है। इस प्रकार सभी जीवों का जीवन--मरण पुद्गलों के अधीन है। अनपवर्तनीय आयु वालों का जीवन भी आयु कर्म के बिना मरण नहीं टिक सकता और आयु कर्म के क्षय के बिना मरण नहीं हो सकता । इस कारण अनपवर्तनीय आयु वालों का जीवन-मरण भी पुद्गल के अधीन है। भगवतीसूत्र के शतक १३ उद्देशक ४ में कहा है प्रश्न--पुद्गलास्तिकाय के विषय में पृच्छा ? उत्तर-गौतम ! पुद्गलास्तिकाय के निमित्त से जीवों के औदारिक, वैक्रिय, आहा Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० २ सू. १७ जीवानामुपकारकत्वनिरूपणम् २४१ वैक्रिया-ऽऽहारक-तैजस-कार्मण-श्रोत्रेन्द्रिय-चक्षुरिन्द्रिय-घ्राणेन्द्रिय-जिह्वेन्द्रियस्पर्शनेन्द्रिय मनोयोग-वचोंयोगा-काययोगा-ऽऽनप्राणञ्च ग्रहणलक्षणः पुद्गलास्तिकाय इति ॥ १६ ॥ मूलसूत्रम्-“परोप्परनिमित्ता जीवा" ॥१७॥ छाया-परस्परनिमित्तानि जीवाः" । तत्त्वार्थदीपिका-जीवास्तावत्-परस्परस्योपकारे निमित्तानि भवन्ति । तद्यथा -राजभृत्ययोः, आचार्यशिष्ययोरित्येवमादिभावेन परस्परोपकारोऽवगन्तव्यः । तत्र राजा तावत् धनदानादीना भृत्यानामुपकारको भवति, भृत्यश्च-हितसाधनेनाऽहितप्रतिषेधेन च राज्ञ उपकारको भवति । आचार्यः उभयलोकफलप्रदोपदेशदानेन तदुपदेशविहितक्रियाऽनुष्ठापनेन च शिष्यस्योपकारको भवति, शिष्यश्च —तदानुकूल्यविधानेनाऽऽचार्यस्योपकारको भवति । एवं सुखदुःखजीवितमरणान्यपि जीवानां जीवकृत उपकारो भवति, । तथाहि—यो जीवो यस्य जीवस्य सुखं विदधाति स जीवस्तं जीवमनेकवारं सुखयति, यो जीवो यं दुःखयति स तमपि बहुबारं दुःखयति, यो यं जीवयति स तं बहुवारं जीवयति । एवं यो मारयति स तमपि बहुवारं मारयति । तथा चोक्तम्__"मारि वि चूरिवि जीवडा जं तु हु दुक्खुकरीसि । पुत्तकलत्तहकारणे तं तुह एक्कु सहीसि ॥१॥ इति १७॥ रक, तैजस, कार्मण शरीर श्रोतेन्द्रिय चक्षुरिन्द्रय, घ्राणेन्द्रिय, जिह्वेन्द्रिय, स्पर्शेन्द्रिय, मनोयोग, वचनयोग, काययोग तथा श्वासोच्छ।स का ग्रहण प्रवृत होता है । पुद्गलास्तिकाय ग्रहण लक्षण वाला है ॥ १६ ॥ मूलसूत्रार्थ—'परोप्परनिमित्ता जीवा' सूत्र १७ जीव परस्पर में निमित्त होते हैं ॥ १७ ॥ तत्त्वार्थदीपिका-जीव परस्पर एक दूसरे के उपकारक होते हैं । राजा और सेवक, आचार्य और शिष्य जैसे एक दूसरे के उपकारक हैं उसी प्रकार और जीवों का भी पारस्परिक उपकार समझना चाहिए । राजा धन आदि को देकर भृत्यों का उपकार करता हैं, सेवक हितसाधन करके और अहित को रोक करके राजा का उपकार करता है । आचार्य इहपरलोक में उत्तम फल देने वाला उपदेश के अनुसार क्रिया करवा कर शिष्य का उपकार करता है । शिष्य आचार्य के लिए अनुकूल कार्य करके आचार्य का उपकारक होता है। इस प्रकार जीवों का सुख, दुःख, जीवन और मरण भी जीवकृत उपकार है। जो जीव जिस जीव को सुख पहुँचाता है, वह उसे अनेक बार सुखी बनाता है । इसके विपरीत जो जीव जिसे दुख देता है, वह बदले में उसे बारंबार दुखी बनाता है । जो जिस का घात करता है, उसे उसके द्वारा बहुत वार मरना पड़ता है। कहा भी है___ अरे जोव ! तू अपने पुत्र-कलत्र आदि परिवार के लिए जीवों का जो घात करेगा, Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थसूत्रे तत्त्वार्थनियुक्ति--पूर्व धर्माधर्माकाशपुद्गलानामुपकारकतया लक्षणं प्रतिपादितम्, तत्र जीवानां सर्वे धर्माधर्मादय उपकारका भवन्ति । एवं-धर्माधर्माकाशाः पुद्गलद्रव्याणामुपकारकाः, आकाशं धर्माधर्मपुद्गलानामुपकारकम् इत्यादिरीत्या प्ररूपितम् सम्प्रति--जीवाः केषामुपकारका भवन्ति इति प्ररूपयितुमाह-"परोप्परनिमित्ता जीवा" इति । जीवाः परस्परस्स्या-ऽन्योन्यस्योपकारकरणे निमित्तानि हेतवो भवन्ति । तथाच जीवानां परस्परस्य हिताऽहितोपदेशप्रतिषेधाभ्यामुपकारकत्वमवगन्तव्यम् एवञ्च---आपत्यां-वर्त्तमानकाले वा यद्-हितं योग्यं क्षमं न्याय्यं वा भवेत् तत्प्रतिपादनेन हितविपरीतस्या-ऽहितस्य प्रतिषेधेन चोपकारको भवति परस्परम् , एकेन जीवेन द्वितीयस्य जीवस्य तेन तृतीयस्य जीवस्य तेन च चतुर्थस्येत्येवं परम्परया वा-उपकारको भवति, यथाच---धर्माधर्माकाशकालपुद्गलानां स्वभावेनैवोपकारकता वर्तते न तथा जीवानामुप कारकता स्वभावेनैव, अपितु --- अनुग्रहबुद्धचैवोपकारकत्वं तेषामवगन्तव्यम् । तथाच-परस्परहिताहितोपदेशकरणेन जीवाजीवान्तरमनुगृह्णन्ति, नत्वेवं पुद्गलादयो भवन्ति । ___ यद्वा--जन्तोः सुखादीनां साधक एकैकोऽपि पुद्गलादिः सम्भवति, सर्वदैव द्विप्रभृतीनां समुपकारको भवति । नैककानाम् । तथाच-पूर्व गौणउपकारः पुद्गलादीनां प्रतिपादितः, अत्रतु उन्हें च-चूर करेगा, दुःख उपजाएगा, स्मरण रखना कि तुझ अकेले को ही उसका फल भोगना पड़ेगा ॥१७॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-पहले धर्म, अधर्म, आकाश और पुद्गल द्रव्य का उपकारक रूप में लक्षण कहा गया है । जीवों के लिए धर्म, अधर्म आदि सभी उपकारक होते हैं; धर्म अधर्म और आकाश पुद्गलों के उपकारक होते हैं, आकाश धर्म अधर्म और पुद्गलों का उपकारक है इत्यादि रूप से कथन किया गया है। अब जीव किसके उपकारक होते हैं, यह बतलाने के लिए कहते हैं-जीव परस्पर एक दूसरे का उपकार करने में निमित्त होते हैं। - एक जीव दूसरे जीव को हित का उपदेश देकर तथा अहित से रोक कर उपकार करता है। इसी प्रकार भविष्यत् काल में अथवा वर्तमान काल में जो हित है, योग्य क्षेम या न्याय्य है, उसका प्रतिपादन करके तथा हित के विपरीत अहित का प्रतिषेध करके परस्पर उपकारक होते हैं। एक जीव दूसरे का, दूसरा तीसरे का और तीसरा चौथे का उपकार करता है और इस प्रकार उपकार की परम्परा चालू रहती है। जैसे धर्म, अधर्म, आकाश, काल और पुद्गल द्रव्य में स्वभाव से ही उपकारकता है, वैसी जीवों में स्वभाव से उपकारकता नहीं है। जीवों की उपकारकता तो अनुग्रह बुद्धि से ही समझनी चाहिए । इस प्रकार परस्पर हिताहित का उपदेश करके जीव दूसरे जीव का अनुग्रह करते हैं पुद्गल आदि ऐसा नहीं कर सकते । अथवा जीव के सुख आदि का साधक एक-एक पुद्गल आदि हो सकता है । सदैव दो आदि का उपकारक होता है, एक-एक का नहीं । इस प्रकार पहले पुद्गल आदि Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वीपिकानियुक्तिश्च अ० २ सू. १७ जीवानामुपकारकत्वनिरूपणम् २४३ मुख्यउपकारो जीवकर्तृकः प्रतिपत्तव्यः । जीवा यथा-भूयस्त्वेनोपदेशद्वारा जीवानामुपकारकाभवन्ति । न तथा---धनादिभिर्जीवानुपकुर्वन्ति । ___ अथ जीवानामुपयोगलक्षणत्वस्य पूर्व प्रतिपादितत्वेन पुनरत्र लक्षणान्तरकरणं व्यर्थमिति चेन्मैवम् जीवानामुपयोगस्याऽन्तरङ्गलक्षणतया तेषां परस्परोपकारकत्वस्य बहिरङ्गलक्षणत्वेन प्रतिपादितत्वात् । एवं तहिं धर्मादीनामपि लक्षणान्तरं कथं न कृतम् इतिचेन्न । धर्माधर्माकाशानान्तु-गतिस्थित्यवगाहानामेव स्वाभाविकानामसाधारणलक्षणत्वात् । उक्तञ्च व्याख्याप्रज्ञप्तौ भगवतीसूत्रे१३ शतके ४ उद्देशके - जीवत्थिकाए णं भंते ! जीवाणं किं पवत्तइ ! गोयमा-? जीवत्थिकाए णं जीवे अणंताणं आभिणिबोहियनाणपज्जवाणं, अणंतागं सुयनाणपज्जवाणं, एवं जहा-बितियसए अत्थिकायउद्देसए जाव उवओगं गच्छइ, उवओगलक्खणे जीवे" इति । ___ जीवास्तिकायेन भदन्त ! जीवानां किं प्रवर्तते ! गौतम ! जीवास्तिकायेन जीवोऽनन्तानाम् आभिनिबोधिकज्ञानपर्यवाणाम् , अनन्तानाम् श्रुतज्ञानपर्यवानाम् , एवं यथा-द्वितीयशते अस्तिकायउद्दशके यावदुपयोगं गच्छन्ति, उपयोगलक्षणः खलु जीव इति । "तत्रैव च भगवतीसूत्रे२ शतके १० उद्देशके उक्तम्- "जीवे णं अणंताणं आभिणिबोहियनाणपज्जवाणं एवं सुयनाणपज्जवाणं केवलनाणपज्जवाणं मइ अन्नाणपज्जवाणं का गौण उपकार प्रतिपादन किया गया है, यहाँ जीव के द्वारा होने वाला मुख्य उपकार समझना चाहिए । जीव जितना अधिक उपदेश द्वारा जोवों के उपकारक होते हैं, उतना धन आदि के द्वारा उपकार नहीं करते । शंका- पहले जीव का लक्षण उपयोग बतलाया जा चुका है, फिर यहाँ उसका दूसरा लक्षण बतलाना वृथा है। समाधान----उपयोग जीव का अन्तरंग लक्षण है । यहाँ जो परस्पर उपकार करना लक्षण कहा है, वह उनका बहिरंग लक्षण है। शंका - ऐसा है तो धर्म आदि का भी दूसरा लक्षण क्यों नहीं बतलाया ? ___ समाधान--धर्म, अधर्म और आकाश का स्वाभाविक गति स्थिति, और अवगाह ही असाधारण लक्षण है । भगवती सूत्र (व्याख्याप्रज्ञप्ति सूत्र) शतक १३ उद्देशक ४ के ४८ वें सूत्र प्रश्न-भगवन् ! जीवास्तिकाय से जीवों को क्या होता है ? उत्तर-गौतम ! जीवास्तिकाय से जीव अनन्त आभिनिबोधिकज्ञान की पर्यायों को, अनन्त श्रुतज्ञान की पर्यायों को प्रवृत्त करता है, इत्यादि जैसा द्वितीय शतक के अस्तिकाय उद्देशक में कहा है, वही यहाँ समझ लेना चाहिए । जीव उपयोग लक्षण वाला है। उसी भगवती सूत्र के द्वितीय शतक के दशम उद्देशक में कहा है Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे सुयअण्णाणपज्जवाणं विभंगनाणपज्जवाणं चक्खुदसणपज्जवाणं अचक्खुदंसणपज्जवाणं ओहिदंसणपज्जवाणं केवलदसणपज्जवाणं उवओगं गच्छइ ” इति । जीवः खलु अनन्तानाम् आभिनिबोधिकज्ञानपर्यवाणाम् एवं श्रुतज्ञानपर्यवाणाम् अवधिज्ञानपर्यवाणाम्, मनःपर्यवज्ञानपर्यवाणां केवलज्ञानपर्यवाणाम् मत्यज्ञा पर्यवाणाम् श्रुताज्ञानपर्यवाणाम् विभङ्गज्ञानपर्यवाणाम् चक्षुर्दर्शनपर्यवाणाम् अचक्षुर्दर्शनपर्यवाणाम् अवधिदर्शनपर्यवाणाम् केवलदर्शनपर्यवाणाम् उपयोगं गच्छति इति । उत्तराध्ययने च २८ अध्ययने १०गाथायामुक्तम् । जीवलक्षणम्-"जीवो उवओगलक्षणो, नाणेणं दंसणेणं च सुहेण य दुहेण य-" इति । जीव उपयोगलक्षणः, ज्ञानेन-दर्शनेन च सुखेन च दुःखेन च, इति ॥ १७ ॥ मूलसूत्रम् - "वट्टणा परिणामकिरियापरत्तापरत्ताणं निमित्तं कालो" ॥ १८ ॥ छाया वर्तनापरिणामक्रियापरत्वाऽपरत्वानां निमित्तं काल:-" ॥१८॥ तत्त्वार्थदीपिका--- पूर्वसूत्रे जीवानां लक्षणं प्रतिपादितम्, सम्प्रति-कालस्य लक्षणं प्रतिपादयितुमाह- "वट्टणा-" इत्यादि कालस्तावत्-धर्मादीनां द्रव्याणां वर्तनव्यवहारस्योपकारकतया भवति । एवं द्रव्यस्य पर्यायतया, जीवस्य क्रोधतया, पुद्गलस्य वर्णरसगन्धस्पर्शादितया, धर्माधर्माकाशानामगुरुलधुगुणवृद्धिहासतया, परिणतिलक्षणस्य च परिणामस्य-उपकारकतया निमित्तं भवति । एवं-परिस्पन्दनात्मकक्रियायाः, ज्येष्ठत्व-कनिष्ठत्वादिव्यवहारलक्षणपरत्वापरत्वयोश्चोपकारकतया कालो निमित्तं भवति ॥१८॥ जीव अनन्त आभिनिबोधिकज्ञान की पर्यायों को, उसी प्रकार श्रुतज्ञान की पर्यायों को, अवधिज्ञान की पर्यायों को, मनःपर्यवज्ञान की पर्यायों को केवलज्ञान की पर्यायों को मतिअज्ञान की पर्यायों को श्रुतअज्ञान की पर्यायों को विभंगज्ञान की पर्यायों को, चक्षुदर्शन की पर्यायों को, अचक्षुदर्शन की पर्यायों को, अवधिदर्शन की पर्यायों को, केवलदर्शन की पर्यायों को अर्थात् इन सब के उपोग को प्राप्त करता है। उत्तराध्ययन के २८ वें अध्ययन की १२वीं गाथा में कहा है- जीव उपयोग लक्षण वाला है । ज्ञान से दर्शन से, सुख से और दुःख से ॥१७॥ मूलसूत्रार्थ-'वट्टणा परिणाम किरिया' इत्यादि सूत्र १८ कालद्रव्य वर्तना परिणाम क्रिया परत्व और अपरत्व का निमित्त कारण है ॥१८॥ तत्त्वार्थदीपिका--पूर्वसूत्र में जीवों के लक्षण का प्रतिपादन किया गया है। अब काल का लक्षण प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं-- काल धर्म आदि द्रव्यों की वत्तना अर्थात् वर्तनव्यवहार का उपकारक होकर निमित्त होता है । इसी प्रकार 'द्रव्य के पर्याय रूप में जीव के क्रोध रूप में पुद्गल के वर्णरस गंध और स्पर्श रूप में धर्म अधर्म और आकाश के अगुरुलघुगुण को वृद्धि हानि रूप में होने वाले परिणाम का उपकारक होकर निमित्त होता है । इसी प्रकार परिस्पन्दन रूप क्रिया का तथा ज्येष्ठता और कनिष्ठता के व्यवहार का निमित्त होता है ॥१॥ Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ v vvvvvvvNN~~~~~ दीपिकानियुक्तिश्च अ० २ सू. १८ कालस्य स्वरूपनिरूपणम् २४५ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व धर्माधर्माकाशपुद्गलजीवानामुपकारादिप्रदर्शनद्वारा स्वरूपं निरूपितम्, सम्प्रति-कालस्य स्वरूपं निरूपयितुमाह--"वट्टणा-" इत्यादि । धर्माधर्माकाशपुद्गलजीवानां द्रव्याणां स्वपर्यायनिवृत्तिं प्रति स्वात्मैव वर्तमानानां बाह्योपकाराद् विना तवृत्त्यसंम्भवात् तत्प्रवर्तनोपलक्षितस्तावत्कालो भवतीति द्रव्यपर्यायाणां वर्तना कालकृतउपकारोऽवगन्तव्यः । एवञ्च-द्रव्यपर्यायोवर्तना वर्तते, कालस्तस्य वर्तयिता भवति । अथैवं तर्हि-"शिष्योऽधीते" उपाध्यायस्तमध्यापयतीति वत् कालस्य क्रियावत्ता-आपद्यते इति चेदत्रच्यते मार्गगमने प्रकाशस्योपकारकत्ववत् कारीषोऽग्निः शिष्यमध्यापयतीति व्यवहारे कारीषाऽग्नेः शिष्याध्यापने निमित्तमात्रत्वेऽपि हेतुकर्तृत्वव्यपदेशवत् द्रव्यपर्यायादीनां वर्तनव्यवहारे कालस्य निमित्तमात्रत्वेऽपि हेतुकर्तृत्वव्यपदेशसभ्भवः अथ समयादिनैवोक्तव्यवहारोपपत्तेः कालस्य सत्वे किं प्रमाणमिति चेन्मैवम् । समयादीनां क्रियाविशेषाणां समयादिभि निष्पद्यमानानाञ्च पाकादीनां-"समय:-पाक:-" इत्येवं स्वसंज्ञाप्रसिद्धिसद्भावेऽपि-''समय:-काल:-" "ओदनपाककालः" इत्येवं क्रियमाणः कालव्यपदेशस्तव्यपदेशे हेतुभूतस्य मुख्यस्य कालस्य सत्तामनुमापयति मुख्यापेक्षयैव गौणव्यवहारात् ___ एवं द्रव्यस्थ पर्यायलक्षणे धर्मान्तरनिवृत्तिपूर्वकधर्मान्तरोपजननरूपे अपरिस्पन्दात्मके परिणामे, जीवस्य क्रोधादिरूपे, पुद्गलस्य वर्णगन्धरसस्पर्शादिरूपे, धर्माधर्माकाशाना मगुरुलधुगुणवृद्भिहासरूपे च परिणामे उपकारकतया कालो हेतुर्भवति । तत्त्वार्थनियुक्ति प्रथम धर्म अधर्म आकश एवं पुद्गल जीवों के उपकार प्रकट करके उनके स्वरूप का कथन किया गया है । अब कालका स्वरूप प्रकट करने के लिये 'वट्टणा' इत्यादि रूप आगे का सूत्रका कथन करते हैं-धर्म अधर्म आकाश एवं पुद्गल जीवों के द्रव्यों का स्वपर्याय निवृत्ति प्रति आत्मरूप से वर्तमान बाह्य उपकार के विना उनको वृत्ति का संभव नहीं हो सकता है, उनकी प्रवृत्ति से काल उपलक्षित होता है-जाना जाता है-अतः द्रव्य और पर्याय का वर्तना कालकृत उपकार जानना चाहिए । इस प्रकार द्रव्यपर्याय वर्तनारूप है, और काल उनको वर्तन कराने वाला होता है। शंका-यदि ऐसा है तो शिष्य पढ़ता है, उपाध्याय उसको पढ़ाता है, इत्यादि के समान काल में सक्रियता का प्रसंग उपस्थित होता है । समाधान-जैसे राह चलने में प्रकाश उपकारक होता है कारीष (छाणे की ) अग्नि शिष्य को पढ़ाती है इस प्रकार के व्यवहार में कारीष अग्नि यद्यपि शिष्य के अध्ययन में निमित्त मात्र है, फिर भी उसमें हेतुकर्तृत्व का कथन किया जाता है इसी प्रकार द्रव्य और पर्याय आदि के वर्तनव्यवहार में काल यद्यपि निमिन मात्र है फिर भी इसमें हेतुकर्तृत्व का कथन होना संभव है। शंका-समय आदि से ही उक्त व्यवहार हो सकता है, ऐसी स्थिति में कालके अस्तित्व में क्या प्रमाण है ? समाधान-समय आदि क्रियाविशेषों की तथा समय आदि के द्वारा निष्पन्न होने वाले पाक आदि की समयः पाकः ऐसी संज्ञा की प्रसिद्धि होने पर भी 'समयःकालः' 'ओदनपाककालः' Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४६ तत्त्वार्थसूत्रे एवं क्रिया तावत्- परिस्पन्दस्वरूपा द्विविधा प्रज्ञप्ता, प्रायोगिकी-वैस्रसिकी च । तत्रशकटादीनां प्रायोगिकी क्रिया, मेधादीनां वैस्रसिकी च । द्विविधाया अपि तस्याः क्रियाया उपकारकतया कालो निमित्तं भवति । एवं-दूरदेशवर्तिनि परत्वस्य, समीपदेशवर्तिनि पुद्गलादिद्रव्ये, अपरत्वस्य च दैशिकस्य प्रसिद्धतया दैशिकपरत्वापरत्वयोः सत्वेऽपि अतिसमीपदेशवर्तिनि अतिवृद्धे ज्येष्ठे पुरुषे परत्वयवहा रस्य, अतिदूरदेशवर्तिनि अतिबाले कनिष्ठे पुरुषेऽपरत्वव्यवहारस्य कालकृतस्यैव जायमानत्वात् इमे द्वे अपि परत्वापरत्वे कालकृते अवगन्तव्ये । तथाच-पुद्गलादिद्रव्यपर्यायाणां वर्तनादिव्यवहारस्य कालकृतत्वात् काल एव तेषां निमित्तं भवतीति फलितम् । अथ वर्तनाग्रहणेनैव तद्भेदानां परिणामक्रियादीनामपि ग्रहणसम्भवेन परिइस तरह से जो काल का कथन किया जाता है, उससे मुख्य काल की सत्ता का अनुमान होता है, क्योंकि मुख्य की अपेक्षा से ही गौण व्यवहार होता है । _इस प्रकार द्रव्य के पर्याय-परिणमन में अर्थात् एक पर्याय के विनाश होने पर दूसरी पर्याय की उत्पत्ति रूप परिणाम में, अपरिस्पन्द रूप परिणाम में, जीवके क्रोधादि रूप परिणाम में, पुद्गलके वर्ण गंध रस स्पर्श आदि रूप परिणाम में तथा धर्म अधर्म और आकाश के अगुरु लधु गुण को वृद्धि एवं हानि रूप परिणाम में काल उपकारक रूप से हेतु होता है । परिस्पन्द अर्थात् हलन-चलन रूप क्रिया दो प्रकार की कही गई है-प्रायोगिकी अर्थात् प्रयत्न जनित और वैस्रसिकी अर्थात् स्वाभाविकी शकट आदि की प्रायोगिको और मेध आदि की वैनसिकी क्रिया होती है । दोनों प्रकार की क्रिया में काल निमित्त कारण है। परत्व और अपरत्व दो-दो प्रकार के हैं-देशकृत और कालकृत । देशकृत परत्व का अर्थ है दूरी और अपरत्व का अर्थ है सामीप्य । यह दोनों परस्पर सापेक्ष हैं । कालकृत परत्व का अभिप्राय है ज्येष्ठता और अपरत्व का अभिप्राय है कनिष्ठता । इस सूत्र में जो परत्व और अपरत्व का ग्रहण किया है, वह काल कृत समझने चाहिए । काल के आधार पर ही ज्येष्ठता-कनिष्ठता का व्यवहार होता है । अतएव परत्व और अपरत्व भी काल के उपकारक हैं । यह दोनों भी परस्पर सापेक्ष होते हैं। ___इसका फलितार्थ यह है कि पुद्गल आदि द्रव्य पर्यायों के वर्तन आदि का व्यवहार कालकृत होने से काल ही उन सब का निमित्त कारण है। शंका-वर्तना का ग्रहण करने से ही उसके भेद परिणाम, क्रिया आदि का भी ग्रहण हो सकता है । अतः परिणाम आदि का पृथग्रहण करना व्यर्थ है । समाधान-काल दो प्रकार का है--परमार्थकाल और व्यवहार काल । इन दोनों प्रकार के कालों का ग्रहण करने के लिए परिणाम आदि को वर्त्तना से अलग कहा हैं। वर्त्तना लक्षण वाला काल परमार्थ काल है और परिणाम क्रिया आदि लक्ष्ण वाला काल व्यवहार काल कहलाता है। इस प्रकार अन्य पदार्थो के द्वारा परिच्छिन्न और अन्य पदार्थों के Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ० २ सू. १८ कालस्य स्वरूपनिरूपणम् २४७ णामादीनां पृथग्ग्रहणं व्यर्थमिति चेन्मैवम् परमार्थकालस्य - व्यवहारस्य च द्विविधस्यापि कालस्य ग्रहणार्थं परिणामादीनां वर्तमानः पृथक्त्वेनोपादानात् । तत्र - वर्तमानलक्षणः कालः परमार्थकालः, परिणाम क्रियादिलक्षणः कलस्तु - व्यवहारकाली व्यपदिश्यते । एवञ्चाऽन्येन परिच्छिन्नः सन् अन्यस्य परिच्छेदहेतुः क्रियाविशेषः काल इति व्यपदिश्यते, । स च कालपुनस्त्रिविधः, भूत-भविष्य - द्वर्त्तमानभेदात् । तत्र - वर्तमानलक्षणे परमार्थकाले कालव्यपदेशो मुख्यः, भूत दिव्यपदेशश्च गौणो भवति । परिणामक्रियादिलक्षणे व्यवहारकाले तु भूतभविष्यद्ववर्त्तमानन्यदेशो मुख्यः, कालव्यपदेशो गौणो भवति, क्रियावद द्रव्यापेक्षत्वात् - कालकृतत्वाच्चेति भावः । अथ समयादि सत्वे किं मानमिति चेदुच्यते, कालस्य सिद्धत्वेऽपि तण्डुलानां विक्लेदनं पचनं पाक इत्युच्यते ते पुनस्तण्डुलाः पच्यमानाः शनैः शनैरोदनत्वेन परिणमन्ते, तण्डुलानां पाकेन स्थूलत्वाऽवयवशिथिलत्वादिदर्शनात् समयं - समयं प्रतिसूक्ष्म कालो भवतीति निश्चीयते, यदि च प्रतिक्षणं तण्डुलानां सूक्ष्मः पाको न स्यात् तदा - स्थूलपाकस्य लाभो न स्यात् एवं सर्वेषां द्रव्याणां प्रतिसमयं स्थूलपर्यायदर्शनात् स्वयमेव वर्तनस्वभावत्वेन ब निश्चयकालं परमाणुरूपं प्रतीक्ष्य प्रतिक्षणमुनरोत्तरसूक्ष्मपर्यायेषु वर्तनं परिणमनम् यद् भवति सा चेद्वर्तना - इति निर्णीयते । तस्मात् - तदा - द्रव्याणां प्रतिसमयं परिणामो नैव स्यात् एवं द्रव्याणां स्थूलपर्यायोऽपि न स्यात् - सा वर्तना परमाणुलक्षणस्य मुख्यस्य कालस्य निमित्तभूता - इति हेतोः वर्तनया मुख्यकालोsरूपोऽस्तीति निश्चीयते । एवञ्च वर्तनालक्षणो निश्चयकालस्योपकारोऽवगन्तव्यः । एतादृशस्य परिच्छेद का कारण जो क्रियाविशेष है, वह काल कहलाता है । उसके तीन भेद हैं- भूत, भविष्य, वर्त्तमान । इनमें से वर्त्तमान रूप परमार्थ काल में काल का व्यवहार होना मुख्य और भूत आदि का व्यवहार गौण है । परिणाम क्रिया आदि रूप व्यवहार काल में भूत भविष्यत् और वर्त्तमान का व्यपदेश मुख्य है, काल के व्यपदेश में गौण है । क्योंकि वह क्रियाबान् द्रव्य की अपेक्षा रखता है और कालकृत होता है । I शंका-काल द्रव्य तो सिद्ध है परन्तु समय आदि की सत्ता में क्या प्रमाण है ? समाधान - चावलों का पकना पाक कहलाता है । पकते हुए चावल धीरे-धीरे ओदन (भात) रूप में परिणत हो जाते हैं, क्योंकि उनके कठिन अवयव शिथिल होते देखे जाते हैं । इससे सिद्ध होता है कि समय- समय के प्रति सूक्ष्म काल का अस्तित्व है । यदि एक-एक समय में चावल थोड़े-थोड़े न पकते तो उनमें स्थूल पाक दिखलाई न देता । इसी प्रकार सभी द्रव्यों में प्रति समय स्थूल पर्याय देखी जाती है, अतः स्वयं ही वर्त्तन स्वभाव होने के कारण बाह्य निश्चय काल, जो परमाणुरूप है, उसकी अपेक्षा रखकर उत्तरोत्तर सूक्ष्म पर्यायों में जो वर्त्तन - परिणमन होता हैं, वह वर्त्तना है, ऐसा निश्चय होता है तो द्रव्यों का समय-समय परिणमन होता । फिर तो द्रव्यों की स्थूल पर्याय भी न होती । अतएव वह वर्त्तना परमाणुरूप मुख्य काल को समझने में कारण है Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थ सूत्रे च कालस्य मनुष्यलोके एव वृत्तित्वं कथमभ्युपेयते न तु - मनुष्यलोकात् परतस्तस्य वृत्तित्वं मनुष्यलोकात्परतोऽपि काललिङ्गोपपत्तेः । २४८ तथाहि - वर्तमानलक्षणस्य कालस्य मनुष्यलोकात्परतोऽपि वृत्तित्वमवगम्यते एवं - प्राणापान . निमेषोन्मेषाऽऽयुः प्रमाणादिकालस्य परत्वापरत्वलिङ्गञ्च मनुष्यलो कात्परतोपि समुपलभ्यते इति चेदत्रोच्यते - भावानां वृत्तौ सत्य मपि तस्यावृत्तेः काललिङ्गत्वं नाऽभ्युपगम्यते किन्तु - सन्तस्तावद्भावाः स्वयमेवोत्पद्यन्ते - व्ययन्ति - अवतिष्ठन्ते च भावानामस्तित्वं च वस्त्वन्तरापेक्षं भवति । नहि हि-मनुष्यले कात्परवर्तिन्यः प्राणादिवृत्तयः कालापेक्षा भवन्ति तुल्यजातीयानां सर्वेषां युगपत् अजायमानत्वात् तुल्यजातीयानां कालापेक्षा अर्थतः एकस्मिन् काले भवन्ति - न विजातीयानाम् । ताश्च तुल्यजातीयानां प्राणादिवृत्तये नैकस्मिन् काले भवन्ति उपरमन्ति च तस्मात्– न कालापेक्षाः प्राणादिवृत्तयो भवन्ति, नापि मनुष्यलोकात्परतः परत्वापरत्वे कालापेक्षे भवतः तथाहि परत्वापरत्वे तावत् स्थितिविशेषापेक्षे भवतः । यथा - सप्ततिवर्षात्परो वर्षशतिकः अपरश्च–सप्ततिवर्षः इति सप्ततिर्वर्षाणाम् शतं वर्षाणाम् इत्येषा स्थितिः । सा च - स्वत्वापेक्षा स्ति त्वादेव भवति, भावनामस्तित्वञ्चाऽनपेक्षं भवतीत्युक्तम् । इस कारण से वर्त्तना के द्वारा अणुरूप मुख्य काल का अस्तित्व निश्चित होता है । इस प्रकार वर्त्तना निश्चय काल का उपकार समझना चाहिए । इस प्रकार के काल का अस्तित्व मनुष्य लोक में हीं क्यों, स्वीकार किया जाता है ? मनुष्य लोक से बाहर क्यों नहीं स्वीकार किया जाता ? मनुष्य लोक से बाहर भी तो काल का लिंग (लक्षण) घटित ह ता है । जैसे वर्त्तना रूप काल का होना मनुष्यलोक से बाहर भी प्रतीत होता है । प्राणापान वाशोच्छ्वास निमेष, उन्मेष, आयु का प्रमाण आदि काल तथा परत्व अपरत्व आदि लिंग मनुष्य लोक से बाहर भी पाये जाते हैं । इसका समाधान यह है कि वहाँ भावों की वृत्ति होने पर भी वह वृत्ति काल के कारण नहीं मानी जाती, किन्तु सत् पदार्थ स्वयं ही उत्पन्न होते हैं, स्वयं ही नष्ट होते हैं, और स्वयं ही स्थिर रहते हैं । पदार्थों का अस्तित्व किसी दूसरे पदार्थ की अपेक्षा नहीं रखता है । मनुष्यलोक से बाहर जो प्राणापान आदि व्यापार हैं, वे काल की अपेक्षा नहीं रखते । क्योंकि समानजातीय सब एक साथ उत्पन्न नहीं होते । समान जातीय बालों के काल की अपेक्षा रखने वाले अर्थ एक काल में होते हैं, विजातीयों के नहीं । तुल्य जातीयों के प्राण आदि व्यापार एक ही काल न उत्पन्न होते हैं और न बन्द होते हैं । अतएव प्राण आदि वृत्तियाँ कालापेक्ष नहीं हैं और न मनुष्यलोक से बाहर जो परत्व और अपरत्व है, उसे काल की अपेक्षा होती है । --- परत्व और अपरत्व स्थितिविशेष की अपेक्षा से होते है । जैसे सत्तर वर्ष वाले की अपेक्षा सौ वर्ष बाला पर कहलाता है और सत्तर वर्ष वाला 'अपर' कहलाता है । यह व्यव - हा पदार्थों के अस्तित्व से ही होता है और किसी का अस्तित्व किसी अन्य वस्तु को अपेक्षा नहीं रखता । यह कहा जा चुका है । Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० २ सू. १८ कालस्य स्वरूपनिरूपणम् २०१ अथैवं तर्हि-मनुष्यलोकेऽपि वर्तनापरिणामक्रियादयः कालनिरपेक्षा एव भविष्यन्ति अलं तत्र कालकल्पनयेति चेन्मैवम् कालो यदि वर्तनादीनां निर्वर्तककारणतया-परिणामकारणतया वा मनुष्यलोके कल्पेत-तदा-न स्यादेवतदर्थ कालस्य कल्पनम् । परन्तु-नत्वेवं कालः कल्प्यते अपितु वतनादिकं प्रति-अपेक्षाकारणत्वेन स उच्यते, नहि-असौ कालः स्वातन्त्र्येण पुद्गलादिकमधिष्ठाय कुलालादिवत् तेषां वर्तनादिकं करोति । नापि-मृत्तिकादिवत् परिणामिकारणं वा भवति, अपितु-स्वयमेव सम्भवतां पुद्गलादीना मर्थानाम् अस्मिन् काले भवितव्यम-नान्यदेत्येवमपेक्षाकारणं संभवति । यथा-पुद्गलादीनां गतौ धर्मद्रव्यमपेक्षाकारणमिति मनुष्यलोके पुद्गलादिद्रव्याणां वर्तनादिकम्प्रति अपेक्षाकारणतया कालद्रव्याभ्युपगमः परमावश्यकः इति न कोऽपि दोषो मनुष्यलोके कालस्य वृत्तिकल्पने इति भावः । यदितु-तिर्यग्लोकवृत्तिपदार्थानां चन्द्रसूर्यादिगतिक्रिययोपकृतिर्भवति, तदा-तया सूर्यादिगतिक्रियया स्पष्ट एवोपकार स्तस्य तिर्यग्लोके, । देवलोकादौ च न चन्द्रसूर्यादेर्गतिक्रिया भवति, न च तया तस्योपकारो भवतीति स्पष्ट एवाऽन्यत्र तदुपकारः । अतएव-मनुष्यलोकवर्त्तिनैव कालेनाऽन्यत्राऽपि कालव्यवहारोऽवगन्तव्यः, परमनिरुद्धः समयोऽपि सूर्यादिक्रियया व्यज्यमानदिनादेः परमो लव एवाऽवसेयः । । शंका ऐसा है तो मनुष्य लोक में भी वर्तना, परिणाम, क्रिया आदि काल के बिना ही हो जाएँगे । वहाँ काल का अस्तित्व स्वीकार करने से क्या लाभ ? समाधान- मनुष्य लोक में काल को यदि वर्त्तना आदि का जनक कारण माना होता या उपादान कारण माना होता तो ऐसी कल्पना करने की आवश्यकता नहीं थी। मगर ऐसा तो माना नहीं है । वर्तना आदि में काल अपेक्षा कारण ही कहा गया है। जैसे कुम्भकार मिट्टी लेकर घट बनाता है, वैसे काल पुद्गलादि को लेकर उनकी वर्तना आदि नहीं करता । काल मृत्तिका आदि के समान उपादान कारण भी नहीं होता है । किन्तु स्वयं ही होने वाले पुद्गल आदि पदार्थ इस काल में हो, अन्य काल में नहीं, इस प्रकार काल सिर्फ अपेक्षा कारण है । जैसे पुद्गलादि की गति में धर्मद्रव्य अपेक्षा कारण है, उसी प्रकार मनुष्यलोक में पुद्गलादि द्रव्यो की वर्तना में काल को अपेक्षा कारण मानना परमावश्यक है । इस प्रकार मनुष्यलोक में काल का अस्तित्व स्वीकार करने में कोई दोष नहीं है। . यदि तिर्छ लोक के पदार्थों का उपकार चन्द्र-सूर्य आदि की गति क्रिया से होता है तो वह सूर्य आदि की गतिक्रिया से तिर्छ लोक में उनका उपकार स्पष्ट ही है । देवलोक आदि में चन्द्र सूर्य आदि की गतिक्रिया नहीं होती । उससे उनका उपकार नहीं होतो । इस प्रकार अन्यत्र उनका उपकार स्पष्ट ही है । अतएव मनुष्यलोकवर्ती काल के द्वारा ही अन्यत्र भी काल का व्यवहार समझ लेना चाहिए । सब से छोटा जो समय है, वह भी सूर्य आदि की क्रिया से प्रकट होने वाला दिन आदि का परम लव ही जानना चाहिए । ३२ Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे सूर्यादिगतावपि प्राचीना कालगतिहेतुरेव भवति । तथाच-तिर्यग्लोकात्मके मनुष्यलोके एव कालस्य वृत्तिर्युक्ता। अन्यथा-लोकालोकयोर्वर्तनादिसद्भावान् सकालः सर्वत्रैव कथं न स्यात, तथाच कालस्य पर्यायताऽपि युज्यत एवेति भावः । -- एवञ्च-सर्वभावानां वर्तना तावत् । कालाश्रयावृत्तिरुच्यते, तत्र वर्तनातावत् उत्पत्तिः-स्थितिः-गतिश्च प्रथमसमयाश्रया व्यपदिश्यते । एवञ्च-वर्तनादीनां सकलभावपदार्थव्यापित्वं बोध्यम् वर्तन्ते स्वयमेव पदार्थास्तेषां वर्तनाशीलानां पदार्थानां प्रयोजिका कालाश्रया वृत्तिर्भवति, वर्यन्ते पदार्था यया सा वर्तना । इतिव्युत्पत्त: कालाश्रया वृत्तिरेव वा वर्तना-वर्तनशीलता, उच्यते, वृत्तिर्वर्तनं तथाशीलतेति भावः । ____ “अनुदात्तेतश्चहलादेः” इति युच् प्रत्ययः तस्य-“युवोरनाकौ-" इत्यनादेशः । पूर्वव्युत्पत्तौ तु-‘ण्यासश्रन्थो युच-" इति युच् सा वर्तना तावत् प्रतिद्रव्यपर्यायमन्तीतैकसमयस्वसत्तानुभवरूपा-उत्पाद्यस्य तदितरस्य वा भावपदार्थस्य प्रथमसमयसंव्यवहारोऽनुमानगम्यः तस्य तण्डुलादि विपाकवत्--अग्निजलसंयोगहेतुकः प्राथमिको विक्रिया, अतीतानागतविशेषविनिर्मुक्ताऽवसेया । - सा च वर्तना परमप्रवीणपुरुषबुद्धिगम्या भवति । तथाचोक्तम् 'विसस्य बाला इव दह्यमाना न लक्ष्यते वैकृतिरग्निपाते। तां वेदयन्ते मितसर्वभावाः सूक्ष्मो हि कालोऽनुमितेन गम्यः ॥१॥ इति सूर्य आदि की गति में भी प्राचीन कालगति कारण होती हैं । अतएव मनुष्यलोक में ही काल द्रव्य का सद्भाव मानना उचित है । अन्यथा लोक और अलोक में वर्त्तना आदि का सद्भाव होने से सर्वत्र ही उसकी सत्ता क्यों न मानी जाय ? तात्पर्य यह है कि इससे काल की पर्यायता भी संगत हो जाती है । . इस प्रकार वर्तना कालाश्रित वृत्ति कहलाती है । वर्त्तना उत्पत्ति स्थिति और गति है जो प्रथम समय आश्रित है। वर्तना आदि समस्त भावरूप पदार्थों में व्यापक है । पदार्थ स्वयं ही वर्त्तते हैं, उन वर्तनशील पदार्थों के लिए कालाश्रयवृत्ति निमित्त हो जाती है। जिसके द्वारा पदार्थ वर्तते हैं, वह वर्तना; ऐसी वर्तना शब्द की व्युत्पत्ति है । कालाश्रयवृत्ति ही वर्तना या वर्तनशीलता कहलाती है। वृत्ति, वर्तन या वर्तनशीलता यह सब एकार्थक हैं । 'अनुदात्तेतश्च हलादेः' इस सूत्र से युच् प्रत्यय होता है, उसको 'युवोरनाकौ' इस सूत्र से आदेश नहीं होता । पहली व्युत्पत्ति में ण्यासश्रन्थो युच् इस सूत्र से युच् प्रत्यय होता है । वह वर्तना प्रत्येक द्रव्य और पर्याय में एक समय सम्बन्धी स्वसत्ता का अनुभव रूप है । उत्पाद्य या उससे इतर पदार्थ का प्रथम समय का व्यवहार अनुमान गम्य है । तण्डुल आदि के पाक के समान । अग्नि और जल हेतुक प्राथमिक विक्रिया अतीत एवं अनागत विशेषों से रहिक जानना चाहिए । वह वर्तना अत्यन्त कुशल बुद्धिमान् पुरुष की ही समझ में आती है। कहा भी है'विसस्य बाला' इत्यादि । Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० २ सू. १८ कालस्य स्वरूपनिरूपणम् २५१ अथ वर्तमानेन सूर्यस्योदयेनोपलक्ष्यमाणाभावपदार्थानां प्रति विशिष्टा क्रियैव वर्तते इत्यादिव्यवहारविषयतामवगाहते, न तु-तद् व्यतिरिक्तः कश्चित्कालस्तव्यवहारविषयः, एवं-"ह्यः श्वः" इत्येवमतीतानागतोदयलक्षणा सूर्यमण्डलभ्रमणानुमेथा वस्तुक्रियैव-अवर्तत वर्तिष्यते-" इत्यादिना व्यवहियते इति चेन्मैवम् । धर्मादिद्रव्यपरिणतिमात्रं कालस्तदन्यो वा कश्चिद् भवतु, न पक्षद्वयेऽपि कश्चिद्दोषः, किन्तु सूर्यगत्युपलक्षिता नैषा वस्तुक्रिया, “वर्तते-" इत्यादिव्यवहारविषयतामवगाहते, सूर्यगतावपि तत् सद्भावात् । तस्मात्-सर्वेषामेव भावानां "वर्तते" इत्यादि विषयतामवगाहमानानां वर्तनादिनिर्वाहकतया कश्चिदतिरिक्त-कालः कल्पनीय इति, ___अन्यथा-कालेऽविद्यमाने सति “कालाश्रया वृत्ति'-रिति वक्तुं न पार्येत, काले निश्चिते सति तदाश्रया वृत्तिर्वक्तुं शक्यते । तस्मात्सकलवस्तुगुणाश्रया वर्तना कालं विना न संघटते अतः पदार्थपरिणतिहेतुतया कश्चित्कालः कार्यानुमेयोऽस्ति । एवं कालद्रव्याभिधायिनः शब्दा अपि बहवो लोकप्रतीताः सन्ति, न तु-वस्तुक्रियामात्राऽभिधायिस्ते सम्भवन्ति । तद्यथा--- "युगपागपत् क्षिप्रं चिरं चिरेण परमिदमपरमिदमिति च । वय॑ति, नैतद्वय॑ति वर्तते वृत्तमपि वर्तते इदमन्तर्वर्तते" शंका -- वर्तमान सूर्य के उदय से प्रतीत होने वाली भावरूप पदार्थों की विशिष्ट किया ही वर्तती हैं ऐसे व्यवहार को विषय होती है। उससे भिन्न कोई काल व्यवहार का विषय नहीं होता। इसी प्रकार 'ह्य(अतीत दिन) और 'श्व' (आगामी दिन) इस प्रकार अतीत और अनागत उदयरूप, सूर्यमण्डल के भ्रमण से अनुमान की जाने वाली वस्तु को क्रिया ही 'वरती' या 'वरतेगी' इत्यादि रूप से व्यवहार की जाती है । ___ समाधान-काल चाहे धर्म आदि द्रव्यों का परिणमन मात्र हो, चाहे उससे भिन्न कुछ हो, दोनों पक्षों में कोई दोष नहीं है, मगर सूर्य की गति से प्रतीत होने वाली वस्तु की क्रिया 'वर्तते' ऐसे व्यवहार का विषय नही होती। क्योंकि सूर्य की गति में भी उसका सद्भाव है । अतएव 'वर्तते' इस प्रकार के व्यवह र का विषय बनने वाले सभी पदार्थों की वर्तना आदि का निर्वाहक काल कोई भिन्न ही होना चाहिए। यदि काल का अस्तित्व न माना जाय तो कालाश्रित वृत्ति भी नहीं मानी जा सकती । काल के निश्चित होने पर ही कालाश्रित वृत्ति कही जा सकती है। इस प्रकार सकल पदार्थों में होने वाली वर्तना काल के बिना घटित नहीं हो सकती। अतएव पदार्थों के परिणमन के कारण काल का कार्य से अनुमान होता ही है। काल द्रव्य के वाचक बहुत-से शब्द भी लोक में प्रसिद्ध हैं । वे वस्तु की क्रियामात्र के वाचक नहीं हो सकते । वे शब्द इस प्रकार हैं-युगपद् (एक साथ) अयुगपद् (एक साथ नहीं), क्षिप्र. (शीघ्र) चिर (देरी), चिरेण (देरसे), यह पर है, यह अपर है, यह वरतेगा, नहीं वरतेगा, यह वरत रहा है, यह वरता. यह अन्दर वरतता है, इत्यादि सब शब्द काल की अपेक्षा रखते हैं । आप्त Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थ सूत्रे इत्येवं सर्वं कालापेक्षमेव - आप्ता व्यवहरन्ति । एवम् - ह्यः श्वोऽद्य इदानीम् ऐष मः पत् परारि नक्तं दिवा सायं प्रातः - इत्यादि कालवचनानि तावत् कालस्याऽसद्भावेनोपपद्येरन् । तस्मात् कालपदार्थोऽवश्यमेवाऽभ्युपगन्तव्यः । परिणामस्तावत् - पुद्गलादिद्रव्यस्य स्वजात्यपरित्यागेन परिस्पन्दभिन्नप्रयोगजन्यपर्यायस्वभावः उच्यते, तद्यथा— अङ्कुरावस्थस्य वनस्पतिकायस्य मूल- काण्डत्वक् - पत्र-स्कन्ध-शाखा - विटप- पुष्प-फल सद्भावस्वरूपः परिणामो भवति, अयमङ्कुर आसीत् सम्प्रति स्कन्धवान् संवृत्तः, हायनेऽस्मिन् पुष्पिष्यति--फलिष्यतिचेति, पुरुषजीवद्रव्यस्य वा बाल्य - शैशव - पौगण्ड-यौवनवार्धकाद्यवस्था सद्भावलक्षणः परिणामो भवति । २५२ सच - परिणामो द्विविधः, अनादिः - सादिश्च तत्राऽमूर्त्तेषु धर्माधर्माकाशकालजीवेषु - अनादिपरिणामः, मूर्तेषु पुनः - अन्द्रधनुरादिषु स्तम्भकुम्भादिषु च सादिः परिणामो बोध्यः । एवं, हेमन्त १ शिशिर - २ वसन्त - ३ ग्रीष्म - ४ वर्षा - ५ शरत्-६ संज्ञकाः षड्ऋतवोऽपि एकस्य-कालस्यैव शक्तिभेदाः परिणामविशेषाः प्रतिविशिष्टकार्यप्रसवाऽनुमेया भवन्ति । “तथाहि—हैमन्ते- तुषारपातप्रम्लानानि भवन्ति कार्पासादिकाननानि, पथिकाश्च सङ्कुचितकरकमला: क्वणद्दन्तवीणाः वेपमानशरीरयष्टयः प्रत्यग्निशलभा इव पतन्तः संलक्ष्यन्ते, पवनाश्च- तुषारकण सम्पर्कतोऽतिशय शिशिराः जीवानायासयन्तः प्रवान्ति - १ पुरुष इसी प्रकार व्यवहार करते हैं । इसी प्रकार गया कल, आगामी कल, आज, अब, अभी, परसों नरसों, सुबह, प्रातः, इत्यादि व्यवहार कालवाचक प्रयोग काल के अभाव में नहीं हो सकते । अतः कालद्रव्य अवश्य ही स्वीकार करना चाहिए । परिणाम पुद्गल आदि द्रव्यों की एक पर्याय है जो अपनी जाति का त्याग न करते हुए परिस्पन्द से भिन्न प्रयोग के द्वारा जनित होता है । जैसे- अंकुर अवस्था वाले वनस्पतिकाय के मूल, काण्ड, त्वचा, पत्र, स्कंध, शाखा, विटप, पुष्प, फल का सद्भाव रूप परिणाम होता है । यह अंकुर था, अब स्कंधवान् हो गया, इस वर्ष में यह फूलेगा, फलेगा । पुरुष जीवद्रव्य का परिणाम शैशव, बाल्य, पौगंड, यौवन, बुढ़ापा आदि है । परिणाम दो प्रकार का है - अनादि और सादि । अमूर्त धर्म, अधर्म, आकाश, काल और जीव में अनादि परिणाम होता है और मूर्त्त मेघ, इन्द्रधनुष आदि में तथा स्तंभ कुंभ आदि में सादि परिणाम होता है । इसी प्रकार (१) हेमन्त ( २ ) शिशिर ( ३ ) वसन्त ( ४ ) ग्रीष्म ( ५ ) वर्षा और ( ६ ) शरद नामक छह ऋतुए भी काल के ही शक्तिभेद रूप परिणाम विशेष हैं, जिनका विभिन्न कार्यों की उत्पत्ति से अनुमान किया जाता है । जैसे कि हेमन्त ऋतु में कपास आदि के कानन तुषारपात - हिम से मुरझा जाते हैं, पथिकों के कर-कमल सिकुड़ जाते हैं, उनकी दन्तवीणा बजने लगती है, शरीर थर-थर काँपने लगता है और वे प्रर्तगों की तरह आग की तरफ टूट पड़ते हैं । तुषारकणों के सम्पर्क से अत्यन्त शीतल वायु जीवों को क्लेश उत्पन्न करती है । Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिका नियुक्तिश्च अ. २ सू० १८ कालस्य स्वरूपनिरूपणम् २५३ “शिशिरे चाऽतिघूमिका पिहितचन्द्रकिरणा बदरीवृक्षाश्च फलभरावनतशाखाः शिशुवृन्दैरनुस्त्रियमाणतला भवन्ति, तुहिमकणविशदकुन्दमालतीपुष्पवासवासिता वायवः प्रवहन्ति - २ “वसन्तेच—समन्ततः किञ्चिद् विकसत्प्रसूनाः कुन्दलताः, केसरतिलककुरबक शिरीषादिपुष्पपरागशालिनः युवजनमनोहारिणः समीरणाः शनैः शनैः सरन्ति, सहकारमञ्जरीरजः परागधूसरित - शरीराः मञ्जुगुञ्जन्ति भृङ्गाः, कोकिलाश्च - कलरव कुहूशब्दैराम्रतरुवनानि मुखरयन्ति, मलयाचलप - वनवेगकम्पितपरागपटलैः पिहितनयनपुटाः पथिकजनाः प्रत्यावर्त्तन्ते स्वस्वप्रेयसीगृहाभिमुखम्-३ ग्रीष्मे च सहस्रकिरणः किरणनिकरैः पृथिवीतलं किरन् आस्तीर्णाङ्गारसमूहमिव विदधाति, पथिकजनाश्च अत्यन्तसन्तप्तमानसाः कथञ्चिदतिद्राघीयसो दिवसान् अतिवाहयन्ति, चन्दनपङ्काङ्गरागपरिलिप्ताङ्गाः भृत्यजनहस्तोत्क्षिप्ततालव्यजनपवने विद्यच्छक्तिञ्चालित विद्युद्व्यजनप्रक्षिप्तात्यन्तचञ्चलपवनेन च शिशिरीकृतशरीराः भोगविलासिनो जनाः शिशिरेषु गृहोपवनेषु सरित् सरसीतीरेषु च विविधधारागृहान्तर्गताः सन्तो निरस्तनिदाघघर्मप्रसरमभिरमन्ते, गजदन्तखण्डशुभ्रमल्लिकाकलिका बहुलपरिमलवाहिनः परिकल्पितपाटलपुष्पाः सायं प्रातश्च सुरभयः पवनाः सुवासयन्ति विलासिजनजङ्गमराणि-४ शिशिर ऋतु में चन्द्रमा की किरणें अत्यन्त धुंध से आच्छादित हो जाती हैं, बेरी (बोरड़ी) के वृक्षों की शाखाएँ फलों के भार से झुक जाती हैं, और बालक उनके नीचे घूमतेफिरते है, वायु वर्फ के कणों से विशद, कुन्द एवं मालती आदि के पुष्पों से सुवासित हो जाती है । वसन्त में चारों ओर कुन्दलताओं के फूल किंचित् विकसित हो उठते हैं, केसर तिलक कुरबक शिरीष आदि के फूलों के पराग से युक्त तथा तरुण जनों के मन को हरण करने वाला समीरण- पवन मंद मंद चलती है, आम्र की मंजरी के रज एवं पराग से धूसरित शरीर वाले भ्रमर मनोहर गुंजार करने लगते हैं । कोकिलाएँ अपने 'कुहू कुहू' के कलरव से आम्रवनों को मुखरित करने लगती हैं ! मलयाचल के पवन के वेग से कम्पित चम्पा के परागसमूह से अपने नयन - पुटों को बन्द करके पथिक जन अपनी-अपनी प्रेयसियों के गृह की ओर लौटने लगते हैं । ग्रीष्म ऋतु में सूर्य अपनी प्रखर किरणों से पृथ्वीतल को इतना तप्त HTT मानो उस पर अंगारों का समूह बिखेर दिया हो । पथिक जनों का मानस अत्यन्त सन्तप्त हो जाता है, वे जैसे-तैसे अत्यन्त लम्बे दिनों को पूरा करते हैं । भोगीविलासी लोग अपने शरीर पर चन्दन का लेपन करते हैं। सेवकों के हाथों से पंखा झलवाते हैं, अथवा विजली की शक्ति से चलने वाले विजली के पंखे से फेंका जाने वाला अत्यन्त चंचल वायु से अपने शरीर को शीतल करते हैं । शीतल गृहों, उपवनों, नदी या तालाब के किनारों पर विविध प्रकार के धारागृहों के अन्दर रह कर अपनी गर्मी और धूप के प्रसार को दूर करते हैं । हाथी - दांत के खण्ड के समान श्वेत वर्ण मल्लिका की कलियाँ, प्रभूत सौरभ से सम्पन्न पाटल - पुष्प और सायंकाल तथा प्रातः काल की सुरभित वायु विलासी जनों के जंगम शरीर को सुवासित करता है । Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५४ तत्त्वार्थसूत्रे “वर्षासु च-लपलावलयविद्योतितकदम्बिनीघटाटोपस्थगिताम्बरमारचितेन्द्रचापलेखं मुसलधारासारप्रपातोपशमितधूलिजालं धरातलं विभाति, कदम्बकोरककेतकीरजः परागपरिमलशालिन सुरभयः समीरणाः विलासिनामङ्गानि समीरयन्ति, वर्षाजलप्रवाहपूरकलितकूलाः सरितः प्रवहन्ति, विकसत्कुटजपुष्पकन्दलीशिलीन्ध्रालङ्कताः पर्वतोपत्यका भान्ति, धनधोरघटाटोपध्वनिश्रवणोपजाततीवोत्कण्ठाः सन्तः प्रवासिनो जनाः परिभूषितमनीषा इव संलक्ष्यन्ते मयूरमण्डलचातकमण्डूकध्वनिश्रवणोद्दीपितविषमबाणविषवेगमोहिताः महिलाजनाः क्षणं क्षणद्युतिविद्यत्प्रदीपप्रकाशितासु क्षणदासु अभिसरन्ति नायकमन्दिरम् । पन्थानस्तावत्-पकबहुलाः कचिज्जलाकुला दरीदृश्यन्ते-५ शरदि च-रविकिरणाः पङ्क शोषयन्त स्तीबसन्तापं धारयन्ति, विकसितकमल-कुमुदवनानि हंससारसयुतानि सरांसि स्फटिकमणिभित्तिधवलजालपूर्णानि भवन्ति, वेलानियमप्राप्तपाटवानिकमलकोशाजालानि प्रातः सूर्यकिरणसम्पर्कात् विकसन्ति, कुमुदिनीनाथकिरणकलापस्पृष्टानि च कुमुदकुवलयवनानि सूरभिपरिमलं वयन्ति -- दलन्ति च,-----६ इत्येवं रीत्या षड्ऋतुविभागो वेलानियमश्च विलक्षणपरिणामो नियामकं कारणं कालं विना वर्षा ऋतु में भूतल विजली की चमक से प्रकाशित हो जाता है । मेधमाला के आडम्वर से आकाश आच्छादित हो जाता है। इन्द्रधनुष अपनी अनुपम छटा दिखलाती है । मूसलधार व रिवर्षा से धरा की समस्त धूल उपशान्त हो जाती है । कदम्ब, कोरक एवं केतकी की सौरभमय पराग से युक्त सुगंधित वायु विलासी जनों के अंगों को प्रकम्पित करने लगती है । वर्षा के जल के प्रवाह के कारण सुन्दर तट वाली नदियाँ प्रवाहित होती हैं । पर्वतों की उपत्यकाएँ खिले हुए कुटज पुष्पों से तथा शिलीन्ध्रों से सुशोभित हो उठती हैं। मेघों की घोर धटा की गर्जना सुनकर प्रवासी जनों के चित्त में तीव्र उत्कंठा जागृत हो जाती है । वे ठगे-से रह जाते हैं । मयूरों, चासकों एवं मण्डूकों की ध्वनि को सुनने से महिला जनों के मन में काम उद्दीप्त हो जाता है, और वे क्षणभर के लिए विद्यत् रूपी प्रदीप के द्वारा प्रकाशित रात्रि में अपने प्रेमी जनों के धर की ओर अभिसार करने लगती हैं । मार्गे कीचड़ की बहुलता वाले और कहीं-कहीं जल से युक्त दिखाई देते है। शरद् ऋतु में सूय की किरणें कोचड़ को सोखती हुई तीव्र सन्ताप को धारण करती हैं । वनों में कमल और कुमुद विकसित हो उठते हैं । सरोवर हंसों और सारसों से सुशोभित तथा स्फटिक मणि की भीत के समान धवल जल से परिपूर्ण होते हैं । वेला के नियम से प्राप्त पटुता वाले कमलों के कोशजाल प्रातः काल सूर्य की किरणों का सम्पर्क पाकर विकसित होते हैं । चन्द्रमा की किरणों के समूह से स्पृष्ट कुमुदों और कुवलयों के वन सौरभ का वमन करते हैं। ___इस प्रकार छह ऋतुओं का विभाग और वेला का नियम नियामक कारण काल के विना, अन्य कारणों के होने पर भी घटित नहीं हो सकता । अनेक प्रकार की शक्तियों से Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०२ सू.० १८ कालस्य स्वरूपनरूपणम् २५५ इतरकारणकलापसान्निये सत्यपि नोपपद्यते । तथाविधानेकशक्तिशालिकालद्रव्यापेक्षः पुनस्तथाविधऋतुविभागादिपरिणामः समुपपद्यते । तस्मात्तथाविधप्रतिविशिष्टकार्याऽनुमेयः तावत्कालोऽवगन्तव्यः । अन्यथा--कस्यापि नियामकस्य हेतो रसद्भावे युगपदेव एते पूर्वोक्ता भावाः पराधीनत्वाभावेन सम्भवेयु अतोऽमीषा परिणामानां प्रतिनियतकालभावित्वात् समस्तितावद् अनेकशक्तिक. लापयुक्तं कालरूपमेकं कारणम्, ताश्च कालनिष्ठाः शक्तयः कदाचिदेव समासादिपरिपाकाः स्वकार्यनिष्पादनाय प्रबर्तन्ते न सर्वदेतिभावः । क्रियागतिस्त्रिधा भवति, प्रयोगगतिः-विनसागतिः-मिश्रिकाचेति । तत्र प्रयोगगतिः जीवपरिणामप्रयुक्ता शरीराहारवर्णगन्धसरर्शसंस्थानविषया भवति, विस्रसागतिस्तु---प्रयोगं विना केवलं जीवभिन्नद्रव्यपरिणामरूपा पर नाण्वभेन्द्रधनुःपरिवेषादिरूपा विचित्रसंस्थाना भवति. मिश्रिकागतिःपुनः-प्रयोग विस्रसाभ्यामुभयपरिणामरूपत्वाद् जीवप्रयोगसहचरिताऽऽचेतनपरिणामात् कुम्भस्तम्भादिविषया भवति. । कुम्भादयस्तु-तावत् तेन परिणामेन स्वत एवोत्पत्तुं शक्ताः कुम्भकारसान्निध्यात् तादृशाः सञ्जायन्ते । परत्वापरत्वे च त्रिविधे स्तः, प्रशंसाकृते---क्षेत्रकृते-कालकृते च भवतः । तत्र प्रशंसाकृते परत्वापरत्वे यथापरो धर्मः परं ज्ञानम् अपरोऽधर्मः, अपरमज्ञानम् , इत्यादि । सम्पन्न कालद्रव्य के कारण ही पूर्वोक्त ऋतुविभाग आदि परिणाम उत्पन्न होता है। अतएव इन सब कार्यों से कालद्रव्य का अनुमान किया जा सकता है । अन्यथा किसी भी नियामक हेतु के अभावमें एक ही साथ पूर्वोक्त सब भाव हो जाने चाहिए क्योंकि वे पराधीन न होंगे। मगर ऐसा होता नहीं ये सभी परिणाम अपने नियत काल में ही होते हैं अतएव अनेक शक्तिसमूहों से युक्त काल ही इनका कारण है। काल में रही हुई शक्तियां कभी-कभी ही परिपाक को प्राप्त होकर अपना कार्य करने के लिए प्रवृत्त होती हैं, सर्वदा नहीं । क्रियागति तीन प्रकार की है-प्रयोगगति, विस्रसागति और मिश्रगति । जीव के परिणाम से शरीर आहार वर्ण गन्ध रस स्पर्श और संस्थान विषयक गति प्रयोगगति कहलाती है । वित्रसागति प्रयोग के विना ही होती है और वह जीव से भिन्न द्रव्यों का परिणमन है। परमाणु इन्द्रधनुष मेधपरिवेष आदि उसके विविध आकार प्रकार होते है । मिश्रगति प्रयोग और स्वभाव दोनों से होती है । वह जीव के प्रयोग के साथ अचेतन के परिणाम से कुम्भ स्तंभ आदि में उत्पन्न होती है । कुम्भ आदि उस उस रूप में स्वयं ही उत्पन्न होने में समर्थ होते हुए कुम्भकार के सान्निध्य से उस रूप में परिणित हो जाते हैं। परत्व और अपरत्व तीन प्रकार के हैं—प्रशंसाकृत क्षेत्रकृत और कालकृत । प्रशंसाकृत जैसे-धर्म पर अर्थात् श्रेष्ठ है, ज्ञान पर 'श्रेष्ठ' है और अज्ञान अपर है इत्यादि । एक ही दिशा और एक ही काल में स्थित दो पदार्थों में से जो दूर होता है, वह पर कहलाता है और जो सन्निकट होता है, वह अपर कहलाता है Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थ सूत्रे क्षेत्रकृते परत्वापरत्वे च यथा एकदिकालावस्थितयोर्द्वयोर्भावपदार्थयोर्विप्रकृष्टे परत्वव्यवहारो भवति, सन्निकृष्टे चाऽपरत्वव्यवहारो जायते । कालकृते परापरत्वे यथा – षोडशवर्षायुषः परो वर्षशतिको भवति वर्षशतिकादपरः षोडशवर्षायु र्भवति । तत्र - प्रशंसाक्षेत्रकृते परत्वापरत्वे वर्जयित्वा तदितराणि सर्वाणि वर्तनापरिणाम क्रियापरत्वापरत्वानि कालकृतानि भवन्ति तानि वर्तनादीनि प्रति कालस्यैवाऽपेक्षाकारणत्वात् कालद्रव्यं सिध्यति ||१८|| मूलसूत्रम् — 'पोग्गलेसु वण्णगंधर छाया पुद्गलेषु वर्णगन्धरसस्पर्शाः -- ॥१९॥ तत्वार्थदीपिका - पूर्वं धर्माधर्माकाशकालपुद्गलजीवानामुपकारादिकार्यप्रदर्शनद्वारासामान्यतः स्वरूपं निरूपितम् सम्प्रति- विशेषतः पुद्गलादीनां स्वरूपं निरूपितुमाह- 'पोग्गलेसु' इत्यादि । पुलेषु - पूरणाद् गलनाच्च पुद्गगला व्यपदिश्यन्ते तेषु वर्णगन्धरसस्पर्शा भवन्ति ते च पुद्गलाः परमाणुप्रभृति महास्कन्धपर्यन्ताः सन्ति । तथाच-कृष्णनीलादिवर्णः सुरभ्यसुरभिगन्धः तिक्ताऽम्लमधुरादिरसः, मृदुकर्कशादिस्पर्शश्च पुद्गलानां विशेषलक्षणमवगन्तव्यम् । तथाच - वर्णवत्वं गन्धवत्वं रसवत्वं, स्पर्शवत्वं पुद्गलस्य लक्षणम् ।।१९।। . २५६ " ॥१९॥ तत्त्वार्थनिर्युक्तिः --- पुद्गलविषये बहवस्तावत्परतीर्थिकाः विप्रतिपद्यन्ते, तत्र - केचन सौत्रान्तिकाः पुद्गलपदेन जीवमभ्युपगच्छन्ति पुनः पुनर्गत्यादानात् - जीवः पुद्गल इत्युच्यते योगाचारा कालकृत परत्व और अपरत्व ज्येष्ठता और कनिष्ठता है । जैसे सौ वर्ष वाले की अपेक्षा पर कहलाता है और सौ वर्ष वाले की अपेक्षा सोलह वर्ष वाला अपर से प्रशंसाकृत और क्षेत्रकृत परत्व - अपरत्व को छोड़ कर उनके सिवाय क्रिया परत्व और अपरत्व कालकृत हैं क्योंकि काल उन सब में अपेक्षा कालद्रव्य की सिद्धि होती है ॥१८॥ कहलाता है । इनमें सब वर्त्तना परिणाम कारण है । उनसे मूलसूत्रार्थ - 'पोग्गले सुवण' इत्यादि सूत्र ॥ १९ ॥ पुद्गलों में वर्ण गंध रस और स्पर्श होता है ॥ १९॥ तत्वार्थदीपिका - पहले धर्म अधर्म आकाश, पुद्गल और जीवों का उपकार आदि दिखलाकर सामान्य रूप से स्वरूपनिरूपण किया गया है, अब विशेष रूप से पुद्गल आदि का स्वरूप निरूपण करने के लिये कहते हैं जिसमें पूरण और गलन अर्थात् मिलना और विछुडना होता है, वह पुद्गल कहलाता है । पुत्गल में वर्ण गंध, रस और स्पर्श पाये जाते है । पुद्गगल परमाणु से लेकर महास्कंध तक होते है । अतएव कृष्ण नील आदि वर्ण, सुरभि और असुरभि गंध तिक्त आम्ल मधुर आदि रस मृदु कर्कश आदि स्पर्श पुद्गलों का विशेष लक्षण जानना चाहिये । इस रस और स्पर्शवान् हो वह पुद्गल है ||१९|| प्रकार जो वर्ण गंध तत्वार्थदीपिका - पुद्गल के विषय में अन्यतीर्थिकों की विविध प्रकार की विरोधी मान्यताएँ हैं । जैसे सौत्रान्तिक पुद्गल शब्द का अर्थ जीव कहते हैं क्योंकि वह पुनः पुनः Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aa.............................. दोपिकानियुक्तिश्च अ २ सू. १९ पुद्गलस्वरूपनिरूपणम् २५७ स्तु बौद्धविशेषा विज्ञानपरिणामः पुगल इत्यङ्गीकुर्वन्ति तथाचोक्तम्-- आत्मधर्मोपचारो हि विविधो यः प्रवर्तते । विज्ञानपरिणामोऽसौ परिणामः स च त्रिधा ॥इति . तन्न समीचीनम् तान्निराकर्तुमाह-'पोग्गलेसु' इत्यादि पुद्गलेषु-वर्णगन्धरसस्पर्शा · भवन्ति एवञ्च-पुद्गलेषु शुक्लादि वर्ण-गन्ध-रसादिमत्त्वेन मूर्तत्वात् जीवानाञ्च-वर्णादिरहितत्वेनाऽमूर्तत्वात् मूर्तस्याऽमूतत्वाऽसम्मवात । तथाच-पृथिवीवत्-जलादीन्यपि वर्ण-गन्ध-रस-स्पर्शवन्ति सन्ति मनोऽपि स्पर्शादिमद् वर्तते असर्वगतत्वात् पार्थिवपरमाणुवत् । तत्र वर्णः कृष्ण नील-पीत-शुक्ल लोहितभेदात् पञ्चविधः । गन्धस्तावद् द्विविधः सुरभि-रसुरभिश्च । रसस्तु-तिक्तकटुकषायाऽम्लमधुरभेदात्पञ्चविधः स्पर्शः पुनरष्टविधो भवति कर्कश-१ मृदु-२ गुरु-३लघु-४ शीतो-५ ष्ण-६स्निग्ध ७ रूक्ष-८ भेदात् । यद्यपि-लवणोऽपि रसः सर्वैरनुभूयते । तथापि--मधुररसे तस्यान्तर्भावो बोध्यः अस्तुवा-तस्य पञ्चस्व रसेष्वन्तर्भावः, लवणरसस्य सर्वेषां रसानाममि व्यञ्जकवात् । येषु च-जलादिपुद्गलेषु द्वित्राः गन्धादयः प्रकटतया नाऽनुभूयन्ते तेष्वपि-स्पर्शसद्भावात् गति को ग्रहण करता है । बौद्धों का एक सम्प्रदाय जो योगाचार कहलाता है, वह विज्ञान के परिणाम को पुद्गल कहते हैं। कहाभी है--आत्मधर्म का जो उपकार विविध प्रकार से प्रवृत्त होता है वह विज्ञान का परिणाम है । वह परिणाम तीन प्रकार का है। यह मान्यता समीचीन नहीं है अतः उनका निराकरण करने के लिए कहते हैंपुद्गलों में वर्ण गन्ध रम और स्पर्श होते हैं । इसप्रकार पुद्गलों में शुक्ल आदि वर्ण गंध रस और स्पर्श का सद्भाव होने से जीव को पुदगल नहीं कहा जा सकता । वर्ण आदि से युक्त होने के कारण पुद्गल मूर्त होते है और जीव वर्ण आदि से रहित होने के कारण अमूर्त है इस प्रकार जो मूर्त है वह अमूर्त कैसे हो सकता है ? पृथ्वी के समान जल आदि भी वर्ण गंध रस और स्पर्श वाले हैं । मन भी स्पर्श आदि से युक्त है, क्यों कि वह सर्वव्यापि नहीं है, जैसे पार्थिव परमाणु। वर्ण के पाँच प्रकार हैं--काला, नीला, पीला, धौला और लाल । गंध के दो भेद हैं-सुगंध और दुर्गध । रस पाँच तरह का है--तिक्त, कटुक, कषाय, खट्टा और मीठा । स्पर्श के आठ भेद हैं-(१) कर्कश (२) मृदु (३) गुरु (४) लघु (५) शीत (६) उष्ण (७) स्निग्ध-चिकना और (८) रूक्ष-रूखा । यद्यपि नमकीन रस का भी सभी को अनुभव होता है परन्तु उसका समावेश मधुर रस में हो जाता है । अथवा पाँचो ही रसों में उसका अन्तर्भाव समझ लेना चाहिए, क्योंकि वह सभी रसों का अभिव्यंजक होता है । जल आदि जिन पुद्गलों में प्रकट रूप से गन्ध आदि की प्रतीति नहीं होती, उनमें भी Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५८ तवार्थसूत्रे अप्रकटाः गन्धादयः सन्तीति कल्पनीयम् । परमाण्वादि पुद्गलगता रूपादयो गुणाः परमाण्वादिभ्यो भिन्नाश्चा-ऽभिन्नाश्च कञ्चिद् भवन्ति । न त्वेकान्ततो भिन्नावाऽभिन्नावा भवन्ति ।। उक्तञ्च-याख्याप्रज्ञप्तौ भगवतीसूत्रे १२ शतके ५ उद्देशके-'पोग्गले पंच वण्णे पंचरसे दुगंधे अट्ठफासे पण्णत्ते'-इति पुद्गलःपञ्चवर्णः पञ्चरसो द्विगंधः अष्टस्पर्शः प्रज्ञप्त इति । अथ विज्ञानाद्वहिः स्पर्श रूप-रस-गन्धवन्तो नहि केऽपि पुद्गलाः सन्ति, अपितु-विज्ञानमेव घटपटादिनानापुद्गलाकारेण प्रत्यवभासते- बाह्यार्थनिरपेक्षस्वप्नादिवत् , नहि-स्वप्नावस्थायां प्रतीयमाना बाह्याः पदार्था भवन्ति । अपितु-बुद्धिपरिकल्पिता एव प्रत्यवभासन्ते, एवं स्वान्तः स्थितं विज्ञानमेव घटपटाद्याकारेण प्रतीयते, न तु परमार्थतो काल्पनिकघटादयो बाह्याः पदार्था सन्तीति चेत्-मैवम् , अनुभवविरुद्धत्वात् तथाहि-देशविच्छेदेन स्वान्तर्वर्त्यनुभवाद् बहिरवभासमानो घटपटादिरर्थोऽवलोकयते स्वसंवेद्यो नीलपीतादिरों बुद्धिसन्निविष्टो बाह्यार्थाकारानुकारोऽपलपितुं न शकयते, यदा तावत् ज्ञानग्राह्य पदार्थस्य स्वरूपं द्योतते तदा-कथं सोऽर्थो नास्तीति वक्तुं पार्यंत, स्वप्ने च विपर्ययदर्शनात्-अविपर्ययदर्शनाच्च जाग्रदवस्थायां स दृष्टान्तो न युक्तः--? प्रमाणप्रमाणाभासाविशेषापत्तेश्च । स्पर्श होने के कारण अप्रकट गन्ध आदि का सद्भाव समझ लेना चाहिए; क्यों कि ये वर्ण आदि चारों नियम से सहचर हैं। जहाँ एक होता है वहाँ चारों अवश्य होते हैं । परमाणु आदि पुद्गलों के रूप आदि गुण उनसे कथंचित् भिन्न और कथंचित् अभिन्न हैं; एकान्त भिन्न या अभिन्न नहीं हैं। भगवती सूत्र (व्याख्याप्रज्ञप्ति सूत्र) के शतक १२, उद्देशक ५ में कहा है--- 'पुद्गल पाँच वर्ण वाला पाँच रस वाला, दो गन्ध और आठ स्पर्श वाला कहा गया है। शंका-विज्ञान से भिन्न स्पर्श, रूप रस और गन्ध वान् कोई किसी पुद्गलदव्य का अस्तित्व नहीं है । विज्ञान ही घट पट आदि विविध पुद्गलों के आकार में प्रतिभासित होता है जैसे स्वप्न में अनेक पदार्थोंकि प्रतीति होती है, किन्तु वास्तव में उनका अस्तित्व नहीं होता, वे बुद्धिकल्पित ही होते हैं, इसी प्रकार विज्ञान ही घट पट आदि के रूप में प्रतीत होता है । उनकी कोई पारमार्थिक सत्ता नहीं है। समाधान-ऐसा न कहिए । आपका यह कथन अनुभव से विरुद्ध है। ज्ञान अन्तःस्थित प्रतीत होता है , घट आदि पदार्थ बाह्य रूप में, पृथक देश में प्रतीत होते हैं। अतएव ज्ञान से पृथक् नील पीत आदि नाना आकारों में प्रतिभासित होने वाले बाह्य पदार्थों का अपलाप नहीं किया जा सकता । जो बाह्य पदार्थ प्रतीत होते हैं, उनकी सत्ता का निषेध किस प्रकार कियाजा सकता है ? आपने स्वप्न का जो दृष्टान्त दिया है, वह भी समीचीन नहीं है, क्योंकि स्वप्न में विपर्यय और जागृत अवस्था में अविपर्ययदेखा जाता है । आपके कथनानुसार प्रमाण और प्रमाणाभास में कोई अन्तर नहीं रह जाएगा । वस्तु Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ२ सू १९ पुद्गलस्वरूपनिरूपणम् २५९ तथाहि-बाह्यार्थस्याऽस्तित्वाभावे · वस्तुस्वरूपग्राहिज्ञानं प्रमाण प्रत्यक्षम्, अर्थान्तरविकल्पद्वारा प्रवर्तमानं प्रत्यक्षप्रमाणाभासम् इत्येवं विशेषो न स्यात् । तस्माद् विज्ञानं बाह्यार्थ स्वरूपाऽमुकारितयैव साकारं भवति, तस्य बाह्यार्थस्वरूपाऽनुकारित्वाभावेनाऽनाकरत्वस्वीकारे प्रत्यासन्ति विप्रकर्षाभावेन सर्वार्थानामेव ग्रहणं वा स्यात्-अग्रहणं वाऽऽपयेत; अतोग्राहकविशेषादेव ग्राह्यदृष्टिनिबन्धनं भवति ।। अन्यथा- 'अर्थज्ञानम्" इत्येवं व्यवहारोऽपि न स्यात्, व्यवहारस्योपकारप्रभावित्वात् उपकारस्य च प्रयोज्य-प्रयोजकमावस्याऽविनाभावत्वेन नान्तरीयकत्वात् । तथाच - कृष्णादिवर्णगन्धरसस्पर्शवत्वात् पुद्गलानां जीवभिन्नत्वं विज्ञानादिपरिणामभिन्नत्वञ्च सिद्धम् अतो जीवविज्ञानपरिणामात्मकत्वं पुद्गलानां भवतीति भावः ॥१९॥ मूलसूत्रम्-'सबंधयारउज्जोयपभा छायातवबंधसुहुमबायरत्तसंठाणभेया य-"॥२० छाया-"शब्दान्धकारोद्योतप्रभाछायाऽऽतपसूक्ष्मबादरत्वसंस्थानभेदाश्च-' ॥२०॥ तत्त्वार्थदीपिका-पुद्गलेषु न केवलं वर्ण-गन्ध-रस-स्पी एव भवन्ति अपितु-अन्येपि शब्दादयों भवन्तीति प्रतिपदयितुमाह-'संबंधयार-" इत्यादि । पूरण-गलनलक्षणेषु शब्दः- अन्धकार:-उद्योतः-प्रभा-छाया-आतपः-बन्धः-सूक्ष्मबादरत्वसंस्थानभेदश्चेत्येते पुद्गलद्रव्यविकारा अपि के स्वरूप को ग्रहण करने वाला ज्ञान प्रत्यक्ष प्रमाण है और अर्थान्तर के विकल्प द्वारा प्रवृत्त होने वाला प्रत्यक्षप्रमाणाभास है; इस प्रकार का भेद बाह्य पदार्थ का अस्तित्व माने विना हो नहीं सकता । __ ज्ञान बाह्य पदार्थों के स्वरूप के अनुकरण करके ही साकार होता है । यदि वह बाह्य पदार्थों का अनुकरण न करे तो सभी पदार्थों के लिए समान होगा । ऐसी स्थिति में वह ग्रहण करे तो सभी को ग्रहण करे और न ग्रहण करे तो किसी भी पदार्थ को ग्रहण न करे । अतः ग्राहक के विशेष से ही ग्राह्य के दृष्टि का कारण होता है। ___अन्यथा 'अर्थज्ञान' ऐसा व्यवहार भी नहीं होना चाहिए, क्योंकि व्यवहार उपकार से प्रभावित होता है। निमित्त नैमित्तिकभाव रूप उपकार अविनाभाव होने से अन्यथानुपपन्न है । इस प्रकार वर्ण, गन्ध, रस और स्पर्श से युक्त होने के कारण पुद्गल जीव से भिन्न है और जीव के ज्ञानादि परिणामों से भी भिन्न है । तात्पर्य यह है कि पुद्गल जीव या विज्ञान का परिणाम नहीं है ॥१९॥ मूलसूत्राथे--- "सबंधयार उज्जोय' इत्यादि सूत्र २० । शब्द, अन्धकार, उद्योत, प्रभा, छाया, आतप, बंध, सूक्ष्मत्व, बादरत्व, संस्थान और भेद भी पुद्गलरूप हैं॥२०॥ तत्त्वार्थदीपिका--पुद्गल केवल वर्ण, गन्ध, रस और स्पर्शात्मक ही नहीं हैं किन्तु शब्द आदि भी पुद्गल ही हैं, यह निरूपण करने के लिए कहते हैं Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६० तत्त्वार्थसूत्रे भवन्ति । अत एव-पुद्गलाः परमाण्वादिमहास्कन्धपर्यन्ताः शब्दाऽन्धकारोद्योतप्रभाछाया-ssतपबन्धसूक्ष्मबादरत्वसंस्थानभेदवन्तो भवन्तीति भावः ॥२०॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः- "पूर्वसूत्रे पुद्गलानां रूपर सगन्धस्पर्शाः पर्यायाः भवन्तीति प्रतिपादितम्, सम्प्रति-तेषामेव पुद्गलानां शब्दादयोऽपि परिणामा भवन्ति इति प्रतिपादयितुमाह-"संबंधयार-" इत्यादि । पुद्गलेषु तावत्-शब्दो द्विविधो भवति. भाषालक्षणः-तद्भिन्नश्च । - तत्र-भाषालक्षणोद्विविधः, साक्षरो-ऽनक्षरश्च । तत्र-साक्षरः वर्णपदवाकयात्मकः शास्त्राभिव्यअकः संस्कृत-तद्विपरीतभेदाद् आर्य-म्लेच्छव्यवहारप्रयोजको भवति । अनक्षरात्मकस्तु द्वीन्द्रियत्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रिय-पञ्चेन्द्रियप्राणीनां ज्ञानातिशयस्वभावप्रतिपादनहेतुर्भवति । तत्र-तेषां ज्ञानातिशयैकेद्रियापेक्षयाऽवगन्तव्यः । एकेन्द्रियाणान्तु–ज्ञानमात्रं भवति, अतिशयज्ञानं न भवति-तेषामतिशयज्ञानहेत्वभावात, अतिशयज्ञानवान् सर्बज्ञ एकेन्द्रियाणां स्वरूपं निरूपयति स खलु भगवान् तीर्थङ्करः परमातिशयज्ञानवान् वर्तते, एष सर्वः शब्दः प्रायोगिको भवति । ___ अभाषात्मकोऽपि शब्दो द्विविधः, प्रायोगिकः-वैस्रसिकश्च । तत्र प्रायोगिकश्चतुर्विधो भवति, तत-वितत-धन-सौषिरभेदात् । तत्र-ततस्तावत् शब्दः चर्मतननहेतुकः पुष्कर-भेरीदुन्दुभिदर्दुरादिचर्मपात्रजन्यो भवति । विततः पुनस्तन्त्रीकृतवीणासुघोषादिप्रभवो बोध्यः । घनात्मकः शब्दस्तु-. शब्द अन्धकार, उद्योत, प्रभा छाया, आतप, बन्ध, सूक्ष्मत्व, बादरत्व, संस्थान और भेद भी पुद्गल के ही पर्याय हैं। अतएव पुद्गल शब्दादि वाले होते हैं ॥२०॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-पहले कहा जा चुका है कि पुद्गल, रूप, रस, गन्ध और स्पर्श पर्याय वाले होते हैं । अब यह बतलाते हैं कि शब्द आदि पर्याय भी पुद्गल के ही हैं। शब्द दो प्रकार का है-भाषात्मक और अभाषात्मक भाषात्मक शब्द के दो भेद हैं साक्षर और अनक्षर शब्द । जो शब्द वर्ण पद एवं वाक्यात्मक होता है, शास्त्र का अभिव्यंजक होता है, संस्कारयुक्त और संस्कारहीन के भेद से आर्य और अनार्यजनों के व्यवहार का कारण होता है, वह अक्षरात्मक कहलाता है । अनक्षरात्मक शब्द द्वीन्द्रिय त्रीन्द्रिय चतुरिन्द्रिय और पंचेन्द्रिय प्राणियों के ज्ञानातिशय के प्रतिपादन का हेतु होता है । उनका ज्ञानातिशय एकेन्द्रिय जीवों की अपेक्षा से जानना चाहिए । एकेन्द्रिय जीवों को सामान्यज्ञान होता है अतिशयज्ञान नहीं होता । अतिशयज्ञानवान् सर्वज्ञ एकेन्द्रियों के स्वरूप का निरूपण करते हैं । वह भगवान् तीर्थकर परमातिशयज्ञानी होते हैं। यह शब्द प्रायोगिक होते हैं। अभाषात्मक शब्द भी दो प्रकार के हैं प्रायोगिक और वैनसिक । प्रायोगिक शब्द के चार भेद हैं--तत, वितत, धन और सौषिर । पुष्कर, भेरी, दुन्दुभि, दर्दुर आदि चर्मवेष्टित वाद्यों का शब्द तत कहलाता है । वीणा सुघोषा आदि का शब्द वितत कहलाता है। ताल घंटा आदि के बजाने से उत्पन्न होने वाला शब्द धन कहा जाता है और वांसुरी तथा शंख आदि Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ. २. सू. २० पुद्गलानां परिणामनिरूपणम् २६१ तालघण्टाताडनाद्यभिघातजन्योऽवसेयः सौषिरः शब्दस्तु-वंशशङ्खादिजन्यो भवति, वैस्रसिकस्तुमेघादिप्रभवो ध्वनि गर्जनात्मको भवति । इत्येते सर्वेऽपि शब्दाः पुद्गलपरिणामात्मकपुद्गलविकारा एव अन्धकारस्तावत्-दृष्टिप्रतिबन्धकारणम् प्रकाशविरोधी तमःपर्यायः पौद्गलिको बोध्यः । उत्द्योतः-चन्द्रसूर्याग्निमणिखद्योतादिप्रभवः प्रकाशविशेषोऽपि पौद्गलिक एव. । प्रभा खलु दीप्तिः प्रकाशविशेषरूपा पौद्गलिकी बोध्या । छाया पुन:-प्रकाशावरणहेतुका वर्णादिविकारपरिणता प्रतिबिम्बमात्रात्मिका च दर्पणादिसंस्थानरूपाऽपि पौदगलिकी भवति. । आतपश्च--- सूर्यादिनिमित्त: उष्णप्रकाशलक्षणः पौद्गलिकोऽवगन्तव्यः । बन्धः पुनर्द्विविधो भवति, प्रायोगिकः--वैस्रसिकश्च । तत्र-प्रायोगिको बन्धः पुरुषप्रयोगनिमित्तः, अजीवविषयः जीवाऽजीवविषयश्चेति द्विविधः । तत्राऽजीवविषयो जतुकाष्ठादिलक्षणो बन्धः । जीवाऽजीवविषयश्चकर्म-नोकर्मबन्धः, वैनसिकश्च बन्धः पुरुषप्रयोगानपेक्षो भवति.।। तथाहि-स्निग्धत्व रूक्षत्वगुणनिमित्तो वैस्रसिको बन्धः विद्युदुल्काजलधाराऽनीन्द्रचापादिविषयो बोध्यः इत्येवं रूपः सर्वोऽपि बन्धः पौद्गलिकोऽवगन्तव्यः । एवम्--सूक्ष्मत्वं तावद् द्विविधं भवति. अन्त्यम्-आपेक्षिकञ्च, । तत्राऽन्त्यसूक्ष्मत्वं परमाणूनां भवति, आपेक्षिकं सूक्ष्मत्वञ्च-बिल्वाऽऽमलकबदरादीनां बोध्यम्. । द्विविधमपीदं सूक्ष्मत्वं पौद्गलिकमवगन्तव्यन्. । एवं-बादरत्वमपि स्थूलत्वात्मकं द्विविधं बोध्यम्. । से उत्पन्न शब्द सौषिर होता है । वैस्रसिक शब्द मेघ आदि का कहा जाता है जो गर्जनात्मक होता है। ये सभी शब्द पुद्गल के पर्याय होने से पौद्गलिक हैं । देखने में रुकावट पैदा करने वाला प्रकाश का विरोधी तम के नाम से प्रसिद्ध अन्धकार भी पौद्गलिक है । चन्द्र सूर्य अग्नि मणि जुगनू आदि से उत्पन्न होने वाला प्रकाश उद्योत है । वह भी पौद्गलिक है । प्रभा जिसे दीप्ति या चमक कहते हैं, वह भी पौद्गलिक है छतरी आदि के निमित्त से प्रतिनियत देश में प्रकाश के रुकने से उत्पम्न होने वाली छाया भी पौद्गलिक है । वह दर्पण आदि के संस्थान रूप भी होती है। ___ सूर्य के निमित्त से उत्पन्न उष्ण प्रकाश को आतप कहते हैं । वह भी पुद्गलात्मक ही है । बन्ध दो प्रकार का है—प्रायोगिक और वैस्रसिक । पुरुष के प्रयत्न से उत्पन्न होने वाला प्रायोगिक बन्ध दो प्रकार का है अजीवविषयक और जीवाजीव विषयक । लाख और लकड़ी का बन्धन अजीवविषयक है । जीवाजीवविषयक बन्ध जीव के साथ कर्म और नोकर्म का होता है। जिस बन्ध में किसी पुरुष के प्रयोग की अपेक्षा नहीं होती वह वैस्रसिक ( स्वभाविक) बन्ध कहलाता है। _वैससिक बन्ध स्निग्धता और रूक्षता के कारण होता है । विद्युत् उल्का, जलधारा, अग्नि और इन्द्रधनुष आदि उसके उदाहरण हैं । यह सभी प्रकार का बन्ध पौद्गलिक समझना चाहिए ___ सूक्ष्मत्व दो प्रकार का है-अन्त्य और आपेक्षिक । अन्त्य सूक्ष्मत्व परमाणु में होता है, Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे - अन्त्य-मापेक्षिकञ्चेति । तत्राऽन्यं बादरत्वं विश्वव्यापिनो महास्कन्धस्य भवति, आपेक्षिकञ्च बादरत्वं बदरामलकबिल्वतालफलादिषु विज्ञेयम्, इत्येवं द्विविधमपि बादरत्वम्पुद्गलसम्बन्धित्वात् पौद्गलिकमुच्यते । संस्थानं पुनराकृतिरूपम्, तदपि द्विविधम्, इत्थंस्थलक्षणम्-अनित्थंस्थलक्षणच. अनेन प्रकारेणेति-इत्थं लक्षणम् । वर्तुलत्र्यसूचतुरस्रा-ऽऽयतपरिमण्डलादीनामित्थंस्थलक्षणं संस्थानं भवति. । तत्र-वर्तुलं दर्पणादिसंस्थानमवगन्तव्यम् । इत्थं प्रकारकमिदं संस्थानमित्येवं निरूपणयोग्यमित्थंस्थलक्षणं संस्थानमुच्यते । अनित्थंस्थलक्षणं संस्थानं मेघादीनामनेकविधं भवति, । इत्थंप्रकारकमिदं संस्थानम् इत्येव निरूपयितुमशक्यम् अनित्थंस्थलक्षणं संस्थानमुच्यते मेघादीनामित्थमेव संस्थानमिति न वक्तुं शक्यते, एतद् द्वयमपि संस्थानं पौद्गलिकं भवति । भेदाःपुनः--उत्कर १-चूर्ण२-खण्ड३-चूर्णिका ४-प्रतर भेदात् पञ्चविधाःसन्ति तत्र-क्रकचा देभिःकाष्ठादीनामुत्करणमुत्कर उच्यते । गोधूम-यवादीनां मक्तुकणिकादिरूपश्चूर्णो व्यपदिश्यते । घटपटादीनां कपाल-शकलादिःखण्ड उच्यते । माष-मुद्गलादीनां प्रतनुरूपा चूर्णिका व्यपदिश्यते । अभ्रपटलादीनां प्रतरो भवति- । . इत्येते शब्दादयः पुद्गलद्रव्यविकारा भवन्तीति शब्दादीनां पुद्गलद्रव्यपरिणामत्वं सिद्धम् । सूत्रस्थचकारेण प्रेरणाऽमिघातादीनां पुद्गलद्रव्यपरिणामानामागमोक्तानां समुच्चयोऽवगन्तव्यः । तथाचआपेक्षिक बेल, आमला बोर आदि में । यह दोनों तरह का सूक्ष्मत्व पुदगल का हो विकार है। इसी प्रकार बादरत्व अर्थात् स्थूलता के भो दो भेद हैं-अन्त्य और आपेक्षिक । अन्त्य बादरत्व समग्र लोकव्यापी महास्कंध में पाया जाता है, आपेक्षिक बादरत्व बोर, आमला, बिल्व, तालफल आदि में होता है । यह दोनों प्रकार का बादरत्व भी पौद्गलिक है। ___आकृति या आकार को संस्थान कहते हैं। इसके भी दो भेद हैं-इत्थंस्थ और अनित्थंस्थ। जिस आकार के विषय में कहाँ जा सके कि यह ऐसा है वह इत्थंस्थ आकार कहलाता है। वर्तुल , त्रिकोण चतुष्कोण दीर्घ, परिमण्डल आदि आकार इत्थंस्थ संस्थान के अन्तर्गत हैं। जिस आकार में किसी प्रकार की नियतता न हो और जिसे पूर्वोक्त किसी आकार की संज्ञा न दी जा सके, वह अनित्यंस्थ आकार कहलाता है यह मेध आदि में अनेक प्रकार से पाया जाता है । यह दोनों प्रकार के संस्थान पौद्गलिक हैं। - भेद के छह भेद हैं-(१) उत्कर भेद (२) चूर्णभेद (३) खण्डभेद (४) चूर्णिका भेद और (५) प्रतर भेद करौंत आदि से काष्ट आदि को चीरना उत्कर भेद है। गेहूँ जो आदि को पीसकर आटा बना लेना चूर्ण भेद है। घट पट आदि के टुकड़े-टुकड़े होना खण्डभेद है । उड़द मूंग आदि का बारीक चूरा होना चूर्णिका भेद है । अभ्रपटल आदि के तह के सह पृथक् होना प्रतर भेद है। इस प्रकार शब्द आदि पूर्वोक्त सभी पुद्गलद्रव्य के विकार हैं। सूत्र में प्रयुक्त 'च' शब्द से प्रेरणा, अमिघात आदि आगमोक्त पुद्गल द्रव्य के परिणामों को ग्रहण कर लेना चाहिए । Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मान। दापिकानियुक्तिश्च अ० २ सू २० पुद्गलानां परिणामनिरूपणम् २६३ ध्वन्यात्मको-वर्णात्मको वा शब्दः पुद्गलद्रव्यपरिणामो भवति. । तस्य-पुद्गलद्रव्यपरिणामता च मूर्तत्वादवसेया. । मूर्तत्वञ्च-द्रव्यान्तरबिक्रियापादनसामर्थ्यात् सिध्यति, पिप्पलादिवत् । ___एवं शङ्खादिशब्दानामतिमात्रप्रवृद्धानां श्रवणबधिरीकरणसामर्थ्य भवति, तच्च-सामर्थ्य न गगनादौ अमूर्ते संभवति । एवं-गिरिप्रतिहताऽश्मवत्-शब्दस्य प्रतिपर्यायित्वात्, आतपवत्-द्वारानुसारित्वात् , तृणपत्रादिवत्-वायुना प्रेर्यमाणत्वात्, प्रदीपवत्-सर्वदिग्ग्राह्यत्वात्, तारासमुदायवत्- अभिभूयमानत्वात्, रविमण्डलप्रकाशवत्--- अभिभावकत्वात्, महता शब्देनाऽल्पशब्दस्याऽभिभूयमानत्वदर्शनात्. । तस्मात्-शब्दः पुद्गलद्रव्यपरिणामः सिद्धः । न तु-वैशेषिकाभिमतः आकाशस्य क्षणिको गुणः शब्दः, पूर्वोक्तरीत्याः शब्दस्य मूर्तत्वसिद्धेः मूर्तस्य गुणत्वाभावात्. । मूर्तस्य शब्दस्याकाशगुणत्वं नोपपद्यते, न हि रूपादय आकाशस्य गुणाः सन्तीति व्यपदिष्यते. । इति पुद्गलानामेव तथाविधः शब्दपरिणामो भवतीति द्रष्टव्यम् । ततश्च- शब्दः कथञ्चिद्र्व्यं कथञ्चिद्गुणः सम्भवति, परिणामस्य परिणामिनोऽर्थान्तराऽभ्युपगमात्, सर्ववस्तुनां द्रव्यपर्यायात्मकत्वात् । एवं तर्हि-आकाशस्यापि केनचिदाकारेण शब्दो गुणः स्यादिति चेन्मैवम्- नामाकाशादिविवक्षावशात्-"अनेकान्तवादिनोऽदोषः । इस कारण शब्द चाहे ध्वन्यात्मक हो, चाहे वर्णात्मक, वह पुद्गल का ही परिणाम-पर्याय है। मूर्त होने के कारण उसे पुद्गल द्रव्य का परिणाम समझना चाहिए और शब्द मूर्त है क्योंकि वह अन्य द्रव्यों में विकार उत्पन्न करने में समर्थ है, जैसे पिप्पल आदि । शंख आदि का अत्यन्त तीव्र शब्द कानों को बधिर कर देता है । अमूर्त आकाश आदि में ऐसा सामर्थ्य नहीं हो सकता। इसी प्रकार शब्द मूर्त है क्योंकि पर्वत से टकराए हुए पाषाण की तरह पीछे लौटता है-प्रतिध्वनित होता है; आतप के समान द्वार का अनुसरण करता है, तृणों एवं पत्रों के समान वायु के द्वारा प्रेरित होता है, दीपक के समान सभी दिशाओं में ग्रहण किया जाता है, तारागण के समान अभिभूत होता है और सूर्य मंडल के समान दूसरों का अभिभव करता है। तात्पर्य यह है कि जैसे सूर्य के प्रकाश से ताराओं का प्रकाश अभिभूत (छूप जाना) हो जाता है, अतएव वह मूर्त है, इसी प्रकार मंद शब्द तीव्र शब्द' के द्वारा अभिभूत हो जाता है, इस कारण शब्द मूर्त है। इन सब हेतुओं से यह सिद्ध होता है कि शब्द पुद्गल द्रव्य का पर्याय है। पुद्गल द्रव्य का पर्याय होने के कारण उसका मूनत्व भी सिद्ध है । ऐसी स्थिति में वैशेषिकों ने शब्द को आकाश का जो गुण माना है सो समीचीन नहीं है मूर्त शब्द अमूर्त आकाश का गुण नहीं हो सकता, जैसे कि रूप आदि आकाश के गुण नहीं है। तथ्य यही है कि शब्द पुद्गल का ही परिणाम है। परिणाम परिणामी से अर्थात् Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६४ तत्त्वार्थसूत्रे - तस्मात् --पुद्गलद्रव्यमेव प्रतिविशिष्टपरिणमाऽनुगृहीतं सत् शब्दत्वेन परिणतं भवतीतिसिद्धम्-एवं पौद्गलिकस्तावद् बन्धस्त्रिविधोऽवगन्तव्यः प्रयोगबन्धः-१ विस्रसाबन्धः२ मिश्रबन्धश्च-३ तत्र-परस्पराऽऽश्लेषलक्षणो बन्धः, प्रयोगेन जीवव्यापारेण सम्पन्नः प्रायोगिक औदारिकशरीरजतुकाष्ठादिविषयो बोध्यः । विस्रसया स्वभावेन प्रयोगनिरपेक्षेण निष्पन्नो बन्धः वैस्रसिक उच्यते, . स च-साद्यनादिभेदात्-द्विविधो भवति, तत्र-सादिविस्रसाबन्धो विद्यु-दुल्का-मेध-वह्नीन्द्रचापप्रभृतिविषमगुणविशेषपरिणतपरमाणुसमुद्भूतः स्कन्धपरिणामो बोद्धव्यः । अनादिश्च विस्रसाबन्धो धर्माधर्माकाशविषयो भवति । मिश्रस्तावद् बन्धः प्रयोग–विस्रसाभ्याम् जीवप्रयोगसहचरिताऽचेतनद्रव्यपरिणति लक्षणः स्तम्भकुम्भादिविषयो द्रष्टव्यः । अत्र चोभयमपि प्राधान्येन विवक्षितं बो.. ध्यम्. । एवञ्च-पूर्व सामान्यतो द्वैविध्येनोक्तोऽपि बन्धः किञ्चिद्विशेषप्रतिपादनार्थं पुनरत्र प्रतिपादितः एवं सूक्ष्मत्वमपि पुद्गलपरिणाम एव, तद् द्विविधम् , अन्त्यम्-आपेक्षिकञ्च भवतीति पूर्वमपि सामान्यः प्रतिपादितः, तस्यैव किञ्चिद विशेषमाह-तत्राऽन्ते भवमन्त्यमुच्यते । अन्तेषु परमाणुषु भवं सूक्ष्मत्वमन्त्य मुच्यते, अन्त्य सूक्ष्मत्वस्य परमाणून् विहाया-ऽन्यत्राऽसम्भवात् । अपेक्षाकृतपर्याय द्रव्य से कथंचित् भिन्न और कथंचित् अभिन्न होता है, अतएव शब्द भी पुद्गल द्रव्य से कथंचित् भिन्नाभिन्न मानना चाहिए । - इससे यह सिद्ध हुआ कि ध्वनि रूप परिणाम से या श्रोत्रग्राह्यरूप से परिणत पुद्गल ही शब्द कहलाता है। - पौद्गलिक बन्ध तीन प्रकार का है-प्रयोग बन्ध, विस्रसाबन्ध और मिश्रबन्ध । एक वस्तु का दूसरी वस्तु के साथ आश्लेष होना-मिल जाना या चिपक जाना बन्ध कहलाता है । जीव के व्यापार से उत्पन्न होने वाला बन्ध प्रायोगिक बन्ध कहलाता है, जैसे औदारिक शरीर अथवा लाख और काष्ठ का बन्ध । विस्रसा अर्थात् स्वभाव से जीव के प्रयोग के बिना ही होने वाला बन्ध विस्रसा बन्ध कहलाता है। विस्रसाबन्ध दो प्रकार का है-सादि और अनादि । विद्युत् , उल्का, मेघ, अग्नि, इन्द्रधनुष आदि में विषम गुण वाले परमाणुओं के कारण जो स्कन्ध रूप पर्याय की उत्पत्ति होती है, वह सादि विस्रसाबन्ध है । धर्म, अधर्म और आकाश द्रव्य अनादि काल से स्वभाव से ही परस्पर सम्बद्ध हैं । उनका बन्ध अनादि विस्रसाबन्धं कहलाता है। मिश्रबन्ध उपर्युक्त दोनों कारणों से अर्थात् जीव के व्यापार और स्वभाव से होता है । वह जीव के व्यापार से सहचरित अचेतन द्रव्य की परिणति है। स्तंभ कुंभ आदि मिश्रबन्ध के अन्तर्गत हैं। मिश्रबन्ध में दोनों की प्रधानता होती है । इस प्रकार पहले यद्यपि बन्ध के दो भेद कहे गए हैं तथापि किंचित् विशेष बतलाने के लिए यहाँ तीन भेदों का उल्लेख किया गया है। इसी प्रकार सूक्ष्मत्व भी पुद्गल का ही परिणाम है । वह दो प्रकार का होता हैअन्त्य और आपेक्षिक इसका कथन पहले किया जा चुका है, यहाँ कुछ विशेषता कहते हैं Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सधिकामियुक्तिश्च अ० २ सू. २० पुद्गलानां परिणामनिरूपणम् २६५ मापेक्षिकमुच्यते । अपेक्षा तावत्-प्रतीत्य बुद्धिरुच्यते, यथा-द्यणुकस्कन्धः त्र्यणुकस्कन्धाद्यपेक्षया सूक्ष्मो भवति, एवं चतुरणुकादीन् प्रतीत्य-अपेक्ष्यत्र्यणुकस्कन्धः सूक्ष्मो भवतीति रीत्या-आपेक्षिकं सूक्ष्मत्वं बहुविधं बोध्यम् । द्विविधं चैतत् सूक्ष्मत्वपौद्गलिकमुच्यते, यथाऽऽमलकापेक्षया बदरं सूक्ष्मं भवति एवं-स्थूलत्वमपि पूर्वोक्तं द्विविधमवगन्तव्यम्, अन्त्यम् - आपेक्षिकञ्चेति । तत्राऽन्त्यं स्थूलत्वं सर्वलोकव्यापिनि अचित्तमहास्कन्धे अथवोत्कृष्टप्रदेशिके द्रष्टव्यम् । स्थूलत्वं तावत्-परमाणुप्रचयपरिणामरूपम्-अवयवविकासरूपं वा विवक्षितम् । आपेक्षिक स्थूलत्वं बदरापेक्षया-ऽऽमलके, आमलकापेक्षया दाडिमे वाऽवगन्तव्यम् । द्विविधमप्येतत्स्थूलत्वं पौद्गलिकपरिणाममवसेयम् । एवं संस्थानं खलु अवयवसन्निवेशरूपं रचनारूपम्-आकृतिविशेषरूपं द्रष्टव्यम् । तद्विविधम्, जीवाजीवपरिग्रहात् । तत्र जीवाः-पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिकाया एकेन्द्रियाः द्वि-त्रि-चतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रियाश्च, एतेषाञ्च जीवानां क्रमेण मसूरस्तिबुकसूचीकलापपताकाऽनित्थंस्थत्वसंस्थानानि पृथिव्यप्तेजो वायुप्रभृतीनां पौद्गलिकानि शरीराणि भवन्तीति बोध्यम् । तत्रापि-विकलेन्द्रियाणां त्रयाणामपि-द्वित्रिचतुरिन्द्रियाणां हुंडकं संस्थानं भवति । पञ्चेन्द्रियाणां पुनः ष इविधः शरीरसन्निवेशो यथायोग्य नामकर्मोदयनिष्पन्नः समचतुरस्र-न्यग्रोध-सादि-कुब्ज-वामन-हुण्डलक्षणो बोध्यः उक्तञ्चजो सूक्ष्मत्व अन्तिम हो, वह अन्त्य कहलाता है । अन्त्य सूक्ष्मत्व परमाणु में ही पाया जाता है, क्योंकि परमाणु ही सब से अधिक सूक्ष्म है, उससे अधिक सूक्ष्मत्व किसी अन्य वस्तु में नहीं होता । जो सूक्ष्मत्व किसी दूसरी वस्तु की अपेक्षा से माना जाता है वह आपेक्षिक कहलाता है । जैसे द्यणुक स्कन्ध त्र्यणुक स्कन्ध की अपेक्षा सूक्ष्म है, त्र्यणुक चतुरणुक की अपेक्षा सूक्ष्म है । इस प्रकार आपेक्षिक सूक्ष्मत्व अनेक प्रकार का होता है। यह दोनों ही प्रकार का सूक्ष्मत्व पौद्गलिक ही है। स्थूलत्व भी इसी प्रकार दो तरह का है-अन्त्य और आपेक्षिक । अन्त्य स्थूलत्व सर्वलोकव्यापी अचित्त महास्कन्ध में पाया जाता है, क्योंकि उससे अधिक स्थूल अन्य कोई पुद्गल नहीं होता । आपेक्षिक स्थूलत्व बेर की अपेक्षा आमले में, और आमले की अपेक्षा वाडिम में होता है । परमाणुओं के प्रचय परिणाम को अथवा अवयवों के विकास को स्थूलत्व कहते हैं । यह दोनों प्रकार का स्थूलत्व पौद्गलिक है। संस्थान का अर्थ आकृति है । आकृति अवयवों की अमुक प्रकार की रचना से बनती है। संस्थान दो प्रकार के हैं-जीव का और अजीव का । पृथ्वीकाय, अप्काय, तेजस्काय, वायुकाय और वनस्पतिकाय, ये एकेन्द्रिय जीव हैं और द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय तथा पंचेन्द्रिय जीव अनेकेन्द्रिय है । इन पृथ्वी अप् तेजस्काय आदि जीवों के शरीर का संस्थान क्रम से मसूर के समान, स्तिबुक के समान, सूचीकलाप के समान, पताका के समान और अतित्थस्थ होता है । इनमें जो द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय और चतुरिन्द्रिय नामक तीन विकलेन्द्रिय ३४ Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६६ तुल्लं वित्थडबहुलं, उस्सेहबहुंच मडहकोच । हिडिल्लकायमड हं, सव्वत्था संठियं हुंड || इति ॥ " तुल्यं विस्तृतबहुलम, उत्सेधबहुलञ्च मडमकोष्ठञ्च । अधस्तनकायमडमं, सर्वत्रासंस्थितं हुण्डम् ॥ १॥ इति तत्वार्थ सूत्रे अजीव परिगृहीतं संस्थानं वृत्त - त्र्यत्र चतुरस्रा -ऽऽयत-परिमण्डलभेदात् पञ्चविधं भवति, तत्र वृत्तं संस्थानं द्विविधं भवति, युग्मायुग्मभेदात् । युग्ममपि पुनर्द्विविधम् प्रतर - घनभेदात्, एवमन्य दपि संस्थानमवसेयम् - अनित्थंस्थपर्यन्तम् । इत्थमुक्तेन वृत्तादिना प्रकारेण यन्न प्ररूपयितुं शक्यं तदनित्थंस्थलक्षणं संस्थानमवगन्तव्यमिति भावः सर्वमिदं संस्थानं पौद्गलिकं वर्तते । " एवमेकत्वद्रव्यपरिणतिविश्लेषलक्षणो भेदः पञ्चविधो भवति, औत्करिक- चौर्णिक - खण्डप्रतरा - ऽनुतटभेदात् स च भिद्यमानपुद्गलद्रव्यविषयत्वात् पुद्गलपरिणामलक्षणः पौद्गलिक उच्यते । भिद्यमानपुद्गलद्रव्यव्यतिरेकेणाऽनुपलब्धेर्भिन्नवस्तुद्वयमेव भेदो व्यपदिश्यते । तत्रौत्करिको भेदस्तावत् समुत्कीर्यमाणदारुप्रस्थकादिविषयो बोध्यः १ अवयवशश्चूर्णनं तावत् चौर्णिको भेदः क्षिप्तमुष्ट्यादिवत् - २ खण्डभेदस्तु - खण्डशो विशरणं क्षिप्तमृत्पिण्डादिवत्-३ प्रतरभेदः पुनः - अभ्रपटलभूर्जपत्रादिषु बहुविधपुटोच्छोटनलक्षणो बोध्यःजीव हैं, उनका संस्थान हुंडक होता है । पंचेन्द्रियों का यथायोग्य नाम कर्म के उदय से उत्पन्न होने वाला छह प्रकार का संस्थान होता है - समचतुरस्र, न्यग्रोध, सादि, कुब्जक, वामन और हुण्डक । कहा भी है I जो संस्थान चौकोर हो अर्थात् जिसमें चारों ओर से नापने पर समान मान हो, वह समचतुरस्र कहलाता है । जिसमें ऊपर के अवयव बड़े हों वह न्यग्रोध संस्थान, जिसमें नीचे के अवयव बड़े हों वह सादि संस्थान, जिसमें पेट भीतर घुसा हो अर्थात् जो कुबड़ा हो वह कुब्जकसंस्थान, जो बौना हो वह वामन संस्थान और जो सभी जगह विषम होबेढङ्गा हो वह हुंडक संस्थान कहलाता है । अजीव का संस्थान पाँच प्रकार का होता है - वृत्त, त्रिकोण, चतुष्कोण, आयत (लम्बा) और परिमण्डल वृत्त संस्थान युग्म और अयुग्म के भेद से दो प्रकार का होता है । युग्म संस्थान भी दो तरह का है - प्रतर और घन इसी प्रकार अन्य संस्थान भी समझ लेने चाहिए । जो संस्थान वृत्त आदि किसी रूप में भी न कहा जा सके वह अतित्थंस्थ कहलाता है । ये सभी संस्थान पौगलिक हैं । किसी वस्तु के एकत्व का भंग हो जाना भेद कहलाता है । भेद पाँच प्रकार का है - औत्करिक, खण्ड, चौर्णिक प्रतर और अनुत्तर । भेद विभक्त होने वाले पुद्गलद्रव्य में ही होता है, अतएव वह पौद्गलिक है । वह पुद्गल के अतिरिक्त किसी भी अन्य द्रव्य में नहीं होता । Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ. २ सू० २० पुद्गलानां परेमाणनिरूपणम् २६७ ४ अनुतटभेदस्तु-वंशेक्षुदण्डत्वगुप्ताटनादिकलक्षणोऽवगन्तव्यः-५ एते सर्वेऽपि भेदाः पौदगलिका भवन्ति प्रागुक्तयुक्तेः । एवं तमश्छायाऽऽतपोद्योताश्च पुद्गलद्रव्यपरिणामजन्या भवन्ति । . तथाहि-तमस्तावदन्धकारः पुद्गलद्रव्यस्यैव परिणामो बोध्यः, दृष्टिप्रतिबन्धकत्वात्-- कुड्यादिवत्, आवरकत्वात्-पटादिवत् । छायाऽपि तावत्-पुद्गलपरिणामात्मिका भवति, उदकवाटवादिवत्-शिशिरत्वात् , आप्यायकत्वाच्च । एवमातपोऽपि-पुद्गलद्रव्यपरिणामो भवति, अग्न्यादिवत् , तापकत्वात्-स्वेदजनकत्वात्-उष्णत्वाच्च । एवम्-उद्द्योतश्चापि चन्द्रिकादेः प्रकाश विशेषस्वरूपः पुद्गलद्रव्यपरिणामो बोध्यः जलादिवदाह्लादकत्वात्-अग्न्यादिवत् प्रकाशमयत्वाच्च । ___ एवं पद्मराग-नीलमणि-हीरकोपलादीनामुद्योतोऽपि पुद्गलद्रव्यपरिणामोऽनसेयः, जलादिवदनुष्णशीतत्वात् तस्मात्-तमश्छायादिमूर्तद्रव्यविकारत्वात्पौद्गलिकः । अथा--ऽन्धकारात्मकस्य तमसो द्रव्यगुणकर्मनिष्पत्तिवैधात् न तत् पुद्गलद्रव्यपरिणामः । अपितु-भावाभावात्मकमेव । यदि च-तमो द्रव्यं स्यात् , तदा-ऽनित्यत्वाद् घटादिद्रव्यवन्निष्पद्येत, यतश्च-द्रव्यवनिष्पद्यमानत्वाऽभावात् , अमूर्तत्वात् , स्पर्शरहितत्वात् , प्रकाशविरुद्धत्वात् , परमाणुभिरकृतत्वाच्च न तमः पुद्गलद्रव्यपरिणामः ।। चीरी जाने वाली लकड़ी आदि में औत्करिक भेद होता है । किसी वस्तु का चूराचूरा हो जाना चौणिक भेद है मृत्पिड की तरह खंड-खंड होना खण्डभेद है, अभ्रक (मोडल) या भोजपत्र आदि के समान तह के तह अलग-अलग होना प्रतर भेद है । बांस या ईक्ख के समान किसी के छिलके अलग हो जाना अनुत्तर भेद है । पूर्वोक्त युक्ति के अनुसार ये सभी भेद पौद्ग लिक हैं । इसी प्रकार अन्धकार, छाया, आलप और उद्योत भी पुद्गलद्रव्य के ही परिणाम हैं। अन्धकार पुद्गल का ही परिणाम है, क्योंकि वह देखने में रुकावट डालता है, जैसे दिवाल, अथवा आवरणकर्ता होने के कारण वह पट आदि के समान पौद्गलिक है । छाया भी पुद्गल का परिणाम है, क्योंकि वह शीतल और तृप्तिजनक होती है, जैसे जल और वायु । इसी प्रकार आतप भी संतापजनक होने से, स्वेदजनक होने से और उप्ण होने से अग्नि आदि के समान पौगलिक है । इसी प्रकार चन्द्रिका आदि का प्रकाशरूप उद्योत भी पुद्गलद्रव्य का परिणाम है, क्योंकि वह आह्लादक होता है, जैसे जल आदि अथवा वह प्रकाश मय होता है, जैसे अग्नि आदि । इसी प्रकार पद्मराग, नीलम हीरा आदि मणियों का उद्योत भी पुद्गलद्रव्य की ही पर्याय है, क्योंकि वह अनुष्ण-अशीत (न गरम, न शीतल) होता है. जैसे जलादि । इस प्रकार अन्धकार और छाया आदि मूर्त द्रव्य का कार्य होने से पौद्गलिक है ।। शंका-अंधकार पौद्गलिक नहीं है, क्योंकि वह द्रव्य गुण और कर्म से विलक्षण है । वह भावाभाव रूप है । अन्धकार अगर द्रव्य होता तो अनित्य होने के कारण घट आदि के समान उसकी उत्पत्ति होनी चाहिए थी, मगर द्रव्य के समान उत्पन्न नहीं होने के कारण, Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MAMMA २६८ तत्त्वार्थसूत्रे __ नापि--तमो गुणः सम्भवति, तदाश्रयाऽनुपलब्धेः, गुणस्य-द्रव्याश्रितत्वेनैवोपलभ्यमानस्वात्, प्रकाशविरुद्धत्वाच्च, । एवं-तमः कर्माऽपि न सम्भवति, कर्मणोऽपि-द्रव्याश्रितत्वेनैकोपलभ्यमानत्वेन तमस आश्रयाऽनुपलब्धेः । तमो यदि क्रिया स्यात्, तर्हि तस्य क्रियारूपस्य तमसआश्रयोऽपि कश्चिदुपलभ्येत, यतश्च-तस्याश्रयो नोपलभ्यते, अतो न तमः क्रियापि भवितुमर्हति, अपितु-तेजसो यत्राऽभावो भवति तत्रैव-तम उपलभ्यते, तेजसो द्रव्यान्तरावरणाच्चान्धकारो भवति । तस्मात्-तेजोऽभाव एव तमः न तु पुद्गलपरिणामः इतिचेत् ? मैंवम् । तमस्तावत् पौद्गलमेव कुड्यादिवत्-व्यवधानक्रियासामर्थ्यात्, मूर्तत्वात् , स्पर्शवत्वात् , परमाणुकृतत्वाच्च । तथाच-अमूतत्व-स्पर्शरहितत्व-परमाण्वकृतल्वानां हेतुत्रयाणां तमसोऽपौद्गलिकत्वसाधकानामसिद्धत्वात् । __अथ तमसो मूर्तत्वादिमत्वे कथं न स्पर्शादय तत्र संलक्ष्यन्तेऽस्माभिरिति चेत्-अत्रोच्यते तमसस्तथाविधपरिणतिशालित्वात्-गवाक्षदृश्यरेणुस्पर्शादिवत् तस्य स्पर्शादयो नाऽनुभूयन्ते । तथा जलस्याग्निना विरोधः, एवं तैजसप्रकाशेन सह तमसोऽपि पुद्गलपरिणामस्य विरोधो भवति, अलिन्दकस्थापितप्रदीपरश्मीनां पुष्करा-ऽऽवर्तकधाराभिरप्यनुपघातात् न सर्वथा जलाऽनलयोर्विरोध एव, अपितु---उत्पत्तिस्थान एव विरोधो बोध्यः । यदि-पौद्गलिकं न स्यात् तदा-तेजोऽभावेन-तमसा प्रकाशस्य विरोथो न स्यात् इति भावः । “उक्तञ्चोत्तराऽध्ययने २८ अध्ययनेअमूर्त होने के कारण स्पर्श से रहित होने के कारण प्रकाश से विरुद्ध होने के कारण और परमाणुओं द्वारा उत्पन्न न होने के कारण वह पुद्गल, द्रव्य का परिणाम नहीं हो सकता । ___ अन्धकार गुण भी नहीं हो सकता, क्योंकि उसका आधार उपलब्ध नहीं होता | गुण द्रव्य के आश्रित ही होता है । प्रकाश का विरोधी होने से भी अन्धकार गुण नहीं हो सकता। अन्धकार कर्म भी नहीं है, क्योंकि कर्म भी किसी न किसी द्रव्य के आश्रित ही होता है और अन्धकार का कोई आश्रय उपलब्ध नहीं होता । अन्धकार यदि क्रियारूप होता तो उसका कोई आश्रय भी प्रतीत होता, मगर उसका कोई आश्रय उपलब्ध नहीं होता, अतएव उसे क्रिया नहीं माना जा सकता । जहाँ तेज का अभाव होता है वहीं अन्धकार की प्रतीति होती है । तेज जब किसी दूसरे द्रव्य से आवृत हो जाता है तभी अन्धकार होता है । इससे यही सिद्ध होता है कि अन्धकार पुद्गल का परिणाम नहीं वरन् तेज का अभाव ही है। समाधान-यह कहना युक्तिसंगत नहीं । अन्धकार पौगलिक है, क्योंकि वह व्यवधान क्रिया में समर्थ होता है, मूर्त है, स्पर्शवान् है और परमाणुओं से उत्पन्न होता है, जैसे दीवार अतएव अन्धकार को अपौगलिक सिद्ध करने के लिए प्रयुक्त आपके अमूर्त्तत्व, स्पर्शरहितत्व और परमाणु-अकृतकत्व, ये तीनों हेतु असिद्ध हैं। शंका-अगर अन्धकार मूर्त है तो हम लोगों को उसके स्पर्श आदि की प्रतीति क्यों नहीं होती? Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ२ सू २१ पुद्गलमेदनिरूपणम् २६९ "सबंधयार-उज्जोओ पभाछायातवोइ वा । वण्णरसगंधफासा पुग्गलाणं तु लक्खणं ॥१२॥ "एगतंच पुहुत्तं च संखासंठाणमेव च। संजोगाय-विभागाय पज्जवाणं तु लक्खणं ॥१४॥ छाया--"शब्दान्धकारउदद्योतः प्रभाछायाऽऽतप इति वा । वर्णरसगन्धस्पाः पुद्गलानान्तु लक्षणम् । "एकत्वञ्च पृथक्त्वञ्च संख्यासंस्थानमेव च । संयोगाश्च विभागाश्च पर्यवाणां तु लक्षणम् ॥इति ॥२०॥ मूलसूत्रम्-"पोग्गला दुविहा परमाणुणो खंदाय " ॥२१॥ छाया--पुद्गलाः द्विविधाः परमाणवः स्कन्धाश्च -- " ॥२१॥ तत्त्वार्थदीपिका—पूर्वोक्ता रूप-रस-गन्ध-स्पर्श-परिणतिशालिनः पुद्गला द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, परमाणवः-स्कन्धाश्च । तथा च-पुद्गलजातीयत्वे सत्यपि निरवयव--सावयवभेदेन प्राप्तानन्त्येऽपि तेषां स्थूल-सूक्ष्मभेदेन वैविध्यमवगन्तव्यम् । तत्र-परमाणुपुद्गला अस्मदादीन्द्रियव्यापारा तीताः केवलसंशब्देन समधिगम्या भवन्ति, तेषां निरवयक्त्वात्-सूक्ष्मत्वाच्च । स्कन्धपुद्गलाश्च-ग्रहणादानादिव्यपारसमर्थाः भवन्ति, स्थूलत्वात्-सावयवत्वाच्चेति भावः । समाधान-जैसे गवाक्ष में रजः कण दिखलाई देते हैं पर उनका स्पर्श प्रतीत नहीं होता, उसी प्रकार अन्धकार का परिणमन ऐसा विलक्षण है कि हमें उसके स्पर्श की प्रतीति नहीं होती । जैसे अग्नि के साथ जल का विरोध है, वैसे ही प्रकाश के साथ अन्धकार का विरोध है । किसी बराण्डे में रक्खे हुए दीपक की रश्मियों का उपघात पुष्करावर्त मेघ की मूसल जैसी धाराएँ भी नहीं कर सकतीं । अतएव जल और अनल (अग्नि) का सर्वथा ही विरोध हो यह बात नहीं है अपितु उत्पत्तिस्थान में ही उनका विरोध होता है। अगर अन्धकार पौलिक न होता तो उसके साथ प्रकाश का विरोध भी नहीं हो सकता था । उत्तराध्ययन सूत्र के २८ वें अध्ययन में कहा है 'शब्द, अन्धकार, उद्योत प्रभा, छाया, आतप, वर्ण, रस, गंध, और स्पर्श यह सब पुद्गलों के लक्षण हैं । 'एकत्व, पृथक्त्व, संख्या, संस्थान, संयोग और विभाग, ये सब पर्यायों के लक्षण है ॥२०॥ मूलसूत्रार्थ ----"पोग्गला दुविहा" इत्यादि । सूत्र २१ पुद्गल दो प्रकार के होते हैं परमाणु और स्कंध ॥२१॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वोक्त रूप, रस, गंध और स्पर्श वाले पुद्गल दो प्रकार के कहे गए हैं--परमाणु और स्कन्ध । यद्यपि इन दोनों में पुद्गलत्व जाति समान है, फिर भी अवयवविहीन (रहित) होने से अणु सूक्ष्म है और सावयव होने से स्कंध स्थूल होता है । यही दोनों में अन्तर है । परमाणु हमारी इन्द्रियों से अगोचर हैं, सिर्फ अनुमान और आगम से Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे उक्तञ्च-स्थानाङ्गसूत्रे २-स्थाने३-उद्देशके ८२-सूत्रे..."दुविहा पोग्गला पण्णत्ता, तंजहापरमाणुपोग्गला, नोपरमाणुपोग्गला चेव ." इति । द्विविधाः पुद्गलाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथापरमाणुपुद्गलाः-नोपराणुपुद्गलाश्चैव, इति ॥२१॥ __तत्त्वार्थनियुक्तिः- पूर्वं पुद्गलाः प्रतिपादिताः सम्प्रति तेषां भेदान् संक्षेपतः प्रतिपादयितुमाह"पोग्गला दुविहा-" इत्यादि । पुद्गलास्तावत् द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, परमाणवः स्कन्धाश्च, तत्रा-ऽण्यन्ते इत्यणवः परमाश्च ते अणवः परमाणवः सूक्ष्मत्वात् तेषामस्मदादीन्द्रियव्यापाराऽविषयस्वात् केवलसंशब्दे समधिगम्यत्वं वर्तते, न त्विन्द्रियविषयत्वम् - तथाचोक्तम् -. "कारणमेव तदन्त्यं, सूक्ष्मो नित्यश्च भवति परमाणुः । ___एकरसगन्धवों, द्विस्पर्शः कार्यलिङ्गश्च-॥१॥ इति । सर्वेषामेव ध्यणुकस्कन्धप्रभृतिस्थूलसूक्ष्मभेदयावदचित्तमहास्कन्धपर्यन्तकार्यम्प्रति परमाणवः कारणम्, तच्च-कारणम् अन्त्यम् , अन्तेऽवसाने वर्तते इत्यन्त्यम् सकलकार्यभेदपर्यन्तबर्तित्वात् । तत्रयणुकादिमहास्कन्धपर्यन्तस्य मूर्तस्य वस्तुनः परमाणवः कारणम्, अमूर्तस्य-ज्ञानादेरात्मादयः कारणम्. तदुभयमपि कारणं न सर्वथा विनष्टं भवति । तथासति-तस्या-ऽसत्वापत्तिः स्यात् न वा तादृगवस्थं तदुभयं किञ्चिजनयति. गगनकुसुमवत् . ते च परमाणवः सूक्ष्मा निरवयवा नित्याच जाने जाते हैं । वे निरवयव और सूक्ष्म होते हैं । स्कंधरूप पुद्गल हमारे ग्रहण में आ सकते हैं, क्योंकि वे सावयव और स्थूल होते हैं । स्थानांगसूत्र के दूसरे स्थानक के तीसरे उद्देशक के ८२ वें सूत्र में कहा है पुद्गल दो प्रकार के हैं--परमाणुपुद्गल और नोपरमाणु पुद्गल ॥२१॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-पहले पुद्गलों का प्रतिपादन किया जा चुका है, अब संक्षेप में उनके भेदों का निरूपण करते हैं-पुद्गल दो प्रकार के हैं--परमाणु और स्कन्ध । परम अणु को परमाणु कहते हैं । परमाणु इतने सूक्ष्म होते हैं कि वे हमारी इन्द्रियों के विषय नहीं हो सकते। उन्हें अनुमान और आगम प्रमाण से ही जाना जा सकता है। कहा भी है परमाणु कारण ही होता है, कार्य नहीं, तथा सूक्ष्म और नित्य होता है । उसमें एक रस, एक गंध, एक वर्ण और दो स्पर्श होते हैं। कार्य ही उसका लिंग है अर्थात् स्कंध से उसका अनुमान किया जाता है। जितने भी द्वयणुक से लेकर अचित्त महास्कंध पर्यन्त स्कन्ध हैं, उनका कारण परमाणु हैं; क्योंकि परमाणुओं के मेल से ही उनकी निष्पत्ति होती है वह अन्त्य है, क्योंकि समस्त भेदों के अन्त तक व्याप्त रहता है । यणुक से लगाकर महास्कन्ध तक की मूर्त वस्तुओं का कारण परमाणु हैं । अमूर्त ज्ञानादि के कारण आत्मा आदि हैं । इन दोनों कारणों का सर्वथा विनाश नहीं होता । ऐसा हो तो उसकी असत्ता की प्राप्ति हो जाए और उस अवस्था में वे किसी को उत्पन्न न कर सकें, जैसे कि आकाशकुसुम किसी को उत्पन्न नहीं कर सकता । Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ. २. सू. २१ पुद्गलभेदनिरूपणम् २७१ भवन्ति एवम् प्रत्येकं ते एकरसगन्धवर्णवन्तो द्विस्पर्शवन्तः कार्यलिङ्गाश्च भवन्ति । तत्र-परमाणवात्मादि परिणामिकारणं भवति, तस्य परमाणोः आत्मनश्च सत्वे ड्यणुकादि-ज्ञानादि वा कार्य भवत्येव, परमाणो रात्मश्चाऽसत्वे न ते कार्ये भवतः । तथाच-यस्मिन् सति यस्य सद्भावो भवत्येव, तदभाने च यद् न भवत्येव, तत्कार्य व्यपदिश्यते । तदन्यत्कारणं बोध्यम्, “तत्सत्वे तत्सत्ता" "तदभावे-तदभावः-" इत्यन्वयव्यतिरेकयोः कार्यकारणभावनियामकत्वात्, एतेन यस्मिन् सति कार्यं भवत्येव, तदन्यथा च न भवत्येवेत्यवधारणमनुपपन्नम्, करवीरोत्पत्तेररुणोत्पलफलात्-स्वकाण्डात् स्वबीजत्वाच्च दृष्टत्वात्, दूर्वोत्पत्तेश्च गोलोमाऽऽविलोमादिभ्यः, गोमयादिभ्यो वृश्चिकोत्पत्तेश्च दर्शनात् इत्यपि समहितम् । कारणे सत्येव कार्योत्पत्तिरिति नियमस्य सर्वत्रैव व्यवस्थितत्वात्, तथाविधकार्योत्पादकतयाऽरुणोत्पलादिगोमयादीनापि कारणत्व पपत्तेः । एवं-प्रकृतेऽपि परमाणुषु सत्सु भवत्येव द्यणुकादिकम् , आत्मनि च सति भवत्येव ज्ञानादिकमिति भावः । संक्षेपतः परिणामिकारणापेक्षाः परिणामाः प्रतिस्वमुत्पत्तिमासादयन्ति, कारणवैकल्ये तु मन्त्रप्रतिबद्ध विषमारणशक्तिवत् कार्याणि न प्रादुर्भवन्ति, एवमेव-कर्तृनिमित्तापेक्षारूपाणि कुम्भकारदण्डाकाशादीनि कारणान्यपि--उक्तदिशैव निरूपणीयानीति भावः । ___ परमाणु सूक्ष्म, निरवयव और नित्य हैं । प्रत्येक परमाणु में एक रस, एक गंध, एक वर्ण और दो स्पर्श होते हैं । कार्य से परमाणुओं का अनुमान किया जाता है । परमाणु द्वयणुक आदि का उपादान कारण है और आत्मा ज्ञान का उपादान कारण है । परमाणु और आत्मा के अस्तित्व में द्वयणुक आदि और ज्ञान आदि कार्य होते ही हैं। अगर परमाणु का और आत्मा का अभाव माना जाय तो उनके पूर्वोक्त कार्य उत्पन्न नहीं हो सकते । जिसके होने पर ही जो होता है और जिसके अभाव में जो नहीं होता, वह उसका कार्य-कारण कहलाता है। अमुक के होने पर ही अमुक का होना—जैसे अग्नि के होने पर ही धूम का होनाऔर अमुक के न होने पर अमुक का न होना-जैसे अग्नि के अभाव में धूम का न होनायह अन्वयव्यतिरेक कहलाता है। इसी के अधार पर कार्य कारणभाव का निश्चय किया जाता है । अर्थात् इसी से हम जानते हैं कि अग्नि कारण और धूम कार्य है। जिसके होने पर कार्य होता ही है और जिसके अभावमें नहीं ही होता है इस प्रकार का अवधारण करना अयुक्त है क्योंकि करवीर की उत्पत्ति लाल कमल के फल से, अपनी शाखा से और अपने बीज से भी देखी जाती है, दूब की उत्पत्ति गाय के रोमों से और भेडके रोमों आदि से होती है और गोबर आदि से विच्छू की उत्पत्ति देखी जाती है इसका समाधान हो जाता है । Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तथास्ते परमाणोः सूक्ष्मत्वञ्चाऽऽगमतः समधिगम्यमस्मदादिभिः, द्रव्यार्थिकनयेन च तस्य नित्यत्वमवसेयम् पर्यायार्थिकनयेन तु-नीलादिभिराकारैः परमाणोरनित्यत्वमवगन्तव्यम् न ततः परमणुतरं किमपि द्रव्यं वर्तते, अतः परमाणुरित्युच्यते, एवंविधः स परमाणुः पञ्चानामपि तिक्ताम्लमधुरकटुकषायाणां रसानामन्यतमेन रसेन युक्तो भवति, द्वयोश्च सुरभि-दुरभिगन्धयोरेकेन गन्धेन, पञ्चविधस्य-शुक्लकृष्णहरितपीतरक्तवर्णानामन्यतमेन वर्णेन च युक्तो भवति, चतुर्णाञ्च--स्पर्शयुरमानां मध्येनाविरुद्धेन स्पर्शद्वयेन युक्तश्च बोध्यः। . एवं कार्येणाऽस्मदादिप्रत्यक्षदृश्येन बादरपरिणामशालिनाऽनेकविधेन पुद्गलादिस्कन्धात्मकेन स परमाणुः लिङ्गयते- समधिगम्यते इति कार्यलिङ्गश्च द्रष्टव्यः स्कन्धपुद्गलस्तु अवयवीबादरः प्रत्यक्षदृश्यो भवति, परमाणवः अबद्धाः परस्परेणाऽसंयुक्ता भवन्ति, स्कन्धास्तु-बादरपरिणामपरिणता अष्टस्पर्शाः बद्धा एव परमाणुसंघाताः भवन्ति । । __ सूक्ष्मपरिणामशालिनः पुनः स्कन्धाश्चतुःस्पर्शाः परमसंहत्या च व्यवास्थता भवन्तीति भावः तथाच प्रदेशमात्रभाविना स्पर्शादिपर्यायाणामुत्पत्तिसामर्थ्येन परमागमे अण्यन्ते-साध्यन्ते कार्यलिङ्गं दृष्ट्वा सद्रूपतया प्रतिपाद्यन्ते इत्यणवः, परमाश्चते अणवः परमाणवः इति परमाणुपदव्युत्पत्त्या सूक्ष्मत्वात् आत्मादयः आत्ममध्या आत्मान्ताश्च भवन्ति तथाचोक्तम् ___कारण के होने पर ही कार्य की उत्पत्ति होती है, यह नियम सर्वत्र लागू होता है । . उन-उन कार्यों के जनक होने से लाल कमल आदि और गोबर आदि भी कारण ही सिद्ध होते हैं। इसी प्रकार यहाँ भी परमाणुओं के होने पर ही द्वयणुकादि होते हैं और आत्मा के होने पर ही जान होता है। यह भाव है। कारण के अभाव में या विकलता में कार्य की उत्पत्ति नहीं होती, जैसे विष में मारण शक्ति होने पर भी यदि वह शक्ति मंत्र के द्वारा प्रतिबद्ध हो गई हो तो उसके द्वारा मारण-कार्य नहीं होता । कर्ता रूप निमित्त की अपेक्षा रखने बाले कुम्भकार, दंड, आकाश आदि कारणों का निरूपण भी पूर्वोक्त प्रकार से ही कर लेना चाहिए। हम लोगों को परमाणु की सूक्ष्मता आगम से जान कर द्रव्यार्थिकनय की अपेक्षा से नित्यता समझनी चाहिये । परमाणु से अधिक छोटा अन्य कोई द्रव्य नहीं है इसी कारण वह परमाणु कहलाता है। ऐसा यह परमाणु तिक्त आम्ल, मधुर, कटुक और कषाय रसों में से किसी एक रस से युक्त होता है, सुरभि और दुरभि गन्धों में से एक गन्ध वाला होता है, शुक्ल, कृष्ण, हरित, पीत और रक्त-इन पाँच वर्ण में से एक वर्ण वाला होता है और चार स्पर्शयुगलों में से अविरोधी दो स्पर्शों से युक्त होता है। बादर परिणाम वाले अनेक प्रकार के पुद्गल आदि कार्यों से, जो हमें प्रत्यक्ष दिखाई Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ २ सू. २१ पुद्गलभेदनिरूपणम् २७३ "अत्तादि अत्तमज्झं अत्तत्तं णेव इंदिये गेज्झं ।। जं दव्वं अविभागीतं परमाणु विजाणेहि ॥१॥ इति "आत्मादि-आत्ममध्यम् आत्मान्तं नैव इन्द्रियग्राह्यम् । यव्यम्-अविभागि तं परमाणु विजानीहि ॥ १॥ इति एवं स्थूलभावेन ग्रहणनिक्षेपणादि व्यापारस्कन्धनात् स्कन्धा इति संज्ञायन्ते । कचित्पुनारूढौ सत्यां क्रियाया उपलक्षतया समाश्रयणाद् ग्रहणादिव्यापाराऽयोग्येष्वपि व्यणुकादिषु स्कन्ध इति संज्ञा प्रवर्तते, पुद्गलानामनन्तभेदत्वेऽपि परमाणुजात्या-स्कन्धजात्या च द्वैविध्यमापद्यमानैस्तैः सर्वे गृह्यन्ते इति तज्जात्याधारानन्तभेदान् सूचियतुं बहुवचनमुक्तम् । - तत्र-पुद्गलपरमाणव स्पर्शरसगन्धवर्णशालिनो भवन्ति । स्कन्धात्मकपुद्गलाः पुनः शब्दान्धकारोद्योतप्रभाछायाऽऽतपसूक्ष्मत्वबादरत्वसंस्थानभेदवन्तो भवन्ति, स्पर्शरसगन्धवर्णवन्तश्च । एवञ्च --- "अणवः कार्यलिङ्गाः स्यु द्विस्पर्शाः परिमण्डलाः। एकवर्णरसा नित्याः स्युरनित्याश्च पर्यायः ॥१॥” इत्युक्तं सङ्गच्छते ॥ २१ ॥ देते हैं, परमाणु का अनुमान किया जाता है। इस कारण वह कार्यलिंग कहलाता है। स्कन्धपु द्गल सावयव बादर और प्रत्यक्ष दृश्य होता है । परमाणु अबद्ध होते हैं । स्कंध में आठों स्पर्श पाये जा सकते हैं और वे परमाणुओं के पिण्ड होने के कारण बद्ध ही होते हैं। सूक्ष्मपरिणाम वाले स्कंध चार स्पर्शवाले होते हैं और परम संहति से व्यवस्थित होते हैं इस प्रकार प्रदेशमात्रभावी स्पर्श आदि पर्यायों के उत्पत्तिसामर्थ्य से परमागम में जो कार्य रूप लिंग के द्वारा साधे जाते हैं -सत्रूप में प्रतिपादन किये जाते हैं-- वे अणु कहलाते हैं। परम अणु को परमाणु कहते हैं । अत्यन्त सूक्ष्म होने के कारण वह स्वयं ही अपनी आदि, स्वयं ही अपना मध्य और स्वयं ही अपना अन्त है। तात्पर्य यह है कि एक अप्रदेशी होने के कारण उसमें आदि मध्य और अन्त के विभाग नहीं होता। कहा भी है___'जो द्रव्य आदि मध्य और अन्त के विभाग से रहित है, जो इन्द्रियों द्वारा ग्राह्य नहीं है और जो निर्विभाग है, उसे परमाणु समझना चाहिए।' ___ जो पुद्गल स्थूल होने के कारण ग्रहण किया जा सके, रक्खा जा सके, अन्यान्य व्यवहारों में आ सके वह स्कन्ध कहलाता है । यद्यपि द्वयणुक आदि कोई-कोई सूक्ष्म स्कन्ध ग्रहण निक्षेप आदि व्यवहारों के योग्य नहीं होते तथापि रूढ़ि के अनुसार वे भी स्कन्ध कहलाते हैं । पुद्गलों के यों तो अनन्त भेद हैं मगर परमाणु और स्कंध के भेद से वह दो प्रकार के ही हैं। इन दो भेदों में ही उन सब का समावेश हो जाता है । व्यक्तिशः वैसे ही परमाणु भी अनन्त हैं और स्कंध भी अनन्त हैं, यह सूचित करने के लिह वहुवचन का प्रयोग किया गया है । ____ इनमें से पुद्गलपरमाणु स्पर्श, रस, गंध और वर्ण वाले होते हैं और स्कन्धपुद्गल शब्द, अन्धकार,, उद्योत, प्रभा, छाया, आतप, सूक्ष्मत्व, बादरत्व, संस्थान और भेद वाले होते हैं और Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७४ तत्वार्यसूत्रे मूलसूत्रम्-“एगत्तपुहुत्तेहिं कंधा पुहुत्तेण परमाणू य" ॥ २२ ॥ छाया--एकत्व पृथक्त्वाभ्यां स्कन्धा पृथक्त्वेन परमाणवश्च ॥२२॥ तत्वार्थदीपिका-पूर्वं पुद्गलानां पराणुस्कंधभेदाद् द्वैविध्यमुक्तम् सम्प्रति-परमाणुपुद्गलस्य स्कन्धपुद्गलस्य चोत्पत्तिहेतुमाह-एगत्तपुहत्तेहिं" इत्यादि ! एकत्व-पृथक्त्वाच्च स्कन्धा उत्पद्यन्ते पृथक्त्वेन परमाणवश्चोत्पद्यन्ते । तत्र-----पृथग्भूतानां परमाणुपुद्गलादीनां संघातापत्तिरेकत्वम् । तस्मात्-संघातानां च तेषां द्वितीयनिमित्तवशात् विदारणलक्षणो भेदः पृथक्त्वम् तस्माच्च स्कन्धा उत्पद्यन्ते तद्यथा--द्वयो पुद्गलपरमाण्वोः संघातलक्षणाद् एकत्वाद् द्विप्रदेशः पुद्गलस्कन्धः उत्पद्यते । एवं द्विप्रदेशस्य स्कन्धस्य परमाणोचैकस्य संघातलक्षणादेकत्वात् त्रयाणां वा परमाणूनां संघातलक्षणादेकत्वात् त्रिप्रदेशः स्कन्ध उत्पद्यते, द्वयोर्द्विप्रदेशयोः संघातलक्षणादेकत्वाद्वा चतुर्णा परमाणूनां संघातलक्षणादेकत्वाद्वा चतुः प्रदेशः स्कन्ध उच्यते । एवं संख्येयाऽसंख्येयाऽनन्तानामनन्तानां च संघातलक्षणादेकत्वात् तावत्प्रदेशाः स्कन्धा उत्पद्यन्ते एवमेतेषामेव द्विप्रदेशस्कन्धप्रभृतिसंख्येयासंख्येया-ऽनन्ताऽनन्तानन्तप्रदेशस्कस्पर्श, रस, गंध, वर्ण वाले भी। अतएव यह कथन संगत हो जाता है कि 'अणु अपने कार्य (घट आदि) के द्वारा ही जाने जाते हैं, दो स्पर्श वाले, एक वर्ण, एक रस और एक गंध वाले होते हैं । द्रव्य की अपेक्षा से नित्य और पर्याय की अपेक्षा से अनित्य भी होते हैं ॥२१॥ मूलसूत्रार्थ- “एगत्त पुहुत्तेहिं खंधा" इत्यादि । स्कंधों की उत्पत्ति एकत्व से, पृथक्त्व से तथा एकत्वपृथक्त्व से होती है, परमाणु सिर्फ पृथक्त्व से उत्पन्न होती हैं ॥२२॥ तत्त्वार्थदीपिका-~-परमाणु और स्कन्ध के भेद से पुद्गल के दो भेद पहले कहे जा चुके है, अब परमाणु और स्कन्ध की उत्पत्ति का कारण बतलाते है स्कन्ध एकत्व से, पृथक्त्व से और एकत्व-पृथक्त्व दोनों से उत्पन्न होते हैं । परमाणुओं की उत्पत्ति सिर्फ पृथक्त्व से ही होती है। जो परमाणु या स्कंध अलग-अलग हों, उनका संघात हो जाना अर्थात् आपस में मिल जाना या पिण्ड रूप में परिणत हो जाना एकत्व कहलाता है । इसके विपरीत कोई अन्य निमित्त मिलने से मिले हुए पुद्गलों का बिछुड़ जाना अलग-अलग हो जाना पृथक्त्व कहलाता है । स्कंधों की उत्पत्ति इन दोनों कारणों से होती है। जैसे दो परमाणुओं के मिलने से द्विप्रदेशी स्कंध उत्पन्न होता है । इसी प्रकार द्विप्रदेशी स्कन्ध और एक परमाणु के मिलने से अथवा तीन परमाणुओं के मिलने से त्रिप्रदेशी स्कन्ध बन जाता है । दो द्विप्रदेशी स्कन्धों के मिलने से अथवा एक त्रिप्रदेशी स्कंध और एक परमाणु के मिलने से अथवा चार परमाणुओं के मिलने से चतुः प्रदेशी स्कन्ध बन जाता है। Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ० २ सू. २२ परमाणु स्कन्धानामुत्पत्तिहेतुकथनम् २७५ न्धानां पर्यन्तवर्तिनः स्कन्धादेकदेशस्य परमाणोर्भिन्नत्व लक्षणात्-पृथक्त्वात् तन्न्यूनः स्कन्धो यावद् द्विप्रदेशस्कन्धपर्यन्ताः स्कन्धा उत्पद्यन्ते । एवम् संघात भेदलक्षणाद् एकत्व - पृथक्त्वाच्च एकसामयिकाद् द्विप्रदेशादयः स्कन्धाः उत्पद्यन्ते अन्यतो भेदेन पृथक्त्वलक्षणेन अन्यस्य संघातलक्षणेन एकत्वेनेति । एवम् — संघातानां द्वितीयनिमित्तवशाद विदारणरूपभेदलक्षणपृथक्त्वादेव परमाणुरुत्पद्यते, न तु पृथग्भूतानां संघातलक्षणादेकत्वात् परमाणुरुत्पद्यते इति भावः ॥ २२॥ तत्वार्थनिर्युक्तिः- पूर्वसूत्रे पुद्गलद्रव्याणां परमाणुलक्षणः - स्कन्धलक्षणश्च परिणामः प्रतिपादितः स च - तथाविधः परिणामः किम् अनादि आहोस्वित् सादिः ! इत्याशङ्काः समाधातुः सादिरसौ परिणामो भवति नत्वनादिः उत्पत्तिमत्त्वात् अतः परमाणुस्कन्धानामुत्पत्तिहेतुमाह 'एगत्तपुहुत्तेहिं' इत्यादि । एकत्वपृथक्त्वाभ्यां पुदुगलानां स्कन्धाः उत्पद्यन्ते पृथक्त्वे च पुगदलानां परमाणव उत्पद्यन्ते परमार्थतस्तु — संहृतत्वलक्षणा देकत्वात् भिन्नत्वलक्षणात् पृथक्त्वात् संघातभेदलक्षणात् एकत्व इसी प्रकार संख्यात, असंख्यात, अनन्त और अनन्तानन्त परमाणुओं अथवा छोटेछोटे स्कन्धों या स्कंधों और परमाणुओं के मेल से उतने ही प्रदेश वाले स्कंध उत्पन्न होते हैं। इस प्रकार जैसे एकत्व से स्कंध उत्पन्न होते हैं, उसी तरह पृथक्त्व अर्थात् भेद से उत्पन्न होते हैं । जब किसी बड़े स्कंध में से एक परमाणु पृथक् हो जाता है तो वह छोटा स्कंध रह जाता है । यह भी स्कंध की उत्पत्ति है । जब एक बड़ा स्कंध दो भागों में या अनेक भागों में विभक्त हो जाता है तो अपेक्षाकृत छोटे-छोटे अनेक स्कंधों की उत्पति होती है । अगर उन छोटे-छोटे स्कंधों में भी पृथक्त्व पैदा हो जाय तो और अधिक छोटे अनेक स्कंध उत्पन्न होते हैं । इस प्रकार द्विप्रदेशी स्कंध तक भेद से उत्पन्न हो सकते हैं । कभी-कभी ऐसा होता है कि एक बड़े स्कंध का एक भाग पृथक् हुआ और दूसरे स्कंध का भाग उसमें मिल गया, यहाँ एकत्व भी हुआ और पृथक्त्व भी हुआ । इस एकत्व पृथक्त्व से भी स्कंध बनते हैं । किन्तु परमाणु की उत्पत्ति एकत्व अर्थात् संघात से नहीं होती वह भेद - पृथक्त्व से ही उत्पन्न होता है । जब किसी स्कंध में से एक प्रदेश पृथक् होकर स्वतन्त्र हो जाता है, तब परमाणु कहलाने लगता है । इस प्रकार परमाणु पृथक्त्व से ही उत्पन्न होता है ॥२२॥ तत्वार्थनिर्युक्ति – पूर्वसूत्र में पुद्गलों का परमाणु रूप और स्कंधरूप परिणमन बतलाया गया है, मगर वह परिणमन क्या अनादि है अथवा सादि ? इस शंका का समाधान करने के लिए -- वह परिणमन सादि है, अनादि नहीं है, क्योंकि वह उत्पत्तिमान् है-परमाणुओं और स्कंधों की उत्पत्ति का कारण कहते हैं Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थसूत्रे पृथक्त्वाच्च पुद्गलानां द्विप्रदेशादयः स्कन्धा उत्पद्यन्ते तथाहि-द्वयोः परमाणुपुद्गलयोः संघातभेदलक्षणात् द्विप्रदेशः पुद्गलस्कन्ध उत्पद्यते । द्विप्रदेशस्कन्धस्य परमाणोश्चैकस्य त्रयाणां वा परमाणूनां संघातलक्षणादेकत्वात् त्रिप्रदेशः स्कन्ध उत्पद्यते एवं त्रिप्रदेशस्कन्धस्य परमाणोश्चैकस्य द्वयो ढिप्रदेशस्कन्धयोर्वा चतुर्णा वा परमाणूनां संघातलक्षणादेकत्वात् चतुःप्रदेशःस्कन्धः उत्पद्यते । एवं संख्येयानामसंख्येयानामनन्तानामन्तानाञ्च प्रदेशानां संघातलक्षणादेकत्वात् संख्येयासंख्येयानन्तानन्तानन्तप्रदेशाः स्कन्धा उत्पद्यन्ते । एवम्--एतेषामेव धणुकादिक्रमेणाऽनन्ताऽनन्तपरमाणुकपर्यवसानानां स्कन्धानां तथा विधसंघातलक्षणादेकत्वात्समुत्पद्यमानानां पर्यन्तवर्तिनः स्कन्धाद् यदा-एकः परमाणुभिन्न; सन् पृथग्भवति तदैकपरमाणु भेदात् तन्न्यूनः स्कन्धः उत्पद्यन्ते एवम् द्वित्रादिपरमाणुभेदक्रमेणाऽधोऽधो यावद् द्विप्रदेशस्कन्धः समुत्पद्यते । एवम् --एत एव पूर्वोक्ता व्यणुकप्रभृतयः स्कन्धाः संघातभेदलक्षणाभ्यामेकत्व-पृथक्त्वाभ्यामुत्पद्यन्ते । तथाच-बिभागीयः कालः परमविरुद्धश्च समयो व्यपदिश्यते, तत्रकैस्मिन् समयेऽभिन्नकाले घणुकस्कन्धाद् एकः परमाणुर्भिद्यते, परश्च-परमाणुः सममेव संहन्यते, तस्मात्-संघातभेदलक्षणाभ्यामेकत्व-पृथक्त्वाभ्यां पूर्वोक्ताः द्विप्रदेशादयः स्कन्धाः उद्भभवन्ति. अन्यस्य परमाणोः एकत्व और पृथक्त्व से पुद्गलों के उत्पन्न होते है और पृथक्त्व से पुद्गलों के परमाणु उत्पन्न होते हैं। ___ वास्तव में संघातरूप एकत्वसे, भेदरूप पृथक्त्व से और संघातभेदरूप एकत्व-पथक्त्व से पुदगलों के द्विप्रदेशी आदि स्कंध उपन्न होते हैं । जैसे--दो परमाणु पुद्गलों के संघात रूप एकत्व से अर्थात् मिलने से द्विप्रदेशी पुद्गलस्कंध उत्पन्न होते है । एक द्विप्रदेशी स्कंध और एक परमाणु के संघात से अथवा तीन परमाणुओं के संघात से त्रिप्रदेशीस्कंध की उत्पत्ती होती है । इसी प्रकार एक त्रिप्रदेशीस्कंध और एक परमाणुसे अथवा दो द्विप्रदेशी स्कंधों से अथवा चार परमाणु से चार प्रदेशी स्कंध उपन्न होता है। इसी तरह संख्यात असंख्यात, अनन्त और अनन्तानन्त प्रदेशों के संघात रूप एकत्व से संख्यात असंख्यात अनन्त और अनन्तानन्त प्रदेशों वाले स्कन्ध उत्पन्न होते हैं ।। इसी प्रकार इन्हीं द्वचणुक से लेकर अनन्तानन्तप्रदेशी स्कंधो में जो संघातरूप एकत्व से उपन्न हुए हैं, जब भेद होता है । अर्थात् एक परमाणु भिन्न होकर अलग हो जाता है तब वह एक परमाणु से हीन स्कंध के रूप में उपन्न होता है । इसी प्रकार यदि उसमें से दो परमाणु निकल जाय या तीन परमाणु अलग हो जाएँ तो क्रमशः छोटा होता हुआ वह अन्ततः द्विप्रदेशी स्कंध के रूप में उपन्न हो जाता है। ये चणुक आदि स्कंध संघात और भेद अर्थात् एकत्व और पृथक्त्व-दोनों से भी उपन्न होते Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ० २ सू. २० परमाणुपुद्गलानामुत्पत्तिहेतुकथनम् २७७ संघातेनाऽन्यतः संघाताद् भेदेनेत्येवं द्व्यणुकः उत्पद्यते इति भावः । परमाणुस्तु - पुद्गलानां भेदलक्षणात् पृथक्त्वादेवोत्पद्यते, न तु संघातलक्षणादेकत्वात् नापि संघात भेदलक्षणादेकत्व पृथक्त्वाद्वा परमाणुरुत्पद्यते इति भावः । अत्रेदं बोध्यम् — द्वयोः परमाण्वोः संघातरूपाऽन्योन्याश्लेषपरिणामलक्षणादेकत्वाद व्यणुकस्कन्धः सम्पद्यते । उक्तञ्च स्थानांगसूत्रे २स्थाने ३ उद्देशके ८२ सूत्रे - “ दोहिं ठाणेहिं पोग्गलासाहन्नति, तंजहा - सईंवा पोग्गला साहन्नति परेण वा पोग्गला साहन्नति, सईबा पोग्गला भिज्जंति परेण वा पोग्गला भिज्जंति – ” छाया -- द्वाभ्यां स्थानाभ्यां पुद्गलाः संहन्यन्ते, तद्यथा--- स्वयं वा पुद्गलाः संहन्यन्ते परेण वा पुद्गलाः संहन्यन्ते, स्वयं वा - पुद्गला भिद्यन्ते परेण वा - पुद्गला भिद्यन्ते इति । उत्तराध्ययने ३६ अध्ययने ११ गाथाया - मुक्तञ्च - एगत्तेण पुहुत्तेण खंधा य परमाणुय - " इति, एकत्वेन - पृथक्त्वेन स्कन्धाश्च - परमाणवश्व, इति । अथ - निरवयोर्द्वयोः परमाण्वोः संहतौ सत्य कथं द्व्यणुक स्कन्धो निष्पद्यते : तथाहि - तयोर्द्वयोः परमाण्वोः संश्लेषः किं परस्परेण सर्वात्मना भवेत् ? एकदेशेन वा । तत्र - यदि सर्वात्मना संश्लेषोऽभ्युपगम्यते, तदा-- निखिलमपि जगद् एकपरमाणुमात्रं स्यात् । यदि तु - एकदेशेन संश्लेष उच्यते, तदा- परमाणुः सावयवः प्रसज्येत, तस्य एकदेशत्वे सावयवत्वहैं । काल के सबसे छोटे निरंश अंश को समय कहते हैं । उस एक ही समय में कोई परमाणु किसी द्व्यणुक से पृथक् हुआ और उसी समय में दूसरा कोई परमाणु उसमें मिल गया तो इस भेद और संघात से भी द्व्यणुक स्कंध की उत्पत्ति हुई । मगर परमाणु की उत्पत्ति संघात से या भेद संघात से नहीं किन्तु भेद से ही होती है । यहां यह समझ लेना चाहिए - दो परमाणुओं के पारस्परिक मिलन रूप एकत्व परिणाम से एक द्रव्याणुकस्कन्ध बन जाता है । स्थानांगसूत्र के दूसरे स्थान के तीसरे उद्देशक के ८२ वें सूत्र में कहा है- दो कारणों से पुद्गलों का संघात (मिलन) होता है या तो पुद्गगल स्वयं ही संहत | जाते हैं या दूसरे के द्वारा संहत किये जाते हैं । इसी प्रकार पुद्गलों में दो प्रकार से भेद (पृथक्त्व) उपन्न होता है -- या तो वे स्वयं ही पृथक् हो जाते हैं या दूसरे के द्वारा पृथक किये जाते हैं । उत्तराध्ययन सूत्र के छत्तीसवें अध्ययन की ११ वीं गाथा में कहा है-- एकत्व और पृथक्त्व के कारण स्कंध और परमाणु उपन्न होते हैं । शंका- निरंश दो परमाणुओं के एकत्व से द्वणुक स्कंध की निष्पत्ति किस सकती है ? उन दो परमाणुओं का संयोग सर्वात्मना अर्थात् एक परमाणु में दूसरे पूर्ण रूप में समाजाने से होता है अथवा एक देश से होता है ? यदि सर्वात्मना संयोग माना जाय तो सारा ही जगत् एक परमाणु मात्र ही होगा क्योंकि एक परमाणु जब दूसरा परमाणु पूरी तरह समा गया तो दो परमाणुओं के मिल प्रकार हो परमाणु के Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७८ तत्त्वार्थसूत्रे मवश्यमेव स्यात, "सेयमुभयतः पाशारज्जु-" रितिन्यायापत्त्या संघातो दुर्घटः स्यात् । तस्मात् परमाणवः परस्परेणाऽनाश्लिष्टाः सन्त एव प्रत्यासत्तिशालिनो गगने कचाः इव समुदिता एव समुपलभ्यन्ते, न विदूरवर्त्तिन इति न कथमपि परमाणुद्वयसंश्लेषेण द्यणुकस्कन्धः सम्भवतीति चेदत्रोच्यते । परमाणूनां रूपरसगन्धस्पर्शात्मकत्वात् ते सतिघाः संयोगकाले सव्यवधाना न परस्परव्याप्त्या वर्तन्ते रूपाद्यवयवत्वात्. स्तम्भकुम्भादिवत्, तथाच परमाणुः स्यान्निरवयवः, स्यात्-सावयवो भवति, द्रव्यभावभेदात् । किञ्च-द्रव्यात्मना परमाणुरेकस्तिरोहितसकलभेदो वर्तते तत्र--कथं तावत् प्रयुज्यमानः सर्वशब्दोऽनेकवस्तुविषयोऽपि निरबशेषाभिधायित्वेन लोके प्रसिद्धत्वादसम्बद्वार्थो न स्यात्. कथं वा नानात्वेनाऽध्यवसितस्य वस्तुनः कस्यचिदेवाऽभिधाय्येकदेशशब्दो निर्भेदपरमाणुविषये प्रसज्यमानः साध्यमानं प्रतिपत्स्यते ? तस्मादुपर्युक्तविकल्पद्वयानुसारी वाक्यप्रयोगस्तावदत्यन्तप्रसिद्धलोकव्यवहारविमुखानां क्षुद्रसत्वानां शब्दार्थानभिज्ञानां नितान्तं जडिमाक्रान्तानामेव सम्भवति, न तु--प्रेक्षावतां विदुषामिति, जाने पर भी वह पहले की ही तरह एक परमाणु मात्र रहा। इसी प्रकार जब उसमें तीसरा परमाणु मिला तो भी वह परमाणु मात्र ही रहा । इस प्रकार अनन्त परमाणुओं के मिलने पर वह परमाणुमात्र ही रहेगा । इस दोष से बचने के लिए यदि परमाणुओं का संयोग एक देश से माना जाय तो परमाणु सावयव अर्थात् अवयय वाला मानना पड़ेगा। जब उसमें एक देश से संयोग होता है तो सावयव (अवयव सहित) हुए विना वह किस प्रकार रह सकता है ? इस प्रकार इधर कुआ उपर खाई की कहावत चरितार्थ होती है अर्थात् दोनों पक्षों में दोष आता है। ऐसी स्थिति में परमाणुओं का संयोग बन ही नहीं सकता। समाधान- परमाणु रूप रस, गंध और स्पर्श वाले होते हैं अतः संयोग के समय व्यवधानयुक्त परस्पर में व्याप्त होकर रहते हैं क्योंकि उनमें रूप आदि अवयव होते हैं, जैसे स्तम्भ कुम्भ आदि । इस प्रकार परमाणु कथंचित् निरवयव और कथंचित् सावयव भी है। द्रव्य से निरवयव और भाव से सावयव है । इसके अतिरिक्त द्रव्य की अपेक्षा जब परमाणु एक है और उसमें किसी प्रकार का भेद नहीं है तो उसके लिए सर्वात्मना कहकर सर्व शब्द का प्रयोग कैसे किया जा सकता है ? सर्व शब्द तो निरवशेष अनेक का वाचक है यह बात लोक में प्रसिद्ध है। अतएव सर्व शब्द का प्रयोग करना असम्भव है । इसी प्रकार नाना रूप में प्रसिद्ध वस्तु के किसी एक भाग का प्रतिपादक एकदेश शब्द भेद रहित परमाणु के विषय में कैसे प्रयुक्त किया जा सकता है ? ___ इस कारण उपर्युक्त सर्वात्मना और एकदेशेन इन दोनों विकल्पों को प्रकट करने वाला वाक्यप्रयोग वही लोग कर सकते हैं जो अत्यन्त प्रसिद्ध लोकव्यवहार से भी विमुख हैं, क्षुद्र हैं शब्द और अर्थ से अथवा शब्द के अर्थ से अनभिज्ञ हैं, और अत्यन्त ही जड़ है। Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दपिकानियुक्तिश्च अ०२ सू.० २२ परमाणुपुद्गलानामुत्पत्तिहेतुकथनम् २७९ अत्यन्तैकान्तवादग्रहपहिलानामेव तथाविधविकल्पद्वयप्रयोजको वचनप्रयोगः समुद्भवति, न तु--सकल वादमूर्धन्यस्याद्वादसिद्धांतसमाश्रयोपपन्नानुपमसामर्थ्यशालिनां स्याद्वादिनामिति भावः । नहि-परमाण्वन्तरेण सह संघटमानोऽसौ परमाणुः केनचिद्देशेन संयुज्यते, तस्य निरवयवत्वात् । अपि तु स्वयमेवावयवो द्रव्यान्तरावयवद्रव्यरहितः परमाण्वन्तरेण सह भेदेन योगमासा. दयति, न तु-परमाण्वन्तरमाविशति, स हि परमाणुः सक्रियः परमाणुस्थानभूतमाकाशमेवाविशति । ___ अथ परमाणोः यद्यावेशो नास्ति देशे तदा न योगः प्रसज्येत परस्परमनाश्लिष्टत्वाद् धगुलचत्. इति चेन्मैवम्, आवेशतः खलु वयं योग न प्रतिपादयामः अपि तु निरवयवत्वादेव योगमांचक्महे, तस्य च परमाणो व्यप्रदेशान्तरं संयुक्तं यङ्गुलस्येव न वर्तते किन्तु-स्वयमेवासौ युक्तो भवति. इत्येतावन्मात्रं ब्रूमहे, । परस्परमनाश्लिष्टत्वहेतुश्चाऽनैकान्तिको वर्तते सूक्ष्मच्छेदप्रविभक्तद्यङ्गुलपर्यन्तवर्तिनौ प्रदेशौ निरन्तरावस्थितौ अनाविशन्तावेव संयुक्तौ भवतः । । न तु प्रदेशसूक्ष्मत्वाद् देशान्तरस्याऽसम्भवात् , अङ्गुल्यौ च युक्त भवतः निरन्तरत्वात् , नहि परस्परावेशो भवति प्रदेशानाम् । तथासतिघगुलाभावप्रसङ्गः स्यात् । अथ परमाणोः विचारशील विहान् ऐसा प्रयोग नहीं कर सकते । जिनके मस्तक पर एकान्तवाद का भूत सवार है, वही ऐसे दो विकल्पों को प्रकट करने वाला वचन प्रयोग कर सकते हैं । समस्त वादों में शिरोमणि स्याद्वाद सिद्धांत का आश्रय लेने से जिनमें अनुपम सामर्थ्य उपन्न हो गया हो ऐसे अनेकान्त बादी ऐसे अर्थहीन वाक्यों का प्रयोग नहीं कर सकते ।। एकपरमाणु जब दूसरे परमाणु के साथ मिलता है तो एक देश से नहीं; क्योंकि उसमें देश अर्थात् अवयव होते ही नहीं है । अपितु स्वयं ही अवयव द्रव्यान्तर के अवयवद्रव्यों से रहित होकर दूसरे परमाणु के साथ, भेद से संयोग को प्राप्त होता है। वह दूसरे परमाणु में समा नहीं सकता । परमाणु सक्रिय होता है और अपनी अवगाहना के स्थान रूप आकाश में ही समाया रहता है। शंका-अगर परमाणु का दूसरे परमाणु के साथ एक देश से भी प्रवेश नहीं होता तो उनका संयोग ही नहीं हो सकता, क्योंकि वे परस्पर में आश्लिष्ट नहीं हैं, जैसे दो उंगलियों के अलग अलग रहने पर संयोग नहीं होता । समाधान- हम एक दूसरे में प्रविष्ट होने के कारण संयोग नहीं कहते किन्तु निरवयव होने से ही उनका संयोग हो जाता है। दो उंगलियों के समान परमाणु का दूसरा कोई संयुक्त अलग प्रदेश नहीं होता, किन्तु वह स्वयं ही संयुक्त हो जाता है, इतना ही हमारा कथन है । आपका परस्पर में आश्लिष्ट न होना, हेतु अनैकान्तिक है । सूक्ष्म छेदन से अलग अलग हुए दो अंगुलियों के पर्यन्तवर्ती (अन्त के) दो प्रदेश अगर एक दूसरे से सटे हों तो परस्पर में आश्लिष्ट न होने पर भी उनका संयोग होता है । दो अंगुलियाँ आपस में संयुक्त होती हैं, क्योंकि उनके बीच अन्तर नहीं होता, फिर भी एक अंगुली दूसरी में प्रविष्ट नहीं होती । Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८० तत्वार्थसूत्रे संस्थानवत्वात् सावयव एव परमाणुः सम्भवति, न तु–निरवयवा तस्येति चेन्न संस्थानस्य द्रव्यावयवकृतत्वात् । तच्च-संस्थानं घटादेरवयविनोऽवयवेषु सत्सु भवति, ते चाऽवयवाः परमाणोर्न सन्ति. तस्मान्निरवयवत्वात् परमाणोः संस्थानवत्वमसिद्धम् । अथैवं संस्थानवत्वाभावात्- "असत्-" परमाणुरिति चेन्मैवम् । आकाशं संस्थानरहितमपि सदेव वर्तते । नतु–'असत्' इतिसंस्थानवत्वाभावो हेतुरनैकान्तिकः, न चा-ऽऽकाशं कन्दुकादिवत् दृष्टपरिधित्वेनाऽभ्युपगम्यते इति संस्थानवत्वं तस्यापि सिद्धमिति वाच्यम् , सकललोक- शास्त्रानुभवविरुद्धत्वात् । किञ्च-सम्प्राप्तिलक्षणो योगो नहि-प्रदेशैरव विधीयते, निष्प्रदेशस्याऽपि स्वयं प्राप्तिरस्त्येवेति ।। तथाच-सर्वमेव खलु स्थूलं द्रव्यं प्रविभज्यमानमवश्यमेव निरवयवनिष्ठं सम्पद्यते, स्थूलस्य सूक्ष्मपूर्वकत्वात् । उक्तञ्च-"सवै सविभागमविभागप्रविष्टम-" इति यत्पुनःतेषामेवानन्तानां परमाणूनामेकस्मिन्नेवाकाशप्रदेशेऽवगाढं भवति, तत्तु-अप्रतिघातपरिणामपरिणतत्वाद्, अवगन्तव्यम् । व्याप्तैकावरकेऽन्यप्रदीपप्रमाणां प्रदीपप्रभयेव, शीततमः शब्दत्वपरिणतपुद्गलानां चाऽप्रतिघातित्वदर्शनात् । शंका परमाणु संस्थानवान् होने से सावयव ही होना चाहिए, निरवयव नहीं । समाधान -संस्थान द्रव्य अवयवों से उत्पन्न होता है । अवयवों के होने पर घट आदि अवयवीवस्तुओं में संस्थान होता है । परमाणु में अवयव होते नहीं, अतएव परमाणु में संस्थान भी नहीं होता। शंका-अगर परमाणु में संस्थान नहीं है तो वह असत् हो जाएगा। समाधान—जिसमें संस्थान न हो उसकी सत्ता ही नहीं होती, ऐसा कोई नियम नहीं आकाश संस्थान से रहित होने पर भी असत् नहीं, सत् ही है । शंका-आकाश भी संस्थानवान् है, क्योंकि उसकी परिधि देखी जाती है, जैसे गेंद । समाधान—यह कथन सम्पूर्ण लोक और शास्त्रों से प्रतिकूल है, साथ ही अनुभव से भी विरुद्ध है । योग या संयोग का अर्थ है----सम्प्राप्ति अर्थात् ठीक तरह मेलाप हो जाना । यह योग प्रदेशों से ही होता हो सो बात नहीं है। जो प्रदेशरहित है, उसकी स्वयं ही संप्राप्ति हो जाती है । इस प्रकार सभी स्थूल पदार्थ यदि विभक्त किए जाएँ तो निस्सन्देह अन्त में बे निरंश होंगे । स्थूल वस्तु सूक्ष्मपूर्वक ही होती है। कहा भी है-सब सविभाग वस्तु अविभाग में प्रविष्ट है।' अनन्त परमाणुओं का एकही आकाशप्रदेश में जो अवगाह होता है, उसका कारण यह है कि वे अप्रतिघाती रूप में परिणत होते हैं--- उन अनन्त परमाणुओं में से कोई किसी के अवगाह में रुकावट नहीं डालता । जैसे एक कमरा दीपक के प्रकाश से व्याप्त हो Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०२ सू.० २२ परमाणुपुद्गलानामुत्पत्तिहेतुकथनम् २८१ एवमेव परमाणुरेकस्मिन् आकाशप्रदेशे व्यवस्थितः सन् अन्येषामपि परमाणूनां प्रभूतानामवगाहनं कुर्वतां विघातम्प्रति न निवर्तितुमुत्सहते.। अथैवं तर्हि असति प्रतिधाते कथं महतो द्रव्यस्य निष्पत्तिः स्यात् ? संघातस्तु-सति संयोगे सम्भवति, संयोगः पुनरप्राप्तयोः प्राप्तिमात्रम्, न तु-परस्परावेशः संयोगः ? इतिचेदत्रोच्यते---महतो द्रव्यस्याऽऽरम्भकाले परमाणूनामप्रतिघातित्व मस्मान्प्रति--असिद्धम्. । तथाहि-परमाणूनां त्रिविधं प्रतिघातमामनन्ति भगवन्तो बन्धपरिणामोपकाराभाववेगाख्यम् , तत्र-बन्धपरिणामप्रतिघातः स्निग्धरूक्षत्वाद्भवति, । उपकाराभावलक्षणप्रतिघातस्तु धर्माधर्माकाशानां गतिस्थित्यवगाहोपकारप्रकरणे प्रतिपादितः । लोकादन्यत्र जीवानामजीवानाञ्च गतेः प्रतिघातः, गत्युपग्रहहेतुरहितत्वात् मत्स्य-ग्राहादेरिवजलादन्यत्र । तस्मात्-परमाणो लॊकान्ते प्रतिघातो भवति, उपकारोभावात्प्रतिघातः । एवं-परमाणोः परमाण्वन्तरेणा-ऽऽपतता--विस्रसासमुद्भूतगतिवेगेन प्रतिघातो दृष्टः, वेगगतिं प्राप्तः सन् परमाणुरापतन् जवशालिनमेव परमाणुः प्रतिहन्ति, वेगवत्वे सति स्पर्शवत्वात्-मूर्त्तिमत्वाच्च प्रबलवेगो वायुर्वाद्यन्तरमिवे--ति वेगात्प्रतिघातित्वमध्यवसीयते । तथा और उसमें दूसरा दीपक रख दिया जाय तो उसका प्रकाश भी उसमें समा जाता है और साथ ही शीत, शब्द आदि के पुद्गल भी समाये रहते हैं; उनमें से कोई पुद्गल दूसरे पुद्गल की अवगाहना का प्रतिरोध नहीं करता, इसी प्रकार आकाश के एक ही प्रदेश में अनन्त परमाणु बिना विरोध के समाये रहते हैं । शंका-अगर परमाणु प्रतिघातरहित हैं तो स्थूल द्रव्य की निष्पत्ति कैसे होगी ? योग होने पर संघात होता है और संयोग का अर्थ है अप्राप्त की प्राप्ति, न कि एक दूसरे में समाना । समाधान-स्थूल द्रव्य की उत्पत्ति के समय परमाणुओं का अप्रतिघाती होना हमें सिद्धनहीं है । परमाणुओं का प्रतिघात भगवान् तीन प्रकार का मानते हैं-बन्धपरिणाम, उपकाराभाव और वेग । बन्धपरिणाम प्रतिघात स्निग्धता और रूक्षता के कारण होता है। उपकाराभाव प्रतिघात धर्म, अधर्म और आकाश के गति, स्थिति और अवगाह रूप उपकार के प्रकरण में प्रतिपादन किया जा चुका है । लोक से बाहर जीवों और पुद्गलों की गति का प्रतिघात हो जाता है, क्योंकि वहाँ गति का निमित्त कारण मौजूद नहीं है। जैसे मत्स्य और ग्राह आदि की गति जल से बाहर निमित्त कारण (जल) के अभाव में नहीं होती । इसी कारण लोक के अन्त में परमाणु का प्रतिघात हो जाता है । इसी प्रकार जब कोई परमाणु स्वाभाविक गति करता हुआ वेग में होता है और वह आड़ा आ जाता है तो उसके वेग के कारण परमाणु का प्रतिघात होता है। वेगयुक्त गति करता हुआ परमाणु वेगवान् परमाणु का ही प्रतिघात करता है, क्योंकि वह वेगवान् होते हुए स्पर्शवान होता है और मूर्तिमान् होता है, जैसे प्रबल वेग वालीवायु Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८२ तत्वार्थसूत्रे चोक्तरीत्या परमाणुविषये प्रतिघातित्वाऽप्रतिधातित्वे च प्रतिपादिने, तत्र-परिणामविशेषात् तदुभयमपि पुद्गलेषु संघटते । तथाहि-शब्दस्तावत् तिरस्कृतोऽपि कुड्यादिभिरप्रतिहन्यमानः सन् श्रवणपथमासादयति, स एव शब्दः कदाचिद् वायुनोह्यमानः प्रतिहतो भवति, प्रतिकूलवातस्थितेनाऽनुपलभ्यमानत्वादनुकूलवातस्थितेन चोपलभ्यमानत्वात्-गन्धवत् , वायुना-ऊह्यते इति प्रत्यक्षसिद्धम् । तथाच-संघातात् परमाणूनामेकत्वलक्षणात् स्कन्धानामुत्पत्तिर्भवतीति सम्यगुक्तम् । तत्र-द्विप्रदेशस्य स्कन्धस्य परमाण्वन्तरेण योगे त्रिप्रदेशस्कन्ध उत्पद्यते, एवं त्रयाणां परमाणूनामेकत्वलक्षणसंघातपरिणामे सति त्रिप्रदेशस्कन्ध उत्पद्यते, इत्येवं रीत्या संख्येयराशिपर्यन्तं संघातपरिणामभावना कर्तव्या, एवम् – असंख्येयराशावपि एकत्वलक्षणसंघातपरिणामभावना कर्तव्या । तस्मादप्यसंख्येयादुपरिबहु-बहुतर-बहुतमपरमाणुप्रचयात्मकाऽनन्तराशौ-अपि एकत्वलक्षणसंधातपरिणामभावनाऽवसेया । एवमनन्तकराशेरनन्तस्थानानाञ्चाऽनन्तानन्तानां राशौ एकत्वलक्षणसंघातपरिणामेन तावत्प्रदेशाः स्कन्धा उत्पद्यन्ते । परमाणवश्च-----तथाविधस्कन्धानां पृथक्त्वलक्षणभेदादेवोत्पद्यन्ते, न तुदूसरी वायु का प्रतिघात कर देती है । इससे परमाणु का वेग के कारण प्रतिधात होना प्रतीत होता है। उक्त प्रकार से परमाणु के विषय में प्रतिघातित्व और अप्रतिघातित्व का प्रतिपादन किया गया है । परिणमन की विशेषता के कारण पुद्गलों में यह दोनों ही घटित हो जाते हैं । जैसे-शब्द दीवार आदि के द्वारा प्रतिहत हो जाता है अगर प्रतिहत न हो तो कर्णगोचर हो जाता है और वही शब्द कभी-कभी वायु के द्वारा प्रेरित होकर प्रतिहत हो जाता है । क्योंकि जो प्रतिकूल वायु की दिशा में स्थित होता है उसे वह सुनाई नहीं देता और अनुकूल वायु की दिशा में बैठे हुए को सुनाई देता है । इससे यह सिद्ध होता है कि जैसे गन्ध को वायु प्रेरित करती है, उसी प्रकार शब्द को भी प्रेरित करती है। ___इस प्रकार परमाणुओं के संधात रूप एकत्व से स्कन्धों की उत्पत्ति होती है, यह जो कहा है सो ठीक ही कहा है । तीन परमाणुओं का संघात होने पर अथवा द्विप्रदेशी स्कन्ध के साथ एक परमाणु का संघात होने से त्रिप्रदेशी स्कन्ध (त्र्यणुक) की उत्पत्ति होती है। यही बात संख्यात प्रदेशी और असंख्यातं प्रदेशी स्कन्ध की उत्पत्ति के विषय में समझ लेना चाहिए । असंख्यात से भी आगे बहु, बहुतर और बहुतम परमाणुओं के प्रचय रूप अनन्त प्रदेशि में भी एकत्वरूप संधात की बात समझ लेना चाहिए । तात्पर्य यह है कि जितने प्रदेश वाले पुद्गलों का संघात होगा, उतने प्रदेशों वाला ही स्कन्ध उत्पन्न होगा इस प्रकार अनन्तानन्त प्रदेश वाले पुद्गलों के संघात से अनन्तानन्त प्रदेशी स्कन्ध उत्पन्न होता है। Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ. २. सू. २२ परमाणुपुद्गलानामुत्पत्तिहेतुकथनम् २८३ तेषामेकत्वलक्षणसंघातात् , भेदसंघाताद्वा--एकत्वपृथक्त्वलक्षणात् । अथ स्नेहरूक्षताविगमात्स्थितिक्षयाद्--द्रव्यान्तरेण भेदात् , स्वभावगत्या च घणुकादिस्कन्धभेदादुत्पद्यमानः परमाणुः कार्यमपि भवति, धणुकादिस्कन्धेषु च संधातपरिणता सत्या न परिमाणभावेन परमाणोरवस्थानं भवति, अपितु--स्थूलद्रव्यत्वेनैव तस्य तत्राऽवस्थानं भवति, पूर्वपरिणामोपमर्देनोत्तरपरिणामभवनम् । तस्मिंश्चोत्तरपरिणामे पूर्वपरिणामस्याऽसम्भवात्, परिणामस्य भवान्तरापत्तिफलत्वात् । तस्मात्-सूक्ष्मपरिणामाद् बादरपरिणामस्याऽर्थान्तरत्वात् तत्र न परमाणुपरिणामोऽस्ति, यथा-गुडोदकधातकीद्रव्यसंयोगविशेषात् सरकद्रव्यपरिणामो जायते, तदेव खलु तत्तद्द्रव्यत्रयसंयोगविशेषात् कालान्तरापेक्षमन्यदेव भावान्तरं भवति । यत्र तेषां भेदावगमो दुःशको भवति, अथ च तानि द्रव्याणि विना सपणामो नास्ति-नैव वा-तानि द्रव्याणि तदानीं प्राक्तनरूपेण सन्ति । यदिच-तदानीं तानि द्रव्याणि प्राक्तनरूपेणैव तत्र भवेयुः तदा पूर्वकालवत् तस्मिन्कालेऽपि तत्परिणामाऽमम्भवएव स्यात् । तथाच-बादरपरिणामपरिणतमहाद्रव्ये परमाणवः स्वेन रूपेण न सन्ति परिणामान्तरापन्नत्वात् मदिरापरिणतौ गुडादिवत् । एवञ्च-परमाणुर्दव्यणुकादीनामल्पं कारणमेवेत्येवकारप्रयोगो नोचितः ? इतिचेन्मैवम्-- मगर परमाणुओं की उत्पत्ति संधात से नहीं, पृथक्त्व से ही होती है । शंका-स्निग्धता और रूक्षता के हट जाने पर स्थिति का क्षय होने से जब किसी द्रव्य से भेद होता है और स्वभाव गति से द्वयणुक आदि स्कन्धों का भेद होता है, उस समय उत्पन्न होने वाला परमाणु कार्य होना चाहिए। जब परमाणु द्वयणुक आदि में मिला हुआ था, उस समय वह परमाणु के रूप में नहीं था बल्कि स्कन्ध के रूप में था । जब उसके स्कन्ध रूप पूर्वपर्याय का विनाश हुआ तभी उसमें परमाणु रूप उत्तर पर्याय का उत्पाद हुआ । उत्तरकालीन पर्याय में पूर्व कालीन पर्याय का रहना संभव नहीं है। क्यों कि परिणाम का अर्थ ही है भवान्तर का होना । अतः सूक्ष्म परिणाम से बादरपरिणाम भिन्न है; अतएव स्कन्ध परिणाम में परमाणु परिणाम नहीं होता । जैसे गुड़, जल और धातकी पुष्प के संयोग से सरक द्रव्य रूप परिणमन उत्पन्न होता है । वही विभिन्न द्रव्यों के संयोग विशेष से कालान्तर में एक नवीन रूप धारण कर लेता है, जिसमें उनके भेद को समझना कठिन हो जाता है। मगर उन द्रव्यों के बिना वह परिणाम नहीं होता और न वे द्रव्य उस समय अपने पूर्व रूप में रहते हैं। अगर उस समय भी वे द्रव्य अपने पूर्व रूप में ही रहें तो पूर्व काल के समान उस काल में भी वह परिणाम नहीं होना चाहिए । इस प्रकार बादर परिणाम के रूप में परिणत महाद्रव्य में परमाणु अपने रूप में अर्थात् परमाणु के रूप में नहीं होते। क्योंकि वे दूसरे परिणाम में परिणत होते हैं, जैसे मदिरा पर्याय Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८४ तत्त्वार्थसूत्रे सर्वस्यैव स्थूलस्य मूर्तद्रव्यस्य विदार्यमाणत्वे सति अशकयभेदपरमाणुषु पर्यवसानं भवति, न तु-अत्यन्ताभावरूपं सर्वथाऽलीकं गगनकुसुमादिवत् । अथवा-द्रव्यनयापेक्षया सर्वेषां व्यणुकादिद्रव्याणां परमाणव एव कारणं भवति, पर्यायनयाऽपेक्षया तु-उत्पद्यन्ते । एवञ्च-कथश्चिदुपजायमानत्वात् कार्यमपि परमाणवो भवन्ति, ते च-परमाणवः प्रत्येकं स्वतो द्रव्यावयवद्वारेणाऽभेद्या भवन्ति । रूपरसादिपरिणामैः पुनर्भेदवन्तोऽपि भवन्ति । अथाऽप्रदेशत्वात् परमाणः , 'शशशृङ्गादिवत्" न सन् वर्तते इति चेत् ? मैवन् तस्य सावयवद्रव्यत्वाभावात् सावयवप्रतिपक्षेण चाऽवश्यं केनचिन् , सतैव वस्तुनाऽनवयवेन भवितव्यम् स चादिमप्रदेशः परमाणुरिति युत्तया-ऽऽगमेन च द्रव्यपरमाणुसिद्धिः तत्सिद्धौ च क्षेत्रकालभावपरमाणुसिद्धिरपि भवतीति विभावनीयम् ---॥२२॥ मूलसूत्रम् ---"एगत्तपुहुत्तेहि चक्खुसा,' ॥२३॥ छाया-"एकत्व-पृथक्त्वाभ्यां चाक्षुषा:-" ॥२३॥ तत्त्वार्थदीपिका--"अथा-ऽनन्तपरमाणुसमुदायेन निष्पद्यमानोऽपि स्कन्धः कश्चित्-चाक्षुषके होने पर गुड़ आदि अपने रूप में नहीं रहते । अतएव परमाणु द्वयणुक आदि का कारण ही है, यहाँ 'ही' का प्रयोग करना उचित नहीं है। समाधान-किसी भी स्थूल मूर्त्तद्रव्य का यदि पथक्करण किया जाय तो परमाणुओं के रूप में ही उसका अन्त होगा, जिनका फिर पृथक्करण हो ही नहीं सकता । उस द्रव्य का गगन कुसुम के समान सर्वथा शून्य रूप नहीं होगा। अथवा यों कहें कि द्रव्यमय को अपेक्षा से द्वयणुक आदि द्रव्यों के कारण परमाणु ही हैं और पर्यायनय की अपेक्षा से उनकी उत्पत्ति होती है । इस प्रकार किसी अपेक्षा से उत्पन्न होने के कारण परमाणु को कार्य भी कहा जा सकता है । वे परमाणु स्वयं किसी भी द्रव्य के अवयव के द्वारा भेद्य नहीं होते । हाँ, रूप रस आदि परिणाम उनमें पाये जाते हैं, इस अपेक्षा से वे भेदवान् भी होते हैं-उनमें भेद किया जा सकता है ? । शंका-परमाणु प्रदेशहीन होने के कारण शशकविषाण के समान असत् है । समाधान-परमाणु सावयव द्रव्य नहीं हैं, सावयव द्रव्य का प्रतिपक्षी है और सावयव द्रव्य का प्रतिपक्षी होने से अवश्य ही सत् होना चाहिए और निरवयव होना चाहिए । वह प्रदेश रहित है। इस युक्ति और आगम प्रमाण से द्रव्यपरमाणु की सिद्धि होती है । द्रव्य परमाणु की सिद्धि हो जाने पर क्षेत्रपरमाणु कालपरमाणु और भावपरमाणु की भी सिद्धि हो जाती है। यह स्वयं समझ लेना चाहिए ॥२२॥ मूलसूत्रार्थ- “एगत्त-पुहुत्तेहिं". इत्यादि ॥ संघात और भेद से स्कंध चक्षुग्राह्य हो जाते हैं ॥२३॥ तत्त्वार्थदीपिका-अनन्तानन्त परमाणुओं के समूह से निष्पन्न हुआ भी कोई स्कंध चक्षु Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ० २ सू. २३ स्कंधस्य चाक्षुषप्रत्यक्षत्वनिरूपणम् २८५ प्रत्यक्षविषयो भवति, कश्चित्तु न चाक्षुषप्रत्यक्षविषयः । तत्र - योऽचाक्षुषः स कथं चाक्षुषः सम्पद्यते ? इत्याशङ्कामपाकर्तुमाह—“एगत्तपुहुत्तेहिं चक्खुसा - " इति । एकत्वपृथकत्वाभ्यां भेदसंघातलक्षणाभ्यां स्कन्धाश्चाक्षुषा:- चाक्षुषप्रत्यक्षगोचरा भवन्ति, न तु भेदाच्चाक्षुषा भवन्ति । अचाक्षुषाः पुनः पूर्वोक्तात् संघातात्, भेदात्-संघातभेदाच्च, उपजायन्ते ॥ २३ तत्त्वार्थनिर्युक्तिः —– भेदसंघाताभ्यां पृथकत्वैकत्वलक्षणाभ्यां चाक्षुषाः चक्षुःप्रत्यक्षविषयाः स्कन्धा उत्पद्यन्ते तथाच प्रयोगवित्र साजनितात् सांगत्या - आयत्या स्कन्धनात् स्कन्धाश्चाक्षुषा:चाक्षुषप्रत्यक्षगोचरा उत्पद्यन्ते, न तु - भेदसंघाताभ्यामुत्पन्नाः सर्वे चाक्षुषा एव भवन्ति अचाक्षुषा - णामपि स्कन्धानां भेदसंघाताभ्यां पृथक्त्वैकत्वलक्षणाभ्यामुत्पत्ति दर्शनात् । तस्मात् स्वत एव परिणति विशेषात् - चाक्षुषप्रत्यक्षविषयतापरिणतिशालिनो बादराः स्कन्धाः संघात भेदाभ्यामुत्पद्यन्ते इति नियमः । एवञ्च न सर्व एव संघातश्चक्षुषा ग्राह्यो भवति, अपि तु - अनन्तानन्तपरमाणुसंघातनिष्पाद्योऽपि पुद्गलस्कन्धो बादरपरिणतिशाल्येव लोचनगोंचरतामुपैति न तु सूक्ष्मपरिणतिशाली सूक्ष्मपरिणामोपरतौ बादरपरिणामे भवति । बादरपरिणामे च यथा परमाणवः संहता भवन्ति, तथा केचन भिद्यन्तेऽपि । तस्मात् संघात भेदाभ्यामेव चाक्षुषाः स्कन्धा निष्पद्यन्ते, न संघातादेव नाऽपि भेदादेव । यतोहि - सूक्ष्मपरिणामस्य भेदे सत्यपि सूक्ष्मत्वापरित्यागादचाक्षुषत्वमेव । के द्वारा ग्राह्य होता है और कोई नहीं होता ऐसी स्थिति में जो चक्षुग्राह्य नहीं है, वह चक्षुग्राह्य कैसे हो जाता है ? इस शंका का समाधान करने के लिए कहते हैं एकत्व अर्थात् संघात और पृथक्त्व अर्थात् भेद से स्कंध चाक्षुष प्रत्यक्ष के विषय बन जाते हैं, भेद से चाक्षुष नहीं होते है । अचाक्षुष पूर्वोक्त संघात से, भेद से और संघात - भेद से होते हैं ॥२३॥ तत्त्वार्थनिर्युक्ति-भेद और संघात से चक्षु इन्द्रिय के द्वारा ग्राह्य स्कंध उत्पन्न होते हैं । ऐसा नहीं समझना चाहिए कि भेद और संघात से उत्पन्न होने वाले सभी स्कंध चाक्षुष ही होते हैं । भेद और संघात से तो अचाक्षुष स्कंधों की भी उत्पत्ति देखी जाती है । अतएव नियम यह है कि स्वतः ही परिणमन को विशिष्टता के कारण चक्षुइन्द्रिय के गोचर होने वाले बादर स्कंध संघात और भेद के द्वारा उत्पन्न होते हैं । इस प्रकार सभी स्कंध चक्षुग्राह्य नहीं होते, किन्तु अनन्तानन्त परमाणुओं के संघात से बनने वाला पुद्गलस्कंध भी यदि बादर परिणाम वाला होता है तो ही वह नेत्रगोचर हो सकता है, सूक्ष्म परिणाम वाला नहीं । बादरपरिणाम तब उत्पन्न होता है । जब सूक्ष्म परिणाम हट जाता है । बादर परिणाम होने पर जैसे कुछ परमाणु उसमें मिलते हैं; उसी प्रकार कुछ अलग भी होते हैं । इस कारण संघात और भेद के द्वारा ही चाक्षुष कंधों की निष्पत्ति होती है, न अकेले संघात से और न अकेले भेद से । सूक्ष्म परिणाम वाले Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८६ तत्त्वार्थसूत्रे ___ सूक्ष्मत्वपरिणतःपुनरपरः स्कन्धः सत्यपि तद्भेदे संघातान्तरसंयोगात् सूक्ष्मत्वपरिणामोपरमे बादरत्वोत्पत्तौ सत्यां चाक्षुषो भवति. । अथा-ऽचाक्षुषाणां परमाणूनां समुदायोऽपि परमाणुमात्र एव भवति, स कथमतिशयाधानमन्तराचाक्षुषो भवेदिति चेद्-? अत्रोच्यते-सर्वस्यैव वस्तुनो विद्यमानात् परिणामात् परिणामान्तरं भिन्नं भवत्येव । तथाच परमाणुत्वपरिणामाच्चाक्षुषत्वपरिणामस्य भिन्नत्वात् परमाणवस्तावद् अणुत्वपरिणामपरिणतत्त्वं विहाय स्नेहरूक्षताविशेषात् स्थूलत्वपरिणतिमासादयन्ति । स्कन्धेषु चाऽष्टविधानां स्पर्शानां यथासम्भवं प्रतिपादितत्वात्, परमाणुषु पुनश्चतुर्विधस्यैव स्पर्शस्य स्निग्ध-रूक्ष-शीतोष्णात्मकस्य सत्त्वात्, तत्राऽपि एकस्मिन् परमाणौ परस्पराऽविरोधिस्पर्शद्वयं भवति । ____बन्धपरिणतौ च-स्निग्धरूक्षलक्षणं स्पर्शद्वयमुपयुज्यते, केचन-परमाणवो रूक्षपरिणतिशालिनः, केचन स्निग्धपरिणामपरिणता भवन्ति. तदुभयं तु रूक्षस्निग्धरूपं परस्परविरुद्धत्वादेकस्मिन् परमाणौ न सम्भवति । तत्राऽपि-केचित् परमाणव एकगुणस्निग्धत्वपरिणता यावदनन्तगुणस्निग्धत्वपरिणता भवन्ति । एवम्-रूक्षत्वेऽपि बोध्यम् .. परमाणवश्च ते सर्वेऽपि सजातीया एव न केचिद् विजातीया अपि भवन्ति । रूप-रस.गन्ध-स्पर्शस्कंध का भेद होने पर भी वह अचाक्षुष ही बना रहता है। और इस कारण वह अचाक्षुष ही रहता है। कन्तु दूसरा कोई सूक्ष्म स्कंध भेद होने पर दूसरे स्कंध में मिल जाता है । उस समय उसका सूक्ष्म परिणाम हट जाता है उसमें बादर परिणाम उत्पन्न हो जाता है और वह चक्षुग्राह्य बन जाता है ।। __ शंका-अचाक्षुष परमाणुओंका समुदाय भी परमाणुमात्र ही होता है । वह किसी प्रकार की विशेषता उत्पन्न हुए विना चाक्षुष कैसे हो सकता है ? समाधान--सभी वस्तुओं के मौजूदा परिणाम से कोई दूसरा परिणाम उत्पन्न होता है तो वह भिन्न ही होता है । इस प्रकार परमाणु रूप परिणमन से चाक्षुष परिणमन भिन्न ही हैं । परमाणु अपने परमाणुत्व-परिणाम को त्याग कर स्निग्धता-रूक्षता के कारण स्थूल परिणमन को प्राप्त कर लेते हैं। स्कंधों में यथासम्भव आठों प्रकार के स्पर्श कहे गये हैं, परमाणुओं में स्निग्ध रूक्ष, शीत और उष्ण, ये चार स्पर्श ही होते हैं इनमें से भी परस्पर. अविरोधी दो स्पर्श ही एक परमाणु में होते हैं । बन्ध रूप परिणति के लिए स्निग्धता और रूक्षता -इन दो स्पर्शी की ही आवश्यकता होती है, कोई परमाणु सूक्ष्म परिणाम वाले होते हैं, कोई स्निग्ध परिणाम वाले । स्निग्धता और रूक्षता परस्पर विरोधी धर्म हैं, वे एक परमाणु में नहीं रह सकते। उनमें भी कोई परमाणु एक गुण स्निग्ध होते हैं, कोई दो गुण स्निग्ध होते हैं यावत् कोई अनन्त गुण स्निग्ध चिकना भी होते हैं इसी प्रकार रूक्षता के विषय में भी समझना चाहिए। सामान्य रूप से सभी परमाणु सजातीय ही होते हैं, कोई विजातीय नहीं होते Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ २ सू. २३ स्कन्धस्य चक्षुषप्रत्यक्षनिरूपणम् २८७ चतुर्गुणत्वं सर्वेषां भवति. स्पर्शवत्त्वात् , तथाच परमाणूनां रूक्षता स्नेहविशेषाद् द्रव्यान्तरेण तथाविधो बन्धपरिणामो भवति । येन प्रचयविशेषात् महान् स्थूलो घटादिः सम्पद्यते, स्निग्धमृद्रजःसम्बन्धितृणादिवत् । तस्मात्-तन्मात्रत्वमनाहिताऽतिशयत्वं च न सङ्गतं भवति, __ तथाचोक्तस्वगतभेदाभ्युपगमान्निरतिशयत्वं केषामपि वस्तूनां सर्वथा नोपपद्यते कदापि, नाप्यात्यन्तिको भेद एव भवति, अपितु--किञ्चित्सामान्यमपि भवत्येवेति । न वा-ऐन्द्रियकत्वे इन्द्रियजन्यप्रत्यक्षविषयत्वरूपे परिणामएव केवलं कारणं भवति, अपि तु-प्रतिविशिष्टानन्तसंख्यासंघातापेक्षा स्थूला परिणतिः प्रतीन्द्रियनियतविषयतामासादयति । तस्मात् नेन्द्रियजन्यप्रत्यक्षत्वे केवलं संघात एव कारणं भवति । नापि केवलं परिणाम एव, अपि तु-द्वाभ्यां भेदसंघाताभ्यामेककालिकाभ्यां स्कन्धाश्चाक्षुषा भवन्ति, अत्र-चक्षुःशब्देन समस्तेन्द्रियपरिग्रहो बोध्यः। तेन--स्पर्शरसगन्धशब्दा अपि तथाविधपरिणतिशालिन एव स्वोपलब्धिजनकैरिन्द्रियैरुपलभ्यन्ते । ये पुनरतीन्द्रिया व्यणुकादयोऽनन्तपरमाणुपर्यवसानाः स्कन्धाः सूक्ष्मा अचाक्षुषा भवन्ति, ते त्रिविधात्-पूर्वोक्तात्--कारणात्-संघाताद् एकत्वलक्षणात् , भेदात्-पृथक्त्वलक्षणात्-संघातभेदाच्च तदुभयलक्षणाद् उत्पद्यन्ते । ___ अथ कथं तावद् य एव बादरास्त एव पुनः सूक्ष्माः ? इति नाशङ्कनीयम् , पुद्गलानां विचित्र क्योंकि सभी रूप, रस, गंध और स्पर्श गुण वाले होते हैं। इस प्रकार रूक्षता और स्निग्धता गुण के कारण परमाणुओं का किसी अन्य द्रव्य के साथ बन्ध होता है और उस बन्ध विशेष से घट आदि स्थूल की उत्पत्ति होती है। अगर परमाणु परमाणु मात्र ही रहे, उसमें कोई विशेषता उत्पन्न न हो तो स्थूल की उत्पत्ति नहीं हो सकती । - इस प्रकार स्वगत भेद को स्वीकार करने से किन्हीं भी वस्तुओं में सर्वथा निरतिशयता (अभेद) का संभव नहीं होता और न उनमें सर्वथा भेद ही है, किन्तु कुछ समानता भी है। इन्द्रियजनित प्रत्यक्ष का विषय होने रूप परिणाम में ही केवल कारण नहीं होता, किन्तु विशिष्ट प्रकार के अनन्त संख्यक परमाणुओं के संघात से उत्पन्न होने वाली स्थूल परिणति अमुक-अमुक इन्द्रियों का विषय बनती है । इस कारण इन्द्रियजन्य प्रत्यक्ष का विषय होने में केवल संघात हो कारण नहीं है और न केवल परिणाम ही कारण है, वरन्भेद और संघात दोनों जब एक ही 'काल में होते हैं, तबी स्कंध चाक्षुष होते हैं। यहाँ चक्षु' शब्द से सभी इन्द्रियों को ग्रहण कर लेना चाहिए और यह भी समझ लेना चाहिए कि स्पर्श, रस, गंध और शब्द भी पूर्वोक्त परिणति से युक्त होकर ही स्पर्शन, रसना, घ्राण और श्रोत्र इन्द्रिय के द्वारा जाने जाते हैं। जो व्यणुक से लेकर अनन्त परमाणु पर्यन्त सूक्ष्म स्कंध अचाक्षुष हैं, वे पूर्वोक्त तीन प्रकार के कारण से अर्थात् संघात से, भेद से और संधात- भेद (उभय) से उत्पन्न होते हैं। शंका-जो स्कंध बादर है, वे ही सूक्ष्म कैसे कहे जा सकते हैं ? Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८८ तस्वार्थसूत्रे परिणामत्वात् त एव पुद्गलाः कदाचित् बादरपरिणाम मेघेन्द्रधनुर्विधंदादिकमनुभूय पश्चादलक्षणीयपरिणाममात्मस्वरूपावस्थानस्वभावमतिसूक्ष्मं गृह्णन्ति. इन्द्रियान्तरग्रहणलक्षणत्वं वा प्राप्नु वन्ति लवणहिवादयः । सूक्ष्मपरिणामाश्चोत्पद्य पुनरप्याकाशे समन्तात् निखिलदिगन्तरावच्छादकजलधरत्वादिना स्थूलेनाकारेण परिणमन्तीति भावः ॥२३॥ मूलसूत्रम्--"सद् दव्वलक्खणं--" ॥२४॥ छाया--"सद् द्रव्यलक्षणम्-" ॥२४॥ तत्त्वार्थदीपिका--पूर्व धर्माधर्माकाशकालपुद्गलजीवानां षण्णामपि द्रव्याणां विशेषलक्षणानि प्रतिपादितानि, सम्प्रति--तेषां सामन्यलक्षणमाह- "सद् दव्व लक्खणं-" इति । सदिति द्रव्यसामान्यलक्षणमवसेयम्, यत्-सत्, तद्--द्रव्यलक्षणमिति व्यपदिश्यते । तथाच-सत्त्वं द्रव्यसामान्यलक्षणं बोध्यम् । तथाचोक्तं व्याख्याप्रज्ञप्तौ भगवती सूत्रे- ८शतके ९ उद्देशके--सत्पदद्वारसूत्रे"सद् दव्वं वा--" इति. "सव्यं वा--" ॥२४॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः--पूर्वसूत्रे धर्मादीनां द्रव्याणां यथायोगं गतिस्थित्यवगाहोपग्रहादीनि विशेपलक्षणान्युक्तानि, सम्प्रति--सर्वद्रव्यव्यापि लक्षणमभिधातुमाह-"सद् दव्व लक्खणं" इति । द्रव्य समाधान- पुद्गलों का परिणमन बड़ा विचित्र होता है । वही पुद्गल कदाचित् मेघ इन्द्रधनुष विद्युत आदि बादर परिणाम को धारण करते हैं और कभी वही ऐसा सूक्ष्म रूप भी धारण कर लेते हैं कि इन्द्रिय के द्वारा ग्राह्य नहीं होते । कभी-कभी उनमें ऐसा परिणमन हो जाता है कि एक इन्द्रिय के बदले किसी दूसरी इन्द्रिय के द्वारा ग्राह्य बन जाते हैं, जैसे नमक, हींग आदि । नमक और हींग पहले चक्षुग्राह्य होते हैं, मगर जल में घुल जाने पर चक्षुग्राह्य नहीं रहते, रसनाग्राह्य ही रह जाते हैं । कोई-कोई सूक्ष्म रूप में उत्पन्न होकर ऐसे जलधर का आकार धारण कर लेते है जो आकाश में सभी दिशाओं में फैल जाता है । इस प्रकार पुद्गलों के परिणमन की विचित्रता के कारण स्थूल का सूक्ष्म और सूक्ष्म का स्थूल हो जाना तनिक भी आश्चर्यजनक या असंगत नहीं है ॥ २३ ॥ मूलसूत्रार्थ-"सहव्वलक्खणं'-सूत्र ॥२४॥ द्रव्य का लक्षण सत् होता है ॥२४॥ तत्त्वार्थदीपिका---- पहले धर्म, अधर्म, आकाश, काल, पुद्गल और जीव, इन छदों द्रव्यों के विशेष लक्षणों का प्रतिपादन किया जा चुका है, अब उनका सामान्य लक्षण कहते हैं द्रव्य का लक्षण सत् है अर्थात् जो सत् है वही द्रव्य का लक्षण है इस प्रकार सत्व द्रव्यसामान्य का स्वरूप है व्याख्याप्रज्ञप्ति-(भगवती) सूत्र में कहा भी है-सत् द्रव्य कहलाता है ॥२४॥ तत्त्वार्थनियुक्ति--पहले धर्म आदि द्रव्यों का गति-उपग्रह, स्थिति-उपग्रह, अवगाह-उपग्रह आदि विशेष लक्षण कहे जा चुके हैं, अब समस्त द्रव्यव्यापक लक्षण कहते हैं Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ२ सू २४ द्रव्यलक्षणनिरूपणम् २८९ सामान्यस्य लक्षणं तावत् सदिति विज्ञेयम् । एतेन किं विकारग्रन्थिरहितं सत्तामात्रं धर्मादीनां लक्षणम्- ? किंवा--उत्पाद विनाशरूपं विकारमात्रं तेषां लक्षणम् ! इति विप्रतिपत्तिरपि समाहिता । ___ सत्त्वस्यैव धर्मादीनां सामान्यलक्षणत्वात् , तथाच-पूर्वोक्तगतिस्थित्यवगाहाद्युपकारेण तेषामस्तित्वनिश्चयात् प्रसिद्धसत्ताकत्वेन सत्त्वं खलु द्रव्यसामान्यलक्षणं निष्प्रत्यूहतया निदुष्टं भवति । अथ गतिस्थित्याधुपग्रहकारिणः खलु केऽपि धर्मादयः 'अप्रसिद्धसत्ताका:--'एवेतिचेत् ? अत्रोच्यते--एकीभावात् संग्रहात् उत्पादव्ययध्रौव्यरूपस्य सल्लक्षणस्य धर्माधर्माकाशपुद्गलजीवात्मकेषु द्रव्येषूपलभ्यमानत्वेन तेषां सत्वेन प्रसिद्धत्वात् अस्तित्वाव्यभिचारात् । __"अत्रेदं बोध्यम्-" धर्माधर्माकाशकालपुद्रलजीवरूपाणि षद्रव्याणि जगतः स्वतत्त्वं वर्तन्ते, तत्र-जीवद्रव्यं धर्माधर्मादीनां स्वरूपस्य च ग्राहकं भवति । संक्षेपतः शब्दार्थज्ञानानि सत्त्वलक्षणस्य लक्ष्याणि लक्ष्यन्ते तद्यापिलक्षणं भवति, तस्मात् , धर्माधर्मादिद्रव्याणां सामान्यं सत्त्वलक्षणं समुपपन्नमिति भावः । उक्तञ्च-व्याख्याप्रज्ञप्तौ भगवतीसूत्रे ८ शतके ९ उद्देशके सत्पदद्वारे “सहव्वं वा इति “सद्रव्यं वा"-इति, सदिति द्व्यसामान्यलक्षणमवसेयम् ।। २४ ॥ मूलसूत्रम्-"उप्पायवयधौव्वजुत्तं स-" ॥२५॥ छाया-उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सत् ॥२५॥ द्रव्यसामान्य का लक्षण सत् है । इस कथन से क्या विकार की ग्रन्थि से रहित सत्तामात्र (धौव्य) धर्मादि का लक्षण है ? अथवा उत्पाद और विनाश रूप विकार ही उनका लक्षण है ? अथवा दोनों उनके ही लक्षण हैं ? इन सब विप्रतिपत्तियों का भी निवारण हो जाता है; क्योंकि सत्ता ही धर्म आदि का सामान्य लक्षण है । इस प्रकार गति, स्थिति, अवगाह आदि उपकार के द्वारा उनके अस्त्वित्व का निश्चय होता है । शंका-गति, स्थिति आदि में निमित्त होने वाले धर्मादि कोई अप्रसिद्ध सत्ता वाले हैं। समाधान उत्पाद, व्यय और ध्रौव्य रूप सत्त्व धर्म, अधर्म, आकाश, पुद्गल और जीव द्रव्यों में उपलब्ध होता है, अतएव उनकी सत्ता प्रसिद्ध है । वे सत्त्व से अलग नहीं हो सकते । यहाँ यह बात समझ लेना चाहिए कि धर्म, अधर्म, आकाश, काल, पुद्गल और जीव यही छह द्रव्य जगत् का स्वरूप हैं । इनमें जीवद्रव्य ही धर्म अधर्म आदि के और अपने निज के स्वरूप का ग्राहक है । संक्षेप से शब्द, अर्थ और ज्ञान सभी में सत्त्व लक्षण पाया जाता है। अतएव यह लक्षण सर्वव्यापी है । तात्पर्य यह है कि धर्म, अधर्म आदि द्रव्यों का सामान्य लक्षण सत्त्व ही संगत होता है। भगवतीसूत्र के आठवें शतक के ९ नव वें उद्देशक में सत्पदद्वारमें कहा है-द्रव्य का लक्षण सत् है ॥२४॥ मूलसूत्रार्थ--"उप्पाय वय धौव्वा' इत्यादि ॥२५॥ जो सत् है उत्पाद, व्यय और ध्रौव्य से युक्त होता है ॥२५॥ Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९० तत्त्वार्थसुत्रे तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे धर्मादिद्रव्यसामान्यलक्षणं-“सद्” इति प्रतिपादितं, तत्र किं तावत् सदिति जिज्ञासायां सतो लक्षणमाह- "उप्पायवयधौव्व-जुत्तंस-" इति । उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं वस्तु सदित्युच्यते तत्र चेतनस्य जीवस्य, अचेतनस्य धर्मादेर्वा द्रव्यस्य स्वजातिमपरित्यजोऽन्तरङ्ग-बहिरङ्गनिमित्तवशाद्भवान्तरप्राप्तिरूपोत्पत्तिरुत्पाद उच्यते, यथा-मृत्पिण्डादेघटादिपर्यायो भवति एवं पूर्वभावस्य व्यपगमरूपो विनाशो "व्यय:-" इत्युच्यते, यथा-घटादेरुत्पत्ती पिण्डाकृतेर्विनाशो भवति । एवमेवाऽनादिपारिणामिकस्वभावेन व्ययोदयाभावाद ध्रुवति-स्थिरी भवतीति ध्रुवः स्थिरइत्युच्यते, ध्रुवस्य भावः-कर्म वा, ध्रौव्यं स्थैर्यम्, यथा सुवर्णपिण्डकटकवलयकुण्डलाद्यवस्थासु सुवर्णद्रव्यस्याऽन्वयो भवति मृत्पिण्डघटाद्यवस्थासु वा यथा-मृदाद्यन्वयः, तथाविधैरुत्पादव्ययध्रौव्यैर्युक्तं वस्तु सदिति व्यपदिश्यते ।। __ युक्तशब्दस्य "युजसमाधौ-" इति देवादिकयुधातुनिष्पन्नत्वात् समाहितार्थकतया उत्पादव्ययध्रौव्यं समाहितम्, उत्पादव्ययध्रौव्यात्मकम्-उत्पादव्ययध्रौव्यमयम् उत्पादव्ययध्रौव्यस्वभावं यद् वस्तु भवति तत्-सदित्युच्यते । तथाच-उत्पादव्ययध्रौव्याणि सद्रूपस्य, द्रव्यस्य लक्षणानि अवसेयानि द्रव्यं पुनर्लक्ष्यं वर्तते सद्रपम् तत्रौत्पादव्ययध्रौव्याणां पर्यायार्थिकनयेन परस्परं द्रव्याच्चा तत्त्वार्थदीपिका--पूर्व सूत्र में द्रव्यसामान्य का लक्षण सत् कहा गया है। मगर 'सत्' किसे कहना चाहिए ? इस प्रकार की जिज्ञासा होने पर सत् का स्वरूप कहते हैं जो वस्तु उत्पाद, व्यय और ध्रौव्य से युक्त होती है, वही सत् कहलाती है । जीव अथवा धर्म आदि अजीव द्रव्यों में अपनी मूल जाति का परित्याग न करते हुए, अन्तरंग और बहिरंग निमित्तों से नूतन पर्याय का उत्पन्न होना उत्पाद कहलाता है, जैसे मिट्टी के .पिण्ड से घट की उत्पत्ती होती है । इसी प्रकार पूर्व पर्याय का विनाश हो जाना व्यय कहलाता है, जैसे घट पर्याय की उत्पत्ति होने पर पिण्ड पर्याय का न रहना व्यय है । इसी प्रकार अनादि पारिणामिक भाव से व्यय और उत्पाद न होना अर्थात् मूलभूत द्रव्य का ज्यों का त्यों स्थिर रहना ध्रौव्य, ध्रुवता, स्थिरता आदि समानार्थक शब्द हैं । जैसे स्वर्णपिण्ड, कटक, वलय, कुण्डल आदि स्वर्ण की एक के पश्चात् दूसरी होने वाली अनेक स्थितियों में स्वर्ण द्रव्य कायम रहता है। इस प्रकार के उत्पाद, व्यय और ध्रौव्य से युक्त वस्तु सत् कहलाती है। _ 'युज समाधौ' धातु से 'युक्त' शब्द निष्पन्न हुआ है, अतएव युक्त का मतलब है-समाहित । जो उत्पाद व्यय और ध्रौव्य से समाहित है, उत्पाद-व्यय-ध्रौव्यात्मक है, उत्पाद-व्यय ध्रौव्यमय है या उत्पाद-व्यय-ध्रौव्य स्वभाव वाली होती है, वही सत् कहलाती है। इस प्रकार उत्पाद, व्यय और ध्रौव्य सद्रूप द्रव्य के लक्षण हैं । सद्रूप द्रव्य लक्ष्य है। पर्यायार्थिकनय की अपेक्षा से उत्पाद, व्यय और ध्रौव्य परस्पर भिन्न हैं और द्रव्य से भी Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिका नियुक्तिश्च अ० २ सू. २५ सतो लक्षणनिरूपणम् २९१ र्थान्तरत्वं बोध्यम् द्रव्यार्थिकनयेन तु परस्परं व्यतिरेकेणाऽनुपलब्धेरर्थान्तरत्वं न भवति, अपि तु - तन्मयत्वमेव वर्तते इति भावः ॥ २५ ॥ तत्त्वार्थर्नियुक्तिः -- पूर्वं धर्मादिद्रव्याणां सदिति सामान्यलक्षणमुक्तम्, तत्र किं तावत् सतोलक्षणमित्याकाङ्क्षायामाह “उप्पायवयधोव्वजुत्तं स - " इति । उत्पाद - व्यय धौव्ययुक्तं वस्तु सदित्युच्यते, तथाहि - उत्पत्तिस्थितिविनाशस्वभावं सद् भवति, नियमत एवोत्पत्तिस्थितिविनाशाः समुदिता एव सत्त्वं गमयति, सत एव वस्तुन उत्पत्त्यादयो भवन्ति न तु सर्वथाऽसद्भूतस्य निरूपाख्यस्य गगनकुसुमादेरलीकस्योत्पत्त्यादयः सम्भवन्ति । गगनकुसुमादेः केनाऽप्याकारेणाऽनु यद्धि न कथञ्चिद्ध्रुवम्-न वा, उत्पद्यते नचाऽपि व्येति, न तत्-सत् अपितु असदेव - शशशृङ्गबन्ध्यापुत्रगगनकुसुमकूर्मक्षीरादि तथा चेदं सूत्रं द्रव्यार्थिक - पर्यायाथिकनयद्वयापेक्षया प्रतिपत्तव्यम् तौ हि द्रव्यार्थिक पर्यायार्थिकनयौ - उत्सर्गापवादस्वभावौ नैगमसंग्रहव्यवहारनयानामपि मूलभूतौ स्तः तयोः सामान्यविशेषोभयग्राहित्वान्नैगमस्य संग्रहव्यवहारयोश्चान्तर्भावात्, पाख्यायमानत्वात्, यथा द्रव्यार्थिकनयस्तावद् उत्सर्गो विधि-र्व्यापित्वमप्रतिषेधो न किञ्चिद्विशेषमाकाङ्क्षति विशेषस्तावद् इतरप्रतिषेधे नाऽऽत्मानं भवान्तरत्वेन प्रतिपादयति नाप्यभावे इतरप्रतिषेधमात्रं भिन्न हैं; मगर द्रव्यार्थिक नय से अलग-अलग उपलब्ध न होने से भिन्न नहीं है बल्कि तन्मय ही है । । २५ । तत्त्वार्थनिर्युक्ति- पहले धर्म आदि द्रव्यों का सामान्य लक्षण 'सत्' कहा गया है, मगर सत् किसे कहते हैं, इस आशंका का समाधान करने के लिए कहते हैं उत्पाद, व्यय और धौव्य से युक्त वस्तु सत् कहलाती है । उत्त्पत्ति, स्थिति और विनाश स्वभाव वाला सत् होता है । नियम से उत्पत्तिस्थिति और विनाश ये तीनों समुदित होकर ही सत्त्व के बोधक होते हैं सत् वस्तु से ही उत्पत्ति आदि होते हैं जो सर्वथा असत् है, आकाश कुसुम की तरह निःस्वरूप है, उसमें उत्पत्ति आदि नहीं होती क्योंकि आकाश कुसुम आदि किसी भी स्वरूप से कहे नहीं जा सकते । जो कथंचित् ध्रुव नहीं है न उत्पन्न होता है और न नष्ट होता है वह सत् भी नहीं होता है, असत् होता है, जैसे शशक के शींग, बन्ध्या का पुत्र, आकाश का कुसुम और कछुवे का दूध आदि । इस प्रकार यह सूत्र द्रव्यार्थिक और पर्यायार्थिक नय की अपेक्षा से समझना चाहिए । द्रव्यार्थिकनय सामान्य का ग्राहक और पर्यायार्थिक नय विशेष का ग्राहक है । यह दोनों नय नैगम संग्रह और व्यवहार नयों के मूल हैं, क्योंकि नैगमनय सामान्य और विशेष, दोनों का ग्राहक होने से संग्रह और व्यवहारनय में ही अर्न्तगत हो जाता है । द्रव्यार्थिकनय उत्सर्ग, विधि, व्यापकता, अप्रतिषेध, सामान्य अथवा द्रव्य को ही ग्रहण करता है । वह विशेष या भेद को स्वीकार नहीं करता । विशेष, दूसरों का निषेध Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९२ तत्त्वार्थसूत्र भवति तथाहि—घटस्य प्रागभावो मृत्पिण्डरूपो भवति, घटोत्पादात् प्रागधटस्याऽभावोऽनाविभूतधटाकारो मृत्पिण्डइवेति, भावः । प्रध्वंसाभावोऽपि-घटादेः कपालाद्यवस्थाप्राप्तिरूप एव, विनाशरूः प्रध्वंसोऽवस्थान्तररूपत्वाद् वस्तुस्वभावं न परित्यजति कविवर्णनरचनामात्रप्रापितमटान्यत्ववत् कञ्चुकादिसंस्थानमात्रपरित्यागिसर्पवद्वा एवम्-स्तम्भ-कुम्भादीनां घटादीनां वान्योन्याभावोऽपि परस्परव्यतिरेकरूपत्वात्- अवस्तुरूपो न भवति, सकलवस्तुन एव तथाविधत्वाऽभ्यु पगंमत्वात् । अन्योन्याभावोऽपि वस्त्वेव भवति । नाप्यत्यन्ताभावः कश्चिदलीकरूपोऽनुपाख्यो भवति, सवेथाऽनुपाख्यायमानस्वरूपावगमाऽभावात् । तस्मात्-सर्वाण्येव वस्तूनि द्रव्यक्षेत्र-काल-भावभेदापेक्षाणि कदाचित् प्रत्यक्षादिनोपलम्यन्ते प्रमाणेनाऽवधार्यन्ते । कदाचिदुपलब्धानि सन्त्यपि द्रव्यादिविप्रकर्षात्पुनर्नोपलभ्यन्ते, मति ज्ञानावरणीयकर्मक्षयोपशमकारणसमुदाये सत्यप्युपयोगे किश्चित् द्रव्यजातमन्यात्मपरमाणुव्यणुकादिवैक्रियशरीरादि च विद्यमानमपि नोपलभ्यते । तस्य द्रव्यस्य तेषाञ्चाऽनुपलब्धौ तथाविधपरिणाम एव हेतुरितिबोध्यम् । दिवसे तारकादयः धान्यराशौ प्रक्षिप्तं धान्यञ्च नोपलभ्यते किञ्चित्क्षेत्रविप्रकर्षाद् दूरात्यासन्नसव्यवधानस्थितं सदपि वस्तु नोपलम्भविषयतामासादयति । एवमन्यत्किमपि वस्तुकालविप्रकर्षात्करके किसी वस्तु की भिन्नता का प्रतिपादन करता है। अभाव केवल निषेधमात्र-शून्यरूप नहीं है, जैसे-घट का प्राग्भाव मृत्पिण्ड है । घट की उत्पत्ति से पहले जो घट का अभाव है, वह मृत्पिण्ड ही है जिसमें घट पर्याय की उत्पत्ति नहीं हुई है । घट का प्रध्वंसाभाव उसके ठीकरे हो जाता है । प्रध्वंसाभाव भी वस्तुस्वरूप ही है, घट की कपाल अवस्था हो जाना ही उसका प्रध्वंस है। इसी प्रकार स्तंभ कुंभ आदि एक ही द्रव्य की विभिन्न पर्यायों में जो परस्पर भिन्नता होती है; वह अन्योन्याभाब है; जैसे स्तंभ, कुंभ नहीं है और कुंभ स्तंभ नहीं है । यह भी अवस्तु रूप -शून्य- नहीं है। क्योंकि जितनी भी वस्तुपर्यायें हैं, सब अन्योन्याभाव रूप है । इसी तरह एक द्रव्य का दूसरा द्रव्य रूप न होना अत्यन्ताभाव है । यह भी एकान्त निरुपाख्य नहीं है, जैसे चेतन अचेतन नहीं है और अचेतन चेतन नहीं है। सभी वस्तुएँ द्रव्य, क्षेत्रकाल और भाव की अपेक्षा रखती है । वे कभी प्रत्यक्ष आदि प्रमाणों से उपलब्ध होती है और कभी उपलब्ध होकर भी द्रव्य आदि के विप्रकर्ष के कारण उपलब्ध होने योग्य नहीं रहती । मतिज्ञानावरणीय कर्म के क्षयोपशम रूप कारण समूह के विद्यमान रहने पर भी आत्मा परमाणु, द्वयणुक आदि तथा वैक्रिय शरीर आदि विद्यमान रहते हुए भी उपलब्ध नहीं होते है इसका कारण उस वस्तु का परिणमन है । दिन में तारे नज़र नहीं आते । धान्य की राशि में डाला हुआ धान्य उपलब्ध नहीं होता । कोई-कोई वस्तु क्षेत्र की दूरी के कारण, अत्यन्त समीपता के कारण अथवा व्यवधान (आड़) आ जाने के कारण भी उपलब्ध नहीं होती है । Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० २ सू. २५ . सतो लक्षणनिरूपणम् २९३ अनाविर्भूतं सत् तिरोहितत्वादुपलब्धिगोचरो नोपजायते । एवं भावविप्रकर्षादन्यत् किमपि परकीयात्मनिष्ठमतिज्ञानादिविकल्पजातं परमाण्वादिवर्तिच रूप-रस-गन्धस्पर्शादिपर्यायकलापजातं विद्य मानं सदपि नोपलभ्यते विविक्षितोपलब्धेरन्या-उपलब्धिरनुपलब्धिरुच्यते न तु-उपलब्ध्यभावोऽनुपलब्धि अलीकरूपाऽनुपाख्यस्याऽभावस्य प्रत्याख्यातत्वात् । । भावस्यैव च कथञ्चिदभावशब्देनाऽभिधीयमानत्वात् तस्मादुपलब्धिकारणशालिन एवाऽनुपलब्धिर्भवति नाऽन्यथेति । तथाच-नाऽभावप्रतिषेधमानं भवति अपितु-भावरूपोऽपीति सिद्धम् एवञ्च–ध्रौव्यं द्रव्यं भवनलक्षण मयूराण्डकरसवद् विद्यमानसर्वभेदबीजं निर्भेदं-देशकालक्रमव्यङग्यभेदं समरसावस्थम्-एकरूपम् अभिन्नमपि भेदप्रत्यवमर्शेन भिन्नवदाभासते भवनाश्रयाच्च भाविनिविशेषे भावत्वं भवति । अन्यथा--भावीविशेषोभाव एव न भवेत् भवनव्यतिरेकित्वात् भाविनो विशेषस्य तदव्यतिरिक्तरूपाभावात् तत्स्वरूपवद् भावत्वं भवति तदव्यतिरिक्तरूपत्वाच्च तथासति भवनमात्रमेवेदं सकलंवर्तते भेदाभिमताः पुनरेता वृत्तयस्तस्यैव सन्ति न तु-जात्यन्तराणि । पर्यायार्थिकनयः पुनरपवाद कोई वस्तु काल के विप्रकर्ष के कारण आविर्भूत नहीं रहती। वह तिरोहित होने से उपलब्धि के योग्य नहीं होती। कोई-कोई भाव संबंधी विप्रकर्ष के कारण उपलब्धि के गोचर नहीं होती, जैसे परकीय आत्मा में रहा हुआ मतिज्ञान आदि तथा परमाणु आदि में रहा हुआ रूप, रस, गंध और स्पर्श आदि पर्यायों का समूह विद्यमान होता हुआ भी उपलब्ध नहीं होता है। किसी एक उपलब्धि से भिन्न दूसरी उपलब्धि ही अनुपलब्धि कहलाता है, उपलब्धि का अभाव अनुपलब्धि नहीं है, क्योंकि पहले ही कहा जा चुका है कि अभाव कोई शून्य रूप-निस्स्वरूप वस्तु नहीं है, बल्कि भाव ही कथंचित् अभाव शब्द के द्वारा प्रकट किया जाता है। इस प्रकार जिसकी उपलब्धि के कारण विद्यमान हों, उसकी उपलब्धि होती हैं। जिसकी उपलब्धि के समस्त कारण न हो और इसलिए जो उपलब्धि के योग्य न हो, उसकी उपलब्धि नहीं होती । इससे सिद्ध हुआ कि अभाव केवल प्रतिषेध रूप नहीं है बल्कि भावान्तर रूप ही होता है । ध्रौव्य का अर्थ है द्रव्य या होना । मयूर के अंडे के रस के समान उसमें भेदों का बीज विद्यमान रहता है, मगर वह स्वयं भेदविहीन है। देश-काल-क्रम से उसमें भेद व्यक्त होने योग्य होता है। वह स्वयं समरस अवस्था में रहता है, एक रूप में रहता है; और अभिन्न होता हुआ भी भेद प्रतिभासी होने के कारण भिन्न-सा प्रतीत होता है। भवन का आश्रय होने से भावी विशेष में 'भावत्व' है । अन्यथा भावी विशेष भाव ही न कहलाए, क्योंकि वह भवन से भिन्न है । भावी विशेष उससे अभिन्न रूप है अतएव उमके स्वरूप के समान भाव ही है और उससे अभिन्न रूप वाला है। इस प्रकार यह जो भी कुछ है वह सब भवन मात्र ही है। भेद रूप में प्रतीत होने वाली ये समस्त वृत्तियाँ उसी की हैं, भिन्न जाति की नहीं। Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९४ तत्त्वार्थसूत्रे स्वभावोऽन्यपरिवर्जनेनाऽन्यपरिवर्जनस्याऽपवादरूपत्वात् स हि---पर्यायार्थिकनयः इतरपरिवर्जनेनाऽन्यं प्रतिपादयति तस्य प्रतिषेधरूपत्वात् । ___ तथाहि - अघटो न भवतीति घटः पर्याया एव सन्ति न तु-द्रव्यं तावदेकं किञ्चित् पर्यायादर्थान्तरमस्ति द्रव्यार्थिकनयावधारितध्रौव्यवस्तुनिरासेन भेदा एव वस्तुत्वेन प्रतिज्ञायन्ते । तस्त्रात्-पर्यायार्थिकनयस्याऽस्तित्वम् समुपलभ्यमानाऽयःशलाकासदृशभेदकलापव्यतिरेकेण द्रव्यस्याऽनुपलम्भात् अथच-रूपादिव्यतिरेकेण मृद्र्व्यमित्येकवस्त्वाश्रयिका चाक्षुषप्रतीतिरपलपितुमशकया घोरान्धकारपटलाच्छन्नप्रदेशस्थायिनो मृद्रव्यमात्रावलम्बनमसत्यमितिवक्तुं न शक्यते, तस्माद् भिन्नमेकं द्रव्यमस्ति, अभेदज्ञानविषयत्वात् । नेयमभेदप्रतीतिभ्रमात्मिका सम्भवति ? प्रेक्षावद्भिः पौनः पुन्येन तथैवोपलभ्यमानत्वात् । तस्मात्--उत्पादव्ययव्यतिरिक्तः कश्चिद् ध्रौव्यांशोऽपि अस्ति पर्यायार्थिक नय अपवाद स्वभाव वाला है, क्योंकि अन्य का निषेध अपवाद है। पर्यायार्थिक नय किसी वस्तु का प्रतिपादन दूसरी वस्तुओं का निषेध करके करता है; क्योंकि उसका स्वरूप निषेध करना है। जो अघट नहीं है वह घट है; इस प्रकार पर्यायो का ही अस्तित्व है । पर्यायों से पृथक् द्रव्य की कोई सत्ता नहीं है । इस प्रकार द्रव्यार्थिक नय के द्वारा समर्थित ध्रौव्य का निषेध करके भेदों को ही वास्तविक स्वीकार किया जाता है । इस कारण पर्यायार्थिक नय का अस्तित्व हैं । उपलब्ध होने वाले लोहे की शलाकाओं के सदृश भेद-समूह को छोड़कर द्रव्य की उपलब्धि नहीं होती, किन्तु मृत्तिका द्रव्य रूप आदि से भिन्न एक वस्तु है, इस प्रकार एक वस्तु को विषय करने वाली चक्षुजन्य प्रतीति का अपलाप नहीं किया जा सकता। - अघट नहीं है वह घट है, इसप्रकार पर्यायोंकाही अस्तित्व है । पर्यायों से पृथक द्रव्य की कोई सत्ता नहीं है । इसप्रकार द्रव्यार्थिक नय के द्वारा समर्थित ध्रौव्य का निषेध करके भेदों को ही वास्तविक स्वीकार किया जाता है । इस कारण पर्यायार्थिकनय का अस्तित्व है । उपलब्ध होने वाले लोहे की शलाकाओं के सदृश भेद-समूह को छोड़ कर द्रव्य की उपलब्धि नहीं होती, किन्तु मृत्तिकाद्रव्य रूप आदि से भिन्न एक वस्तु है, इस प्रकार एक वस्तु को विषय करने वाली चक्षुजन्य प्रतीति का अपलाप नहीं किया जा सकता। घोर अन्धकार के समूह से व्याप्त किसी प्रदेश में रहे हुए मृत्तिका द्रव्य का जो स्पर्शनेन्द्रियजनित ज्ञान होता है, वह मृत्तिका द्रव्य को ही विषय करता है । उसे किस प्रकार असत्य कहा जा सकता है ? इस कारण एक अभिन्न द्रव्य का अस्तित्व अवश्य सिद्ध ' होता है। अभिन्न द्रव्य का अस्तित्व न होता तो अभेद का ज्ञान भी न होता । अभेद का यह ज्ञान भ्रमात्मक नहीं हो सकता, क्योंकि बुद्धिमान् जनों को बार-बार ऐसा ज्ञान होता है। इस कारण उत्पाद और व्यय से भिन्न एक ध्रौव्य अंश भी है, जिसके कारण द्रव्य एक या अभिन्न प्रतीति का विषय होता है। Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ० २ सू. २५ सतो लक्षणनिरूपणम् २९५ यमाश्रित्य द्रव्यमेकमभेदप्रतीति हेतुरिति प्रज्ञाप्यते । एवञ्च स्थित्युत्पत्तिविनाशस्वभावं सकमेववस्तु सद् वर्तते । 2 एतौ च द्रव्यपर्यायौ न धौव्योत्पादव्ययरूपौ न परस्परनिरपेक्षौ सन्तौ सतोलक्षणे भवतः । द्रव्यार्थिकस्य धौव्यमात्रवृत्तित्वात् पर्यायस्योत्पादव्ययमात्रवृत्तित्वात्, परस्परापेक्षौ पुनस्तौ वस्तु स्वत्वं भवतः । नहि - द्रव्यांशः पर्यायांशो वा परमार्थतः कश्चिदस्ति, तयोः परिकल्पितत्वात्. । उक्तश्च - " नाऽन्वयो भेदरूपत्वान्न भेदोऽन्वयरूपतः । मृद्भेदद्वयसंसर्गवृत्तिर्जात्यन्तं घटः ॥ १ ॥ इति तस्माद् एकान्तवादिपरिकल्पिताद् वस्तुनोऽनेकान्तवादिनः - सम्मतं वस्तु जात्यन्तरमेवाऽविभक्तरूपद्वय संसर्गात्मकत्वात, नृसिंहादिवत् । उक्तश्च---" न नरः सिंहरूपत्वान्न सिंहो नररूपतः । शब्द विज्ञान कार्याणां भेदाज्जात्यन्तरं हि तत् ॥ १॥ इति इत्थञ्च--- घटाद्यपि वस्तु कल्पिताद् द्रव्यार्थिकरूपात् पर्यायार्थिकरूपाच्च जात्यन्तरं वर्तते यह ध्रौव्य रूप द्रव्य और उत्पाद - व्यय रूप पर्याय परस्पर निरपेक्ष होकर सत् का लक्षण नहीं हैं । द्रव्यार्थिक नय धौव्य को विषय करता है और पर्यायार्थिक नय उत्पाद और व्यय को ग्रहण करता है । यह दोनों परस्पर सापेक्ष होकर ही वस्तु के स्वरूप हैं । द्रव्यांश या पर्यायांश कोई वास्तविक नहीं है; ये दोनों अंश तो कल्पित हैं । वस्तु अपने आपमें एक अखण्ड रूप हैं; सिर्फ नित्य अनित्य होने के कारण उसमें दो अंशों का व्यवहार होता हैं । कहा भी हैअकेले अन्वय को अर्थात् अभेद (सामान्य) को स्वीकार करना उचित नहीं है, क्योंकि भेद की भी प्रतीति होती है और केवल भेद को स्वीकार करना भी युक्तिसंगत नहीं है, क्योंकि अभेद की भी प्रतीति होती है । इस प्रकार घट मृत्तिका से भेद और अभेद वाला होने से एक भिन्न ही प्रकार का है । अतएव एकान्तवादियों द्वारा कल्पित वस्तु से अनेकान्तवादियों द्वारा सम्मत वस्तु स्वरूप भिन्न प्रकार का है, क्योंकि उसमें नित्यता और अनित्यता दोनों पाई जाती है । जैसे नर और सिंह से 'नरसिंह' का रूप भिन्न है, उसी प्रकार एकान्त नित्यता और अनित्यता से नित्यानित्यता भिन्न है । कहा भी है 'नरसिंह अकेला नर नहीं है, क्योंकि उसमें सिंह का भी रूप पाया जाता है और वह सिंह भी नहीं है क्योंकि उसमें नर का भी रूप पाया जाता है । इस प्रकार शब्द ज्ञान और कार्य में भिन्नता होने से नृसिंह भिन्न ही जाति है ॥ १ ॥ इस प्रकार घटादि प्रत्येक वस्तु कल्पित द्रव्यरूप और पर्याय रूप से विलक्षण प्रकार Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थ एवंविधप्रक्रियाऽभ्युपगमेन च - एकनयमतानुसारिसर्वमेव दूषणजातम् उपस्थाप्यमानमसम्बद्धत्वादपाकृतं भवति । तस्मात् - कथञ्चिद् भेदाभेदस्वभावेऽपि वस्तुनि कदाचिदभेदप्रत्ययः स्वसंस्कारा. वेशात् केवलमनन्वयिनमंश द्रव्यात्मकमलपन् - संगोपयंश्च प्रवर्तते । कदाचित्पुनर्भेदमात्रवादिनो भेदावलम्बना प्रतीतिः प्रादुर्भवति । अनेकान्तवादिनस्तुआकाङ्क्षितविवक्षिताऽर्थाधीनज्ञानाभिधानस्य द्रव्यपर्याययोः प्रधान - गौणभावापेक्षया सकलवस्तुविषयव्यवहारप्रवृत्तिर्वस्तुत्वमनेकाकारमेव वर्तते । उक्तञ्च- - " सर्वमात्रासमूहस्य विश्वस्याऽनेकधर्मणः । २९६ सर्वथा सर्वदाभावात् क्वचित्किञ्चिद् विवक्ष्यते ॥ १ ॥ इति । किञ्च—“स्थितिजननविरोधलक्षणं चरमचरं च जगत्प्रतिक्षणम् । इति जिन - ! सकलज्ञलाञ्छनं वचनमिदं वदतां वरस्य ते || १ || इतिचोक्तं सङ्गच्छते । एतेन रूपादिव्यतिरेकेण मृद्रव्यमित्येकवस्त्वालम्बना चाक्षुषप्रतीतिः प्रत्याख्यातुमशक्येति केषाञ्चिन्मतमपि केवलद्रव्यसाधकमपास्तम् अनेकान्तवादिप्रक्रियाऽनवबोधात् । की है । इस प्रकार की नित्यानित्यता को स्वीकार करने से एकान्तवाद में आने वाले समस्त दोषों का परिहार हो जाता है क्योंकि अनेकान्त वाद के साथ उन दोषोंका कोई संबंध नहीं है । भेदाभेद स्वभाव वाली वस्तु में भी कभी-कभी अभेद की जो प्रतिति होती है, उसका कारण संस्कार का आवेश मात्र है इस प्रकार का आवेश भेद अंश का अपलाप करके अथवा संगोपन करके प्रवृत्त होता है । कभी-कभी उसी वस्तु के विषय में भेदविषयक प्रतीति उत्पन्न होती है । ऐसी प्रतीति भेदवादी की होती है और उसमें अभेद का अपलाप होता है । किन्तु अनेकान्तवादी द्रव्य और पर्याय या अभेद और भेद दोनों को स्वीकार करता है । केवल कभी द्रव्य को प्रधान और पर्याय को गौण विवक्षित करता है और कभी पर्याय को प्रधान रूप में विवक्षित करके द्रव्य को गौणता प्रदान करता है । वह दोनों अंशों में से किसी भी एक अंश का निषेध नहीं करता । इस प्रकार अनेकान्तबाद के अनुसार सभी वस्तुएँ अनेकधर्मात्मक हैं । कहा भी है यह विश्व सर्व अंशात्मक हैं अर्थात् संसार के सभी पदार्थ अनेक धर्मों से युक्त हैं, फिर भी कहीं किसी धर्म की विवक्षा की जाती है और भी कहा है यह जंगम और स्थावर जगत् प्रतिक्षण ध्रौव्य, उत्पाद और विनाश से युक्त है, अर्थात् जगत् के प्रत्येक पदार्थ में यह तीनों धर्म एक साथ रहते हैं । हे जिन ! वक्ताओं में श्रेष्ठ आपके यह वचन आपकी सर्वज्ञता के चिह्न हैं । रूपादि से भिन्न 'मृत्तिकाद्रव्य' इस प्रकार एक वस्तु रूप से जो चाक्षुष प्रतीति होती उसका निषेध नहीं किया जा सकता, ऐसा जो किसी का मत है वह खंडित हो जाता Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ २ सू. २५ सतो लक्षणनिरूपणम् २९७ तथाहि-अनेकान्तवादे रूपादिभ्यो नाऽत्यन्तव्यतिरिक्तं किमपि द्रव्यमस्ति कथञ्चिद् भेदाभेदयोरुभयोरभ्युपगमात् । तथाचोक्तम् – द्रव्यं पर्यायवियुक्तं पर्याया द्रव्य वर्जिताः क्व कदा केन किं रूपा दृष्टा मानेन केन वा ॥१॥ इति । न खलु विशेषनिरपेक्षः सामान्यलक्षणः कश्चिद्घौव्यांशो वर्तते कचिद् यः केवलो गृह्येत, नवा-सामान्यनिरपेक्षो विशेषमात्रग्रहणवादिनः सामान्योपलम्भानुभवविरोधः स्यात् । तस्मात् सामान्यं प्रौव्यलक्षणमवश्यमभ्युपेत्तव्यम् । एवं विशेषोऽपि कश्चिदवश्यं स्वीकर्तव्यः, न हि-वस्तुनः सर्वथा तुल्यतैव भवति- । यदि तस्य सर्वथा तुल्यतैव स्यात् तदा-वैरूप्यरहितत्वात् विवक्षितं वस्त्वन्तरादन्यदित्येषा प्रतीति न स्यात् ।। केनचिदप्याकारेण भेदाभावात् तस्माद् भेदमभिवाञ्छता प्रेक्षावता वैरूप्यमपि विशेषलक्षणमुत्पादव्ययस्वरूपं केनचिदाकारेणाऽवश्यमङ्गीकर्तव्यम् । तथाच-सामान्यविशेषस्वभावं सर्वमेव वस्तु सर्वदा भवतीति-अभ्युपगन्तब्यम् । किन्तु सामान्यविशेषयोः स्वलक्षणभेदेऽपि नाऽत्यन्तभेदो वर्तते, तस्य खलु वस्तुनः शबलहै क्योंकि वह केवल द्रव्य का ही साधक हैं । उन्होंने अनेकान्तवाद की प्रक्रिया को नही समझा है । अनेकान्त बाद में रूपादि गुणों से सर्वथा भिन्न द्रव्य कुछ भी नहीं है। वहाँ तो भेद और अभेद- दोनों ही स्वीकार किये गये हैं। कहा भी है--- पर्यायों से रहित द्रव्य और पर्यायों से रहित पर्याय कहाँ, कब, किसने, किस रूपमें, किस प्रमाण से देखे हैं ? अर्थात् कभी देखे ही नहीं जा सकते । जहाँ द्रव्य है वहाँ पर्यायों की सत्ता और जहाँ पर्याय हैं वहाँ द्रव्य की सत्ता अवश्य होती है। विशेषों से रहित, सामान्य रूप ध्रौय अंश अकेला नहीं ग्रहण किया जा सकता और न सामान्य अंश के विना विशेष अंश ही कहीं ग्रहण किया जा सकता है । अतः ध्रौव्य रूप सामान्य अवश्य स्वीकाव करना चाहिए और विशेष अंश को भी अवश्य अंगीकार करना चाहिए। सब वस्तुएँ सर्बथा समान ही नहीं होती। यदि वे समान हों तो उनमें किसी भी प्रकार की असमानता हो ही न सके । ऐसी स्थिति में एक वस्तु दूसरी वस्तु से पृथक् कैसे प्रतीत होगी ? उनमें किसी भी रूप में भेद तो है नहीं, फिर भेद प्रतीति का क्या कारण है ? अतएव जो विद्वान् भेद को स्वीकार करता है, उसे किसी न किसी रूप में विरूपता उत्पात और व्यय भी अवश्य अंगीकार करना चाहिए और ऐसा मानना चाहिए कि सब वस्तुएँ सदा सामान्य विशेषात्मक ही हैं । सामान्य और विशेष के लक्षण में भेद होने पर भी दोनों में सर्वथा भेद नहीं है, क्योंकि वे वस्तु से अभिन्न हैं । एक वस्तु को यदि वस्तुत्व की अपेक्षा भी दूसरी वस्तु से Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९८ तत्त्वार्थसूत्रे रूपत्वात् वस्तुनश्च-वस्तुत्वेनापि वस्त्वन्तरा तुल्यत्वे सति एकतरस्याऽवस्तुत्वमापद्येत, तदविनाभावाच्च द्वितीयस्याऽप्यभावप्रसङ्गः स्यात् ।। तथाच-सर्व शून्यमित्यापत्तिः स्यात् नहि सर्वशून्यत्वमिष्टम् , तस्मात्-सकलशून्यताऽऽपत्तिभिया सामान्यविशेषयोः कथञ्चिद् वस्तुत्वेनाऽपि तुल्यत्वमभ्युपेयम् । ततश्च-सामान्यविशेषस्वभावं सर्वमिति व्यवस्थितं "स्याद्वाद" सिद्धान्ते सामान्यविशेषयोः परस्परं वा स्वभावविरहा भावात् सङ्कीर्णतायां सत्यामपि धर्मभेदप्रसिद्धेः समस्तव्ययहारसंसिद्धिर्भवति । एवञ्च-उत्पादव्ययध्रौव्यलक्षणं सद्व्यमितिसिद्धम् । उक्तञ्च-स्थानाङ्गसूत्रे १० स्थाने-"उप्पन्ने वा विगए वा-धुवे वा" इति उत्पन्नो वा विगतो वा ध्रुवो वा इति ॥२५॥ मूलसूत्र--'तब्भाववयं निच्चं'--॥२६॥ छाया--तद्भावाऽव्ययं नित्यम्-॥२६॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे-उत्पादव्ययध्रौव्यस्वभावं वस्तु सदित्युक्तम् । तत्र-ध्रौव्यपदेन नित्यत्वमुच्यते, तस्माद्-नित्यस्य लक्षणमाह-- 'तब्भाववयं निच्चं" इति । तद्भावऽव्ययं नित्यम् तद्भावः भवनं-भावः तस्य भावस्तद्भावः, येन भावेन-स्वभावेन स्वरूपेण वस्तु पूर्व दृष्टं तेनैव स्वरूपेण पुनरपि भावात्-सत्त्वात् तदेव वस्तु इत्येवं प्रत्यभिज्ञानं भवति । समान नहीं माना जाय तो एक वस्तु अवस्तु हो जाएगी और तदविनाभावी होने से दूसरी वस्तु का भी अभाव हो जाएगा। . ऐसी स्थिति में सर्वशून्यता की आपत्ति होगी, अर्थात् किसी भी वस्तु की सत्ता सिद्ध न होगी । सर्वशून्यता अभीष्ट नहीं है, अतएव सर्वशून्यता के भय से सामान्य और विशेष में कथंचित् वस्तुत्व की दृष्टि से भी तुल्यता स्वीकार करना चाहिए । इस कारण यह सिद्ध हुआ कि सब पदार्थ सामान्य-विशेष स्वभाव वाले हैं। सामान्य और विशेष में परस्पर स्वभाव विरह का अभाव होने से एक रूपता होने पर भी धर्मभेद की सिद्धि होने के कारण समस्त व्यवहारों की सिद्धि हो जाती है । इस प्रकार यह सिद्ध हुआ कि उत्पाद, व्यय और ध्रौव्यरूप सत् द्रव्य का लक्षण है। स्थानांगसूत्र में स्थान १० में कहा है-'वस्तु उत्पन्न भी होती है, बिनष्ट भी होती है और ध्रुव भी रहती है" ॥२५॥ मूलसूत्रार्थ--"तब्भाववयं निच्चं" ॥सूत्र २६॥ वस्तु का अपने मूल स्वरूप से नष्ट न होना नित्यत्व है ॥२६ तत्त्वार्थदीपिका--पूर्व सूत्र में कहा गया है कि उत्पाद, व्यय और ध्रौव्य स्वभाव वाली वस्तु ही सत् है । वहाँ ध्रौव्य का अर्थ नित्यत्व है, अतः अब नित्य का लक्षण कहते हैं-जो वस्तु जिस स्वभाव में पहले देखी गई है, उसीस्वभाव में वह पुनः भी देखी जाती है । 'यह वही वस्तु है' इस प्रकार का प्रत्यभिज्ञान होता है । Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AAAAAMmmm दीपिकानियुक्तिश्च अ० २ सू. २६ नित्यत्वलक्षणनिरूपणम् २९९ प्रत्यभिज्ञानञ्च---पूर्वदृष्टस्य वस्तुनः चक्षुः पुरोवर्तित्वे सति इदं तत्-" इत्येवं चाक्षुषप्रत्यक्षस्मरणात्मकं ज्ञानमुच्यते, तच्च प्रत्यभिज्ञानं निर्हेतुकं न भवति इति योऽस्य प्रत्यभिज्ञानस्य हेतुः स सद्भाव इत्युच्यते । यथा-घटस्य, शरावस्य उदञ्चनादेर्वा मृत्पिण्डभावः कटक-वलय कुण्डलादीनां वा सुवर्ण द्रव्यम् , तद्भावेन मृत्पिण्डसुवर्णादिरूपेण अव्ययं व्ययो विनाशस्तद्रहितम् अव्ययं नित्यमुच्यते । तथाच-घटकुण्डलादौ मृत्पिण्डसुवर्णादिकं नित्यमिति निश्चीयते । तत्र-मृत्पिण्डाद् जायेमानो घटपर्यायोऽप्रधानभूतः मृत्पिण्डभावस्तु-प्रधानभूतः इति तेन भावेन नित्यं घटादिवस्तु व्यवहियते तदपि नित्यं द्रव्यार्थिकनयेन कथञ्चिद् ज्ञातव्यम् । सर्वथा नित्यत्वस्वीकारे तुअन्यथाभावस्य पर्यायादेरभावः स्यात् तथा सति-आत्मनः सर्वथा. नित्यत्वे -नरनारकादिरूपेण संसारः तद्विनिवृत्तिरूपमोक्षश्च न संघटेत ततश्च संसारस्वरूपकथनम्, मोक्षोपायकथनञ्च विरुध्येत तस्मात् कथञ्चिन्नित्यमिति ॥२६॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-- पूर्वसूत्रे उत्पादव्ययध्रौव्यात्मकं सदित्युक्तम् तत्र-गगनादिसद्वस्तु नित्यं वर्तते, सच्च-घटादिद्रव्यमनित्यं दृष्टम् । तस्मात्-सतां नित्यत्वदर्शनाजायमानं सन्देहं दूरीकर्तुमाह पहले देखी हुई वस्तु जब पुनः नेत्रों के सामने आती है तब वह यही है। इस प्रकार का प्रत्यक्ष और स्मरण का जोड़ रूप जो ज्ञान उत्पन्न होता है, वह प्रत्यभिज्ञान कहलाता है । वह प्रत्यभिज्ञान निर्हेतुक नहीं हो सकता, अतः प्रत्यभिज्ञान का जो कारण है वह 'सदभाव' कहा जाता है। जैसे घट, शराब, उदंचन आदि का मृत्पिण्डभाव; कटक; वलय, कुण्डल आदि का स्वर्ण द्रव्य तद्भाव अर्थात् मृत्पिण्ड या स्वर्ण आदि रूप से व्यय-विनाश न होना अव्यय अर्थात् नित्य कहलाता है। घट आदि में तथा कुण्डल आदि में मृत्पिण्ड और स्वर्ण आदि नित्य है, यह निश्चित होता हैं । मृत्तिकापिण्ड से उत्पन्न होने वाला घट पर्याय गौण है और मृत्पिण्डभाव प्रधान है । अतएव मृत्तिकापिण्डभाव से घट आदि वस्तु नित्य कही जाती है । उसकी नित्यता द्रव्यार्थिक नय से ही कथंचित् जानना चाहिए । सवथा नित्यता का स्विकार करने से तो अन्यथारूप होने का-पर्याय का अभाव ही हो जाएगा ऐसी स्थिति में आत्मा को सर्वथा नित्य मान लेने पर नर नारक आदि रूप से संसार और उसकी निवृत्तिरूप मोक्ष भी घटित नहीं हो सकेगा । फिर तो संसार के स्वरूप का कथन और मोक्ष के स्वरूप का कथन भी विरुद्ध हो जाएगा । इस कारण वस्तु को कथंचित् नित्य ही मानना चाहिए ॥२६॥ तत्त्वार्थनियुक्ति--पूर्वसूत्र में बतलाया गया है कि सत् उत्पाद, व्यय और ध्रौव्य से युक्त होता है। उनमें से आकाश आदि सत् वस्तु नित्य है और घट आदि सत् अनित्य है। इस प्रकार सत् पदार्थों में नित्यता और अनित्यता-दोनों देखने से उत्पन्न होने वाले सन्देह का Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे अथबा--- "निच्चावट्टिया रूवाई-' इति पूर्वम् अस्मिन्नेव द्वितीयेऽध्याये तृतीयसूत्रे नित्यमित्युक्तम् तत्र-न सर्व सद् नित्यं भवति, अरूपग्रहणात् अतो रूपवतोऽनित्यत्वमर्था दापद्यते तस्मात् सर्वं सद् न नित्यम् , नाऽप्यनित्यं वक्तुं शक्यते । अतोऽवस्थितिरूपाऽन्वयांशमादाय रूपवदपि वस्तु नित्यं कथञ्चित्सम्भवति-इत्यभिप्रायेणाह-"तब्भाववयं णिच्च-, इति । तद्रावाव्ययं नित्यमिति तच्छन्दस्य प्रक्रान्तपरामर्शकत्वात् सदित्यर्थः तस्य सतो वस्तुनो भवनं भावस्तद्भावः तदेव सद्वस्तु-मृत्पिण्डसुवर्णादिजीवादि च तथा तथा भवति शरावोदञ्चन कपाल घट-कटकवलयकुण्डलादिरूपेण देवादिरूपेण च, किन्तु-न कदाचिदपि स्वतत्त्वमृत्पिण्डत्व-सुवर्णत्व जीवत्वादित्यागेन तथाविधान्यथा जायते । सर्वत्रैव घटकुण्डलदेवादिषु मृत्पिण्डसुवर्णजीवतत्त्वाना मन्यथा दर्शनात् अतस्तद्भाबाव्ययमविनाशि नित्यं भवति धटादिसदस्त्विति भावः । ___ अन्यथा-उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सदिति सल्लक्षणमव्यापकं भवेत्, घटादिषु-उत्पादव्ययरूपपर्यायस्यैवाऽभ्युपगमे ध्रौव्यांशग्रहणाभावात्। तस्मात्-रूपादिमद् घटादि सद्वस्त्वपि मत्पिण्डाद्यन्वयवत्त्वेन धौव्यांशवत्वाद् उत्पादव्ययध्रौव्यलक्षणाक्रान्तत्वात् ध्रौव्यांशमादाय कथञ्चिन्नित्यमिति व्यपदिश्यते । निवारण करने के लिए कहते हैं-अथवा इसी द्वितीय अध्याय के तीसरे सूत्र "णिच्चा वट्ठिया रूवाइं" में 'नित्य' कहा है; वहाँ सर्व सत् नित्य नहीं हैं, क्योंकि स्वरूप का ग्रहण किया है; ऐसी स्थिति में रूपी वस्तु की अनित्यता प्रतीत होने लगती है, अतः समस्त सत् पदार्थ न नित्य और न अनित्य कहे जासकते हैं, अतएव ध्रौव्य रूप अंश की अपेक्षा से रूपी वस्तु भी कथंचित् नित्य है, इस आशय को प्रकट करने के लिए कहते हैं ___तब्भाववयं निच्चं' इस सूत्र में 'तत्' शब्द से 'सत्' का ग्रहण करना चाहिए । सत् वस्तु का भाव 'तद्भाव' कहलाता है ? वह सद् वस्तु मृत्तिका हि शराव, उदंचन, कपाल, घट आदि रूप में और स्वर्ण ही कटक, वलय, कुण्डल आदि रूप में तथा जीव ही देव आदि के रूप में होता है। ऐसा कभी नहीं होता कि अपने मूल स्वभाव मृत्तिका पिण्डत्व, सुवर्णत्व और जीवत्व का त्याग करके वह अन्यथा रूप में हो जाए । क्योंकि घट, कुण्डल और देव आदि में मृत्पिण्ड, स्वर्ण और जीव तत्त्व का अन्वय देखा जाता है । अतएव घट आदि सद् वस्तु अपने मौलिक स्वभाव से विनष्ट नहीं होती है; यही उसकी नित्यता है । ऐसा नहीं माना जाएगा तो 'सत् उत्पाद, व्यय और ध्रौव्य से युक्त होता हैं, यह सत् का लक्षण अव्यापक हो जायगा; क्योंकि घट आदि में उत्पाद और व्यय रूप पर्याय ही मानने से ध्रौव्य अंश का ग्रहण नहीं होगा । इस कारण रूपादिमान् घट आदि सत् वस्तु भी मृत्तिका आदि का अन्वय होने से ध्रौव्य अंश वाली है एवं उत्पाद, व्यय और ध्रौव्य लक्षण से युक्त है । इस कारण ध्रौव्य , अंश को अपेक्षा से कथंचित् नित्य कहलाती है। Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० सू. २६ नित्यत्वलक्षणनिरूपणम् ३०१ एतत्सूत्रस्थनित्यग्रहणेन पूर्वसूत्रोक्तघ्रौव्यांशपरिग्रहो भवतीति स खलु-अन्वयी द्रव्यास्तिकांशो न कदापि व्यवच्छिन्नो भवति । सदाकारेणाऽनुत्पद्यमानत्वादविनाशित्वाच्च सूत्रे भावशब्दोपादानेन परिणामनित्यता गृह्यते न तु-कूटस्थ नित्यता कूटमयोधनस्तद्वत्तिष्ठतीति-अविलालिभावः यदि-कूटस्थनित्यताया ग्रहणं भवेत्-तदा "तदव्ययं नित्यम् इत्येव सूत्रं स्यात् । यत्खलु न केनचित्-आकारेण विक्रियते, तदनुपाख्यमेव भवेत् । एवञ्च-सर्वेषामन्वयिनां मत्पिण्डसुवर्णादीनां धर्माणामुपलक्षण बोध्यम् । सत्वं तु-पद्रव्यव्यापकत्वादुक्तम् । जीवस्तावत् साक्षात् सत्वं चैतन्यममूर्तत्वमसंख्येयत्वञ्चा ऽपरित्यजन् तादृशतादृशपरिणामान्न व्यगात्-न विनष्टः, न व्येति न विनश्यति, न व्येष्यति-न विनत ति वा । अतएवाऽविनाशी नित्योऽव्यय उच्यते, न तु-देवनारकादिनाऽनन्वयिना पर्यायेणाऽपि जीवस्य नित्यत्वं ध्रौव्यं वर्तते । एवं-परमाणुर्व्यणुकादिपुद्गलद्रव्यं सत्त्वमूर्तत्वाऽजीवत्वाऽनुपयोगग्राह्यादिधर्मानजहत् विपरिणमते न तु-घटादिपर्यायविवक्षया तस्य ध्रौव्यं भवति । धर्मद्रव्यमपि सत्वाऽमूर्तत्वाऽसंख्येयप्रदेशवत्वलोकव्यापित्वादिधर्माऽपरित्यागेनाऽवतिष्ठते सदा न खल्ल तस्य धर्मद्रव्यस्य परमाणु यज्ञदत्तादीनां प्रत्येक गन्तृत्वस्य विवक्षायामपि गत्युपकारित्वेन नित्यत्वं सम्भवति । गन्तृत्बभेदाद् गत्युपकारित्वं भिद्यते अन्यादृशाकारेण पूर्वः परिणामो भवतिअन्यादृशाकारेण च परःपाणामः, न तावत्प्रथमोत्पन्नो गत्युपकारित्वपरिणामः सर्वदा तिष्ठति । इस सूत्र में गृहीत नित्य शब्द से पूर्वसूत्र में कथित ध्रौव्य अंश समझना चाहिए । द्रव्य का वह अन्वयी अंश कदापि और कहीं भी नष्ट नहीं होता। कोई भी वस्तु सत् रूप से उत्पन्न नहीं होती और न नष्ट होती है, अतएव सूत्र में भाव शब्द के ग्रहण से परिणामिनित्यता ही समझना चाहिए, कूटस्थनित्यता नहीं समझना चाहिए। यदि कूटस्थनित्यता का ही ग्रहण करना होता तो 'तदव्यं नित्यम्' ऐसा सूत्र होता। जिस वस्तु में किसी भी रूप में विकार-अन्यथापन नहीं होता, वह नित्यत्वरूप ही होती है। इस प्रकार सभी अन्वयी मृत्पिण्ड एवं स्वर्ण आदि का उपलक्षण जानना चाहिए । सत्त्व छहों द्रव्यों में व्यापक 'सत्त्व' है। जीव सत् है । वह अपने चैतन्य, अमूर्त्तत्व, असंख्यातप्रदेश वत्त्व स्वभाव का परित्याग नहीं करता। अपने इन धर्मों से वह कभी नष्ट नहीं हुआ, नष्ट नहीं होता और नष्ट नहीं होगा । इस कारण जीव अविनाशी, नित्य और अव्यय कहलाता है । मगर यह नहीं समझना चाहिए कि जीव देव नारक आदि पर्याय की दृष्टि से भी नित्य है। इसी प्रकार पुद्गल द्रव्य सत्त्व, मूर्त्तत्व, अचेतनत्व धर्मों का परित्याग नहीं करता, इस कारण उस में नित्यता है । घट आदि पर्यायों की अपेक्षा से नित्यता नहीं हैं। धर्मद्रव्य सत्त्व, अमूर्त्तत्व, असंख्येय प्रदेशवत्त्व लोकव्यापित्व आदि धर्मों का परित्याग न करता हुआ सदैव स्थिर रहता है, पर्याय की दृष्टि से नहीं अर्थात् परमाणु या यज्ञदत्त की गति Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थसूत्रे एवमधर्मद्रव्यमपि-सत्त्वाऽमूर्तत्वादि धर्मापरित्यागेन सन्तिष्ठते सर्वदा, स्थित्युपकारितया चाऽधर्मद्रव्यस्याऽनित्यत्वं भवति । आकाशस्य पुनः सत्त्वाऽमूर्तत्वाऽनन्तप्रदेशत्वादिधर्मवत्वेन नियत्त्यवं भवति, अवगाहकानां पुद्गलादिद्रव्याणामवगाहदातृत्वेन चाऽनित्यत्वम्। यत्राऽप्यलोकाकाशेऽवगाहकं जीवपुद्गलादिकं न भवति, तत्राऽपि-अगुरुलध्वादिपर्याया भिन्नाभिन्ना एव भवन्ति । . अन्यथा अलोकाकाशादौ न स्वतः उत्पादव्यययौ भवतः, नाऽप्यापेक्षिकौ स्याताम्, तथासतितत्रो-त्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं तावत् सन्मात्रलक्षणमव्यापकं भवेत्। तस्मात्-यद्वस्तु सतो भावाद् न व्यगाद्न ब्येति, न वा-व्येष्यति तन्नित्यमुच्यते । तथाच-यद्वस्तु द्रव्यं सत्वाद्यन्वयिनोंऽशाद् न व्यगाद्-न विनष्टः, न व्यनाङ्क्षीत् , न वा-व्येति न विनश्यति नापि-व्येष्यति-न विनयति तन्नित्यं व्यपदिश्यते । अथवा-तद्भावेन तेन सदात्मना स्थित्यंशेन, अव्ययम्-अविगतं परिणामापत्तौ सत्यामपिस्वतत्त्वाप्रच्यवाद् नित्यमुच्यते, अथ यथा तद् द्रव्यमात्मपरित्यागात् तथोत्पत्तिनाशलक्षणः पर्यायोऽपि द्रव्यस्यात्मभूत इति पर्यायनिवृत्तिवद् द्रव्यस्यापि निवृत्त्यापत्तिरिति चेदुच्यते यदि घटादिपर्यायनिवृत्तौ सत्यां मृत्पिण्डस्या-ऽपि निवृत्तिदृश्येत, मृन्निवृत्तौ वा पुद्गलनिवृतिः तदा-स्यादेतद् एवम्, न तु-तथा दृश्यते, न हि अन्वयिन्या मृदः पुद्गलजाते; कस्यामप्यवस्थायां में निमित्त होने रूप पर्याय की अपेक्षा से उसमें नित्यता नहीं है। गमनकर्ता के भेद से गत्युपकारित्व भी भिन्न होता रहता है । अर्थात् उसके पूर्वापर पर्याों में परिवर्तन होता रहता है । इसी प्रकार अधर्म द्रव्य भी सत्त्व अमूर्तत्व आदि धर्मों का कभी परित्याग न करने के कारण नित्य है, मगर विभिन्न पदार्थो की स्थिति में निमित्त बनने रूप पर्यायों की अपेक्षा से अनित्य है । आकाश सत्त्व, अमूर्तत्व, अनन्तप्रदेशित्व, अवगाहना आदि गुणों के कारण नित्य है किन्तु अवगाहक वस्तुओं के भेद के कारण उसके अवगाहमान परिणाम में भी भेद होता रहता है । इस दृष्टि से वह अनित्य है । अलोकाकाश में जीव पुद्गल आदि अवगाहक नहीं हैं, फिर भी वहाँ अगरुलघु आदि पर्याय भिन्नाभिन्न होते हैं । यदि ऐसा न माना जाय तो अलोकाकाश में स्वतः उत्पाद और व्यय नहीं होंगे और न परापेक्ष ही होंगे। ऐसी दशा में वहाँ उत्पाद' व्यय और ध्रौव्य न होने से सत् का लक्ष्य भी घटित नहीं होगा । अतः जो वस्तु सत् भाव से नष्ट नहीं हुई, नहीं होती और नहीं होगी, वही नित्य कहलाती है। अथवा-क्षण-क्षण में विविध प्रकार के परिणमन होते रहने पर भी वस्तु का अपने मूल अस्तित्व से अर्थात् ध्रौव्य रूप अंश से च्युत न होना नित्यत्व कहलाता है । शंका-उत्पत्ति और विनाश पर्याय द्रव्य से अभिन्न हैं, अतः पर्याय का विनाश होने पर द्रव्य का भी विनाश हो जाना चाहिए। समाधान-यदि घट पर्याय का विनाश होने पर मृत्तिका का भी विनाश देखा जाता और मृत्तिका का विनाश होने पर पुद्गलद्रव्य का विनाश हो जाता होता तो ऐसा कहा जा सकता था; Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ attvaraर्युक्तिश्च अ. २ सू. २६ नित्यत्वलक्षणनिरूपणम् ३०३ निवृत्तिर्दृश्यते तदभिधानप्रत्ययव्यवहारविषयत्वात् । घटादिपर्यायनिवृत्तौ वा यदि न किञ्चित् पश्चादुपलभ्यते तदा - प्रेक्षावान् - जनः पर्यायनिवृत्तौ सत्यां द्रव्यांशनिवृत्ति श्रद्दधानोऽभ्युपगच्छेत् । यतश्च–पर्यायनिवृत्तावपि मृदद्रव्यांशः उपलभ्यते तस्मान्नद्रव्यांशनिवृत्तिरभ्युपगन्तुं शक्यते । तथाच- प्रत्यक्षविरोधेन तर्काऽवतारः सम्भवति तस्मादुपपत्त्यागमाभ्यां तद्भावाऽव्ययं नित्यमिति व्यवस्थितम् । उक्तञ्च-व्याख्याप्रज्ञप्तौ-भगवती सूत्रे १४ शतके ४ उद्देश - "परमाणुपोग्गलेणं भंते ? किं सासए - असासए ? गोयमा ! दव्वद्वयre सास, वण्णपज्जवेहिं जाव फासपज्जवेहिं असास ए - " इति । परमाणुपुद्गलः खलु भदन्त ! किं शाश्वतः - अशाश्वतः ? गौतम ! द्रव्यर्थतया शाश्वतः, वर्णपर्यवैः यावत् स्पर्शपर्यवैरशाश्वतः, इति । एवं जीवाभिगमे ३ प्र० १ उद्देशके ७७ सूत्रे - चोक्तम्- ' परमाणुपोग्गले णं भंते ! किं सासए - असासए ? गोयमा ! दव्वट्टयाए सासए, वण्णपज्जवेहिं रसपज्जवेहिं - गंधपज्जवेहिंफासपज्जवेहिं असासए - " इति । परमाणुपुद्गलः खलु भदन्त ! किं शश्वतः अशाश्वतः ? गौतम ! द्रव्यार्थतया शाश्वतः, वर्णपर्यवैः–२सपर्यवैः- गन्धपर्यवैः स्पर्शपर्यवैः अशाश्वत, इति । मगर ऐसा तो देखा नहीं जाता । अन्वयी मृत्तिका का अथवा पुद्गलजाति का किसी भी अवस्था में अभाव नहीं देखा जाता, क्योंकि उसका वही का वही नाम बना रहता है, उसका ज्ञान भी होता रहता है और मृत्तिकासाध्य व्यवहार भी होता रहता है । अगर घट का अभाव होने पर बाद में कुछ भी उपलब्ध न होता तो बुद्धिमान् पुरुष श्रद्धा कर लेते कि पर्याय का अभाव होने पर द्रव्य का भी अभाव हो जाता है । किन्तु पर्याय की निवृत्ति हो जाने पर भी मृत्तिका का सद्भाव बना रहता है । अतएव द्रव्य का विनाश होना स्वीकार नहीं किया जा सकता । जहाँ प्रत्यक्ष से विरोध आता हो वहाँ तर्क के लिए कोई अवकाश नहीं रहता । इस प्रकार युक्ति और आगम से 'तद्भावव्यं नित्यम्' यह सिद्ध हुआ । व्याख्याप्रज्ञप्ति - ( भगवती) सूत्र के शतक १४, उद्देशक ४ में कहा है प्रश्न- भगवन् ! परमाणुपुद्गल शाश्वत है या अशाश्वत : उत्तर-गौतम ! द्रव्य की अपेक्षा से शाश्वत है और वर्णपर्याय यावत् स्पर्शपर्याय से अशाश्वत है । इसी प्रकार जीवाभिगम के ३ री प्र. उ. १ सूत्र ७७ में भी कहा है प्रश्न- भगवन् ! परमाणुपुद्गल क्या शाश्वत है या अशाश्वत है ? उत्तर - गौतम ! द्रव्य की अपेक्षा से शाश्वत है - नित्य है और वर्णपर्याय, रसपर्याय, गन्ध पर्याय और स्पर्शपर्याय की अपेक्षा से अशाश्वत - अनित्य है । भगवतीसूत्र श. ७, उ. २ में कहा है ――――― Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे पुनश्च व्याख्याप्रज्ञप्तौ ७शतके २ उद्देशके उक्तम् — “जीवा णं भंते ! किं सासया-असा सया ? गोयमा ! जीवा सिय सासया, सिय-असासया, से केणणं भंते एवं वुच्चइ जीवा सिय- सासया, सिय असासिया ? गोयमा- दव्वट्टयाए सासया, भावद्वयाए असासया, से णणं गोयमा ! एवं बुच्चइ सिय सासया, सिय-असासया । नेरइया णं भंते ! किं सासया, असासया एवं जहा जीवा, तहा नेरइया वि, । एवं जाब-वेमाणिया, जाव- सिय सासया, सिय असासया सेवं भंते ? सेवं भंते - १ इति । ३०४ छाया—जीवाः खलु भदन्त-: किं शाखताः - अशाखताः ? गौतम ! जीवाः स्यात् शाश्वताः, स्यात् अशाश्वताः,तत्केनार्थेन भदन्त - एवमुच्यते जीवाः स्यात् शाखताः स्यात् अशाश्वताः- गौतमद्रव्यार्थतया शाश्वताः, भावार्थतया अशाश्वताः, तत्तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते स्यात् शाश्वताः, स्यात् अशाश्वताः नैरयिकाः खलु भदन्त ! किं शाश्वताः अशाश्वताः, एवं यथा जीवास्तथा नैरयिका अपि । एवं यावद्वैमानिकाः, यावत् स्यात् शाश्वताः स्यात् अशाश्वताः, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ २६ ॥ मूलसूत्रम् – “अप्पियणप्पिएहिं अगंतं" ॥२७॥ छाया - - " अर्पिता पिताभ्याम् - अनेकान्तम् ||२७|| तत्वार्थदीपिका - पूर्वसूत्रे पर्यायार्थिकनयेन घटादिवस्तुन उत्पादव्ययशालितयाऽनित्यस्यापि द्रव्यार्थिकनयेन मृत्तिकाद्यन्वय सद्भावात् नित्यत्वं प्रतिपादितम् तद् विरुद्धमिव प्रतीयते कथं तावद्यदेवाऽनित्यं तदेव नित्यमपि भवेत् ? प्रश्न- भगवन् ! जीव शाश्वत हैं या अशाश्वत हैं ? उत्तर - गौतम ! कथंचित् शाश्वत हैं, और कथंचित अशाश्वत हैं । प्रश्न- भगवन् ! किस हेतु से ऐसा कहा गया है कि जीव कथंचित् शाश्वत और कथंचित् अशाश्वत हैं ? उत्तर - गौतम ! द्रव्य की दृष्टि से शाश्वत हैं और भाव अर्थात् पर्याय की दृष्टि से अशाश्वत हैं । हे गौतम! इस हेतु से ऐसा कहा गया है कि जीव कथंचित् शाश्वत और कथंचित् अशाश्वत हैं । प्रश्न- भगवन् ! नैरयिक जीव क्या शाश्वत हैं या अशाश्वत हैं ? उत्तर - जैसा जीवों के विषय में कहा गया है, उसी प्रकार नैरयिकों के विषय में समझना चाहिए । इसी प्रकार वैमानिकों तक चौवीसों दण्डकों के जीवों के संबंध में समझ लेना चाहिए कि सभी कथंचित् नित्य और कथंचित् अनित्य हैं ॥ २६॥ मूलसूत्रार्थ – “अप्पियणप्पिएहिं" इत्यादि । सूत्र २७॥ प्रधानता और अप्रधानता से विवक्षा करने पर अनेकांत की सिद्धि होती है ॥२७॥ तत्त्वार्थदीपिका - पूर्व सूत्र में यह प्रतिपादित किया गया है कि घट आदि प्रत्येक वस्तु Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०२ सू० २७ संघातनिष्पत्तिनिरूपणम् ३०५ यदि-नित्यं स्यात्, तदा-विनाशोदयाभावात् अनित्यत्वं व्याहन्येत यदि तु-अनित्यं स्यात् तदा-स्थिरत्वाभावेन नित्यत्वं व्याहतं स्यात्, इत्याशङ्कां समाधातुमाह-"अप्पियणप्पिएहिंअणेगंत-" इति । अर्पिताऽनर्पिताभ्याम्-प्राधान्येन विवक्षिताऽविवक्षिताभ्यां किमपि वस्तु-अने कान्तं भवतीति भावः ।। तथाच अनेकान्तात्मकस्य वस्तुनः प्रयोजनवशाद् यस्य कस्यचिद्धर्मस्य विवक्षया प्रापितं प्राधान्यमर्पितमुपनीतम्, तद्भिन्नमनर्पितमुच्यते प्रयोजनाभावात् सदपि-अविवक्षितं सत् उपसर्जनीभूतमनर्पितमिति भावः अर्पितञ्चा-ऽनर्पितञ्चेतिअर्पिताऽनर्पिते,ताभ्यां सर्वमपि वस्तुअनेकान्तात्मकम् कथञ्चिन्नित्यं कथञ्चिदनित्यं भवति, इति न पूर्वोक्तविरोधः । तद्यथा -- कश्चित्पुरुषः पितेत्युच्यते स पुरुषः कस्यचित्पुत्रस्यापेक्षया पिता भवति, तस्य पितुरपि कश्चित्पिता भवति तदपेक्षया तु–स पूर्वः पिता पुत्र इति व्यपदिश्यते-पुनः स एव पुरुषः पितृत्वेन पुत्रत्वेन च व्यपदिश्यमानः कस्यचिदन्यस्य भ्रातुरपेक्षया भ्रातेत्युच्यते एवं स एव पुरुषः-पितामहापेक्षया पौत्र इत्युच्यते, मातुलापेक्षया भागिनेय इति. । मातामहापेक्षया दौहित्रःपर्यार्थिक नय से उत्पाद और व्यय से युक्त होने के कारण अनित्य होते हुए भी द्रव्यार्थिक नय की अपेक्षा मृत्तिका द्रव्य का अन्वय होने के कारण नित्य भी है, मगर यह कथन परस्पर विरुद्ध सा प्रतीत होता है । जो वस्तु अनित्य है वही नित्य कैसे हो सकती है ? यदि नित्य है तो विनाश और उत्पाद का होना असंभव है और यदि अनित्य है तो ध्रुव न रहनेके कारण नित्यता में विरोध आता है । इस आशंका का समाधान करने के लिए कहते हैं किसी धर्म की प्रधान रूप से विवक्षा करने पर और किसी धर्म की अप्रधान रूप से विवक्षा करने पर अनेकांत की सिद्धि होती है। - प्रत्येक वस्तु अनेक धर्मों का अखण्ड पिण्ड है। उनमें से अपनी विवक्षा के अनुसार जिस किसी धर्म को विवक्षित करते हैं वह धर्म अर्पित कहलाता है और शेष धर्म विद्यमान होने पर भी प्रयोजन न होने के कारण विवक्षित नहीं किये जाते तब वे अनर्पित कहलाते हैं । इस प्रकार अर्पित और अनर्पित से अर्थात् धर्मों को प्रधान और गौण करने से वस्तु अनेकधर्मात्मक सिद्ध होती है। इसी कारण वह नित्य भी है और अनित्य भी है । अतएव पूर्वोक्त विरोध का परिहार हो जाता है । वह इस प्रकार है-कोई पुरुष पिता कहलाता है। वह अपने पुत्र की अपेक्षा से पिता है । मगर उस पिता का भी कोई पिता होता है। उसकी अपेक्षा से वह पिता पुत्र भी कहलाता है। इसके साथ ही पिता और पुत्र कहलाने वाला पुरुष अपने भाई की अपेक्षा से भ्राता भी कहा जाता है । इसी प्रकार अपने पितामह की अपेक्षा से पौत्र, मामा की अपेक्षा ३९ Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०६ तत्त्वार्थसूत्रे इत्येवं रीत्या एकस्यैव पुरुषस्य जनकत्वजन्यत्वादि नानासम्बन्धसद्भावाद् अनेकविधो व्यवहारः परस्परं विरुद्धवद्भासमानोऽपि न विरुद्धो भवति- । एवम् एकमपि घटपटादिवस्तुद्रव्यं सामान्यमृदादेरन्वयार्पणया-प्राधान्येन विवक्षया नित्यमुच्यते, घटादिपर्यायार्पणया-विशेषविवक्षया पर्यायार्थिकनयेन नित्यमपि द्रव्यं वस्तु अनित्यमुच्यते. । आत्मनो नित्यत्वेऽपि पर्यायनयेनाऽनित्याकारसन्दर्शनात् मृत इत्यादिवत्, तौ च समान्यविशेषौ द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकनयेन व्याख्यानं कृत्वा केनचिन्नयप्रकारेण कथञ्चिद्भेदाभेदाभ्यां व्यवहारहेतू भवतः । ऊक्तञ्च द्रव्यार्थिकनयेन---- "परिणामोऽह्यर्थान्तरगमनं न च सर्वथा व्यवस्थानम्. । न च सर्वथा विनाशः परिणामस्तद्विदामिष्टः ॥१॥ पर्यायार्थिकनयेनसत्पर्यायेण नाशः प्रादुर्भावोऽसता च पर्ययतः। द्रव्याणां परिणामः प्रोक्तः खलु पर्ययनयस्य ॥२॥ इति. एवमर्पिताऽ नर्पितसिद्धिवशाद् एकस्मिन्नेव पदार्थ नित्यत्वाऽनित्यत्वे, इत्यादयो बहवः परस्परं विरुद्धत्वेन प्रतीयमाना धर्मा भासन्ते, अर्पणाभेदात्- ॥२७॥ से भागिनेय और मातामह की अपेक्षा से दोहित्र कहा जाता है। इस प्रकार एक ही पुरुष में जनक एवं जन्य आदि का यह व्यवहार परस्पर विरुद्ध-सा लगता है, फिर भी वास्तव में वह विरुद्ध नहीं है । इसी प्रकार एक ही घट या पट आदि वस्तु मृत्तिका आदि सामान्य की विवक्षा करने पर नित्य कहलाती है; मगर घट आदि पर्यायों की विवक्षा करने पर पर्यायार्थिक नय की अपेक्षा से अनित्य भी कही जाती है । आत्मा नित्य होने पर भी पर्यायनय से अनित्य प्रतीत होती है । इसी कारण उसमें 'मत' जैसा व्यवहार होता है । वह सामान्य और विशेष, जो क्रमशः द्रव्यार्थिक और पर्यायार्थिक नय के विषय हैं, कथंचित् अभेद और भेद द्वारा व्यवहार के हेतु होते हैं। कहा भी है परिणमन का अर्थ है अर्थान्तर होना अर्थात् एक पर्याय का विनाश होकर दूसरे पर्याय का उत्पन्न होना । परिणमन के स्वरूप के ज्ञाता विद्वान् वस्तु का सर्वथा ज्यों का त्यों बना रहना अथवा सर्वथा विनष्ट हो जाना परिणाम नही मानते ।। इस प्रकार अर्पित और अनर्पित की सिद्धि होने से एक ही पदार्थ में नित्यता आदि बहुत-से धर्म, जो परस्पर विरुद्ध से प्रतीत होते हैं, मगर वास्तव में विवक्षाभेद के कारण विरुद्ध नहीं है, प्रतिभासित होते हैं ॥२७॥ Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० २ सू. २७ संघातनिष्पत्तिनिरूपणम् ३०७ तत्त्वार्थनियुक्ति:--पूर्वं तावत् सर्वं वस्तु-उत्पादव्ययध्रौव्यस्वभावम् अर्थाभिधानप्रत्यय रूपं प्रतिपादितम्, तत्र यद् उत्पद्यते-ज्येति च तत्कथं सत्-धौव्यरूपं नित्यञ्च भवेत् ? सन्नित्यत्वाभ्यां निराकृतत्वेन न किञ्चिदसदनित्यं वा स्यात्- । तथासति-लोकव्यवहार उच्छिन्नः स्यात्-एतस्य दुरूपपादत्वाद दुःश्रद्धेयत्वाच्च साङ्गत्यम्। नित्यत्वं खलु -उत्पादव्ययाभ्यां विरुद्धम् । उत्पादव्ययौ च नित्यत्वेन विरुद्धौ स्तः । तथाच-पयःपावकयोरिव, छायातपयोरिव परस्पराऽत्यन्तविरुद्धयोरुत्पादव्यय-ध्रौव्ययोः सहावस्था. नासंभवेन सतो वस्तुनः उत्पादव्ययध्रौव्यलक्षणं न -विद्वज्जनमनोरञ्जक मित्याशङ्कां समाधातुं द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकनयानुसारेणाऽन्यतरप्रधानोपसर्जनभावविवक्षया-एकस्मिन्नपि वस्तुनि सर्वत्रैव सन्नित्यत्वस्य, असदनित्यत्वस्य च सम्भवेनोक्तविरोधं परिहरति-"अप्पिय-णप्पिएहिं अणेगंतं-" इति.। ___ अर्पिताऽनर्पिताभ्याम् प्राधान्येन विवक्षिताऽविवक्षिताभ्याम् प्राधान्याऽप्राधान्यविवक्षयोपा. त्ताऽनुपात्ताभ्याम् एकमपि वस्तु सद् द्रव्यं नयापेक्षयाऽनेकान्तम्. कथञ्चिन्नित्यम् कथञ्चिदनित्यं सम्भवति । तथाहि-घटादिवस्तुषु द्रव्यार्थिकनयस्य प्रधानतया विवक्षानुसारेण मृत्तिकादिद्रव्यान्व तत्त्वार्थनियुक्ति-पहले बतलाया जा चुका है कि समस्त वस्तुएँ उत्पाद व्यय और ध्रौव्य स्वभाव वाली है। इस संबंध में प्रश्न यह उपस्थित होता है कि जो वस्तु उत्पाद और विनाश वाली है वह ध्रौव्य स्वभाव वाली अर्थात् नित्य कैसे हो सकती है ? अगर वस्तु सत् है तो असत् नहीं हो सकती और यदि नित्य है तो अनित्य नही हो सकती। अतएव वस्तु का पूर्वोक्त स्वरूप सिद्ध नहीं किया जा सकता और इस कारण वह संगतनहीं है । उत्पाद और व्यय का नित्यता के साथ विरोध है। और नित्यताका उत्पाद और व्यय के साथ विरोध है। जैसे जल और अग्नि या छाया और धूप परस्पर में अत्यन्त विरुद्ध हैं, उसी प्रकार ध्रौव्य के साथ उत्पाद-व्यय का विरोध है । वे एक स्थान में रह नहीं सकते । ऐसी स्थिति में वस्तु का लक्षण उत्पाद व्यय और ध्रौव्य कहना विद्वज्जनों के लिए मनोरंजक नहीं हो सकता। इस आशंका का समाधान करने के लिए द्रव्यार्थीक एवं पर्यायार्थिक नय के अनुसार किसी धर्म को प्रधान और किसी को अप्रधान विवक्षित करके एक ही वस्तु में सत्ता, असत्ता, नित्यता और अनित्यता का सद्भाव दिखलाते हुए उक्त विरोध का परिहार करते हैं प्रधान और अप्रधान रूप से विवक्षा करने से अर्थात् किसी धर्म को प्रधान रूप में और किस को गौण रूप में विवक्षित करने से एक ही वस्तु अनेकान्तात्मक -कथंचित् नित्य और कथंचित् अनित्य हो जाती हैं । वह इसप्रकार-घटादि वस्तुओं में द्रव्यार्थिकनय की प्रधानता से Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०८ तत्त्वार्थसूत्रे यदर्शनात् ध्रौव्यलक्षणे स्थित्यंशेऽर्पिते-उपात्ते सति साक्षात्-तद्विपरीतयोरुत्पादव्यययोरनर्पितयोरनुपात्तयोरपि ग्रहणं भवत्येव । __ ध्रौव्यं तावत्-पूर्वमुत्तरं च पर्यायमुत्पादव्ययलक्षणमासादयति, न पुन रुत्पादलक्षणो-व्ययलक्षणो वा पर्यायः पूर्वोत्तरपर्यायानुभावी भवति । तस्माद् विलक्षणौ विभिन्नौ उत्पाद-व्ययौ सुज्ञातौ भवतः । त्रिविधमपि-उत्पादव्ययस्थितिलक्षणं सद् वस्तु अर्पणाऽनर्पणाभ्यां नित्यमनित्यञ्च सिद्धम् । अनेकधर्मवत्त्वेन व्यवस्थितं वर्तते । तत्र-प्रयोजनवशात्कदाचित्कश्चिद्धर्मो वचनेनार्पितो विवक्षितो भवति, कश्चित्पुनः सन्नपि प्रयोजनाभावात्-अनर्पितोऽविवक्षितो भवति । किन्तु-न हि एतावता स धर्मी विवक्षितधर्ममात्र एव भवति, अपितु-अविवक्षितधर्मयुक्तोऽपि भवत्येव । तस्मात् सत्पर्यायविवक्षायां सद् उत्पादादिस्थित्यंशविविक्षायां नित्यमसदपि उत्पादादि अनित्यञ्च भवति । सत्त्वाऽसत्त्वविशिष्टग्रहणात् सर्वदा वस्तुनो येन प्रमाणेन यद् वस्तु सद्विशिष्टं गृह्यते । अन्यथा-अविवक्तग्रहणमेवापद्येत, चाक्षुषादिबुद्धयो विविक्ता एव प्रतीयन्ते । उक्तञ्च-स्थानाङ्गे १० स्थाने—'अप्पियणप्पिए-" इति । अर्पिता-ऽनर्पिते-इति॥२७॥ मूलसूत्रम्--"वेमायणिद्धलुक्खत्तणेण खंधाणं बंधो-" ॥२८॥ छाया-“विमात्र-स्निग्ध-रूक्षत्वेन स्कन्धानां बन्धः-" ॥२८॥ विवक्षा करके, मृत्तिका द्रव्य का अन्वय देखने से ध्रौव्य रूप स्थिति–अंश को अर्पित-ग्रहण करने पर उससे साक्षात् विरुद्ध अनर्पित उत्पाद और व्यय का भी ग्रहण हो जाता है । ध्रौव्य द्रव्य उत्पाद रूप व्यय रूप पूर्वोत्तर पर्याय को धारण करता है, उत्पाद पर्याय या व्ययपर्याय पूर्वोत्तर पर्यायों में अनुगमन नहीं करता । इस कारण उत्पाद और व्यय विभिन्न और विलक्षण हैं, यह सहज ही ज्ञात हो जाता है । इस प्रकार अर्पण औ अनर्पण के द्वारा उत्पाद, व्यय और ध्रौव्य स्वरूप वस्तु नित्य और अनित्य सिद्ध होती है । प्रयोजन के अनुसार कदाचित् कोई धर्म वचन से अर्पितविवक्षित किया जाता है और दूसरा धर्म विद्यमान होते हुए भी प्रयोजन न होने से अनर्पित-अविवक्षित होता है। मगर इतने मात्र से ऐसा नहीं समझ लेना चाहिए उस वस्तु में विवक्षित धर्म ही है । उसमें अविवक्षित धर्म भी रहता ही है । इसकारण जब नित्यता को प्रधानता दी जाती है। तब भी वस्तु में पर्याय की अपेक्षा से अनित्यता रहती है और प्रयोजनवशात् जब पर्याय की मुख्यता से अनित्यता का विधान किया जाता है तब वस्तु में नित्यता भी विद्यमान रहती है। स्थानांग सूत्र में १० वें स्थान में कहा है-'अप्पियणप्पिए' अर्थात् अर्पित और अनर्पित ॥२७॥ मूलसूत्रार्थ--"वेमाय णिद्धलुक्ख' इत्यादि । सूत्र ॥२८॥ विसदृश परिमाण में स्निग्धता और रूक्षता होने से स्कंधों का बन्ध होता है ॥२८॥ Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० २ सू० २८ स्कन्धानां बन्धत्वनिरूपणम् ३०९ तत्त्वार्थदीपिका- पूर्वं भेद-संघातलक्षणाभ्यां पृथक्त्वैकत्वाभ्यां परमाणुपुद्गलानां स्कन्धात्मना-उत्पादो भवतीत्युक्तम्, तत्र–किं संयोगादेव व्यणुकादिलक्षणः संघातो भवति ? आहोस्वित्कश्चिद्विशेष आस्थीयते, इत्याशङ्कायां संयोगे सति एकत्वपरिणामात्मकाद् बन्धात् खलु संघाती निष्पद्यते इति प्रतिपादितम् । तत्रेयं पुनराशङ्का जायते यत्कथं तावत् पुद्गलजात्यपरित्यागे सति केषाञ्चित्पुद्गलानां बन्धो भवति ? केषाञ्चिच्च बन्धो न भवति, इति तत्समाधानार्थ मुच्यते "वेमायणिद्धलुक्खत्तणेण खंधाणं बंधो-' इति । विमात्रस्निग्धरूक्षत्वेन स्कन्धानां बन्धः विषमा-असमाना मात्रा-अंशो ययोस्तौ विमात्रौ, तौ च तौ स्निग्धरूक्षौ विमात्रस्निग्धरूक्षी, तयोर्भावो विमात्रस्निग्धरूक्षत्वं तेन विमात्रस्निग्धरूक्षत्वेन असमस्निग्धरूक्षत्वेन द्यणुकादिस्कन्धानाम् एकत्वपरिणामलक्षणो बन्धो भवतीति भावः । __एवञ्च---तेषां सर्वेषां पुद्गलानां पुद्गलात्मत्वाविशेषेऽपि अनन्तपर्यायाणां केषाञ्चित् परस्परविलक्षणपरिणामाऽहितस्निग्धरूक्षत्वसामर्थ्याब्दन्धो भवति, केषाञ्चित्पुनस्तथाविधपरिणामाहितत्वाभावाब्दन्धो न भवतीति फलितम् । तत्र-बाह्याभ्यन्तर कारणवशात् स्नेहपर्यायाविर्भावात् स्निह्यते स्मेति स्निग्धः, एवम्-रूक्षणाद्, स्निग्धश्च-रूक्षश्चेति स्निग्धरूक्षौ तयोर्भावः स्निग्धरूक्षत्वम् । स्निग्धत्वञ्च-चिकणगुण लक्षणः पर्यायः, तद्विपरीतपरिणामो रूक्षत्वम् , विमात्रयोः-असमानमात्राविशिष्टयोः स्निग्धरूक्षयोः परमाण्वोः परस्परसंश्लेषलक्षणे एकत्वपरिणामात्मके बन्धे सति व्यणुकस्कन्धो जायते । तत्त्वार्थदीपिका--पहले कहा जा चुका है कि भेद और संधात रूप पृथक्त्व से परमा णुपुद्गलों का स्कंध रूप में उत्पाद होता है । तो क्या दों परमाणुओं का संयोग होने से ही द्वयणुक आदि स्कंध उत्पन्न हो जाते हैं अथवा अन्य किसी विशेषता से उत्पन्न होते है ? ऐसी शंका होने पर एकत्व परिणाम रूप बन्ध से संघात (स्कंध) की निष्पत्ति होती है, ऐसा प्रतिपादन किया गया है । इसमें भी यह आशंका उत्पन्न होती है कि पुद्गल जाती की समानता होने पर भी किन्हीं पुद्गलों का बन्ध होता है और किन्हीं का क्यों बन्ध नहीं होता है ? इस आशंका का समाधान करने के लिए कहते हैं विसदृश अंश वाले स्निग्ध और रूक्ष पुद्गलों का बंध होता है । इससे यह फलित हुआ कि यद्यपि समस्त पुद्गलों में पुद्गलपन समान है तथापि अनन्त पर्यायों वाले किन्हीं पुद्गलों का परस्पर विलक्षण परिणाम से प्राप्त स्निग्धत्व और रूक्षत्व के सामर्थ्य से बन्ध होता है । जिन पुद्गलों में पूर्वोक्त प्रकार का परिणमन नहीं होता, उनका बन्ध नहीं होता। जिस पुद्गल में बाह्य और आभ्यन्तर कारणों का संयोग मिलने पर स्नेह पर्याय प्रकट हो जाता है, वह स्निग्धपुद्गल कहलाता है । वह चिकना होता है । उससे विपरीत परिणाम को रूक्षत्व कहते हैं । विमात्र का मतलव है-असमान अंशों वाले । इस प्रकार असमान अंश वाले स्निग्ध और रूक्ष दो परमाणुओं का परस्पर संश्लेष रूप एकत्व परिणामात्मक बन्ध होने पर द्वयणुक स्कन्ध उत्पन्न होता है । Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१० तत्वार्थस्त्रे एवं क्रमेण त्र्यणुकस्कन्धोऽपि यणुकस्य परमाणोश्च विमात्रस्निग्धरूक्षस्य परस्परसंश्लेषलक्षणे. तथाविधे बन्धे संजायते । एवं-संख्येयाऽसंख्येयाऽनन्तप्रदेशस्कन्धा अपि निष्पद्यन्ते । तत्र-स्नेहः एक-द्वि-त्रि-चतुःसंख्येयाऽसंख्येयाऽनन्तगुणभेदादनेकविधो बोध्यः । एवम्-रूक्षोऽपि एक-द्वि-त्रिचतुःसंख्येयाऽसंख्येयाऽनन्तगुणभेदादनेकविधोऽवगन्तव्यः ।। ____ यथा जलाऽजागोमहिष्णुष्ट्री-आविक्षीरघृतेषु स्नेहगुणः प्रकर्षाऽप्रकर्षण प्रवर्तते, एवं-पांशुधूलिरजः कणिकाशर्करादिषु रूक्षगुणश्च प्रकर्षाऽप्रकर्षेण दृष्टिगोचरो भवति । एवम् – परमाणुष्वपि स्निग्धरूक्षगुणयोः स्थितिः प्रकर्षाऽप्रकर्षेणाऽनुमीयते । उक्तञ्च-प्रज्ञापनायां १३ पदे १९५ सूत्रे___ "बंधपरिणामे णं भंते ! कतिविहे पण्णत्ते ? गोयमा ! दुविहे पण्णत्ते, तंजहाणिद्धवंधणपरिणामे लुक्खवंधणपरिणामे य, "समणिद्धयाए बंधो, न होइ समलुक्खयाए वि ण होइ । वेमयणिद्धलुक्खत्तणेण बंधो उ खंधाणं - ॥१॥ "णिद्धस्स णि ण दुयाहिएणं, लुक्खस्स लुक्खेण दुयाहिएणं । णिद्धस्स लुक्खेण उवेइ बंधो, जहण्णवज्जो विसमो समो वा ॥२॥ इति । बन्धपरिणामः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथास्निग्धबन्धपरिणामः रूक्षबन्धपरिणामश्च । इसी प्रकार क्रम से त्र्यणुक स्कंध भी, व्यणुक और परमाणु का, जो विसदृश मात्रा में स्निग्ध और रूक्ष हों, परस्पर में संश्लेष होने पर उत्पन्न होता है । स्नेह किसी पुद्गल में एक गुण (अंश) वाला, किसी में दो अंश वाला, किसी में तीन अंश वाला, किसी में चार अंश वाला, किसी में संख्यात असंख्यात अनन्त अंश वाला समझना चाहिए । इसी प्रकार किसी पुद्गल में रूक्षता एक गुण, किसी में दो गुण यावत् किसी में अनन्त गुण होती है। जैसे जल, बकरी के दूध, गाय के दूध, भैंस के दूध, ऊंटनी के दूध और भेड़ के दूध में तथा घृत में स्निग्धता गुण की न्यूनाधिकता रहती है और पांशु, धूल, रजकण एवं शर्करा आदि में रूक्षता गुण हीनाधिक रूप में दिखाई देता है, इसी प्रकार परमाणुओं में भी स्निग्धता और रूक्षता गुण के प्रकर्ष और अप्रकर्ष का अनुमान किया जाता है । प्रज्ञापनासूत्र के १३ वें पद के १८५ वें सूत्र में कहा है प्रश्न-भगवन् ! बन्धनपरिणाम कितने प्रकार का कहा है ? उत्तर-गौतम !दो प्रकार का कहा है, यथा-स्निग्धबन्धन परिणाम और रूक्षबन्धन परिणाम । 'समान स्निग्धता से और समान रूक्षता से बन्धन नहीं होता; किन्तु स्निग्धता और रूक्षता जब विसदृश परिमाण में होती है. तभी स्कंधों का बन्ध होता है । Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ. २. सू. २८ ख्कन्धानां बन्धत्वनिरूपणम् ३११ "समस्निग्धतया बन्धो न भवति, समरूक्षतया पि न भवति । विमात्रस्निग्धरूक्षत्वेन बन्धस्तु स्कन्धानाम् ॥ १ ॥ "स्निग्धस्य स्निग्धेन द्वयधिकेन रूक्षस्य रूक्षेण द्वयधिकेन ॥ स्निग्धस्य रूक्षेण उपैति बन्धो जघन्यवों विषमः समो वा ॥१॥ ॥२८॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व संघाताद् एकत्वलक्षणात् स्कन्धाः व्यणुकादय उत्पद्यन्ते इत्युक्तम्, तत्र-स खलु संघातः किं संयोगमात्रादेव भवति ? आहोस्वित् संयोगविशेशात् ? इत्याशङ्कासमाधातुमाह-संयोगे सति बद्धस्य संघातो भवति, संघाते सति बद्धस्य सतः स्कन्धपरिणामो भवतीति । तत्र-एकत्वपरिणामः खलु बन्धः केन प्रकारेण द्वयोः परमाण्वोः बहूनां परमाणूनां जायते-? किं परस्परानुप्रवेशेन, उताहो सर्वात्मना प्रवेशाभावेऽपि तथाविधो बन्धो भवति ? तत्र-परमाण्वोः-परमाणूनां वा शुषिराभावात् परस्परानुप्रवेशस्तावन्नैव सम्भवति । अपितु-परमाणूनां परिणतिविशेषात् सर्वात्मना सर्वथा बन्धो भवति । तथाचा-ऽयोगोलकवत् परस्परानुप्रवेशाभावेऽपि गुणविशेषात् सर्वात्मना-एकत्वपरिणामलक्षणो बन्धो भवतीति फलितम्, कथं पुनः स तथाविधो बन्धो गुणविशेषाद् जायते-१ इत्याकाङ्काया 'स्निग्ध पुद्गल का दो अंश अधिक स्निग्ध पुद्गल के साथ और रूक्ष का दो अंश अधिक रूक्ष पुद्गल के साथ, स्निग्ध का रूक्ष के साथ बन्ध होता है; परन्तु जघन्य गुण वाले पुद्गल का किसी के भी साथ बन्ध नहीं होता है ॥२८॥ तत्त्वार्थनियुक्ति --पहले कहा गया है कि एकत्व रूप संघात से घणुक आदि स्कन्धों की उत्पत्ति होती है, मगर वह संघात संयोगसामान्य से होता है अथवा विशेष प्रकार के संयोग से होता है ? इस प्रश्न का समाधान करने के लिए कहते हैं-संयोग होने पर बद्ध का संघात होता है और संघात होने पर बद्ध का स्कंध रूप परिणाम उत्पन्न होता है । एकत्वपरिणाम रूप बन्ध दो परमाणुओं का अथवा बहुत परमाणुओं का किस प्रकार से होता है ? क्या एक परमाणु में दूसरे परमाणु का प्रवेश होने से होता है या पूरी तरह प्रवेश न होने पर भी वह बन्ध हो जाता है ? परमाणुओं में पोलापन तो होता नहीं है, इस कारण बे एक दूसरे में प्रविष्ट नहीं हो सकते, किन्तु परमाणुओं के परिणमन विशेष से ही सर्वथा सर्वात्मना बन्ध हो जाता है । इससे यह फलित हुआ कि लोहे के गोले में अग्नि जैसे समा जाती है वैसे एक परमाणु दूसरे परमाणु में समाता नहीं है, फिर भी गुण कि विशेषता के कारण सर्वात्मनापूर्ण रूप से एकत्वपरिणाम रूप बन्ध हो जाता है । किन्तु गुण की विशेषता के कारण बन्ध किस प्रकार हो जाता है ? इस प्रकार की आशंका होने पर कहते हैं Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१२ तत्वार्थसूत्रे माह - - "वेमायणिद्धलुक्खत्तणेण संधाणं बंधो" इति । विमात्र - स्निग्ध- रूक्षत्वेन स्कन्धानां बन्धः, विषमा-असमा मात्रा अंशो ययोस्तौ विमात्रौ, स्पर्शाख्यो गुणः स्नेहः, तत्परिणामः स्निग्धः । एवं रूक्षोऽपि स्पर्शाख्यगुणपरिणामः, स्निग्धश्च – रूक्षश्च स्निग्धरूक्षौ, एकः स्निग्धः - अपरो रूक्ष इत्यर्थः । विमात्रौ च तौ स्निग्धरुक्षौ तयोर्भावो विमात्रस्निग्ध- रूक्षत्वं तेन - विमात्रस्निग्ध रूक्षत्वेन तत्परिणत्या - पत्त्या स्कन्धानां द्व्यणुकादीनां बन्धो भवतीति भावः । तथाच — विमात्रयोः स्निग्धरूक्षयोः परस्परसंयुक्तोः परमाण्वादिपुद्गलयोरेकत्वपरिणामलक्षणबन्धेन व्यणुकादि स्कन्धाः सम्पद्यन्ते । एवञ्च - एकस्थानाद् गलति अपरं स्थानं पूरयति -- इति पूरणादं गलनाच्च पुद्गलाः पूरकत्वेन स्कन्धान् निष्पादयन्ति गलनेन च -स्कन्धभेदं कुर्वन्ति । पुद्गलाः । तत्र–सकलो बन्धः संयोगपूर्वको भवति, रूक्षता स्नेहविशेषात् परमाणोः परमाण्वन्तरेण संश्लेषात्मको बन्धो मृद्रजोभिस्तृणादिबन्धवत् संजायते । तथाहि - परमाणव एकगुण स्निग्धादि क्रमेण संख्येयाऽसंख्येयाऽनन्ताऽनन्तगुणास्निग्धाः सन्ति उदकाजागोमहिष्युष्ट्रयवीदुग्ध-घृतस्नेहप्रवर्षाऽप्रकर्षवत् । एवम् - एकगुणरूक्षादिक्रमेण हीन - मध्यमोत्कृष्टसंख्येयाऽसंख्येयानन्तगुणरूक्षा भविन्त । तत्र - चिक्कणत्वलक्षणः स्नेहः तद्विपरीतः असमान अंशों में स्निग्धता और रूक्षता होने से बंध होता है । स्नेह का मतलब है चिकनापन और रूक्षता का अर्थ है सूखापन | यह दोनों पुद्गल के स्पर्शनामक गुण की अवस्थाएँ हैं । दो परमाणुओं में से एक स्निग्ध और दूसरा रूक्ष होता है और वह स्निग्धता एवं रूक्षता जब विसदृश मात्रा में होती है तब उनका परस्पर में बन्ध हो जाता है । इस प्रकार विभिन्न मात्रा (अंश) वाले परस्पर में संयुक्त स्निग्धता और रूक्ष परमाणु आदि पुद्गलों के एकत्व परिणमन रूप बन्धन से द्वणुक आदि स्कंध उत्पन्न हो जाते हैं । इस तरह एक स्थान से गलता अर्थात् बिछुड़ता है और दूसरे स्थान को पूरता है - दूसरे में मिलता है, इस प्रकार पूरण और गलन के कारण वह पुद्गल कहलाता है । पूरक होकर वह स्कंधों को उत्पन्न करता है और गलन करके स्कंध में भेद उत्पन्न करता है । जितने भी बन्धन हैं, सब संयोग पूर्वक ही होते हैं । स्निग्धता और रूक्षता की विशेषता के कारण परमाणु का दूसरे परमाणु के साथ संश्लेषरूप बन्ध होता है । सब परमाणुओं में स्निग्धता एक सी नहीं होती । किसी में एक गुण (डिगरी) स्निग्धता होती है, किसी में असंख्यात गुण और किसी में अनन्त गुण भी स्निग्धता होती है । जल में थोड़ी स्निग्धता है । उसकी अपेक्षा बकरी के दूध में अधित है और फिर गाय, भैंस, उँटनी एवं भेड़ के दूध में क्रमशः अधिकाधिक स्निग्धता पाई जाती है । घृत में और अधिक होती है । इसी प्रकार रूक्षता भी न्यूनाधिक मात्रा में विद्यमान रहती है । कोई पुद्गल हीन रूक्षता वाला कोई मध्यम रूक्षता वाला और कोई उत्कृष्ट रूक्षता वाला होता है । I Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ. २ सू. २८ स्कन्धानां बन्धत्वनिरूपणम् ३१३ स्पर्शगुणपरिणामो रूक्षः' ततश्च-संश्लेषणस्नेहरूक्षपरिणतिमत्त्वात् सर्वात्मना संयोगजन्यबन्धो भवतीति सिद्धम् । तथाविधो हि बन्धविशेषः एतादृशपुद्गलद्रव्याणां प्रत्यक्षतया प्रसिद्धः ।। संहतं महद्रव्यं घटपटादिकं प्रत्यक्षसिद्धं परमाणुबन्धस्याऽनुमापकं बोध्यम् । तथाहि-परमाणुसंहतिविशेषं विना महत्संहतं न सम्भवति । एवञ्च प्रत्यक्षसिद्धघटादि द्रव्यसंहतेन परमाणुसंहतिरपि बन्धरूपाऽनुमीयते, तथाच-स्निग्धगुणानां च बन्धो भवतीति बोध्यम् । परन्तु–नाऽयं नियमो वर्तते यत्-सर्वस्यैव स्निग्धगुणस्य रूक्षगुणेन सह बन्धो भवत्येव । एकगुणस्निग्धस्य पुद्गलस्यैकगुणरूक्षेण सह पुद्गलेन न बन्धः जघन्यगुणवत्त्वेन द्वयोर्विमात्राया अभावात् । स्वस्थानापेक्षया स्निग्धस्य पुद्गलस्य स्निग्धेव पुद्गलेन बन्धो न भवति । एवं-स्वस्थाना पेक्षया ऽपि-एकगुणस्निग्धस्य पुद्गलस्यैकगुणरूक्षेण पुद्गलेन सह बन्धो न भवति । एकगुणस्निग्धरूक्षादीनां संयोगे सत्यपि स्निग्धरूक्षत्वे च सत्यपि न परस्परमेकत्वपरिणतिलक्षणो बन्धः सञ्जायते। तेषां परस्परबन्धाभावे कारणं तु-तथाविधपरिणतिशक्त्यभाव एव प्रतीयते । पुद्गलद्रव्याणां परिणतिशक्तयश्च क्षेत्रकालानुसारिण्यो विचित्रा एव प्रयोगविस्रसापेक्षाः प्रभवन्ति । जघन्यश्च -स्नेहकिसी में संख्यात, किसी में असंख्यात और किसी में अनन्त गुण रूक्षता होती है । इस प्रकार स्निग्धता (चिकनाहट) और रूक्षता (सूखेपन) के कारण परमाणुओं में संश्लेष होता है और वे एक दूसरे के साथ बद्ध हो जातेहैं । बद्ध होने पर स्कंध की उत्पत्ति होती है। पुद्गल द्रव्यों का इस प्रकार बन्ध होना प्रत्यक्ष से सिद्ध है । स्थूल जो घट पट आदि पुद्गल स्कंध हैं और जो प्रत्यक्ष से प्रतीत होते हैं, वही परमाणुओं के बन्ध के अनुमापक हैं, अर्थात् उन्हें देखने से परमाणुओ के बन्ध का अनुमान किया जा सकता है। क्योंकि परमाणुओं का संघात हुए विना महान् आकार उत्पन्न नहीं हो सकता । इस प्रकार प्रत्यक्ष से सिद्ध घट आदि पिण्डों से परमाणुओं के संयोग बन्ध का अनुमान होता है । अतएव यह समझना चाहिए कि स्नेह गुण वाले और रूक्ष गुण वाले परमाणुओं का बन्ध होता है। __मगर ऐसा नियम नहीं कि सभी स्निग्धता गुण वाले पुद्गलों का सभी रूक्ष पुद्गलों के साथ बन्ध हो ही जाता है । अगर किसी पुद्गल में एक गुण स्निग्धता है तो एक गुण रूक्षता वाले पुद्गल के साथ उसका बन्ध नहीं होता, क्यों कि दोनों ही पुद्गल जघन्य गुण वाले हैं, अतः उनमें गुण की विसदृशता अर्थात् विषम परिमाण नहीं हैं । स्वस्थान की अपेक्षा से स्निग्ध पुद्गल का स्निग्ध पुद्गल के साथ बन्ध नहीं होता । इसी प्रकार एक गुण स्निग्ध पुद्गल का एक गुण रूक्ष पुद्गल के साथ बन्ध नहीं होता। एक गुण स्निग्ध और एक गुण रूक्ष पुद्गलों का संयोग होने पर भी और उनमें स्निग्धता तथा रूक्षता होने पर भी परस्पर बन्ध नहीं होताहै । __इन पुद्गलों का बन्ध न होने का कारण तो उनमें उस रूप में परिणत होने की शक्ति Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१४ तत्त्वार्थसूत्रे गुणोऽल्पत्वादेव जघन्यगुणरूक्षं पुद्गलं परिणामयितुं समर्थो न भवति । एवम् - जघन्यो रूक्षगुणः स्तोकत्वादेव जघन्यगुणस्निहं न स्वाधीनं कत्तुं समर्थो भवति । तत्र-जघन्यस्तावद् एकगुणस्निग्धः-एकगुणरूक्षः । स्नेहादिगुणानाञ्च प्रकर्षाऽप्रकर्षभेदो ऽस्त्येव, यथा-उदकापेक्षया-ऽजादुग्धमधिकस्निग्धं भवति-अजादुग्धाद् गोदुग्धमधिकं स्निग्धम्, गोक्षीराद् महिषोपयः, तदपेक्षया-उष्ट्रीपयोऽधिकम् , ततोऽप्यविपयोऽधिकं स्निग्धं भवति, इत्युत्तरोत्तरमेषां स्नेहाधिक्यम्, पूर्वं पूर्वं रूक्षताधिक्यमवगन्तव्यम् । तत्र-एकगुणस्निग्धस्य पुद्गलस्यैकगुणस्निग्धेनेव यादिना सर्वेण समानेन संख्येयाऽसंख्येयाऽनन्तगुणस्निग्धेन वा पुद्गलेन बन्धो न भवति । ___ एवमेव-एकगुणरूक्षस्य पुद्गलस्यैकगुणरूक्षादिभिः सदृशैः संख्येयासंख्येयाऽनन्तानन्तगुणरूक्षैः पुद्गलैःबन्धो न भवति । एवं जघन्यगुणस्निग्धानां जघन्यगुणरूक्षाणां च पुद्गलानां परस्परं बन्धो न भवति । अतो जघन्य (निकृष्ट) गुणस्निग्धरूक्षौ परित्यज्य तदन्येषां मध्यमोत्कृष्टस्निग्धानां रूक्षैः सह रूक्षाणां च तथाविधानां स्निधैः सह परस्परं बन्धो भवति । तथाच--द्विगुणस्निग्धस्य पुद्गलस्यैकगुणरूक्षेण पुद्गलेन सह बन्धो न भवति । एवम्एकगुणस्निग्धस्य पुद्गलस्य द्विगुणरूक्षेण पुद्गलेन सह बन्धो न भवति । एकस्य जघन्यगुण का अभाव ही प्रतीत होता है । पुद्गलों में परिणमन करने की शक्तियाँ क्षेत्र और काल के अनुसार विचित्र प्रकार की होती है। उनमें से कोई स्वाभाविक और कोई-कोई प्रयत्नसापेक्ष हुआ करती हैं । जघन्य अर्थात् एक डिगरी का स्नेह गुण अल्पमात्रा में होने के कारण जघन्य गुण वाले रूक्ष पुद्गल को परिणत करने में समर्थ नहीं होता इसी प्रकार जघन्य रूक्ष गुण वाला भी अल्प होने के कारण जघन्य गुण वाले स्निग्ध पुद्गल को अपने रूप में परिणत नहीं कर सकता । जघन्य का अर्थ है-एक गुण स्निग्ध या एक गुण रूक्ष । स्निग्धता रूक्षता आदि गुणों का परिमाण न्यूनाधिक होता ही है; जैसे जल की अपेक्षा बकरी का दूध अधिक स्निग्ध होता है, बकरी के दूध से गाय का दूध अधिक स्निग्ध होता है, इसी प्रकार गाय के दूध से भैंस का, भैंस के दूध से उँटनी का और उँटनी के दूध की अपेक्षा भेड़ का दूध अधिक स्निग्ध होता है । इनमें उत्तरोत्तर स्निग्धता अधिक हैं । और पूर्व पूर्वमें रूक्षता के अंश अधिक है। एक गुण स्निग्धपुद्ल का जैसे एक गुण स्निग्ध पुद्गल के साथ बन्ध नहीं होता, उसी प्रकार दो, संख्यात, असंख्यात और अनन्त गुण स्निग्ध पुद्गल के साथ भी बन्ध नहीं होता । इसी प्रकार एक गुण रूक्षता वाले पुद्गल का एक गुण रूक्षता वाले तथा संख्यात असंख्यात और अनन्त गुण रूक्षता वाले पुद्गलों के साथ बन्ध नहीं होता। इसी प्रकार जघन्य गुण वाले स्निग्ध और जधन्य गुण वाले रूक्ष पुद्गलों का परस्पर बन्ध नहीं होता। दो गुण स्निग्धता वाले पुद्गल का एक गुण रूक्षता वाले पुद्गल के साथ बन्ध नहीं Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० २ सू. २८ स्कन्धानां बधत्वनिरूपणम् ३१५ त्त्वात् । यथा-जधन्यविषयाणां स्निग्धरूक्षाणां परस्परं बन्धो न भवति, एवंगुणसाम्येऽपि सदृशानां बन्धो न भवतीति बोध्यम् । तथाहि-तुल्यगुणस्निग्धस्य पुद्गलस्य तुल्यगुणस्निग्धेन पुद्गलेन सह बन्धो न भवति । एवं-तुल्यगुणरूक्षस्य पुद्गलस्य तुल्यगुणरूक्षेण पुद्गलेन सह बन्धो न भवतीति । तेषां परस्परसमबलगुणमल्लद्वयाऽभिघातवत् , परिणतशक्तेरभावात् । परन्तु-पञ्चगुणरूक्षेण सह बन्धो भवति, स्निग्धगुणवैषम्ये-रूक्षगुणवैषम्ये च सदृशानामपि पुद्गलानां भवति बन्धः । ____ एवं द्विगुणस्निग्धस्य चतुर्गुणस्निग्धेन सह बन्धः, त्रिगुणस्निग्धस्य पञ्चगुणस्निग्धेन सह बन्धः, चतुर्गुणस्निग्धस्य षड्गुणस्निग्धेन सह बन्धः यावदनन्तगुणस्निग्धेन सह बन्धोऽवगन्तव्यः । एवं रूक्षगुणवैषम्येऽपि-स्वयमूहनीयम् । अथैवमपि-एकगुणस्निग्धस्य पुद्गलस्य द्विगुणस्निग्धेनाऽपि पुद्गलेन सह बन्धप्रसङ्गः गुणवैषम्यस्य तत्रापि सत्त्वादिति चेन्मैवम् । अधिकादिगुणानामेव सदृशानां पुद्गलानां परस्परबन्धाऽभ्युपगमात् । तथाहि-एकगुणस्निग्धस्य पुद्गलस्य द्विगुणाधिकस्निग्धेन सह, द्विगुणाधिकस्निग्धस्य पुद्गलस्य एकगुणस्निग्धेन सह, एकगुणरूक्षस्यापि पुद्गलस्य द्विगुणाद्यधिकरूक्षेण पुद्गलेन सह, द्विगुहोता । इसी प्रकार एक गुण स्निग्धता वाले का दो गुण रूक्षता वाले पुद्गल के साथ बन्ध नहीं होता, क्योंकि एक गुण जधन्य गुण होता है । जैसे जघन्य गुण वाले स्निग्ध और रूक्ष पुद्गलों का वन्ध नहीं होता, उसी प्रकार गुणों की समानता होने पर सदृश पुद्गलों का बन्ध नहीं होता । वह इसप्रकार है-तुल्यगुण स्निग्ध पुद्गल का तुल्यगुण स्निग्ध पुद्गल के साथ बन्ध नहीं होता। इसीप्रकार तुल्यगुण रूक्षपुद्गलका तुल्यगुण रूक्ष पुद्गल के साथ बन्ध नहीं होता। समान बल और गुण वाले दो मल्लों के आघात के समान उनमें परिणत करने की शक्ति नहीं होती है। किन्तु पंचगुणस्निग्धका पंचगुणरूक्ष पुद्गल के साथ बन्ध होता है । स्निग्धता गुण की विषमता या रूक्षता गुण की विषमता होने पर सदृश पुद्गलों का भी बन्ध होता है । इस प्रकार द्विगुण स्निग्ध का चतुगुर्ण स्निग्ध के साथ बन्ध होता है, त्रिगुण स्निग्ध का पंचगुण स्निग्ध के साथ बन्ध होता है, चतुर्गुण स्निग्ध का षड्गुण स्निग्ध के साथ बन्ध होता है इसी प्रकार अनन्तगुण स्निग्ध के साथ बंध समझ लेना चाहिए । इसी प्रकार रूक्षगुण की विषमता होने पर भी बन्ध होना स्वयं समझ लेना चाहिए । _ शंका-ऐसा होने पर भी एकगुण स्निग्ध पुद्गल का द्विगुण स्निग्ध पुद्गल के साथ बन्ध होना चाहिए क्योंकि गुण की विषमता वहाँ भी विद्यमान है । समाधान-ऐसा न कहिए । दो गुण अधिक आदि सदृश पुद्गलों का ही परस्पर बन्ध स्वीकार किया गया है । अतएव एकगुण स्निग्ध पुद्गल का दो अधिक गुण वाले स्निग्ध के Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anamon NAAAAAA ३१६ तत्त्वार्थसूत्रे णाधधिकरूक्षस्य-एकगुणरूक्षेण पुद्गलेन च सह बन्धो न भवति । एकादिगुणाधिकयोः पुनः सदृशयोः स्निग्धपुद्गलयोः रूक्षपुद्गलयोः रूक्षपुद्गलयोर्वा बन्धो न भवति । तेषु खलु-एकादिगुणाधिकेषु सदृशस्निग्धेषु सदृशरूक्षेषु वा प्रतिविशिष्ठपरिणतिशक्तरभावात् । तथाच एकगुणस्निग्धस्य परमाणुपुद्गलादेद्विर्गुणस्निग्धः परमाणुपुद्गलः-एकगुणाधिकः द्विगुणस्निग्धस्य परमाणुपुद्गलस्य त्रिगुणस्निग्धः-परमाणुपुद्गलः एकगुणाधिकः, त्रिगुणस्निग्धस्य परमाणुपुद्गलस्य चतुर्गुणस्निग्धः परमाणुपुद्गलः-एकगुणाधिको भवति, इत्यादिरीत्या यावदनन्तगुणः पुद्गलः-एकगुणाधिकोऽवगन्तव्यः । एतेषाञ्च सदृशानां परस्परं बन्धो न भवति, उक्तयुक्तेः । एवम्-"जघन्यवर्ज:" इतिवचनात्एकगुणं विहाय द्विगुणस्य परमाणुपुद्गलस्य त्रिगुणेन परमाणुपुद्गलेन सह बन्धो न भवति । एवम्त्रिगुणस्य चतुर्गुणेन सह बन्धो न भवति इत्यादिरीत्या शेषविकल्पयोजनमपि स्वयं करणीयम् । एवम्--एकगुणरूक्षस्य परमाणुपुद्गलादेर्द्विगुणरूक्षः परमाणुपुद्गलः-एकगुणाधिको भवति, एवं द्विगुणरूक्षस्य परमाणुपुद्गलस्य त्रिगुण रूक्षः परमाणुपुद्गलः एक गुणाधिको भवति, त्रिगु साथ द्विगुण अधिक स्निग्ध पुद्गल का एक गुण स्निग्ध के साथ, एकगुण रूक्ष पुद्गल का द्विगुण अधिक रूक्ष के साथ, द्विगुणअधिक रूक्षका एकगुण रूक्ष पुद्गल के साथ बन्ध नहीं होता । एक आदि गुण अधिक सदृश दो स्निग्ध पुद्गलों अथवा रूक्ष पुद्गलों का बन्ध नहीं होता। . उन एकादि गुण अधिक पुद्गलों में सदृश स्निग्ध पुद्गलों में तथा सदृश रूक्ष पुद्गलों में विशिष्ट परिणमन की शक्ति का अभाव होता है। एकगुण स्निग्ध परमाणु आदि पुद्गल की अपेक्षा द्विगुण स्निग्ध परमाणु पुद्गल एक गुणाधिक कहलाता है, दो गुण स्निग्ध परमाणु पुद्गल की अपेक्षा तीन गुण स्निग्ध परमाणु पुद्गल एकगुणाधिक कहलाता है, तीन गुण स्निग्ध परमाणुपुद्गल की अपेक्षा चतुर्गुण स्निग्ध परमाणुपुद्गल एक गुणाधिक कहलाता है। इसी प्रकार यावत् अनन्तगुण पुद्गल एक दूसरे की अपेक्षा एकगुणाधिक समझ लेना चाहिए । पूर्वोक्त युक्ति के अनुसार इन सदृश पुद्गलों का परस्पर बंध नहीं होता । इस प्रकार जघन्य वर्ज अर्थात् जघन्य को छोड़कर इस वचन के अनुसार एक गुण को छोड़कर द्विगुण परमाणु पुद्गल का त्रिगुण परमाणु पुद्गल के साथ बन्ध नहीं होता है । इसी प्रकार त्रिगुण का चतुर्गुण के साथ बन्ध नहीं होता, इत्यादि प्रकार से शेष विकल्पों की योजना स्वयं कर लेना चाहिए। इसी प्रकार एक गुण रूक्ष परमाणुपुद्गल आदि की अपेक्षा द्विगुण रूक्ष परमाणुपुद्गल एकगुणाधिक कहलाता है; दो गुण रूक्षता वाले की अपेक्षा तीन गुणरूक्षता वाला एकगुणाधिक कहलाता है, तीन गुण रूक्ष की अपेक्षा चारगुण रूक्ष एक गुणाधिक कहलाता है, Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० २ सू. २८ स्कन्धानां बन्धत्वनिरूपणम् ३१७ णरूक्षस्य चतुर्गुणरूक्षः-एकगुणाधिको भवति, इत्येवं रीत्या यावदनन्तगुणरूक्षः-एकगुणाधिको भवति । एतेषाञ्चापि सदृशानां परस्परं बन्धो न भवति, प्रागुक्तयुक्तेस्तुल्यत्वात् । एवमत्रापि-"जघन्यवर्जः" इतिवचनात्, द्विगुणस्य त्रिगुणेन सह बन्धो न भवति, एवंत्रिगुणस्य चतुर्गुणेन सह बन्धो न भवति, इत्यादिरीत्या शेषविकल्पयोजनमपि स्वयमूहनीयम् । अपितु-पूर्वोक्तरीत्या द्विगुणस्निग्धस्य पुद्गलस्य चतुर्गुणस्निग्धेन पुद्गलेन सह बन्धो भवति त्रिगुणस्निग्धस्य पुद्गलस्य पञ्चगुणस्निग्धेन पुद्गलेन सह बन्धो भवतीत्यादिरीत्याऽवगन्तव्यम् । "तथाचोक्तम्-प्रज्ञापनायां २०गाथायाम्-- "णिद्धस्स णिद्रेण दुआधिएण लुक्खस्स लुक्खेण दुआधिएण । णिद्धस्स लुक्खेण उवेइ बंधो जहण्णबज्जो विसमे समे वा ॥१॥ इति । "स्निग्धस्य स्निग्धेन द्वयाधिकेन रूक्षस्य रूक्षेण द्वयाधिकेन । स्निग्धस्य रूक्षेण उपैति बन्धो जघन्यवों विषमः समो वा ॥१॥ इति । अत्रैतद् गाथापूर्वार्द्धन सदृशानां स्निग्धानां रूक्षाणाञ्च पुद्गलानां द्यधिकादिगुणवैषम्ये बन्धो भवतीति प्रतिपाद्यते । तथाच-स्निग्धस्य स्निग्धेन द्वयाधिकेन रूक्षस्यापि रूक्षेण द्वयाधिकेन सह बन्धो भवतीति सिद्धम् । एवमेतस्या एव गाथाया उत्तरार्द्धन तु जघन्यगुणवर्जितयोः स्निग्धरूक्षयोः पुद्गलयोर्विषमगुणयोः-समगुणयोर्वा परस्परं बन्धो भवतीति फलितम् ।। इसी प्रकार यावत् अनन्तगुण रूक्ष एकगुणाधिक होता है । इन सब सदृश पुद्गलों का परस्पर बन्ध नहीं होता इन के बन्ध न होने के विषय में पूर्वोक्त युक्ति समान है--वही युक्ति यहां भी लागू होती है। यहां भी जघन्यवर्ज इस कथन के अनुसार द्विगुण का त्रिगुण के साथ बन्ध नहीं होता त्रिगुण का चतुर्गुण के साथ बन्ध नहीं होता इत्यादि शेष विकल्पों की योजना स्वयं कर लेना चाहिए । किन्तु पूर्वोक्त प्रकार से द्विगुण स्निग्ध का चतुर्गुण स्निग्ध के साथ बन्ध होता है त्रिगुण स्निग्ध पुद्गल का पंचगुण स्निग्ध पुद्गल के साथ बन्ध होता है । इत्यादि रूप से आगे भी समझ लेना चाहिए । प्रज्ञापनासूत्र में कहा है-- स्निग्ध पुद्गल का दो अंश अधिक स्निग्ध पुद्गल के साथ और रूक्ष का दो अंश अधिक रूक्ष पुद्गल के साथ बन्ध होता है । स्निग्ध पुद्गल का रूक्ष पुद्गल के साथ बन्ध होता है चाहे वे समगुण वाले हों चाहे विषम गुण वाले हों । इसमें अपवाद यही है कि जघन्य गुण वाले का बन्ध नहीं हो सकता । इस गाथा के पूर्वार्ध में प्रतिपादित किया गया है कि जब स्निग्ध या रूक्ष-सदृश पुद्गल हों तो दो अंश अधिक आदि के साथ बन्ध होता है । इस प्रकार स्निग्ध का Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे अथ संहन्यमानाः परमाणवः किं द्विप्रदेशादिकस्कन्धाकारेण परिणता भवन्ति ? आहोस्वित् परिमण्डलादिपञ्चप्रकारकसंस्थानाकारेण परिणमन्ते ? तत्र-यदि परमाणुषु स्पर्शादयः परिणामाव्यवस्थिता भवन्ति, तदा तेषां तत्र सर्वदा व्यवस्थितत्वान्नोत्पादो, नापि-विनाशः सम्भवति । उत्पाद--विनाशौ च विना स्निग्धगुण-रूक्षगुणपरमाणुपुद्गलयोः परिणामाऽभावे तदवस्थयोः कथं द्यणुकादिस्कन्धपरिणामः स्कन्धेषु वा-स्पर्शादिशब्दादिपरिणामेषु एकस्यैव कस्यचित् परिणामस्य नित्यत्वेनेष्टतया शेषस्पर्शादि शब्दादिपरिणामाऽभावापत्तिः स्यात् । यदि तु-परमाणुषु स्कन्धेषु वा स्पर्शादिपरिणामा अव्यवस्थिताः सन्तीत्युच्यते, तदा-सर्वमिष्यमाणमुपपद्यते, पूर्वपरिणामत्यागेनोत्तरपरिणामान्त राभ्युपगमात् । अन्ये स्पर्शादयो-ऽन्ये च स्पर्शादिशब्दादयो द्रव्य-क्षेत्र-काल-भावविशेषा भवन्तीति , यथा-परिणामं । वस्त्ववगम्येत । तथाच-कोऽत्र सिद्धान्तः इति नाऽवगम्यते, ___ कथञ्चिदव्यवस्थितत्वपक्षाभ्युपगमेऽपि किं समगुणः समगुणतयैव परिणमयति ? उताहो विषमगुणतयापि परिणमयति ! इतिचेदत्रोच्यते परमाणुषु-स्कन्धेषु वा स्पर्शादयः स्पर्शादिशब्दादो गुण अधिक स्निग्ध के साथ और रूक्ष का दो गुण अधिक रूक्ष के साथ बन्ध होना सिद्ध होता है । और इसी गाथा के उत्तरार्ध से यह फलित होता है कि जघन्य गुण से वर्जित स्निग्ध और रूक्ष पुद्गलों का, चाहे वे विषम गुण वाले या सम गुण वाले हों, परस्पर में बन्ध हो जाता है । प्रश्न-जब परमाणु आपस में मिलते हैं तो क्या द्विप्रदेशी आदि स्कन्धों के आकार में परिणत होते हैं अथवा परिमंडल आदि पाँच प्रकार के आकार में परिणत होते हैं ? यदि परमाणुओं में स्पर्श आदि परिणाम व्यवस्थित ही होते हैं या स्कंधों में स्पर्श आदि परिणाम व्यवस्थित होते हैं तो उनके वहाँ सदैव व्यवस्थित रहने के कारण न उत्पाद होगा, न विनाश होगा । जब उत्पाद और विनाश नहीं होगा तो स्निग्ध और रूक्ष गुण वाले परमाणुओं के परिणमन के अभाव में कैसे द्वयणुक आदि स्कन्ध परिणाम उत्पन्न होगा ? स्पर्श आदि तथा शब्द परिणाम वाले स्कंधों में एक ही किसी परिणाम को नित्य रूप से अंगीकार करने के कारण शेष स्पर्श आदि एवं शब्द आदि परिणामों के अभाव की आपत्ति होगी। यदि आप स्कन्धों में स्पर्श आदि परिणामों को अव्यवस्थित कहते हैं तो सब ठीक है; क्योंकि पूर्व परिणाम का त्याग होने पर उत्तर परिणाम को स्वीकार किया गया है । स्पर्श आदि भिन्न हैं और स्पर्श आदि. शब्द आदि भिन्न हैं जो द्रव्य क्षेत्र काल और भाव संबंधी परिणाम विशेष होते हैं। इस प्रकार परिणाम के अनुसार वस्तु का ज्ञान हो जाएगा । तो इस विषय का सिद्धांत क्या है, यह मालूम नहीं पड़ता। Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ २ सू. २८ स्कन्धानां बन्धत्वनिरूपणम् ३१९ दयश्च परिणामा अव्यवस्थिताः अनवस्थिता एव भवन्ति परिणामित्वात् । तथाच-परमाणुपुद्गलः स्कन्धो वा द्रव्यादिजातिस्वभावमपरित्यजन् स्पर्शान्तरादिगुणं शब्दान्तरादिगुणं प्रतिपद्यते स्पर्शादिसामान्यमपरित्यजन्तः परमाण्वादयः पुद्गलाः स्पर्शादिविशेषान प्राप्नुवन्ति । तस्मादवस्थिताऽनवस्थितत्वं स्पर्शादीनां वर्तते परिणन्तारः खलु मरिचहिंग्वादयः स्वशक्तिपाटवशालिनः सन्तः परिणतियोग्य वस्तु क्वथिततक्रादिस्वाद्वाद्याकारेण स्वात्मसात्कुर्वन्तो दृष्टिगोचरा भवन्ति । केचित् पुनः-दधिगुडप्रभृतयः पदार्थाः परिणमनशक्तिस्वभावतयाऽन्योन्यपरिणति हेतवो भवन्ति पूर्वेषामेकतः परिणतिशक्तिर्भवति, पाटवातिशयात् । तथाच --परिणामात् स्पर्शादिशब्दादयोऽनवस्थिता भवन्तीति सिद्धम् । ___ अथ परिणतिविशेषाद् गुणवत्त्वस्याऽनवस्थितत्वेपि बध्यमानयोः परमाणुपुद्गलयोर्गुणवत्त्वे सति समगुणयोर्विषमयोर्वा द्विगुणस्निग्धस्य-द्विगुणरूक्षस्य वा, एवं-द्विगुणस्निग्धस्य--चतुर्गुणरूक्षस्य वा कया रोल्या परिणामो भवति ? किं द्विगुणस्निग्धः पुद्गलो द्विगुणरूक्षं पुद्गलं स्नेहात्मतया परिणमयति ? उताहो-द्विगुणरूक्षः पुद्गलो द्विगुणस्निग्धं पुद्गलं रूक्षात्मतया परिणमयति ? --- कथंचित् अव्यवस्थितत्व पक्ष को स्वीकार करने पर भी क्या समगुणवाला समगुण रूप से ही परिणत होता हैं ? या विषम गुण रूप से भी परिणत होता है ? उत्तर- परमाणुओं में अथवा स्कंधों में स्पर्श आदि एवं शब्दादि परिणाम अवस्थित और अनवस्थित ही होते हैं, क्योंकि वे परिणामी होते है । परमाणु पुद्गल या स्कंध द्रव्य आदि जातिस्वभाव का परित्याग न करता हुआ दूसरे स्पर्श आदि गुण को या शब्दान्तर आदि गुण को प्राप्त होता है । परमाणु आदि पुद्गल स्पर्श आदि सामान्य को त्याग न करते हुए स्पर्श आदि विशेषों को प्राप्त होते हैं । इस प्रकार स्पर्श आदि अवस्थित भी हैं और अनवस्थित भी हैं । मिर्च और हींग आदि, अपनी शक्ति की पटुता वाले होते हुए परिणाम योग्य वस्तु को सड़े तक्र आदि या स्वादु आदि रूप से आत्मसात् करते हुए देखे जाते हैं । कोई-कोई दही या गुड़ आदि पदार्थ परिणमनशक्ति स्वभाव वाले होने से एक दूसरे के परिणमन के हेतु होते हैं । पटुता के अतिशय के कारण पूर्व वालों में परिणमन की शक्ति होती है। इस प्रकार यह सिद्ध है कि स्पर्श आदि तथा शब्द आदि अनवस्थित होते हैं, क्योंकि उनमें परिणमन होता है । प्रश्न-परिणमन की विशेषता के कारण गुणवत्त्व अनवस्थित होने पर भी बद्ध होने वाले दो परमाणु पुद्गलों में गुणवत्त्व होने पर दो समान गुण वाले अथवा विषमगुण वाले का द्विगुण स्निग्ध या द्विगुण रूक्ष का, इसी प्रकार द्विगुण स्निग्ध और चतुर्गुण रूक्ष का परिणमन किस प्रकार होता है ? क्या दो गुण स्निग्धता वाला पुद्गल दो गुण रूक्ष पुद्गल को स्निग्ध रूपमें परिणत कर लेता है ? अथवा दो गुण रूक्ष पुद्गल दो गुण स्निग्ध पुद्गल को रूक्ष के रूप में Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AMAnnar तत्त्वार्थसूत्रे __ एवम्-किमेकगुणस्निग्धः पुद्गलः एकगुणस्निग्धं पुद्गलं स्वात्मसात्करोति ? इति चेत्सत्यम् संघट्टात्मके बन्धे सति तुल्यगुणस्य पुद्गलस्य तुल्यगुणः पुद्गलःपरिणामको भवति अधिकगुणः पुनः पुद्गलो हीनगुणस्य पुद्गलस्य परिणामको भवति । तथाच-संघटलक्षणे परस्परबन्धे सति विस्रसाद्वारेण तुल्यगुणौ द्विगुणस्निग्धः पुद्गलः तुल्यगुणस्य तद्विगुणरूक्षस्य परिणामको भवति स्वगतेन स्नेहगुणेन रूक्षतागुणं स्वात्मसात्करोतीति भावः । __एवं तुल्यगुणो द्विगुणरूक्षः पुद्गलो विस्रसाद्वारेण तुल्यगुण-तद् द्विगुणस्निग्धस्य कदाचित्परिणामको भवति, स्वगतेन रूक्षतागुणेन स्नेहगुणमात्मसात् करोति इति भावः । गुणसाम्ये पुनः-सदृशानां बन्धो न भवति, उपरितनौ तु -पुद्गलौ विसदृशौ वर्तेते एकः पुद्गलो द्विगुणस्निग्धो. अन्यस्तु द्विगुणरूक्ष इति भावः । स्नेहरूक्षत्वयोभिन्नजातीयतया सादृश्याभावात् । किन्तु-त्रिगुणस्निग्धः पुद्गलोऽधिकगुणत्वात् हीनगुणस्य-एकगुणस्निग्धस्य पुद्गलस्य परिणामको भवति तथाच-एकगुणस्निग्धः पुद्गलस्त्रिगुणस्निग्धतामासादयति कस्तूरिकांशाषक्तविलेपनवत् एतावच्च बन्धजातं समगुणयो विषमगुणयोर्वाऽवगन्तव्यम् । एवं—परिणाम्यत्वञ्चाऽपि समगुणयो-विषमपरिणत करता है ? इसी प्रकार एक गुण स्निग्ध पुद्गल एक गुण स्निग्ध पुद्गल को अपने रूप में परिणत कर लेता है ! उत्तर-बन्ध होने पर तुल्य गुण वाला पुद्गल तुल्य गुण वाले पुद्गल को अपने रूप में परिणत करता है। और जो अधिक गुण वाला पुद्गल होता है वह हीन गुण वाले पुद्गल को अपने रूप में परिणत कर लेता है । अतएव संधट्ट रूप परस्पर बन्ध होने पर स्वभाव से तुल्य गुण वाला दो गुण स्निग्ध पुद्गल तुल्य गुण वाले दो गुण रूक्ष पुद्गल का परिणामक हो जाता है अर्थात् अपने रूप में परिणत कर लेता है । तात्पर्य यह है कि अपने अन्दर रहे हुए स्नेह गुण के द्वारा रूक्षता गुण को आत्मसात् कर लेता है। इसी प्रकार तुल्य गुण वाला द्विगुण रूक्ष पुद्गल स्वभाव से ही तुल्यगुण या उससे द्विगुण स्निग्ध पुद्गल को परिणत कर लेता है; अर्थात् अपने में रहे हुए रूक्षता गुण से स्नेह गुण को आत्मसात् कर लेता है । गुणों की समानता होने पर सदृश पुद्गलों का बन्ध नहीं होता । ऊपर के पुद्गल विसदृश होते हैं अर्थात् एक पुद्गल द्विगुण स्निग्ध और दूसरा द्विगुण रूक्ष होता है । स्निग्धता और रूक्षता भिन्नजातीय होने के कारण उनमें सदृशता का अभाव है। किन्तु त्रिगुण स्निग्ध पुद्गल अधिक गुण वाला होने से एक गुण स्निग्ध पुद्गल को अपने स्वरूप में परिणत करता है । उस अवस्था में एक गुण स्निग्ध पुद्गल त्रिगुण स्निग्ध बन जाता है, जैसे कस्तूरी के अंश से युक्त विलेपन । यह समान गुण वालों का और विषम गुण वालों का बन्ध समझना चाहिए । इसी प्रकार सम गुण एवं विषम गुण वालों का परिणम्यत्त्व भी जान लेना चाहिए। Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० २ सू० २८ स्कन्धानां बन्धत्वनिरूपणम् ३२१ गुणयोर्वाऽवसेयम् । तथाच-अन्यमात्मसात् कुर्वन् परिणमति इति व्युत्पत्त्या परिणामक इति व्यपदिश्यते, परिणम्य गुणसंख्यां वा निरस्य स्वगुणसंख्यामपरित्यजन् परिणमते इति परिणामको भवति । यद्वा-परिणमनं परिणामस्तं करोति परिणामयति इति परिणामक स्वात्मरूपेणाऽन्यस्यापि परिणामं विधातीति सर्वमुपपन्नम् । अत्रेदं बोध्यम् स्निग्धगुण-रूक्षगुणपुद्गलानां परस्परसंघटलक्षणो बन्धः संजायते, किन्तु जघन्य गुणानां स्निग्धानां रूक्षाणां वा पुद्गलानां बन्धो न भवति । यथा-एकगुणस्निग्धस्य पुद्गलस्य एक गुणस्निग्धेन द्वि-त्रि चतुरादि संख्येयाऽसंख्येयाऽनन्तानन्तगुणास्निग्धेन च पुद्गलेन सह बन्धो न भवति । एवं तस्यैव-एकगुणस्निग्धस्य पुद्गलस्य एकगुणरूक्षेण द्वि-त्रि-चतुरादिसंख्येयाऽसंख्येयाऽनन्तगुणरूक्षेण च पुद्गलेन सह बन्धो न भवति । एवम्-एकगुणरूक्षस्यापि पुद्गलस्य-एकगुणरूक्षेण द्वि-त्रि चतुः प्रभृतिसंख्येयाऽसंख्येयाऽनन्तगुणरूक्षेण च पुद्गलेन सह बन्धो न भवति । एवमेकगुणरूक्षस्य पुद्गलस्य एकगुणस्निग्धेन यादिसंख्येयासंख्येयाऽनन्तगुणस्निग्धेन च पुद्गलेन सह बन्धो न भवतीति भावः । गुणशब्दस्य नानार्थकत्वेऽपि प्रकृतेर्भागार्थः परिगृह्यते । एवञ्च-जघन्या निकृष्टा गुणाभागाः येषां परमाण्वादिपुद्गलानां ते जघन्यगुणाः एकगुणस्निग्धरूक्षपरमाण्वादि पुद्गला उच्यन्ते जो दूसरे को अपने रूप में परिणत कर लेता है अर्थात् पलट लेता है वह परिणामक कह लाता है । या परिणत होने वाले पुद्गल की गुण संख्या को हटा कर अपनी गुणसंख्या को नहीं त्यागता हुआ जो परिणत होता है, वह परिणामक कहलाता है। ____ अथवा परिणमन या परिणाम को जो उत्पन्न करता है वह परिणामक कहलाता है । वह दूसरे को अपने स्वरूप में बदल लेता है। यहाँ यह समझ लेना चाहिए--स्निग्धता और रूक्षता गुण वाले पुद्गलों का परस्पर बन्ध होता है, किन्तु जघन्य गुण वाले स्निग्ध और रूक्ष पुद्गलों का बन्ध नहीं होता । जैसे-एक गुण स्निग्ध पुद्गल का एक गुण स्निग्ध के साथ तथा द्विगुण, त्रिगुण, चतुर्गुण यावत् संख्यात असंख्यात और अनन्त गुण स्निग्ध पुद्गल के साथ बन्ध नहीं होता है। इसी प्रकार एक गुण स्निग्ध पुद्गल का एक गुण रूक्ष के साथ तथा दो तीन चार संख्यात असंख्यात और अनन्त गुण वाले रूक्ष पुद्गल के साथ बन्ध नहीं होता है। इसी प्रकार एक गुण रूक्ष पुद्गल का एक गुण रूक्ष पुद्गल के साथ तथा दो तीन चार संख्यात असंख्यात और अनन्त गुण वाले रूक्ष पुद्गल के साथ बन्ध नहीं होता। इसी प्रकार एक गुण रूक्ष पुद्गल का एक गुण स्निग्ध के साथ तथा दो आदि संख्यात असंख्यात और अनन्त गुण वाले स्निग्ध पुद्गल के साथ बन्ध नहीं होता। .. गुण शब्द के अनेक अर्थ होते हैं, मगर यहाँ उसका 'भाग' अर्थ है । अतएव जिन परमाणु आदि पुद्गलों में जघन्य अर्थात् सब से कम गुण-भाग हो, वह जघन्यगुण कहलाता है। जिनमें Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२२ तत्वार्थसूत्रे तेषां वन्धो न भवतीति फलितम् । एवमेव द्विभागस्निग्धानां पुद्गलानां द्विभागस्निग्धैः पुद्गलैः सह, त्रिभागस्निग्धानां त्रिभागस्निग्धैः सह बन्धो न भवति । __ एवं-यावदनन्तभागस्निग्धानां पुद्गलानां सदृशानां सदृशैः पुद्गलैर्यावदनन्तपुद्गलैः सदृश बन्धो न भवति । एवं द्विभागरूक्षाणं पुद्गलानां द्विभागरूक्षैः सह त्रिभागरूक्षाणां त्रिभागरूक्षैः पुद्गलैः सह बन्धो न भवति । एवं--यावदनन्तभागरूक्षाणां पुद्गलानां सदृशानां यावदनन्तभागरूः सदृशैः सह बन्धो न भवति । वैषम्ये तु-सदृशानामपि पुद्गलानां जघन्यवर्जितानां बन्धो भवत्येवेति निर्णयः ॥२८॥ मूलसूत्रम् - "गुणपज्जायासयो दव्वं-॥२९॥ छाया—गुणपर्यायाश्रयो द्रव्यम् ॥२९॥ तत्त्वार्थदीपिका---पूर्व यद्यपि उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सत् इति द्रव्यलक्षलं प्रतिपादितम्, तथापि--किञ्चिद्विशेष प्रतिपादयितुं प्रकारान्तरेण तल्लक्षणमाह-गुणपज्जायासयो दव्वं इति । गुणपर्यायाश्रयो द्रव्यम् इति । तत्र-गुण्यते विशिष्यते द्रव्यान्तरात्पृथक्रियते द्रव्यं यैस्ते गुणाः रूपादयो-ज्ञानादयश्च परितः समन्तात् स्वभाव-विभावरूपतया यन्ति-गच्छन्ति ये ते पर्यायाः । यथाएक गुण स्निग्धता या एक गुण रूक्षता होती है, वे परमाणु आदि पुद्गल जधन्यगुण वाले कहे जाते हैं । उनका बन्ध नहीं होता । इसी प्रकार द्विभाग स्निग्ध पुद्गलों का द्विभाग स्निग्ध पुद्गलों के साथ तथा त्रिभाग स्निग्ध पुद्गलों का त्रिभाग स्निग्ध पुद्गलों के साथ बन्ध नहीं होता । इसी प्रकार यावत् अनन्त भाग स्निग्ध सदृश पुद्गलों का अनन्त भाग सदृश पुद्गलों के साथ बन्ध नहीं होता। इसी तरह द्विभाग रूक्ष पुद्गलों का द्विभाग रूक्ष पुद्गलों के साथ, त्रिभागरूक्षों का त्रिभाग रूक्षों के साथ बन्ध नहीं होता । इसी प्रकार अनन्त भाग रूक्ष पुद्गलों का सदृश यावत् अनन्त रूक्ष पुद्गलों के साथ बन्ध नहीं होता। यदि गुण (भाग) की विषमता हो तो जधन्यगुण को छोड़ कर सदृश पुद्गलों का भी बन्ध हो जाता है ॥२८॥ मूलसूत्रार्थ--"गुणपज्जायासयो दवं" सूत्र ॥२९॥ जो गुणों और पर्यायों का आश्रय हो वह द्रव्य कहलाताहै ॥२९॥ तत्त्वार्थदीपिका-पहले यद्यपि 'उत्पादव्यय ध्रौव्ययुक्तं सत्' यह द्रव्य का लक्षण कहा जा चुका है तथापि कुछ विशेष प्रतिपादन करने के लिए दूसरे प्रकार से द्रव्य का लक्षण कहते हैं--गुणों और पर्यायों का जो आश्रय है, वह द्रव्य कहलाता है। एक द्रव्य को दूसरे द्रव्यों से पृथक् करने वाले विशेष को 'गुण' कहते हैं । रूप आदि तथा ज्ञान आदि गुण हैं। जो स्वभाव और विभाग रूप से पलटते रहें, उन्हें पर्याय कहा है । जैसे Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ. २. सू. २९ द्रव्यलक्षणनिरूपणम् ३२३ मृद्दव्यस्य घटकपाल--कपालिका-शरावोदञ्चनस्थासकोशादयः जीवद्रव्यस्य च ज्ञानं क्रोधमान-माया-लोभादयः । एवं तीव्रो मन्दः इत्येवमादयः, गुणाश्च-पर्यायाश्चेति गुणपर्यायाः तेषामाश्रयः-आधार-स्तावद्र्व्यमित्युच्यते । तथाचाऽन्वयिनो गुणा भवन्ति व्यतिरेकिणश्च-पर्याया उच्यन्ते, तदुभयैरुपेतं द्रव्यं भवति । तथाहि-जीवो ज्ञानादिभिर्गुणैः पुद्गलादिभ्यो द्रव्यान्तरेभ्यो विशिष्यते-पृथक्रियते । तस्माद् ज्ञानादयो जीवद्रव्यस्य गुणा उच्यन्ते तदाश्रयश्च जीवो द्रव्यमिति व्यपदिश्यते । एवं-पुद्गलादयश्च-रूपरसगन्धस्पर्शादिभिर्गुणैः परस्परं द्रव्यान्तरेभ्यो विशिष्यन्ते पृथकूक्रियन्ते अतो रूपादयः पुद्गलादीनां गुणा उच्यन्ते, पुद्गलादयश्च-द्रव्याणि व्यपदिश्यन्ते । तथाच सामान्यापेक्षयाऽन्वयिनो ज्ञानादयो जीवस्य गुणाः पुद्गलादीनाञ्च-रूपादयो गुणा यदि न स्युः तदा-जीवपुद्गलादीनां सर्वेषां द्रव्यत्वेनाऽविशेषात् सङ्करप्रसङ्ग स्यात् । एवम्-तेषाञ्च जीवपुद्गलादीनां विकाराविशेषात्म नाभिद्यमानाः पर्याया भवन्ति, तेभ्यो गुणपर्यायेम्यः कथश्चिद् अन्यत्वमापद्यमानः समुदायो द्रव्यत्वेन व्यपदिश्यते इति भावः ॥२९॥ ___ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व तावद् धर्माधर्माकाशपुद्गलजीवाः षड्द्रव्याणि सामान्यतया प्रतिपादितानि किन्तु--सामान्यतोऽभिधानमात्रादेव धर्मादीनां द्रव्याणां विशेषस्वरूपपरिज्ञानं न सम्भवति घट कपाल, कपालिका, शराव (सिकोरा), उदंचन स्थास, कोश आदि मृत्तिका द्रव्य के पर्याय हैं और ज्ञान, क्रोध मान माया लोभ आदि जीव द्रव्य के पर्याय हैं। इन गुणों और पर्यायों का जो आधार है , वही द्रव्य है । गुण और पर्याय का अन्तर यह है कि गुण अन्वयी और पर्याय व्यतिरेकी होते हैं। जीव अपने ज्ञान आदि गुणों के कारण पुद्गल आदि अन्य द्रव्यों से पृथक् है । इसी कारण ज्ञानादि जीव के गुणकहलाते हैं और उनका आश्रय जीव द्रव्य कहा जाता है । इसी प्रकार पुद्गल आदि द्रव्य अपने-अपने रूप रस गन्ध स्पर्श आदि गुणों के कारण जीवादि अन्य 'द्रव्यों से पृथक् किये जाते हैं। इस कारण रूप आदि पुद्गल आदि के गुण कहलाते हैं और पुद्गल आदि द्रव्य-कहजाते हैं। यदि जीव में ज्ञानादि विशिष्ट गुण न होते और पुद्गल में रूप आदि विशिष्ट गुण न होते तो जीव और पुद्गल आदि में द्रव्यत्व समान होने से कोई भेद न रहता-सभी द्रव्य एकमेक हो जाते । गुण यद्यपि द्रव्य की भाँती नित्य हैं परन्तु उनका पर्यायों में परिवर्तन होता रहता है । यह अवस्थापरिवर्तन पर्याय कहलाता है। इसप्रकार पर्याय जैसे द्रव्य के होते हैं वैसे ही गुण के भी होते हैं । इस प्रकार गुणों और पर्यायों का समूह, जो उनसे कथं चित् भिन्न है, द्रव्य कहलाता है ॥२९॥ तत्त्वार्थनियुक्ति–पहले धर्म अधर्म, आकाश, काल, पुद्गल और जीव, इन छह द्रव्यों का सामान्य रूप से प्रतिपादन किया गया है, किन्तु सामान्य मात्र कथन से ही Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२४ तस्मात् तेषां द्रव्याणां स्वरूपज्ञानार्थमसाधारणं विशेषलक्षणमाह 'गुणपज्जायासयो दव्वं' इति । गुणपर्यायाश्रयो द्रव्यमित्युच्यते । तत्र - गुणास्तावद रूपादयो ज्ञानादयश्च संख्येयाऽसंख्येयाऽनन्तसंख्यया संख्यायमानत्वाद् गुणपदव्यपदेश्याः द्रव्यस्य परिणतिविशेषाः शक्तिविशेषा एव त एव क्रमेण सह भवन्तः परितः सर्वतोमुखत्वात् पर्यायाः भेदाः पिण्ड - घट - कपालादयः उच्यते । तथाच - व्यवहारनयापेक्षया । युगपदवस्थायिनो गुणा व्यपदिश्यन्ते अयुगपद्अवस्थायिनः पर्याया व्यवह्रियन्ते । ततश्च-समभिरूढनयाभिप्रायेण इन्दन-शकन-पूर्दारणादयोऽर्थविशेषाः रूपादयश्च भावान्तराः भावभेदाः इन्द्र-शक्र-पुरन्दररूपादिसंज्ञान्तरप्रवृत्तौ निमित्तभूता अर्थभेदाः संज्ञाभेदाश्च गुणपर्याया निमित्ता भवन्ति । एवञ्च - व्यवहार निश्चयात्मक गुणशब्दाभिधेयपर्यायशब्दाऽभिधेयशालिद्रव्यमुच्यते । तत्वार्थ सूत्रे द्रव्यं तावत्-स्थित्यंशरूपं परिणामि भवति, उत्पादव्ययलक्षणाः पुनर्गुणपर्यायाः परिणामा भवन्ति । एवञ्च - स्थित्यात्मकस्य द्रव्यस्य रूपादयो ज्ञानादयः पिण्ड-घट-कपालादयश्च तद्भावलक्षणपरिणामा भवन्ति । न खलु कदाचिद् निष्परिणामं द्रव्यं सन्तिष्ठते, तत्र द्रव्यतः - गुणपर्यायाणां विकाराणां कथञ्चिद् भेदोऽभेदश्च । नत्वेकान्तेन भेदः, अभेदो वा, यथा - कदाचित् परिणामि-परिणामयोर्भेदप्रधानायां व्यावहारिक्या माधाराधेयविवक्षायां स्थित्यंशे परिणामिनि रूपादयः पिण्डादयश्च परिणामा भेदान्तरकल्पनया भवन्ति । धर्म आदि द्रव्यों के विशेष स्वरूप का परिज्ञान नहीं हो सकता । अतएव उनके स्वरूप का ज्ञान कराने के लिए विशेष लक्षण कहते हैं । जो गुणों और पर्यायों का आधार हो वह द्रव्य है। रूप आदि और ज्ञान आदि गुण कहलाते हैं । संख्यात, असंख्यात और अनन्त संख्या के द्वारा उनकी गणना की जाती है, इस कारण उन्हें गुण कहते हैं । द्रव्य की विशिष्ट अवस्था पर्याय कहलाती हैं । द्रव्य शाश्वत है, पर्याय का उत्पाद और विनाश होता रहता है । मृत्तिका को यदि द्रव्य मान लिया जाय तो घट, कपाल आदि उसके पर्याय हैं । व्यवहारनय की अपेक्षा गुण सहभावी और पर्याय क्रमभावी होते हैं । समभिरूढ नय की अपेक्षा से इन्दन - शकन और पूर्दाहादि ( नगर का विध्वंस) आदि अर्थ विशेष और रूप आदि भावान्तर भावभेद इन्द्र, शक्र, पुरन्दर आदि संज्ञा की प्रवृत्ति में निमित्तभूत अर्थभेद और संज्ञाभेद गुण- पर्याय के निमित्त से होते हैं । इस प्रकार जो गुणों और पर्यायों से युक्त हो अर्थात् गुण- पर्यायमय हो, वही द्रव्य कहलाता है । द्रव्य धौव्य - अंश है और परिणामी है, पर्याय उत्पाद और व्यय रूप होते हैं । वे परिणाम हैं । गुण द्रव्य का अंश कहलाता है । इस प्रकार स्थितिरूप द्रव्य के रूप आदि और ज्ञानादि तथा पिण्ड, घट, कपाल आदि गुण और पर्याय हैं। कोई भी द्रव्य कभी भी परिणामरहित नहीं होता । गुण और पर्याय द्रव्य से कयंचित् भिन्न और कथंचित् अभिन्न Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ ०२ सू० २९ द्रव्यलक्षणनिरूपणम् ३२५ एवमात्मनि चैतन्यं भवति तदाहि — आत्मा पुनर्ज्ञानाद्याकारेण परिणममानो भेदेऽप्यसति भेदेन व्यवहियते - " आत्मनि चैतन्यमिति । एवं तदेव पुद् गलद्रव्यं स्वरूपमपरित्यजत् समासादिततत्तद्गुणविशेषरूपादि - घटादिव्यवहारे हेतुर्भवतीति कथञ्चिद्भेदाभेदस्वरूपगुणपर्यायवद् द्रव्यमुच्यते । एवं - धर्माधर्माकाशकालजीवद्रव्याण्यपि गुणपर्यायवत्तया उपर्युक्तरीत्या भावनीयानि । द्रव्यं तावत् सहभाविनां - क्रमभाविनाञ्च गुणपर्यायाणां भव्यं योग्यं भवति । तत्रचा-गुरुलघुरूपादयो गुणाः सह भाविनो भवन्ति, पर्यायाश्च - पिण्डघटकपालादयः क्रमभाविनोऽवगन्तव्याः । एवं- गतिस्थित्यवगाहज्ञानदर्शननारकप्रभृतयो गुणपर्यायाः पूर्वोक्तरीत्यैव तेषां यथायोग्यं भावनीया इति । उक्तश्चोत्तराध्ययने २८ अध्ययने ६ गाथायाम् " गुणाण मासओ दव्वं एगदव्वस्सिया गुणा । लक्खणं पज्जवाणं तु उभओ अस्सिया भवे - " ॥१॥ " गुणानामाश्रयो द्रव्यम् एकद्रव्यश्रिता गुणाः । लक्षणं पर्यवाणान्तु उभयोराश्रिता भवेयुः - " ॥१॥ इति ॥ २९ ॥ हैं; न एकान्त भिन्न हैं और न एकान्त अभिन्न हैं । फिर भी कभी-कभी द्रव्य से गुणपर्याय के भेद की विवक्षा की जाती है । इस भेदविवक्षा के अनुसार ही कहा जाता है कि आत्मा में चैतन्य है । आमा ज्ञानादि रूप में स्वयं परिणत होता है, अतएव चैतन्य और आत्मा में भेद न होने पर भी आत्मा में चैतन्य है इस प्रकार भेद रूप से व्यवहार होता है । वही पुद्गल द्रव्य अपने स्वरूप का परित्याग न करता हुआ विशेष - विशेष रूप आदि और घट आदि के व्यवहार में कारण बनता है । इस प्रकार कथंचित् भिन्न और अभिन्न गुण एवं पर्याय वाला द्रव्य कहलाता है । धर्म, अधर्म, आकाश, काल और जीव द्रव्यों के विषय में भी यही समझना चाहिए कि वे भी गुण और पर्याय वाले हैं । द्रव्य सहभावी गुणों और क्रमभावी पर्यायों के योग्य होता है । इनमें अगुरुलघुत्व तथा रूप आदि गुण सहभावी हैं और पिण्ड, घट, कपाल आदि पर्याय क्रमभावी हैं। इसी प्रकार धर्मास्तिकाय में गति हेतुत्व, अधर्मास्तिकाय में स्थितिहेतुत्व, आकाश में अवगाहहेतुत्व, जीव में ज्ञान - दर्शन आदि गुण तथा नारक आदि पर्यायों का यथायोग्य पूर्वोक्त प्रकार से विचार कर लेना चाहिए । उत्तराध्ययन सूत्र के २८ वें अध्ययन की ६ ठी गाथा में कहा है जो गुणों का आधार हो, वह द्रव्य कहलाता है । जो सिर्फ द्रव्य में आश्रित हों वे गुण हैं । किन्तु पर्यायों का लक्षण दोनों के आश्रित होता है । तात्पर्य यह है कि गुण और पर्याय दोनों ही द्रव्य के अंश हैं, किन्तु दोनों में अन्तर यह है कि गुण सिर्फ द्रव्य में रहता है और पर्याय द्रव्यों तथा गुणों दोनों के आश्रित होता है । जैसे जीव द्रव्य है, 'चैतन्य उसका Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२६ तत्त्वार्थसूत्रे , मूलसूत्रम्-दवस्सिया निग्गुणा गुणा-" ॥३०॥ छाया-'द्रव्याश्रिता निर्गुणा गुणाः--" ॥१॥ तत्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे गुणपर्यायाश्रयो द्रव्यमित्युक्तम् , तत्र-के तावद् गुणा इत्याकाक्षायामाह "दव्वस्सिया निग्गुणा गुणा-"इति। द्रव्याश्रिताः द्रव्यम् आश्रिताः द्रव्याश्रिताः निर्गुणाः-गुणेभ्यो निष्क्रान्ताः निर्गताः गुणरहिताश्च गुणा व्यपदिश्यन्ते । तत्र-निर्गुणा इतिकथनेन ब्यणुकादिपुद्गलस्कन्धद्रव्याणां व्यावृत्तिर्भवति, तदकथने-द्वयणुकादीनां परमाण्वादिद्रव्याश्रितत्वेन गुणत्वापत्तिः स्यात् । निर्गुत्वविशेषणत्वे तु-तेषां द्वयणुकादीनां रूपादिगुणवत्त्वेन निर्गुणत्वाऽभावात् नातिव्याप्तिस्तेषु । तथाच-द्रव्याश्रितत्वेसति निर्गुणत्वे सति गुणत्वं गुणानां लक्षणं पर्यवसितम् , क्रियाया द्रव्याश्रितत्त्वनिर्गुणत्वयोः सत्त्वेऽपि गुणत्वाभावान्न तत्रातिव्याप्तिरिति भावः ॥३०॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व गुणपर्यायपरिणामिद्रव्यमित्युक्तम्, तत्र-कीदृशाः खलु गुणा भवन्ति. यैस्तद्र्व्यं गुणवदिति व्यपदिश्यते ? इति जिज्ञासायामुच्यते-"दस्सिया निग्गुणा गुणा-" गुण है। मनुष्य, पशु, पक्षी आदि जीव द्रव्य के पर्याय हैं । और मतिज्ञान आदि चैतन्य गुण के पर्याय हैं । इस प्रकार जो द्रव्य के आश्रित हो वह गुण और जो द्रव्य तथा गुण दोनों के आश्रित हो उसे पर्याय कहते हैं ॥२९॥ मलमूत्रार्थ--"दव्वस्सिया निग्गुणा' इत्यादि-सूत्र ॥३०॥ जो द्रव्य के आश्रित हों, स्वयं निर्गण हों, वे गुण हैं ॥३०॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्र में कहा गया है कि गुण और पर्याय का आश्रय द्रव्य कहलाता है; मगर गुण किसे कहते हैं ? इस प्रकार की जिज्ञासा होने पर उसका समाधान करते हैं जो द्रव्य में रहते हों और गुणों से रहित हों, वे गुण कहलाते हैं । यहाँ 'निर्गुणा' ऐसा कहने से द्वचणुक आदि पुद्गलस्कन्धों की व्यावृत्ति हो जाती है । अगर निर्गुणः विशेषण का प्रयोग न किया होता तो घणुक आदि परमाणु द्रव्यों के आश्रित होने से गुण कहलाने लगते । किन्तु द्यणुक आदि में रूपादि गुणों का अस्तित्व है, वे निर्गुण नहीं हैं, अतएव गुण का उक्त लक्षण उनमें घटित नहीं होता । इस कारण लक्षण में अतिव्याप्ति दोष भी नहीं आता है । इससे यह फलित हुआ कि जो द्रव्य के आश्रित हो, स्वयं निर्गुण हो और जिसमें गुणत्व पाया जाय वही गुण है। क्रिया यद्यपि द्रव्याश्रित होती है, निर्गुण भी होती है मगर उसमें गुणत्व का अभाव होने से अतिव्याप्ति दोष नहीं आता ॥३०॥ तत्वार्थनियुक्ति-पहले कहा जा चुका है कि द्रव्य, गुण और पर्याय का आधार होता है, किन्तु गुण कैसे होते हैं, जिनके कारण द्रव्य गुणवान् कहा जाता है ! इस प्रकार की जिज्ञासा का समाधान करने के लिए कहा गया है Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकनियुक्तिश्च अ० २ सू. ३० गुणस्वरूपनिरूपणम् ३२७ इति । द्रव्याश्रिताः निर्गुणाः गुणाः इति, द्रव्यमाश्रिताः, द्रव्यपरिणामा इत्यर्थः । द्रव्यवर्तिनः, निर्गुणाः-गुणेभ्यो निष्क्रान्ता निर्गताइति निर्गुणाः, गुणशून्याश्च गुणा भवन्तीति भावः । एवञ्चस्थित्यंशो ध्रौव्यरूपं द्रव्यम् आश्रयः- परिणामिकारणं येषां परिणाम विशेषणां गुणानां ते द्रव्याश्रिताः गुणरहिताश्च गुणा व्यपदिश्यन्ते । ___ तत्र-द्रव्यस्य गुणानाञ्च परस्परं परिणामि-परिणामभावलक्षणआश्रयाश्रयिभावोऽत्र विविक्षितः तत्र-परिणामिद्रव्यम्, परिणामा गुणाः, नत्वाधाराधेयभावलक्षण आश्रयाश्रयिभावः । कुण्ड-बदरादिवत् द्रव्यगुणानामेकान्ततो भिन्नत्वाभावेनाऽऽधाराधेयभावानुपपत्तेः, नापि-द्रव्यगुणानां पराभिमतसमवाय लक्षणः सम्बन्धोपि युक्तः ।। तेषा समवायसम्बन्धाभ्युपगमे समवायस्य गुणानाञ्च कश्चित्सम्बन्धः स्वीकर्तव्यः । तत्रयदि-अपरः समवाय एव सम्बन्धः कल्प्यते, तदा-तस्यापि अपरेण समवायेन भवितव्यमित्यनवस्थादोषः समापतति । यदि पुनः सम्बन्धान्तरमभ्युपगम्यते, तदाऽऽगमविरोधापत्तिः । तथाहिसमवायिनो द्रव्यगुणयोयेदि समवायाख्यः सम्बन्धो वर्तते, तदा-स समवायः किं संयोगवृत्त्या समवायवृत्त्या वा वर्तेत ? तत्र-न तावत् संयोगवृत्त्या वक्तुं शक्यते, अद्रव्यत्वाद् गुणानाम् द्रव्यविषय एव संयोगोऽभ्युपगतः, नतु-द्रव्यगुणविषयोऽपि । यदिच-समवायवृत्त्या तत्र-समवाय जो द्रव्य के आश्रित हों और स्वयं निर्गुण हों, उन्हें गुण कहते हैं। जो द्रव्य के आश्रित हो अर्थात् द्रव्य के परिणाम हों या द्रव्यवर्ती हों, गुणों से रहित हों--निर्गुण-गुणशून्य हों वे गुण कहलाते हैं। यहाँ द्रव्य और गुणों का जो आश्रय-आश्रयिभाव कहा गया है वह परिणामि-परिणामाभाव समझना चाहिए । द्रव्य परिणामी है और गुण परिणाम है । आधाराधेय भाव यहाँ विवक्षित नहीं है, क्योंकि जैसे कूडा और बोर-दोनों की सत्ता पृथक् पृथक् है, उस तरह द्रव्य और गुण भिन्न-भिन्न नहीं हैं । अतएव द्रव्य को आधार और गुण को आधेय नहीं कहा जा सकता। ____ अन्य मतानुयायियों ने द्रव्य और गुण में समवाय संबंध का स्वीकार किया है; वह भी ठीक नहीं है। यदि गुणों का द्रव्य के साथ समवाय संबंध माना जाय तो समवाय और गुणों में भी कोई संबंध मानना पड़ेगा । उस समवाय का भी फिर दूसरा समवाय संबन्ध माना जाय तो अनवस्था दोष आता है । दूसरा समवाय मानने में आगम से विरोध आता है। समवायी द्रव्य और गुण में यदि समवाय नामक संबंध है तो वह समवाय किस सम्बन्ध से उनमें रहता है-संयोग संबंध से अथवा समवाय संबंध से ? संयोग संबंध तो माना नहीं जा सकता क्योंकि संयोग दो द्रव्यों का ही होता है। यहाँ गुण द्रव्यरूप नहीं है। अगर समवाय समवाय, संबंध से रहता है तो यह दूसरा समवाय भी तीसरे सम Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२८ तत्त्वार्थस्त्रे उच्यते, तदा-तस्यापि समवायस्य समवायान्तरेण वृत्तित्वम् , तद्धटकसमवायस्यापि पुनः-समवाइस प्रकार की यान्तरेण वृत्तित्वमित्येवमनवस्थापातः । . - यदि तु-अनाश्रित एवासौ समवायः स्वतन्त्रः सम्बन्धो भवति, तदा-द्रव्यगुणयोः कयाचिद्वृत्त्याऽनाश्रित एव समवाय इति न द्रव्यं गुणैः सम्बद्धं समवायेन सम्भवति, तस्य समवायस्य घट पटादिवद् द्रव्यगुणयोरनाश्रितत्वात् घटपटयोः खलु न परस्परं समवायलक्षणः सम्बन्धः सम्भवति, तस्मात् स्थित्यंशलक्षणं द्रव्यं गुणपर्यायवृत्त्या परिणमते, गुणपर्यायाश्च–परिणामविशेषा भवन्ति । ते चापि परिणामविशेषा गुणा निर्गुणा भवन्ति । शुक्लादिरूपादीनां-घटकपालादीनाञ्च गुणपर्या. याणां नाऽन्ये गुणपर्यायाः सन्ति, अपितु-परिणामिनो द्रव्यस्यैव शुक्लादिरूपादिगुणपरिणामःपिण्डघटकपालसंस्थानादिपर्यायपरिणामश्च भवति । न खलु तस्यैव शुक्लादिरूपादेरन्ये शुक्लादिरूपादयो गुणाः परिणामाः, नापि कुम्भादिसंस्थानस्याऽन्ये संस्थानादयः पर्यायाः परिणामा भवन्ति । तस्मात्--गुणा निर्गुणा उच्यन्ते । पर्यायाश्च-गुणेभ्य एकान्तेन नातिरिच्यन्ते, गुणपर्यायाणां परस्परं कथञ्चिदैक्याऽभ्युपगमात् । "अत्रेदं बोध्यम्-द्रव्यं तावद् भव्यं योग्यं युगपद्भाविन्याः शुक्लादि-रूपादि-ज्ञानावाय से रहेगा और तीसरे समवाय के लिए पुनः चौथे समवाय की आवश्यकता होगी इस प्रकारक की स्थिति में अनस्था दोष आता है । __ अगर समवाय सम्बन्ध आश्रित हुए बिना स्वतंत्र ही रहता है तो फिर द्रव्य में गुणों के रहने के लिए भी समवाय की आवश्यकता नहीं होनी चाहिए । तब तो यह भी नहीं मानना चाहिए कि द्रव्य समवाय संबंध के द्वारा गुणों के साथ सम्बद्ध है, क्योंकि आपके कथनानुसार घट और पट की समान समवाय द्रव्य और गुण में आश्रित नहीं है। घट और पट में समवाय संबंध का संभव नहीं है । अतएव तथ्य यह है कि, स्थितिअंश रूप द्रव्य गुणों और पर्यायों के रूप में परिणत होता रहता है । गुण पर्याय उसके परिणमन विशेष है। उनमें जो गुण रूप परिणाम है, वह निर्गुण है अर्थात् गुण में गुण नहीं होता । शुक्ल आदि रूप आदि तथा घट कपाल आदि गुणों और पर्यायों के अन्य कोई गुणपर्याय नहीं होते । किन्तु परिणामी द्रव्य का ही शुक्ल आदि रूप आदि गुण परिणाम होता है और पिण्ड घट कपाल संस्थान आदि पर्यायपरिणाम होता है । उस शुक्ल आदि रूप आदि गुण रूप आदि के दूसरे कोई शुक्ल आदि नहीं होते और न घट आदि संस्थान (आकार) के अन्य कोई संस्थान आदि पर्याय होते हैं। ___ इस कारण गुण निर्गुण होते हैं । पर्याय गुणों से एकान्त भिन्न नहीं हैं; क्योंकि गुणों और पर्यायों की कथंचित् एकता स्वीकार की गई है । यहाँ यह समझ लेना चाहिए की द्रव्य-युगपद् भाविनी शुक्ल आदि रूप आदि ज्ञान Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ० २ सू. ३० गुणस्वरूपनिरूपणम् ३२९ दिगुणपरिणतेः अयुगपद्भाविन्याः पिण्डघटकपालादिपर्यायपरिणतेश्च परिणामिस्थित्यंशलक्षणमाश्रयो भवति । उत्पादव्ययस्वरूपाणां रूप-रस- गन्ध-स्पर्शादिलक्षणानां ज्ञानदर्शनादिलक्षणानां गुणानां घटस्थासकोशादिलक्षणपर्यायाणाञ्च परिणामविशेषाणां सामान्यं परिणामिद्रव्यमाश्रयो वर्तते - द्रव्यमेव सामान्यात्मकं रूपरसादिज्ञानादिगुणतया - पिण्डघटादिपर्यायादितया च परिण मते, पुनस्तेनाकारेण निवर्तते - द्रव्यतया व्यवस्थितञ्च भवति । परिणाम - परिणामिनोर्द्रव्यार्थिकनयद्वयापेक्षया कथञ्चिदभिन्नत्वं कथञ्चिद् भिन्नत्वञ्चाऽवगन्तव्यम् । तथा चैषां शुक्लादिरूपादिज्ञानादिगुणानां केचन नाऽन्ये गुणाः सन्तीति ते निर्गुणाः इति व्यपदेशस्तावद् गुणगुणिनो दे सति सम्भवति । स च भेदः कथञ्चिदभ्युपगम्यते - नत्वेकान्तेन, सर्वस्य वस्तुनो भेदाभेद स्वरूपत्वात् । यदा पुनर्द्रव्यमेव तथा परिणतं भवति - शुक्लादिरूपरसाद्यात्मना, ज्ञानदर्शनाद्यात्मना च तदाद्रव्यस्य तादात्म्येन गुणानां स्वरूपं भिन्नं नाऽस्तीति कथञ्चित्तयोरभिन्नत्वं भवति । तथा च – केवलद्रव्यार्थिकनयमपेक्ष्याऽनन्यत्वमेव द्रव्याद्गुणानां निर्गुणत्वं व्यपदिश्यते । पर्यायार्थिकनयापेक्षया तु - गुणप्रधानत्वात् कथञ्चिद् द्रव्याद् गुणानां भिन्नत्वमपि व्यपदिश्यते । अथ द्रव्यार्थिकनयपक्षे गुणा एव न सन्तीति कुतोऽनन्यत्वं भवेदिति चेदत्रोच्यते, तत्पक्षेऽपि - गुणाः आदि गुणपरिणति तथा क्रमभाविनी पिण्ड घट- कपाल आदि पर्याय परिणति के योग्य होता है । वह परिणामी और ध्रुव - अंश रूप है, आश्रय है । उत्पाद और व्यय स्वरूप रूप रस गंध स्पर्श तथा ज्ञान दर्शन आदि रूप गुणों का एवं घट स्थास कोश आदि रूप पर्यायों का आश्रय द्रव्य है । द्रव्य ही सामान्यात्मक रूप रस आदि एवं ज्ञानादि गुणों के रूप में तथ्य पिण्ड घट आदि पर्यायों के रूप में परिणमन करता है, फिर उन-उन आकारों से निवृत्त होता है और द्रव्य रूप से अवस्थित रहता है । परिणाम और परिणामी में द्रव्यार्थिक और पर्यायार्थिक नय की अपेक्षा कथंचित् अभिन्नता और कथंचित् भिन्नता जानना चाहिए । इन शुक्ल आदि रूप आदि तथा ज्ञान आदि गुणों के अन्य कोई गुण नहीं है, अतएव वे निर्गुण हैं, इस प्रकार का कथन तभी संभव हो सकता है जब गुण और गुणी में भेद माना जाय । वह भेद कथंचित् ही स्वीकार किया जाता है, एकान्त रूप से नहीं, क्योंकि सभी वस्तुएँ भेद और अभेद रूप हैं । जब द्रव्य ही शुक्ल रस आदि रूप में या ज्ञान दर्शन आदि के रूप में परिणत होता है तो द्रव्य के साथ तादात्म्य संबंध होने के कारण गुण द्रव्य से भिन्न नहीं हो सकते । इस प्रकार उनमें कथंचित् अभिन्नता है । यह अभिन्नता केवल द्रव्यार्थिक नय की अपेक्षा से ही समझना चाहिए और गुणों को निर्गुण समझना चाहिए । पर्यायार्थिक नय से गुणों की प्रधानता होने के कारण द्रव्य से गुण कथंचित् भिन्न भी हैं । ४२ Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३० तत्त्वार्थसूत्रे सन्त्येव, किन्तु-द्रव्यादव्यतिरिच्यमान स्वरूपा एव गुणा भवन्ति । तथाच-यदि द्रव्यं शुक्लाद्याकारेण परिणतं भवति, तदा-नीलाद्याकारपरिणामो न भवति । तस्मात्-निर्गुत्वं तेषां स्पष्टमेव भवतीति भावः । उक्तञ्चोत्तराध्ययनसूत्रे २८ अध्ययने ६ गाथायाम्-"दव्वस्सिया गुणा-" इति, द्रव्याश्रिता गुणा इति । द्रव्याश्रिता इति निर्गुणानामप्युपलक्षणमित्यवगन्तव्यमिति भावः ॥३०॥ मूलसूत्रम्-"तब्भावी परिणामो-" ॥३१॥ छाया--"तद्भावः परिणामः-". तत्त्वार्थदीपिका--"पूर्व बहुतरं परिणामस्य विचारः कृतः तत्र-कस्तावत् । परिणामपदार्थ इत्याकाङ्क्षायामाह---"तब्भावो परिणामो-" इति, तद्भावः परिणामः धर्माधर्माकाशादीनि द्रव्याणि येन स्वरूपेण भवन्ति । तस्य स्वरूपस्य भवनं तद्भावः-तत्स्वरूपप्राप्तिः परिणाम इति व्यपदिश्यते । स च-परिणामो द्विविधः, अनादिः-सादिश्च । तत्र-धर्माधर्माकाशादीनां द्रव्याणां गत्युपग्रहस्थित्युपग्रहाऽवगाहोपग्रहादयः सामान्यापेक्षया शंका--द्रव्यार्थिक नय के मत से गुणों का अस्तित्व ही नहीं है तो अभिन्नता कैसे मानी जा सकती है? ___समाधान—द्रव्यार्थिकनय के मत से भी गुणों का अस्तित्व तो है मगर वे द्रव्य से भिन्न हैं। द्रव्य जब शुक्ल रूप में परिणत होता है तब उसमें नीलाकार आदि परणमन नहीं होता, अतएव गुणों की निर्गुणता स्पष्ट ही है । जैसे द्रव्य में गुण रहता है वैसे गुण में गुण नहीं रहता। शंख में शुक्लता गुण है मगर उस शुक्लता में पुनः शुक्लता नहीं रहती-वह स्वयं शुक्लता स्वरूप ही है। उत्तराध्ययन सूत्र के २८ वें अध्ययन की ६ ठी गाथा में कहा है---'गुण द्रव्यों के आश्रित होते हैं ' यहाँ द्रव्य के आश्रित कहने से उपलक्षण से गुणों को निर्गुण भी समझ लेना चाहिए ॥३०॥ मूलसूत्रार्थ--"तब्भावो परिणामो" सूत्र ॥३१॥ धर्म आदि द्रव्यों का अपने-अपने स्वरूप में होना ही परिणाम कहलाता है ॥३२॥ तत्त्वार्थदीपिका--पहले परिणाम का अनेक स्थलों पर उल्लेख किया गया है, मगर परिणाम का अर्थ क्या है ? इस प्रकार की जिज्ञासा होने पर कहते हैं धर्म, अधर्म, आकाश आदि द्रव्य जिस स्वरूप से होते हैं उस स्वरूप का होना अर्थात् स्वरूप की प्राप्ति परिणाम है । वह परिणाम दो प्रकार का है-अनादि और सादि । धर्म, अधर्म और आकाश आदि द्रव्यों का गति-उपग्रह, स्थिति–उपग्रह और अवगाहउपग्रह आदि सामान्य रूप से अनादि परिणाम कहलाता है । वही परिणाम विशेष की अपेक्षा से Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ. २. सू. ३१ परिमाणस्वरूपनिरूपणम् ३३१ ऽनादि परिणाम उच्यते । विशेषापेक्षया पुनः सपरिणामः सादिरित्युच्यते । यथा मृत्तिकाद्रव्यस्यपिण्डघटकपालकपालिकास्थासकोशशरावोदञ्चनादयः परिणामा भवन्तीति ॥३१॥ तत्त्वार्थनिथक्तिः-पूर्वमसकृत्परिणामः प्रतिपादितः यथा-समगुणः समगुणस्य परिणाम विद्यते, अधिकगुणो हीनगुणस्य परिणाममासादयतीत्यादि । तत्र-कः खलु परिणामपदार्थः ? किं धर्माधर्मादीनि द्रव्याणि अर्थान्तरभूतं परिणामं जनयन्ति ? आहोस्वित्-त एव द्रव्यविशेषा धर्माधर्माकाशकालपुद्गला अजीवा जीवाश्च स्वरूपमपरित्यजन्त एव किमपि वैशिष्टयं प्रतिपाद्यमानास्तथा तथा भवन्तीति सन्देहं निराकर्तुं परिणाम प्ररूपयति----"तब्भावो परिणामो-" इति । तद्भावः परिणामः, तस्य धर्माधर्मादिद्रव्यषट्कस्य तेन तेनाकारेण गति-स्थित्यवगाहपरत्वापरत्वशरीरादिज्ञानादिना भवनमात्मलाभो भावः तत्तद्रूपप्राप्तिः परिणाम इत्युच्यते । तान्येव खलु धर्मादिद्रव्याणि तथा तथा ऽऽकारेण भवन्ति-परिणमन्ति, न तु-कूटस्थानि अचलरूपेणाऽवतिष्ठन्ते, नापि-सर्वथोत्पद्यन्ते, नो वा-सर्वथोच्छिद्यन्ते । __ तथाच-धर्मादिद्रव्याणां स्वस्वावस्थान्तरापत्तिः परिणामः तत्र धर्मद्रव्यं तावत् पुद्गलजीवादि द्रव्याणां जलचराणां जलमिव गत्युपग्रहकारकलोकाकाशव्यापि च वर्तते । एवम्-अधर्मद्रव्यं पुद्गलादोनां पान्थानां छायेव स्थित्युपग्रहकारकं लोकाकाशव्यापि च वर्तते इति धर्माधर्मादीनां षण्णां द्रव्याणां स्वभावः स्वतत्त्वं-परिणामः । सादि होता है, जैसे मृत्तिका द्रव्य के पिण्ड, घट, कपाल, कपालिका, स्थास, कोश, शराव और उदंचन आदि परिणाम ॥३१॥ तत्त्वार्थनियुक्ति--पूर्व में अनेक वार परिणाम का जिक्र किया गया है, जैसे समगुण समगुण वाले के परिणाम को धारण करता है, और अधिक गुणों वाला पुद्गल हीन गुण वाले पुद्गल को अपने रूप में परिणत कर लेता है, इत्यादि । तो परिणाम शब्द का अर्थ क्या है ? क्या धर्मास्तिकाय तथा अधर्मास्तिकाय आदि द्रव्य अर्थान्तर भूत परिणाम को उत्पन्न करते हैं ? अथवा वे द्रव्य अपने स्वरूप का परित्याग न करते हुए ही कीसी न किसी विशिष्टता को प्राप्त हो कर परिणत होते रहते हैं ? इस सन्देह का निवारण करने के लिये परिणाम शब्द की व्याख्या की जाती है धर्म अधर्म आदि छहों द्रव्यों का उस-उस आकार से अर्थात् गतिसहायकत्व, स्थितिसहायकत्व, अवगाहसहायकत्व, परत्व, अपरत्व, शरीर आदि तथा ज्ञानादि रूप से होना-आत्मलाभ-भाव ही परिणाम कहलाता है । धर्म आदि द्रव्य ही विभिन्न आकारों में परिणत होते रहते हैं ; वे अचल या कूटस्था-त्य नहीं हैं। न तो उनका सर्वथा उत्पाद होताहै और न सर्वथा विनाश ही । - इस प्रकार धर्म आदि द्रव्यों की एक अवस्था से दूसरी अवस्था की प्राप्ति होना परिणाम है। उनमें धर्म द्रव्य जीवों और पुद्गलों की गति में उसी प्रकार सहायक होता है जैसे जल जलचरजीवों की गति में सहायक होता है । अधर्मद्रव्य उनकी स्थिति में निमित्त होता Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marimmaa aaaaaaandmmmm तत्त्वार्थसूत्रे ___ परिणामशब्दस्य वाच्यार्थस्तु-परिशब्दस्य व्याप्तिरर्थः, यथा-गुणेन परीतः गुणेन व्याप्त इत्युच्यते, नम् धातोः प्रह्वत्वं-नम्रीभावः, ऋजुत्वम् अवस्थान्तरप्राप्तिः, परितो नमनम्-सर्वत्राऽनुवर्तनम् परिणामः । यथा-मृद्रव्यस्य सर्वत्र पिण्डघटकपालादिष्वनुवर्तनं दृश्यते, सुवर्णस्य च द्रव्यस्य कटककुण्डलवलयरुचकादिषु सर्वत्रवानुवर्तनं प्रत्यक्षतया प्रसिद्धम् । एवमेव-घटादिककुण्डलादिकं मृदा-सुवर्णेन द्रव्येण व्याप्तञ्च भवति । एवं धर्मादिद्रव्यं स्वस्वरूपमपरित्यजदेव सर्वत्रैव गतिस्थित्यादिषु अनुवर्तते, इति सामान्यरूपः परिणामो भवति, अनुवृत्तिरूपत्वात् । सकलद्रव्यस्थित्यंशसामान्येनो-त्पादोव्ययश्च व्याप्तो भवति, नहि-कस्यापि उत्पादो व्ययो वा स्थित्यंशसामान्येनाऽव्याप्तो भवति, द्रव्यं द्रव्यं परितो नमनं परिणामः । तथाचधर्मद्रव्यस्यैव स्वतत्त्वं निजमवस्थानान्तरं परिणामः, नतु-अधर्मद्रव्यादेरवस्थान्तरं धर्मद्रव्यस्य परिणामः सम्भवति । एवमधर्मद्रव्यस्य स्वतत्त्वम्-निजमवस्थान्तरं परिणामः, न तु-धर्माकाशादेरवस्थान्तरम् अधमद्रव्यस्य परिणामः सम्भवति । एवमाकाशादिद्रव्याणामपि स्वस्वावस्थान्तरापत्तिः परिणामोऽवसेयः । धर्मस्तावत्स्वस्वरूपमपरित्यजन्नेव गमनकर्तुर्गत्युपग्रहाकारेण परिणतो भवति अधर्मः पुनःहै, जैसे पथिकों के ठहराने में छाया सहायक हो जाती है । ये दोनों द्रव्य समस्त लोकाकाश में व्याप्त हैं। इसी प्रकार छहों द्रव्यों का जो स्वभाव है, स्वरूप है; वही परिणाम कहलाता है। परिणाम शब्द का वाच्यार्थ इस प्रकार है-परिणाम यहाँ परि शब्द का अर्थ है व्याप्ति, जैसे गुण से परिणत का मतलब होता है-गुण से व्याप्त नम् धातु का अर्थ है-नम्रीभाव ऋजुता या अवस्थान्तर की प्राप्ति । दोनों शब्दांशों का आशय निकला-सर्वत्र अनुवर्तन करना । यही परिणाभ शब्द का अर्थ है । जैसे मृत्तिका का पिण्ड घट कपाल आदि सभी अवस्थाओं में अनुवर्तन देखा जाता है और स्वर्णद्रव्य का कटक, कुंडल वलय रुचक आदि सभी अवस्थाओं में अन्वय-प्रत्यक्ष देखा जाता है। इसी प्रकार घट आदि तथा कुण्डल आदि मृत्तिका और स्वर्ण द्रव्य से व्याप्त रहते है। इसी प्रकार धर्मादि द्रव्य अपने स्वरूप का परित्याग न करते हुए ही गति सहायकत्व आदि में अनुवर्तन करते हैं । अनुवृत्ति रूप होने से यह सामान्य स्थिति--अंश से व्याप्त रहता है । किसी भी द्रव्य का उत्पाद या व्यय सामान्य स्थिति-अंश से अव्याप्त नहीं होता। इस प्रकार धर्मद्रव्य का ही अपनी एक अवस्था से दूसरी अवस्था में परिणत होना परिणाम है; ऐसा नहीं कि धर्मद्रव्य किसी अन्य अधर्मद्रव्य आदि की अवस्था में परिणत होजाय इसी प्रकार अधर्मद्रव्य अपनी ही एक अवस्था से दूसरी अवस्था में परिणत होता है। वह धर्म आदि किसी अन्य द्रव्य की अवस्था रूप में परिणत नहीं होता। इसी प्रकार आकाश आदि द्रव्यों का भी अपनी-अपनी अवस्थाओं में परिणमन होता रहता है अर्थात् एक से दूसरी और दूसरी से तीसरी अवस्था होती रहती है । इसी को परिणाम समझना चाहिए। Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ २ सू. ३१ परिणामस्वरूपनिरूपणम् ३३३ स्वस्वरूपापरित्यागेनैव स्थितिकर्तुः स्थित्युपग्रहाकारेण परिणमते. । आकाशोऽपि-स्वस्वरूपमपरित्यजन्नेवाऽवगाहकर्तुरवगाहदायित्वेन परिणमति । कालःखल्वपि-ज्येष्ठ-कनिष्ठादीनां । परत्वापरत्वजननेन ह्यः-श्व:-समय-क्षण-निमेष-दिन-रात्रि-पक्ष-मासा-यन-वर्षादिव्यवहारकारकत्वेनोपजायते तदाकारेण. । पुद्गला अपि-औदारिकादिशरीरादि-रूपरसगन्धस्पर्शशब्दादिरूपेण स्वस्वरूपमत्यजन्त एव परिणमन्ते । जीवोऽपि-ज्ञान-दर्शनोपयोगवृत्त्या नारक देव मनुष्य-तिर्यग्भावेन स्वस्वरूपमपरित्यजन्नेव परिणमते । एवं शुक्लादयो गुणावर्णादिसामान्यमपरित्यजन्त एव कृष्णादित्वेन परिणमन्ते. । घटपर्यायोऽपि-सामान्यं मृत्स्वभावमपरित्यजन्नेव कपालावस्थां प्राप्नोति. । एवम्-कपालादयोऽपि पर्यायाः कपालिकाशकल-स्थास कोश शरावो-दञ्चनाद्याकारेण सामान्यभूतं मृत्स्वभावमपरित्यजन्त एव परिणमन्ते । एवं–परमाणवोऽपि, रूप-रस-गन्ध-स्पर्शाद्यात्मना व्यणुकादिस्कन्धात्मना स्वरूपापरित्यागपूर्वकमेव परिणता भवन्ति. ! तथाच-द्रव्याणि सर्वाणि सर्वदा सूक्ष्म-बादर भेदोत्पाद-व्ययरूपेण धर्मास्तिकाय अपने स्वरूप का परित्याग न करता हुआ ही गमन करने वाले के गमन में सहायक रूप से परिणत होता है । अधर्मास्तिकाय अपने स्वरूप का परित्याग न करता हुआ स्थित होने वाले की स्थिति में सहायक रूप से परिणत होता है। आकाश भी अपने स्वरूप का परित्याग न करता हुआ ही अवगाह करने वाले को अवगाहना देता है। काल ज्येष्ठ और कनिष्ठ आदि में परत्व और अपरत्व उत्पन्न करके गत कल, अगामी कल, समय, क्षण, निमेष दिन, रात्रि, पक्ष, मास, अयन, वर्ष आदि का व्यवहार कारक रूप से परिणत होता है। पुद्गल भी औदारिक आदि शरीर आदि रूप रस गंध स्पर्श आदि रूप से अपने स्वरूप का परित्याग न करता हुआ ही परिणत होता है । जीव ज्ञान-दर्शन-उपयोग रूप से तथा नारक देव मनुष्य तिर्यंच रूप से अपने स्वरूप का परित्याग न करता हुआ ही परिणमन करताहै । इसी प्रकार शुक्ल आदि गुण वर्ण आदि सामान्य स्वरूप का त्याग न करते हुए ही कृष्ण आदि रूप से परिणत होते हैं । घट पर्याय भी अपने सामान्य मत्तिका स्वभाव का परित्याग न करते हुए ही कपाल (ठीकरे) अवस्था को प्राप्त करता है । इसी प्रकार कपाल आदि पर्याय भी कपालिका (छोटी ठीकरी), शकल (टुकड़ा) स्थास, कोश, कुशूल, शराव, उदंचन आदि रूप से सामान्य मृत्तिका स्वभाव का परित्याग न करते हुए ही परिणत होते हैं। इसी प्रकार परमाणु भी रूप, रस, गंध-स्पर्श आदि रूप से या द्वयणुक आदि स्कंध रूप से अपने स्वरूप का त्याग न करते हुए ही परिणत होते हैं । इसी प्रकार सब द्रव्य सदैव सूक्ष्म, बादर, उत्पाद, व्यय रूप से स्थिति अंश रूप सामान्य का परित्याग न करते हुए ही परिणत होते हैं। Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ફૅરેષ્ઠ तत्त्वार्थसूत्रे स्थित्यंशलक्षणसामान्यापरित्यागपूर्वकमेव परिणतानि भवन्ति । स च परिणामो द्विविधः, अनादिः सादिश्च । तत्राऽपिषु धर्माधर्माकाशकालजीवेषु पञ्चद्रव्येषु अनादिः परिणामो बोध्यः । तत्र-धर्मद्रव्यस्याऽनादिः परिणामस्तावत् असंख्येयप्रदेशत्वं लोकाकाशव्यापित्वम्-अमूर्तत्वम्गुन्तृगत्यपेक्षाकारणत्वम्–अगुरुलघुत्वादिकमवसेयम् । अधर्मद्रव्यस्य पुनरनादिः परिणामः-असंख्येयप्रदेशत्वलोका काशव्यापित्वादिक स्थित्यपेक्षा कारणत्वञ्च । आकाशस्याऽनादिः परिणामस्तु-अनन्तप्रदेशत्वा-ऽमूर्तत्वाऽगुरुलघुपर्यायत्वाऽवगाह कर्त्रवगाहदायित्वादिः । कालस्य चाडनादिः परिणामः पुनः - समय - क्षणावलिकादि : - वो वर्तमानत्वादिः परत्वापरत्वादिः अमूर्तत्वम् अगुरुलघुत्वादिश्च - 1 जीवस्य पुनरनादिः परिणामः जीवत्व - भव्यत्वादयः अमूर्तत्वम्, ज्ञानदर्शनादयश्चाऽवगन्तव्याः । रूपिषु तावत् पुद्गलद्रव्येषु सादिः परिणामोऽनेकविधः प्रज्ञप्तः । तथाहि - पुद्गलेषु व्यणुकादिस्कन्धलक्षणः शब्दादिः शुल्क - कृष्ण-रक्त-पीतादिः - रसादिश्व । तत्र - यदा द्वौ परमाणू वित्रसया द्व्यणुकस्कन्धारम्भं कुरुतः तदा - परमाणुद्वयस्य व्यणुकस्कन्धपरिणामः सादिरुच्यते । एवं रूपिषु रूपरसगन्धस्पर्शवत्सु द्रव्येषु उत्पादव्ययवत्सु रूपरसगन्धस्पर्शादिरनेकविधः सादिः परिणामो भवति । स्पर्शश्चाष्टविधः कर्कश - मृदु - गुरु - लघु- शीतोष्ण-स्निग्ध- रूक्षरूपः । कर्कशतर परिणाम दो प्रकार का है अनादि और सादि । अरूपी धर्म, अधर्म, आकाश, काल और जीव इन पाँच द्रव्यों में अनादि परिणाम जानना चाहिए । असंख्यात प्रदेशवत्त्व, लोकाकाशव्यपित्व, अमूर्त्तत्व, गमननिमित्तत्व, अगुरु लघुत्व आदि धर्मास्तिकाय का अनादि परिणाम है । असंख्यात प्रदेशवत्त्व, लोकाकाशव्यांपित्व, स्थितिनिमित्तत्व, अधर्मास्तिकायका अनादि परिणाम है । अनन्त प्रदेश बन्ध अमूर्त्तत्व, अगुरुलघुपर्यायत्व, अवगाह हेतुत्व आदि आकाश का अनादि परिणाम है । आवलिका आदि, कल, आगामी कल, वर्त्तमानता आदि, परत्व - अपरत्व आदि, अमूर्त्तत्व, अगुरुलघुत्व आदि काल का अनादि परिणाम है । जीवत्व, भव्यत्व आदि, अमूर्तत्व तथा ज्ञान-दर्शन आदि जीव का अनादि परिणाम है ! 1 रूपी पुद्गल द्रव्यों में सादि परिणाम अनेक प्रकार का कहा गया है; जैसे- द्वणुक आदि स्कंध रूप, शब्दादि शुक्ल, कृष्ण, रक्त, पीत, आदि रस, आदि । जब दो परमाणु स्वभाव से द्वयणुक स्कंध को उत्पन्न करते हैं तब दोनों परमाणुओं में जो स्कंध रूप परिणाम उत्पन्न होता है, वह सादि परिणाम है । इसी प्रकार रूपी और उत्पाद - व्यय वाले द्रव्यों में रूप रस गंध स्पर्श आदि रूप अनेक प्रकारका सादि परिणाम होता है । स्पर्श आठ प्रकार का है - (१) कर्कश ( कठोर ), (२) मृदु (३) गुरु-भारी (४) लघुहल्का (५) शीत (६) उष्ण (७) स्निग्ध और (८) रूक्ष - रुखा । इसमें कर्कशतर कर्कशतम Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० २ सू. ३१ परिणामस्वरूपनिरूपणम् ३३५ कर्कशतमादिश्च सादिःपरिणामः । पञ्चविधो रसः-तिक्त २ कटुक-२ कषाया-ऽम्ल-४ मधुररूपः। तिक्ततरतिक्ततमादिश्च सादिः परिणामः। द्विविधो गन्धः-सुरभिर्दुरभिश्च, सुरभितरादिश्च सादिः परिणामः । वर्णश्च-पञ्चविधः कृष्णदिःकृष्णतरादिश्च सादिः परिणामो बोध्यः । किन्तु-पुद्गलद्रव्येऽपि द्रव्यत्व-मूर्तत्व-सत्त्वादयः परिणामाः अनाद्या एव सन्ति, न तु साद्याः इत्यवधेयम्. । एवं च यथा रूपीषु पुद्गलद्रव्येषु सादिरनादिश्च परिणामः प्रतिपादितः तथा अरूपिष्वपि द्रव्येषु सादिरपि परिणामः सम्भवति. । यथा योगोपयोगलक्षणः परिणामो जीवेषु सादिः । ____ एवं धर्मादिष्वपि-अरूपिद्रव्येषु सादिरपि परिणामः सम्भवति, यथा-स्वयं गन्तुर्जिगमिषापरिणतस्य खलु इदानीं धर्मद्रव्यमुपग्राहकं भवति । उपग्राहकत्वञ्चेदं धर्मपर्यायः पूर्व नासीत् तस्य गन्तुर्गतिपरिणतेरभावात् । अधुनाचोपजायमानः स उपग्राहकत्वपरिणामः सादिरेव सम्भवति, न तु-अनादिः । ____ मैंत्रादिगन्तृगत्युपरमे च विनाशी भवति, इति-उत्पादविनाशवत्वात् सादिमत्त्वम् । उपग्राह्यं विना च नोपग्राहकत्वं सम्भवति । आकाशद्रव्यमपि-अवगाहनाकर्तुरवगाहदानपर्यायेण परिणमते, तस्याऽवगाहदानपर्यायश्चेदानींतनत्वात् सादिरेव सम्भवति, न तु–अनादिः। कालद्रव्यमपि-वृत्त आदि सादि परिणाम है । रस पाँच प्रकार का है-(१) तिक्त (२) कटुक (३) कषाय (४) अम्ल-खट्टा और (५) मधुर । तिक्ततर, तिक्ततम आदि सादि परिणाम है । गंध दो प्रकार की है-सुगंध और दुर्गध । सुरभितर आदि सादि परिणाम है । वर्ण कृष्ण आदि पाँच प्रकार का है । कृष्णतर आदि सादि परिणाम जानना चाहिए । किन्तु पुद्गल द्रव्य में द्रव्यत्व, मूर्तत्व, सत्त्व आदि परिणाम अनादि ही होते हैं, सादि नहीं । इस प्रकार जैसे रूपी पुद्गल द्रव्यों में सादि और अनादि दोनों प्रकार का परिणाम प्रतिपादन किया गया है, उसी प्रकार अरूपी द्रव्यों में भी सादि परिणाम भी हो सकता है, जैसे योग और उपयोगरूप परिणाम जीवों में सादि होता है । - इसी प्रकार धर्म आदि अरूपी द्रव्यों में भी सादि परिणाम का संभव है । जैसे गमन करने की इच्छा वाला कोई पुरुष जब गमन करना प्रारंभ करता है तो धर्मद्रव्य उसके गमन में निमित्त बन जाता है । यह निमित्त बन जाना धर्मद्रव्य का पर्याय है, जो पहले नहीं था, अब उत्पन्न हुआ है । अतएव यह गति निमित्तत्व परिणाम सादि ही हो सकता है, अनादि नहीं । जब वह मैत्र नामक पुरुष गति से विरत हो जाता है-स्थिर हो जाता है, तब वह गति निमित्तत्व भी नहीं रह जाता । इस प्रकार उत्पाद और विनाशवान् होने से वह सादि है। उपग्राह्य के अभाव में उपग्राहकत्व भी नहीं होता । आकाशद्रव्य भी अवगाहना करने वाले के लिए अवगाहदान रूप पर्याय से परिणत होता है । वह अवगाहदानपर्याय अभी-अभी उत्पन्न होने के कारण सादि ही हो सकता है, अनादि नहीं। Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३६ तत्त्वार्थसूत्रे वर्तमानादिपरिणतियुक्तं भवति, तथाचाऽयं परिणामो द्रव्यार्थिकनयव्यापारात्-धर्मादिस्वभावो भवति न तु-धर्मादिव्यतिरिक्तं । ____ एवं-क्वचिद् वैनसिकः, क्वचित्तु प्रायोगिकः, क्वचित्पुनरुभयथा भवति सद्वस्तुन उत्पाद व्ययध्रौव्यलक्षणात् । एवञ्चा-नेकान्तवादानुसारेण रूपिषु पुद्गलेषु द्रव्येषु प्रधानतया सादिपरिणामस्य सत्त्वेऽपि कथञ्चित्-अनादिपरिणामोऽपि संघटते । एवमरूपिषु धर्मादिद्रव्येषु प्रधानतयाऽनादिपरिणामस्य सत्त्वेऽपि कथञ्चित्सादिपरिणामो भवति, न तु–अरूपिषु, अमूर्तद्रव्यधर्मादिषु, इतिकेचिदाहुः तन्न तेषां मतेऽरूपिद्रव्येषु पर्यायाश्रयव्यवहारविलोपापत्न्या-उत्पादव्ययादि लक्षणाऽसङ्गमात् परिणामाभावः स्यात् । तेषाञ्च–धर्मादीनामरूपिद्रव्याणामपरिणामित्वेऽनिर्धार्यमात्रस्वभावत्वं भवेत् , स्वत उत्पादव्ययपरिणामरहितत्वात् । तस्मात्-सर्वत्रैव मूर्तेषु-अमूर्तेषु च द्रव्येषु केचित्-साद्याः केचिदनाद्याश्च परिणामाः सन्तीत्यभ्युपगन्तव्यम्----- तथाहि-जीवेषु तावदरूपिषु अनादिजीवत्व--- भव्यत्वाऽभव्यत्वादिपरिणामवत्स्वपि योगोपयोगौ-आदिमन्तौ परिणामौ स्तः । तत्र-योगः खलु पुद्गलसम्बन्धादात्मनो वीर्यविशेषः परि कालद्रव्य भी वृत्त, वर्तमान आदि परिणमन से युक्त होता है । इस प्रकार यह परिणाम द्रव्यार्थिकनय के व्यापार से धर्म आदि का स्वभाव है, धर्म आदि से भिन्न नहीं है। इसी प्रकार परिणाम कहीं स्वभाविक होता है, कहीं प्रायोगिक होता है और कहीं दोनों प्रकार का होता है । क्योंकि सद्वस्तु वही है जो उत्पाद, व्यय और ध्रौव्य लक्षण वाली हो । इस प्रकार अनेकान्तवाद में रूपी पुद्गल द्रव्यों में प्रधान रूप से सादि परिणाम होने पर भी कथंचित् अनादि परिणाम भी घटित होता है । इसी प्रकार अरूपी धर्मादि द्रव्यों में प्रधान रूप से अनादि परिणाम होने पर भी कथंचित् सादि परिणाम भी घटता है । किसी-किसी ने कहा है कि रूपी पुद्गलद्रव्यों में ही सादि परिणाम होता है, अरूपी धर्म आदि द्रव्यों में नहीं होता; उनका कथन यथार्थ नहीं है । उनके मत के अनुसार अरूपी द्रव्यों में पर्यायाश्रयी व्यवहार के अभाव की आपत्ति होती है और ऐसा होने से उत्पाद-व्यय आदि लक्षण की संगति नहीं बैठती । इस कारण परिणाम के अभाव का ही प्रसंग हो जाता है। धर्म आदि अरूपी द्रव्यों को अपरिणामी मान लेने पर उनका स्वरूप अनिर्धारित हो जाएगा, क्योंकि वे स्वतः उत्पाद और व्यय परिणाम से रहित हैं। अतएव मूर्त और अमृत सभी द्रव्यों में कोई परिणाम सादि होते हैं, कोई अनादि होते हैं। ऐसा स्वीकार करना चाहिए । अरूपी जीवों में जैसे जीवत्व भव्यत्व और अभव्यत्व ये अनादि परिणाम हैं, उसी प्रकार योग और उपयोग आदिमान् परिणाम भी हैं। पुद्गलद्रव्य के सम्बन्ध से आत्मा के वीर्य का स्फुरण होना योग कहलाता है । वह काय, Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ. २ स्. ३१ परिणामस्वरूपनिरूपणम् ३३७ णामः आत्मनः काय-वाङ्मनोरूपेण शक्तिविशेषस्योत्पादः । उपयोगश्च चैतन्यस्वभावस्यात्मनो ज्ञान-दर्शनाभ्यां प्रणिधानादिलक्षणः । स्वविषयोपलम्भादिव्यापारः समाधिविशेषो वा तद्द्वारकोऽर्थपरिच्छेदोऽप्युपयोगस्तेनाकारेणात्मनः परिणामो भवति । तत्र-योगः पञ्चदशविधः-साकाराऽनाकारलक्षणः । उपयोगो जीवस्वभवो द्वादशविधः-- मतिश्रुत्राऽवधिमनःपर्यवकेवलज्ञानमत्यज्ञानश्रुताज्ञानविभङ्गज्ञानचक्षुरचक्षुरवधिकेवलदर्शनभेदात् । योगःपञ्चदशविधः-औदारिक-वैक्रिया-ऽऽहारकमिश्रतैजसकार्मणकाययोगसत्यमृषाऽसत्यामृषावाग्योगमनोयोगभेदात् । आत्मा कायादि पुद्गलशतसम्बन्धात् तां तां गमनादिकथनचिन्तनक्रियांप्रतिपद्यते, क्षीरोदकवत्-ताद्रूप्येण, मृद्रटवत्तादात्म्येन परिणमते इति भावः । वचन और मन रूप से आत्मा की शक्तिविशेष की उत्पत्ति है । चैतन्यस्वरूप आत्मा का ज्ञानदर्शन के द्वारा प्रणिधान आदि रूप अपने विषय को ग्रहण करने का जो व्यापार है, वह उपयोग कहलाता है । समाधि को भी उपयोग कहते हैं । उसके द्वारा होने वाला पदार्थ का परिच्छेद भी उपयोग कहलाता है । इस उपयोग के रूप में आत्मा का परिणाम होता है। उपयोग बारह प्रकार का है । जीव का स्वभाव जो उपयोग है वह मूल में दो प्रकार का है-साकार और अनाकार । दोनों के मिलाकर बारह भेद होते हैं-(१) मतिज्ञान (२) श्रुतज्ञान (३) अवधिज्ञान (४) मनःपर्यवज्ञान (५) केवलज्ञान (६) मति-अज्ञान अर्थात् कुमतिज्ञान (७) श्रुताज्ञान अर्थात् कुश्रुतज्ञान (८) विभंगज्ञान अर्थात् कुअवधिज्ञान (९) चक्षुदर्शन (१०) अचक्षुदर्शन (११) अवधिदर्शन (१२) केवलदर्शन । योग के पन्द्रह भेद ये हैं--(१) औदारिककाययोग (२) वैक्रियकाययोग (३) आहारककाययोग (४) औदारिकमिश्रकाययोग (५) वैक्रियमिश्रकाययोग (६) आहारकमिश्रकाययोग और (७) कार्मणकाययोग (८) सत्यवचनयोग (९) असत्यवचनयोग (१०) मिश्रवचनयोग (११) व्यवहार-असत्यामृषावचन योग (१२) सत्यमनोयोग (१३) असत्यमनोयोग (१४) मिश्रमनोयोग और (१५) असत्यामृषा मनोयोग । आत्मा काय आदि सैकड़ों प्रकार के पुद्गलों के साथ संबंध होने के कारण नाना प्रकार की गमन, कथन एवं चिन्तन आदि क्रियाएँ किया करता है । उस समय उसकी उसी रूप में परिणति हो जाती है । वह दूध और पानी की भाँति अथवा मृत्तिका और घट की भाँति एकमेक-सा हो जाता है । तद्रूप में परिणत होता है। Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३८ तत्त्वार्थसूत्रे उक्तञ्च प्रज्ञापनायां १३ परिणामपदे १८१ सूत्रे-“दुविहे परिणामे पण्णत्ते, तं जहा जीवपरिणामे य, अजीवपरिणामे य-" इति । द्विविधः परिणामः प्रज्ञप्तः, तद्यथा--जीवपरिणामश्च, अजीवपरिणामश्वेति ॥३१॥ इति श्री विश्वविख्यात जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक - पञ्चदश भाषा कलितललितकलापालापक प्रविशुद्धगद्यपद्यानैकग्रन्थनिर्मापक शाहुच्छत्रपति कोल्हापुर राजप्रदत्त जैनशास्त्राचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्य श्री घासीलाल व्रतिविरचितस्य दीपिका नियुक्ति टीकाद्वयोपतेस्य तत्वार्थसूत्रस्य द्वितीयमध्ययननं समाप्तम् ॥२॥ प्रज्ञापनासूत्र के तेरह वें परिणाम पद के १८१ वें सूत्र में कहा है'परिणाम दो प्रकार का कहा है; वह इस प्रकार है-जीवपरिणाम और अजीवपरिणाम ॥३१॥ श्री जैन शास्त्राचार्य जैन धर्मदिवाकर पूज्य श्री घासीलाल जी महाराज विरचित तत्वार्थसूत्र की दीपिका एवं नियुक्ति नामक व्याख्या का दूसरा अध्ययन समाप्त ॥२॥ Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अथ तृतीयोध्यायः प्रारभ्यते मूलसूत्रम् ---"सकसायजीवस्स कम्मजोगा पोग्गलादाणं बंधो" ॥१॥ छाया-कषायजीवस्य कर्मयोग्यपुद्गलादानं बन्धः ॥१॥ तत्त्वार्थदीपिका-नवविधेषु प्रथमसूत्रोक्ततत्त्वेषु-उत्तराध्ययनस्याऽष्टाविंशति अध्ययनानुसारं क्रमप्राप्तं तृतीयं बन्धतत्त्वं प्ररूपयितुमाह- "सकसायजीबस्स" इत्यादि । कषन्ति-दुर्गतौ जीवानाकृष्य पातयन्ति-इति कषायाः, कष्यन्ते पीड्यन्ते जीवा अनेनेति कषं-ज्ञानावरणीयाधष्टविधं कर्म, कषः-संसारो वा, तस्याऽऽयोलाभो यतस्ते कषायाः दुर्गतिपातलक्षणस्वभावाः क्रोध-मान-माया-लोभास्तैः सह वर्तते इति सकषायस्तस्य सकषायस्य जीवस्य कर्मयोग्यानाम्-कर्मणो योग्यानां पुद्गलानामादानम्-उत्पादनं ग्रहणं कर्म कारणभावयोग्यानां पुद्गलानामविभागेनोपश्लेषो बन्ध इति व्यपदिश्यते । ___ तथाच जीवकर्मणोरनादिः सम्बन्धो वर्तते तेन कर्मणो हेतोजीवः सकषायो भवति न कर्मरहितस्य जीवस्य कषायलेशः सम्भवति । अतएव –तयोरनादिसम्बन्धादेवाऽमूर्तोऽपि जीवो मूर्तेनाऽपि कर्मणा बद्धो वर्तते, आकाशस्य पुद्गलादिवत् । अन्यथा-बन्धस्यादिमत्त्वे सति-आत्य तृतीय अध्याय सूत्रार्थ-"सकसाय जीवस्स" इत्यादि" ? । कषाययुक्त जीव कर्मयोग पुद्गलों को ग्रहण करता है, वही बन्ध कहलाता है ॥१॥ तत्त्वार्थदीपिका-प्रथम सूत्र में कथित नौ तत्त्वों में से उत्तराध्ययन सूत्र के अठाईसवे अध्ययन के अनुसार क्रमप्राप्त तीसरे बन्धतत्त्व को प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं जो जीवों को खींच कर दुर्गति में पटकते हैं, उन्हें कषाय कहते हैं अथवा जो जीवों को कषते हैं अर्थात् पीड़ा पहुँचाते हैं, उन्हें कषाय कहते हैं । कष का अर्थ है ज्ञानावरण आदि आठ प्रकार के कर्म अथवा संसार, उनका जिससे आय-लाभ हो अर्थात् जिसके कारण ज्ञाना. वरणोय आदि कर्मों का बंध हो या जन्म-मरण रूप संसार की प्राप्ति हो वह कषाय है क्रोध, मान, माया और लोभ यह चार कषाय हैं । कषाययुक्त जीव सकषाय कहलाता है । सकषाय जीव कर्म के योग्य पुद्गलों को अर्थात् कार्मण वर्गणा के पुद्गलों को ग्रहण करता है अर्थात् अन्य प्रदेशों के साथ एकमेक कर लेता है, वह बन्ध कहलाता है। जीव और कर्म का संबन्ध अनादि काल से चला आरहा है । कर्म के उदय के कारण जीव कषाययुक्त होता है। जब जीव कर्म से सर्वथा रहित हो जाता है तब कषाय का लेप का संभव नहीं है । अतएव जीव और कर्म के अनादि कालीन संबन्ध के कारण ही स्वभाव से अमूर्त जीव भी मूर्त कर्म के द्वारा बद्ध हो रहा है। Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwwww Vvvvv ३४० तत्त्वार्थसूत्रे न्तिकी शुद्धिं धारयतः सिद्धस्येव बन्धाभावः प्रसज्येत । एवञ्च-यथा भाजनविशेष स्थापितानां नानारसबीजपुष्पफलानां मदिराभावेन परिणतिर्भवति । एवं-कर्मवर्गणायोग्यपुद्गलानामप्यात्मनि स्थितानां योगकषायवशात् कर्मभावेन परिणामो भवतीति भावः ॥१॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः--आदौ प्रतिपादितेषु जीवाजीवबन्धा दिनवतत्त्वेषु प्रथम-द्वितीयाध्ययनयोः क्रमतो जीवाजीवयोः प्ररूपणानन्तरं क्रमप्राप्तं बन्धतत्त्वं प्ररूपयितुमाह-"सकसायजीवस्स" इत्यादि । अनन्तानुबन्ध्यादिभेदाः षोडशविधाः—क्रोध-मान-माया लोभाः कषायाः तैः कषायैः सह वर्तते इति सकषायस्तस्य सकषायस्य जीवस्य कर्मयोग्यपुद्गलानां कर्मवर्गणाभावप्राप्तियोग्यानां पुद्गलानामादानं ग्रहणं संश्लेषणं बन्ध उच्यते । तत्र-बन्धशब्दवाच्यार्थस्तु-बन्धनं बन्धः आत्मप्रदेशपुद्गलानां परस्पराश्लेषः, नीर-क्षीरवत्सम्बन्धः प्रकृत्यादि भेदः। यद्वा-येन बध्यते-आत्मा अस्वातन्त्र्यमापाद्यते ज्ञानाबरणादिना स पुद्गलपरिणामलक्षणो बन्धः, आत्मप्रदेशेषु रागद्वेषाद्यभ्यञ्जनेषु कर्मभावप्राप्तियोग्यपुद्गलानामाश्लेष इत्यर्थः । कषायशब्दार्थस्तु-कषति हिनस्ति आत्मानं दुर्गतौ पातनद्वारा-इति कषायः कषहिंसा अगर बन्ध की आदि मानी जाय तो उससे पूर्व जीव को सिद्ध के समान अत्यन्त शुद्ध मानना पड़ेगा और ऐसी स्थिति में बन्ध के अभाव का प्रसंग उपस्थित होगा। जैसे किसी विशेष भाजन में रखे हुए नाना प्रकार के रस, बीज, पुष्प एवं फलादि का मदिरा के रूप में परिणमन हो जाता है. उसी प्रकार कर्मवर्गणा के पुद्गलों का योग और कषाय के कारण कर्म रूप में परिणमन हो जाता है ॥१॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-प्रारंभ में प्रतिपादित जीव, अजीव, बन्ध आदि नौ तत्त्वों में से प्रथम और द्वतीय अध्ययन में क्रम से जीव और अजीव तत्त्व का प्ररूपण किया गया। तदनन्तर क्रम से प्राप्त बन्ध तत्त्व की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं अनन्तानुबन्धी क्रोध मान माया और लोभ आदि के भेद से कषाय सोलह प्रकार के हैं । जो कषाय से युक्त होता है वह सकषाय कहलाता है । कषाययुक्त जीव कर्म के योग्य अर्थात् कार्मणवर्गणा के पुद्गलों को ग्रहण करता है। यहीं बन्ध कहलाता है। आत्मप्रदेशों का और कार्मण जातीय पुद्गलों का परस्पर में बद्ध होना संश्लेष होना एकमेक हो जाना बन्ध शब्द का अर्थ है । बन्ध होने पर आत्मप्रदेश और कर्मपुद्गल क्षीरनीर की तरह मिल जाता है । प्रकृति बन्ध आदि के भेद से बन्ध के चार प्रकार हैं । ... अथवा जिसके द्वारा आत्मा बाँधा जाय-पराधीन किया जाय, वह पुद्गल का परिणमन बन्ध कहलाता है। राग-द्वेष आदि से युक्त आत्मप्रदेशों में कार्मण-पुद्गलों का आश्लेष होना क्ध है। जो आत्मा को दुर्गति में गिरा कर कषता है अर्थात् उसका घात करता है, वह Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकनियुक्तिश्च अ० ३ सू. १ बन्धस्वरूपनिरूपणम् ३४१ याम्' इति भौवादिकात् कषधातोर्बाहुलकादायप्रत्ययः, स च मुख्यतया चतुर्विधः क्रोध-मानमाया-लोभभेदात्-"कषायसुरभी रसे रागवस्तुनि निर्यासे क्रोधादिषु विलेपने" इति हैमः । जीवस्तु-आत्मा कर्ता स्थित्युत्पत्तिव्ययपरिणतिलक्षणो ग्राह्यः, तस्य कर्तृत्वे सत्येव कर्मबन्धफलानुभवौ सम्भवतः । कर्मशब्दार्थस्तु-क्रियते इति कर्म, तच्चाष्टविधम्-ज्ञानावरणदर्शनावरण -वेदनीय–मोहनीय-आयुष्य-नाम-गोत्रा-ऽन्तराय भेदात् । तस्याऽष्टविधस्य कर्मणो योग्यानाम्-अष्टसु औदारिकवर्गणासु ज्ञानावरण-दर्शनावरणादि कर्मभावप्राप्तियोग्यानां पूरणगलनलक्षणानां पुद्गलानाम् अनन्तानन्तप्रदेशस्कन्धीभूतानां चतुःस्पर्शानामादानमात्मप्रदेशेषु लगनं संश्लेषणं स्नेहाभ्यक्तशरीरस्य धूलिरजःकणलगनवद् बन्धो भवतीति भावः । मिथ्यादर्शनाद्यावेशादाीकृतस्यात्मन स्तदाकारपरिणतिक्रिया कर्मलगनहेतुः तस्याः क्रियायाः कर्ता चात्मा भवति । तथाविधक्रियानिर्वयं कर्म अष्टविधं कर्मबन्धं प्रति वक्ष्यमाणमिथ्यादर्शनादीनां सामान्यहेतुत्वेऽपि कषायस्य क्रोधादिरूपस्य प्रधानहेतुत्वं वर्तते, अतएवाऽत्र कषायग्रहणं कृतम् । कषाय है । यह कषाय शब्द 'कष् हिंसायाम्' धातु से बना है। कषाय के क्रोध, मान, माया और लोभ, ये चार मुख्य भेद हैं । हैमकोश के अनुसार कषाय शब्द के अनेक अर्थ है, जैसे-सुरभि, रस, राग, वस्तु, निर्यास; क्रोधादि और विलेपन । जीव का अर्थ है आत्मा जो स्थिति, उत्पत्ति और व्यय रूप परिणाम से युक्त है। वह जीव कर्ता है। उसके कर्ता होने पर ही कर्म का बन्ध और फल का अनुभव संभव हो सकता है। कर्म शब्द का अर्थ है जो किया जाय सो कर्म । कर्म के आठ भेद हैं-ज्ञानावरण, दर्शनावरण, वेदनीय, मोहनीय, आयुष्य, नाम, गोत्र, और अन्तराय। औदारिक आदि आठ प्रकार की पुद्गल की वर्गणाएँ हैं। उनमेंसे कार्मणवर्गणा के पुद्गल ही कर्म रूप में परिणत होने के योग्य होते हैं । अनन्तानन्त प्रदेशी और चार स्पर्श वाले ही वे पुद्गल आत्मप्रदेशों में मिल जाते हैं, जैसे तेल से चिकने शरीर पर धूलिके कण चिपक जाते हैं । यही बन्ध कहलाता है । मिथ्यादर्शन आदि के आवेश से आत्मा तद्रूप में परिणत होती है, वह परिणति क्रिया ही कर्मों के लगने का कारण है । उस क्रिया का कर्ता आत्मा है । आत्मा की क्रिया से उत्पन्न होने वाले कर्म आठ प्रकार के हैं। आगे कहे जाने वाले मिथ्यादर्शन आदि कर्मबन्ध के सामान्य कारण हैं, उसका प्रधान कारण तो क्रोध आदि कषाय ही है । इसी कारण यहाँ कषाय का ग्रहण किया गया है। Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थसूत्रे तत्र - क्रोधनं, क्रुध्यति वा येन स क्रोधः अक्षान्तिपरिणतिरूपः स्वपरात्मनोऽप्रीतिलक्षणः क्रोधमोहनीयोदयसम्पाद्यो जीवस्य परिणतिविशेषः कृत्याकृत्यविवेकोन्मूलकः प्रज्वलनात्मकश्चित्तधर्मः । माननम्–स्वमपेक्षयाऽन्यस्य हीनतया परिच्छेदनं मानः अहङ्काररूप आत्मपरिणतिविशेषः । मीयते - प्रतार्यते—प्रक्षिप्यते वा नरकादौ लोकोऽनया इति माया, मात्ति वा सर्वे दुर्गुणा यस्यामिति वा - माया । पराऽभिसन्धानहेतुको शुद्ध प्रयोगः - छद्मप्रयोगो वा माया व्यपदिश्यते । लुभ्यते-व्याकुलीक्रियते आत्माऽनेनेति लोभः। अभिकाङ्क्षा-गर्धः, स पुनस्तृष्णापिपासाऽभिष्वङ्गास्वादो गार्घ्यमिति । " तत्र - प्रत्येकमपि क्रोधादिकषायोऽनन्तसंसारानुबन्धी भवति । एते चत्वारस्तावद् अत्यन्तपापिष्ठा भवहेतनो भवन्ति भवप्राप्ते मूलकारणम् जन्मजराभावरूपायाः संसारस्थितेर्निदानं प्राणिनां कष्टतमाः अनपराधवैरिणः सन्ति । ३४२ एवम् "तथाचोक्तं दशवैकालिके ८ - अध्ययने २ - उद्देशके ४०-गाथायाम् - "कोहो य माणो य अणिग्गहीया, माया य लोभो य पवड्ढमाणा । चत्तारि एए कसिणा कसाया, सिंचंति मूलाइ पुणभवस्स ॥ १ ॥ जं अइदुक्खं लोए, जं च मुहं उत्तमं तिहुयणंमि । तं जाण कसायाणं, वुइढिक्खयहेउयं सव्वं ॥ २॥ - क्रोधन अर्थात् कोप होना क्रोध है अथवा जिसके कारण जीव क्रुद्ध हो जाय वह क्रोध कहलाता है । यह क्रोध अक्षमारूप अर्थात् क्षमा का विरोधी है, स्वात्मा एवं परात्मा के प्रति अप्रीति रूप है और क्रोध मोहनीय कर्म के उदय से उत्पन्न होने वाला जीव का एक प्रकार का परिणमन है वह कृत्य और अकृत्य के विवेक को नष्ट कर देता है, प्रज्वलन रूप होता है । अपनी अपेक्षा दूसरे को हीन मानना मान है । यह अहंकाररूप आत्मा की एक परि ति है । जिसके द्वारा ठगा जाता है अथवा जिसके द्वारा लोंग नरक आदि में डाले जाते हैं, वह माया है । अथवा जिसमें सभी दुर्गुण आ जाते हैं- समा जाते हैं, बह माया है । दूसरे को ठगने के लिए जो अशुद्ध प्रयोग या छद्म प्रयोग किया जाता है, वह सब माया है । जिसके द्वारा आत्मा लुब्ध या व्याकुल किया जाता है, वह लोभ कहलाता है । उसके दो रूप है- आकांक्षा और गृद्धि । अप्राप्त वस्तु की कामना होना आकांक्षा है और प्राप्त वस्तु पर आसक्ति होना गृद्धि है। लोभ को तृष्णा, पिपासा, अभिष्यंग, आस्वाद, गार्ध्य आदि भी कहते हैं । इनमें से क्रोध आदि एक-एक कषाय भी अनन्त संसार भ्रमण का कारण होता है । यह चारों कषाय अत्यन्त पापमय हैं, संसार के कारण हैं, भव की प्राप्ति के मूल कारण हैं, जन्म- जरा रूप संसार स्थिति के निदान है, प्राणियों के लिए अत्यन्त कष्टजनक हैं और निरपराध वैरी हैं । दशवैकालिक सूत्र में ८ वे अध्ययन के दूसरे उद्देशक की ४० वीं गथा में कहा है Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M दीपिकानियुक्तिश्च अ० ३ सू०१ बन्धस्वरूपनिरूपणम् ३४३ "क्रोधश्च मानश्च अनिगृहीतौ माया च लोभश्च प्रवर्धमानौ । चत्वार एते कृत्स्नाः कषाया सिञ्चन्ति मूलानि पुनर्भवस्य ॥ १॥ "यदतिदुःखं लोके यच्च सुखमुत्तमं लोके । तज्जानीहि कषायाणां, वृद्धिक्षयहेतुजं सर्वम् ॥ २ ॥ स च कषायपरिणामः परिणन्ता चेदात्मा तदा-तस्य सम्भवति, न तु-अपरिणतुः सर्वगतस्याऽक्रियस्यात्मनः । तस्मात्-परिणन्तुरात्मनः कषायपरिणामः । उक्तञ्च जीवस्तु कर्मबन्धनबद्धो वीरस्य भगवतः कर्ता । सन्तत्याऽनाद्यं च तदिष्टं कर्मात्मनः कर्तुः ॥ १॥ "संसारानादित्वाद-बन्धस्यानादिता भवति सिद्धा । अतएव कर्ममूत्तै-नाऽमूते बन्धकं हीष्टम् ॥ २॥ "न च निर्हेतुक मिष्टं-देहग्रहणं यदादिम नणाम् । सतिचाप्यहेतुकत्वे-न स्यात् संसारनिर्मोक्षः ॥३॥ "तस्मान्मूत कर्मष्यतेऽईता यच्च तस्य परिणामः । दृष्टोमूर्तिदृष्टौ च-येन तदुदीरणोपशमौ ॥ ४ ॥ क्रोध और मान अगर निगृहीत न किये गये और माया तथा लोभ अगर बढ़ते रहे तो ये चारों कषाय पुनर्भव के मूल का सिंचन करते हैं और भी कहा है 'लोक में जो अत्यन्त दुःख है और तीनों लोकों में जो उत्तम सुख है, वह कषायों की वृद्धि और क्षय के कारण ही जानना चाहिए। तात्पर्य यह है कि कषायो की वृद्धि से दुःख और क्षय से उत्तम सुख की उपलब्धि होती है । आत्मा में कषाय-परिणाम तभी संभव है जब कि उसे परिणमनशील माना जाय । अगर आत्मा को अपरिणामी, सर्वव्यापी और निष्क्रिय माना जाय तो उसमें कषायपरिणाम नहीं हो सकता । इस कारण परिणमन शील आत्मा में ही कषायपरिणामका संभव है कहा भी है _ 'भगवान् महावीर के मतानुसार जीव कर्मबन्धन से बद्ध है और कर्ता आत्मा के साथ कर्म प्रवाह की अपेक्षा अनादि काल से लगे हुए हैं ॥१॥ संसार अनादि काल से है अतः कर्मबन्ध भी अनादिकालीन ही सिद्ध होता है इसी कारण कर्म मूर्त है; जो अमूर्त होता है वह बन्धकर्ता नहीं होता ॥२॥ मनुष्य प्रारम्भ में जो देह को ग्रहण करता है, वह निर्हेतुक नहीं । उसका कोई न कोई कारण तो होना ही चाहिए। अगर बिना कारण ही देह का ग्रहण माना जाय तो संसार से कभी मोक्ष ही नहीं हो सकता ॥३॥ __अर्हन्त भगवान् कर्म को मूर्त मानते हैं, क्योंकि कर्म का फल (देह आदि) मूर्त दिखाई देता है, और उसकी उदीरणा तथा उपनाम का होना भी देखा गया है ॥४॥ Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे “यदि रूपि कर्म न स्यात्-न स्यात्मसहवर्त्यबद्धत्वात् । बर्द्ध वा सति कर्मणि-ननु सिद्धा रूपिता तस्य ॥ ५॥ तथाच-कर्मणा मूर्तत्वे सिद्धे सति न सर्वे एव पुद्गलाः कर्मणो योग्या भवन्ति, अपितु-वर्गणा क्रमेण, तत्र -मनोवर्गणायोग्यपुद्गलराशेरुपरि भूयस्त्वादयोग्यवर्गणामतीत्या-त्यल्पत्वाच्च कार्मणशरीरायोग्यवर्गणामतिक्रम्य-आत्मा कर्ता-अस्थगितास्रवद्वारः अतिसूक्ष्मान् अतिस्थूलांश्च पुद्गलस्कन्धान अयोग्यान् परित्यज्य, अनन्तावयवानपि पुद्गलस्कन्धान कर्मभावप्राप्तियोग्यानेवा-ऽऽदत्ते । तथाचोक्तम् --- "न स आदातुं स्कन्धानतिसूक्ष्मान् बादरांश्च शक्नोति । खादेन न बध्यन्ते जात्वणवः शकेराश्च तथा ॥१॥ "अणवः स्कन्धाश्चैकोत्तरपरिवृद्धाः सुसूक्ष्मपरिणामाः । केचिदनन्तावयवा अप्यग्राह्या जिनरुक्ताः ॥२॥ एभ्यस्तु पराः स्कन्धाः एकोत्तरवृद्धिवर्धिताः सूक्ष्माः । पञ्चरसपञ्चवर्णा स्तथा द्विगन्धाश्चतुः स्पर्शाः ॥३॥ अगुरुलधववस्थिताश्च क्षेत्रकत्वेन वर्तमानाश्च । प्रायोग्याः कर्मतया ग्रहीतुमुक्ताः परिणमय्य ॥४॥ अगर कर्म रूपी न होते तो आत्मा के साथ बद्ध न होने से आत्मा के साथ रह नहीं सकते थे। जब कर्म बद्ध है तो उसका रूपीपन भी सिद्ध हो सकता है ॥५॥ इस प्रकार कर्म का मूर्त होना सिद्ध हो जाता है । किन्तु सभी पुद्गल कर्म के योग्य होते हैं; ऐसा नहींसमझ लेना चाहिए । सिर्फ कार्मण वर्गणा के पुद्गल हो, जो अन्य समस्त वर्गणाओं की अपेक्षा सूक्ष्म होते हैं । वही कर्म रूपमें ग्रहण किये जाते हैं । जिस आत्मा ने कर्मोके आगमन के द्वारों को-मिथ्यात्व, अविरति आदि को-नहीं रोका है, वह अति सूक्ष्म और अति स्थूल, पुद्गलों को, जो कि बन्ध के योग्य नहीं होते, छोड़ कर अनन्त प्रदेशी कर्म योग्य पुद्गलस्कन्धों को ही कर्म के रूप में ग्रहण करता है। कहा भी है ___ जीव अत्यन्त सूक्ष्म और अत्यन्त बादर पुद्गल स्कन्धों को ग्रहण करने में समर्थ नहीं होता। अणु और शर्करा कभी इस रूप से जीव के साथ बद्ध नहीं होते हैं ॥१॥ कोई पुद्गल अणुरूप और कोई स्कन्धरूप होता है । अत्यन्त सूक्ष्म परिणाम वाले कोई-कोई पुद्गल एक-एक प्रदेश की वृद्धि होते-होते अनन्तप्रदेशी हो जाते हैं । जिनेन्द्र भगवन्तों ने कहा है कि कितनेक अनन्त प्रदेशी स्कन्ध भी अग्राह्य होते हैं ॥२॥ उन स्कन्धों में भी एक-एक प्रदेश की वृद्धि हो कर जो पाँच रस, पाँच वर्ण, दो गंध और चार स्पर्श वाले अगुरु लघु, अवस्थित और जीव प्रदेशों के साथ एक ही क्षेत्र में अवगाढ़ हों और कर्मरूप में परिणत होने के योग्य हों, वही पुद्गल कर्मरूप में ग्रहण किये जाते हैं ॥४॥ Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ० ३ सू० १ बन्धस्वरूपनिरूपणम् ३४५ "अणवोऽसेत्स्यद्द्भ्योऽनन्तगुणाः सिद्धवदनन्ततमभागाः । एकस्कन्धीभूताः स्कन्धानां चापि मानं तत् ॥५॥ "औदारिकादिशेषद्रव्यादाने स एव विधिरुक्तः । तत्राद्यस्य स्कन्धाः सर्वेऽल्पिष्टप्रदेशास्तु ||६|| “तेभ्योऽसंख्येयगुणा वैक्रिययोग्याः प्रदेशतः स्कन्धाः । आहारकस्य तेभ्योऽपि तथा स्कन्धा असंख्येयगुणाः ॥७॥ “तेभ्यः प्रभृतितथैवाऽनन्ताभ्यस्ताः प्रदेशतः स्कन्धाः । क्रमशस्तैजसभाषा द्रव्यमनः कर्मणां योग्याः ॥ ८ ॥ इति ॥ तथाच–सकषायो जीवः औदारिकवैक्रिय - आहारक-तैजस-भाषा-प्राणा-पान-मनः कर्म-भेदे - नाऽष्टविधेषु परमाणुद्विप्रदेशादिस्कन्धप्रभृतियावद् अचित्तमहास्कन्धपर्यन्तेषु पुगलेषु मध्ये ज्ञानावरणदर्शनावरण-वेदनीय-मोहनीय-नाम- गोत्रा -ऽऽयुष्या - ऽन्तरायकर्म वर्गणायोग्यानेव सूक्ष्मपरिणतियोग्यान्, नतु बादरप रणतियोग्यान् पुगलानादत्ते कर्त्राऽऽत्मना ज्ञानावरणादिसमर्थास्ते पुद्गला आदीयमानाः ज्ञानमाद्रियते येन कर्मणा तद्ज्ञानावरणं कर्म - अभव्य जीवों की राशि से अनन्तगुण और एक स्कन्ध (पिण्ड) के रूप में परिणत हुए हों; यह औदारिक आदि शेष पुद्गलद्रव्यों के ग्रहण औदारिक वर्गणा के सभी स्कन्ध अल्प प्रदेशों वाले होते हैं ॥ ६ ॥ औदारिक शरीर के योग्य स्कन्धों की अपेक्षा वैक्रिय शरीर के योग्य स्कन्ध प्रदेशों की अपेक्षा असंख्यात गुणा अधिक होते हैं और वैक्रिय शरीर की अपेक्षा आहारक शरीर के योग्य स्कन्ध प्रदेशों की अपेक्षा असंख्यातगुणा होते हैं ||७|| सिद्धों से अनन्तवें भाग परमाणु मिलकर स्कन्धों का परिमाण है ॥ ५ ॥ करने की भी यही विधि कही गई है । आहारक शरीर के योग्य स्कन्धों की अपेक्षा क्रमशः अनन्तगुणित प्रदेशों वाले स्कन्ध तैजस शरीर के योग्य होते हैं । तैजस शरीर के योग्य स्कन्धों से अनन्तगुणित प्रदेशों वाले स्कन्ध भाषा के उनसे अनन्तगुणित प्रदेशों वाले स्कन्ध प्राणापान के, उनसे अनन्त गुणित प्रदेशों वा स्कन्ध मन के तथा उनसे भी अनन्त गुणित प्रदेशों वाले स्कन्ध कर्म के योग्य होते हैं ॥ ८॥ कषाय युक्त जीव औदारिक, वैक्रिय, आहारक, तैजस, भाषा, प्राणापान, मन और कर्मवर्गणा के भेद से आठ प्रकार के, परमाणु द्विप्रदेशी स्कन्ध आदि से लगाकर सर्वलोक व्यापी अचित्त महास्कन्ध पर्यन्त, पुद्गलों में से ज्ञानावरण, दर्शनावरण, वेदनीय. मोहनीय नाम, गोत्र, आयु और अन्तराय कर्मवर्गणा के योग्य सूक्ष्म परिणमन वाले पुद्गलों को ही ग्रहण करता है, बादर परिणमन के योग्य पुद्गलों को नहीं । आत्मा ज्ञान के आवरण में समर्थ उन पुद्गलों को ग्रहण करता है । ઢ Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थ सूत्रे एवं-दर्शनमाव्रियते येन तद्दर्शनावरणं कर्म, इत्येवं रीत्या ज्ञानावरणादिसमर्थान् - पुद्गलान् विहाय ज्ञानावरणादिसंज्ञाः सिध्यन्ति एवञ्च - एकलोलीभूतः आत्मप्रदेशकर्मपुद्गलपिण्डः आत्मप्रदेशानां ज्ञानावरणादिसमर्थपुद्गलानां च परस्परानुगमनलक्षणो बन्धो व्यपदिश्यते । कार्मणशरीरमात्मैक्यात् योगकषायपरिणतियुक्तमपि ज्ञानावरणादि कर्मयोग्यपुद्गलानामात्मसात्करणे एकत्वपरिणामापादने समर्थं भवति । अतः कार्मणशरीरेण तद्योग्यपुद्गलानां ग्रहणकृतो बन्ध उच्यते, । यथा-दीप ऊष्मगुणयोगाद् वर्त्या स्नेहमादाया-रूपेण परिणमयति, तथा आत्मदीपो रागद्वेषादिगुणयोगात् काषादियोगवर्त्या ज्ञानावरणादिकर्मयोग्यपुद्गलस्कन्धानादाय ज्ञानावरणादिकर्मतया परिणतिमासादयति । तथाच - स्नेहाभ्यक्ते शरीर उदकार्द्रीभूते वस्त्रे वा धूलिरजः प्रभृति कणा लगन्ति मलिनयन्ति च एवं–रागादिस्नेहाभ्यक्तस्याऽऽत्मनः कार्मणशरीर परिणामोऽपूर्वकर्मग्रहणे योग्यतां प्रापयति, आत्मशरीरयोरैक्यादिना भोगवीर्यतः कर्मबन्धो भवतीति भावः । तथाचोक्तम् “अपि चायं प्रायोगिकबन्धः स च भवति कर्तृसामर्थ्यात् । इष्टश्च स प्रयोगोऽनाभोगिकवीर्यस्तस्य ॥१॥ " ननु वीर्येणाऽनाभोगिन परिपाच्यरसमुदाहरति । परिणमर्यात धातुतया स च तमनाभोगवीर्येण ॥ २॥ ३४६ जो कर्म ज्ञान को आच्छादित करता है वह ज्ञानावरण कहलाता है । इसी प्रकार जो दर्शन गुण को आच्छादित करता है उसे दर्शनावरण कर्म कहते हैं । इस प्रकार ज्ञान आदि गुणों को आवृत करने में समर्थ कर्म पुद्गलों की ज्ञानावरण आदि संज्ञाएँ प्रसिद्ध हैं । इस प्रकार आत्मा के प्रदेशों के साथ कर्मपुद्गलों का एकमेक हो जाना बन्ध कहलाता है। का शरीर आत्मा के साथ एकमेक हो रहा है । योग और कषाय युक्त आत्मा ज्ञानावरण आदि कर्मों के योग्य पुद्गलों को ग्रहण करता है । इस कारण कार्मण शरीर के द्वारा कर्मयोग्य पुद्गलों का ग्रहण करना बन्ध कहा जाता है ? जैसे दीपक अपनी उष्णता के कारण बत्ती के द्वारा, तैल ग्रहण करके ज्वाला के रूप में परिणत करता है, उसी प्रकार आत्मा रूपी दीपक राग-द्वेष आदि गुणों के योग से कषाय एवं योग रूपी बत्ती से ज्ञानावरण आदि कर्मों के योग्य पुद्गल स्कंधों को ग्रहण करके ज्ञानावरण आदि कर्मों के रूप में परिणत करता हैं । जैसे तैल से लिप्त शरीर में और जल से गीले हुए वस्त्र में धूल और रेत के कण चिपक जाते हैं और शरीर या वस्त्र को मलीन बना देते हैं, उसी प्रकार रागादि की चिकनाई से चिकना बना हुआ आत्मा नवीन कर्मों को ग्रहण करने के योग्य होता है । आशय यह है आत्मा और शरीर के एकमेक होने से आभोग वीर्य के द्वारा कर्मका बन्ध होता है । कहा भी हैयह प्रायोगिक बन्ध कर्त्ता के सामर्थ्य से उत्पन्न होता है और उसके अनाभोगिक वीर्य से माना गया है ॥ १ ॥ Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ३ सू० १ बन्धस्वरूपनिरूपणम् ३४७ "घटकादिभाविनो मृदवयवा आमेडिता यथा पिण्डे । तद् वद् ज्ञानावरणादिकर्मदेशा अपि ज्ञेयाः॥३॥ आमेडितमविभक्तं यद्यप्यष्टविधमिष्यते कर्म ।। एवमपि जिनेदृष्टं नानात्वं प्रकृतितस्तस्य ॥४॥ "पुद्गलता साम्येपि द्रव्याणां ननु विपाकतो भेदः । दृष्टः पित्तकफानिलपरिणामवतां स्वगुणभेदात् ॥५॥ “यस्य गुणो यादृक् स्यात् तादृशमेव भवति तस्य फलम् । नहि जाम्बवानि निम्बः फलति न जम्बुश्च निम्बानि ॥६॥ "कर्मतरवोऽपि तद्वन्नाना स्व-स्वप्रयोगपरिषिक्ताः । नाना स्वस्वगुणसमान फलन्ति तांस्तान् गुणविशेषान् ॥७॥ इति । "उक्तञ्च-समवायाङ्गसूत्रे ५-समवाये-"जोगवन्धे-कसायबन्धे य-" इति योगबन्धः-कषायबन्धश्चेति । एवं-स्थानाङ्गे२-स्थाने २-उद्देशके,-"दोहिं ठाणेहिं पावकम्मा बंधति, तंजहा अनाभोगिक वीर्य के द्वारा रस को पचाकर वह अनाभोगिक वीर्य के द्वारा ही उसे धातु रूप में परिणत करता है ॥२॥ जैसे घट आदि में होने वाले मृत्तिका के अवयव पिण्ड में समाहित होते हैं, उसी प्रकार ज्ञानावरणीय आदि कर्मों के देश (अवयव) भी समझ लेना चाहिए ॥३॥ कर्म यद्यपि समाहित एवं अविभक्त है-कार्मण वर्गणा द्रव्य की अपेक्षा से एक रूप है, फिर भी जिनेन्द्रोंने प्रकृतिके भेद से उसे आठ प्रकार का देखा है, अर्थात् कर्म की प्रकृतियाँ आठ होने से कर्म के आठ भेद माने गए हैं ॥४॥ जैसे पुद्गलत्व की अपेक्षा से सभी पुद्गल द्रव्य समान है, फिर भी उनके विपाक में अन्तर देखा जाता है । कोई द्रव्य पित्तकारी होता है, कोई कफजनक होता है और कोई वातवर्द्धक होता है, इस प्रकार गुणों में भेद होने से उन-उन द्रव्यों में भी भेद माना जाता है, इसी प्रकार ‘कर्मों में भी प्रकृति के भेद से भेद माना गया है ॥५॥ जिस कर्म की जैसी प्रकृति (गुण स्वभाव) है, उसका विपाक- फल भी वैसा ही होता है । जामुन में निवौली नहीं लगती और नीम के वृक्षमें जामुन नहीं लग सकते ॥६॥ इसी प्रकार नाना प्रकार के अपने प्रयोग रूपी जल से सींचे हुए कर्म रूपी वृक्ष भी अपने-अपने स्वभाव के अनुसार नाना प्रकार के फलों को उत्पन्न करते हैं ।।७|| समवायांग सूत्र के पाँचवे समवाय में कहा है-योग से होने वाला बन्ध और कषाय से होने वाला बन्ध । इसी प्रकार स्थानांग सूत्र के द्वितीय स्थान के दूसरे उद्देशक में कहा है-'पापकर्मों का बन्ध दो कारणों से होता है, यथा-राग से और द्वेष से । राग दो प्रकार का कहा गया है Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे रागेण य दोसेण य-"। "रागे दुविहे पण्णत्ते, तंजहा-माया य लोभे य" । "दोसे दुविहे पण्णत्ते, तंजहा-कोहे य माणे य-"इति । द्वाभ्यां स्थानाभ्यां पापकर्माणि बध्यन्ते, तद्यथा-रागेण च,द्वेषेण च, । रागो द्विविधः प्रज्ञप्तःतद्यथा माया च-लोभश्च । द्वेषो द्विविधः प्रज्ञप्तः--तद्यथा-क्रोधश्च मानश्चेति । एवं प्रज्ञापनायां त्रयोविंशति पदेऽपि ॥१॥ __ मूलसूत्रम्..."सो चउन्विहो, पगइ-ठिइ-अणुभाग-पएसभेयओ-"॥२॥ छाया- “स चतुर्विधः-प्रकृतिस्थित्यनुभागप्रदेशमेदतः-" ॥ तत्त्वार्थदीपिका—पूर्वसूत्रोक्तो बन्धः किमेकप्रकार एव, आहोस्विदनेकप्रकारः-३ इत्याकाकायामाह-“सो चउन्विहो" इत्यादि । तथाच-प्रकृतिबन्धः-2 स्थितिबन्धः- अनुभागबन्धः-३ प्रदेशबन्धश्च-४ इत्येवं चतुर्विधो बन्ध इति फलितम् । — तत्र-प्रकृतिबन्धः कर्मणः प्रकृतयोंऽशाः भेदाः ज्ञानावरणीयादयोऽष्टी, तासां बन्धः-प्रकृतिबन्धः,प्रकृतेर्वाऽविशेषितस्य कर्मणो बन्धः प्रकृतिबन्धः । ! स्थितिबन्धः-अध्यवसायविशेषगृहीतस्य कर्मदलिकस्य स्थितिकालनियमनम् अष्टानां ज्ञानावरणीयादिकर्मप्रकृतीनां जघन्यभेदभिन्नावस्थानस्य निवर्तनं वा स्थितिबन्ध उच्यते ॥२॥ अनुभागबन्धः-अनुभागो विपाकस्तीवादिभेदो रसस्तस्य बन्धोऽनुभागबन्धः ॥३॥ माया और लोभ । द्वेष भी दो प्रकार का कहा गया है-क्रोध और मान ।, प्रज्ञापनासूत्र के तेवीसवें पद में भी इसी प्रकार का प्ररूपण किया गया है ॥१॥ तत्त्वार्थदीपिका-"सो चउविहो, पगइ-ठिइ' इत्यादि । सूत्र-२ सूत्रार्थ-बन्ध चार प्रकार का है-प्रकृतिबन्ध, स्थितिबन्ध, अनुभागबन्ध और प्रदेशवन्ध ॥२॥ पूर्व सूत्र में कथित बन्ध क्या एक ही प्रकार का है अथवा अनेक प्रकार का है ? इस प्रकार की जिज्ञासा होने पर कहते हैं-बन्ध के चार भेद हैं (१) प्रकृतिबन्ध (२) स्थितिबन्ध (३) अनुभागबन्ध और (४) प्रदेशबन्ध ।। १-प्रकृतिबन्ध-प्रकृति का अर्थ है-अंश या भेद उसके ज्ञानावरण आदि आठ भेद हैं । उनका बन्ध होना प्रकृतिबन्ध कहलाता है । अथवा अविशिष्ट-साधारण जो कर्मद्रव्य हैं उनमें नाना प्रकार की प्रकृतियाँ अर्थात् ज्ञानादि गुणों को आवृत करने के विभिन्न स्वभावों का उत्पन्न हो जाना प्रकृतिबन्ध है। २-स्थितिबन्ध-परिणामविशेष के द्वारा ग्रहण किये हुए कर्म के दलिकों की आत्मा के साथ बँधे रहने को कालमर्यादा को स्थितिबन्ध कहते हैं। अथवा ज्ञानावरणीय आदि आठ कर्मप्रकृतियों के जघन्य आदि भेद से भिन्न अवस्थान का निर्वर्तन स्थिति बन्ध कहलाता है। ३-अनुभागबन्ध –अनुभाग अर्थात् गृहीत कर्मदलिकों में उत्पन्न होने वाला तीव्र या Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ० ३. सु०२ बन्धस्य चतुर्विधत्वनिरूपणम् ३४९ प्रदेशबन्ध ः– जीवप्रदेशेषु-कर्मप्रदेशेषु कर्मप्रदेशानामनन्तानन्तानां प्रति प्रकृतिप्रतिनियतपरिमाणानां सम्बन्धरूपो बन्धभेदः । कर्मपुद्गलानां - पदग्रहणं स्थितिरसनिरपेक्षदलिकसंख्याप्रधानत्वेनैव करोति यः स प्रदेशबन्ध उच्यते || ४ || तथाचोक्तम् "प्रकृतिः परिणामः स्यात् स्थितिः कालावधारणम् । अनुभागो रसो ज्ञेयः - प्रदेश : प्रचयात्मकः ॥ १ ॥ इति । , तत्र - योगहेतुकौ प्रकृतिप्रदेशबन्धौ भवतः कषायहेतुकौ च स्थित्यनुभागौ स्तः, तत्प्रकर्षाप्रकर्षभेदात् तदबन्धविचित्रभावः सम्भवति । उक्तञ्च- - " जोगा पयडिपएसा ठिइअणुभागा कसायओ कुणइ । अपरिच्छिणे सुयबंधद्विदिकारणं गत्थि ॥ १॥ इति । “योगात्प्रकृतिप्रदेशौ – स्थित्यनुभागौ कषायतः करोति । अपरिणतोच्छिन्नयोगश्च बन्धस्थितिकारणं नास्ति ॥ १ इति ॥ अपरिणतस्य–उपशान्तकषायस्य, उच्छिन्नस्य-क्षीणकषायादिकस्य च स्थितिबन्धहेतुर्न भवति इति ॥ दार्थनिर्युक्तिः — अथ पूर्वसूत्रोक्तलक्षणः खलु कर्मभावबन्धः किमेकविधः–? उताहो-अनेकविधः--? इत्याशङ्कायामाह "सो चउव्विहो" इत्यादि । स खलु पूर्वसूत्रोक्तः कर्मभावबन्धश्चतुर्विधः मन्द विपाक -- रस, उसका बन्ध अनुभागबन्ध कहलाता है । ४ - प्रदेश बन्ध - जीवप्रदेशों में, कर्मप्रदेशों में अनन्त कर्म प्रदेशों का प्रत्येक प्रकृति में नियत परिमाण के रूप में सम्बंध होना प्रदेशबन्ध है । कर्मदलिकों का संचय प्रदेशबन्ध कहलाता है अतः स्थिति और रस की अपेक्षा न रखते हुए दलिकों की संख्या की प्रधानता से ही जो बध हो उसे प्रदेशबन्ध समझना चाहिए। कहा भी है 'परिणाम को प्रकृति कहते हैं, काल की अवधि को स्थिति कहते हैं, रस को अनुभाग और दलिकों का प्रचय- समूह को प्रदेश कहते हैं । ' 1 इन चार प्रकार के बन्धों में प्रकृति और प्रदेश बन्ध योग के निमित्त से होते हैं तथा स्थितिबन्ध और अनुभागबन्ध कषाय के निमित्त से होते हैं । योग और कषाय की तीव्रता और मन्दता के भेद से बन्ध में विविधता हो जाती है । कहा भी है- 'योग से प्रकृति और प्रदेश बन्ध तथा कषाय से स्थिति और अनुभागबन्ध जीव करता है । जिस जीव का योग और कषाय अपरिणत होता हैं अथवा नष्ट होजाता है, उसको विशेष स्थितिबन्ध का कारण नहीं रहता । उपशान्त कषाय वीतराग अर्थात् ग्यारहवें गुणस्थान के जीव अपरिणत योग कषाय वाले कहलाते हैं और क्षीण कषाय आदि जीव उच्छिन्न या विनष्ट योग - कवाय वाले कहलाते हैं । ऐसे जीवों को जो कर्मबन्ध होता है, उसमें दो समय से अधिक स्थिति नहीं पड़ती है ॥२॥ तत्त्वार्थनिर्युक्ति -- पिछले सूत्रो में प्रतिपादित बन्ध क्या एक प्रकार का है या अनेक • प्रकार का ? ऐसी आशंका होने पर कहते हैं Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे प्रज्ञप्तः, प्रकृति-स्थित्य-नुभाग-प्रदेशभेदात् । तत्र-प्रकृतिः खलु मूलं कारणम् , यथा-घटकपालदीनां मृद्रव्यं भवति । प्रक्रियन्ते यस्याः सकाशात् सा प्रकृतिः-स्वभाव इत्यादिः उक्तञ्च-'शैत्यं हि यत् सा प्रकृतिलस्य-" इति, यथा वा-"दुष्टप्रकृतिरयं-" दुष्टस्वभावः इति लोके प्रसिद्धम् । ज्ञानावरणकर्मणो ज्ञानाच्छादनं प्रकृतिः स्वभावों वर्तते । तथाच ज्ञानावरणकर्मणा-अर्थानवगमो भवति एवं दर्शनावरणकर्मणा-अर्थानालोचनं भवति, एवं-वेदनीयकर्मादावपि विज्ञेयम्, स्वभाववचनः प्रकृतिशब्दो भावसाधनो बोध्यः । प्रकृतिरूपो बन्धः प्रकृतिबन्धः, ज्ञानावरणादिकर्मात्मनोरैक्यलक्षणः पुद्गलादानरूपः तत्स्वभावादप्रच्युतःस्थिति रुच्यते, स्थितिशब्दोऽपि भावसाधनः । उपात्तस्याऽवस्थानकालपरिच्छेदात् स्थितिबन्धो भवति, यथा-गवादीक्षीराणां माधुर्यस्वभावादप्रच्यवः स्थितिः, तथा-ज्ञानावरणादीनामर्थानवगमादिस्वभावादप्रच्यवः स्थितिः कर्ता खलु-आत्मना परिगृहीतस्य कर्म पुद्गलराशेरात्मप्रदेशेष्ववस्थान स्थिति रितिपर्यवसितम्, तया नद्रूपो वा बन्धःस्थितिबन्धः अनुभागो-ऽनुभावः कर्मपुद्गलानां स्वगतसामर्थ्यविशेष उच्यते । तथाच कालान्तरावस्थानेसति विपाकावस्था अनुभावबन्ध उच्यते, प्राप्तपरिपाकावस्थस्य बदरादेरिवोपभोग्यत्वात् । स्थितौ पूर्वोक्त कर्मबन्ध चार प्रकार का कहा गया है-(१) प्रकृतिबन्ध (२) स्थितिबन्ध (३) अनुभागबन्ध और (४) प्रदेशबन्ध । प्रकृति का अर्थ है-मूलकारण, यहाँ उसका आशय स्वभाव है। जैसे-शीतलता जो है सो जल का स्वभाव है, अथवा यह पुरुष दुष्ट प्रकृति है, इसका अर्थ है 'यह पुरुष दुष्ट स्वभाव वाला है । यह उक्ति लोक में प्रसिद्ध है। ज्ञानावरण कर्म की प्रकृति या स्वभाव ज्ञान को अच्छादित करना हैं। इस कारण ज्ञानावरण कर्म के उदय से पदार्थो के ज्ञान का अभाव होता है। दर्शनावरण कर्म के उदय से पदार्थों के आलोचन (सामान्यज्ञान) का अभाव होता है । इसी प्रकार वेदनीय आदि कर्मों की भी विभिन्न प्रकृतियाँ समझ लेना चाहिए। स्वभाव का वाचक प्रकृति शब्द भावसाधन हैं। प्रकृति रूप बन्ध को प्रकृतिबन्ध कहते है। ज्ञानावरण आदि कर्मों का आत्मप्रदेशों के साथ एक भेद होना जो बन्ध है, उसका अपने स्वभाव से च्युत न होना स्थिति है तात्पर्य यह है कि आत्मप्रदेशों के साथ कर्म पुद्गलों के बद्ध रहने के काल की जो अवधि है; वह स्थितिबन्ध है । स्थिति शब्द भी भावसाधन है अर्थात् ठहरने को स्थिति कहते हैं । गृहीत वस्तु के ठहरने के काल की मर्यादा स्थिति कहलाती है । जैसे गाय आदि के दूध की मधुरता-स्वभाव से च्युत न होना स्थिति है, उसी प्रकार ज्ञानावरणीय आदि कर्मों के ज्ञानाच्छादन आदि स्वभाव का च्युत न होना स्थिति है । निष्कर्ष यह है कि आत्मा के द्वारा ग्रहण की हुई कर्म-पुद्गलों की गशि का आत्मप्रदेशों में अवस्थित रहना स्थिति है । उसके द्वारा या उस रूप में होने वाला बन्ध स्थितिबन्ध है। ___ अनुभाग अर्थात् अनुभाव । कर्म पुद्गलों में रहा हुआ एक विशेष प्रकार का सामर्थ्य अनुभाग है । तात्पर्य यह है कि ग्रहण किये जाते हुए कर्मपुद्गलों में तीव्र, तीव्रतर, तीव्रतम Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ० ३ ० २ बन्धस्य चतुर्विधत्वनिरूपणम् ३५१ सत्यां फलदानक्षमत्वादनुभावबन्धो भवति, स च - सर्वदेशघात्याघात्येक -द्वि-त्रि- चतुःस्थान शुभाशु भतीव्रमन्दादिरूपः इयत्तपरिच्छेदलक्षणःप्रदेशः । तथाच - कर्तुरात्मनः स्वप्रदेशेषु कर्मपुद् गलद्रव्यपरिमाणपरिच्छेदः प्रदेशबन्ध उच्यते । एवञ्च - - विचित्रः खलु पुद्गलपरिणामः कर्तुरात्मनोऽव्यवसायानुगृहीतो भवति । यथा - मोदकोवातपित्तहरो बुद्धिवर्धनः संमोहकारी - इत्यादिरीत्या जीवसंयोगाद् नानाकारेण परिणमते, एवंकर्मवर्गणा योग्यपुद्गलस्कन्धराशिरपि कश्चिदात्मसम्बन्धात् ज्ञानस्यावरणं करोति, तदन्यः कश्चिद् दर्शनस्य स्थगनं विधत्ते, अपरः कश्चित् सुखदुःखानुभवहेतु र्भवति, कश्चित्पुनस्तत्त्वार्थाश्रद्धानं कारयति, इत्यादिबोध्यम् । तथाचोक्तम् — “ इति कर्मणः प्रकृतयो मूलाश्च तथोत्तराश्च निर्दिष्टाः । तासां यः स्थितिकाल - निबन्धः स्थितिबन्धः स उक्तः ॥ १ ॥ " तासामेव विपाकनिबन्धो यो नाम निर्वचनभिन्नः । सरसोऽनुभावसंज्ञस्तीत्रो मन्दोऽथ मध्यो वा ॥ २ ॥ "तेषां पूर्वोक्तानां स्कन्धानां सर्वतोऽपि जीवेन । सर्वैर्देशैर्योग विशेषाद् ग्रहणं प्रदेशाख्यम् ||३|| अथवा मन्द, मन्दतर और मन्दतम फल प्रदान करने की जो शक्ति उत्पन्न होती है, उसे अनुभाग बन्ध कहते हैं । कर्मों का अनुभाव कषाय की तीव्रता - मन्दता के अनुसार होता है और इसी कारण वह अनेक प्रकार का है कोई अनुभाग देशघाती तो कोई सर्वघाती होता है । कोई एक स्थानक, कोई द्विस्थानक, कोई त्रिस्थानक तो कोई चतुःस्थानक होता । आत्मा के प्रदेशों में कर्मपुद्गलद्रव्य के परिमाण का परिच्छेद प्रदेशबन्ध है । इस प्रकार आत्मा के अध्यवसायों के कारण पुगलों का परिणमन विचित्र प्रकार का होता है । जैसे मोदक वात और पित्त को हरने वाला, बुद्धिवर्धक, संमोह कारी होता है, इत्यादि रूप से जीव के संयोग से वह नाना आकारों में परिणत होता है, इसी प्रकार कर्म वर्गणा के पुद्गलों की कोई राशी आत्मा के सम्बन्ध से ज्ञान का आवरण करती है, कोई दर्शन का आवरण करती हैं, कोई, सुख-दुःख की अनुभूती का कारण होती हैं, कोई तत्त्वों के विषय में अश्रद्धा उत्पन्न करती है, इत्यादि । कहा भी है इस प्रकार कर्म की मूल और उत्तर प्रकृतियाँ कही गई हैं, उनकी स्थिति के काल का जो कारण है । वह स्थितिबन्ध कहा गया है || १ || उन प्रकृतियों के विपाक का जो कारण है, जो उनके नाम के अनुसार भिन्न-भिन्न प्रकार का है, उस रस को अनुभाव कहते हैं । उसमें कोई तीव्र कोई मन्द और कोई मध्यम होता है ॥२॥ 1 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५२ तत्वार्थ सूत्रे “प्रत्येकमात्मदेशाः कर्मावयवैरनन्तकैर्बन्धाः । कर्माणि बनतो मुञ्चतच सातत्ययोगेन ॥४ इति ॥ उक्तञ्च समवायाङ्गे ४ समवाये - " चउव्विहे बंधे पण्णत्ते, तंजहा पगइबंधे - ठिइबंधेअणुभावबंधे पएसबंधे - " इति । चतुर्विधो बन्धः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - प्रकृतिबन्धः - १ स्थितिबन्धः- २ अनुभावबन्धः - ३ प्रदेशबन्धः ४ इति || २ || 33 11 मूलसूत्रम् - "बंधउणो पंच मिच्छादंसणाविरइपमायकसायजोगा - " ३॥ छाया - बन्धहेतवः पञ्च, मिथ्याऽदर्शना - ऽविरति -प्रमाद- कषाययोगाःतत्त्वार्थदीपिका - पूर्वं कर्मभावबन्धः प्ररूपितः सम्प्रति-तस्य बन्धस्य हेतून प्रतिपादयति - "बंध हे उणो" इत्यादि । तत्र मिथ्यादर्शनं तावत् तत्त्वार्थाश्रद्धानम्, कुदेव - कुगुरु- कुधर्माणां श्रद्धानमित्यर्थः सम्यग्दर्शनस्य तत्त्वार्थश्रद्धानरूपस्य प्रतिपक्षरूपम् । अविरतिः -- प्राणातिपातादिपापस्थानेभ्योऽनिवृत्तिर्विरतिपरिणत्यभाव - रूपस्य या विपरीतरूपाप्रमादस्तु - प्रमदनं-प्रमत्तता, सदुपयोगाभावः पुण्यकर्मस्वनादरः - ३ कषायाः - क्रोध-मान- मायाउन पूर्वोक्त कर्मस्कन्धों का जीव के द्वारा संपूर्ण प्रदेशों से योग विशेष के द्वारा ग्रहण होना प्रदेशबन्ध है ॥ ३ ॥ आत्मा का प्रत्येक प्रदेश अनन्त - अनन्त कर्म प्रदेशों से बद्ध है । यह जीव निरन्तर योग के कारण कर्मों का बन्ध करता है और उनकी निर्जरा भी करता रहता है || ४ || समवयांग सूत्र के चौथे समवाय में कहा है-बन्ध चार प्रकार का कहा गया है वह इस प्रकार हैं - ( १ ) प्रकृतिबन्ध ( २ ) स्थितिबन्ध (३) अनुभावबन्ध और (४) प्रदेशबन्ध ॥२॥ सूत्रार्थ - 'बंध उणो पंच' - इत्यादि सूत्र ॥३॥ कर्मबन्ध के पाँच कारण हैं (१) मिथ्यादर्शन (२) अविरति ( ३ ) प्रमाद ( ४ ) कषाय और (५) योग ॥ ३ ॥ तत्वार्थदीपिका - - पहले कर्मबन्ध के प्रकार प्रदर्शित किये गये हैं, अब उसके हेतुओं का प्रदिपादन करते हैं मिथ्यादर्शन, अविरति, प्रमाद, कशाय और योग, ये कर्मबन्ध के कारण हैं । sa का अर्थ इस प्रकार है १ - मिथ्यादर्शन - तत्त्वार्थ को अर्थात् कुदेव, कुगुरु और कुधर्म के श्रद्धान को मिथ्यादर्शन कहते हैं । तत्त्वार्थश्रद्धान रूप सम्यग्दर्शन का यह विरोधी है । २ - अविरति - प्राणातिपात आदि पापस्थानों से निवृत्त न होना । यह अविरति विरति रूप परिणति से विपरीत है । ३ – प्रमाद - प्रमदन, प्रमत्तता, समीचीन उपयोग का अभाव पुण्य कृत्यों में अनादर यह सब प्रमाद 1 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ३. सू०३ बन्धस्य हेतुस्वरूपनिरूपणम् ३५३ लोभाः,अनन्तसंसारानुबन्धिनः-४ योगाः पुनर्मनो-वाक्कायव्यापारलक्षणाः-५ एते पञ्च तावद्बन्धस्य कर्मवर्गणायोग्यपुद्गलस्कन्धानाम् आत्मप्रदेशानाञ्च परस्परानुगमनलक्षणस्य हेतवो भवन्ति । एते खलु पञ्च सर्वकर्मबन्धस्य सामान्यहेतवोऽवसेयाः । - ज्ञानावरणादेस्तु-विशेषहेतवोऽग्रे वक्ष्यन्ते । तत्र-मिथ्यादर्शनं तावद् द्विविधम् नैसर्गिकम्-परोपदेशनिमित्तञ्च । तत्र परोपदेशं विनैव मिथ्यात्वकर्मोदयवशाद् यत् तत्वार्थाश्रद्धानलक्षणः मिश्यादर्शनं प्रादुर्भवति, तन्नैसर्गिकमुच्यते। परोपदेशनिमित्तकञ्च-मिथ्यादर्शनं चतुर्विधं प्रज्ञप्तम् क्रियावाद्यक्रियावाद्यज्ञानिवैनयिकभेदात् । यद्वा-मिथ्यादर्शनं पञ्चविधम् एकान्तमिथ्यादर्शनम्-१ विपरीतमिथ्यादर्शनम्-२ संशयमिथ्यादर्शनम्-३ वैनयिकमिथ्यादर्शनम्-४ अज्ञानमिथ्यादर्शनं-५ चेति । १ अविरतिस्तु-द्वादशविधा भवति,षट्काय-षट्करणविषयविकल्पात्-२ प्रमादः खलु बहुविधः प्रज्ञप्तः, पञ्चसमिति–त्रिगुप्ति-शुद्धयष्टकोत्तमक्षमादिविषयभेदात्-३ कषायाःपुनः-षोडशकषाय-नवनोकषायभेदेन पञ्चविंशतिविधाः-४ योगस्तु-चतुर्मनोयोग-४ चतुर्वाग्योग-४ पञ्चकाययोग-५भेदेन ४–कषाय-अनन्त संसार की परम्परा को भमाने वाले क्रोध, मान, माया और लोभ को कषाय कहते हैं। ५-योग-मन, वचन और काय का व्यापार योग है। _ये पाँचों कर्मवर्गणा के पुद्गलस्कन्धों और आत्मप्रदेशों के परस्पर सम्बन्ध रूप बन्ध के कारण हैं । ये पाँचों समस्त कर्मों के बन्ध के सामान्य कारण समझना चाहिए। ज्ञानावरण आदि के बन्ध के बिशेष हेतु आगे कहेंगे। मिथ्यादर्शन दो प्रकार का है –नैसर्गिक और परोपदेशनिमित्त जो मिथ्यादर्शन परोपदेश के बिना ही मिथ्यात्वमोहनीय कर्म के उदय से उत्पन्न हो जाता है, वह नैसर्गिक कहलाता है। पगेपदेश से उत्पन्न होने वाला मिथ्यादर्शन चार प्रकार का कहा गया है-(१) क्रियावादी (२) अक्रियावादी (३) अज्ञानिक और (४) वैनयिक ।। - अथवा मिथ्यादर्शन पाँच प्रकार का है-(१) एकान्त मिथ्यादर्शन (२) विपरीत मिथ्यादर्शन (३) संशय मिथ्यादर्शन (४) वैनयिक मिथ्यादर्श (५) अज्ञानमिथ्यादर्शन । अविरति वारह प्रकार की है -षट् काय और षट् इन्द्रीयों के विषय । अर्थात्छह कायों के जीवों की हिंसा से निवृत होना और मनसहित छहों इन्द्रियों के विषय में रागद्वेष धारण करना। प्रमाद बहुत प्रकार का कहा गया है, पाँच समीतियो में प्रमाद करना, तीन गुप्तियों में प्रमाद करना, शुद्धयष्टक में सावधान न रहना, उत्तम क्षमा आदि दश प्रकार के धर्मों में प्रमाद करना आदि । सोलह कषाय और नौ नो कषाय मिल कर पचीस कषाय हैं। चार मनोयोग, चार वचन योग, पाँच काययोग, यों तेरह प्रकार के योग हैं आहारकशरीर के धारक प्रमत्त Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५४ तत्वार्थस्त्रे त्रयोदशविधाः सन्ति आहारककाययोग- आहारकमिश्रकाययोगयोः प्रमत्तसंयतवर्तिनो भेदेन पुनः पञ्चदशविधाः भवन्ति । ___ एते मिथ्यादर्शनादयः पञ्च समस्ता-व्यस्ताश्च बन्धहेत्वो भवन्ति । तत्र-मिथ्यादर्शिनः पञ्चापि समुदिता बन्धहेतवः, सासादनसम्यग्दृष्टिसम्यमिथ्यादृष्टयसंयतसम्यग्दृष्टीनामविरतिप्रमादकषाययोगाश्चत्वारो बन्धहेतवो भवन्ति । संयतासंयतस्य-विरति-मिश्रा-ऽविरतिः, प्रमाद-कषाययोगाश्च बन्धहेतवः । अप्रमत्तादीनां चतुर्णी-योगकषायौ बन्धहेतू । उपशान्तकषाय-क्षीणकषाय-सयोगिकेवलिनामेक एव योगो बन्धहेतुः अयोगिकेवलिनो न बन्धहेतुर्भवति कश्चिदिति भावः ॥३॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्वसूत्रे कर्मभावबन्धः प्ररूपितः सम्प्रति-बन्धस्य पञ्चहेतून प्ररूपयितुमाह-"बंधहेउणो पंच मिच्छादसणाऽविरइपमायकसायजोगा-" इति । बन्धहेतवः पञ्च, मिथ्यादर्शनाऽविरति-प्रमाद-कषाय-योगा इति, बन्धस्य-कर्मभावबन्धस्य हेतवः सामान्यहेतवो मिथ्यादर्शनादयः पञ्च सन्ति । तत्र--तत्त्वातत्वार्थश्रद्धानलक्षण सम्यग्दर्शनस्य विपरीतं मिथ्यादर्शनं तत्वार्थाश्रद्धानलक्षणं बोध्यम् । अविरतिश्च - अवद्यस्थानेभ्यो निवृत्तिलक्षणा विरतिः विपरीता पापस्थानेभ्योऽनिवृत्तिलक्षणाविरतिविपरीत्यभावरूपा । संयत में आहारककाय योग और आहारकमिश्र काययोग भी होते हैं। इन्हें मिलाने से योग के पन्द्रह भेद हो जाते हैं। मिथ्यादर्शन आदि पूर्वोक्त पाँच मिले हुए भी कर्मबन्ध के कारण होते हैं और पृथक्पृथक् भी कारण होते हैं । मिथ्यादृष्टि में पाँचों मिले हुए कारण होते हैं । सासादनसम्यग्दृष्टि, सम्यग्-मिथ्या दृष्टि (मिश्रदृष्टि) असंयतसम्यग्दृष्टि में अविरति, प्रमाद, कषाय और योग, ये चार बन्ध कारण पाये जाते हैं । संयतासंयत्त (देशविरत) में विरतिमिश्रित अविरति, प्रमाद, कषाय और योग कारण होते हैं । संयतासंयत (देशबिरत) में विरति मिश्रित अविरति प्रमाद कषाय और योग कारण होते हैं । प्रमत्तसंयत में प्रमाद, कषाय और योग कारण होते हैं अप्रमत्त आदि चार गुणस्थानों में योग और कषाय कारण हैं । उपशान्त कषाय, क्षोण कषाय तथा सयोगि केवली में अकेला योग ही बन्ध का कारण होता है । अयोगि केवली में बन्ध का कोई कारण न रहने से बन्ध ही नहीं होता ॥३॥ तत्त्वार्थनियुक्ति--पूर्वसूत्र में कर्मभावबन्ध का प्ररूपण किया गया है, अब बन्ध के पाँच हेतुओं का निरूपण करने के लिए कहते हैं-बन्ध के पाँच कारण हैं-मिथ्यादर्शन, अविरति, प्रमाद, कषाय और योग। __ कर्मबन्ध के इन सामान्य कारणों में पहला मिथ्यादर्शन हैं । तत्त्वार्थश्रद्धान रूप सम्यग्दर्शन से विपरीत तत्त्वार्थ का अश्रद्धान मिथ्यादर्शन कहलाता है। पापस्थानों से निवृत्ति को विरति कहते हैं, उससे जो विपरीत है अर्थात् पापस्थानोंसे निवृत्त न होता है, उसे अविरति कहते हैं । इन्द्रियों Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकाfनयुक्तिश्च अ० ३ सू. ३ बन्धस्य हेतुस्वरूपनिरूपणम् ३५५ प्रमादःपुन-रिन्द्रियविकथोत्कटनिद्रारूपः, इन्द्रियदोषान्मोक्षमार्गशैथिल्यं प्रमादः कुशलकर्मसु वा-ऽनादरः । कषायस्तु– क्रोध - मान-माया - लोभाः अनन्तानुबन्धिप्रभृतयश्च ते । योगाः पुनः मनो-वाकायव्यापारविशेषाः । एते पञ्च मिध्यादर्शनादयः कर्मवर्गाणायोग्यपुद्गलस्कन्धानामात्मप्रदेशानाञ्च परस्परानुगतिलक्षणस्य बन्धस्य सामान्यहेतवो भवन्ति । तत्र--मिथ्यादर्शनादीनां वाच्यार्थस्तु - मिथ्याऽयथार्थम् -- अलीकं दर्शनं दृष्टिः, अयथार्थश्रद्धानंमिथ्यादर्शनम् हिंसादिसावयव्यापारतो विरमणं - विरतिः संयमः । न विरतिरविरतिः असंयमः, प्राणिवधादिगर्हितकर्म तोऽनिवृत्तिः प्रमाद्यत्यनेनेति प्रमादः, अनवधानत्वम् । कष्यते-हिंस्यते शारीर-मानसदुःखैरात्मा यत्र सं कषः संसारः, तस्याऽऽया आगमनहेतवः, उपादानकारणानि वा कषायाः क्रोधमान - माया लोभाः । युज्यतेऽनेन मनोवाक्कायव्यापारलक्षणेन नो कर्मणा-योगद्रव्येण वीर्यान्तरायकर्मक्षयोपशमजनितेन, वीर्य पर्यायेण वा इति योगः । तत्र - सम्यग्दर्शनाद् विपरीतम् अयथार्थश्रद्धानलक्षणं मिथ्यादर्शनं द्विविधं प्रज्ञप्तम्, अभिगृहीतम् -- अनभिगृहीतञ्च । सन्दिग्धन्तु अनभिगृहीतमिथ्यादर्शनभेदः । तत्र-मत्यज्ञानादिकिमपि परिकलप्याडसम्यग्दर्शनाऽभ्युपगमः “ एतदेवैकं सत्य" मित्येवं रूपोऽभ्युके विषयों में राग-द्वेष पूर्वक प्रवृत्ति करना, विकथाएं करना, गहरी और खूब निद्रा लेना, इन्द्रियों के दोष से मोक्षमार्ग में शिथिलता होना अथवा कुशल कृत्यों में आदरभाव न होना प्रमाद कहलाता है । अनन्तानुबन्धी आदि के भेद से चार-चार प्रकार के क्रोध, मान, माया और लोभ कषाय हैं। मानसिक, वाचनिक और कायिक व्यापार योग कहलाता है। ये मिथ्यादर्शन आदि पाँच कर्मबन्ध के सामान्य कारण हैं मिथ्यादर्शन आदि का शब्दार्थ इस प्रकार है - मिथ्या अर्थात् अयथार्थ - झूठा, दर्शन अर्थात् दृष्टि | अभिप्राय यह है कि अयथार्थ श्रद्धान मिथ्यादर्श है । हिंसा आदि पापमय कृत्यों से विरत होना विरति अर्थात् संयम है । विरति न होना अविरति अर्थात् असंयम है, जिसका अभिप्राय है हिंसा आदि निन्द्य कर्मों का त्याग न करना । सावधान न रहना प्रमाद कहलाता है । कष का जिससे आय हो, वह कषाय । जीव जहाँ शारीरिक और मानसिक दुःखों से कसा जाता है - पीडित किया जाता है, वह संसार 'कष' है और उसके 'आय' अर्थात् आगमन के जो आभ्यन्तर करण हैं उन्हें, कषाय कहते हैं । क्रोध, मान, माया और लोभ कषाय हैं । जिस मन वचन और काय के व्यापार के द्वारा, ना कर्म से योग द्रव्य से या वीर्यान्तराय कर्म के क्षयोपशम से उत्पन्न वीर्य पर्याय के द्वारा जो युक्त किया जाय, वह योग है । इनमें से मिथ्यादर्शन दो प्रकार का है-अभिगृहीत और अनभिगृहीत | संदिग्ध अनभिगृहीत मिथ्यादर्शन का भेद है । मतिज्ञान आदि किसी भी विषय को दृष्टि में रख कर असम्यगदर्शन को स्वीकार करना, जैसे 'यही सत्य है' यह अभिगृहीत मिथ्यादर्शन कहलाता है । उससे Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे पगमः । अभिगृहीतं मिथ्यादर्शनमुच्यते तद्भिन्नं मिथ्यादर्शनमनभिगृहीतमुच्यते । सन्दिग्धमप्यनभिगृहीतमिथ्यादर्शनविशेषएवेति भावः । प्रमादस्त्रिविधः प्रज्ञप्तः, स्मृत्यनवस्थानम् कुशलेष्वनादरः--योगदुष्प्रणिधानञ्च । तथाच-- पूर्वोनुभूतवस्तुविषयस्मृतिभ्रंशलक्षणं स्मृत्यनवस्थानं प्रमादः, विकथाद्यासक्तचित्तत्वादिदं विधाय-इदंकर्तव्यमिति न स्मर्यते, एवं कुशलेषु आगमविहितेषु क्रियाकलापानुष्ठानेषु अनादरोऽनुत्साहोऽप्रवृत्तिलक्षणः प्रमादः। योगानां मनोवाक्कायव्यापाराणां दुष्टेन प्रणिधानेन आर्तध्यानपरायणेन चेतसा समाचरणं दुष्प्रणिधानं प्रमादोऽवगन्तव्यः । __ कषायस्तु--प्रधानतया चतुर्विधः क्रोधकषायः-मानकषायः-.-मायाकषायः-लोभकषायश्च । चतुर्विधोऽपि कषायः प्रत्येकं पुनश्चतुर्विधः अनन्तानुबन्ध्यादिभेदात् । तथाच----षोडशकषायाः, नवच नोकषायाः; सर्वे पञ्चविंशतिःकषायाःसन्ति । तत्र-त्रयोदशकषायाःबन्धहेतवो भवन्ति, । योगःपुनर्मनोवाक्कायभेदेन त्रिविधः, तत्र-सत्यासत्योभयव्यापारलक्षणो मनोयोगश्च चतुर्विधः । वाग्योगोऽपि सत्यासत्योभयाऽनुभयलक्षणश्चतुः प्रकारः । काययोगस्तु-औदारिकवैक्रिया-ऽऽहारक-कार्मणभेभिन्न मिथ्यादर्शन अनभिगृहीत कहलाता है । तात्पर्य यह है कि संदिग्ध भी अनभिगृहीत मिथ्यादर्शन ही हैं। प्रमाद के तीन भेद हैं-स्मृति का अनवस्थान शुभ कृत्यों में अनादर होना और योगों का दुष्प्रणिधान होना । पहले अनुभव की हुई वस्तु के विषय में स्मृति न रहना स्मृत्यनवस्थान कहलाता है । विकथा आदि में चित्त रमा रहने के कारण स्मरण नहीं रहता कि 'यह करने के पश्चात् यह करना हैं । इसी प्रकार आगम विहित क्रियाकलाप अर्थात् अनुष्ठानों में अनादर-अनुत्साह या प्रवृत्ति न होना भी प्रमाद है । मन वचन और काय का दूषित व्यापार होना, जैसे मन से आर्तध्यान या रौद्रध्यान करना, खोटे वचनों का प्रयोग करना और काय से हिंसा आदि में प्रवृत्त होना, यह सब प्रमाद है। ___कषाय प्रधान रूप से चार प्रकार का है-क्रोधकषाय, मानकषाय, मायाकषाय और लोभ कषाय । इनमें से क्रोध आदि चारों के चार-चार भेद हैं- अनन्तानुबन्धी क्रोध, अप्रत्याख्यानी क्रोध, प्रत्याख्यानी क्रोध और संज्वलन क्रोध । इसी प्रकार मान आदि के भी भेद समझ लेने चाहिए । इस प्रकार सोलह कषाय और नौ नोकषाय मिल कर पचीस कषाय होते हैं । इनमें से तेरह कषाय बन्ध के कारण हैं। ___ मन, वचन और काय के भेद से योग तीन प्रकार का है-मनो योग के चार भेद हैंसत्यमनो योग, असत्यमनोयोग, उभय मनोयोग और अनुभय मनोयोग । वचन योग भी चार प्रकार का है-सत्यवचनयोग, असत्यवचनयोग, उभयवचन योग और अनुभय वचन मोग । औदारिक काययोग, वैक्रिय काययोग, आहारक काययोग, कर्मण काययोग, यह Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ३ सू. ३ बन्धस्य हेतुस्वरूपनिरूपणम् ३५७ दाच्चतुर्विधः इति सर्वे द्वादशयोगाः, औदारिक-वैक्रिया-ऽऽहारकमिश्रभेदात् त्रयो योगाः, इति सर्वे पञ्चदशयोगा भवन्ति । तत्रा-ऽऽहारका-ऽनाहारकमिश्रवर्जिताः सर्वे योगाः कर्मभावबन्धहेतवो भवन्ति । तत्र-पञ्चानामपि बन्धहेतूनां मिथ्यादर्शनादीनां मध्ये पूर्वस्मिन् पूर्वस्मिन् सति-अवश्यमुत्तरेषां सद्भावो भवति, यथा-मिथ्यादर्शनसत्वेऽविरत्यादयश्चत्वारोऽवश्यं भवन्ति, अविरतौ सत्यामप्रमादादयस्त्रयोऽपि भवन्ति, प्रमादे सति-अवश्यं कषाय-योगौ भवतः, कषायेषु सत्सु-अवश्यं योगा भवन्त्येवेति भावः । किन्तु-उत्तरोत्तरभावे पूर्वेषां सद्भावो नाऽवश्यं भवति, यथा-योगे सति, नेतरे चत्वारोऽवश्यं भवन्त्येव योग-कषाययोःसतो वश्यमितरे त्रयः, योग-कषाय-प्रमादेषु सत्सु नाऽवश्यमितरौ द्वौ भवत एव, अविरति प्रमाद-कषाय-योगेषु सत्सु नावश्यं मिथ्यादर्शनप्रत्ययो भवत्येवेति भावः ।उक्तश्च समवयाङ्गसूत्रे:५समवाये-"पंच आसवदारा पण्णत्ता, तंजहा-मिच्छत्तं-अविरइ-पमाया-कसाया-जोगा-" इति । पञ्चा-ऽऽस्रवद्वाराणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-मिथ्यात्वम्-अविरतिः-प्रमादाः कषायाः-योगाः, इति ॥ मिथ्यात्वचाविरति, भवति, प्रमादाः कषाया योगाः-।। आस्रवद्वारा एते, प्रोक्ताः समवायाङ्गे पञ्च-॥१॥ सू० ३॥ चार तथा औदारिकमिश्र काययोग, वैक्रियमिश्र काययोग और आहारकमिश्र काययोग, यह तीन मिल कर सात काययोग होते हैं। सब मिल कर योग पन्द्रह प्रकार के कहे हैं। ___ इनमें से आहारक और आहारकमिश्र को छोड़ कर शेष सब योग कर्मभावबन्ध के कारण होते हैं। मिथ्यादर्शन आदि पाँच बन्धके कारणों में से पूर्व-पूर्व के विद्यमान होने पर उत्तर-उत्तर का सद्भाव अवश्य होता है जैसे मिथ्यादर्शन का सद्भाव होने पर अविरति आदि चारों अवश्य होते है, अविरति होने पर प्रमाद आदि तीन अवश्य होते हैं, प्रमाद होने पर कषाय और योग भी अवश्य होते हैं और कषाय के होने पर योग अवश्य होता है । किन्तु यह आवश्यक नहीं कि अगले कारण के होने पर पिछला कारण भी अवश्य हों । जैसे योग के होने पर पहले के चार कारणों का होना आवश्यक नहीं, योग और कषाय के होने पर बाकी तीन अवश्य हों ऐसा नहीं है, योग कषाय और प्रमाद की विद्यमानता में शेष दो का होना नियत नहीं है, इसी प्रकार जहाँ अविरति, प्रमाद, कषाय और योग हैं वहाँ मिथ्यादर्श अवश्य हो ऐसा नियम नहीं हैं। समवायांग सूत्र के पाँचवें समवाय में कहा है-आस्रवद्वार पाँच कहे गए हैं-मिथ्यात्व, अविरति, प्रमाद, कषाय और योग । समवायांगसूत्र में मिथ्यात्व, अविरति, प्रमाद, कषाय और योग, यह पाँच आस्रत्रवद्वार कहे है ॥३॥ Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५८ तत्त्वार्थसूत्रे मूलसूत्रम् - "अट्ट कम्मपगडीओ णाणावरणदसणावरणवेयणिज्जमोहणिज्जाउनामगोत्तंतराया-" ॥४॥ छाया- अष्टौ कर्मप्रकृतयः ज्ञानावरणदर्शनावरणबेदनीय-मोहनीया-ऽऽयु-र्नाम गोत्रा ऽन्तरायाः-" तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वोक्तो बन्धस्तावद् द्विविधः, मूलप्रकृतिबन्धः उत्तरप्रकृतिबन्धश्च । तत्राऽष्टविधं मूलप्रकृतिबन्ध प्ररूपितुमाह-"एट्ठकम्म" इत्यादि । आद्यस्तावत् प्रकृतिबन्धोऽप्रविधः प्रज्ञप्तः, ज्ञानावरण-१ दर्शनावरण-२ वेदनीय–३ मोहनीय-४ आयुष्य-५ नाम-३ गोत्रा-७ ऽन्तराय-८ भेदात् । तत्रा-ऽऽत्रियतेऽनेन, आवृणोति वेत्यावरणम्, ज्ञानस्यावरण- १ एवं-दर्शनावणमपि-२ वेद्यते यत्तद्-वेदनीयम्, बेदनीयम् , वेदयति वा-वेदनीयम्-३ एवं-मुह्यतेऽनेन, मोहयतीति वा । मोहनीयम्-४ एति नारकादिभवमनेनेत्यायुः-५ नानायोनिषु नारकादिपर्यायैर्नमयत्यात्मानम् , नक्यतेऽनेनेति नाम-६ उच्चैर्नीचैश्च गूयते-शब्द्यते इति गोत्रम्-७ दातृदेयपाात्रादीनामन्तरं-मध्ये एति मध्ये आगत्य विघ्नं करोतीत्यन्तरायः-८ एकात्मपरिणामेनादीयमानाः कर्मभावयोग्याः पुद्गला ज्ञानावरणदर्शनावरणवेदनीयादिनानाभेदं प्रतिपद्यन्ते, सकृदुपभुक्तान्नपरिणामरस-रुधिर-शुक्र-मांस-मज्जादिवत् । तथाचोक्तमष्टकर्मप्र सूत्रार्थ--'अट्ठ कम्मपगडीओ' इत्यादि ॥सूत्र ४॥ कर्मप्रकृतियाँ आठ हैं-ज्ञानावरण, दर्शनावरण, वेदनीय, मोहनीय, आयु, नाम, गोत्र और अन्तराय ॥४॥ तत्त्वार्थदीपिका--पूर्वोक्त बन्ध के दो प्रकार हैं-मूल प्रकृतिबन्ध और उत्तरप्रकृति बन्ध । इनमें से आठ प्रकार के मूलप्रकृति बन्ध का निरूपण करने के लिए कहते हैं-मूलप्रकृतिबन्ध आठ प्रकार का कहा गया है-(१) ज्ञानावरण (२) दर्शनावरण (३) वेदनीय (४) मोहनीय (५) आयुष्य (६) नाम (७) गोत्र और (८) अन्तराय जिसके द्वारा जीव का ज्ञान गुण वृत-आच्छादित किया जाय या जो ज्ञान गुण को आच्छादित करता है, वह ज्ञानावरण कहलाता है । जो कर्म दर्शन गुण को आवृत करता है, वह दर्शनावरण कहलाता है । जिसके निमित्त से सुख दुःख का वेदन अर्थात् अनुभव किया जाता है, वह वेदनीय कहलाता है जिसके द्वारा जीव मोहित होता है या जो जीव को मूढ बनाता है, वह मोहनीय है । जिसके उदय से जीव नारक आदि भवों को प्राप्त करके वहाँ टिका रहता है वह आयु कर्म है । जो कर्म आत्मा को नाना योनियों में, नारक आदि पर्यायों के द्वारा निमित्त करता है अर्थात् जिसके कारण जीव नारक आदि कहलाता है वह नाम कर्म है। जिसके उदय से जीव उँचा या नीचा कहा जाता है, उसे गोत्र कहते हैं । जो दाता, देय और दानपात्र के अन्तराल में-बीच में आजाता है, आकर विघ्न डाल देता हैं, उसे अन्तराय कहते हैं। । जैसे एक साथ खाया हुआ आहार रस, रुधिर, मांस, मज्जा, शुक्र आदि नाना धातुओं के रूप में परिणत हो जाता है, उसी प्रकार आत्मा के एक ही परिणाम से ग्रहण किये हुए कर्म Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ. ३. सू. ४ बन्धस्वरूपनिरूपणम् ३५९ कृतिविषयं प्रज्ञापनायाम्-२१-पदे १-उद्देशके २८८-सूत्रे-"अट्ठकम्मपगडीओ पण्णत्ताओ, तंजहा-णाणावरणिज्ज-दसणावरणिज्ज-वेदणिज्ज-मोहणिज्ज- आउयं-नाम-गोयं-अंतरा इयं-" इति । अष्टकर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-ज्ञानारणीयम्-दर्शनावरणीयम्-वेदनीयम्-आयुष्यम्नाम-गोत्रम्-अन्तरायिकम्, इति । तथाच-मूलप्रकृतिबन्धोऽष्टविधो भवतीति सिद्धम् ॥ ४ ॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्वसूत्रोक्तेषु प्रकृतिस्थित्यनुभावप्रदेशबन्धलक्षणेषु चतुर्पु बन्धभेदेषु प्रथमस्तावत्प्रकृतिबन्धो द्विविधः प्रज्ञप्तः, मूलप्रकृतिबन्धः-उत्तरप्रकृतिबन्धश्च । तत्र-प्रथमं मूलप्रकृतिबन्धमष्टविधं प्रतिपादयितुमाह - "अट्टकम्म-" इत्यादि । अष्टौ कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्तः, ज्ञानावरण-१ दर्शनावरण-२ वेदनीय-३ मोहनीय-४ ऽऽयुष्य५ नाम-६ गोत्रा-७ ऽन्तराय-८ भेदात् । तत्र-ज्ञानं तावद् बोधस्वरूपं विशेषविषयकम् आत्मनः पर्यायः । एवं-सामान्यविषयकं दर्शनमपि । आत्मपर्यायएव ज्ञान-दर्शनयोरावरणम्-आच्छादनम् ज्ञानावरणम्-१ दर्शनावरणञ्च-२ आवरणमावृत्तिः आवियतेऽनेनेति व्युत्पत्या भावकरणयोWटिअनादेशे, आवरणशब्दनिष्पत्तिः । सुखदुःखरूपेण वेदनीयतया वेदनीयमिति-३ कर्मव्युत्पत्तिः । मुह्यति-अनेन मोहयति मोहनं वा मोहनीयम्-४ करणकर्तृभावव्युत्पत्तिः । एत्यनेन नरकादिवर्गणा के पुद्गल ज्ञोनावरण, दर्शनावरण, वेदनीय आदि नाना भेदो को प्राप्त होते हैं। प्रज्ञापनासूत्र के २१ वें पद में, प्रथम उद्देशक के २८८ वें सूत्र में कहा है-'कर्म की आठ प्रकृत्तियाँ कही वई हैं यथा-ज्ञानावरणीय, दर्शनावरणीय, वेदनीय, मोहनीय, आयु, नाम, गोत्र और अन्तराय ।' तत्त्वार्थनियुक्ति--पूर्वसूत्र में कथित प्रकृति, स्थिति, अनुभाग और प्रदेश बन्ध-इन चार प्रकार के वन्धों में से पहला प्रकृतिबन्ध दो प्रकार का कहा गया है-(१) मूल प्रकृतिबन्ध और (२) उत्तर प्रकृतिबन्ध । इन दो भेदों में से प्रथम मूल प्रकृतिबन्ध आठ प्रकार का है, यह बतलाने के लिए कहते हैं कर्म की मूल प्रकृतियाँ आठ हैं, जिन्हें आठ कर्म भी कहते हैं। उनके नाम इस प्रकार हैं-(१) ज्ञानावरण (२) दर्शनावरण (३) वेदनीय (४) मोहनीय (५) आयु (६) नाम (७) गोत्र और (८) अन्तराय । ज्ञान आत्मा का एक असाधारण बोधात्मक गुण है, जिसके द्वारा वस्तु के विशेष अंश का परिज्ञान होता है । दर्शन आत्मा का वह असाधारण गुण है जिसके द्वारा वस्तु का सामान्य अंश जाना जाता है । जो कर्म प्रवृत्ति ज्ञान और वस्तु को आवृत्त या आच्छादित करती है अर्थात् टैंक देती है, उसे क्रमशः ज्ञानावरण और दर्शनावरण कहते हैं। 'आवरण' शब्द भावसाधन भी है और करणसाधन (आच्छादन) भी है । आवृत्ति, को भी आवरण कहते हैं और जिसके द्वारा आवृत्ति की जाय उसे भी आवरण कहते हैं । संस्कृत भाषा के अनुसार ल्युट् प्रत्यय करने पर 'आवरण' शब्द निष्पन्न होता है । Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ि ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ तस्वार्थसूत्रे गत्यन्तराणि इत्यायुः, आयुरेवाऽऽयुष्यम्-५ नमयति-प्रह्वयति-आत्मानं नानायोनिषु गत्याधभिमुखमिति नाम-नम्यतेऽनेनेति नामशब्दकर्तृकरणसाधनः-६ उच्च-नीचभेदलक्षणं गोत्रं, गच्छति-प्राप्नोति आत्मा यत् तद्गोत्रम्-७ आत्मनो वीर्यलाभादि अन्तर्धीयते येन सोऽन्तरायः-८ । एवञ्च-ज्ञानावरण-दर्शनावरणोदयजनिता भवव्यथा सर्वसंसारिप्राणीनां भवति । ताञ्च भवव्यथां वेदयमानोऽपि जीवो मोहग्रस्तत्वान्न विरज्यति । अविरक्तश्चनारक-देवमानुष-तिर्यगायुषि वर्तमानो भवति । नहिनामरहितं जन्म सम्भवति । जन्मधारिणश्च प्राणिनः सर्वदैवोच्चावच-गोत्रेणाऽनुस्यूता भवन्ति' तत्रापि संसारिणां जीवानां सुखलवानुभवः सर्वोऽपि सान्तरायो भवति, इत्येवमष्टविधं मूलप्रकृतिबन्धरूपं कर्माऽवगन्तव्यम् ॥४॥ मूलसूत्रम्-"एए पंच नवदुअट्ठावीसचउदोचत्तालीसदुपंचभेया-" ॥५॥ छाया-"एते पच्च नव द्यष्टाविंशतिचतुर्द्विचत्वारिंशद्विपञ्चमेदा:-" ॥५॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रेऽष्टविधो मूलप्रकृतिबन्धः प्ररूपितः, सम्प्रति-सप्तनवतिविधम् जिसके कारण सुख और दुःख रूप वेदन-अनुभूति हो, उसे वेदनीय कहते है । जीव को जो मूढ़ अर्थात् तत्त्वातत्त्व के विवेक से विकल बना देता है या जिसके द्वारा जीव मोहित किया जाता है, वह मोहनीय है। मोहित होना भी मोहनीय है । 'मोहनीय' शब्द करणसाधन, कर्तसाधन और भावसाधन भी है । जिसके कारण जीव नरक गति आदि को प्राप्त करके वहाँ स्थित रहता है, वह आयु है। 'आयु' को ही 'आयुष्य' भी कहते हैं। जो कर्मप्रवृत्ति आत्मा को नाना योनियों में गति आदि के सन्मुख नमाती है या जिसके कारण आत्मा नमता है, वह नाम है । यह नाम शब्द कर्तृसाधन और करणसाधन हैं। ___ गोत्र के दो भेद हैं— उच्च और नीच । आत्मा जिसे प्राप्त करता है वह गोत्र है । आत्मा के वीर्य में तथा लाभ आदि में जो अन्तर-विघ्न डालता है, वह अन्तराय है। इस प्रकार ज्ञानावरण और दर्शनावरण के उदय से उत्पन्न होने वाली भवव्यथा समस्त संसारी जीवों को होती है। उस भवव्यथा का वेदन करता हुआ भी जीव मोह से ग्रस्त होने के कारण विरक्त नहीं हो पाता और जब विरक्त नहीं होता तो नारक, तिर्यंच, देव, और मनुष्य आयु में वर्तता है । जब किसी आयु में रहता है तो उसका नारक आदि कोई न कोई नाम अवश्य होता है, क्योंकि नाम से रहित जन्म होता नहीं । जन्मधारी प्राणी सदैव उच्च या नीच गोत्र से युक्त होते हैं। संसारी जीवों को वहाँ जो सुख के लेश का अनुभव होता है, वह भी अन्तराययुक्त अर्थात् विघ्नों से परिपूर्ण होता है। यह आठ प्रकार का मूलप्रकृतिबंध समझना चाहिए। मलसूत्रार्थ--"एए पंचनवदुअठावीसचउदो” इत्यादि । सूत्र-५ __ मूल कर्मप्रकृतियों के क्रमशः पाँच, नौ, दो, अट्ठाईस, चार, वयालीस, दो और पाँच भेद हैं॥५॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्र में आठ प्रकार का मूलप्रकृतिबन्ध कहा गया है । अब सत्तानवे (९७) प्रकार के उत्तरप्रकृति बन्ध की प्ररूपणा करते हैं Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ० ३ . ५ उत्तरप्रकृतिबन्धनिरूपणम् ३६१ उत्तरप्रकृतिबन्धं प्ररूपयितुमाह - " एए पंच-" इत्यादि । एते ज्ञानावरण-दर्शनावरण- वेदनीय-मोहनया - ssयु- र्नाम - गोत्रा - न्तरायाः क्रमशः पञ्च नव व्यष्टाविंशतिचतुर्द्विचत्वारिंश द्विपञ्चभेदा भवन्ति । तथाच — ज्ञानावरणीयं कर्म पञ्चविधम्-५ दर्शनावरणीयं नवविधम्- ९ वेदनीयं द्विविधम्-२ मोहनीयम् अष्टाविंशतिविधम्-- २८ आयुष्यं चतुर्विधम् - ४ नामकर्म द्विचत्वारिंशद् विधम्-४२ गोत्रं कर्म - द्विविधम् - २ अन्तरायकर्म पञ्चविधम्- ५ अवसेयमिति भावः ॥ ५ ॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः - पूर्वसूत्रे मूलप्रकृतिबन्धः आत्मकर्मवर्गणायोग्यपुद्गलस्कन्धद्रव्यैकत्वपरिणतिलक्षणः अयोगोलकाग्निवत् परस्परानुषक्ततया प्रतिभासमानः अष्टप्रकारको भवतीति प्ररूपितः सम्प्रति - उत्तरप्रकृतिबन्धं सप्तनवतिविधं प्ररूपयितुमाह - "एए पंच" इत्यादि । एते पूर्वोक्ता अष्टप्रकारका मूलप्रकृतिबन्धरूपाः । ज्ञानावरण - दर्शनावरण- वेदनीय - मोहनीय - आयुष्य - - नाम - गोत्रा - ऽन्तरायाः प्रत्येकं क्रमशः पञ्चनवद्यष्टाविंशतिचतुर्द्विचत्वारिंशदद्विपञ्चभेदा भवन्ति । तथा च ज्ञानावरणप्रकृतिबन्धः पश्चविधः । दर्शनावरणप्रकृतिबन्धो नविविधः । वेदनीयप्रकृतिबन्धो द्विविधः । मोहनीयप्रकृतिबन्धोऽष्टाविंशतिविधः आयुष्यप्रकृतिबन्धश्चतुर्विधः । नामप्रकृतिबन्धो द्विचत्वारिंशद्विधः – गोत्रप्रकृतिन्धो द्विविधः । अन्तरायप्रकृतिबन्धः पञ्चविधोऽवगन्तव्यः । तत्र - ज्ञानावरणीयं पञ्चविधम्[-उक्तञ्च स्थानाङ्गे ५ -स्थाने ३ - उद्देशके - “पंचविहे णाणावरिणज्जे कम्मे पण ते तंजहा - आभिणिवोहियणाणावरणिज्जे, सुयणाणावरणिज्जे, ओहिणाणावर णिज्जे मणपज्जवणाणावर णिज्जे केवलणाणावरणिज्जे-" इति । पञ्चविधं ज्ञानावरण कर्म पाँच प्रकार का है । दर्शनावरण के नौ भेद हैं । वेदनीय के दो, मोहनीय के अट्ठाईस, आयु के चार, नामकर्म के बयालीस, गोत्रकर्म के दो और अन्तराय के पाँच भेद हैं || ५ || तत्वार्थनियुक्ति -- पूर्वसूत्र में मूलप्रकृतिबन्ध का निरूपण किया गया हैं । आत्मा के प्रदेशों और कर्मवर्गणा के पुद्गलस्कन्धों का एकमेक हो जाना उसका लक्षण है । इस बन्ध के कारण आत्मा और कर्म, अग्नि और लोहे के गोले के समान परस्पर मिले हुए प्रतीत होने लगते हैं। वह आठ प्रकार का होता है, यह कहा जा चुका है । अब उत्तरप्रकृतिबंध की प्ररूपणा करते । उसके सत्तानवे भेद इस प्रकार होते हैंज्ञानावरणप्रकृतिबन्ध के पाँच भेद हैं, दर्शनावरण प्रकृतिबन्ध के नौ भेद हैं ९ (१४) वेदनीय प्रकृतिबन्ध के दो, २ (१६) मोहनीयप्रकृतिबंध के अट्ठाईस २८ (४४), आयुष्य प्रकृतिबंध के चार ४ (४८) नामप्रकृतिबंध के बयालीस ४२ (९०) गोत्रप्रकृतिबंध के दो २ (९२) और अन्तरायप्रकृतिबंध के पाँच ५ (९७) भेद हैं । ज्ञानावरणीय के पाँच भेद हैं । स्थानांगसूत्र के पाँचवें स्थान के तृतीय उद्देशक में कहा हैज्ञानावरणीय कर्म पाँच प्रकार का कहा गया है, यथा- 'आभिनिबोधिकज्ञानावरणीय, ४६ Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थसूत्रे ज्ञानारवणीयं कर्म प्रज्ञप्तम्, तद्यथा - आभिनिबोधिकज्ञानावरणीयम् - १ श्रुतज्ञानावरणीयम् - २ अवधिज्ञानावरणीयम् - ३ मनः पर्यवज्ञानावरणीयम् - ४ केवलज्ञानावरणीयम् - ५ दर्शनावरणीयं नवविधम्-उक्तञ्च स्थानाङ्गे ९ - स्थाने "णवविहे दरिसणावरणिज्जे कम्मे पण से, तंजहा - निद्दा- १ निद्दानिद्दा - २ पयला - ३ पयलापयला - ४ थी गिद्धी - ५ चक्खु दंसणावरणे-६अचक्खुदंसणावर णे- ७ ओहिदंसणाव-रणे -८ केवलदसणावरणे - ९ -" इतिः । ३६२ नवविधं दर्शनावरणीयं कर्म प्रज्ञतम्, तद्यथा- निद्रा - निद्रानिद्रा - प्रचलाप्रचलाप्रचलास्त्यानर्द्धिः, चक्षुर्दर्शनाबरणम् - अचक्षुदर्शनावरणम् - अवधिदर्शनावरणम् - केवलदर्शनावरणम् इति । वेदनीयं द्विविधम्, उक्तञ्च - प्रज्ञापनायां २३ - पदे २ - उद्देशके २९३ - सूत्रे -- "सातावेदणिज्जेय - असातावेदणिज्जे य-" इति । सातावेदनीयञ्च–असातावेदनीयञ्चेति । मोहनीयमष्टाविंशतिविधम्,– उक्तञ्च तत्रैव 'मोहणिज्जेण भंते ! कम्मे कइविहे पण्णत्ते - ? गोमा ! दुविहे पण्णत्ते, तंजहा — दंसणमोहणिज्जे य-चरितमोहणिज्जे य मोहनीयं खलु भदन्त !, कर्म कतिविधं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! द्विविधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा - दर्शनमोहनीयं चचारित्रमोहनीयञ्च, 'दंसणमोहणिज्जे णं भंते! कम्मे कइविहे पण्णत्ते ? गोयमा ! तिविहे पण्णत्ते, तं जहा सम्मत्तवेयणिज्जे मिच्छत्तवेयणिज्जे, सम्मामिच्छत्तवेयणिज्जे । दर्शनमोहनीयं खलु भदन्त ! कर्म कतिविधं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! त्रिविधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा - सम्यक्त्ववेदनीयम् - मिथ्यात्ववेदनीयम् - सम्य मिथ्यात्व वेदनीयञ्चेति । श्रुतज्ञानावरणीय, अवधिज्ञानावरणीय, मनः पर्यवज्ञानावरणीय और केवलज्ञानावरणीय । दर्शनावरणीय कर्म के नौ भेद हैं । स्थानांगसूत्र के नवम स्थान में कहा है- दर्शनावरणीय कर्म नौ प्रकार का कहा गया है यथा - ( १ ) निद्रा (२) निद्रानिद्रा (३) प्रचला (४) प्रचलाप्रचला :५) स्त्यानर्द्धि (६) चक्षुदर्शनावरण (७) अचक्षुदर्शनावरण (८) अवधिदर्शनावरण और (९) केवलदर्शनावरण । वेदनीयकर्म के दो भेद हैं । प्रज्ञापनासूत्र के २३ वे उद्देशक में कहा है- सातावेदनीय और असातावेदनीय । मोहनीय कर्म अट्ठाइस प्रकार का है - प्रज्ञापना में उक्त स्थल पर ही कहा है— प्रश्न-भगवन् ! मोहनीयकर्म कितने प्रकार का कहा है ? उत्तर - गौतम ! दो प्रकार का कहा है, यथा - दर्शनमोहनीय और चारित्रमोहनीय | प्रश्न- भगवन् ! दर्शनमोहनीय कर्म कितने प्रकार का कहा है ? उत्तर - गौतम ! तीन प्रकार का कहा है - सम्यक्त्व वेदनीय, मिथ्यास्व वेदनीय और सम्मक मिथ्यात्व वेदनीय । Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकनियुक्तिश्च अ० ३ १०५ उत्तरप्रकृतिबन्धनिरूपणम् ३६३ . 'चरित्तमोहणिज्जे णं भंते ! कम्मे कहविहे पण्णत्ते' गोयमा ! दुविहे पण्णत्ते ते जहा-कसायवेयणिज्जे नो कसायवेयणिज्जे' चारित्रमोहनीयं खलु भदन्त ! कर्म कतिविध प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! द्विविध प्रज्ञप्तम् ? तद्यथा- कषायवेदनीयम् नो कषायवेदनीयञ्चेति ।। . 'कसायवेयणिज्जे ण भंते ! कम्मे कइविहे पण्णत्ते ? गोयमा ! सोलसविहे पण्णत्ते, संजहा-अणंताणुबंधीकोहे, अणंताणुवंधीमाणे-अणंताणुबंधीमाया, अणंताणुबंधीलोभे, अपच्च क्खाणे कोहे, एवं-माणे. माया, लोभे, पच्चक्खाणावरणे कोहे, एवं-माणे, माया, लोभे, संजलणकोहे, एवं-माणे, माया, लोभे । ___ कषायवेदनीयं खलु भदन्त ! कर्म कतिविधं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! षोडशविधं प्रज्ञप्तम्, सबथा-अनन्तानुबन्धी क्रोधः-अनन्तानुबन्धीमान:-अनन्तानुबन्धिनीमाया, अनन्तानुबन्धीलोभः, अप्रत्याख्यानक्रोधः, एवं-मानो, माया, लोमः, प्रात्याख्यानावरणः क्रोधः, एवं-मानः माया लोभः, संज्वलनक्रोधः, एवं-मानः-माया-लोभः __णोकसायवेयणिज्जे गं भंते ! कम्मे कइविहे पण्णत्ते ? गोयमा ! णवविहे पण्णते, तंजहा-इत्योवेयणिज्जे, पुरिसवेयणिज्जे, नपुंसगवेयवेयणिज्जे हासे-रति-अरती-भएसोगे-दुगुंछा-इति । नोकषायवेदनीयं खलु भदन्त ! कर्म कतिविधं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! नवविध प्रज्ञप्तम् , तद्यथास्त्रीवेदनीयम् , पुरुषवेनीयम् , नपुंसकवेदनीयम् , हासो-रति-ररति-भयं-शोको-जुगुप्सा इति । आयुष्यं चतुर्विधम् उक्तञ्च तत्रैव-'आउए णं भंते ! कम्मे कइविहे पण्णत्ते ? गोयमा । प्रश्न-भगवन् ! चारित्रमोहनीय कर्म कितने प्रकार का है ? उत्तर-गौतम ! दो प्रकार का कहा है-कषायवेदनीय और नो कषायवेदनीय । प्रश्न-भगवन् ! कषायवेदनीय कितने प्रकार का है ? उत्तर-गौतम ! सोलह प्रकार का है-अनन्तानुबंधी क्रोध, अनन्तानुबंधी मान, अनन्तामुबंधी माया और अनन्तानुबंधी लोभ । अप्रत्याख्यान मान अप्रत्याख्यान माया और अप्रत्याख्यान लोभ । प्रत्याख्यान क्रोध, प्रत्याख्यान मान, प्रत्याख्यान माया और प्रत्याख्यान लोभ तथा संज्वलन मान, संज्वलन माया और संज्वलन लोभ । प्रश्न-भगवन् ! नो कषायवेदनीय कर्म कितने प्रकार का है ? उत्तर--गौतम ! नौ प्रकार का है, यथा-स्त्रीवेद वेदनीय पुरुष वेद वेदनीय, नपुंसकवेद वेदनीय, हास्य, रति, अरति, भय शोक और जुगुप्सा । आयु कर्म के वहीं पर चार भेद कहे हैं, यथा Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थ चउन्धिहे पण्णत्ते,तं जहा-णेरड्याउए, तिरिक्खआउए, मणुस्साउए, देवाउए, । आयुष्यं खल भदन्त ! कर्म कतिविधं प्रज्ञप्तम् गौतम ! चतुर्विधम् प्रज्ञप्तम्, तद्यथा-नैरयिकायुष्यंतिर्यगायुष्यं-मनुष्यायुष्यं-देवायुष्यम्। - नाम-द्विचत्वारिंशद्विधम् , उक्तञ्च तत्रव-"णाम णं भंते १ कम्मे कइविहे पण्णत्ते-३ गोयमा ! वायालीसविहे पण्णत्ते, तंजहा-गतिणामे-१ जातिणामे-२ सरीरणामे-३ सरीरोवंगणामे-४ सरीबंधणणामे-५ सरीरसंघयणणामे-६ संघायणणामे-७ संठाणणामे-८ वण्णणामे-९गंधणामे-१० सणामे-११ फासणामे-१२ अगुरुकघुणामे-१३ उवघायणामे-१४ पराघायणामे-१५ आणुपुब्बीणामे-१६ उस्सासणामे-१७ आयवणणामे-१८ उज्जोयणामे-१९ विहायगइणामे-२० तसणामे-२१ थावरणामे-२२ सुहुमणामे-२३ बादरणामे-२४ पज्जत्तणामे-२५ अपज्जत्तणामे-२६ साहारणसरीरणामे-२७ पत्तेयसरीरणामे-२८ थिरणामे-२९ अथिरणामे-३० सुभणामे-३१ असुभणामे-३२ सुभगणामे-३३ दुभगणामे-३४ सूसरणामे-३५ दूसरणामे-३६ आदेज्जणामे-३७ अणादेज्जणामे-३८ जसोकित्तिणामे-३९ अजसोकित्तिणामे-४० णिम्माणणामे-४१ तित्थगरणामे-४२ छाया-नाम खलु भदन्त-१ कर्म कतिविधं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! द्विचात्वारिंशद्विधं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा--गतिनाम--१ जातिनाम--२ शरीरनाम-३ शरीरोपाङ्गनाम--४शरीरबन्धननाम--५ शरीरसंहनननाम--६ संघातननाम--७ संस्थाननाम-८ वर्णनाम-९ गन्धनाम-१० रसनाम--११ स्पर्शनाम--१२ अगुरुलघुनाम--१३ उपघातनाम--१४ पराघातनाम-१५ आनुपूर्वीनाम--१६ उच्छ्वासनाम--१७ आतपनाम--१८ उद्योतनाम--१९ विहायोगतिनाम--२० त्रसनाम-२१ स्थावरनाम--२२ सूक्ष्मनाम--२३ बादरनाम-२४ पर्याप्तनाम--२५ अपर्याप्तनाम--२६ साधारण प्रश्न-भगवन् ! आयु कर्म कितने प्रकार का कहा है ? उत्तर-गौतम ! चार प्रकार का कहा है- नैरयिकायु, तिर्यगायु, मनुष्यायु और देवायु नामकर्म के बयालीस भेद हैं । उसी स्थान पर कहा हैप्रश्न-भगवन् ! नामकर्म कितने प्रकार का कहा है ? उत्तर-गौतम ! बयालीस प्रकार का कहा है यथा- (१) गतिनाम (२) जातिनाम (३) शरीर नाम (४) शरीरयोग नाम (५) शरीर बन्धन नाम (६) शरीर संहनन नाम (७) संघात नाम (८) संस्थान नाम (९) वर्णनाम (१०) गंधनाम (११) रसनाम (१२) स्पर्श नाम (१३) अगुरुलघुनाम (१४) उपधात नाम (१५) पराघात नाम (१६) आनुपूर्वीनाम (१७) उच्छ्वास नाम (१८) आतप नाम (१९) सूक्ष्मनाम (२०) विहायोगतिनाम (२१) त्रस नाम (२२) (२३) स्थावर नाम (२३) सूक्ष्म नाम (२४) बादर नाम (२५) पर्याप्तनाम (२६) अपर्याप्त Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vvvvvvv पीपिकानियुक्तिश्च अ० ३ सू. ५ उत्तरप्रकृतिबन्धनिरूपणम् ३६५ शरीरनाम-२७ प्रत्येकशरीरनाम-२८ स्थिरनाम--२९ अस्थिरनाम--३० शुभनाम-३१ अशुभनाम-३२ सुभगनाम--३३ दुर्भगनाम--३४ सुस्वरनाम--३५ दुःस्वरनाम--३६ आदेयनाम--३७ अनादेयनाम--३८ यशःकीर्तिनाम--३९ अयशःकीर्तिनाम--६० निर्माणनाम--४१ तीर्थकरणाम-४२ गोत्रं कर्म द्विविधं प्रज्ञप्तम्, उक्तश्च-'गोए णं भंते ! कम्मे कइविहे पण्णत्ते ! गोयमा ? दुविहे पण्णत्ते, तंजहा--उच्चागोए य, नीयागोए य, गोत्रं खलु भदन्त ! कर्म कतिविधं प्रज्ञप्तम्- गौतम-! द्विविधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा-उच्चगोत्रञ्च, नीचगोत्रञ्च । __ अन्तरायिकं पञ्चविधम्, उक्तश्च-"अंतराए णं भंते ! कम्मे कइविहे पण्णत्ते ? गोयमा! पंचविहे पण्णत्ते, तंजहा-दाणंतराइए, लाभंतराइए, भोगंतराइए उवभोगंतराइए, वीरियंत राइए,-', इति अन्तरायः खलु भदन्त-! कर्म कतिविधं प्रज्ञप्तम् ? गौतम! पञ्चविधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा-दानन्तरायः, लाभान्तरायः, भोगान्तरायः, उपभोगान्तरायः, वीर्यान्तरायः इति ॥५॥ मूलसूत्रम्-"णाणावरणिज्जं पंचविहं मइआइ भेयओ-" ॥६॥ छाया-"झानावणीय पञ्चविधं मत्यादि मेदतः-" ॥६॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे ज्ञानावरणादिरूपाष्टविधमूलकर्मप्रकृतिबन्धस्य -उत्तरप्रकृतीनां पञ्चनवाद्यष्टाविंशतिचतुर्द्विचत्वारिंशद्विपञ्चभेदाः प्रतिपादिताः-सम्प्रति-तान् भेदान क्रमशः प्रतिपादयितुं प्रथमं ज्ञानावरणकर्मणः पञ्चभेदान् प्रतिपादयति-णाणावरणिज्जं इत्यादि ? ज्ञानावरणीयंनाम (२८) साधारण शरीर नाम (२७) प्रत्येक शरीर नाम (२९) स्थिर नाम (३०) अस्थिर नाम (३१) शुभनाम (३२) अशुभनाम ३३ सुभग नाम ३४ दुर्भग नाम ३५ सुस्वर नाम ३६ दुःस्वर नाम ३७ आदेय नाम ३८ अनादेय नाम ३९ यशोकीर्ति नाम ४० अयशोकीर्ति नाम ४१ निर्माण नाम और ४२ तीर्थकर नाम । गोत्र कर्म दो प्रकार का है कहा भी है प्रश्न-भगवन् ! गोत्रकर्म कितने प्रकार का कहा है ? उत्तर-गौतम ! दो प्रकार का कहा है- उच्च गोत्र और नीच गोत्र । अन्तराय कर्म पाँच प्रकार का है । कहा भी है-- प्रश्न-भगवन् ! अन्तराय कर्म कितने प्रकार का है ? उत्तर-गौतम ! पाँच प्रकार का है, यथा- १ दानान्तराय ·२ लाभान्तराय ३ भोगान्तराय ४ उपभोगान्तराय और ५ वीर्यान्तराय ॥५॥ मूलसूत्रार्थ-'णाणावरणिज्जं पंचविहं" इत्यादि सूत्र ॥६॥ ज्ञानावरणीय कर्म पाँच प्रकार का होता है मतिज्ञानवरणीय आदि भेद से ॥६॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्र में ज्ञानावरण आदि आठ मूल कर्म प्रकृति बन्ध की उत्तर प्रकृतियों के पाँच, नौ, दो अट्ठाईस, चार, दो, बयालीस, दो और पाँच भेद कहे गए हैं। Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmmmmmmm तस्वार्थ पञ्चविधं भवति मत्यादिभेदतः यथामति-श्रुता–ऽवधि-मनःपर्यव-केवलज्ञानानामावरणानि पञ्चसन्ति तेन ज्ञानावरणीयं पञ्चविधं तथाहि-मतिज्ञानावरणम्-श्रुतज्ञानावरणम्-अवधिज्ञानावरणम्मनःपर्यवज्ञानावरणम्-केवलज्ञानावरणञ्चेति संक्षेपः ॥६॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्वसूत्रेऽष्टविधमूलकर्मप्रकृतिबन्धस्य सप्तनवतिविधोत्तरप्रकृतिबन्धेषु-प्रतिपादितव्येषु प्रथमं ज्ञानावरणकर्मणो भेदान् प्रतिपादयति-"नाणावरणिज्ज" इत्यादि । ज्ञानावरणीयं पञ्चविधं भवति तथाहि-मतिज्ञानावरणम्-१ श्रुतज्ञानावरणम्-२ अवधिज्ञानावरणम्-३ मनःपर्यवज्ञानावरणम्-४ केवलज्ञानावरणञ्चेति, ज्ञानावरणरूपप्रथमकर्ममूलप्रकृतिबन्धस्योत्तरप्रकृतिभेदा पञ्च । तत्र-शस्वभावस्यात्मनः प्रकाशरूपस्य ज्ञानावरणक्षयोपशमक्षयसमुद्भूताः प्रकाशविशेषाः मतिज्ञानादिपर्यायाः बहुभेदा भवन्ति । तथाहि-अवग्रह-ईहा-ऽवायधारणादयः इन्द्रियाऽनिन्द्रियनिमित्तत्वाद् मतिज्ञानस्य भेदाः । अङ्गाऽनङ्गविकल्पाः श्रुतज्ञानस्य भेदाः । भवक्षयोपशमजन्यप्रतिपात्यादिविकल्पाः अवधिज्ञानस्य भेदाः ऋजुविपुलमतिविकल्पो मनःपर्यवज्ञानस्य भेदौ । सयोगायोगस्थादिविकल्पाः केवलज्ञानस्य भेदा भवन्ति । तत्र-इन्द्रियनिमित्तं श्रोत्रादिपञ्चकसमुद्भवं क्षयोपशमजन्यं योग्यदेशावस्थितस्वविषयग्राहिज्ञानं अब उन भेदों का क्रमशः प्रतिपादन करने के लिए सर्वप्रथम ज्ञानावरणीय कर्म के पाँच भेदों का निर्देश करते हैं मति, श्रुत, अवधि, मनःपर्यव और केवलज्ञान के आवरण भी पाँच हैं- मति ज्ञानावरण, श्रुतज्ञानावरण, अवधिज्ञानावरण, मनःपर्यवज्ञानावरण और केवलज्ञानावरण ॥६॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-पूर्वसूत्र में कथित आठ मूलप्रकृति बन्ध की सत्तानवे उत्तरप्रकृतियों का प्रतिपादन करता है। उनमें से प्रथम ज्ञानावरण कर्म प्रकृति के भेदों का कथन करते हैं। मति, श्रुत, अवधि, मनःपर्यव और केवल ज्ञान, इन पाँच ज्ञानों के आवरण भी पाँच होते हैं, यथा- १ मतिज्ञानावरण २ श्रुतज्ञानावरण ३ अवधिज्ञानावरण ४ मनःपर्यवज्ञानावरण ५ केवलज्ञानावरण । यह प्रथम ज्ञानावरण नामक मूल प्रकृति की पांच उत्तर प्रकृतियाँ हैं। ज्ञान स्वभाव वाले-प्रकाशरूप आत्मा के ज्ञानावरण कर्म के क्षय और क्षयोपशम से उत्पन्न होनेवाले प्रकाश विशेष रूप मतिज्ञान आदि बहुत-से भेद होते हैं । जैसे-अवग्रह, ईहा, अवाय, धारणा आदि । मतिज्ञान इन्द्रियों और मन के निमित्त से उत्पन्न होता है, अतएव मतिज्ञान के अनेक भेद हैं। अंगप्रविष्ट, और अंगबाह्य ये दो श्रुतज्ञान के भेद है। भव प्रत्यय और क्षयोपशमप्रत्यय यह दो अवधिज्ञान के भेद हैं । क्षयोपशमप्रत्यय के भी प्रतिपाती, अप्रतिपाती आदि छह भेद होते हैं। ऋजुमति और विपुलमति, ये दो मनःपर्यवज्ञान के भेद हैं । सयोगि केवल ज्ञान, अयोगिकेवलज्ञान आदि केवलज्ञान के भेद हैं। जो श्रोत्र आदि पाँच इनद्रियों से उत्पन्न होता है- क्षयोपशम रूप अन्तरंग कारण से Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ० ३ ० ६ ज्ञानावरणकर्मणः मेदनिरूपणम् ३६७ भवति । अनिन्द्रियं पुनर्मनोवृत्तिः - ओधज्ञानश्चेति, तदेतन्मतिज्ञानमात्रियते येन तन्मतिज्ञानावरणं देशघातिनयनपटलवत्-चन्द्रप्रकाशाभ्रादिवदवा । श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिः - श्रुतं, शेषेन्द्रियमनोविज्ञानञ्च श्रुतशास्त्रानुसारिस्वार्थाऽभिधानसमर्थं श्रुतज्ञानम् । तदनेकविधम् I तथाचोक्तम् — “ जावंति अक्खराई, अक्खरसंजोयगा जेत्तिया लोए । एवइया पगडीओ, सुयनाणे होंति नायव्वा ॥ १ ॥ " यावन्ति - अक्षराणि अक्षरसंयोगा यावन्तो लोके । एतावत्यः प्रकृतयः श्रुतज्ञाने भवन्ति ज्ञातव्याः ॥ १ ॥ इति । तस्य श्रुतज्ञानस्या-ऽऽवरणं श्रुतज्ञानावरणम् एतदपि देशघाति भवति । अन्तर्गतबहुतर पुद्गलद्रव्यावधानादवधिरुच्यते, पुद्गलद्रव्यमर्यादयैव वाऽऽत्मनः क्षयोपशमजन्यः प्रकाशाविर्भावोऽवधिः इन्द्रियनिरपेक्षः साक्षात् — ज्ञेयग्राहीलोकाकाशप्रदेशमानप्रकृतिभेदः । तस्याऽवधिज्ञानस्यावरणम् - अवधिज्ञानावरणम्, एतदपि देशघात्येव भवति । एव मात्मनो मनोद्रव्यपर्यायान् निमित्तीकृत्य जायमानः प्रतिभास: [ संज्ञि - ] मनुष्यक्षेत्राभ्यन्तर वृत्तिपल्योपमाऽसंजनित होता है वह ज्ञान योग्य देश में स्थित अपने विषय को ग्रहण करना - जानता है । अनिन्द्रिय मनोवृत्ति और ओघज्ञान है यह मतिज्ञान जिसके द्वारा आच्छादित किया जाता है, वह मतिज्ञानावरण कर्म कहलाता है । यह कमें देशघाति है । नयनपटल के समान है या चन्द्रमा के प्रकाश को रोकने वाले मेघ के समान है । श्रोत्रेन्द्रिय से होने वाली उपलब्धि को श्रुत कहते हैं, शेष इन्द्रियों से और मन से होने वाला ज्ञान जो श्रुत-शास्त्र का अनुसरण करता हो और अपने विषय के प्रतिपादन में समर्थ हो वह श्रुतज्ञान कहलाता है । श्रुत ज्ञान अनेक प्रकार का है । कहा भी है- 'लोक में जितने अक्षर हैं और अक्षरों के संयोग हैं, उतनी श्रुतज्ञान की प्रकृतियाँ जानना चाहिए । 1 श्रुतज्ञान को आवृत्त करने वाला कर्म श्रुतज्ञानावरण कहलाता है । यह कर्म भी देशघाति है । अन्तर्गत बहुत-से पुद्गल द्रव्यों के अवधान से अवधि कहलाता है, अथवा पुद्गलद्रव्यों को ही जानने की मर्यादा के कारण अवधि कहलाता है । यह क्षयोपशम से उत्पन्न होता है इसमें इन्द्रियों के व्यापार की अपेक्षा नहीं रहती, साक्षात् ज्ञेय पदार्थों को जानता है और लोकाकाश के प्रदेशों के बराबर असंख्यात भेद हैं । इस अवधिज्ञान को आच्छादित करने वाला कर्म अवधिज्ञानावरण कहलाता है । यह कर्म भी देशघाति ही है । जो ज्ञान आत्मा के मनोद्रव्य के पर्यायों को अवलम्बन करके उत्पन्न होता है, मनुष्य क्षेत्र अढ़ाई द्वीप तक ही जिसका व्यापार होता है, पल्योपम के असंख्यात भाग परिमित Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - तत्वार्यसले ख्येयभागावच्छिन्नपश्चात्पुरःकृतपुद्गलसामान्यविशेषग्राही मनःपर्यायज्ञानसंज्ञस्तस्यावरणं मनःपर्यायज्ञानावरणम् , इदमपि देशाघाति । समस्तावरणक्षयाविर्भूतमात्मप्रकाशतत्त्वम् सकलद्रव्यपर्यायग्राहिकेवलज्ञानम्. तस्यावरणं केवलज्ञानावरणम्, एतच्च सर्वघातिभवतीति भावः ॥६॥ मूलसूत्रम् - "दंसणावरणिज्जं नवविहं चक्खुमाइ भेयओ-" ॥७॥ छाया-"दर्शनावरणीयं नवविधं चक्षुरादिमेदतः ॥७॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे ज्ञानावरणकर्म मूलप्रकृतिबन्धस्य पञ्चोत्तरप्रकृतयो मतिज्ञानावरणादिरूपाः प्रतिपादिताः, सम्प्रति-दर्शनावरणकर्ममूलप्रकृतिबन्धस्य 'नव' उत्तरप्रकृतीः प्रतिपादयितुमाह दर्शनावरणीय नवविधं भवति चक्षुरादिभेदतः चक्षु-रचक्षु-रवधिकेवलदर्शनावरणानि४ निद्रा निद्रानिद्रा-प्रचला-प्रचलाप्रचला-स्त्यानद्धयश्च नव-भेदा सन्ति तथाच-चक्षुर्दर्शनावरणम्-१ अचक्षुर्दनावरणम्-२, अवधिदर्शनावरणम्-३, केवलदर्शनावरणम्-४, निद्रा-५, निद्रानिद्रा-६, प्रचला-७, प्रचलाप्रचला-८, स्त्यानर्द्धिश्च-९ इत्येवं दर्शनावरणं नवविधं बोध्यम् ॥७॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्वसूत्रे मतिज्ञानावरणादिरूपाः पञ्चोत्तरप्रक्रतयः प्रतिपादिताः सम्पति-दर्शनावरणस्य भेदान् विवक्षुराह-'दसणावरणिज्ज' इत्यादि दर्शनावरणीयं नवविधं भवति आगे पीछे भूत-भविष्यत् काल के पुद्गलों को सामान्य और विशेष रूप से जानता है वह मनः पर्याय ज्ञान कहलाता है; इस ज्ञान को ढंकने वाला कर्म मनः पर्ययज्ञानावरण कहलाता है । यह कर्म भी देशघाति है । ____ जो ज्ञान समस्त आवरणों के क्षय से उत्पन्न होता है और समस्त द्रव्यों और पर्यायों को जानता है, वह केवल ज्ञान कहलाता है उसे आवृत करने वाला कर्म ज्ञानावरण है । केवल ज्ञानावरण कर्म सर्वघाती है ॥६॥ मूलसूत्रार्थ—'दसणावरणिज्जं नवविह' इत्यादि सूत्र ७ दर्शनावरणीय कर्म नौ प्रकार का होता है चक्षुर्दर्शनावरणीयआदि भेदसे ॥१० ७॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्र में ज्ञानावरणकर्म रूप मूल प्रकृतिबन्ध की मतिज्ञानावरण आदि पाँच उत्तरप्रकृतियाँ बतलाइ गई हैं। अब दर्शनावरण कर्म रूप मूलप्रकृतिबन्ध की नौ उत्तरप्रकृतियाँ कहते हैं-चक्षुदर्शन, अचक्षुदर्शन, अवधिदर्शन और केवलदर्शन के चार आवरण तथा निद्रा, निद्रानिद्रा, प्रचला, प्रचलाप्रचला और स्त्यानर्द्धि, यह दर्शनावरण कर्म की नौ उत्तर प्रकृतियाँ हैं । इस प्रकार दर्शनावरण कर्म नौ प्रकार का है- (१ चक्षुदर्शनावरण (२) अचक्षु दर्शनावरण (३) अवधिदर्शनावरण (४) केवलदर्शनावरण (५) निद्रा (६) निद्रानिद्रा ७ प्रचला ८ मचलाप्रचला और ९ स्त्यानर्द्धि ॥७॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-पूर्वसूत्र में ज्ञानावरणकर्म की मतिज्ञानावरण आदि पाँच प्रकृतियों का Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ३ सू० ७ दर्शनावरणस्य भेदनिरूपणम् ३६९ दर्शनावरणरूपद्वितीयं कर्म मूलप्रकृतिबन्धस्योत्तरप्रकृतिभेदा नव भवन्ति तथाहि चक्षुर्दर्शनावरणम् अचक्षुर्दर्शनावरणम्-२, अवधिदर्शनावरणम्-३, केवलदर्शनावरणम्-४, निद्रा-५ निद्रानिद्रा-६, प्रचला-७, प्रचलाप्रचला - ८, स्त्यानर्द्धि-९, श्चेति । . तत्र-सुखप्रतिबोधलक्षणः स्वापो निद्रा, निद्रा निद्राच-दुःखप्रतिबोधस्वरूपा, । ऊर्ध्वशयनलक्षणातिष्टच्छयनरूपा प्रचला, चक्रमणेन चलनं प्रचलाप्रचला स्त्यानर्द्धिः स्त्यानं स्तिमितं तस्य ऋद्धिः स्त्यानःि, स्तब्धताऽतिशयः। तथाच-दर्शनावरणभेदाश्चक्षुर्दर्शनावरणादयो निद्रादयश्चेति नव भवन्ति । ___तत्र चष्टे पश्यत्यनेनाऽऽत्मेति चक्षुः दर्शनार्थकचक्षिङ्-धातोःचिक्षेः शिच्च इतिसिच् सर्वाण्येवेन्द्रियाणि सामान्य-विशेषबोधस्वभावस्यात्मनः करणरूपाणि द्वाराणि सन्ति तद् द्वारकञ्च चक्षुर्दर्शनं सामान्यमात्रोपलम्भनात्मक मात्मपरिणतिरूपं बोध्यम् तल्लब्धि-घातिच चक्षुर्दर्शनावरणं भवति चक्षुर्भिन्नेन्द्रियमन विषयमविशिष्टमचक्षुर्दर्शनमात्मपरिणतिरूपं बोध्यम्, तल्लब्धिघातिचा--ऽचक्षुर्दनावरणं भवति । ___अवधावपि प्रथमसम्पाते सामान्यमात्रोपलभ्भनात्मकमात्मपरिणतिरूपमवधिदर्शनम् । केवलदर्शनञ्च सामान्योपभोगरूपं भवति । एतदुत्तरावरणमवधिदर्शनावरणम्--केवलदर्शनावरणञ्चाऽवनिरूपण किया गया, यहाँ दर्शनावरण के नौ भेद कहे जाते हैं-दर्शनावरण नामक जो कर्म की दूसरी मूल प्रकृति है, उसके नौ भेद हैं । वे यों हैं १ चक्षुदर्शनावरण २ अचक्षुदर्शनावरण ३ अवधिदर्शनावरण ४ केवलदर्शनावरण ५ निद्रा ६ निद्रानिद्रा ७ प्रचला ८ प्रचलाप्रचला और ९ स्त्यानर्द्धि । जो नींद सरलता से टूट जाए वह निद्रा कहलाती है निद्रारूप अनुभव करने योग्य-को निद्रा कहते हैं । जो नींद कठिनाई से टूटे वह गाड़ी नींद निद्रानिद्रा है । खड़े-खड़े या बैठे-बैठे आने वाली निद्रा प्रचला है, जिस निद्रा में, सोचा हुआ कार्य कर डाला जाता है, वह स्त्यानर्द्धि निद्रा कहलाती है। इस प्रकार पाँच निद्राएँ और चार चक्षुदर्शनावरण आदि मिलकर दर्शना वरण के नौ भेद होते हैं । जिसके द्वारा आत्मा देखता है, उसे चक्षु कहते हैं ! सभी इन्द्रियाँ सामान्य-विशेष बोधस्वरूप आत्मा के लिए कारण हैं-रूपादि को ग्रहण करने के द्वार है। चक्षु रूप द्वार से होने वाला दर्शन अर्थात् सामान्य बोध चक्षुदर्शन कहलाता है वह आत्मा की ही एक विशिष्ट परिणति है। चक्षुदर्शनावरण चक्षुदर्शन लब्धि का घातक होता है। - चक्षु के अतिरिक्त शेष इन्द्रियों से तथा मन से होने वाला सामान्य बोध अचक्षुदर्शन है । वह भी आत्मा की ही परिणति है । उसकी लब्धि का घात करने वाला अचक्षुदर्शनाबरण कहलाता है। अवधिज्ञान के उपयोग से पहले जो सामान्य ज्ञान होता है वह अवधिदर्शन है । यह भी आत्मा की परिणति है । इसका धात करने वाला कर्म अबधिदर्शनावरण कहलाता है । Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७० तत्त्वार्थसूत्रे गन्तव्यम् । इति नवविधं दर्शनावरणरूपद्वितीयमूलप्रकृतिकर्मण उत्तरप्रकृतिकर्माऽवसेयम् ॥७॥ म्लसूत्रम्-"वेयणिज्जं दुविहं सायासायभेयओ-"॥८॥ छाया - "वेदनीयं द्विविधं शाताऽशातमेदतः-" ॥ ८॥ तत्वार्थदीपिका--पूर्वसूत्रे द्वितीयस्य दर्शनावरणरूपमूलप्रकृतिकर्मणो नवविधमुत्तरप्रकृतिकर्मप्ररूपितम् सम्प्रति वेदनीयत्वेन प्रसिद्धस्य तृतीयस्य मूलप्रकृतिकर्मणो द्विविधमुत्तरप्रकृतिकर्मप्ररूपयितुमाह "वेयणिज्जं दुविहं,सायासायभेयओ-" इति. । वेदनीयं तावत् मूलप्रकृतिकर्म उत्तरप्रकृतिकर्मत्वेन द्विविधं प्रज्ञप्तम्, शाताशातभेदतः, शातावेदनीयम्-अशातावेदनीयञ्चेति ॥८॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः--पूर्वसूत्रे दर्शनावरणरूपमूलप्रकृतिकर्मणो द्वितीयस्य नवविधमुत्तरप्रकृतिकर्म प्ररूपितम्, सम्प्रति वेदनीयत्वेन प्रसिद्धतृतीयमूलप्रकृतिकर्मणो द्वैविध्यमुत्तरप्रकृतिकर्म प्ररूपयितुमाह---वेयणिज्जं दुविहं,सायासायभेयओ--" इति.। वेदनीयं खलु तृतीयं मूलप्रकृतिकर्म-उत्तरप्रकृतित्वेन द्विविधं प्रज्ञप्तम्, शातशातभेदतः सवेद्यम्-असवेद्यञ्चेत्येवं वेदनीयमूलप्रकृतेरुत्तरप्रकृतिद्वयं भवति. । तथा च यदुदयादुपभोक्तुः कर्तुरात्मनो मनुष्य-देवादिजन्मसु-औदारिकादिशरीरमनोद्वारेणाऽभिमतमिष्टं सुखपरिणतिरूपम् आगन्तुकविविधमनोज्ञद्रव्य-क्षेत्र-काल-भावसम्बन्धवशात् प्राप्तपरिपाकावस्थम् अनेकभेदं भवति तत्सद्वेदनीयमवगन्तव्यम् । तदेव सद्वेषं--शातावेदनीयञ्चेत्युच्यते, तद्विपरीतम्-असद्वेदनीयम्-असद्वेद्यम्-अशातावेद केवलदर्शन भी सामान्य उपयोग है, इसे आवृत करने वाला कर्म केवलदर्शनावरण कहलाता है । दूसरी मूल कर्मप्रकृति की यह नौ उत्तरप्रकृतियां हैं ॥७॥ सूत्रार्थ-"वेयणिज्जं दुविहं' इत्यादि ॥८॥" वेदनीय कर्म दो प्रकार का है-सातावेदनीय और असातावेदनीय ॥८॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्र में द्वितीय मूल कर्मप्रकृति दर्शनावरण की नौ उत्तर प्रकृतियों का निरूपण किया गया है, अब तीसरी मूलप्रकृति वेदनीय के भेदों का कथन करते हैं–वेदनीय नामक तीसरी मूल कर्मप्रकृति के दो भेद हैं-सांतावेदनीय और असातावेदनीय ॥८॥ तत्त्वार्थनियुक्ति--पिछले सूत्रमें दर्शनावरण कर्म की उत्तरप्रकृतियों का कथन किया है, अब वेदनीयकर्म की उत्तर प्रकृतियों का प्रतिपादन करते हैं वेदनीयकर्म की उत्तरप्रकृतियाँ दो हैं सातावेदनीय और असातावेदनीय । जिसके उदय से आत्मा को मनुष्य और देव आदि जन्मों में औदारिक आदि शरीर तथा मन के द्वारा, आगन्तुक विविध मनोरम द्रव्य-क्षेत्र-काल-भाव और भव के सम्बन्ध से अनेक प्रकार के सुख का अनुभव होता है, वह सातावेदनीय कहलाता है । उसे सातावेदनीय या सद्वेद्य भी कहते हैं । इससे जो विपरीत हो वह असातावेदनीय, असद्धेद्य या अशातावेदनीय कहलाता है । तात्पर्य यह है कि Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ. ३ स. ९ मोहनीयकर्मण उत्तरकर्मनिरूपणम् ३७१ नीयञ्चोच्यते । एवञ्च-आत्मनोऽभिमतविषयत्वम् सद्बदनीयत्वम् । आत्मनोऽनभिमतविषयत्वञ्चाऽसवेंदनीयत्वमवगन्तव्यम्-11८॥ मूलसूत्रम्--"मोहणिज्ज अट्ठावीसविहं दंसणचरित्तादिभेयओ--" ॥९॥ छाया--"मोहनीयम्-अष्टाविंशतिविधं दर्शनचारित्रादिभेदतः-" ॥९॥ तत्त्वार्थदीपिका--पूर्वसूत्रे वेदनीयाख्यस्य तृतीयमूलप्रकृतिकर्मणो दैविध्येनोत्तरप्रकृतिकर्मप्ररूपितम्, सम्प्रति-मोहनीयस्य चतुर्थमूलप्रकृतिकर्मणोऽष्टाविधमुत्तरकर्म प्ररूपयति “मोहणिज्ज-" इत्यादि । तथाच-मोहनियं कर्म द्विविधम्, दर्शनमोहनीयम्-१ चारित्रमोहनीयञ्च-२॥ तत्र-दर्शनमोहनीयं त्रिविधम्, मिथ्यात्वमोहनीयम्-१ सम्यक्त्वमोहनीयम्-२ सम्यगमि. ध्यात्व मिश्रमोहनीयञ्च-३ । चारित्रमोहनीयन्तु-कषायमोहनीय-१ नोकषायमोहनीय-२ भेदेन द्विविधम् । तत्र--कषायमोहनीयं षोडशविधम् , क्रोध-मान-माया लोभचतुष्टयस्य कषायमोहनीयस्य प्रत्येकम् अनन्तानुबन्ध्यप्रत्याख्यानकषायप्रत्याख्यानकषाय-संज्वलनकषायभेदेन चातुर्विध्यात् षोडशभेदा भवन्ति नोकषायमोहनीयं खलु नवविधं भवति, हास्य-रत्य-रति-शोक-भय-जुगुप्सा-पुरुषवेदस्त्रीवेद-नपुंसकवेदभेदात् इत्येवं रीत्या दर्शनमोहनीयस्य -उपर्युक्तत्रैविध्येन सह चारित्रमोहनीयस्य षोडशकषायमोहनीय, नवनोकषायमोहनीयभेदैः पञ्चविंशतिभेदानां सम्मेलनेना-ऽष्टाविंशतिविधं मोहनीयमूलप्रकृतिकर्मण उत्तरप्रकृतिकर्मसम्पद्यते -इति भावः ॥ ९ ॥ जिस कर्म के उदय से अनिष्ट सामग्री प्राप्त होने पर असाता-दुःख रूप अनुभूति हो, वह असद्वेद्य कर्म है ॥८॥ सूत्रार्थ--"मोहणिज्ज अट्ठाबीसविहं' इत्यादि ॥९॥ दर्शनमोहनीय और चारित्रमोहनीय आदि के भेद से मोहनीय कर्म अठाईस प्रकार का है॥९॥ तत्त्वार्थदीपिका-पिछले सूत्र में वेदनीय नामक मूल कर्मप्रकृति की दो उत्तर प्रकृतियों का निरूपण किया गया; अब मोहनीय नामक चौथी मूल कर्मप्रकृति की अठाईस उत्तर प्रकृतियों का निरूपण करते हैं-मोहनीय कर्म दो प्रकार का है-दर्शमोहनीय और चारित्रमोहनीय । ___ इनमें से दर्शनमोहनीय कर्म तीन प्रकार का है-२ मिथ्यात्वमोहनीय २ सम्यक्त्वमोहनीय और ३ सम्यग् मिथ्यात्वमोहनीय अर्थात् मिश्रमोहनीय । चारित्रमोहनीय दो प्रकार का है-कषायमोहनीय और नोकषायमोहनीय । इनमें से कषायमोहनीय के सोलह भेद हैं क्रोध, मान, माया, और लोभ, यह चारों कषाय अनन्तानुबंधी, अप्रत्याख्यान, प्रत्याख्यान और संज्वलन के भेद से चारचार प्रकार के होने के कारण सोलह प्रकार के हो जाते हैं। . नोकषायमोहनीय के नौ भेद हैं-१ हास्य २ रति ३ अरति ४ शोक ५ भय ६ जुगुप्सा ७ पुरुषवेद ८ स्त्रीवेद और ९ नपुंसक वेद । इस प्रकार दर्शनमोहनीय के, तीन भेदों के साथ चारित्रमोहनीय के सोलह, कषायमोहनीय ओर नौ नो कषायमोहनीय के पचीस भेदों को सम्मिलित करने से मोहनीय नामक मूल प्रकृति की अठाईस उत्तरप्रकृतियाँ हो जाती हैं ॥९॥ Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१२ vuwvwwwwvvwvvuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuu तत्त्वार्थस्ने तत्त्वार्थनियुक्तिः--पूर्वसूत्रे वेदनीयाख्यतृतीयमूलप्रकृतिकर्मणो द्वैविध्येनोत्तरप्रकृतिकर्मप्ररूपितम् सम्प्रतिहि-चतुर्थस्य मोहनीयमूलप्रकृतिकर्मणोऽष्टाविंशतिविधमुत्तरकर्मप्ररूपयितुमाह"मोहणिज्जं अट्ठावीसविहं दसणचारित्ताइभेयो-" इति । मोहनीयं खलु मूलप्रकृतिकर्म, उत्तरप्रकृतित्वेनाऽष्टाविंशतिविधं प्रज्ञप्तम्, दर्शनचारित्रादिमेदतः । मिथ्यात्वमोहनीय-सम्यक्त्वमोहनीय-सम्यमिथ्यात्वमोहनीयरूपत्रिविधदर्शनमोहनीयाऽनन्ता ऽनुबन्ध्यप्रत्याख्यान–प्रत्याख्यान-संज्वलनकषायरूपभेदचतुष्टयाऽवच्छिन्नप्रत्येकक्रोध-मान-मायालोभचतुष्टयभेदावच्छिन्नषोडशकषाय-हास्यरत्यरतिशोकभयजुगुप्सास्त्रोवेदनपुंसकवेदभेदावच्छिन्ननवनोकषायरूपपञ्चविंशतिभेदावच्छिन्नचारित्रमोहनीयभेदात् तत्र तत्त्वार्थश्रद्धानलक्षणं सम्यक्त्वं तद्रूपं मोहनीयम् सम्यक्त्वमोहनीयम् तद् विपरीतम् अतत्त्वार्थश्रद्धानं तत्त्वार्थाश्रद्धानं वा मिथ्यात्वम्, तद्रूपं मोहनीयं मिथ्यात्वमोहनीयम्-तदुभयं सम्यग् मिथ्यातत्वश्रद्धानलक्षणं च सम्यग् मिथ्यात्वम्, तद्रूपं मोहनीयं सम्यग मिथ्यात्वमोहनीयम् इत्येवं तावत् त्रिविधं दर्शनमोहनीयस्योत्तरप्रकृतिकर्म बोध्यम् तत्त्वार्थश्रद्धानं दर्शनं तन्मोहनाद् दर्शनमोहनीयमुच्यते प्राणातिपातादिरूपप्राणिवधादितो विरतिरूपं चारित्रम्-तन्मोहनात् मूर्छारूपात्; चारित्रमोहनीयं कर्म व्यपदिश्यते तत्र दर्शनमोहनीयस्योक्तत्रैविध्यं वर्तते तेषां त्रयाणामपि बन्धो भवति तथा चोक्तम्--॥ तत्त्वार्थनियुक्ति- पूर्वसूत्र में वेदनीय नामक मूलकर्मप्रकृति को दो उत्तर प्रकृतियाँ बतलाई जा चुकी हैं; अब चौथी मोहनीय मूलप्रकृति की अठाईस उत्तरप्रकृतियों की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं-मोहनीय नामक मूलप्रकृति दर्शनमोहनीय और चारित्रमोहनीय आदि के भेद से अठाईस प्रकार की है। तीन प्रकार का दर्शन मोहनीय-मिथ्यात्वमोहनीय, सम्यक्त्व मोहनीय और निश्र मोहनीय, अनन्तानुबन्धी अप्रत्याख्यान प्रत्याख्यान और संज्वलन के क्रोध, मान, माया, लोभ, यों सोलह कषाय मोहनीह तथा नौ नो कषाय मोहनीय अर्थात् हास्य, रति, अरति, शोक, भय, जुगुप्सा, स्त्री वेद, पुरुषवेद और नपुंसकवेद, यह सब मिलकर मोहनीय कर्म की अट्ठाईस उत्तर प्रकृतियाँ हैं। ___ तत्त्वार्थ के विषय में सम्यक् श्रद्धान न हो-विपरीत श्रद्धान होना मिथ्यात्व कहलाता है । जिस कर्म के उदय से मिथ्यात्व की उत्पत्ति होती है, वहमिथ्यात्वमोहनीय कर्म कहलाता है । जिसके उदय से सम्यक्त्व का घात तो न हो किन्तु वह दूषित बना रहे, वह सम्यक्त्व मोहनीय कर्म कहलाता है। जिसके उदय से सम्यक्त्व और मिथ्यात्व रूप मिला जुला परिणाम उत्पन्न हो, वह सम्यग-मिथ्यात्व या मिश्रमोहनीय कहलाता है । यह तीन दर्शनमोहनीय की उत्तर प्रकृत्तियाँ हैं। प्राणातिपात अर्थात् प्राणिविराधना आदि की निवृत्ति को चारित्र कहते हैं । उसे जो मोहितमूर्छित करदे अर्थात् जो चारित्र परिणाम को जागृत न होने दे, वह चारित्रमोहनीय कर्म कहलाता है। यद्यपि दर्शनमोहनीय कर्म के तीन भेद हैं, और तीनों में बन्ध होता है । कहा भी है Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ३ सू०९ मोहनीयकर्मण उत्तरकर्मनिरूपणम् ३७६ मिथ्यात्वस्य युदये जीवो विपरीतदर्शनो भवति । न च तस्मै सद्धर्मः स्वदेत पित्तोदये घृतवत् ॥१॥ इति, उक्तरीत्या च मिथ्यात्वशुद्धौ ग्रन्थिभेदानन्तरं सम्यक्त्वावाप्तिर्भवति, तदनन्तरञ्च "सम्यक्त्वगुणेन ततो विशोधयति कर्म तच्च मिथ्यात्वम् । यद्वच्छकृत्प्रभृतिभिः शोध्यन्ते कोद्रवामदनाः ॥१॥ यत् सर्वथा तत्र विशुद्धं तद्भवति सम्यक्त्वम् । मिश्रंतु दरविशुद्धं भवत्यशुद्धं च मिथ्यात्वम् ॥२॥ इति, मदनकोद्रवा स्तु व्यवस्था भवन्ति अविशुद्ध विशुद्ध-दरविशुद्धाः तस्मादत्र तदृष्टान्तः मिथ्यात्व-सम्यग् मिथ्यात्वेषु मिथ्यात्वोदयाच्च तत्त्वार्थाश्रद्धा भवति विपरीतदृष्टित्वात् । तथाचोक्तम् ।। ननु कोद्रवान् मदनकान् भुक्त्वा नात्मवशनां नरो याति । शुद्धादी (शुद्धभक्षी) न च मुह्यति मिश्रगुण श्चापि मिश्राद् वा ॥१॥ इति, स खलु मिथ्यात्ववान् मिथ्यात्वोदयानुगुणपरिणामवर्तित्वेन पीतमद्यहृत्पूरभक्षणपित्तोदयाद् व्याक्षिप्तेन्द्रियकरणपुरुषवदयथास्थितार्थरुचिविघातकारिणा मिथ्यात्वेन विपरीतमेव प्रतिपद्यते, उक्तञ्च मिथ्यात्व का उदय होने पर जीव की दृष्टि (रुचि, प्रतीति, श्रद्धा) विपरीत हो जाती है । उसे समीचिन धर्म रुचता नहीं, जैसे पित्त का प्रकोप होने पर घृत भी कटुक लगने लगता है ॥१॥ मिथ्यात्व की शुद्धि होने पर ग्रंथिभेद को पश्चात् सम्यक्त्व की प्राप्ति होती है । तदनन्तरजीव अपने सम्यक्त्व गुण के द्वारा मिथ्यात्व कर्म का विशोधन करता है, जैसे मादक कोद्रवों को छाछ आदि से शोधित किया जाता है । शोधन करने पर जो कर्म विशुद्ध हो जाता है, वह सम्यक्त्व मोहनीय कर्म कहलाता है । जो अर्द्ध शुद्ध होता है अर्थात् कुछ शुद्ध और कुछ अशुद्ध होता है वह मिश्र कहलाता है और जो पूरि तरह अशुद्ध रहता है वह मिथ्यात्व कर्म कहलाता है ॥१-२॥ मदनकोद्रव की तीन अवस्थाएं होती है-अविशुद्ध, विशुद्ध और अर्धविशुद्ध । इस कारण यहाँ उसका दृष्टान्त दिया गया है। मिथ्यात्व, सम्यक्त्वमोह और मिश्रमोह में से मिथ्यात्व के उदय से तत्त्वार्थ में अश्रद्धा होती है क्योंकि मिथ्यात्व के उदय से जीव विपरीत दृष्टि वाला हो जाता है। कहा भी है... मदन-कोद्रवों को खाकर मनुष्य अपने वश में नहीं रहता है । शुद्ध किये हुए कोद्रवों को खाने वाला मोहित-मूढ़ नहीं होता और अर्द्ध शुद्ध कोद्रवों को खाने वाला अर्द्ध मूर्छित होता है जैसे मदिरापान करने से अथवा धतूरे के भक्षण से या पित्त के प्रकोप से जिसकी इन्द्रियाँ विक्षिप्त हो जाती हैं, ऐसा पुरुष वास्तविकता-अवास्तविकता का विवेक नहीं कर पाता, इसी प्रकार मिथ्यादृष्टि जीव समीचीन तत्त्वरुचि का विधान करने वाले मिथ्यात्व के उदय से विपरीत ही श्रद्धा करता है । कहा भी है Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७४ तत्त्वार्थसूत्रे मिच्छत्ततिमिरपच्छाइयदिछीरागदोससंजुत्ता। धम्मं जिणपण्णत्तं भवावि नरा नरोयंति ॥१॥ मिच्छादिट्टीजीवो उवइ पवयणं न सद्दहइ । सदहइ असम्भावं उवइटुं वा अणुवइ8 ॥२॥ पयमक्खरं च इक्कंपि जो न रोएइ सुत्तनिद्दिढ़ । सेसं रोयंतो वि हु मिच्छादिछीमुणेयव्वो ॥३॥ इति, मिथ्यात्वतिमिरप्रच्छादितदृष्टयो रागद्वेषसंयुक्ताः । धर्म जिनप्रज्ञप्तं भव्या अपि नरा न रोचन्ते ॥१॥ मिथ्यादृष्टिीवउपदिष्टं प्रवचनं न श्रद्धधाति । श्रद्दधात्यसद्भावमुपदिष्टं वाऽनुपदिष्टम् ॥२॥ पदमक्षरं चैकमपि यो न रोचते' सूत्रनिर्दिष्टम् । शेषं रोचमानोऽपि खलु मिथ्यादृष्टितिव्यः ॥३॥ इति किञ्चोक्तञ्च-॥ तं मिच्छत्तं जमसदहणं तच्चाण जाण भावाणं । संसइयमभिग्गहियं अणभिग्गहियं च तिविहं च ॥१॥ इति । तन्मिथ्यात्वं यद् अश्रद्धानं तथ्यानां जानीहि भावानाम् । सांशयिकमाभिग्रहिकमानाभिग्रहिकञ्च त्रिविधञ्च ॥ इति । जिनकी दृष्टि मिथ्यात्व रूपी अन्धकार से आच्छादित हो गई है, जो राग और द्वेष से युक्त हैं, ऐसे जीव भव्य होने पर भी जिनेन्द्रप्ररूपित धर्म पर रुचि नहीं करते ॥१॥ मिथ्यादृष्टि जीव उपदिष्ट प्रवचन पर तो श्रद्धा करता नहीं, किन्तु उपदिष्ट या अनुषदिष्ट असद्भाव पर अर्थात विपरीत तत्त्व पर श्रद्धा करता है ॥२॥ ___ जो जीव सूत्र-आगम में कथित एक भी पद या एक भी अक्षर पर अरुचि (अश्रद्धा) करता हैं, वह शेष समग्र आगम पर श्रद्धा करता हो तो भी उसे मिथ्यादृष्टि ही समझना चाहिए ॥३॥ तत्त्वार्थश्रद्धान रूप आत्मा का परिणाम सम्यक्त्व कहलाता है। सम्यक्त्व पाँच प्रकार का है-(१) औपशमिक (२) सास्वादन (३) वेदक (४) क्षायोकशमिक और (५) क्षायिक । अनन्तानुबन्धी क्रोध, मान, माया, लोभ और दर्शन मोहनीय की तीन, यो सातों प्रकृतियों का उपशम होने पर औपशमिक सम्यक्त्व उत्पन्न होता है यह सम्यक्त्व अन्तर्मुहूर्त मात्र ही रहता है । तत्पश्चात् अनन्तानुबन्धी कषाय का उदय हो जाता है और अनन्तानुबन्धी कषाय के उदय से सम्यक्त्व का निश्चय ही घात हो जाता है । कहा भी है ___अगर संयोजना का अर्थात् अनन्तानुबंधी कषाय का उदय रहता तो सास्वादन सम्यक्त्व हो जाता है और यदि उसका अभाव होता है तो निर्दोष सम्यक्त्व प्राप्त होता है ॥१॥ Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०३ सू०९ मोहनीयकर्मण उत्तरकर्मनिरूपणम् ३७५ सभ्यक्त्ववेदनीयं तावत् शुद्धपुद्गलप्रत्ययआत्मनस्तत्त्वार्थश्रद्धानपरिणामः, स चौपशमिकसास्वा. दन–वेदक-क्षायोपशमिक–क्षायिकभेदेन; पञ्चविधः, तत्र दर्शनमोहसप्तके उपशान्ते सति औपशामिकं भवति, सदैव सम्यक्त्वमन्तर्मुहूर्तकालावच्छिन्नं बोध्यम् , उपशमसम्यग्दर्शनकाले संयोजनाः षण्णामावलिकानामन्ते कस्यचिदुभयभावं गच्छन्ति; अनन्तानुबन्धिभिरूपशमसम्यक्त्वं नित्यमेव विहन्यते, उक्तञ्च “संयोजनोदयश्चेत् स्यात्सास्वादनसम्यक्त्वम् । तस्य विशुद्धयतस्तदभावात्-सम्यक्त्वमनवद्यम्" ॥१॥ क्षायोपशमिकसम्यक्त्वपुद्गलचरमग्रासानुभवकाले वेदकसम्यक्त्वं भवति उदितमिथ्यात्वपुद्ग लक्षये अनुदितमिथ्यात्वोपशमे च क्षायोपशमिकं सम्यक्त्वं भवति, क्षायिकं सम्यक्वं पुनर्निरवशेषदर्शनमोहक्षये सति संजायते, न नु-विशुद्धपुद्गलक्षये तत्त्वार्थश्रद्धानलक्षणस्य परिणामस्याऽभावो भवति । तथाचोक्तम् "प्रक्षीणे तहि सम्यक्त्वे सम्यग्दृष्टिः कथं मता ? क्षयो द्रव्यस्य तत्रेष्टः परिणामस्य न क्षयः-,, ॥१॥ इति, सम्यग् मिथ्यात्ववेदनीयन्तु-प्रथमतः सम्यक्त्वमुत्पादयन् करणत्रयं विधायो-पशमसम्यकुत्वमासादयति । तदनन्तरम् मिथ्यात्वदलिकं त्रिपुञ्जीत्वेन शुद्धमिश्राऽशुद्धत्वेन परिणमति। तदुक्तम् सम्यक्त्त्वगुणेन ततो विशोधयति कर्म तच्च मिथ्यात्वम्। यद्वच्छकृत्प्रभृतिभिः शोध्यन्ते कोद्रवा मदना:-॥११॥ इति, इत्येवं तावत् त्रिविधं दर्शनमोहीयकर्मोत्तरप्रकृतिबन्धं प्रतिपाद्य, सम्प्रति-पश्चविंशतिविधम् चारित्रमोहनीयकर्मोत्तरप्रकृतिबन्धं प्रतिपादयति । क्षायोपशमिक सम्यक्त्व के अन्तिम पुद्गलों का अनुभव करने के काल में वेदक सम्यक्त्व होता है। उदय में न आये मिथ्यात्व के पुद्गलोंका क्षय, और उदय में न आये मिथ्यात्व का उपशम होने पर क्षायोपशमिक सम्यक्त्व होता है । सम्पूर्ण दर्शनमोहनीय का क्षय होने पर क्षायिक सम्यक्त्व की प्राप्ति होती है । ऐसा नहीं है कि विशुद्ध पुद्गलों का क्षय होने पर तत्त्वार्थश्रद्धान रूप परिणाम का अभाव हो जाए। कहा भीहै-- सम्यक्त्व मोहनीय को पुद्गगलों के क्षय हो जाने पर सम्यग दृष्टि कैसे मानी गई है ? इस का उत्तर यह है कि वहाँ द्रव्य का क्षय माना गया है, परिणाम का क्षय नहीं ॥१॥ सम्यग-मिथ्यात्व वेदनीय पहले सम्यक्त्व को उत्पन्न करता हुआ, तीन करण कर के, उपशम सम्यक्त्व को प्राप्त करता है । तदनन्तर मिथ्यात्व के दलिक को शुद्ध, मिश्र और अशुद्ध, इस प्रकार तीन पुंज के रूप में परिणत करता है। कहाभी है। तत्पश्चात् सम्यक्त्वगुण के द्वारा मिथ्या कर्म का उसी प्रकार विशोधन करता है जैसे छाछ आदि से मदन कोद्रव शुद्ध किये जाते हैं ॥१॥ Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७६ तत्वार्थसूत्रे चारित्रमोहनीयं कर्म द्विविधं प्रज्ञप्तम्, कषायमोहनीयं नोकषायमोहनीयम् । तत्र कषायवेदनीयं षोडशविधम् तद्यथा - क्रोध, मान, माया, लोभकषायाणां चतुर्णां प्रत्येकम् अनन्तानुबन्ध्यप्रत्याख्यानकषाय-प्रत्याख्यान कषाय-संज्वलनकषायचतुष्टयभेदेन षोडशभेदा अवसेयाः । . तत्रा - ऽनन्तः संसारो नारक-तिर्यङ्-मनुष्य- देवरूपचतुर्गति जन्म-जरा-मरणलक्षणस्तदनुबन्धादनन्तानुबन्धिनः संयोजनाश्च क्रोध- मान-माया - लोभः सन्ति । तत्राऽप्रीतिलक्षणः क्रोधः - १ गर्वलक्षणो मानः - २ शाठयलक्षणा माया - ३ गालक्षणो लोभः -४ उक्तञ्च “संयोजयन्ति यन्नरमनन्तसंख्येये भवः कषायास्ते-1 संयोजनतानन्ताऽनुबन्धिता वा ऽप्यतस्तेषाम् ॥ ११ ॥ इति, अनन्तानुबन्धिनां खलु गिरिराजिशैलस्तम्भधनवंशमूलकृमिलाक्षारागा उदाहरणानि । एवम् - अप्रत्याइस प्रकार दर्शनमोहनीय कर्म की तीन उत्तरप्रकृतियों का प्रतिपादन करके अब पचीस प्रकार के चारित्रमोहनीय कर्म की उत्तरप्रकृति रूप बन्ध का प्रतिपादन करते हैं, चारित्रमोहनीय कर्म दो प्रकार का है - कषायमोहनीय और मोकषायमोहनीय । कषायमोहनी के सोलह भेद है; यथा - क्रोध, मान, माया और लोभ इन चारों कषायों के अनन्तानुबंधी, अप्रत्याख्यान, प्रत्याख्यान और संज्वलन के भेद से ४४४ = १६ - सोलह भेद होते हैं । नारक, तिर्यच, मनुष्य और देव रूप चतुर्गति तथा जन्म, जरा, मरण रूप अनन्त संसार का अनुबन्ध करने वाला कषाय अनन्तानु बंधी कहलाता है । क्रोध, मान, माया और लोभ, इसके चार भेद होते हैं । इनमें से क्रोध का लक्षण अप्रीति है, मान का लक्षण गर्व है, माया का लक्षण शठता ( कपटता) है और लोभ का लक्षण गृद्धिआसक्ति है । कहा भी है जो कषाय जीव को अनन्त भवों से संयोजित करता है उसे अनन्तानुबंधी या संयोजना कषाय कहते है ॥२॥ अनन्तानुबंधी कषायों के गिरि राजी (पर्वत में पड़ी हुई दरार ) शैल स्तंभ (पर्वत) वांस की जड़ और किरमिची रंग, ये चार उदाहरण हैं तात्पर्य यह है कि जैसे पर्वत की दरार कभी मिटती नहीं है, उसी प्रकार जो क्रोध जीवन पर्यन्त कभी न मिटे उसे अनन्तानुबंधी क्रोध समझना चाहिए। जैसे पत्थर कभी नमता नहीं उसी प्रकार जो मान जीवन पर्यन्त दूर न हो, वह अनन्तानुबंधी मान है । जैसे वांस की जड़ में अत्यन्त वक्रता होती है, उसी प्रकार की वक्रता अनन्तानुबंधी माया में होती है । जैसे वस्त्र में लगा हुआ किरमिची रंग अन्त तक छूटता नहीं है, उसी प्रकार जो लोभ जीवन के अन्त तक न छूटे वह अनन्तानुबंधी लोभ कहलाता है । अर्थात् अनन्तानुबंधी क्रोध का स्वभाव पत्थर भी लकीर = १ मान का स्वभाव वज्र का स्तम्भ माया का स्वभाव वांस की जड़ लोभ का स्वभाव कृमिज रंग के समान होता है । Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ. ३ सू. ९ मोहनीयकर्मण उत्तरकर्मनिरूपणम् ३७७ ख्यानकषायस्तावतक्रोधादिचतुष्टयभेदेन चतुर्विधो व्यपदिश्यते । तत्र-द्विविधं तावत् प्रत्याख्यानं भवति, देशविरतिरूपं सर्वविरतिरूपञ्च । तत्र-देशविरतिलक्षणमल्पं प्रत्याख्यानम् अप्रत्याख्यानमुच्यते तदावरणकषायो-ऽप्रत्याख्यानाऽवरणकषायो व्यपदिश्यते । यः खलु कषायः स्वल्पप्रत्याख्यानमावृणोति सर्वविरतिलक्षणमपि प्रत्याख्यानमावृणोत्येवेति न किमपि चित्रमस्ति । उक्तञ्च आवृण्वन्ति प्रत्याख्यानं स्वल्पमपि येन जीवस्य । तेनाऽप्रत्याख्यानावरणास्ते निर्विशेषोक्त्या- ॥१॥ इति, एषां कषायाणामुदये सति सम्यक्त्वलाभः सर्वदेशविरतिलक्षणं प्रत्याख्यानं न सम्भवति, । सर्वविरतिलक्षणप्रत्याख्यानस्याऽऽवरणकषायः प्रत्याख्यानकषाय उच्यते “सर्वान् प्राणिनो यावज्जीवनं न हन्मि-" इत्यादिप्रत्याख्यानं स्थगयन्तीति ये कषायास्ते प्रत्याख्यानावरणकषाया उच्यन्ते । तथाचोक्तम् ---- ___ "सर्वप्रत्याख्यानं येनावृण्वन्ति तदभिलपतोऽपि-। तेन प्रत्याख्यानाऽऽवरणास्ते निर्विशेषोत्तया- ॥१॥ इति, संज्वलनकषायाः खलु समस्तपापस्थानविरतिशालिनमपि यतिं दुःसहपरिषहसंपाते सति युगपत् संज्वलयन्तीति संज्वलनाः । तथाचोक्तम् अप्रत्याख्यात कषाय भी क्रोध आदि के भेद से चार प्रकार का है। प्रत्याख्यात दो प्रकार का होता है-देशबिरति रूप और सर्वविरतिरूप । इनमें से देश विरति प्रत्याख्यान अल्प होने के कारण अप्रत्याख्यात कहलाता है। उसको आवृत करने वाला अर्थात् उत्पन्न न होने देने वाला कषाय अप्रत्याख्यानावरण कहलाता है। जो कषाय स्वल्प प्रत्याख्यान भी नहीं होने देता वह सर्वविरतिप्रत्याख्यान को भी रोकता है, इसमें कोई आश्चर्य की बात नहीं है। कहा भी है.---'जो कषाय जीव के स्वल्प (एकदेशीय) प्रत्याख्यान को भी रोकते हैं, वे सामान्यतया अप्रत्याख्यानावरण कषाय कहलाता हैं ॥१॥ इन अप्रत्याख्यानावरण कषायों के उदय होने पर सम्यक्त्व की प्राप्ति होने पर भी सर्वविरति या देशविरति प्रत्याख्यान नहीं होता । ___ जो कषाय सर्वविरति प्रत्याख्यान का आवरण करता है अर्थात् सर्वविरति चरित्र नहीं होने देता, वह प्रत्याख्यानावरण कषाय कहलाता है । मैं किसी भी प्राणी को जीवनपर्यन्त मन, वचन, काय और कृत, कारित अनुमोदना से घात नहीं करूँगा' इत्यादि प्रकार का प्रत्याख्यान सर्वविरति प्रत्याख्यान कहलाता है । इसको जो उत्पन्न न होने दे, वह प्रत्याख्यानावरण कषाय है । कहा है 'जिसमें कषाय के उदय से जीव चाहता हुआ भी सर्वविरति प्रत्याख्यान नहीं कर पाता, वह सामान्य रूप से प्रत्याख्यानावरण कषाय कहलाता है ॥ १ ॥ संज्वलन कषाय समस्त पापस्थानकों से विरत सर्वविरति से सम्पन्न साधु को भी दुस्सह Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७८ तत्त्वार्थसूत्रे "संज्वलयन्ति यतिं यत् संविग्नं सर्वपापविरतमपि । तस्मात् संज्वलना इत्यप्रशमकरानिरुच्यन्ते- ॥१॥ इति, संज्वलनाश्च ते कषायाः संज्वलनकषायाः तथाचैकैकस्याऽप्रत्याख्यान-प्रत्याख्यानसंज्वलनकषायस्य क्रोधादयश्चत्वारो भेदा इति द्वादशभेदाः संजाताः पूर्वोक्ताः, अनन्तानुबन्धिनश्च चत्वारः क्रोधमान-माया-लोभा इति कषायमोहनीयस्य षोडशभेदाः भवन्ति- । तत्रा-ऽप्रत्याख्यानकषायक्रोधमान-माया-लोभोदाहरणानि भूराज्य-ऽस्थि.मेषशृङ्ग-कर्दमरागाः, । प्रत्याख्यानकषायक्रोधमानादेः रेणुराजि-काष्ठ-गोमूत्रमार्ग-खञ्जनरागा उदाहरणानि । संज्वलनकषायक्रोधादेरुदाहरणानि जलराजि-तृणशलाकावलेखनिकाहरिद्रारागाः भवन्ति इति षोडशविधं कषायवेदनीयं प्ररूपितम् । सम्प्रति-नवविधं नोकषायवेदनीयं प्रतिपादपति, हास्य-रतिः, अरतिः-शोकः, भयं-जुगुप्सापरीषह के उपस्थित होने पर एकदम संज्वलित (कषायाविष्ट) कर देते हैं । इस कारण उन्हें संज्वलन कषाय कहते हैं। कहा भी है जो कषाय संसार से विरक्त और समस्त पापों से रहित साधु को भी संज्वलित कर देते हैं, अर्थात् मुनि-अवस्था में भी जिनकी सत्ता रहती है, उन्हें संज्वलन कषाय कहते हैं । संज्वलन रूप कषायों को संज्वलन कषाय कहते हैं । इस प्रकार अप्रत्याख्यान, प्रत्याख्यान और संज्वलन कषाय के क्रोध आदि चार-चार भेद होने से बारह भेद हो जाते हैं। इनमें अनन्तानुबन्धी के पूर्वोक्त चार भेद सम्मिलित कर देने पर कषाय मोहनीय के सोलह भेद होते हैं । अप्रत्याख्यान क्रोध मान, माया और लोभ के उदाहरण ये हैं-क्रोध का स्वभाव तालाब के तरड़, (१) मान का स्वभाव अस्थि (हड्डी) का स्तम्भ (२) माया का स्वभाव मेष शृङ्ग (मेढेका सींग) और लोभका स्वभाव कदम राग । अर्थात् अप्रत्याख्यान क्रोध का स्वमाव तालाबकी तड़ (दरार) मान का स्वभाव हड्डी का स्तम्भ, मायाका स्वभाव मेष-मेंढा-का सींग, लोभ का स्वभाव कर्दम राग के समान होता है। .. प्रत्याख्यान कषाय के क्रोध मानादि के उदाहारण है-क्रोध का स्वभाव बालू में खींची हुई लकीर, मान का स्वभाव काष्ट का स्तम्भ, मायाका स्वभाव चलते बैल के मूत्र, लोभ का स्वभाव खंजन के समान होता है । संज्वलन क्रोध जलमें खींची हुई रेखा, मान का स्वभाव तृण का स्तम्भ, माया का स्वभाव अवलेखनिका वांस की खपची-वांस की छिली हुई पतली त्वचा, लोभ का स्वभाव हल्दी पतंग के रंग के समान होते है । इस प्रकार कषाय वेदनीय के सोलह भेदों का निरूपण किया गया है। अब नौ प्रकार के नो कषाय कर्म का प्रतिपादन करते हैं-(१) हास्य (२) रति (३) अरति Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ. ३ सू०९ मोहनीयकर्मण उत्तरकर्मनिरूपणम् ३७९ पुरुषवेदः-स्त्रीवेदः-नपुंसकवेदश्चेति। तत्र-कषायैकदेशत्वात्-कषायविशेषत्वाद्वा हास्यादयो नोकषायशब्देन व्यपदिश्यन्ते । मिश्रार्थको वा नोशब्दोऽत्र गृह्यते, तथाचते हास्यादयः कषायसहकृताः सन्तः स्वकार्यसम्पादने समर्था भवन्ति, न खलु हास्यादीनां कषायं विना स्वकार्यसम्पादने पृथक्सामर्थ्यमस्ति । यद्दोषश्च यः कषायो भवति तत्सहचरिणो हास्यादयोऽपि तत्तदोषा एव भवन्ति तथाचाऽनन्तानुबन्ध्या दिसहचरिताहास्यादयस्तत्स्वभाबका एव सम्पद्यन्ते । तस्मादेतेऽपि हास्यादयश्वरणोपघातकारित्वेन तत्तुल्यत्यैव ग्रहोतव्याः उक्तञ्चान्येनाऽपि __ "कषायसहवर्तित्वात-कषायप्रेरणादपि- । हास्यादिनवकस्योक्ता-नोकषायकषायता- ॥१॥ इति । तत्र-हास्य नो कषायमोहोदयात् सकारणं-निष्कारणं वा हसति रङ्गावतीर्णनटवत् । रतिनोकषायमोहोदयाद् बाह्याभ्यन्तरबस्तुषु-आसक्तिलक्षणा प्रीतिर्भवति, इष्टेषु वा रूपरसादिषु-आसक्ति रूपा रतिः संजायते-। अरतिनोकषायमोहोदयात् धर्मेऽप्रीतिरूपाऽरति भवति । शोकरूप नो कषाद मोहोदयात् विलापनं करोति, स्वशिरआयवयवान् आहन्ति-निःश्वसति-रोदिति, भुवस्तले लुठति च-। __ भयरूपनोकषायमोहोदयात् उद्विजति त्रस्यति-कम्पते,इत्यादि । जुगुप्सालक्षणनोकषायमोहो(४) शोक (५) भय (६) जुगुप्सा (७) पुरुष वेद (८) स्त्री वेद और (९) नपुंसक वेद । कषाय के एक देश होने से अथवा कषाय विशेष होने से हास्य आदि को नो कषाय कहा जाता है । अथवा नो शब्द यहाँ (मिश्र) अर्थ में ग्रहण किया गया है । इसका आशय यह है कि कषाय के साथ मिलकर ही हास्य आदि अपना कार्य करने में समर्थ होते हैं। कषाय के अभाव में हास्य आदि अपना कार्य सम्पादन करने में स्वतन्त्र रूप से समर्थ नहीं होते हैं। कषाय जिस दोष वाला होता है, उसके साथी हास्य आदि भी उसी दोष को उत्पन्न करते हैं। ऐसी स्थिति में अनन्तानुबन्धी आदि से सहचरित हास्य आदि भी उसी के से स्वभाव वाले होते हैं। ___ अतएव इन हास्य आदि को भी, चारित्र का घातक होने के कारण कषायों के तुल्य ही समझना चाहिए । दूसरों ने भी कहा है-ये हास्य नो कषायों के साथी होने के कारण तथा कषायों को प्रेरित करने अर्थात-भड़काने वाले होने से नो कषाय कहे गये हैं ॥१॥ हास्य नो कषाय मोहनीय के उदय से जीव रंग भूमि में नट के समान सकारण अथवा निष्कारण ही हँसने लगता है। रति नो कषाय मोहनीय के उदय से बाह्य और आभ्यन्तर वस्तुओं में आसक्ति-प्रीति उत्पन्न होती है अथवा इष्ट रूप-रस आदि में आसक्तिरूप प्रीति होती है । अरति नो कषाय मोहनीय के उदय से धर्म में अरुचि उत्पन्न होती है । शोक नो कषायमोह के उदय से मनुष्य विलाप करता है, अपने मस्तक आदि अवयवों को पीटता है, ठण्डी सांसें लेता है, रोता है और धरती पर लोटताहै । भय नोकषायमोहनीय के उदय से उद्विग्न होता है-घबराता है, त्रस्त होता है काँपने लगता Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे दयात् शुभाऽशुभद्रव्यविषयकं घृणाजननं व्यलीकमुपजायते । पुरुषवेदरूपनोकषायमोहोदयात् स्त्रीस्वभिलाषो भवति, ऊद्रिक्तश्लेष्मण आम्रफलाभिलाषवत् । एवं सङ्कल्पविषयीभूतास्वपि स्त्रीषु पुरुषवेदरूपनोकषायमोहोदयात् अभिलाषो भवति । स्त्रीवेदलक्षणनोकषायमोहोदयात् स्त्रियाः पुरुषेषु-अभिलाषो भवति, तन्मोहोदयादेव सङ्कल्पविषयीभूतेषु च पुरुषेषु-अभिलाषो जायते । नपुंसकवेदलक्षणनोकषायमोहोदयात् कस्यचित् स्त्रीपुरुषद्वयविषयोऽपि-अभिलाष संजायते, धातुद्वयोदये सम्मार्जितादिद्रव्याभिलाषवत्, कस्यचित्पुनः पुरुषेष्वेवाभिलाषः प्रादुर्भवति सङ्कल्पजन्यविषयेषु चाऽनेकरूपोऽभिलाषो भवति । तत्र-पुरुषवेदादीनां नोकषायाणां तृणकाष्ठकरीषाग्नयो दृष्टान्ता भवन्ति । पुरुषवेदमोहानलस्याऽत्यन्तं ज्वलतः प्राप्तप्रतिक्रियस्य वडवेव प्रशमो भवति, समासादिततृणपूलस्येव न चिर स्थायी अनुबन्धो भवति । स्त्रीवेदमोहानलस्य चिरकालावस्थायिनः सम्भाषण-स्पर्शन-शुष्कन्धनाऽभि वर्द्धितस्य चिरकालानन्तरं प्रशमो भवति, दृढतम-खदिरादिकाष्ठप्रवृद्धज्वालामालाकलापाऽनलवत् । नपुंसकवेदमोहानलस्य महानगरदाहदहनस्येव करीषाग्नेरिवाऽन्तर्विजृम्भमाणदीप्ततमकणनिकहै । जुगुप्सा नो कषायमोह के उदय से शुभ और अशुभ द्रव्यों के विषय में घृणा उत्पन्न होती है। पुरुषबेद नो कषाय मोहनीय के उदय से स्त्रियों की अभिलाषा होती है, जैसे कफ के प्रकोप वाले को आम्रफल की अभिलाषा होती है । इसी प्रकार संकल्प की विषयभूत स्त्रियों में भी पुरुष वेद नो कषाय मोह के उदय से अभिलाषा होती है। स्त्री वेद नो कषाय मोह के उदय से स्त्री को पुरुष की अभिलाषा होती है और इसी वेद के उदय से संकल्प के विषयभूत पुरुषों में भी अभिलाषा होती है । नपुंसकवेद नो कषाय मोहनीय के उदय से स्त्री और पुरुष, दोनों के साथ रमण करने की अभिलाषा उत्पन्न होती है, जैसे दो धातुओं का उदय होने पर सम्मार्जित आदि द्रव्यों की अभिलाषा होती है किसी-किसी को पुरुषों की ही अभिलाषा होती है तथा संकल्पजनित विषयों में अनेक प्रकार की अभिलाषा उत्पन्न होती है। __पुरुष वेद आदि तीन नो कषायों के लिए घास की अग्नि, काष्ठ की अग्नि और करीष (छाणों) की अग्नि का उदाहरण प्रसिद्ध है पुरुष वेद मोहनीय रूपी अग्नि जब तीव्रता के साथ प्रज्वलित होती है तब उसका प्रतीकार होने पर वडवा की भाँति उपशम हो जाता है । जैसे घास का पूला जल्दी ही जल जाता है, वैसे पुरुषवेद का असर भी शीघ्र समाप्त हो जाता है-चिरस्थायी नहीं होता । स्त्री वेद मोह रूपी अग्नि चिरकाल में शान्त होती है वह झटपट प्रज्वलित भी नहीं होती बल्कि संभाषण, स्पर्शन आदि रूपि सूखे ईधन से शनैः शनैः वृद्धि को प्राप्त होती है । स्त्री वेद की आग अत्यन्त मजबूत खदिर की लकड़ी की खूब बढ़ी हुई ज्वालाओं के समूह के समान होती है । उसके शान्त होनेमें देर लगती है । नपुंसक वेद मोहनीय रूपी अग्नि उक्त दोनों से अधिक उग्र होती है। वह किसी महानगर Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ० ३ ०९ मोहनीयकर्मण उत्तरकर्मनिरूपणम् ३८१ रस्य चिरकालेन प्रशमो भवति, इत्येवं रीत्या चारीत्रमोहनीयं पञ्चविंशतिविधं प्ररूपितम्, त्रिविधञ्च दर्शनमोहनीयं प्रागेव निरूपितम् इत्यष्टाविंशतिविधं मोहनीयं कर्म - उत्तप्रकृतित्वेन सम्पन्नम् । तत्राऽनन्तानुबन्धी क्रोधादिकषायोदयः सम्यग्दर्शनमुपहन्ति तदुदयात् सम्यग्दर्शनं नोत्पद्यते पूर्वोत्पन्नमपि तत् परिपतति, अप्रत्याख्यानक्रोधादिकषायोदयाद् सर्वदेशलक्षणायाः विरतेरभावः संजायते, प्रत्याख्यानक्रोधादिकषायोदयाद् देशविर तिर्भवति, किन्तु - उत्तमचारित्रस्य लाभो न भवति सर्वस्मात् प्राणातिपाताद् विरमामीति रूपस्य लाभो न भवतीति भावः । संज्वलन कषायोदये पुनरकषायचारित्रलाभो न भवति । तत्र - क्रोध, मान, माया, लोभानां चातुर्णामपि प्रत्येकमनन्ताऽनुबन्ध्यप्रत्याख्यान - प्रत्याख्यानसंज्वलनानामेकैकस्य चातुर्विध्यक्रमेण क्रोधादेस्तीत्र—-मध्य विमध्य - मन्दभावान् प्रदर्शयति तत्र - तीव्रस्तावद अनन्तानुबन्धी क्रोधः पर्वतराजसदृशो भवति, यथा- पर्वतानां शिलादिविभागरूपपाषाणखण्डानां राजिभिर्दारुरूपा - उत्पद्यते स च शिलायामुत्पन्नाराजिर्यावत्कालं शिलारूपं तावत्कालपर्यन्तमवतिष्ठते, नहि तस्याः सन्धानं भवति । के दाह की अग्नि के समान या छाणों की आग के समान भीतर ही भीतर खूब धधकती रहती है । उसकी उपशान्ति चिर कालमें होती है । इस प्रकार पच्चीस तरह के चारित्रमोहनीय कर्म का निरूपण किया गया। तीन प्रकार के दर्शन मोहनीय कर्म का निरूपन पहले किया जा चुका है यों मोहनीय कर्म की अट्ठाईस ही प्रकृतियों का प्रतिपादन हो चुका । अनन्तानुबन्धी कषाय का उदय सम्यग्दर्शन का घात करता है जब तक उसका उदय रहता है तब तक सम्यग्दर्शन की उत्पत्ति नहीं होती । सम्यग्दर्शन यदि पहले उत्पन्न हो चुका हो और बाद में अनन्तानुबन्धी कषाय का उदय हो तो वह नष्ट हो जाता है । अप्रत्यख्यानावरण कषाय के उदय से देशविरति भी उत्पन्न नहीं हो पाती, सर्वविरति तो होगी ही कैसे ! प्रत्याख्यान कषाय के उदय से देशविरति में तो रुकावट नहीं होती किन्तु सर्वविरति रूप उत्तम चारित्र की प्राप्ति नहीं होती । तात्पर्य यह है कि 'सब प्रकार के प्राणातिपात से विरत होता है ' इस प्रकार के सकलसंयम का लाभ नहीं होता । संज्वलन कषाय के उदय से वीतराग चारित्र की प्राप्ति नहीं होती । अनन्तानुबन्धी, अप्रत्याख्यान, प्रत्याख्यान और संज्वलन, इन चारों के क्रोध, मान, माया और लोभ यह चार-चार भेद हैं । अनन्तानुबधी आदि चार प्रकार के क्रोधमें, इसी प्रकार मान, माया और लोभ में परस्पर जो तारतम्य है अर्थात् तीव्रभाव, मध्यभाव, विमध्यभाव और मन्दभाव है, उसे दिखलाते हैं । चारों प्रकार के क्रोधों में अनन्तानुबन्धी क्रोध तीव्र होता है के समान है । जैसे पर्वत में या पाषाणशिला आदि में जो दरार वह पर्वत में पड़ जाती है, पड़ी हुई दरार वह जब तक Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८२ तत्त्वार्थसूत्रे एवमनन्तानुबन्धी क्रोध उत्पन्नः सन् भवापेक्षया यावत्कालं तस्मिन् भवे जीवस्तिष्ठति, तावत्कालमनुवर्तते न तस्यास्ति कश्चिदुपसंहरणोपायः, तदनुमरणाच्च भूयसा नरकं व्रजति मध्यः खल्वप्रत्याख्यानकषायक्रोधो भूमिराजिसदृशः संवत्सरमात्रकालानुबन्धी भवति, यथा - भूमौ राजिः समुद्भूतासती - अवश्यमेव वर्षासु विनाशमुपगच्छति, एवमेव - तथाविधः क्रोधः समुत्पन्नो वर्षाभ्यन्तरे प्रशान्तो भवति, मरणानन्तरं च तादृशक्रोधशालिनो जीवास्तिर्यग्योनौ समुत्पद्यन्ते । विमध्यस्तावत्-प्रत्याख्यानकषायक्रोधो वालुकाराजिसदृशो भवति, यथा - वालुकायां काष्ठशलाका--शर्करादीनामेकतमेन निमित्तेन सगुत्पन्नः राजिः प्रकर्षतश्चतुर्मासाभ्यन्तरे पुनः सन्धानमेति, एवमेव- तथाविधः क्रोधः समुत्पन्नः प्रत्याख्यानावरणकषायश्चतुर्मासाभ्यन्तरे नियमतः उपशाम्यति, तथाविधं क्रोध मनुसृताः प्राणिनो मरणानन्तरं मनुष्ययोनौ समुत्पद्यन्ते । मन्दः पुनः--संज्वलनकषायक्रोध उदकराजिसदृशो भवति, यथा उदके दण्डशलाकाऽङ्गुल्यादीनामेकतमेन निमित्तेन समुत्पना राजिरुदकस्य द्रवत्वाद् उत्पत्यनन्तरमेव झटित्येव सन्धानमेति, एवं यथोक्तनिमित्तोत्पन्नो यस्य विदुषोऽप्रमत्तस्य क्रोधो भवति तस्य प्रत्यवमर्शेनो त्पत्यनन्तरमेव व्यपगतो भवति, तथाविधं क्रोधमनुसृताः प्राणिनो देवेषु समुत्पद्यन्ते । शिला है तब तक बनी रहती है, जुड़ नहीं सकती, इसी प्रकार अनन्तानुबन्धी क्रोध उत्पन्न होता है तो वह जीवनपर्यन्त कभी नहीं शान्त होता । उसका संस्कार जीवनव्यापी होता है । उसके संस्कार को नष्ट करने का कोई उपाय नहीं है । अनन्तानुबंधी क्रोध के साथ मरण प्राप्त करने वाले जीव प्रायः नरक गति में उत्पन्न होते हैं । अप्रत्याख्याती क्रोध मध्य श्रेणी का होता है । वह भूमि में पड़ी हुई दरार के समान है, जिसका संस्कार एक वर्ष तक बना रहता है । तात्पर्य यह है कि जैसे जमीन में जो दरार पड़ जाती है, वह वर्षाऋतु में अवश्य ही मिट जाती है । इसी प्रकार जो क्रोध एक बार उत्पन्न होकर एक वर्ष के अन्दर - अन्दर प्रशांत हो जाता है, वह अप्रत्याख्यानी क्रोध कहलाता है । इस क्रोध वाले जीव मृत्यु के पश्चात् तिर्यच गति में उत्पन्न होते हैं । I प्रत्याख्यानावरण का क्रोध विमध्य कहा गया है वह वालुका में खींची हुई रेखा के समान होता है । तात्पर्य यह कि वालु के ढेर में लकड़ी से या अन्य किसी सलाई से अगर रेखा बना दी जाय तो वह अधिक से अधिक चार महीने के भीतर मिट जाती है। इसी प्रकार जो क्रोध नियम से चार मास में शान्त हो जाय वह प्रत्याख्यानक्रोध कहलाता है । इस क्रोध वाले जीव मर कर मनुष्ययोनि में जन्म लेते हैं । संज्वलनको मन्द होता है । वह जल में खींची हुई रेखा के समान कहा गया है । पर्य यह है कि दण्ड, शलाका या उंगली आदि से जल में यदि रेखा खीची जाय तो जल तरल होने से वह रेखा उसी समय मिट जाती है, इसी प्रकार जिस अप्रमत्त ज्ञानी पुरुष का Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोपिकानियुक्तिश्च अ० ३ सू० ९ मोहनीयकर्मण उत्तरकर्मनिरूपणम् ३८३ एवं मानोऽपि-अनन्तानुबन्धी-अप्रत्याख्यानकषायः-प्रत्याख्यान-संज्वलनकषायश्च तीव्रोमन्दो विमध्यो-मन्दश्च-भाव आत्मपरिणतिविशेषः क्रमशः शैलस्तम्भसदृशः अस्थिस्तम्भसदृशः तृणस्तम्भसदृशश्चावगन्तव्यः तत्र यथा-शैलस्तम्भस्तथाऽनन्तानुबन्धी मनोऽपि कुतश्चिन्निमित्तादुत्पन्नो मरणपर्यन्तं तिष्ठति, सजात्यन्तरानुबन्धी निरनुनयोऽप्रत्यवमर्शश्च शैलस्तम्भसदृशो भवति, तथाविधं मानमनुसृत्य मरणानन्तरं नरकेषू त्पद्यन्ते । एवं तावत् अस्थिस्तम्भसदृशादिष्वपि मानेषु उपर्युक्तनोधरी यैव यथायथं निगमनं विधातव्यम् एवं-मायाऽपि-अनन्तानुबन्ध्यप्रत्यख्यान-प्रत्याख्यानसंज्वलनकषायभेदाच्चतुर्विधा, तीवा-मध्याबिमध्या-मन्दाचा-ऽऽत्मपरिणतिविशेषभावरूपाक्रमशो वंशमूलसदृशी, मेषवृषाणसदृशी, गोमूत्रिकासदृशी, अवलेखनिका सदृशी, चाऽवगन्तब्या तत्र-यथावंशमूलमतिकुटिलमुपायसहस्रेणापि सरलं कर्तुमशक्यं भवति, अवलेखनिका-वधक्युपकरणविशेषः, तद्धारोल्लिखितमत्यन्तकुटिलं भवति शेषं गतार्थम् । ___ एवं तथाविधा मायाऽपि, अनन्तानुबन्धिनी तीव्रा न कदापि जीवनपर्यन्तं सरलाविधातुं शक्या भवति तथाविधां मयामनुसृताः प्राणिनो मरणानन्तरं नरकेषु उत्पत्तिं लभन्ते एवमेवक्रोध उत्पन्न होते ही उपशान्त हो जाता है, उसका वह क्रोध संज्वलनक्रोध कहलाता है। इस प्रकार के क्रोध वाले जीव देवगति में उत्पन्न होते हैं । इसी प्रकार मान भी चार प्रकार का है । अनन्तानुबंधी मान तीव्र, अप्रत्याख्यानी मान मध्य, प्रत्याख्याती मान विमध्य और संज्वलन मान मन्द होता है। यह चार प्रकार का मान अनुक्रम से शैलस्तम्भ के समान, और अस्थिस्तम्भ के समान, दारुस्तभ्म के समान और तृणस्तभ्म के समान जानना चाहिए। जैसे शैलस्तंभ अर्थात् पर्वत कदापि नहीं नमता, उसी प्रकार किसी निमित्त से उत्पन्न हुआ जो मान जीवनपर्यन्त नहीं मिटता, वह अनन्तानुबन्धी मान कहलाता है । इस मान के वशीभूत होकर मरने वाले प्राणी नरकगति में उत्पन्न होते हैं इसी प्रकार वह अस्थिस्तंभ (हड्डी) आदि के समान मान भी पूर्वोक्त क्रोध के सदृश ही घटित करलेना चाहिए । उनके फलस्वरूप होने वाली गति भी पूर्ववत् ही समझलेना चाहिए। इसी प्रकार माया भी चार प्रकार की है--अनन्तानुबंधी माया, अप्रत्याख्यानी माया, प्रत्याख्यानी माया और संज्वलनमाया । क्रोध और माना की भाँति माया भी अनुक्रम से तीव्र मध्य, विमध्य और मन्द होती है । अनन्तानुबंधी माया वांस की जड़ के समान, अप्रत्याख्यती माया मेढे के सींग के समान, प्रत्याख्यानी माया गोमूत्रिका (चलते-चलते मूतने वाले बैल के मूत्र की टेढ़ी-मेढ़ी रेखाओं) के समान और संज्वलन माया अवलेखनिका के समान होती है। तात्पर्य यह है कि जैसे वांस की जड़ अत्यन्त कुटिल--वक्र होती है और हजार प्रयत्न करने पर भी सीधी नहीं हो सकती, इसी प्रकार तीव्र अनन्तानुबंधी माया भी जीवनपर्यन्त कदापि नहीं मिटाई जा सकती । इस माया के वशीभूत होकर मरने वाले जीव मरण के अनन्तर नरकगति Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८४ तत्त्वार्थसूत्रे पूर्वोक्त क्रोधरीत्यैव क्रमश मेषविषाणसदृशी प्रभृतीनामपि मायानां यथायोग्यं निगमनं विधातव्यम् सा चेयं माया-निकृति-वञ्चना-दभ्भ-कूटच्छलनाऽऽ-र्जवादिशब्दैरपि व्यपदिश्यते । एवं लोभोऽपि तावदनन्तानुबन्ध्यप्रत्याख्यान-प्रत्याख्यान-संज्वलन-कषायभेदेन चतुर्विधः क्रमशस्तीवो मध्यो-विमध्यो-मन्दश्चात्मपरिणतिविशेषरूपो भावः लाक्षारागसदृशः कर्दमरागसदृशः खञ्जनरागसदृशः हरिद्रारागसदृश्चावगन्तव्यः । तत्र-लाक्षारागसदृशः खलु तीब्रोऽनन्तानुबन्धी लोभकषाय आमरणान्न व्यपगच्छति जात्यन्तरानुबन्धो निरनुनयोऽप्रत्यवमर्शश्च भवति, तथाविधं लोभमनुसृताः प्राणिनो मरणान्तरं नरकेषुत्पत्तिं प्राप्नुवन्ति कर्दमरागसदृशस्तावद् मध्योऽप्रत्याख्यानकषायो लोभो वर्षपर्यन्तं तिष्ठति, तथाविधं लोभमनुसृता जीवा मरणानन्तरं तिर्यग्योनिषु समुत्पत्तिं प्राप्नुवन्ति । एवं खञ्जनरागसदृशः खलु प्रत्याख्यानकषायो विमध्यो लोभश्चतुर्मासपर्यन्तं तिष्ठति, तथाविधं लोभमनुसृताः प्राणिनो मरणानन्तरं मनुष्येषूत्पत्तिं लभन्ते । एवं हरिद्रारागसदृशः पुनर्मन्दो लोभः आत्मपरिणतिविशेषो भावः प्रत्यवमर्शनोत्पत्त्यनन्तरमेव व्यपगच्छति, तथाविधं लोभमनुसृता जीवा मरणानन्तरं देवेषु समुत्पत्तिं प्राप्नुवन्ति एषाञ्च चतुर्णा क्रोध-मान-मायालोभानां कषायाणां प्रत्यनीकाः क्षमा-मार्दवा-ऽऽर्जव-सन्तोषाः प्रतिघातहेतवो भवन्ति । में उत्पन्न होते हैं इसी तरह पूर्वोक्त क्रोध की भाँती मेढे के सींग के सदृश आदि तीन प्रकार की माया को भी यथायोग्य समझ लेना चाहिए । माया के अनेक पर्यायवाचक शब्द हैं, जैसे-- निकृति, वंचना, दंभ' क्ट छलना, अनार्जव आदि । इन शब्दों से माया के अनेक रूपों को भी समझा जा सकता है। लोभ भी चार प्रकार का है-अनन्तानुबंधी लोभ, अप्रत्याख्यानी लोभ, प्रत्याख्यानी लोभ और संज्वलनलोभ । ये चारों प्रकार के लोभ क्रमशः तीव्र, मध्य, विमध्य और मन्द होते हैं । ये लाक्षाराग (कृमिजरङ्ग) के समान, कर्दमराग के समान, खंजनराग के समान और हरिद्राराग के समान हैं । लाक्षाराग के समान तीव्र अनन्तानुबंधी लोभ मरणपर्यन्त दूर नहीं होता है । इस लोभ का अनुसरण करके मरने वाला प्राणी मरने के बाद नरक में उत्पन्न होते हैं । कर्दमराग के समान अप्रत्याख्यानी लोभ एक वर्ष पर्यन्त ठहरता है । इस लोभ के वशीभूत होकर मरने वाले प्राणी तिर्यंच योनि में उत्पन्न होते हैं । खञ्जनराग के समान विमध्य प्रत्याख्यानी लोभ चार मास तक ठहरता है । इस लोभ का अनुसरण करके मरने वाले प्राणी मृत्यु के पश्चात् मनुष्यगति में उत्पन्न होते हैं। इसी तरह हरिद्राराग-हल्दी के रङ्ग-के समान मन्द संज्वलन लोभ उत्पत्ति के पश्चात् शीघ्र ही दूर हो जाता है । इस लोभ के वशीभूत होकर मरने वाले जीव मरण के अनन्तर देव गति में उत्पन्न होते हैं । इन क्रोध, मान, माया और लोभ कषायों के विरोधी भाव अनुक्रम से क्षमा, मृदुता, ऋजुता और सन्तोष हैं । क्षमा आदि विरोधी भावों का अवलम्बन करके क्रोध आदि कषायों का प्रतिघात किया जा सकता है । Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ३ सू. ९ मोहनीयकर्मण उत्तरकर्मनिरूपणम् ३८५ तत्र क्रोधस्य प्रतिघातहेतुः क्षमा-१ मानस्य प्रतिघातहेतुर्दिवम्-२ मायाया अनार्जवादिरूपायाः प्रतिघातहेतुरार्जवम्-३ लोभस्य प्रतिघातहेतुः सन्तोषो भवति । इतिभावः इदमत्रावधेयम्-मोहनीयप्रधानानि खलु कर्माणि भवन्ति, तानि च सर्वदेशोपघातद्वारा प्राणिनां नरकादिभवप्रपञ्चप्रापणे बीजानि सन्ति, तत्र--मोहस्तावत् कषायजनितो भवति, कषायवशात्खलु बन्धस्थितिविशेषः सकलदुःखप्राप्तिश्च, तस्मात् कर्मणां लाघवैषिणा मुमुक्षुणा क्रोधादिकषायमोहसंवरणोपायाः क्षमादयः सततमभ्यसनीयाः उक्तञ्च -- यदतिदुःख लोके यच्च सुखमुत्तमं त्रिभुवनेऽपि । तद्विद्धि कषायाणां वृद्धिक्षयहेतुकं सर्वम् ॥ २॥ जं अइदुक्खं लोए, जं च सुहं उत्तमं तिहुयणमि । तं जाण कसायाणं, वुढिक्खयहेउयं सव्वं ॥ १ ॥ इति ॥९॥ मूलसूत्रम्-"आउए चउव्विहे, नारग-तिरिक्ख-मणुस्स-देव-भेयओ-" ॥१०॥ छाया "आयुष्यं चतुर्विधम्, नारक तैरश्व-मानुष्य देवभेदतः-" ॥१०॥ तात्पर्य यह है कि क्रोध के प्रतिघात का कारण क्षमा है । मान के प्रतिघात का कारण मार्दव है । माया के प्रतिघात का कारण आर्जव (सरलका) है । लोभ के प्रतिघात का हेतु सन्तोष है। यहाँ समझने योग्य वस्तु यह है कि ये सब कर्म मोह प्रधान हैं, अर्थात् आठों को में मोहनीय कर्म ही प्रधान है । इन कर्मों में कोई-कोई सर्वघाती और कोई-कोई देशघाती हैं, अर्थात् कोई आत्मा के गुण का पूर्ण रूप से घात करते हैं तो कोई आंशिक रूप से घात करते हैं। ये कर्म ही नरकभव आदि के प्रपंच को प्राप्त कराने में कारणभूत हैं । मोह कषाय से उत्पन्न होता है । कषाय की विशेषता से कर्म की स्थिति में विशेषता होती है । कषाय से ही समस्त दुःखों की प्राप्ति होती है । अत एव जो मुमुक्षु कर्मों की लघुता चाहता है उसे क्रोध आदि कषायों का संवरण करने के उपाय क्षमा आदि सद्गुणों का निरन्तर अभ्यास करना चाहिए । कहा भी है .. इस लोक में जो भी घोर दुःख है और तीनों लोकों में जो भी उत्तम सुख है, वह सब कषायों की वृद्धि और नाश के कारण ही समझना चाहिए । तात्पर्य यह हैं कि ज्योंज्यों कषायों की वृद्धि होती है, त्यों-त्यों दुःख की वृद्धि होती है और ज्यों-ज्यों कषायों का नाश होता है, त्यों-त्यों दुःख का नाश होता है । अतएव कषायों के बिनाश के लिए सदैव प्रयत्नशील रहना चाहिए ॥९॥ "आउए चउबिहे” इत्यादि ॥१०॥ आयुष्य कर्म चार प्रकार का है—(१) नारकायु (२) तिर्यंचायु (३) मनुष्यायु और (४) देवायु ॥१०॥ ४९ Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तस्वार्थसूत्रे तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे चतुर्थस्य मोहनीयस्य कर्मणो मूलप्रकृतिबन्धस्याऽष्टाविंशतिभेदा उत्तरप्रकृतयः प्ररूपिताः, सम्प्रति क्रमप्राप्तस्य पञ्चमस्या-ऽऽयुष्यकर्मणो मूलप्रकृतिबन्धस्य चतुर्भेदा उत्तरप्रकृतीः प्ररूपयितुमाह 'आउए चउव्विहे-" इत्यादि । आयुष्यं कर्म-उत्तरप्रकृतित्वेन चतुर्विधं प्रज्ञप्तम्, नारक-तैरश्च--मानुष्य-देवभेदतः । तथाच-आयुष्यकर्मणः उत्तरप्रकृतित्त्वस्य नारकायुष्यं-तैर्यग्योनायुष्य-मानुष्यायुष्यं-देवायुष्यम् इत्थं चातुर्विध्यं बोध्यम् ॥१०॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः--पूर्वसूत्रे चतुर्थमोहनीयकर्ममूलप्रकृतिबन्धस्याऽष्टाविंशतिभेदा उत्तरप्रकृतीः प्ररूपयन्-सम्प्रति-पञ्चमस्याऽऽयुप्यकर्मणो मूलप्रकृतिबन्धस्य चतुर्भेदा उत्तरप्रकृती प्ररूपयितुमाह--"आउए चउव्विहे नारग-तिरिक्ख-मणुस्स-देवभेयओ-" इति. । आयुष्यं कर्मउत्तरप्रकृतिरूपं चतुर्विधं प्रज्ञप्तम् ।। नारक-तैरश्च-मानुष-दैवभेदतः, नारकायुष्य-तैर्यग्योनायुष्य-मानुष्यायुष्य देवायुष्याणि भेदाः । तथाच-यस्य कर्मण उदयात् आत्मा प्रायोग्यप्रकृतिविशेषानुशायी भूतः सन् नारकतैर्यग्योनमानुषदेवगतिभावेन जीवति, यस्य च क्षयात् म्रियते , तदायुष्यं व्यपदिश्यते. तथाचोक्तम् "स्वानुरूपास्रवोपात्तं पौदगलं द्रव्यमात्मनः । जीवनं यत्तदायुष्कं उत्पादाद् यस्य जीवति. ॥१॥ इति.॥ तथाविधस्य खलु प्रथमबद्धस्या-ऽऽयुषोऽन्नादय उपकारका भवन्ति, । तस्य चा-ऽऽयुषः कर्मणो मूलप्रकृतिबन्धस्यो-त्तरप्रकृतिचतुष्टयं वर्तते नारकायुष्कम्-तैर्यग्योनिकायुष्कम् मानुषायुकम्-दैवायुष्कञ्चेति, तत्त्वार्थदीपिका-पूर्व सूत्र में कर्म की चौथी मूलप्रकृति मोहनीय की अठाईस उत्तर प्रकृतियों का प्ररूपण किया गया, अब पाँचवीं मूल प्रकृति आयु की चार उत्तर प्रकृतियाँ बतलाते हैं आयुष्यकर्म की उत्तरप्रकृतियाँ चार हैं-नरकायु, तिथंचायु, मनुष्यायु और देवायु ॥१०॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-पिछले सूत्र में चौथी मोहनीय रूप मूल कर्मप्रकृति की अठाईस उत्तर प्रकृतियों का निरूपण किया गया, अब आयु नामक पाँचवीं मूलकर्मप्रकृति की चार उत्तरप्रकृतियाँ कहते हैं— उत्तर प्रकृतिरूप आयुष्यकर्म चार प्रकार का कहा गया है--नरकायु, तिर्यंचायु, मनुष्यायु और देवायु । जिस कर्म के उदय से-आत्मा नारक, तियेच मनुष्य या देव के रूप में जीवित रहता है और जिस कर्म के क्षय से मर जाता है, उसे आयुष्यकर्म कहते हैं। कहा भी है अपने अनुरूप आस्रव के द्वारा ग्रहण किये हुए अन्न आदि उस प्रथमबद्ध आयु के उपकारक होते हैं । उस आयु नामक मूलप्रकृति की चार :त्तर प्रकृतियाँ हैं-(१) नारकायुष्क (२) तैर्यग्योनिकायुष्य (३) मानुषायुष्क (४) देवायुष्क । 'आयुष्' पद की व्युत्पत्ति इस Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - - - - - - - - - - - - - दीपिकानियुक्तिश्च अ. ३. सू. १० आयुष्यकर्मणो मैदनिरूपणम् ३८७ आयुष्पदव्युत्पत्तिस्तु-आनियन्ते शेषप्रकृतयः उपभोगाय जीवेन यस्मिन् तदायुः, कांस्यपात्राधारे भोक्तुरेव परिभोगाय शाल्योदनादि व्यञ्जनविकल्पाः कल्पन्ते। यद्वा-ऽऽनीयते तद्भवान्तर्भावी प्रकृतिगणोऽनेनेत्यायुः, रज्जुबद्रेक्षुयष्टिभारवत् । अथवा-शरीरधारणं प्रतिबन्ध आयतते इत्यायुर्निगडादिवत्, पृषोदरादित्वात्सिद्धिः । आयुरेवाऽऽयुष्कम्, तच्चतुर्विधम्-संसारस्य चतुर्गतिकत्वात्, तत्र-नरकाः पृथिवीपरिणतिविशेषा-उत्पत्ति-यातनास्थानरूपाः तत्सम्बन्धिनः -प्राणिनोऽपि नरकास्तास्थ्याव्यपदिश्यन्ते, तेषामिदमायु रकमुच्यते । तिर्यग्योनय एक--द्वि-त्रि-चतुः-पञ्चेन्द्रियाः तेषामिदं तैर्यग्योनयम्, । मनुष्या-सम्मूछिमाः, गर्भजाश्च, तेषामिदं मानुषम्, । देवानां भवनपति-वानव्यन्तर-ज्योतिष्क-वैमानिकानामिदं दैवमुच्यते, इत्येवं तावद् आयुष्यस्य मूलप्रकृतिबन्धस्य कर्मणः उत्तरप्रकृतिकर्मचतुर्विधं सम्पन्नम् ॥ १. मूलसूत्रम् - "णामे बायालीसविहे, गइ-जाइ-सरीराइ भेयओ-" ॥११॥ छाया-"नाम-द्विचत्वारिंशद्विधम्, गति-जाति-शरीरादिमेदतः-" ॥११॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे पञ्चमस्या--ऽऽयुष्यकर्मणश्चतस्र उत्तरप्रकृतयः प्रतिपादिताः, प्रकार हैं-आनीयन्ते अर्थात् लाई जाती हैं शेष कृतियाँ उपभोग के लिए जीव के द्वारा जिसमें उसे 'आयु' कहते हैं । · कांसे के पात्र रूप आधार में भोजन करने वाले के लिए ही शालि (चावल) और ओदन आदि विविध प्रकार के व्यंजन रक्खे जाते हैं अथवा आनीयन्ते अर्थात् लाई जाती हैं उस भव के अन्दर होने वाली प्रकृतियाँ जिसके द्वारा, उसे आयु कहते हैं; रस्से से बँधे हुए ईख ईशु के भारे के समान । तात्पर्य यह है कि जैसे रस्सा ईखों को इकट्ठा रखना है, उसी प्रकार आयुष्यकर्म अमुक भव संबन्धी समस्त प्रकृतियों को इकट्ठा कर रखता है । अथवा निगड़ (वेडी) आदि के समान शरीर धारण के प्रति जो यत्नशील होता है, वह आयु कहलाता है। आयु को ही आयुष्क कहते हैं। आयु चार प्रकार का है क्योंकि संसार चार गति रूप है । नरक पृथ्वी का एक विशेष प्रकार का परिणमन है । नरक वे यातनाओं के स्थान हैं। नरक में रहने वाले प्राणी भी नरक कहलाते हैं; नरक संबंधी (आयु) को नारक कहते हैं। एकेन्द्रिय, द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिकों की आयु को तैर्यग्योनिक कहते हैं। सम्मूर्छिम और गर्भज मनुष्यों की आयु को मानुषायु कहते हैं । भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिकों की आयु दैवायु कही जाती है। इस प्रकार आयुष्य मुलप्रकृति की चार प्रकृतियाँ सिद्ध हुई ॥१०॥ सूत्रार्थ--"णामे बायालीसविहे गइजाई" इत्यादि सूत्र ॥११ गति, जाति, शरीर आदि के भेद से नाम कर्म बयालीस प्रकार का है ॥११ तत्त्वार्थ दीपिका—पिछले सूत्र में पाँचवीं मूल कर्मप्रकृति आयुष्य की चार प्रकृतियाँ Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rrrrrrrrrrmiraram rammar ३८८ तत्त्वार्थसूत्रे सम्प्रति-क्रमप्राप्तस्य षष्ठस्य नामकर्मणोमूलप्रकृतिबन्धस्य द्विचत्वारिंशद् विधा उत्तरप्रकृतीः प्ररूपयितुमाह-"णामे" इत्यादि । नामकर्म-उत्तरप्रकृतित्वेन द्विचत्वारिंशद्विधं प्रज्ञप्तम् , गति-जातिशरीरादिभेदतः । गतिनाम-१ जातिनाम-२ शरीरनाम-३ शरीराङ्गोपाङ्गनाम-४ शरीरबन्धनाम-५ शरीरसंघातनाम-६ संहनननाम-७ संस्थाननाम-वर्णनाम–९ गन्धनाम-१० रसनाम-११ स्पर्शनाम-१२ अगुरुलघुनाम-१३ उपघातनाम-१४ पराघातनाम-१५ आनुपूर्वीनाम-१६ उच्छ्वासनाम-१७आतपनाम-१८ उद्योतनाम–१९ विहायोगतिनाम-२० त्रसनाम-२१ स्थावरनाम-२२ सूक्ष्मनाम२३ बादरनाम-२४ पर्याप्तनाम-२५ अपर्याप्तनाम–२६ साधारणशरीरनाम-२७ प्रत्येकशरीरनाम-२८ स्थिरनाम-२९ अस्थिरनाम-३० शुभनाम-३१ अशुभनाम-३२ सुभगनाम-३३ दुर्भगनाम-३४ सुस्वरनाम-३५ दुःस्वरनाम-३६ आदेयनाम-३७ अनादेयनाम-३८ यशःकीर्तिनाम-३९ अयशःकीर्तिनाम-४० निर्माणनाम-४१ तीर्थङ्करनाम-४२.इत्येवमुत्तरप्रकृतिनाम द्विचत्वारिंशविधं बोध्यम्- ॥११॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्वसूत्रे पञ्चमायुष्यकर्मणश्चतम्न उत्तरप्रकृतयः प्रतिपादिताः, सम्प्रतिक्रमप्राप्तषष्ठनामकर्मणो मूलप्रकृतिबन्धस्य द्विचत्वारिंशदविधा उत्तरप्रकृतीः प्ररूपयितुमाह-"णामेबायालीसविहे, गइ-जाइ-सरीराइ भेयओ-" इति । ___ नामकर्म-उत्तरप्रकृतित्वेन द्विचत्वारिंशद्विधं प्रज्ञप्तम्, गति–जाति-शरीरादिभेदतः । कहीं गई हैं, अब क्रमप्राप्त छठी मूल कर्म प्रकृति नामकर्म की बालीस उत्तरप्रकृतियाँ कहते हैं उत्तरप्रकृतियों की अपेक्षा से नामकर्म के बयालीस भेद हैं। वे इस प्रकार हैं-(१) गतिनाम (२) जातिनाम (३) शरीर नाम (४) शरीरांगोपांग नाम (५) शरीर बन्धन नाम (६) शरोर संघात नाम (७) संहनन नाम (८) संस्थान नाम (९) वर्णनाम (१०) गंध नाम (११) रसनाम (१२) स्पर्शनाम (१३) अगुरुलघु नाम (१४) उपघात नाम (१५) पराघात नाम (१६) आनुपूर्वी नाम (१७) उच्छ्वास नाम (१८) आतप नाम (१९) उद्योतनाम (२०) विहायोगति नाम .(२१) त्रसनाम (२२) स्थावर नाम (२३) सूक्ष्मनाम (२४) बादर नाम (२५) पर्याप्त नाम (२६) अपर्याप्त नाम (२७) साधारण शरीर नाम (२८) प्रत्येक शरीर नाम (२९) स्थिर नाम (३०) अस्थिर नाम (३१) शुभ नाम (३२) अशुभ नाम (३३)सुभग नाम (३४) दुर्भग नाम (३५) सुस्वर नाम (३६) दुःस्वर नाम (३७) आदेय नाम (३८) अनादेय नाम (३९) यशःकीर्ति नाम (४०) अयशःकीर्ति नाम (४१) निर्माण नाम और (४२) तीर्थकर नाम; ये नाम कर्म की क्यालीस उत्तर प्रकृतियों हैं ॥११॥ तत्त्वार्थ नियुक्ति- पिछले सूत्र में आयुष्य कर्म की चार उत्तरप्रकृतियाँ कही गई, क्रमप्राप्त नाम कर्म की वयालीस उत्तर प्रकृतियों को प्रतिपादन करते हैं Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तश्च अ० ३ सू०११ नामकर्मणो द्विचत्वारिंशभेदनिरूपणम् ३८९ गति–जाति-शरीर-शरीराङ्गोपाङ्ग-शरीरबन्ध-शरीरसंधात-संहनन-संस्थान-वर्ण-गन्ध-रस-स्पर्शा १३ १४ १५ १६ १७ १८ १९ २० २१ २२ २३ २४ ऽगुरुलघूपघात पराधाता-ऽऽनुपूर्युच्छ्वास - आतपो--द्योत विहायोगति-त्रस-स्थावर-सूक्ष्म--बादर२५ २६ २७ २८ २९ ३० ३१ ३२ ३३ ३४ ३५ पर्याप्ता--ऽपर्याप्त-साधारणशरीर--प्रत्येकशरीर--स्थिरा--स्थिर--शुभा-ऽशुभ-सुभग--दुर्भग--सुस्वर--दुः ३६ ३७ ३८ ३९ ४० ४१ ४२ स्वरा-ऽऽदेया--ऽनादेय--यशःकीर्त्य--यशःकीर्ति--निर्माण-तीर्थङ्करनामभेदात् । इत्येवं तावद् द्विचत्वाशिंभेदाः नामकर्मणो मूलप्रकृतिबन्धस्योत्तरप्रकृत्योऽवगन्तव्याः । आसामुत्तरप्रकृतीनां भेदास्तु-त्रिनवतिसंख्यका बोध्या, तथाहि-(१) गतिनामचतुर्विधम्, । नरक-- तिर्यग्--मनुष्य--देवगतिभेदात्४., (२) जातिनाम--पञ्चविधम् , एकेन्द्रिय--द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रिय--पञ्चेन्द्रियजातिभेदात् (९) (३) शरीरनाम--पञ्चविधम्, औदारिक-वैक्रिया ऽऽहारकतैजस कार्मणशरीरनामभेदात्-(१४) (४)शरीराङ्गोपाङ्गनाम--त्रिविधम्, औदारिक--बैक्रिया--ऽऽहारक शरीराङ्गोपाङ्गनामभेदात्३(१७) (५) शरीरबन्धनामपञ्चविधम्, औदारिकादिपञ्च शरीरबन्धभेदात्५ (२२) । (६) शरी गति, जाति, शरीर आदि के भेद से नाम कर्म की वयालीस उत्तर प्रकृतियाँ होती है । उनके नाम इस प्रकार हैं--(१) गति (२) जाति (३) शरीर (४) शरीरांगोपांग (५) शरीर बन्धन (६) शरीर संघात (७) संहनन (८) संस्थान (९) वर्ण (१०) गंध (११) रस (१२) स्पर्श (१३) अगुरु लघु (१४) उपघात (१५) पराघात (१६) आनुपूर्वी (१७) उच्छ्वास (१८) आतप (१९) उद्योत (२०) विहायो गति (२१) त्रस (२२) स्थावर (२३) सूक्ष्म (२४) बादर (२५) पर्याप्त (२६) अपर्याप्त (२७) साधारण शरीर (२८) प्रत्येकशरीर (२९) स्थिर (३०) अस्थिर (३१) शुभ (३२) अशुभ (३३) सुभग (३४) दुर्भग) (३५) सुस्वर (३६) दुःस्वर (३७) आदेय (३८) अनादेय (३९) यशःकीर्ति (४०) अयशः कीर्ति (४१) निर्माण और (४२) तीर्थकरनाम । इन (४२) उत्तरप्रकृतियों के तिरानवे (९३) भेद होते हैं, वे इस प्रकार हैं। (१) गतिनाम कर्मके चार भेद हैं-नरकगति, तिर्यंचगति, मनुष्यगति और देवगति । (२) जातिनामकर्म के पाँच भेद हैं-एकेन्द्रियजाति, द्वीन्द्रियजाति, त्रीन्द्रियजाति, चतुरिन्द्रियजाति और पंचेन्द्रियजाति ५(९)। (३) शरीरनामकर्म पाँच प्रकार का है-औदारिकशरीरनामकर्म, वैक्रिय शरीरनामकर्म, आहारकशरीरनामकर्म, तैजसशरीरनामकर्म और कार्मणशरीरनामकर्म ५(१४) । (४) अंगोपांगकर्म के तीन भेद हैं-औदारिक-अंगोपांग, वैक्रिय-अंगोपांग, आहारक अंगोपांग ३(१७)। (५) शरीरबन्धननामकर्म के पाँच भेद हैं-औदारिकशरीरबन्धन, वैक्रियशरीरबन्धन, आहारकशरीरबन्धन, तैजसशरीरबन्धन, कार्मणशरीरबन्धन ५(२२) । शरीर Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९० तत्त्वार्थसूत्रे रसंघातनाम--औदारिकादिपञ्चभेदात्पञ्चबिधम्५५(२७) (७)संहननं नाम--षड्विधम्, वज्रऋषभनाराचऋषभनाराच--नाराचाऽर्धनाराच--कीलिका--सेवार्तसंहननभेदात्. ।६ (३३) (८)संस्थाननामषइविधम्-समचतुरस्र-न्यग्रोधपरिमण्डल -सादि--कुब्ज-वामन--हुण्डनामभेदात् ६(३०) (९)वर्णनाम पञ्चविधं कष्ण--नील--रक्त--पीत--श्वेतभेदात्५ (४४)। (१०)गन्धनामद्विविधं सुरभि--दुरभिभेदात् २ (४६) (११)रसनामपञ्चबिधं तिक्त--कटु--कषाया-ऽम्ल--मधुरभेदात् ५ (५१)। (१२) स्पर्शनामाष्टविधं गुरुलघुकर्कश-.मृदु--शीतोष्ण-रूक्ष-स्निग्धभेदात् (५९) (१२-१५) अगुरुलघूपघात-पराघातनामाप्रत्येकमेकैकविधम् । ३ (६२) । (१६) आनुपूर्वीनाम--चतुर्विधम् , नरक-तिर्यग्--मनुष्य--देवगत्यानुपूर्वीनामभेदात् ४. (६६)।)१७-१९) उछ्वासोद्योताऽऽतपनामान्यपि-एकैकविधानि । ३ (६९) (२०) विहायोगतिनाम--द्विविधम्, प्रशस्ताऽप्रशस्तविहायोगतिभेदात् २ (७१)।। २१ २२ २३ २४ २५ २६ २७ २८ २९ शेषाणि-त्रस-स्थावर-सूक्ष्म-बादर-पर्याप्ता–ऽपर्याप्त--प्रत्येकशरीर-साधारणशरीर-स्थिरासंघातनामकर्म के पाँच भेद हैं-औदारिकशरीरसंघात, वैक्रियशरीरसंघात आहारकशरीरसंघात तैजसशरीरसंघात, कार्मणशरीरसंघात ५(२७) । (७) संहनननामकर्म के छह भेद हैं-बज्रऋषमनाराचसंहनन, ऋषभनाराचसंहनन, नाराचसंहनन, अर्धनाराचसंहनन, कीलिकासंहनन, सेवार्तसंहनननामकर्म ६(३३) । (८) संस्थाननामकर्म के छह भेद हैं-समचतुरस्रसंस्थाननाम न्यग्रोधपरिमंडलसंस्थान, सादिसंस्थान, कुञ्जकसंस्थान, वामनसंस्थान और हुण्डसंस्थाननामकर्म ६६(३९) । (९) वर्ण, (१०) गंध, (११) रस और (१२) स्पर्श के बीस २० भेद होते हैं-वर्ण नामकर्म के पाँच भेद हैं-काला, नीला, राता, पीला और श्वत ५ (४४) गन्धके दो भेद-सुरभि गंध और दुरभिगन्ध २(४६) रसके पाँच भेद-तिक्त, (तीखा) कटु, (कडुआ) कषायला, खट्टा, और मीठा ५(५२) स्पर्शनाम के आठ भेद-गुरु, लघु, कर्कश, मृदु (कोमल), शीत, उष्ण, रूक्ष, स्निग्ध (५९) (१३) अगुरुलघु भी एक प्रकार का है ६० । (१४) उपधात और (१५) पराघात का भी एक-एक भेद है । (६२) (१६) आनुपूर्वीनामकर्म के चार भेद हैं-नरकानुपूर्वी, तिर्यगानुपूर्वी, मनुष्यानुपूर्वी, और देवानुपूर्वी ४(६६)। (१७) उच्छ्वास, (१८) उद्योत (१९) आतप नामकर्म का एक-एक भेद है । (६९) (२०) विहायोगतिनामकर्म के दो भेद हैं-प्रशस्तविहायोगति और अप्रशस्तविहायोगतिनाम (७१) । नामकर्म के बयालीस भेदों में से यहाँ २० भेदों का वर्णन हुआ ? शेष बाईस भेद ये है २१ त्रस, २२ स्थावर, २३ सूक्ष्म, २४ बादर, २५ पर्याप्त, २६ अपर्याप्त २७ साधारणशरीर, २८ प्रत्येकशरीर, २९ स्थिर, ३० अस्थिर, ३१ शुभ, ३२ अशुभ, ३३ Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १.NN दीपिकनियुक्तिश्च अ ३ सू. ११ नामकर्मणो द्विचत्वारिंशभेदनिरूपणम् ३१५ ३० ३१ ३२ ३३ ३४ ३५ ३६ ३७ ३८ ३९ ४० ऽस्थिर-शुभा-ऽशुभ-सुभग-दुर्भग-सुस्वर-दुःस्वरा--ऽऽदेया-ऽनादेय-यशः किर्त्य यशःकीर्ति-नि ४१ ४२ र्माण-तीर्थकरनामानि द्वाविंशतिसंख्यकान्येकैकविधानि सन्ति २२(९३) इत्येवं रीत्या नामकर्मण एक सप्ततेविंशतेश्च संमेलने भवन्ति त्रिनवतिभेदास्तासां मूलोत्तरप्रकृीतनामिति सविस्तरं विविच्यते तत्र-नमयति-प्रापयति जीवं नारकादिभवान्तराणीति नाम-यहा-नमयति-प्रहृयति जीवप्रदेशसम्बन्धिपुद्गलद्रव्यविपाकसामर्थ्यात् नामेति यथार्थसंज्ञा यथा-शुक्लादिगुणोपेतद्रव्येषु चित्रपटादिव्यपदेशप्रवृत्तिर्नियतसंज्ञाहेतुर्भवति, तत्र-गतिनाम्नः पिण्डप्रकृतेश्चत्वारो भेदा नरकगतिनामादयो भवन्ति यदुदयात्-नारक इति व्यपदिश्यते तन्नारकगतिनाम, एवं तिर्यग् गतिनामादयोऽप्यवगन्तव्याः। एवं जातिनाम्नः पिण्डप्रकृतेः पञ्चभेदाः एकेन्द्रियजातिनाम-द्वीन्द्रियजातिनाम-त्रीन्द्रियजातिनाम-चतुरिन्द्रियजातिनाम-पञ्चेन्द्रियजातिनामसंज्ञकाः। तत्रैकेन्द्रियजातिनामकर्मोदयादेकेन्द्रिय इति व्यपदिश्यते, एकेन्द्रियसंज्ञाव्यपदेशहेतुरेके-न्द्रिय जातिनाम, एवं द्वीन्द्रियजातिनामादिष्वप्यवग न्तव्यम्. । ___ तत्रैकेन्द्रियजातिनामा-ऽनेकविधम्, पृथिवीकायिका-ऽप्कायिक--तेजस्कायिक-वायुकायिकवनस्पतिका यकजातिनामभेदात्, द्वि-त्रि-चतु-प्पञ्चेन्द्रियजातिनामान्यपि शङ्ख-शुक्तिका-युपदेसुभग, ३४ दुर्भग, ३५ सुस्वर, ३६ दुःस्वर ३७ आदेय, ३८ अनादेय, ३९ यश:कीर्ति, ४० अयशःकीर्ति, ४१ निर्माण और ४२ तीर्थङ्करनामकर्म का एक-एक ही भेद है । इस प्रकार (७१+२२-९३) इकहत्तर और ये बाईस सब मिलाकर पूर्वोक्त (नामकर्मकी) वयालीस प्रकृतियों के तिरानवे (९३) भेद होते हैं । अब यहाँ नामकर्म का सविस्तर विवेचन किया जाता है-- जो कर्म जीव को नरकभव आदि में ले जाता है अथवा जो कर्म जीवप्रदेशों से संबद्ध पुद्गलद्रव्य के विपाक के सामर्थ्य से जीव को नमाता है, वह नामकर्मकहलाता है । 'नाम' यह यथार्थ संज्ञा है, अर्थात् जैसा इस कर्म का नाम है, उसी प्रकार का उसका स्वभाव भी है । जैसे शुक्ल आदि गुणों से युक्त द्रब्यों में 'चित्रपट' ऐसा व्यवहार होता है, यह नियत संज्ञा का कारण है। गतिनामक पिण्डप्रकृति के चार भेद हैं-नरकगति आदि । जिस कर्म के उदय से जीव नारक कहलाता है, वह नरकगतिनामकर्म कहलाता है । इसी प्रकार शेष भी समझ लेना चाहिए । जातिनामक पिण्डप्रकृति के पाँच भेद हैं-एकेन्द्रियजातिनामकर्म, द्वीन्द्रिजातिनामकर्म, त्रीन्द्रियजातिनामकर्म, चतुरिन्द्रियजातिनामकर्म और पंचेन्द्रियजातिनामकर्म । एकेन्द्रियजातिनामकर्म के उदय से जीव एकेन्द्रिय कहलाता है अर्थात् 'एकेन्द्रिय' ऐसे व्यवहार का कारण एकेन्द्रियजातिकर्म है । इसी प्रकार द्वीन्द्रियजातिनामकर्म आदि के विषय में भी जानना चाहिए। एकेन्द्रियजातिनामकर्म भी अनेक प्रकार का है-पृथिवीकायिक-एकेन्द्रियजातिनामकर्म, अपकायिक-एकेन्द्रियजातिकर्म, तेजस्कायिक–एकेन्द्रियजातिनामकर्म, वायुकायिक–एकेन्द्रियजातिनाम Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९२. तत्त्वार्यसूत्रे हिका पिपीलिकादिभ्रमरसरघादितिर्यगमनुष्यादिजातिनामभेदेन वक्तव्यानि औदारिक-वैक्रिया-ऽऽहारक-तैजस-कार्मणशरीरनामानि पञ्चविधानि नामकर्मण उत्तरप्रकृतिरूपाणि भवन्ति । औदारिक-वैक्रियाहारकभेदभिन्नानि त्रिविधान्यपि शरीराङ्गोपाङ्गनामानि प्रत्येकमनेकविधानि भवन्ति, । तत्र-शरीराङ्गनाम खलु शिरोनाम-१उरोनाम-२ पृष्ठनाम-३बाहुनाम-४उदरनाम-५ चरणनाम-६हस्तनाम-७। उपाङ्गनामान्यपि अनेकविधानि भवन्ति, स्पर्शननाम-रसननाम घ्राणनाम-चक्षुर्नाम-श्रोत्रनाम प्रभृतीनि । एकेन्द्रियादिलक्षणपञ्चविधजातिषु स्त्रीपुरुषनपुंसकलिङ्गव्यवस्थानियामकमाकाररूपावयवरचनाव्यवस्थानियामकञ्च शरीरनिर्माणनामोच्यते । तथाच-सर्वजीवानां स्वकीय-स्वकीयशरीरावयवविन्यासनियमकारणं तावत् [शरीर]निर्माणनाम भवति.। हादिनिर्माणकलाकौशलशालितक्षकवत्. । ___ शरीरनामकर्मोदयात् गृहितेषु-गृह्यमाणेषु वा तद्योग्यपुद्गलेषु -आत्मप्रदेशस्थितेषु शरीराकारेण परिणामितेष्वपि जतुकाष्ठवत् । परस्परावियोगलक्षणं शरीर] बन्धननाम यदि न स्यात्-तदाकर्म, वनस्पतिकायिक-एकेन्द्रियजातिनामकर्म, । इसी प्रकार द्वीन्द्रियजातिनामकर्म शंख और शुक्तिका आदि के भेद से, त्रीन्द्रियजातिनाम उपदेटिका (उदयी) पिपीलिका आदि के भेद से, चतुरिन्द्रियजातिनाम भ्रमर तथा सरघा (मधुमक्खी) आदि के भेद से और पंचेन्द्रियजातिनाममनुष्य आदि जातिनाम के भेद से अनेक प्रकार के समझ लेने चाहिए । शरीरनामकर्म के पाँच भेद हैं-औदारिकशरीरनामकर्म, वैक्रियशरीरनामकर्म, आहारकशरीरनामकर्म, तैजसशरीरनामकर्म, कार्मणशरीर नामकर्म । औदारिक-अंगोपांग, वैक्रिय–अंगोपांग और आहारक-अंगोपांग के भेद से तीन प्रकार के अंगोपांगनामकर्म में से भी प्रत्येक के अनेक भेद होते हैं । शिरोनामकर्म ,उरोनामकर्म, पृष्ठनामकर्म, बाहुनामकर्म, उदरनामकर्म, चरणनामकर्म, हस्तनामकर्म, ये अंगनामकर्म के भेद हैं। इसी प्रकार उपांगनामकर्म भी अनेक प्रकार के होते हैं, जैसे-स्पर्शनउपांगनामकर्म, रसनाउपांगनामकर्म, घ्राण-उपांगनामकर्म, चक्षु-उपांगनामकर्म, श्रोत्र-उपांगनामकर्म इत्यादि । __ एकेन्द्रियजाति आदि पाँच प्रकार की जातियों में स्त्री, पुरुष, नपुंसक लिंग की व्यवस्था का नियमन करने वाला एवं अमुक प्रकार के अवयवों की रचना की व्यवस्था का नियामक निर्माण नाम कर्म : है। निर्माण नाम कर्म के उदय से ही समस्त जीवों के अपने-अपने ढंग के शरीर अवयवों की रचना होती है। यह निर्माण नाम कर्म महल-मकान आदि बनाने में कुशल कारीगर के समान है। शरीर नाम कर्म के उदय से शरीर के योग्य पुद्गलों को ग्रहण कर लिया, वे आत्म प्रदेशों में स्थित भी हो गए और शरीर के आकार में परिणत होगए, किन्तु उन्हें लाख और काष्ट के समान आपस में अवियोग (एक मेक रूप) करने वाला बन्धन नाम कर्म Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानयुक्तिश्च अ ३ सू. ११ नामकर्मणो द्वित्रत्वारिंशभेदनिरूपणम् ३९३ वालुकानिर्मितपुरुषवत् शरीराणि विघटेरन्. । तस्मात्-[शरीर बन्धननामस्वीकृतम्, यदपि-औदारिकशरीरादिभेदात् पञ्चविधम् प्रज्ञप्तम् । बद्धानामपि पुद्गलानां परस्परं जतुकाष्ठन्यायेन पुद्गलरचनाविशेषः संघातः । संयोगेनाऽऽत्मना गृहोतानां पुद्गलानां यस्य कर्मण उदयात्-औदारिकादिशरीरविशेषरचना भवति तत्संघातनामकर्मदारुमृत्पिण्डायःपिण्डसंघातवत् एतदपि संघातनाम-औदारिकादिशरीरभेदात् पञ्चविधम् । स चैवं विधः संघातनामकर्मभेदो यदि न स्यात् तदा--प्रत्यक्षतया विनिश्चेयः पुरुषस्त्री गवादि लक्षणो विविधशरीरभेदो नैव संभाव्येत, संघातकर्मविशेषाभावात्. । संहनननामापि षड्विधम्, वज्रऋषभनाराचादिभेदात्. । तत्राऽस्मां बन्धविशेषः संहननम्तत्र-वज्र-कीलिका--ऋषभः-परिवेष्टनपट्टः, नाराचः-उभयतोमर्कटबन्धः इति पदार्थः। यत्र द्वयोरस्नो रुभयतो मर्कटबन्धेन बद्धयोः पट्टाकृतिना तृतीयेनाऽस्मा परिवेष्टितयोरुपरि तदस्थित्रितयभेदि कीलिकाकारं वज्रनामकमस्थिभवेत्तद् वज्रर्षभनाराचसंहननम् १ यत् वज्राकारकीलिकारहितं पूर्वोक्तं संहननं तद्ऋषभनाराचसंहननम् २ यत्र उभयपार्श्वआदि न होता तो बालू से बने हुए पुरुष के समान शरीर बिशर जाते । तात्पर्य यह है कि जैसे बालू के कण आपस में मिले हुए होकर भी पृथक्-पृथक् रहते हैं, उसी प्रकार शरीर के पुद्गल पृथक्-पृथक् ही न रह जाएँ, इसके लिए बन्धन नाम स्वीकार किया गया है। बन्धन नाम कर्म भी औदारिक आदि शरीरों की तरह पाँच प्रकार का है। लाख और काष्ठ के समान परस्पर बद्ध पुद्गलों को जो प्रगाढ़ रचनाविशेष है, उसे संघात कहते हैं । तात्पर्य यह है कि आभा के द्वारा गृहीत पुगलों का बन्धन नाम कर्म के द्वारा आपस में बन्ध तो हो जाता है, मगर उस बन्ध में प्रगाढ़ता लाने वाला संघात नाम कर्म हैं । अतएव जिस कर्म के उदय से औदारिक आदि शरीरों की गाढी रचना होती है वह संधात नाम कर्म कहलाता है। जैसे काष्ठ में या मृत्तिका के पिण्ड में एक प्रकार को सघनता होती है, उसी प्रकार की सघनता शरीर-पुद्गलों में भी देखी जाती है । यह सघनता संघात लोभ कर्म के उदय से उत्पन्न होती है । संघात नाम कर्म भी शरीर नाम कर्म के समान औदारिक आदि के भेद से पाँच प्रकार का है। अगर संघात नाम कर्म न होता तो शरीर में जो ठोसपन दिखाई पड़ता है, वह न होता। संहनन नाम कर्म छह प्रकार का है-वज्र-ऋषभनाराच-संहनन, वज्र का अर्थ कीलिका है, ऋषभ का अर्थ परिवेष्टन पट्ट है, नाराच का अर्थ दोनों तर्फ मर्कट बन्ध है, इस प्रकार यह पदों का अर्थ हुआ। संहननों का अर्थ किया जाता है-जिसमें दो हड्डियाँ दोनों तर्फ मर्कट बन्ध से बन्धी हुई और फिर पट्टे की आकृति वाली तीसरी हड्डी से परिवेष्टित की हुई हों, उनके उपर उन तीनों हड्डियों को कीली के आकार की वज्र नाम की तीसरी हड्डी लगी हुई हो उस बन्धन विशेष को वज्र ऋषभनाराच संहनन कहते हैं १ । जिसमें हड्डियां सब ५० Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९४ तत्त्वार्थसूत्रे योर्मर्कटबन्धो भवेत्तत्-नाराचसंहननम् ३।यत्र-एकस्मिन् पार्श्वे मर्कटबन्धः, द्वितीये कीलिका भवेत्तद् अर्धनाराचसंहननम् ४।यत्र द्वयोरस्नोःसन्धिभागः कीलिकया विद्धो भवेत् यत्र कीलिकाविद्धास्थिद्वयसंचितं तत् कीलिकासंहननम् ५।यत्र अस्थ्यां परस्परं पर्यन्तभागैःस्पर्शनमात्रं भवेत्तत् सेवार्तसंहननम्। संस्थाननाम-तावत्षविधम् समचतुरस्रादिभेदात्. तत्र संस्थानं संस्थितिः आकारविशेषोऽवयवरचनाविवेषःपूर्वोक्तेष्वेव बध्यमानेषु पुद्गलेषु यस्य कर्मणउदयात् संस्थानविशेषो भवति. तत्संस्थाननाम । तत्र-समञ्च तत् चतुरस्रञ्चेति समचतुरस्रम्, मानोन्मानप्रमाणमन्यूनमनधिकम्, एवं न्यग्रोधपरिमण्डलादिकमपि बोध्यम् । वर्णनाम-कृष्णनीललोहितपीतशुक्लनामभेदात् पञ्चविधम् । गन्धनाम-द्विविधम्, सुरभिपूर्वोक्त प्रकार से हों किन्तु वज्राकार कोलिका मात्र नहीं हो उस बन्धन विशेष को ऋषभनाराचसंहनन कहते हैं २ । जिसमें दोनों तर्फ में मर्कट बन्ध हो उसको नाराचसंहनन कहते हैं । ३ जिसमें एक तर्फ तो मर्कट बन्ध हो दूसरी तर्फ कीलिका हो उसकों अर्द्धनाराच संहनन कहने हैं ४ । जिसमें दो हड्डियों का संधि भाग (जोड) कीलिका से विद्ध-बंधी हुई हो उसको कीलिका संहनन कहते हैं ५ । और जिसमें हड्डियों का अग्रभाग परस्पर में स्पर्श मात्र से मिले हुए हों उसको सेवार्त्त संहनन कहते हैं ६ । ___ संस्थान नाम कर्म के छह भेद हैं-समचतुरस्रसंस्थान आदि । यहाँ संस्थान का आशय है-आकार अर्थात् अमुक आकार में शरीर की रचना होना तात्पर्य यह है कि शरीर के योग्य बाँधे जाने वाले पुद्गलों में जिस कर्म के उदय से कोई विशिष्ट आकृति उत्पन्न होती है, वह संस्थान नाम कर्म कहलाता है। जो संस्थान सम चौरस हो वह समचतुरस्र कहलाता है। मान, उन्मान और प्रमाण की अपेक्षा से उसमें न न्यूनता होती है, और न अधिकता। __जिसमें नाभि से ऊपर के भाग में सभी अवयव चरस समचतुष्कोण अर्थात् यथोचित लक्षण वाले हों किन्तु नाभि के नीचे का भाग ऊपर जैसा न हो उसको न्यग्रोध परिमंडल संस्थान कहते हैं २ । जिसमें नाभि के नीचे के भाग में सभी अवयव समचतुरस्त्र समचतुष्कोण अर्थात् यथोचित लक्षण वाले हों किन्तु नाभि के उपर का भाग नीचे जैसा न हो उसको सादि संस्थान कहते हैं ३। जिसमें ग्रीवा-गर्दन-हस्त और चरण समचतुरस्रसमचतुष्कोण अर्थात् यथोचित लक्षणवाले हों किन्तु शरीर का मध्यभाग-हृदय पीठ आदि संक्षिप्तविकृत हो उसको कुब्जसंस्थान कहते हैं ४ । जिसमें शरीर का मध्य भाग तथा ग्रीवा-गर्दन हस्त और चरण सब समचतुरस्त्र-समचतुष्कोण और यथोचित लक्षणवाले हों किन्तु प्रमाण में छोटे हों उसको वामन–संस्थान कहते हैं ५ । जिसमें हस्त चरण आदि अवयव बहुप्राय अर्थात् प्रमाणोपेत नहीं हों उसको हुंडसंस्थान कहते हैं ६ ।। वर्णनामकर्म पाँच प्रकार का है-कृष्ण वर्णनामकर्म, नील वर्ण नामकर्म, रक्त वर्ण Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपक नर्युक्तिश्च अ० ३ सू. ११ नामकर्मणो द्विचत्वारिंशद्भेदनिरूपणम् ३९५ दुरभिगन्धभेदात् । एवं तिक्तकटुकषाया - ऽम्लमधुर नामभेदात् रसनाम पञ्चविधम् । स्पर्शनाम खल औदारिकादिषु शरीरेषु यस्य कर्मण उदयात् कर्कशादिः स्पर्शविशेषो भवति, तदुच्यते । तच्चाष्टवि धम्क . कर्कश - मृदु - गुरु - लघु - शीतोष्ण - स्निग्ध – रूक्षभेदात्. । अगुरु-लघुपरिणाम नियामकमगुरुलघुनाम व्यपदिश्यते, गुरुत्व - लघुत्व - गुरुलघुत्व परिणामत्रयनिषेधकमगुरुलघुनामा–ऽवसेयम् । तथाच - यस्य कर्मण उदयात् सर्वजीवानां कुब्जादीनां निजशरीराणि न गुरूणि-नापि लघूनि स्वतो भवन्ति, किन्तु - अगुरुलघुपरिणामेवा - ऽवरुन्धन्ति, तत्कर्म अगुरुलघुशब्देन व्यपदिश्यते, सर्वद्रव्याण्येव स्थित्यादिनाऽनेकेन स्वभावेन परिणमन्ते तत्राऽगुरुलघुपरिणामस्य नियामकं तावद् अगुरुलघुनामवर्तते । शरीराङ्गोपाङ्गानां पूर्वोक्तानां यस्य कर्मण उदयात् परैरनेकवारमुपधातः क्रियते, तदुपधातनाम. । परत्रासप्रतिघातादिजनकं पराधातनाम, यस्य कर्मण उदयात् कश्चिद्विपश्चिद् दर्शनमात्रेणैवौजस्वीवाक्चातुर्येणा-ऽन्यां सभामुपगतः सभ्यानामपि त्रासमुत्पादयति परप्रतिभाप्रतिघातं वा करोतितत्पराघातनामव्यपदिश्यते । नाम कर्म, पीतवर्ण नाम कर्म, शुक्ल वर्ण नाम कर्म । गन्ध नाम कर्म के दो भेद हैं- सुरभिगंधनाम कर्म और दुरभिगंध नाम कर्म । रसनाम कर्म के पाँच भेद हैं- तिक्तरसनाम कर्म, कटुकरस नाम कर्म, कषायरस नाम कर्म, अम्लरस नाम कर्म और मधुरसनाम कर्म I स्पर्शनाम कर्म आठ प्रकार का है - कर्कशस्पर्श नामकर्म, मृदुस्पर्शनामकर्म, गुरुस्पर्श नाम कर्म, लघुस्पर्श नाम कर्म, शीतस्पर्श नाम कर्म, उष्णस्पर्श नाम कर्म, स्निग्धस्पर्श नाम कर्म और रूक्षस्पर्श नाम कर्म । ये वर्ण-गंध-रस-स्पर्श नामक नामकर्म शरीर में अमुक-अमुक प्रकार के वर्ण गन्ध आदि को उत्पन्न करते हैं । अगुरु लघु नाम कर्म वह है जो शरीर की अगुरु लघुता का नियामक होता है । गुरुता, लघुता और गुरु-लघुता, इन तीन प्रकार के परिणामों का निषेधक जो परिणाम है, वह अगुरुलघु कहलाता है । अभिप्राय यह है कि जिस कर्म के ऊदय से सब जीवों के शरीर न अति गुरु होते हैं, न अति लघु होते हैं, किन्तु अगुरुलघु परिणाम वाले होते हैं, वह अगुरुलघु नाम कर्म कहलाता है । सब द्रव्य स्थिति आदि अनेकस्वभावों से परिणत होते हैं । उनमें से अगुरु लघु परिणाम का नियामक अगुरु लघु नाम कर्म है । जिस नाम कर्म के उदय से अपने ही शरीर के अवयव आपको ही कष्टदायक होते हैं, वह उपघात नाम कर्म है । दूसरे को त्रास या प्रतिघात आदि उत्पन्न करने वाला पघात नामकर्म है । जिस कर्म के उदय से कोई विद्वान् दर्शनमात्र से ओजस्वी प्रतीत I Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तस्वार्थसूत्रे ruarAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA आनुपूर्वीच-क्षेत्रसन्निवेशक्रमरूपा-ऽवसेया, तत्र यत्कर्मोदयात्-अतिशयेन तद्गमनाऽनुगुण्य स्यात् तदप्यानुपूर्वी कथ्यते.। साचा-ऽन्तर्गति विविधा भवति, ऋज्वी--वक्रा च, । तत्र यदा समयप्रमाणया ऋज्च्या गच्छति तदा-अग्रिमायुःकर्मानुभवन्नाऽऽनुपूर्वी नाम कर्मणैवोत्पतिस्थान प्राप्तः सन् पुरःसमुपस्थितमायुरासादयति. । वक्रगत्यातु-द्वि-त्रि-चतुःसमयप्रमाणया कूर्पर-लाङ्गल-गोमूत्रिका लक्षणया प्रवृत्तो वक्रारम्भकाले पुरस्कृतमायुरासादयति. तदैव चाऽऽनुपूर्वीनामकर्माऽप्युदेति । अथ यथा-ऋज्ज्यां गतौ-आनुपूर्वी नाम कर्मविनैवोत्पत्तिस्थानं प्राप्नोति. । एवं वक्रगत्यामपि कथं ना--ऽऽनुपूर्वी नामविनैवोत्यत्तिस्थान प्राप्नोतीति चेत् ? उच्यते, ऋज्व्यां गतौ पूर्वायुर्व्यापारेणैव गच्छति, यत्र तत्पूर्वमायुःकर्मक्षीणं भवति, तत्रैव तस्य खलु अध्वयष्टिस्थानीयस्याऽऽनुपूर्वीनामकर्मण उदयो भवति-- । तथाच--वक्रगतौ वर्तमानभवायुः कर्मणः क्षयादानुपूर्वी नामकर्म भवति । होता है और किसी सभा में पहुंच कर वचनचातुर्य से अन्य सदस्यों को त्रास उत्पन्न करता है अथवा दूसरों की प्रतिभा का प्रतिघात करता है, वह पराघात नाम कर्म कहलाता है । जीव जब वर्तमान शरीर को त्याग कर नवीन जन्म ग्रहण करने के लिए विग्रहगति करता है, उस समय इस कर्म का उदय होता है। इस आनुपूर्वी नाम कर्म के उदय से जीव अपने नियत उत्पत्ति क्षेत्र में पहुँचता है। क्षेत्र के सन्निवेश क्रम को आनुपूर्वी कहते हैं। जिस कर्म के उदय से अतिशय के साथ गमन की अनुकूलता होती है, उसे भी आनुपूर्वी कहते हैं । वह अन्तरालगति दो प्रकार की है—ऋजुगति और वक्रगति । जीव जब एक समय प्रमाण ऋजुगति से गमन करता है तब अगली आयु कर्म का अनुभव करता हुआ ही आनुपूर्वी नाम कर्म के द्वारा उत्पत्ति स्थान को प्राप्त होकर अगली आयु को प्राप्त करता है। दो, तीन या चार समय वाली वक्रगति से, जो पाणिमुक्ता, लांगलिका और गोमूत्रिका लक्षण वाली होती है, गमन करता है तो मोड़ आरम्भ होने के समय आगामी आयु को प्राप्त कर लेता है। उसी समय आनुपूर्वी नाम कर्म का ऊदय होता है। ___शंका-जैसे ऋजुगति में आनुपूर्वी नाम कर्म के उदय के बिना ही जीव अपने उत्पत्ति क्षेत्र में पहुँच जाता है, उसी प्रकार वक्रगति करके भी आनुपूर्वी नाम कर्म के बिना ही उत्पत्ति क्षेत्र में क्यों नहीं प्राप्त हो जाता ? समाधान-ऋजुगति में पूर्वभव संबंधी आयु के व्यापार से ही जीव का गमन होता है ; जहाँ पूर्वभव की आयु का क्षय हो जाता है वही आनुपूर्वी नाम कर्म का, जो अध्वयष्टि अर्थात् मार्ग में पड़ी लकड़ी के समान है, उदय होता है । इस प्रकार वक्रगति में वर्तमान भव के आयु कर्म का क्षय होने पर आनुपूर्वी नाम कर्म का उदय होता है। Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ३ सू० ११ नामकर्मणो द्विचत्वारिंशभेदनिरूपणम् १९७ प्राणापानपुद्गलग्रहणसामर्थ्यजनकम्-उच्छ्वासनाम । आतपसामर्थ्यजनकं तावद् आतपनाम-उच्यते । प्रकाशसामर्थ्यजनकमुद्योतनाम । लब्धिशिक्षर्द्धिहेतुकस्याऽऽकाशगमनस्य जनक विहगगतिनाम, तत्र-प्रशस्ता विहगगति हंसादीनाम् , अप्रशस्ता पुनरुष्ट्रादीनाम् । त्रसत्वनिष्पादकत्रसनाम, त्रसाः-द्वि-त्रि-चतुष्पञ्चेन्द्रियलक्षणा जीवा उच्यन्ते, त्रस्यन्तीति त्रसाः । स्थावरत्वनिष्पादकं स्थावरनाम, । सूक्ष्म शरीरनिवर्तकं-सूक्ष्मनाम । बादरशरीरनिवर्तकंबादरनाम । पर्याप्तनामविविच्यते-तत्र पर्याप्तं पर्याप्तिः सा तावत्पश्चविधा-आहारपर्याप्तिः-शरीरपर्याप्तिः-इन्द्रियपर्याप्तिः-भासामणपज्जत्ति-भाषामनःपर्याप्तिश्च-। तत्रात्मनः क्रियापरिसमाप्तिः पर्याप्तिरुच्यते । तथा च-पुद्गलरूपात्मनःकरणविशेषः पर्याप्तिः, येन करणविशेषेणाऽऽ-त्मनः आहारादिग्रहणसामध्ये निष्पद्यते, तच्च करणं यैः पुद्गलै निष्पाद्यते ते पुद्गला आत्मना गृहीताः सन्तस्तथाविधपरिणतिशालिनः पर्याप्तिशब्देन व्यपदिश्यन्ते । मनःप्राप्तिरपि-इन्द्रियपर्याप्तिमध्ये गतार्था-1 पर्याप्तिनिवर्तकं-पर्याप्तिनाम । एवमपर्याप्ति प्राणापान अर्थात् उच्छवास और निश्वास के योग्य पुद्गलों को ग्रहण करने की शक्ति उत्पन्न करने वाला कर्म उच्छ्वास नाम कर्म कहलाता है। आतप के सामर्थ्य का जनक कर्म आतपनाम कर्म है । प्रकाश की शक्ति उत्पन्न करने वाला उद्योतनाम कर्म है। लब्धि, शिक्षा या ऋद्धि के प्रभाव से आकाश में गमन करने की शक्ति उत्पन्न करने वाला कर्म विहगगति या विहायोगति नाम कर्म कहलाता है। प्रशस्त विहायोगति हंस आदि की सुन्दर चाल और अप्रशस्त विहायोगति ऊंट आदि की भद्दी चाल समझना चाहिए । द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और पंचेन्द्रिय जीव त्रस कहे जाते हैं । जिस कर्म के उदय से त्रस पर्याय की प्राप्ति होती है वह त्रस नाम कर्म है। जिस कर्म के उदय से स्थावर पर्याय की प्राप्ति हो, वह स्थावर नामकर्म है । सूक्ष्म शरीर का जनक सूक्ष्मनामकर्म है । जिसके उदय से बादर शरीर उत्पन्न हो वह बादरनामकर्म कहलाता है। पर्याप्त नाम कर्म का विवेचन-जिस कर्म के उदय से अपने-अपने योग्य पर्याप्तियों की पूर्णता हो वह पर्याप्ति नाम कर्म कहलाता है। पर्याप्तियाँ पॉच हैं-आहारपर्याप्ति, शरीरपर्याप्ति, इन्द्रियपर्याप्ति 'भासामणपज्जत्ति' और भाषामनःपर्याप्ति । आत्मा की क्रिया की समाप्ति को पर्याप्ति कहते हैं । इस तरह पर्याप्ति आत्मा का एक प्रकार का करण है । उस करण से आत्मा में आहार आदि को ग्रहण करने का सामर्थ्य उत्पन्न होता है, वह करण जिन पुद्गलों से उत्पन्न होता है, वे पुद्गल आत्मा के द्वारा गृहीत होकर एवं विशिष्ट परिणाम से परिणत होकर पर्याप्ति कहलाते हैं । मनः पर्याप्ति इन्द्रियपर्याप्ति में सम्मिलित है, अतः उसकी पृथक गणना नहीं की गई है। . Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ तत्त्वार्थसूत्रे निवर्तकमपर्याप्तिनाम । अनेकजीवसाधारणशरीरनिवर्तकं साधारणशरीरनाम, अनन्तानां जीवानामेकं शरीरं साधारणं किसलय-निगोदवज्रप्रभृति, यथा-एकजीवस्य परिभोगः तथा ऽनेकस्यापि सदमिन्नम् एकं साधारणं सत् यस्य कर्मण उदयात् निष्पद्यते तत्-साधारणशरीरनाम । स्थिरत्वनिष्पादकं स्थिरनाम । तद्विपरीतमस्थिरनाम । एवम्-शुभा-ऽशुभ-सुभगदुर्भग-सुस्वर-दुःस्वरेष्वपि कर्मसु विभावनीयम् । आदेयत्वनिवर्तकम्-आदेयनाम । तद्विपरीतमनादेय नाम यशोर्निवर्तकं यशः कीर्त्तिनाम । तद् विपरीतमयशः कीर्तिनाम । तीर्थकरत्वनिवर्तकं तीर्थकरनाम ___ एवं यस्य कर्मण उदयाद् दर्शन-ज्ञान-चरण लक्षणं तीर्थ प्रवर्तयति मुनिगृहस्थ सर्वविरति-देशविरतिधर्मञ्चोपदिशति आक्षेपिणी-संक्षेपिणी-संवेग-निर्वेदकथाभिर्भव्यजनसंसिद्धये सुराऽसुर-नरपतिपूजितश्च भवति तत् तीर्थकरनाम, इत्येवं सोत्तर नामकर्मभेदो बहुविधः प्रज्ञप्तः ॥११॥ जिस कर्म के उदय से जीव अपने योग्य पर्याप्तियों को पूर्ण न कर पावे उसे अपर्याप्तिनाम कर्म कहते हैं। जिस कर्म के उदय से ऐसे शरीर का निर्माण हो जो अनेक (अनन्त) जीवों के लिए साधारण हो, वह साधारण नाम कर्म कहलाता है । अनन्त जीवों का जो एक ही शरीर होता है, उसे साधारणशरीर कहते हैं । ऐसा शरीर कोंपल आदि निगोद में ही पाया जाता है। वहाँ एक जीव का आहार अनन्त जीवों का आहार होता है, एक का श्वासोच्छ्वास ही अनन्त जीवों का श्वासोच्छ्वास होता है । ऐसा साधारण शरीर जिस कर्म के उदय से निष्पन्न होता है, वह साधारणशरीर नाम कर्म है। स्थिरता उत्पन्न करने वाला कर्म स्थिरनामकर्म है । इससे जो विपरीत हो वह अस्थिर नामकर्म है । इसी प्रकार शुभ, अशुभ, सुभग, दुर्भग, सुस्वर और दुःस्वर नाम कर्म भी समझ लेने चाहिए । आदेयता उत्पन्न करने वाला आदेयनामकर्म कहलाता है और जो उससे विपरीत हो वह अनादेयनामकर्म है । जिसके उदय से यश और कीर्ति फैले वह यशः कीर्तिनामकर्म और जिसके उदय से अपयश एवं अपकीर्ति हो, वह अयशःकीर्तिनामकर्म कहलाता है । जिस कर्म के उदय से तीर्थकरत्व की प्राप्ति हो, उसे तीर्थकरनामकर्म कहते हैं । इस कर्म के उदय से जीव दर्शन ज्ञान-चारित्र रूप तीर्थ की प्रवृत्ति करता है, मुनियों के सर्वविरति और गृहस्थों के देशविरति धर्म का उपदेश करता है, आक्षेपिणी, विक्षेपिणी, संवेगिनी और निर्वेदिनी कथाओं के द्वारा भव्य जनों की सिद्धि-मोक्ष के लिए मोक्षमार्ग प्रदर्शित करता है और जिस कर्म के प्रभाव से सुरेन्द्रों, असुरेन्द्रों एवं नरेन्द्रों द्वारा पूजित होता है वह तीर्थकरनामकर्मकहलाता है। इस प्रकार नामकर्म की उत्तर एवं उत्तरोत्तर प्रकृतियाँ अनेक प्रकार की कही गई है ॥११॥ Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ० ३ सू० १२ गोत्रकर्मणोद्वैविध्यनिरूपणम् ३९९ मूलसूत्रम् - " गोए दुविहे, उच्चे - नीए य-" ॥१२॥ छाया "गोत्रं द्विविधम्, उच्चैर्नीचश्च - ' ॥१२॥ तत्त्वार्थदीपिका - पूर्वसूत्रे नामकर्ममूलप्रकृतिबन्धस्य द्विचत्वारिंशदविधमुत्तरप्रकृतिकर्मप्रतिपादितम् सम्प्रति—गोत्रकर्मणो द्वैविध्यं प्रतिपादयितुमाह - " गोए दुविहे उच्चे नीए य-" इति । गोत्रं कर्म - द्विविधं प्रज्ञप्तम् । उच्चगोत्रम् - नीचगोत्रं चेति । भवति, तत्रोच्चगोत्रम्—देश–जाति -कुल-स्थान - मान - सत्कारैश्वर्याद्युत्कर्षनिष्पादकं तद्विपरीतं - नीचगोत्रम् । चण्डाल - व्याध - मीनबन्धदास्यादिनिष्पादकं भवति ॥ १२ ॥ तत्वार्थनिर्युक्तिः पूर्वसूत्रे - द्विचत्वारिंशद्विधमुत्त र प्रकृतिकर्म, नामकर्ममूलप्रकृतिबन्धस्य द्विविधमुत्तरप्रकृतिकर्मप्रतिपादयितुमाह - "गोए दुविहे उच्चा - नीया य - "इति । गोत्रं कर्म द्विविधम् प्रज्ञप्तम्, उच्चगोत्रं - नीचगोत्रं चेति । तत्र-यदुदयाद् जीव उच्चैर्जातिं प्राप्नोति तदउच्चगोत्रम् | यदुदयाच्च जीवो नीचैर्जाति प्राप्नोति तन्नीचगोत्रमुच्यते । तत्रोच्च गोत्रम् - आर्यदेशेषु मगधाऽङ्गकलिङ्गबङ्गादिषु - उत्पत्तिप्रयोजक भवति । एवम्–हरिवंशेक्ष्वाकुप्रभृति पितृवंशरूपजातिषु, एवं मातृवंशरूपोप्रभोगादिकुलेषु चोत्पत्तिप्रयोजकं भवति । एवं-प्रभोः समीपे प्रत्यासन्नतयो - पवेशनादिरूपस्थानस्य स्वकरेण वस्त्रप्रदामादि सूत्रार्थ - "गोए दुविहे उच्चा नीयाय' सूत्र - १२ गोत्रकर्म की दो उत्तर प्रकृति हैं- उच्चगोत्र और नीच गोत्र । तत्वार्थदीपिका - पूर्वसूत्र में नाम कर्म नामक मूल प्रकृति की बयालीस उत्तर प्रकृतियों का प्रतिपादन किया गया; अब गोत्रकर्म की दो उत्तर प्रकृतियों का कथन करते हैंगोत्रकर्म की उत्तर प्रकृतियाँ दो हैं- उच्चगोत्र और नीचगोत्र । उच्चगोत्र देश-जाति-कुल-स्थान- मान-सत्कार - ऐश्वर्य आदि का उत्कर्ष उत्पन्न करता है । नीचगोत्र इससे विपरीत होता है । इसके उदय से चाण्डाल, व्याध, मच्छीमार, दास दासी आदि अवस्थाओं की प्राप्ति होती है ॥ १२ ॥ 1 तत्त्वार्थनिर्युक्ति-पिछले सूत्र में नाम कर्म की बयालीस उत्तर प्रकृतियों का निरूपण किया गया है | अब गोत्र नामक जो मूलप्रकृति है, उसकी दो प्रकृतियों का कथन करते हैं— गोत्रकर्म के दो भेद हैं उच्चगोत्र और नीचगोत्रं । जिस कर्म के उदय से जीव उच्च जाति को प्राप्त करता है, वह उच्चगोत्र और जिसके उदय से नीच जाति को प्राप्त करे वह नीचगोत्र कर्म कहलाता है । उच्चगोत्र कर्म मगध, अंग, कलिंग, बंग आदि आर्य देशों में जन्म लेने का हरिवंश, इक्ष्वाकु आदि पितृवंश रूप जातियों में तथा उग्रकुल भोगकुल आदि मातृवंश रूप उत्तम कुलों में जन्म लेने का कारण होता है । इसी प्रकार प्रभु प्रभावशाली के समीप में नज़दीकी से बैठने आदि Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थस्त्रे रूपमानस्य, अभ्युत्थानासनाऽञ्जलिप्रग्रहादिरूपसत्कारस्य, गजाश्वरथपदातिप्रभृत्यैश्वर्यस्य चोत्कर्षनिर्वर्तकमुच्चगोत्रं भवति । नीचगोत्रं पुनश्चाण्डाल-वरुड-व्याध-धीवरजालपाशदासभावा-ऽवस्करशोधकादिनिर्वर्तकं भवति, यदुदयात् सर्वलोकसमादृते-इक्ष्वाकुवंशे, सूर्यवंशे, चन्द्रवंशे, कुरुवंशे, हरिवंशे-उग्रवंशे, इत्यादिवशेषु जीवस्य जन्म भवति तदुच्चैर्गोत्रमिति ब्यपदिश्यते । ___यदुदयाच्च-निन्दिते दरिद्रे-भ्रष्टाचारे-ऽसत्यवादिके तस्करवृत्तिकारके-व्यभिचारिणिप्राणिवधकारके चाण्डालादिनिन्दितकुले जीवस्य जन्म भवति, तद्नीचगोत्रमिति फलितम् ॥१२॥ मूलसूत्रम्- "अंतराए पंचविहे, दाण-लाभ-भोग-उपभोग-चीरियंतरायभेयओ" . छाया-'अन्तरायः पञ्चविधः, दान-लाभ-भोगो-पभोग-वीर्यान्तरायभेदतः” १३ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे गोत्रकर्मणो मूलप्रकृतिबन्धस्य द्विविधिमुत्तरप्रकृतिबन्धस्वरूपं प्रतिपादितम्, सम्प्रत्यष्टमस्याऽन्तरायकर्मणः पञ्चविधमुत्तरप्रकृतिबन्धस्वरूपं प्रतिपादयितुमाह"अंतराए" इत्यादि । अन्तरायकर्म-उत्तरप्रकृतित्वेन पञ्चविधं प्रज्ञप्तम् , दानान्तराय-लाभान्तराय भोगान्तरायो-पभोगान्तराय-वीर्यान्तरायभेदात् । . तत्र-दानलाभभोगोपभोगवीर्यपरिणामव्याघातहेतुत्वाद् दानान्तरायादिव्यपदेशो भवति । रूप स्थान का, अपने हाथ से वस्त्र प्रदान आदि रूप मान का, अभ्युत्थान, आसन, अंजलिप्रग्रह आदि सत्कार का तथा हाथी घोड़ा रथ एवं पदाति आदि ऐश्वर्य पैदा करने वाला उच्चगोत्र कर्म कहलाता है। नीचगोत्र कर्म के उदय से चाण्डाल, वरुड, व्याध, धीवर जालपाश, दासभाव, कूड़ा-कचरा बुहारने वाला आदि होता है । जिसके उदय से समस्त लोक में आहत इक्ष्वाकुवंश, सूर्यवंश, चन्द्रवंश, कुरुवंश, हरिवंश तथा उग्रवंश आदि उत्तम वंशों में से किसी में जन्म होता है, उसे उच्चगोत्र कर्म कहते है। इसके विपरीत जिस कर्म के उदय से निन्दित, दरिद्र, भ्रष्टाचारी, असत्यभाषी चौरवृत्तिकारक, व्यभिचारी, हिंसक, चाण्डाल आदि कुलों में जीव का जन्म होता है; वह नीच गोत्र कहलाता है ॥ १२ ॥ . सूत्रार्थ-" अंतराए पंचविहे' इत्यादि । सूत्र-१३ अन्तराय कर्म पाँच प्रकार का है-दानान्तराय, लाभान्तराय, भोगान्तराय, उपभोगान्तराय और वीर्यान्तराय ॥ १३ ॥ .. तत्त्वार्थदीपिका—पूर्वसूत्र में गोत्र कर्म रूप मूल प्रकृति की दो उत्तर प्रकृतियों का प्रतिपादन किया गया है, अब आठवीं मूलप्रकृति अन्तराय कर्म की पाँच उत्तर प्रकृतियों का निरूपण करने के लिए कहते हैं- अन्तराय कर्म को उत्तर प्रकृतियां पाँच कही गई हैं, यथादानान्तराय, लाभान्तराय, भोगान्तराय, उपभोगान्तराय और वीर्यान्तराय । : यह कर्म दान, लाभ, भोग, उपभोग और वीर्य परिणाम में विघ्न डालने का कारण होता Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकनियुक्तिश्च अ ३ सू. १३ अन्तरायकर्मणः पञ्चविधत्वनिरूपणम् ४०१ तथाच-यदुदयात् दातुकामोऽपि, न ददाति, लब्धुकामोऽपि, न लभते, भोक्तुमिच्छन्नपि न भुङ्क्ते उपभोक्तुमभिवाञ्छन्नपि नोपभुङ्क्त, उत्सहितुकामोऽपि नोत्सहते, तद्अन्तरायकर्म दानान्तरायादिभेदात् । पञ्चविधं तावत् उत्तरप्रकृतिरूपं सम्पद्यते ॥१३॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्वसूत्रे सप्तमस्य गोत्रकर्मणो मूलप्रकृतिबन्धस्योत्तरप्रकृतिबन्धस्वरूपं प्रतिपाद्य सम्प्रति-अष्टमस्याऽन्तरायकर्मणः । पञ्चविधमुत्तरप्रकृतिबन्धस्वरूपं प्रतिपादयितुमाह"अंतराए" इति । अन्तरायकर्म-उत्तरप्रकृतित्वेन पञ्चविधं प्रज्ञप्तम् । दानलाभभोगोपभोग वीर्यान्तरायभेदात् तथाच-अन्तरायकोत्तरप्रकृतयो दानान्तराय-लाभान्तराय-भोगान्तरायो-पभोगान्तराय-वीर्यान्तरायरूपाः पञ्च भवन्ति । तत्र-दानं देयद्रव्यस्य त्यागरूपम् तस्याऽन्तरायो दानान्तरायः ? तदुदयात्सत्यपि देयद्रव्ये, यद्धिकर्म उदितं सत् दीयमानद्रव्यदानकर्मणोऽन्तरायं विघ्नमन्तर्धानरूपं करोति तदानान्तरायकर्म उच्यते तदुदयाद्-देयद्रव्ये, प्रतिग्रहीतरिच सन्निहितेऽपि “अस्मैं दत्तं द्रव्यं महाफलजनकं भविष्यति" इति जानन्नपि दाता देयद्रव्यं न प्रयच्छति । __ एवं-यदुदयाद् विद्यमानं लभ्यवस्तुलब्धुकामोऽपि न लभते, तल्लाभान्तरायकर्म व्यपदिश्यते। है, इस कारण दानान्तराय आदि के नाम से कहा जाता है । तात्पर्य यह है कि जिस कर्म के उदय से जीव दान देने का इच्छुक हो कर भी दे नहीं पाता, लाभ पाने का अभिलाषी हो कर भी लाभ नहीं कर सकता, भोगने की इच्छा होने पर भी भोग नहीं सकता, उपभोग करने की वांछा करता हुआ भी उपभोग नहीं कर पाता और उत्साह प्रकट करने की कामना होने पर भी उत्साह प्रकट नहीं कर सकता, वह अन्तराय कर्म कहलाता है । दानान्तराय आदि उसकी पाँच उत्तर प्रकृतियाँ हैं ॥ १३ ॥ तत्त्वार्थनियुक्ति- पूर्वसूत्र में सातवीं मूलकर्म प्रकृति गोत्र की उत्तरप्रकृतियाँ बतला कर अब आठवीं मूलप्रकृति अन्तराय कर्म की पाँच उत्तर प्रकृतियाँ दिखलाते हैं - उत्तरप्रकृतियों के रूप में अन्तराय कर्म पाँच प्रकार का है-दानान्तराय, लाभान्तराय भोगान्तराय, उपभोगान्तराय और वीर्यान्तराय, अन्तरायकर्म की ये ही पाँच उत्तरप्रकृतियाँ हैं,, । देय वस्तु का त्याग करना दान कहलाता है । उसमे होने वाला अन्तराय अर्थात् विघ्न दानान्तराय कहलाता है । तात्पर्य यह है कि जिस कर्म के उदय से देय द्रव्य के मौजूद होने पर भी दाता दान नहीं कर सकता जो दान में विघ्न डाल देता है, वह दानान्तराय कर्म कहलाता है। देने योग्य द्रव्य विद्यमान रहता है। लेने वाला भी सामने होता है और दाता यह भी जानता है कि इसे द्रव्य दिया जायगा तो महान् फल की प्राप्ति होगी फिर भी दानान्तराय कर्म के उदय से दाता दान नहीं दे पाता । इसी प्रकार लभ्य वस्तु की मौजूदगी होने पर भी और लाभ की इच्छा होने पर भी जिस कर्म के उदय से लाभ न हो सके, वह् लाभान्तराय कर्म कहलाता है। भोगान्तराय, उपभोगा Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्यसूत्रे एवम्-भोगो-पभोग-वीर्यान्तरायकर्माण्यपि बोध्यानि तथा सकलार्थिभ्यस्तदीयप्रार्थनानुसारं यथाशक्तिनिर्विशेषमुदारचेताः सन्नपि यस्य याचमानस्यापि देयमल्पमाप द्रव्यं न ददाति तस्य लाभान्तराय कर्मोदयो बोध्यः । एवं सकृदुपभुज्य यत् परित्यज्यते पुनरुपभोगाक्षमं स्रक्चन्दनप्रभृति, तच्च-भोगरूपं सम्भवदपि यस्य कर्मण उदयाद् यो न भुङ्क्ते तस्य भोगान्तरायकर्मोदयः वस्त्र-शयना-सन भाजनादिरूप उपभोग उच्यते, पुनः पुनरुपभुज्यमानत्वादुपभोगशब्देन तदुच्यते, तस्य वस्त्राद्युपभोगस्य सम्भवेऽपि यस्य कर्मण उदयाद् न परिभोगो भवति, तत्कर्म उपभोगान्तराय कर्म व्यपदिश्यते । वीर्यं पुनरुत्साहश्चेष्टाशक्तिरित्युच्यते, तत्र-यस्य कर्मण उदयात् कस्यचित्समयस्यापिबलसम्पन्नस्यापि उपचितशरीरस्यापि-तरुणस्यापि अल्पप्राणता धर्मादिकार्यकर्त्तः सामोत्साहादिकं न भवति तद् वीर्यान्तरायकर्म उच्यते, तथाविधस्य च वीर्यान्तरायकर्मणः पृथिव्यप्तेजो वायुवनस्पतिकायेषु क्षयोपशमजनिततारतम्यात् साकल्येनोदयो बोध्यः । द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियादेस्तु-वीर्यस्य वृद्धिं यावत् चरमछमस्थो भवेत् इति प्रकर्षाप्रकर्षविशेषोपलब्धः। तीर्थङ्करे पुनरुत्पन्नकेवले सर्ववीर्यान्तराय कर्मक्षयः, तस्मिन् भगवति निरतिशयं वीर्यं भवतीति भावः।१३। न्तराय और वीर्यान्तराय कर्म भी इसी प्रकार स्वयं समझ लेने चाहिए । कोई उदारचित्त पुरुष, समान भाव से, याचकों की इच्छा के अनुसार यथाशक्ति दान दे रहा हो, मगर कोई ऐसा याचक हो जिसे याचना करने पर भी, स्वल्प भी द्रव्य न दे तो समझना चाहिए कि उस याचक को लाभान्तराय कर्म का उदय है । जो वस्तु एक बार भोगी जाय वह भोग कहलाती है, जैसे माला चन्दन आदि । भोग के योग्य वस्तु विद्यमान हो फिर भी जिस कर्म के उदय से उसका भोग न किया जासके वह भोगान्तराय कर्म कहलाता है । वस्त्र, शय्या, आसन, भाजन आदि उपभोग कहलाता है, क्योंकि उनका बार-बार भोग किया जाता है । इन वस्त्र आदि वस्तुओं के होने पर भी जिस कर्म के उदय से परिभोग न किया जा सके, उसे उपभोगान्तराय कर्म कहते हैं। वीर्य का अर्थ है उत्साह, चेष्टा, या शक्ति । कोई मनुष्य बलसम्पन्न हैं, पुष्ट शरीर वाला है, तरुण है, फिर भी धर्म कार्य आदि करने में सामर्थ्य प्रकट नहीं करता, उत्साह नहीं दिखलाता, तो समझना चहिए कि उसके वीर्यान्तराय कर्म का उदय है । पृथ्वीकाय, अप्काय, तेजस्काय, वायुकाय और वनस्पतिकाय के जीवों में वीर्यान्तराय कर्म का, क्षयोपशम जनित तरतमता के अनुसार पूर्णरूप से उदय समझना चाहिए । इनकी अपेक्षा द्वीन्द्रिय जीवों में, द्वीन्द्रियों की अपेक्षा त्रोन्द्रिय जीवों में कम वीर्यान्तराय पाया जाता है । इस प्रकार छमस्थ-अवस्था के चरम समय में अर्थात् बारहवें क्षीण कषाय नामक गुणस्थान के अंतिम समय में वीर्यान्तराय कर्म सब से कम पाया जाता है। केवलज्ञान उत्पन्न होने पर चाहे तीर्थकर केवली हो या सामान्यकेवली, वीर्यान्तराय कर्म से सर्वथा रहित हो जाते हैं । उनमें सर्वोत्कृष्ट वीर्य होता है ॥१३॥ Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ३ सू० १४ ज्ञानावरणादीनां स्थितिबन्धनिरूपणम् ४०३ मूलसूत्रम् –“णाणदंसणावरणिज्ज वेयणिज्जंतरायाणं तीसई कोडाकोडीओ ठिई उक्कोसिया, ॥१४॥ छाया-"शान-दर्शमा-ऽवरण-वेदनीया-न्तरायाणां त्रिंशत्कोटिकोटयः स्थितिरुस्कर्षिका, ॥१४॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्व ज्ञानावरणाद्यष्टविधकर्मणां मूलप्रकृतिबन्धः प्ररूपितः सम्प्रति तेषां स्थितिबन्धं प्ररूपयितुमाह-"णाणदंसणा-" इत्यादि । ज्ञानावरणदर्शनावरणवेदनीयाऽन्तरायाणां चतुर्णा कर्मणां त्रिंशत्सागरोपमकोटिकोट्यः उत्कर्षिका उत्कृष्टा स्थितिःप्रज्ञप्ता । एतेषां चतुर्णा जघन्यिका-जघन्या स्थितिरन्तर्मुइतप्रमाणा प्रज्ञप्ता । तथाच-ज्ञानावरण-दर्शनावरणवेदनीयान्तरायकर्मणामुत्कर्षेण त्रिंशत्सागरोपमकोटिकोट्यः स्थितिर्मवतीति विज्ञेयम् ॥१४॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व तावद्ज्ञानावरणादिकर्मणां मूलप्रकृतिबन्धःप्रतिपादितः सम्प्रति - तेषां स्थितिबन्धं प्रतिपादयितुं प्रथमं तावद् ज्ञानदर्शनावरणवेदनीयान्तरायणां चतुणां कर्मणां स्थितिबन्धं प्रतिपादयति - "णाणदंसणावरणिज्जवेयणिज्जंतरायाणं तीसई कोडिकोडीओ ठिई उक्कोसिया" इति । ज्ञानदर्शनावरणवेदनीयाऽन्तरायाणां चतुर्णां कर्मणां त्रिंशत्सागरोपमकोटिकोटयः उत्कर्षिका उत्कृष्टा स्थितिः प्रज्ञप्ता, बन्धकालादारभ्य यावदशेष निर्जीर्ण भवति तावान् खलु स्थितिकालः स्थितिपदेनोच्यते । तथाचा-ऽऽसां चतसृणां मूलप्रकृतीनां त्रिंशत्सागरोपमकोटिकोटीरूप उत्कृष्टः स्थितिबन्धः सूत्रार्थ-'णाणदंसणावरणिज्ज' इत्यादि सूत्र ॥१४॥ ज्ञानावरण दर्शनावरण वेदनीय और अन्तराय कर्म की उत्कृष्ट स्थिति तीस कोड़ाकोड़ी सागरोपम की और जघन्य अन्तर्मुहूर्त की है ॥१४॥ तत्त्वार्थदीपिका--इससे पूर्व प्रकृतिबन्ध का प्ररूपण करने के लिए कहते हैं-ज्ञानावरण, दर्शनावरण, वेदनीय और अन्तराय, इन चारकर्मों की उत्कृष्ट स्थिति तीस कोड़ा कोड़ी सागरोपम की है और जघन्य स्थिति अन्तर्मुहूर्त की है ॥१४॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-पिछले सूत्रों में मूल और उत्तर प्रकृतिबन्ध की प्ररूपणा की गई है । अब स्थितिबन्ध की प्ररूपणा करते हुए पहले ज्ञानावरण, दर्शनावरण, वेदनीय और अन्तराय कर्म की स्थिति बतलाते हैं ज्ञानावरण, दर्शनावरण, वेदनीय और अन्तराय कर्म की उत्कृष्ट स्थिति तीस कोड़ा कोड़ी सागरोपम की और जघन्य स्थिति अन्तर्मुहूर्त की है। बन्ध के समय से आरंभ करके अब तक वह कर्म पूर्ण रूप से निर्जीर्ण होता है, तब तक का काल स्थितिकाल कहलाता है। स्थिति काल को ही यहाँ स्थिति शब्द से कहा है। इस प्रकार पूर्वोक्त चार मूलप्रकृतियों का स्थिति बन्ध उत्कृष्ट तीस कोड़ा कोड़ी सागरो Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०४ तस्वार्थसूत्रे प्रतिपत्तव्यः । तत्र-वर्षसहस्रत्रयमबाधाकालो बोध्यः, यावत्कालपर्यन्तं बद्धं कर्म नाऽनुभूयते उदयेनाऽऽयाति, तावान् कालो बाधाकालपदेनोच्यते । बाधाकालस्तु-यत्प्रभृतिज्ञानावरणादिकर्म उदयावलिकाप्रविष्टं सत् निःशेषमुपक्षीणं भवति तावान्काल उच्यते । तथाचैतद् ज्ञानावरणादिकर्मचतुष्टयं बन्धकालादारभ्य त्रिषु वर्षसहस्रेषु व्यतीतेषु उदयावलिकां प्रविशतीति भावः । एवञ्च-ज्ञानावरण-दर्शनावरण-वेदनीया-ऽन्तरायकर्मणां त्रिंशत्सागरोपमकोटिकोटीरूपोत्कृष्टास्थितिः संज्ञिनो मिथ्यादृष्टेः पञ्चेन्द्रियस्य पर्याप्तकस्य जीवस्यावगन्तव्या । उक्तञ्चोत्तराध्ययनसूत्रे ३३ अध्ययने "उदहीसरिसनामाण, तीसईकोडिकोडीओ- । उक्कोसिया ठिई होई, अंतोमुहत्तं जहन्निया- ॥१९॥ आवरणिज्जायदुण्डंपि, वेयणिज्जे तहेव य-। अंतराए य कम्मम्मि, ठिई एसा वियाहिया- ॥२०॥ छाया-उदधिसदृशनाम्नाां त्रिंशत्कोटिकोटयः । उत्कर्षिका स्थितिर्भवति, अन्तर्मुहूर्त जघन्यिका ॥ "आवरणीययोद्वयोरपि वेदनीये तथैव च- । अन्तराये च कर्मणि स्थितिरेषा व्याख्याता- ॥१४॥ इति । मूलसूत्रम्-"मोहणीजस्स सत्तरि कोटिकोडीओ- ॥१५॥ छाया--"मोहनीयस्य सप्ततिः कोटिकोटयः ॥१५॥ पम का समझना चाहिए इन चारों कर्मों का अबाधाकाल तीन हजार वर्ष का है । बन्ध होने के पश्चात् जितने काल तक कर्म का उदय नहीं होता, उतना काल अबाधाकाल कहलाता है । अबाधाकाल व्यतीत हो जाने के पश्चात् ज्ञानावरण आदि कोई कर्म जब उदयावलिका में प्रविष्ट होता है, तब से आरंभ करके उसको पूर्णरूप से क्षय होने तक के काल को बन्धकाल कहते हैं। तात्पर्य यह हुआ कि ज्ञानावरण आदि उक्त चारों कर्म बन्ध काल से लेकर तीन हजार वर्ष व्यतीत हो जाने पर उदयावलिकामें प्रविष्ट होते हैं। ज्ञानावरण, दर्शनावरण, वेदनीय और अन्तराय कर्म की तीस कोड़ा कोड़ी सागरोपम की जो उत्कृष्ट स्थिति बतलाई गई है, वह संज्ञी, मिथ्यादृष्टि पंचेन्द्रिय पर्याप्त जीव की अपेक्षा से समझनी चाहिए । उत्तराध्ययनसूत्र के ३३ वे अध्ययन में कहा गया है--- दो आवरणों की अर्थात् ज्ञानावरण और दर्शनावरण की, वेदनीय की तथा अन्तराय कर्म की तीस कोड़ा कोड़ी सागरोपम की उत्कृष्ट स्थिति कही गई है। इन चारों की जघन्य स्थिति अन्तर्मुहूर्त की है ॥ १९-२० ॥१४॥ सूत्रार्थ-'मोहणिज्जस्स सत्तरि' इत्यादि । सूत्र-१५ मोहनीय कर्म की उत्कृष्ट स्थिति सत्तर कोड़ा कोड़ी सागरोपम की है ।। १५ ॥ Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपकानियुक्तिश्च अ. ३ सू. १५ मोहनीयकर्मणः स्थितिबन्धनिरूपणम् ०५ तत्त्वार्थदीपिका--"पूर्वसूत्रे ज्ञानावरण-दर्शनावरण-वेदनीया-ऽन्तराय-कर्मचतुष्टयस्य स्थितिः प्रतिरूपिता, सम्प्रति-मोहनीयस्य कर्मणः स्थितिं प्रतिपादयितुमाह-"मोहणिज्जस्ससत्तरि कोडिकोडीओ-" इति । मोहनीयस्य पूर्वोक्तस्वरूपस्य कर्मणः सप्ततिसागरोपमकोटिकोट्यः उत्कृष्टतः स्थितिर्भवति, जघन्येन तु-अन्तर्मुहूर्तप्रमाणा स्थितिरवगन्तव्या-- ॥१५॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व ज्ञानावरणादीनां चतसृणां कर्मप्रकृतीनां स्थितिकालः सविस्तरं प्ररूपितः, सम्प्रति-मोहनीयकर्मप्रकृतेः स्थितकालं प्ररूपयितुमाह-"मोहणिज्जस्स सत्तरि कोडीकोडीओ-" इति । मोहनीयस्य कर्मणः सप्ततिःसागरोपमकोटिकोटियः उत्कृष्टतः स्थितिः सम्भवति, जघन्येन पुनरन्तर्मुहूर्तप्रमाणा स्थितिर्भवति । तत्र चाबाधाकालः सप्तवर्षसहस्राणि बोध्यः । तदनन्तरं बाधाकालो यावदशेषं कर्मक्षीणं भवति, यावत्कालादारभ्य मोहनीयं कर्म उदयावलिकाप्रविष्टं सत् यावच्च निःशेषःमुपक्षीणं भवति–तावान्कालो बोध्यः, तच्च मोहनीयं कर्म सप्तसु वर्षसहनेषु व्यतीतेषु उदयावलिकां प्रविशतीति भावः । इयञ्चापि मोहनीयस्य कर्मण उत्कृष्टा स्थितिः संज्ञिपञ्चेन्द्रियस्य मिथ्यादृष्टेः पर्याप्तकस्य जीवस्याऽवगन्तव्या। तत्त्वार्थदीपिका--पूर्वसूत्र में ज्ञानावरण दर्शनावरण वेदनीय और अन्तराय. कर्म की स्थिति बतलाई गई है, अब मोहनीय कर्म की स्थिति का प्रतिपादन करते हैं ___ मोहनीय कर्म की, जिसका स्वरूप पहले कहा जा चुका है, उत्कृष्ट स्थिति सत्तर कोड़ा कोड़ी सागरोपम की है। इस कर्म की जघन्य स्थिति अन्तर्मुहर्त की है ॥ १५ ॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-इससे पहले ज्ञानावरण आदि चार कर्मप्रकृतियों का स्थिति काल विस्तार पूर्वक बतलाया जा चुका है, अब मोहनीय कर्म का स्थिति काल बतलाते है मोहनीय कर्म की उत्कृष्ट स्थिति सत्तर कोड़ा कोड़ी सागरोपम की तथा जघन्य स्थिति अन्तर्मुहूर्त की है। ... मोहनीय कर्म का अबाधाकाल सात हजार वर्ष का है। अबाधाकाल के समाप्त होने से लेकर सम्पूर्ण कर्म के क्षय होने तक का काल बाधाकाल कहलाता है । अर्थात् जिस समय मोहनीय कर्म उदयावलिका में प्रविष्ट हुआ, उस समय से लगाकर उसके पूर्ण रूप से क्षीण होने तक का समय बाधाकाल कहा जाता है। फलितार्थ यह है कि सात हजार वर्ष व्यतीत हो जाने पर सत्तर कोड़ा कोड़ी सागरोपम की स्थिति वाला मोहनीय कर्म उदयावलिका में प्रविष्ट होता है। मोहनीय कर्म की यह उत्कृष्ट स्थिति संज्ञी पंचेन्द्रिय मिध्यादृष्टि पर्याप्त जीव की अपेक्षा से समझना चाहिए । अर्थात् मिथ्यादृष्टि संज्ञी पर्याप्त पंचेन्द्रिय जीव ही सत्तर कोड़ा कोड़ी सागरोपम की स्थिति का वध कर सकता है। Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे उक्तञ्चोत्तराध्ययने ३३ अध्ययने २१ गाथायाम्"उदहीसरिसनामाण सत्तर कोडिकोडीओ । मोहणिज्जस्स उक्कोसा अंतोमुहुत्तं जहन्निया ॥१॥ इति । छाया-"उदधिसरशनाम्नां सप्ततिकोटिकोट्यः । मोहनीयस्य उत्कृष्टा अन्तर्मुहूर्त जघन्यिका ॥१॥ इति ॥१५॥ मूलसूत्रम्-"नामगोत्ताणं वीसईकोडिकोडीओ-" ॥१६॥ छाया--"नाम-गोत्रयोविंशतिः कोटिकोट्यः-" ॥१६॥ तत्त्वार्थदीपिका--पूर्वसूत्रे मोहनीयस्य कर्मणः स्थितिकालः प्ररूपितः, सम्प्रति-नामगोत्रयोः कर्म मूलप्रकृत्योः स्थितिकालं प्ररूपयितुमाह-नामगोत्ताणं वीसईकोडाकोडीओ-" इति । नामगोत्रयोः कर्मणो रुत्कृष्टतः स्थितिर्विशतिः कोटिकोटयः प्रज्ञप्ता, जघन्यतोऽष्टमुहूर्तप्रमाणा स्थितिबोध्या-॥३६॥ तत्त्वार्थनियुक्ति:--पूर्व मोहनीयकर्ममूलप्रकृतेः स्थितिः कालावधिः प्रतिपादितः, सम्प्रति नामगोत्रकर्मणोः स्थितिकालं प्रतिपादयितुमाह-"नामगोत्ताणं वीसईकोडिकोडीओ-" इति । नामगोत्रयोः नामकर्ममूलप्रकृतेः-गोत्रकर्ममूलप्रकृतेश्च प्रत्येकं विंशतिसागरोपमकोटिकोटयः उत्कृष्टतः स्थितिः सम्भवति । तत्र-प्रत्येक वर्षसहस्रद्वयं नामकर्मणो-गोत्रकर्मणश्चाऽबाधाकालो भवति, तदनन्तरं बाधाकालो भवति द्वयोरपि, तथाच-यदारभ्य नामकर्मगोत्रकर्म च-उदयाव- उत्तराध्ययन सूत्र के ३३ वें अध्ययन में कहा है 'मोहनीय कर्म की उत्कृष्ट स्थिति सत्तर कोड़ा कोड़ी सागरोपम की है और जघन्य "स्थिति अन्तर्मुहर्त की है ' ॥ १५ सूत्रार्य-'नामगोत्ताणं बिसई' इत्यादि सूत्र-१६ नाम और गोत्र कर्म की उत्कृष्ट स्थिति वीस कोड़ा कोड़ी सागरोपम की है ॥ १६ ॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्व सूत्र में मोहनीय कर्म का स्थिति काल प्ररूपित किया गया है, भब नाम और गोत्र नामक मूल प्रकृतियों का स्थितिकाल प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं-- . नाम कर्म और गोत्र कर्म की स्थिति का उत्कृष्ट काल वीस कोड़ा कोड़ी सागरोपम है। इनका जघन्य स्थितिकाल आठ मुहूर्त समझना चाहिए ॥ १६ ॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-इससे पूर्ववर्ती सूत्र में मोहनीयकर्म की स्थिति कही गई है, अब नाम और गोत्रकर्म की स्थिति का काल प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं , नामकर्म और गोत्रकर्म नामक मूलप्रकृतियों की उत्कृष्ट स्थिति बीस-बीस कोड़ा कोड़ी सागरोपम है इन दोनों का अबाधाकाल दो-दो हजार वर्ष का है । तत्पश्चात् बाधाकाल प्रारंभ हो जाता है। उदयावलिका में प्रविष्ट होने के समय से आरंभ होकर पूर्णरूप से क्षय हो। Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M दीपिकानियुक्तिश्च अ० ३ सू. १६ नामगोत्रकर्मणो स्थितिबन्धनिरूपम् ४०७ लिकाप्रविष्टं सत् यावनिःशेषमुपक्षीणं भवति तावान् कालो बाधाकालोऽवगन्तव्यः । ___एवञ्च-बन्धकालादारभ्य वर्षसहस्रद्वये व्यतीते सति नामकर्म-गोत्रकर्म च उदयावलिका प्रविशति, नामकर्म गोत्रकर्म च बन्धकालादारभ्य यावन्तं कालं नानुभूयते तावान्कालोऽवाधार कालस्तयोरुच्यते, इयञ्चापि नामकर्मणो-गोत्रकर्मणश्चोत्कृष्टा विंशतिसागरोपमा स्थितिः संज्ञिपञ्चेन्द्रियपर्याप्तकमिध्यादृष्टेः प्राणिनोऽवसेया । तथाचोक्तमुत्तराध्ययने-३३-अध्ययने-२३-गाथायाम्"उदहीसरिसनामाणं-वीसइकोडिकोडीओ-। नामगोत्ताणं उक्कोसा-अंतोमुहुत्तं जहन्निया-॥१॥ इति । "उदधिसदृशनाम्नां विशतिः कोटिकोटयः । नामगोत्रयोरुत्कृष्टा अन्तर्महूर्त जघन्यिका ॥१॥ इति ॥ १६ ॥ मूलसूत्रम्-"आउकम्मस्स तेत्तीस सागरोवमा ठिई उक्कोसा-" ॥१७॥ छाया-आयुः कर्मणस्त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमा स्थितिः- " ॥१७॥ तत्त्वार्थदीपिका---पूर्वसूत्रे नामगोत्रकर्मणो मूलप्रकृत्योरुत्कृष्टा स्थितिः प्ररूपिता, सम्प्रतिपुनरायुष्यकर्मणोर्मूलप्रकृतेरुत्कृष्टां स्थितिं प्ररूपयितुमाह- "आउकम्मस्स-" इत्यादि। आयुः कर्मणो मूलप्रकृतेस्त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि पूर्वकोटित्रिभागाऽभ्यधिकानि-उत्कृष्टास्थितिरवगन्व्या, जघन्या स्थितिः पुनरन्तर्मुहूर्तप्रमाणा भवतीत्यग्रे वक्ष्यते-॥ १७ ॥ जाने तक का समय बाधाकाल कहलाता है। इस प्रकार बन्धकाल से लेकर दो सहस्र वर्ष का व्यतीत हो जाने पर नामकर्म और गोत्रकर्म उदयावलिका में प्रविष्ट होते हैं। नामकर्म और गोत्रकर्म बन्ध के समय से लेकर जितने समय तक अनुभव में नहीं आते, उतना समय उनका अबाधाकाल कहलाता हैं । नाम और गोत्रकर्म की बीस कोडाकोड़ी सागरोपम की जो उत्कृष्ट स्थिति कहीं गई है, उसका बन्ध संज्ञी पंचेन्द्रिय पर्याप्त मिथ्यादृष्टि जीव ही कर सकता है। उत्तराध्ययन सूत्र के ३३ वें अध्ययन की गाथा २३ में कहा है-नामकर्म और गोत्रकर्म की उत्कृष्ट स्थिति बीस कोड़ाकोड़ी सागरोपम की है और जघन्य स्थिति अन्तर्मुहूर्त की है ॥१६॥ . सूत्रार्थ-'आउकम्मस्स तेत्तीस' इत्यादि सूत्र-१७ आयुकर्म की उत्कृष्ट स्थिति तेतीस सागरोपम की हैं ॥१७॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्र में नाम और गोत्र नामक मूल प्रकृतियों की स्थिति का निलपण किया गया, अब आयु नामक मूलप्रकृति की उत्कृष्ट स्थिति कहते हैं ____ आयु नामक मूलप्रकृति की उत्कृष्ट स्थिति पूर्व कोटि के त्रिभाग से अधिक तेतीस सागरोपम की जानना चाहिए । इसकी जघन्य स्थिति अन्तर्मुहर्त की है, यह आगे कहेंगे ॥१०॥ Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०८ तत्त्वार्यसूचे तत्त्वार्थनियुक्ति:-पूर्व नामगोत्रकर्मणो स्थितिकालावधिः प्रतिपादितः सम्प्रति पुमरायुष्यकर्मणो मूलप्रकृतेरुत्कृष्टस्थितिकालावधि प्रतिपादयितुमाह-"आउकम्मस्स तेत्तीस सागरोवमा ठिई उक्कोसा-" इति । आयुःकर्मणो मूलप्रकृतेस्त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि पूर्वकोटित्रिभागाऽभ्यधिकानि उत्कृष्टा स्थितिः सम्भवति, जघन्या स्थितिस्तु-अन्तर्मुहूर्तमात्रा भवतीत्यग्रे समाधास्यते, अत्रच-सागरोपमग्रहणेन कोटिकोटिपदस्य निवृत्तिरवगन्तव्या । त्रयस्त्रिंशत् पदोपादानादपि कोटिकोटिग्रहणस्य निवृत्तिर्भवति । अत्रच पूर्वकोटित्रिभागोऽबाधाकालो बोध्यः । तदनन्तरञ्च बाधाकालो भवति तथाच यत्कालादारभ्याऽऽयुष्यकर्म उदयावलिकाप्रविष्टं सत् यावन्निःशेषमुपक्षीणं भवति तावान्कालो बोध्यः । एवञ्च-बन्धकालादारभ्य पूर्वकोटित्रिभागेऽबाधाकाले व्यतीते सति आयुःकर्ममूलप्रकृतिरुदयावलिकां प्रविशति । यावत्कालं तत्कर्म नानुभूयते तावत्कालोऽबाधाकालपदेन व्यपदिश्यते, इयञ्चापि-आयुष्यकर्मणस्त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमरूपोत्कृष्टा स्थितिः संज्ञिपञ्चेन्द्रियपर्याप्तकस्य मिथ्यादृष्टेरवगन्तव्या-1, "तथाचोक्तमुत्तराध्ययने-३३-अध्ययने-२२-गाथायाम् तेत्तीससागरोवमा-उक्कोसेण विगाहिया-।। ठिई उ आउ कम्मस्स-अंतोमुहत्तं जहनिया-॥१॥ इति तत्त्वार्थनियुक्ति-नाम और गोत्रकर्म की स्थिति का काल बतलाया जा चुका है, अब आयुष्य नामक मूलप्रकृति का उत्कृष्ट स्थिति काल प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं आयुकर्म नामक मूलप्रकृति की उत्कृष्ट स्थिति करोड़ पूर्व के तीसरे भाग से अधिक तेतीस सागर की उत्कृष्ट स्थिति समझनी चाहिए । जघन्य स्थिति अन्तर्मुहूर्त प्रमाण है, यह आगे कहा जाएगा । यहाँ 'सागरोपम' का ग्रहण करने से 'कोड़ाकोड़ी' पद का निषेध हो जाता है । 'तत्तीस' पद ग्रहण करने से भी 'कोड़ाकोड़ी' की निवृत्ति हो जाती है । तात्पर्य यह है कि आयुकर्म की स्थिति सिर्फ तेतीस सागरोपम की है, तेतीस कोड़ाकोड़ी सागरोपम की नहीं है। ...यहाँ करोड़ पूर्व का त्रिभाग अबाधाकाल समझना चाहिए। उसके पश्चात् बाधाकाल का प्रारंभ होता है । जिस काल में आयु कर्म उदयावलिका में प्रविष्ट होता है उससे लेकर पूर्ण रूप से उसके क्षय होने तक का काल बाधाकाल कहलाता है। इस प्रकार आयु बन्ध के पश्चात् करोड़ पूर्व का तीसरा भाग बीतने पर आयु कर्म का उदय होता है । जितने काल तक उसका अनुभव नहीं होता, उतना काल 'अबाधाकाल' कहलाता है । आयुकर्म की तेतीस सागरोपन की जो उत्कृष्ट स्थिति कही गई है, वह संज्ञी पर्याप्त पंचेन्द्रिय की अपेक्षा से समझना चाहिए । .... उत्तराध्ययन सूत्र के ३३ वें अध्ययन की २२ वी गाथा में कहा है-'आयु कर्म की उस्कृष्ठ स्थिति तेतीस सागरोपम की और जघन्य स्थिति अन्तर्मुहूर्त की कही गई है ॥ १७ ॥ Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ. ३ सू१८. वेदनीयनामगोत्रकर्मणां जघन्यस्थितिः ४०९ “त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि- उत्कृष्टेन व्याख्याता - । रुत्कृष्टा स्थितिस्तु आयुष्कर्मणः - अन्तर्मुहूर्त्त जघन्यका- ॥ १ ॥ इति ॥ १७ ॥ मूलसूत्रम् - " वेयणिज्जस्स बारसमुहुत्ता ठिई जहनिया - " ॥ १८ ॥ छाया - "वेदनीयस्य द्वादशमुहूर्ता स्थिति र्जघयिका – ” ॥ १८ ॥ तत्वार्थदीपिका -- पूर्वं ज्ञानावरणाद्यष्टविधकर्ममूलप्रकृतीनां सामान्येन स्थिति प्रतिपादिता, सम्प्रति-जघन्यां स्थितिं प्ररूपयितुं पूर्वोक्तसूत्रक्रमानुसारेण वेदनीयस्य कर्मणो जघन्यां स्थितिमाह – " संपराइय सायावेयणिज्जस्स-" इत्यादि । साम्परायिक सातावेदनीयस्य कर्मणोद्वादशमुहूर्ता जघन्यिका- जघन्या स्थितिर्भवति, उत्कृष्टा स्थितिस्तु - पश्ञ्चदशसागरोपमकोटिकोट ः प्रज्ञप्ता ॥ १८ ॥ तत्त्वार्थनिर्युक्तिः – पूर्वं तावदष्टविधकर्ममूलप्रकृतीनामुत्कृष्टः स्थितिकालः प्ररूपितः सम्प्रति सूत्रक्रमानुश्रयणेन वेदनीयस्य कर्मणो जघन्यस्थितिकालं प्ररूपयति – “वेयणिज्जस्स बारस मुहुत्ता ठिई जहन्निया - " इति । वेदनीयस्य मूलप्रकृतिरूपस्य कर्मणो द्वादशमुहूर्ता स्थितिः, जघन्यिका - जघन्या भवति । तत्राSबाधाकालोऽन्तर्मुहूर्तम्, तस्योत्कृष्टा स्थितिस्तु - पञ्चदशसागरोपमकोटिकोट्यः प्रज्ञप्ता । तत्राऽबाधाकालस्तु - पञ्चदश शतवर्षाणि, असातावेदनीयस्य तावद् वेदनीयकर्मोत्तर प्रकृतिविशेष रूपस्योकृष्टा स्थिति स्त्रित्सागरोपमकोटिकोटयः तस्य जघन्या पुनः स्थितिः सागरोपमस्य सप्तभागास्त्रयः पल्योपमा संख्येयभागोनाः प्रज्ञप्ताः अत्राऽबाधाकालउत्कृष्टायां स्थितौ सहस्रत्रयवर्षाणि, जघन्यायां पुनरन्तर्मुहूर्तमात्रम्- अबाधाकालो बोध्यः ॥ १८ ॥ मूलसूत्रम् -- “ नामगोत्ताणं अट्ठमुहुत्ता ठिई जहन्निया - " ॥१९॥ सूत्रार्थ - - ' वेयणिजस्स' इत्यादि सूत्र ॥ १८ ॥ वेदनीय की जघन्य स्थिति बारह मुहूर्त्त की है ॥ १८ ॥ तत्त्वार्थदीपिका - इससे पहले ज्ञानावरणीय आदि आठों मूल प्रकृतियों का सामान्य रूप से उत्कृष्ट और जघन्य स्थितिबंध कहा गया है, अब वेदनीय कर्म की जघन्य स्थिति कहते हैं— वेदनीय रूप ( साम्परायिक सातावेदनीय ) मूल प्रकृति की जघन्य स्थिति बारह मुहूर्त्त की है । उत्कृष्ट स्थिति पन्द्रह कोड़ा कोड़ो सागरोपम की कही गई है ॥ १८ ॥ तत्त्वार्थनियुक्ति — पहले मूल कर्मप्रकृतियों का सामान्य रूपसे स्थितिकाल कहा गया है, अब वेदनीय की स्थिति का प्ररूपण किया जाता है— वेदनीय कर्म ( साम्परायिक साता वेदनीय ) की जघन्य स्थिति बारह मुहूर्त की है। इसका अबाधाकाल अन्तर्मुहूर्त का है ॥ १८ ॥ ५२ Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१० wwwwwwww तत्त्वार्थसूत्रे छाया-नामगोत्रयोरष्टमुहूर्ता स्थितिघन्यिका-॥ तत्त्वार्थदीपिका--पूर्वसूत्रे वेदनीयस्य कर्मणः सातावेदनीयरूपोत्तरप्रकृतेः स्थितिः प्ररूपिता, सम्प्रति-नामगोत्रयोः स्थितिं प्रतिपादयितुमाह-नामगोत्ताणं अट्ठ मुहुत्ता ठिई जहन्निया-इति । नामगोत्रयो रष्टमुहूर्ता स्थिति धन्या प्रज्ञप्ता, अबाधाकालोऽन्तर्महूर्तप्रमाणः ॥१९॥ तत्त्वार्थनियुक्ति:--पूर्व वेदनीयस्य कर्मणः स्थितिः प्ररूपिता, सम्प्रति-नामगोत्रयोः स्थिति प्रतिपादयितुमाह-नामगोत्ताणं अट्टमुहुत्ता ठिई जहन्निया"-इति । नामगोत्रकर्मणोरष्ट मुहर्ता स्थितिः जघन्यिका जघन्येन सम्भवति । उक्तञ्च भगवतीसूत्रे ६ शतके ३ उद्देशके 'नामगोयाणं-जहण्णेणं अट्ठमुहत्ता-" इति । नामगोत्रयोर्जघन्येनाऽष्टौ मुहूर्तानि, इति ॥१९॥ - मूलसूत्रम्-- 'सेसाणं अंतो मुहुत्तं जहन्निया" ॥२०॥ छाया-शेषाणाम् अन्तर्मुहूर्त जघन्यिका तत्त्वार्थदीपिका--पूर्वसूत्रद्वये वेदनीयनामगोत्रेति त्रयाणां मूलप्रकृतीनां स्थितिः प्ररूपिता, सम्प्रति तदन्येषां पञ्चानां ज्ञानावरणादीनां मूलप्रकृतीनां स्थिति प्ररूपयितुमाह--"सेसाणं अंतोमुहुत्ता जहन्निया-" इति । शेषाणाम्-पूर्वसूत्रद्वयोक्तेभ्यो वेदनीयनामगोत्रेभ्योऽतिरिक्तानां सूत्रार्थ--'नामगोत्ताणं अह मुहुत्ता ठिई' इत्यादि । सूत्र-१९॥ नाम कर्म और गोत्र कर्म की जघन्य स्थिति आठ मुहूर्त की होती है ॥१९॥ तत्त्वार्थदीपिका--पूर्व सूत्र में वेदनीय कर्म की स्थिति कही गई है, अब नाम और गोत्र कर्म की स्थिति का प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं-नाम और गोत्र कर्म की जघन्य स्थिति आठ मुहूर्त की है। इसका अबाधाकाल अन्तर्मुहूर्त प्रमाण है ॥१९॥ तत्त्वार्थनियुक्ति - पहले वेदनीय कर्म की स्थिति की प्ररूपणा की गई, अब नाम और गोत्र रूप मूल प्रकृतियों का प्रतिपादन करते हैं नाम और गोत्र कर्म की जघन्य स्थिति आठ मुहूर्त प्रमाण है। भगवती सूत्र शतक ६, उद्देशक ३ में कहा है-नाम और गोत्र कर्म की जघन्य स्थिति आठ मुहूर्त की है ॥१९॥ सूत्रार्थ - ‘सेसाणं अंतो मुहुत्ता' इत्यादि । सूत्र ॥२०॥ शेष प्रकृतियों की जघन्य स्थिति अन्तर्मुहूर्त की है ॥ २० ॥ तत्त्वार्थदीपिका – इससे पहले के दो सूत्रों में वेदनीय, नाम और गोत्र कर्म, रूप मूल प्रकृतियों की स्थिति बतलाई गई है, अब शेष पाँच ज्ञानावरण आदि रूप मूल प्रकृतियों की स्थिति कहते हैं शेष अर्थात् पूर्वोक्त वेदनीय, नाम और गोत्र कर्म से अतिरिक्त ज्ञानावरण, दर्शना Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ शनावरणादीनां जघन्यस्थितिः ४११ - ज्ञानावरण- दर्शनावरण- मोहनीया - ssयुष्का - ऽन्तरायाणां पञ्चकर्मणां प्रकृतीनां स्थितिस्तावद् जघन्या - अन्तर्मुहूर्त्ता भवति ॥ २० ॥ तत्वार्थनिर्युक्तिः - पूर्व तावद् वेदनीयनामगोत्रकर्मणां मूलप्रकृतिनां स्थितिः प्रतिपादिता, सम्प्रति-तदन्येषां ज्ञानावरणादिकर्मणां मूलप्रकृतीनां स्थितिं प्रतिपादयितुमाह-- “ सेसाणं अतो मुहुत्त जहन्निया - " इति । शेषाणाम् – वेदनीयनामगोत्राऽतिरिक्तानां दर्शनावरणमोहनीया - ssयुष्या - ऽन्तरायाणां कर्मणां मूलप्रकृतिनां स्थितिः खलु जघन्या - ऽन्तमुहूर्त भवति । आबाधाकालोऽप्यन्तर्मुहूर्तमेवेति । ज्ञानावरण उक्तञ्चोत्तराध्ययने २३ अध्ययने १९ - २२ गाथायाम् — “अंतो मुहुत्तं जहन्निया - " इति । अन्तर्मुहूर्तं जघन्यका, इति ॥२०॥ मूलसूत्रम् — “कम्माणं विवागो अणुभावो - " ॥२१॥ छाया कर्मणां विपाकीऽनुभावः दीपिकानियुक्तिश्च अ० ३ सू० २० तत्त्वार्थदीपिका - पूर्वं ज्ञानादिकर्मणां मूलोत्तरप्रकृतिबन्धनिरूपणपूर्वकं स्थितिबन्धः प्ररूपितः, सम्प्रति-तावदनुभावबन्धं प्ररूपयितुमाह – “कम्माणं विवागो अणुभावो -" इति । कर्मणां ज्ञानावरण- दर्शनावरणादीनां मूलप्रकृतीनां - मतिज्ञानावरणादीनामुत्तरप्रकृतीनाञ्च सर्वेषां कर्मणां विपाकः फलम् - अनुभाव उच्यते, कर्म्मबन्धस्य फलं विपाकोऽनुभाव इत्यर्थः ॥ २१ ॥ वरण, मोहनीय, आयुष्क और अन्तराय कर्म रूप मूल प्रकृतियों की जघन्य स्थिति अन्तमुहूर्त्त प्रमाण है ॥ २० ॥ तत्वार्थनियुक्ति - - पहले वेदनीय, नाम और गोत्र कर्म रूप मूल प्रकृतियों की स्थिति प्रतिपादन की गई है, अब शेष ज्ञानावरण आदि कर्म रूप मूल प्रकृतियों की स्थि त का प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं शेष अर्थात् ज्ञानावरण, दर्शनावरण मोहनीय, आयुष्य और अन्तराय कर्मों की - मूल प्रकृतियों की जघन्य स्थिति अन्तर्मुहूर्त मात्र है । अबाधाकाल भी अन्तर्मुहूर्त्त का होता है । उत्तराध्ययन सूत्र के ३३ वें अध्ययन की गाथा १९-२२ में कहा है— जघन्य स्थिति अन्तर्मुहूर्त की है ॥ ॥ २० ॥ सूत्रार्थ - - ' कम्माणं विवागो अणुभावो' ॥ २१ ॥ कर्मों का विपाक - फल - अनुभाव कहलाता है ॥ २१ ॥ तत्त्वार्थदीपिका --- पहले ज्ञानावरण आदि कर्म रूप मूल प्रकृतियों का तथा उनके स्थितिबन्धकाल का निरूपण किया गया, अब अनुभावबन्ध का निरूपण करते हैंज्ञानावरण दर्शनावरण आदि मूल प्रकृतियों का तथा मतिज्ञानावरण आदि उत्तरप्रकृतियों का जो विपाक अर्थात् फल है, वह अनुभाव कहलाता है ॥२१॥ Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे तत्त्वार्थनियुक्तिः- पूर्वसूत्रपञ्चकेन ज्ञानावरणादिकर्मणामुत्कृष्टा जघन्या च स्थितिः प्ररूपिता, सम्प्रति-क्रमप्राप्तमनुभावबन्धं विशेषलक्षणपूर्वकं प्ररूपयितुमाह-"कम्माणं विवागो अणु भावो-" इति । कर्मणां-ज्ञानावरणादिमूलप्रकृतीनां मतिज्ञानावरणादीनामुत्तरप्रकृतीनाञ्च सर्वेषां कर्मणां विपाकः-विपचनं फलम् उदयावलिकाप्रवेशोऽनुभाव उच्यते । ____ ज्ञानावरणादिकर्मणां विशिष्टो-नानाविधो वा पाको विपाकः, वक्ष्यमाणकषाय-तीव्र-मन्दादिभावविशेषाद् विशिष्टः पाको विपाकः, । यद्वा-द्रव्यक्षेत्रकालभावभवलक्षणनिमित्तभेदजनितनानाविधः पाको विपाकः-अनुभवरूपोऽनुभावः । तत्र–प्रशस्ताप्रशस्तपरिणामानां तीव्र-मन्दादिविपाकः पूर्वोक्तज्ञानावरणादिकर्मजनितसुख-दुःखफलविशेषाऽनुभवनमनुभावः । तत्र-शुभपरिणामानां प्रकर्षभावाच्छुभप्रकृतीनां कर्मणां प्रकृष्टोऽनुभवः अशुभप्रकृतीनां निकृष्टः । अशुभपरिणामानां प्रकर्षभावादशुभप्रकृतीनां प्रकृष्टोऽनुभवः, शुभप्रकृतीनां निकृष्टोऽनुभवो भवतीतिभावः । यद्वा-येन करणभूतेन बन्धनमनुभूयते-आत्मनाऽसावनुभावः, अनुगतोवा भावोऽनुभावः, सर्वासामेव कर्ममूलोत्तरप्रकृतीनां फलं विपाकोदयावलिकाप्रवेशरूपाऽनुभावाज्जोवस्याऽनुसमयमिच्छा-ऽनिच्छापूर्वकं कर्मानुभवनं भवति ।। तत्र ज्ञानावरणकर्मणः फलं ज्ञानाभावः, दर्शनावरणस्य कर्मणः फलं तावद् दर्शनशत्तय तत्त्वार्थनियुक्ति--पिछले पाँच सूत्रों में ज्ञानावरण आदि कर्मों की उत्कृष्ट और जघन्य स्थिति की प्ररूपणा की गई है, अनुक्रम से प्राप्त अनुभावबन्ध का विशिष्ट लक्षण बतलाते हुए प्ररूपण करते हैं-ज्ञानावरण आदि मूल प्रकृतियों का तथा मतिज्ञानावरण आदि उत्तरप्रकृतियों का-सभी कर्मों का विपाक-फल या उदयावलिका में प्रवेश अनुभाव कहलाता है। ज्ञानावरण आदि कर्मों का विशिष्ट या विविध प्रकार का पाक विपाक कहलाता है। अथवा द्रव्य, क्षेत्र, काल, भाव और भव रूप निमित्तकारणों के भेद से उत्पन्न नाना प्रकार का पाक विपाक-अनुभवरूप अनुभाव कहलाता है। प्रशस्त और अप्रशस्त परिणामों का तीव्र मन्द आदि विपाक, जो पूर्वोक्त ज्ञानावरण आदि कर्मों के द्वारा जनित सुख-दुःख आदि फल रूप होता है, उसका अनुभव करना अनुभाव है। शुभ परिणामों का प्रकर्ष होने से शुभ कर्म प्रकृतियों में उत्कृष्ट अनुभाव उत्पन्न होता है। और अशुभ कर्म प्रकृतियों में निकृष्ट-कम अनुभाव उत्पन्न होता है । जब अशुभ परिणामों में प्रकर्ष होता है तो अशुभ कर्मप्रकृतियों तीव्र अनुभाव और शुभ प्रकृतियों में मन्द अनुभाव उत्पन्न होता है । अथवा जिसके कारण आत्मा बन्ध का अनुभव करता है उसे अनुभाव कहते है। या अनुगत भाव अनुभाव कहलाता है । जब पूर्वबद्ध कर्म उदयावलिका में प्रविष्ट होता है, तो जीव को इच्छा से या अनिच्छा से अनुसमय-प्रतिसमय-उसे भोगना ही पड़ता है। ज्ञानावरण कर्म का फल ज्ञान का अभाव होता है । दर्शनावरण का फल दर्शनशक्ति Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकनियुक्तिश्च अ ३ सू. २१ अनुभावबन्धनिरूपणम् ४१३ वरोधो भवति, एवं रीत्या सर्वकर्मणां स्व-स्वकार्येसुखदुःखरूपाऽनुभूतिर्भवति । स च कर्मविपाकः तथा तथाच भवति, तत्तद् अन्यथा भवति, तत्र-येनाऽध्यवसायप्रकारेण यादृग्भावबद्धं कर्म, तत्तथा, तेनैव प्रकारेण विपच्यते-तत्तत्कर्ममनुभूयते । अन्यथा च प्रकारान्तरेणापिच विपच्यते तत्तत्कर्मफलमsनुभूयते । स च विपाको-ऽनुभाव स्तीव-मन्द-मध्यावस्थाभेदो भवति । तत्र-कदाचिच्छुभमपि कर्माऽशुभविपाकतयाऽनुभूयते, अशुभञ्च-शुभविपाकतयाऽनुभूयते, इत्येवं वैविध्यं कर्मफलविपाकेऽवगन्तव्यम् । तथाचोक्तम् "तासामेव विपाकनिबन्धो-यो नाम निर्वचनभिन्नः ।। "स-रसोऽनुभाव संज्ञ-स्तीवो-मन्दोऽथ मध्योवा ॥१॥ इति तत्र खलु ज्ञानाद्यावरणाद्यष्टप्रकारकेषु मूलप्रकृतिकर्मसु किञ्चित्कर्म पुद्गलेस्वेव विपच्यतेऽनुभूयते, विविधप्रकारेण पुद्गलान् तत्कर्म परिणतिमापादयति । किञ्चित्पुनः कर्मभावविपाकिभवति, भवान्तरे प्राप्ते जन्मवतो जीवस्य शरीरधारिण एव विपच्यते तेनाऽनुभूयते । किञ्चित्खलु कर्म क्षेत्रविपाकिभवति, क्षेत्रान्तरे विपच्यते-नरकादिक्षेत्रादावनुभूयते । किञ्चित्कर्म पुनर्जीव विपाकिभवति-तस्मिन्नेव जन्मनि जीवे विपच्यते । उक्तञ्च–“संहननं संस्थानं वर्णस्पर्शरसगन्ध नामानि । ____ अङ्गोपाङ्गानि तथा शरीरनामानि सर्वाणि ॥१॥ का रुकना है। इस प्रकार सभी कर्मों के द्वारा उत्पन्न होने वाले सुख-दुःख रूप अनुभूति होती है । वह कर्मविपाक अमुक-अमुक प्रकार का होता है । जिस प्रकार के अध्यवसाय से जो कर्म जिस रूप में बाँधा है, वह उसी रूप में फल प्रदान करता है। वही कर्मफल जीव को भोगना पड़ता है। कभी-कभी अन्य प्रकारे से भी भोगा जाता है। ____कर्म का विपाक कोई तीव्र, कोई मन्द और कोई मध्यम होता है । कभी-कभी शुभ रूप में बाँधे हुए कर्म का फल अशुभ रूप में भोगा जाता है और अशुभ रूप में बाँधे कर्म का फल शुभ रूप में भोगा जाता है । इस प्रकार कर्म फल विपाक में द्विरूपता समझना चाहिए । कहा भी है ज्ञानावरण आदि आठ कर्म प्रकृतियों में से कोई कर्म पुद्गलविपाकी होता है। उसका फल पुद्गलों में ही होता है अर्थात् वह कम पुद्गलों में ही विविध प्रकार का परिणमन उत्पन्न करता है। कोई कर्मप्रकृति भवविपाकी होती है । उस का फल भवान्तर की प्राप्ति होने पर शरीरधारी जीव ही भोगता है। कोई-कोई कर्मप्रकृति क्षेत्रविपाकी होती है, उस का फल क्षेत्र की प्रधानता से भोगा जाता है। कोई कर्म जीवविपाकी होता है। उस का फल आत्मा को ही भोगना पड़ता है अर्थात् आत्मा के गुणों को वह प्रभावित करता है । कहा है संहनन, संस्थान, वर्ण, स्पर्श, रस, गंधनामकर्म, अंगोपांगनामकर्म, सब शरीरनामकर्म, अगुरु लघु, पराघात उपघात आतप उद्योत प्रत्येक शरीर स्थिर शुभ नामकर्म तथा इनके विप Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५१४ तत्त्वार्थसूत्रे "अगुरुलघु पराघातो-पघातनामातपोद्योतनामानि । प्रत्येकशरीर स्थिरशुभनामानीतरैः सार्धम् ॥२॥ "प्रकृतय एताः पुद्गलपाकाः भवपाकमुक्तमायुष्यम् । क्षेत्रफलमानुपूर्वी जीवविपाकाः प्रकृतयोऽन्याः ॥३॥ इति अथ कथं तावदन्यथा कर्मबन्ध स्तदन्यथाप्रकारेण विपच्यते ? इतिचेत् अत्रोच्यते-- उक्तप्रत्ययवशादुपात्तो विपाकलक्षणोऽनुभावो द्विधा प्रवर्तते स्वमुखेन-परमुखेन च, तत्र-सर्वासां ज्ञानावरणादि मूलप्रकृतीनां स्वमुखेनैवाऽनुभवो भवति, नतु-परमुखेन । नहि ज्ञानावरणं कर्म दर्शनावरणतया विपच्यते किन्तु-उत्तरप्रकृतीनां कासाञ्चित् तुल्यजातीयानां परमुखेनापि विपाको भवति, यथा- मतिज्ञानावरणस्य श्रुतज्ञानावरणतयाऽपि विपाकोऽनुभवः एवं-श्रुतज्ञानावरणस्यापि मतिज्ञानावरणतयाऽनुभवो भव ते, एवं रीत्या पञ्चानामपि ज्ञानावरणोत्तरप्रकृतीनां परस्परं परमुखतया रूपान्तरेण विपाकोऽवसेयः ।। परन्तूत्तरप्रकृतीनां मध्येऽपि आयुष्क-दर्शनचारित्रमोहानां तुल्यजातीयानामपि परस्परं संक्रमोन भवति, नहि-नरकायुष्यमुखेन तिर्यगायुष्यं मनुष्यायुष्यं वा विपच्यतेऽनुभूयते, नो वा-दर्शनमोहश्चारित्रमोहमुखेन विपच्यते, नापि-चारित्रमोहो दर्शनमोहतया विपच्यते इतिभावः । तथाचरीत अर्थात् साधारण शरीर अस्थिर और अशुभनाम कर्म, यह सब कर्म प्रकृतियाँ पुद्गलविपाकिनी हैं। आयु कर्म की चारों प्रकृतियाँ भवविपाकी हैं । आनुपूर्वी कर्म क्षेत्र विपाकी है और शेष सब प्रकृतियाँ जीवविपाकी हैं । प्रश्न-अन्य प्रकार से बाँधा हुआ कर्म अन्य प्रकार से कसे भोगा जाता है ? उत्तर-उक्त कारणों से उत्पन्न हुआ विपाक रूप अनुभाव दो प्रकार से प्रवृत्त होता हैस्वमुख से और परमुख से ज्ञानावरण आदि सभी मूल प्रकृतियों का अनुभाव स्वमुख से ही होता है, परमुख से नहीं । ज्ञानावरण कर्म, दर्शनावरण के रूप में फल नहीं देता; इसी प्रकार किसी भी मूल प्रकृति का दूसरी मूल प्रकृति के रूप में संक्रमण नहीं होता । किन्तु एक ही कर्म की उत्तर प्रकृतियाँ समानजातीय अन्य प्रकृतियों के रूप में परिणत हो जाती हैं। इस प्रकार उनका विपाक परमुख से भी होता है, जैसे मति ज्ञानावरण का श्रुतज्ञानावरण के रूप में विपाक हो जाता है और श्रुतज्ञानावरण का मतिज्ञानावरण के रूप में संक्रमण हो सकता है। इस प्रकार ज्ञानावरण कर्म की पाँचों प्रकृतियाँ परमुख से अर्थात् रूपान्तर से भी फलप्रदान करती हैं। परन्तु उत्तर प्रकृतियों के संक्रमण में मी कुछ अपवाद हैं । चार प्रकार की आयुकर्म की प्रकृतियों का परस्पर में संक्रमण नहीं होता, अर्थात् कोई भी एक आयु दूसरी आयु के रूप में नहीं बदल सकता । इसी प्रकार दर्शनमोहनीय और चारित्र मोहनीय हैं तो एक मोहनीय कर्म की ही उत्तर प्रकृतियाँ, मगर उनका भी परस्पर संक्रमण नहीं होता। Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ३ सू० २१ अनुभावबन्धनिरूपणम् ४१५ एवञ्च-जीवः कर्मफलविपाकमनुभवन् कर्मप्रत्ययमेवाऽनाभोगवीर्यपूर्वकं कर्म संक्रमयत । तथाच --आत्मा-उत्पादव्ययध्रौव्यपरिणतिशीलो ज्ञानावरणादिकस्य कर्मणो विपाकमनुभवन् कर्महेतुकमेव तदन्यनिमित्तवजितमनाभोगवीर्यपूर्वकं कर्मसंक्रमं विधत्ते । निनिमित्तस्तावदना. भोगो ज्ञानाद्यावरणोदय उच्यते । आभुजानस्य कर्मफलविपाकमध्यवस्यत आत्मनश्चेष्टाविशेष आभोगवीर्यम् । अनाभुञानस्य तत्फलविपाकमनध्यवस्यतः आत्मनः सामर्थ्य विशिष्टक्रियापरिणामोऽनाभोगवीर्यम् एवंविधाऽनाभोगवीर्यपूर्वकं कर्म संक्रमं विधत्ते एवञ्च-कासाञ्चित् उत्तरप्रकृतीनां स्वस्वजातीयस्वेवोत्तरप्रकृतिषु संक्रमो भवति, न सर्वासामुत्तरप्रकृतीनाम् । तत्रा प-सजातीयास्वेवोत्तरप्रकृतीषु संक्रमो. न तु -- विजातीयासु । यथा-पञ्चप्रकारकं मतिज्ञानावरणादिकं ज्ञानावरणं श्रुतज्ञानावरणादिषु चतुर्षु संक्रमते, नतु-चक्षुर्दर्शनावरणादिषु दर्शनावरणोत्तरप्रकृतिविशेषासु ।। नापि-ज्ञानावरणदर्शनावरणादिषु मूलप्रकृतिषु संक्रामति, नापि-दर्शनावरणं ज्ञानावरणादिस्वभिन्न जातीयमूलप्रकृतिषु वा सङ्क्रमं विदधातीतिभावः । बन्धविपाक निमित्तानां विभिन्नजातीयत्वात् । उदाहरणार्थ नरकायु तिथंचायु के रूप में नहीं पलट सकती, और दर्शनमोहनीय चारित्र मोहनीय के रूप में अपना फल नहीं देती तथा चारित्र मोहनीय का दर्शन मोहनीय के रूप में परिपाक नहीं हो सकता। - इस प्रकार कर्म विपाकफल का अनुभव करता हुआ जीव कर्म के कारण ही अनाभोग वीर्य पूर्वक कर्म का संक्रमण करता है। इस प्रकार उत्पाद, व्यय और ध्रौव्य परिणति वाला आत्मा ज्ञानावरण आदि कर्मों के विपाक का अनुभव करता हुआ कर्म के कारण, अन्य निमित्तों के बिना ही अनाभोग वीर्यपूर्वक कर्म का संक्रमण करता है । निमित्तहीन अनाभोग ज्ञानावरण आदि का उदय कहलाता है। आभोग करने वाले अर्थात् कर्मफल विपाक को भुगतने वाले आत्मा की विशेष चेष्टा आभोगवीर्य कहलाती है । तात्पर्य यह है कि समझबूझ कर जो प्रयत्न किया जाता है, उसे आभोगवीर्य कहते हैं। और बिना सोचे-समझे, अनजान में जो चेष्टा होती है, वह अनाभोग वीर्य कहलाती है। ___ जीव अनाभोग वीर्यपूर्वक ही कर्म संक्रमण करता है। इस प्रकार किन्ही उत्तर प्रकृतियों का अपनी सजातीय उत्तरप्रकृतियों में संक्रम होता है, सब का नहीं। वह संक्रमण सजातीय उत्तर प्रकृतियों में ही होता है, विजातीय प्रकृतियों में नहीं। जैसे ज्ञानावरण कर्म की मतिज्ञानावरण कर्म आदि पाँच प्रकृतियों का श्रुतज्ञानावरण आदि चार प्रकृतियों के रूप में संक्रमण हो सकता है, दर्शनावरण की विशिष्ट प्रकृति चक्षुदर्शनावरण आदि में नहीं। Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे ___तथाहि-ज्ञानावरणस्य बन्धनिमित्तं तावत् प्रकृष्टदोषनिह्नवादिकम् असातावेदनीयादेर्बन्ध निमित्तं दुःखशोकादिकम्, ज्ञानावरणदर्शनावरणयोबन्धनिमित्तस्याऽभिन्नत्वेऽपि सदाशयविशेषात् परिणामभिन्नत्वमवसेयम् , ज्ञानावरणस्य विशेषग्राहित्वात्, दर्शनावरणस्य तु सामान्यग्राहित्वात् सामान्योपयोगस्यैवाऽऽच्छादकत्वं भवति । एवञ्च-बन्धनिमित्तत्वाद्-विपाकनिमित्तभेदाच्च भेदवतीषु ज्ञान वरण-दर्शनावरण-वेदनीय मोहनीया-ऽऽयुष्य-नाम-गोत्रा-ऽन्तरायरूपासु मूलप्रकृतेषु परस्परं संक्रमो न भवतीतिभावः । किन्तु-उत्तरप्रकृतिष्वेव परस्परं संक्रमो भवति, किन्तु तत्रापि कासाञ्चिदेवोत्तरप्रकृतिनां कासुचित्प्रकृतिषु सङ्क्रमो भवति, नतु-सर्वासां सर्वासु सङ्क्रमो भवति तथ हि दर्शनमोहस्तावत्-चत्वारोऽनन्तानुबन्धिनः क्रोधादयो मिथ्यात्वं-सम्यग्मिथ्यात्वं-सम्यचवञ्चेति । चारित्रमोहस्तु अप्रत्याख्यानकषाय-प्रत्याख्यानकषायादिवर्तते । तत्र-दर्शनमोहो न चारित्रमोहे सङ्क्रमं करोति, नो वा-चारित्रमोहो दर्शनमोहे सङ्क्रमं विधत्ते, एवं-सम्यक्त्वं सम्यगमिथ्यात्वेन संक्रामति-किन्तु–सम्यगमिथ्यात्वस्याऽसत्यपिबन्धे सम्यक्त्वे संक्रमो भवति । एवं-सम्य ज्ञानावरण भी दर्शनावरण आदि दूसरी मूल प्रकृतियों में संक्रान्त नहीं होता । इसी प्रकार दर्शनावरण का किसी दूसरी मूल कर्म प्रकृति के रूप में संक्रमण नहीं होता क्योंकि उनके बन्ध के कारण भिन्न जाति के होते हैं । बन्ध के कारण इस प्रकार हैं-ज्ञानावरण के बंध के कारण निह्नव आदि हैं, असातावेदनीय के बन्ध के कारण दुःख शोक आदि हैं । यद्यपि ज्ञानावरण और दर्शनावरण के बन्ध के कारण समान है, फिर भी आशय में भिन्नता होने के कारण उनके परिणाम में भिन्नता हो जाती है । ज्ञानावरण कर्म विशेष ग्राही बोध का निरोध करता है और दर्शनावरण सामान्य उपयोग (दर्शन) को आच्छादित करता है इस प्रकार भिन्न भिन्न बंध के कारण होने से तथा भिन्न भिन्न फल वाली होने से ज्ञानावरण, दर्शनावरण वेदनीय मोहनीय, आयु, नाम, गोत्र और अन्तराय प्रकृतियों का परस्पर संक्रमण नहीं होता । · संक्रमण उत्तर प्रकृतियों में ही होता है, किन्तु उनमें भी किन्हीं-किन्हीं ही उत्तरप्रकृतियों का किन्हीं-किन्हीं उत्तर प्रकृतियों में ही संक्रमण होता है; सभी का सभी में संक्रमण नहीं होता। उदाहारणार्थ-दर्शन मोहनीय कर्म का चारित्र मोहनीय के रूप में संक्रमण नहीं होता है और चारित्र मोहनीय का दर्शनमोहनीय के रूप में संक्रमण नहीं होता । इसी प्रकार सम्यक्त्व प्रकृति सम्यग्-मिथ्यात्व रूप से संक्रान्त नहो होती, किन्तु सम्यग्मिथ्यात्व अर्थात् मिश्रप्रकृति का बन्ध न होने पर भी सम्यक्त्वमें सब संक्रम होता है । इस प्रकार सम्यक्त्व प्रकृति और मिश्र प्रकृति का मिथ्यात्व में संक्रमण होता है । आयुष्क कर्म की Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ३ सू० २१ अनुभावबन्धनिरूपणम् ४१७ क्त्वसम्यगमिथ्यात्वयोमिथ्यात्वं संक्रामयति, किन्तु-आयुष्यस्य नारकतिर्यङ्मनुष्यदेवभेदस्य परस्परं संक्रमो न भवति । नहि-नारकायुष्यं तिर्यगायुष्यं वा मनुष्यायुष्ये-देवायुष्ये वा संक्रमं विधत्ते। तथाचोत्तरप्रकृतिष्वपि दर्शनचारित्रमोहनीयकर्मणोः सम्यगूमिथ्यात्व-वेदनीयायुष्काणाञ्चोत्तरप्रकृतीनां जात्यन्तरानुबन्धविपाकनिमित्तानां भिन्नजातीयकत्वादेव संक्रमो न भवतीतिभावः तथाचोक्तम्--- "मूलप्रकृतिभिन्नाः संक्रमयति गुणत उत्तराः प्रकृतीः। नत्वात्मामूर्तत्वा दध्यवसानप्रयोगेण ॥ १॥ शिथिलयति दृढबद्धं द्रढयति च कर्म ननु जीवः । उत्कृष्टाश्च जघन्याः स्थितिविपर्यासयति चापि-॥२॥ इति संक्रमण-स्थित्यु-दीर्णात्रयेच दृष्टान्तत्रयं प्रदर्श्यते-- "तारीकरणं ताम्रस्य शोषणस्तेमनेमृदः क्रमशः। आम्रपरिपाचनं वा काले तेषूपदृष्टान्ताः - ॥१॥ यथासंख्यमन्वयो बोध्यः-- अनुभावांश्च विपर्यासयति तथैव प्रयोगतो जीवः । तीव्रान् वा मन्दान् वा स्वासु प्रकृतिस्वभिन्नासु-॥२॥ चार उत्तरप्रकृतियों का परस्पर संक्रमण नहीं होता-नरकायु बदल कर तिर्यचायु आदि के रूप में नहीं हो सकती । इसी प्रकार कोई भी अन्य आयु किसी दूसरी आयु प्रकृति के रूप में नहीं प्राप्त की जाती । तात्पर्य यह है कि उत्तर प्रकृतियों में भी दर्शनमोहनीय और चारित्रमोहनीय का, सम्यग-मिथ्यात्ववेदनीय का तथा आयु कर्म की प्रकृतियों का परस्पर संक्रमण नहीं होता; क्योंकि उनके बन्ध के कारणों में भिन्नता है, इस कारण वे भिन्न जातिय हैं । कहा भी है 'आत्मा अमूर्त होने के कारण अपने अध्यवसाय की विशेषता से मूल प्रकृतियों से अभिन्न उत्तर प्रकृतियों में संक्रमण करता है, अर्थात् एक मूल प्रकृति की उत्तर प्रकृतियों में उलट-पलट कर लेता है । इसी प्रकार दृढ़ बाँधे हुए कर्म को अध्यवसाय की विशेषता से शिथिल कर लेता है और शिथिल बाँधे हुए को दृढ भी कर लेता है । और जघन्य स्थिति को उत्कृष्ट स्थिति के रूप में बदल सकता है । संक्रमण, स्थिति और उदीरणा , इन तीनों के विषय में तीन दृष्टान्त दिखलाते है संक्रमण का दृष्टान्त है ताँबे को तारों के रूप में पलटना-तांबा प्रयोग के द्वारा तारों ने रूप में परिवर्तित हो जाता है। स्थिति का उदाहरण है-मृत्तिका का शोषण एवं आर्दीकरण उदीरणाका उदाहरण है आम को जल्दी पका लेना यह क्रमशः तीन उदाहरण हैं। Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१८ तस्वार्थस्त्रे "यद्यद्वा मन्दं सत् क्षारीक्रियते हरिद्रया चूर्णम् । वातातपादिभिश्च क्षारं मन्दीक्रियते यथा- ॥३॥ "तीव्रोऽनुभावयोगो भवतिहि मिथ्यात्ववेदनीयस्य-। सम्यक्त्वे त्वतिमन्दो मिश्रे मिश्रोऽनुभावश्च ॥ ४ ॥ इति एवञ्च-दर्शनमोहनीय चारित्रमोहनीय-वेदनीया-ऽऽयुष्य कर्मोत्तरप्रकृतिनामागमे आस्रवाणां भिन्नतयैव पठितत्वेन जात्यन्तरानुवर्तनकारि विपाकनिमित्तानां तेषां विभिन्नजातीयकत्वेन न तासामुत्तरप्रकृतीनां संक्रम इति भावः । किन्तु-सर्वासामेव मूलोत्तरप्रकृतिनामपवर्तनं तुभवत्येव, तच्चापवर्तनं द्राघीयस्याः कर्मस्थितेरल्पीकरणरूपं बोध्यम्. । अध्यवसायविशेषात्-सर्वासामेव प्रकृतिनां तत्सम्भवति । प्रस्तुतः खल्वनुभावलक्षणो विपाको यथा नाम भवति, एवञ्च-- -- यस्य कर्मणो यद्नाम संज्ञा भवति, तत्कर्मनामानुरूपमेव विपच्यते तथाच-ज्ञानावरणादिकर्मणां सविकल्पानां प्रत्येकमन्वर्थनिर्देशो वर्तते । तथाहि- ज्ञानमात्रियते येन तद् ज्ञानावरणं कर्मोच्यते तद्धि ज्ञानावरणं कर्म विपच्यमानं ज्ञानाभावे पर्यवस्यति, ज्ञानावरणकर्मणो विपाकावस्थायां ज्ञाने भावे पर्यवसानं बोध्यम् । 'इसी प्रकार जीव अपने प्रयोग से अनुभाव में भी संक्रमण करता है अर्थात् किसी कर्म प्रकृति का तीव्र अनुभाव बन्ध किया हो तो अपवर्तनाकरण के द्वारा उसे मंद रूप में पलट सकता है और बाँधे हुए मन्द अनुभाव को उद् वर्तना करण के द्वारा तीव्र अनुभाव में बदल सकता है। जैसे मन्द अनुभाव वाला चूर्ण हरिद्रा (हल्दी) के द्वारा तीव्र कर दिया जाता है और तीव्र चूर्ण वायु एवं धूप के द्वारा मन्द बना दिया जाता है । _ 'मिथ्यात्व प्रकृति का अनुभाव तीव्र होता है, सम्यक्त्व-प्रकृति का अनुभाव मन्द होता है और मिश्र प्रकृति का अनुभाव मिश्र-मध्यम होता है।' इस प्रकार दर्शनमोहनीय, चरित्रमोहनीय, और आयुष्कर्म की उत्तर प्रकृतियों का संक्रमण नहीं होता । इसका कारण यह है कि इनके बन्ध के कारण आगम में भिन्न-भिन्न बतलाए गए हैं और भिन्न करणों से बन्ध होने से ये प्रकृतियाँ भिन्न जाति की हैं। इनका फल भी भिन्न है । हाँ अपवर्तन सभी प्रकृतियों का हो सकता है, चाहे मूलप्रकृति हो या उत्तर प्रकृति । दीर्घकालीन स्थिति का अल्पकालीन हो जाना अपवर्तन कहलाता है। परिणाम की विशेषता के अनुसार सभी प्रकृतियों का अपवर्तन हो सकता है। यह जो अनुभाव-विपाक है, वह नाम के अनुसार होता है। जिस कर्म का जो नाम है, उसी के अनुरूप उसका फल भी होता है । ज्ञानावरण आदि सभी कर्मों के विषय में यही समझना चाहिए । जैसे—जो कर्म ज्ञान को आवृत-अच्छादित करता है, वह ज्ञानावरण Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ३ सू. २१ अनुभावबन्धनिरूपणम् ४१९ ___ एवं दर्शनावरणं कर्म विपच्यमानं सामान्योपयोगोपरोधे पर्यवस्यति, दर्शनं सामान्योपयोगलक्षणम् आवियते येन तत्कर्म-दर्शनावरणमित्यन्वर्थत्वमवसेयम् । एवं सातावेदनीयंकर्म विपच्यमानं सुखानुभवे पर्यवस्यति, असातावेदनीयञ्च कर्म विपच्यमानं दुःखानुभवे पर्यवस्यति । एवम्----दर्शनमोहनीयं कर्म विपच्यमानं तत्त्वार्थश्रद्धानलक्षणं दर्शनं मोहयतीति बोध्यम् । चारित्रमोहकर्म विपच्यमानं मूलोत्तरगुणभेदलक्षणं चारित्रं मोहयतीति बोध्यम् ।। एवं यदुदयाद् आयुर्जीवनं प्राणधारणं भवति, तदायुः कर्म विपच्यमानं प्राणधारणे पर्यवस्यति । एवं तांस्तान् गतिजात्यादीन् भावान् प्रशस्तान्-अप्रशस्तांश्च नामयति-प्रापयतीति नामकर्म विपच्यमानं गतिनामाद्यनुभवे पर्यवस्यति । एवं नामकर्मणः प्रतिभेदमपि-अन्वर्थत्वमनुसृत्यैव विपाकोऽवगन्तव्यः, यथा-गतिं नामयतीति गतिनाम. । एवं जातिनाम-शरीरनाम-अङ्गोपाङ्गनामादि तीर्थकरनामकर्म विपच्यमानं तत्तद्भावे पर्यवस्यति । एवं-गोत्रकर्म, गूयते-शब्द्यते इति गोत्रं-संशब्दनम् "गुशब्दे" इत्यस्माद्धातो ष्टन् प्रत्यये गोत्रशब्दसिद्धिः तच्च गोत्रं द्विविधं भवति, उच्चै गोत्रम्-१ नीचैर्गोत्रञ्चेति-२ तत्र-यस्य कर्मण उदयादुच्चैरयं पूज्यः-उग्रो. भोज-इक्ष्वाकु रित्येवं गूयते-संशब्दयते गीयते तदुच्चै गोत्रं कर्म विपच्यमानं तथाविधोच्चवंशसंशब्देन पर्यवस्यति ! कहलाता है । ज्ञानावरण कर्म जो फल देता है उसका पर्यवसान ज्ञान के अभाव में होता है । अर्थात् ज्ञानावरण कर्म अपने नाम के अनुसार ज्ञान का निरोध करता है। इसी प्रकार दर्शनावरण कर्म का फल दर्शन अर्थात् सामान्य बोध को आच्छादित करना है । दर्शन अर्थात् सामान्य उपयोग, उसे जो आवृत करे वह दर्शनावरण । इस प्रकार नाम के अनुरूप ही उसका विपाक होता । सातावेदनीय का फल सुख का वेदन कराता है। आसातावेदनीय असाता अर्थात दुःख का वेदन-अनुभव कराता है । दर्शनमोहनीय कर्म जब फल देता है तो दर्शन अर्थात तत्त्वार्थश्रद्धान को मोहित- कलुषित या नष्ट करता है । चारित्रमोहनीय कर्म चारित्र को उत्पन्न नहीं होने देता। इसी प्रकार जिस कर्म के विपाक से आयु अर्थात् प्राणधारण होता है, वह आयु कर्म कहलाता है । इस प्रकार आयु कर्म का विपाक प्राणधारण है । इसी प्रकार गति जाति आदि प्रशस्त या अप्रशस्त भावों को जो कर्म प्राप्त कराता है वह नामकर्म भी गतिनाम आदि कहलाता है इसका फल भी नाम के अनुसार ही समझना चाहिए । गोत्र कर्म का फल भी उसके नाम के अनुकूल होता है । 'गुङ्' धातु शब्द के अर्थ में है । ष्टन् प्रत्यय होने से 'गोत्र' शब्द सिद्ध होता है गोत्र दो प्रकार है-उच्चगोत्र और नीचगोत्र । जिस कर्म के फल स्वरू जीव ऊंचा कहलाता है-यह पूज्य है। उग्र कुल Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थ सूत्रे एवं यस्य कर्मण उदयाद् दरिद्रोऽयम् गर्हितश्चाण्डालादिरित्येवं नीचशब्देन गूयते - शब् तत्कर्म नीचे गोत्रं विपच्यमानं निन्दितवंशशब्देन पर्यवस्यति । एवं यस्य कर्मण उदयाद देय - दान-दात्रादीनां मध्ये विघ्नो जायते - तत्कर्माऽन्तरायपदेन व्यपदिश्यते, तथाविधान्तरायकर्म विपच्यमानं सत् दानादीनां विघ्नकरणे पर्यवस्यति । एवञ्च – नरकादि जाति शरीरादिवृत्ते जीवस्य ज्ञानावरणादि सर्वकर्मणामुदये सति यथानाम विपाको भवति । तथाचोक्तं समवायाङ्गे विपाकश्रुतवर्णने ४२० 77 " अणुभागफलविवागा सव्वेसिं च कम्माणं- इति, अनुभागफलविपाकाः सर्वे - पाच कर्मणाम् इति । एवं प्रज्ञापनायां २३ - पदे ३३ - उद्देशे, उत्तराध्ययने- ३३ - अध्ययने चोक्तम् । अथोक्तरीत्या यदि तथाविधकर्मणां विपाकलक्षणोऽनुभाव इत्युच्यते, तदा किं तत्कर्मा-नुभूतं - सद् आभरणवदवतिष्ठते-? आहोस्वित्- निःसारं सत् प्रवच्यते - ३ इतिचेद् अत्रोच्यते - बद्धं कर्मा - ऽनुभूतं सत् यथायोग्यमात्मनः पीडानुग्रहौप्रदाया-भ्यवहृतौदनादिविकारवत् अवस्थाननिमित्ताsभावात् विनष्टं निर्जीर्णं भवति । एवञ्च - ज्ञानावरणादिकर्मणो विपाकलक्षणादनुभावात् क्षयलक्षणपरिशटनं भवति आत्मप्रदेशेभ्यः परिपतनलक्षणं निर्जरणं कर्मपरिणते विनाशो जायते, आकर्मपरिणामफलपरिणामभोगभोजकुल या इक्ष्वाकु कुल का है इस प्रकार के शब्दों से कहा जाता है वह उच्च गोत्र कर्म भी अपने नाम के अनुसार ही फल देता है । जिस कर्म के उदय से 'यह दरिद्र है, गर्हित है, चाण्डाल है, इत्यादि नीचशब्दों से शब्दित होता है वह नीचगोत्र कहलाता है । इसका फल नीच वंश आदि की प्राप्ति है जिस कर्म के उदय से देय, दान, दाता आदि के मध्य में अन्तराय - विघ्न उपस्थित हो जाता है, वह अन्तरायकर्म कहलाता है । अन्तरायकर्म जब अपना फल देता है तो वह दान आदि में विघ्न डालने के रूप में ही होता है । इस प्रकार ज्ञानावरण आदि समस्त कर्मों का फल उनको अपने-अपने नाम के अनुसार ही होता है । समवायांग सूत्र में विपाकश्रुत के वर्णन में कहा है- 'अनुभाग- - फल-1 - विपाक सभी कर्मों का होता है ।' 'प्रज्ञापनासूत्र के पद २३ में तथा उत्तराध्ययन के अध्ययन ३३ में भी ऐसा ही कहा है । शंका- यदि कर्मों का फल पूर्वोक्त प्रकार से होता है तो फल देने के पश्चात् वह कर्म आभूषण की तरह रहता है अथवा निस्सार होकर च्युत हो जाता है - झड़ जाता है ? समाधान- बाँधा हुआ कर्म जब भोग लिया जाता है तो आत्मा को पीड़ा या अनुग्रह प्रदान करके, खाये हुए भोजन आदि के विकार की तरह झड़ जाता है; क्योंकि उस समय उसके ठहरने का कोई कारण नहीं रह जाता । Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ ३ सू. २१ अनुभावबन्धनिरूपणम् ४२१ परिसमाप्तेः कर्मवेदनालक्षणो रसानुभवो निर्जरा भवतितीभावः । कर्मणो निर्जरा च-द्विविधा प्रज्ञप्ता, विपाकजन्याऽविपाकजन्या च । तत्र - विपाक उदयः, अविपाकः पुनरुदीरणा उच्यते । तत्र - विपाकजन्या कर्मनिर्जरा तावत् चतुर्गतावनेक जातिविशेषावघर्षिते संसारार्णवे परिप्लवमानस्य जीवस्य शुभाऽशुभात्मकर्मणः प्राप्तविपाककालस्य यथायोग्यमुदयावलिकाप्रवाहे पतितस्य फलोपभोगादुपजात स्थितिक्षये सति निवृत्तिरूपा बोध्या । यस्य पुनः कर्मणो विपाककालाप्राप्तस्य औपक्रमिकक्रियाविशेषसामर्थ्यादनुदीर्णस्य सतो - ऽपि बलादुदीरणया - उदयावलिकाणामनुप्रवेशनेन पनस - तिन्दुका - ssम्रफलादिपाकवद् वेदनेननिर्जरा भवति, सा-विपाकजन्या निर्जरोच्यते । तथाचोक्तम् तारीकरण ताम्रस्य शोषणस्ते मृदः क्रमशः । आम्रपरिपाचनं वा काले तेषूपदृष्टान्ताः ॥ १ ॥ एते त्रयोदृष्टान्ताः संक्रमस्थित्युदीरणासु यथासंख्यं योजनीयाः, सैवेयमविपाकजन्या कर्मनिजरा तपोहेतुका व्यपदिश्यते, वक्ष्यमाणेन द्वादशप्रकारेण तपसा च कर्मण आस्रवनिरोधलक्षणः संवरश्व भवति, निर्जरा च भवतीत्यग्रे संवराधिकारे वक्ष्यते, उक्तञ्च - भगवतीसूत्रे १ - शतके १ उद्देशके ११सूत्रे - "उदीरिया वेइया य निज्जिन्ना -" इति, उदीरितानि - वेदित्तानि च निर्जीर्णानि इति ॥ २१ ॥ इस प्रकार ज्ञानावरण आदि कर्मों के विपाक के पश्चात् उसकी निर्जरा हो जाती अर्थात् वह आत्मप्रदेशों से अलग हो जाता है । कर्म की निर्जरा दो प्रकार की है - विपाकजन्य और अविपाकजन्य । यहाँ विपाक अर्थ है उदय और अविपाक का अर्थ उदीरणा । इस चतुर्गति रूप एवं अनेक प्रकार के जन्मों वाले संसार - सागर में बहते हुए जीव के शुभ अशुभ कर्म जब विपाककाल के आने पर स्वयं उदय में आते हैं तो उनका फल भोग लेनेपर उनकी स्थिति का क्षय हो जाता है । स्थितिक्षय हो जाने पर वे निवृत्त हो जाते हैं । यह विपाकजन्य निर्जरा है । 1 जिस कर्म के विपाक का काल प्राप्त न हुआ हो, फिर भी किसी औपक्रमिक क्रिया के द्वारा उसे बलात् उदय में ले आना उदीरणा है । उदीरणा के द्वारा कर्मफल भोग लेने के पश्चात् उसकी निर्जरा हो जाती है । वह अविपाक जन्य निर्जरा कहलाती है । जैसे पनस, तेंदू या आम का फल घास आदि में दबा देने से समय से पूर्व ही पक जाता है, उसी प्रकार कोईकोई कर्म भी अपने नियत समय से पहले ही उदीरणा के द्वारा अपना फल दे देता है और फल देने के पश्चात् झड़ जाता है । इसे अविपाकजन्य निर्जरा कहते । कहा भी है— 'तांबे का तार बनाना, मिट्टी का शोषण या आर्शीकरण करना और आम को पकाना, यह तीन उदाहरण संक्रम, स्थिति और उदीरणा के विषय में यथाक्रम समझ लेने चाहिए ।' यह अविपाकजन्य निर्जरा तपहेतुक होती है, क्योंकि यह तप से होती है । आगे क जाने वाले बारह प्रकार के तप से निर्जरा के अतिरिक्त संवर भी होता है । यह बात आगे Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२२ तत्त्वार्थसूत्रे मूलसूत्रम् ---"सव्व कम्माणं अणंताणंता पएसगा अभव्वाणं अणंतगुणा, सिद्धाणं अणंतभागा-" ॥ २२॥ छाया--"सर्वकर्मणामनन्ताऽनन्ताः प्रदेशकाः, अभव्यानां अनन्तगुणाः-सिद्धाना मनन्तभागा:-" ॥२२॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे कर्मणामनुभावबन्धः प्ररूपितः, सम्प्रति-तेषां सामान्यतो निर्दिष्टं प्रदेशबन्धं विशेषतः प्रतिपादयितु माह-"सव्वकम्माणं-" इत्यादि-। सर्वकर्मणाम्ज्ञानावरणाद्यष्टविधकर्मप्रकृतियोग्यानां पुद्गलानामनन्ताऽनन्ताः प्रदेशाः सन्ति, नो संख्येयाः, नाऽप्यसंख्येयाः प्रदेशाः ते खलु-कर्मभावयोग्यपुद्गलस्कन्धाः अभव्यानामनन्तगुणाः- सिद्धानाश्चानन्ततमभागे सन्ति । तथाच-कर्मभावयोग्यानां पुद्गलानां जीवेन कियान् भागो बध्यते' इति जिज्ञासायाम्- कर्मभावयोग्यपुद्गलद्रव्याणामियत्ताऽवधारणरूपपरिमाणपरिच्छेदलक्षणः प्रदेशबन्धः पूर्व प्रतिपादितः तस्य च प्रदेशबन्धस्य विशेषतः स्वरूपज्ञानाय किं हेतुः स प्रदेशबन्धः ? कदा वा-? कुतो वा-? किं स्वभावो वा-१ कस्मिन् वा-2 किं परिमाणश्च-? इति वक्तव्यम्. । तत्र-सर्वकर्मप्रकृतिहेतुकाः सर्वेषु च भवेषु तत्रैकैकस्य जीवस्य व्यतीतेषु, अनन्तेषु भवेषु-आगमादिषु च संख्येयेषुसंवर के प्रकरण में नहीं की जाएगी। भगवतीसूत्र के प्रथम शतक में कहा है- कर्मों की उदीहरणा होती है, वेदन होता है और फिर उनकी निर्जरा हो जाती है ॥२॥ 'सव्वकम्माणं अणंताणंता पएसगा' इत्यादि ॥ सूत्र-२२ ॥ सूत्रार्थ—समस्त कर्मों के प्रदेश अनन्तानन्त-अभव्यों से अनन्त गुणा और सिद्धों के अनन्तवें भाग हैं ॥ २२ ॥ तत्त्वार्थदीपिका—पूर्व सूत्र में कर्मों के अनुभाव का प्ररूपण किया गया है, अब सामान्य रूप से निर्दिष्ट प्रदेशबन्ध का विशेष रूप से प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं-ज्ञानावरण आदि आठों कर्मोंके अनन्तानन्तप्रदेश होते हैं-संख्यात या असंख्यात नहीं होते । __ अनन्तानन्त संख्या अनन्त प्रकार की है, अतएव उसको नियत करने के लिए कहते हैं वे अनन्तानन्त प्रदेश अभव्य जीवों की राशि से अनन्तगुणित अधिक समझने चाहिए और सिद्ध जीव राशि के अनन्तवें भाग समझने चाहिए । । जीव कर्मयोग्य पुद्गलों का कितना भाग बाँधते हैं ? इस प्रकार की जिज्ञासा का समाधान करने के लिए कर्म के योग्य पुद्गलों का परिमाण-परिच्छेद रूप प्रदेशबन्ध का पहले प्ररूपण किया जा चुका है; मगर प्रदेशबन्ध के स्वरूप का विशेष रूप से ज्ञान कराने के लिए यहाँ इन बातों पर प्रकाश डालना आवश्यक है -प्रदेशबन्ध का कारण क्या है ? वह कब होता है ? कहाँ से होता है ? उसका स्वभाव क्या है ? वह किसमें होता है ? उसका परिमाण क्या है ? समस्त कर्मप्रकृतिहेतुक, प्रत्येक जीव के भूतकालीन अनन्त भवों में तथा आगामी संख्यात, असंख्यात या अनन्त भवोंमें, काययोग वचनयोग और मनोयोग के निमित्त से इन Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपकानियुक्तिश्च अ० ३ सू. २२ प्रदेशबन्धनिरूपणम् ४२३ असंख्येयेषु-अनन्ताऽनन्तेषु वा भवेषु काय-वाङ्-मनःकर्मयोगविशेषाच्च कर्म भावग्रहणयोग्याः सूक्ष्माः पुद्गलाः, न तु-स्थूलाः एकक्षेत्रावगहिनः स्थितिपरिणताः न तु-गतिपरिणताः आत्मनो-पादीयन्ते- । एवश्च-ते खलु ज्ञानावरणाद्यष्टविधकर्मप्रकृतिग्रहणयोग्याः सूक्ष्माः पुद्गलस्कन्धाः न तुबादराः अभव्यानन्तगुणाः सिद्धानन्ततमभागप्रमितप्रदेशाः घनाङ्गुलस्याऽसंख्येयभागक्षेत्रावगाहिनः एक-द्वि-त्रि-चतुःसंख्येयाऽसंख्येयसमयस्थितिकाः पञ्चवर्ण पञ्चरस द्विगन्ध चतुःस्पर्श स्वभावाः काय-वाङ्-मनोयोगवशादात्मनाऽऽत्मसात् क्रियन्ते इति भावः ॥ २२ ॥ तत्त्वार्थनियुक्ति:---पूर्वसूत्रे कर्मणामनुभावबन्धः प्ररूपितः, सम्प्रति-तेषां सामान्यतः प्रतिपादितमेव विशेषतः प्रदेशबन्धं प्ररूपयितुमाह--"सव्वकम्माण-" इत्यादि । सर्वकर्मणाम्-ज्ञानावरणाद्यष्टविधकर्मप्रकृतिग्रहणयोग्यपुद्गलानाम् अनन्तानन्ताः प्रदेशाबध्यन्ते, न तु-संख्येयाः, नाऽप्यसंख्येयाः, नाप्यनन्ताः प्रदेशाः । अत्र प्रदेशबन्धशब्दार्थस्तु-इयत्ताऽवधारणम्, कर्मभावपरिणतपुद्गलस्कन्धानां परिमाणपरिच्छेदेनाऽवधारणरूपः प्रदेशबन्ध इति भावः । तथाच-प्रदेशबन्धस्वरूपज्ञानार्थमत्र प्रश्नोत्तरायोग की तीव्रता या मन्दता के अनुसार कार्मण वर्गणा के पुद्गल ग्रहण किये जाते हैं। वे पुद्गल सूक्ष्म होते हैं, स्थूल नहीं । जिन आकाशप्रदेशों में आत्मप्रदेशों का अवगाहन होता है, उन्हीं आकाशप्रदेशों में रहे हुए वे पुद्गल ग्रहण किये जाते हैं-बाहर (भिन्न क्षेत्र में) रहे हुए पुद्गलों का ग्रहण नहीं होता । स्थित पुद्गल ही ग्रहण किये जा सकते हैं, जो गतिरूप में परिणत हों-गमन कर रहे हों, उनका ग्रहण नहीं होता । उल्लिखित समस्त विशेषताएँ होने पर भी अगर उनकी प्रदेशों की संख्या अभव्य जीवों की समग्र राशि से अनन्तगुणी और सिद्ध जीवों की राशि के अनन्तवें भाग हो तो ही उनका ग्रहण होता है, अन्यथा नहीं । इसी प्रकार वे घनांगुल के असंख्यातवें भाग क्षेत्र में स्थित होने चाहिए; पाँच वर्ण वाले पांच रस वाले दो गन्ध वाले, और चार स्पर्श वाले होने चाहिए । फिर इसकी स्थिति चाहे एक समय की हो, चाहे दो, तीन, चार, संख्यात या असंख्यात समय की हो, । ऐसे पुद्गलों को आत्मा अपने काय, वचन और मन के योग से ग्रहण करता है ॥२२॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-पूर्वसूत्र में कर्मों के अनुभावबन्ध का निरूपण किया गया है । अब सामान्य रूप पूर्वकथित प्रदेश बन्ध का विशेष रूप से प्रतिपादन करते हैं ज्ञानावरण आदि आठ प्रकृतियों के योग्य पुद्गल जो अनन्तानन्त प्रदेशों वाले होते हैं, उन्हीं को आत्मा ग्रहण करता है । संख्यात असंख्यात या अनन्त प्रदेशों वाले पुद्गलों को नहीं ग्रहण करता । कर्मयोग पुद्गलस्कंधों का नियत परिमाण में बँधना प्रदेशबन्ध कहलाता है। प्रदेशबंध Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२४ तत्त्वार्थसूत्रे ष्टकमवसेयम् । तथाहि __किं निमित्ताः पुद्गला बध्यन्ते- इति प्रथमः प्रश्नः१ आत्मा तावत्-तान् पुद्गलान् कर्मभावेन परिणतियोग्यान् बध्नन् किमेकेन दिक्प्रदेशेन बध्नाति-2 उताहो सर्वदिक्प्रदेशै बध्नाति-? इति द्वितीयः प्रश्नः-२ स खलु पुद्गलानां प्रदेशबन्धः किं सर्वजीवानां समान एव भवति-2 उताहो कुतश्चिन्निमित्तादसमानः- इति तृतीयः प्रश्नः-३ किं गुणा-केवलाः पुद्गला बध्यन्ते- इति चतुर्थः प्रश्नः -४ अथ-यत्र च गगनतले व्यवस्थिताः पुद्गला भवन्ति-तत्रैव ये जीवप्रदेशा अवगाढाः सन्ति, किं तेषामेव पुद्गलानां तेषु जीवप्रदेशेषु बन्धो भवति-? आहोस्विद्-जीवप्रदेशावगाढाकाशदेशव्यतिरिक्तप्रदेशवर्तिनोऽपि पुद्गला बध्यन्ते इति पञ्चमः प्रश्नः-५ अथ किं गतिपरिणताः पुद्गला बध्यन्ते-? उताहो-स्थितिपरिणताः पुद्गला बध्यन्ते ? इति षष्ठः प्रश्नः ६ अथ ते खलु कर्मभावेन बध्यमानाः पुद्गलाः किमात्मनां सर्वप्रदेशेषु श्लिष्यन्ति-? किंवा एकैकप्रदेशे श्लिष्यन्ति-? इति सप्तमः-७ । ___अथ ते किल कर्मभावपरिणतियोग्याः पुद्गलस्कन्धाः किं संख्येयासंख्येयानन्तप्रदेशा बध्यन्ते-? किं वा-ऽनन्तानन्तप्रदेशा बध्यन्ते-? इत्यष्टमः प्रश्नः-८ एषामष्टानामपि प्रश्नानां क्रमशोऽष्टावुत्तराणि वक्ष्यमाणानि बोध्यानि । तथाहि-- के स्वरूप को स्पष्ट रूप से समझने के लिए आठ प्रश्नों के उत्तरों को समझ लेना आवश्यक है । वे इस प्रकार हैं (१) उन पुद्गलों के बन्ध का कारण क्या है ? (२) आत्मा कर्मयोग्य पुद्गलों को जब बाँधता है तो एक दिशा से बाँधता है अथवा सर्व दिशाओं से ? (३) क्या प्रदेशबन्ध सब जीवों को एक समान होता है ? या किसी कारण से उसमें असमानता होती है ? (४) किन गुणों वाले पुद्गलों का बन्ध होता है ? (५) जिन आकाशप्रदेशों में कर्मवर्गणा के पुद्गल अवगाढ हैं, उन्हीं आकाशप्रदेशों में स्थित आत्मा, वहीं का वहीं, उन्हें बद्ध कर लेता है अथवा बाहरी आकाशप्रदेशों में स्थित पुद्गलों को खींच कर ग्रहण करता है ? (६) क्या गतिपरिणत पुद्गल बद्ध होते हैं ? अथवा स्थिति-परिणत-स्थिर पुद्गलों का बन्ध होता है ? (७) बँधने वाले पुद्गल समस्त आत्मप्रदेशों में बँधते हैं या आत्मा के एक-एक प्रदेश में बंधते हैं! (८) कार्मणवर्गणा के वे पुद्गल संख्यातप्रदेशी या असंख्यातप्रदेशी हों तो बंधते हैं अथवा अनन्तप्रदेशी हों तो ही उनका बन्ध होता है ? Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुकिश्च अ० ३ सू. २२ प्रदेशबन्धनिरूपणम् ४२५ "नामप्रत्ययाः पुद्गला बध्यन्ते-१ सर्वतः सर्वदिग्भ्यः पुद्गला बध्यन्ते-२ कायादियोगविशेषात् परिणतिवैचित्र्यात् सर्वेषामसमानः पुद्गलकर्मप्रदेशबन्धः-३ सूक्ष्माः पुद्गला बध्यन्ते-४ एकक्षेत्रावगाढाः पुद्गला बध्यन्ते-५ स्थितिपरिणताः पुद्गला बध्यन्ते-६ सर्वात्मप्रदेशेषु तेषां पुद्गलानां बन्धो भवति-७ अनन्तानन्तप्रदेशाः पुद्गला बध्यन्ते-८ इत्येवमष्टावुत्तराणि तेषां प्रश्नानाम् अयमेतेषामभिप्रायः--नामप्रत्ययाः नाम्नो ज्ञानावरणाधन्तरायपर्यन्तस्या-ऽन्वर्थसंज्ञकस्या ऽष्टविधकर्मणः प्रत्ययाः-कारणानि नामप्रत्यया स्ते पुद्गला भवन्ति, तान् पुद्गलान् विना ज्ञानावरणादि कर्मोदयादि न सम्भवति, मुक्तस्येवात्मनः संसारिण इति भावः । यद्वा-नामप्रत्ययो निमित्तं येषां ते नामप्रत्ययाः गतिजात्यादिभेदानि नामकर्माणिइन आठ प्रश्नों के उत्तर क्रमशः इस प्रकार हैं (१) कार्मणवर्गणा के वे पुद्गल नाम-प्रत्यय बँधते हैं अर्थात् जिस प्रकृति का जो नाम है उसी के अनुसार बँधते है। (२) सभी दिशाओं से सब ओर से बँधते हैं। (३) सब जीवों के योग का व्यापार समान नहीं होता । किसी जीव के योग का व्यापार तीव्र होता है तो किसी के योग का व्यापार मन्द होता है। तीव्रता और मन्दता में भी अनेक श्रेणियाँ होती हैं, अतएव सब जीवों का प्रदेशबन्ध समान नहीं होता, वरन् योग की असमानता के कारण असमान होता है । योग की प्रवृत्ति तीव्र हो तो अधिक पुद्गलप्रदेशों का बंध होता है और यदि मन्द होती है तो कम प्रदेश बँधते हैं। (४) सूक्ष्म पुद्गलों का ही बन्ध होता है। (५) एक क्षेत्रावगाढ पुद्गल ही बद्ध होते हैं अर्थात् जहाँ आत्मा के प्रदेश हैं, वहीं पर अवगाढ पुद्गल आत्मप्रदेशों के साथ श्लिष्ट हो जाते हैं; इधर-उधर से आकर्शित होकर नहीं बँधते । (६) जो कर्मपुद्गल स्थित हों अर्थात् गमन न कर रहे हों, उन का ही बन्ध होता है। (७) उन पुद्गलों का बन्ध आत्माके सभी प्रदेशों में होता है। जैसे अग्नि में तपे हए लोहे के गोले को पानी में छोड़ दिया जाय तो वह अपने सभी प्रदेशों से जलको ग्रहण करता है, उसी प्रकार आत्मा अपने सभी प्रदेशों से कर्मपुद्गलों को ग्रहण करता है। (८) अनन्तानन्त प्रदेशी पुद्गल ही बंधते हैं। यह पूर्वोक्त आठ प्रश्नों के उत्तर हैं । इनका आशय यह है कि आत्मा के साथ बँधने वाले पुद्गल नाम प्रत्यय होते हैं अर्थात् अपने-अपने अर्थ के अनुसार नाम वाले कर्मों के कारण होते हैं। ऐसे पुद्गलों के बिना ज्ञानावरण आदि कर्मों का उदय आदि नहीं हो सकता, जैसे मुक्तात्मा को उदय आदि नहीं होता । अथवा नाम जिनका प्रत्यय अर्थात् कारण Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थ सूत्रे औदारिकादिशरीरादियोगाः कर्मणो हेतुतामासादयन्ति, परम्परया - गत्यादयोऽपि तस्माद् नाम - कर्महेतुकानां पुद्गलानां बन्धो भवति । अथवा-- नामकर्मण उत्तरप्रकृतिभूतशरीरनामान्तर्गतबन्धननामप्रत्ययाः खलु पुद्गला बध्यन्ते, રક્ यस्य कर्मण उदयाद् गृहीत- गृह्यमाणपुद्गलानामन्यशरीर पुद्गलैः सह सम्बन्धो भवति, तत् कर्मबन्धननामपदेनोच्यते, काष्ठद्वयखण्डस्य संयोजने जतुवत् । अथवा – यादृशाः पुद्गलाः प्रदेशबन्धस्य हेतवो भवन्ति, ते पुद्गला ज्ञानावरण - दर्शनावरणा दिनाम्नैव प्रत्याय्यन्ते ज्ञानावरणादि नाम्ना तेषां पुद्गलानां स्वरूपमाख्यायते । यतोहि-ज्ञानावरणसमर्थानां दर्शनावरणादिसमर्थानामेव च पुद्गलानां बन्धनात् । अथैकाकाराणामेव पुद्गलानामात्मना - उपादीयमानतया कथं ते उपादीयमानाः एकाकाराः पुद्गला ज्ञानावरणादिविशिष्टतया - SSत्मप्रदेशेषु श्लिष्टा भवन्ति ? नहि ज्ञानावरणादिविशिष्टाः केचन पुद्गला बहिः सन्तीति चेदत्रोच्यते - ज्ञानावरणादि सर्वमूलप्रकृतिकर्मभाववर्गणायोग्यानां पुद्गलानां सामान्यतो गृहीतानामपि अध्यवसाय विशेषात् पृथक् पृथग्ज्ञानावरणादिभेदतयाऽऽत्मना परिणमनात् ते खलु पुद्गला ज्ञानावरणादितया परिणता भवन्तीति प्रथमप्रश्नोत्तराशयः है, न प्रत्यय कहलाते हैं । गति जाति आदि नाम कर्म - औदारिक शरीर आदि योग कर्म के कारण होते हैं और परम्परा से गति आदि भी कारण होते हैं, इस कारण नाम कर्म हेतुक पुद्गलों का बन्ध होता है । अथवा नामकर्म की उत्तरप्रकृति शरोर नाम कर्म के अन्तर्गत जो बन्धन नामकर्म है, उसके कारण पुदगलों का बन्ध होता है । जिस कर्म के उदय से पूर्वगृहीत शरीर के पुद्गलों का संबंध होता है, वह बन्धन नाम कर्म कहलाता है । यह कर्म काष्ठ के दो खंडों को जोड़ने वाली लाख के समान है । अथवा जिस प्रकार के पुद्गल प्रदेशबन्ध के कारण होते हैं, वे पुद्गल ज्ञानावरण दर्शनावरण आदि नाम से ही जाने जाते हैं । ज्ञानावरण आदि नामों से उन पुद्गलों के स्वरूप का कथन किया जाता है | क्योंकि ज्ञान के आवरण और दर्शन के आवरण आदि में समर्थ ही पुart का बन्ध होता है । प्रश्न - एक-से स्वरूप वाले पुद्गलों को आत्मा ग्रहण करता है, ऐसी स्थिति में वे पुगल ज्ञानावरण, दर्शनावरण आदि विशेष स्वरूपों में आत्मा के साथ किस प्रकार श्लिष्ट होते हैं ? अर्थात् जब कर्मपुद्गल मूलतः एक सरीखे हैं तो उनके स्वभाव में आत्मा के साथ वह होते ही कैसे अन्तर पड़ जाता है ? उत्तर - ज्ञानावरण आदि समस्त मूल और उत्तर प्रकृतियों के योग्य पुद्गल यद्यपि ग्रहण करने से पहले एक-से होते हैं, उनमें ज्ञानावरण आदि का भेद नहीं होता, फिर भी आत्मा अपने अध्यवसाय की विशेषता के कारण उन सामान्य पुद्गलों को भी ज्ञानावरण दर्शनावरण Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ३ सू. २२ प्रदेशबन्धनिरूपणम् ४२७ सम्प्रति द्वितीयप्रश्नोत्तराशय उच्यते-- सर्वतः-सर्वासु खलु दशसु दिक्षु व्यवस्थितान् पुद्गलान् कर्मभावयोग्यान् आत्मो-पादत्ते । एवञ्च-तिर्यगष्टौ दिशः सन्ति ऊर्ध्वमधश्चकैका दिग् इत्येवं दशदिक्ष्ववस्थितान् पुद्गलस्कन्धान , गृह्णाति, नत्वेकदिक्प्रतिष्टान् । अथवा सर्वतः-सर्वैरात्मप्रदेशैरात्मा कर्मवर्गणायोग्यपुद्गलान् उपादत्त. एते चात्मप्रदेशाः संसारिणो जीवस्य केचन ऊर्ध्वम्-केचन पुनरधम्ताद् भवन्ति । वक्ष्यमाणसप्तमप्रश्नोत्तरस्य पुनरुक्ततादोषन्तु न सम्भवति, तस्य-"सर्वात्मप्रदेशेषु-" इत्यस्याऽनन्तानन्तप्रदेशेषु सम्बन्धार्थकत्वात् । –२ । सम्प्रति-तृतीयप्रश्नोत्तराशयः प्रतिपाद्यते सर्वजीवानां तुल्यः कर्मबन्धो न भवति, अपितुअतुल्यः खलु कर्मबन्धो बोध्य आत्मना काय-वाङ् मनोयोगविशेषात् कायस्य-वाचो-मनसश्च क्रिया चेष्टाऽनुष्ठानभाषणचिन्तादिरूपयाऽऽत्मनो योगः सम्बन्ध स्तद्विशेषात्-परिणतिवैचत्र्यात् तीब-तोत्रतर-तीव्रतममन्दादिरूपाद् अतुल्यं खलु कर्मबन्धनं भवति । ३ । आदि भिन्न-भिन्न रूप में परिणत कर लेता है। तात्पर्य यह है कि सामान्य कर्मपुद्गलों में ज्ञानावरण आदि जो अलग-अलग प्रकृतियाँ उत्पन्न हो जाती हैं, उसका कारण आत्मा का अध्यवसाय है । यह प्रथम प्रश्नोत्तर का आशय समझना चाहिए । दूसरे प्रश्नोत्तर का आशय यह है-- आत्मा समस्त अर्थात् दशों दिशाओं में स्थित पुद्"लों को जो कर्मरूपमें परिणत होने के योग्य हों, ग्रहण करता है । तिर्छि दिशाएँ आठ हैं-चार पूर्व आदि दिशाएँ, चार ईशान आदि विदिशाएँ; और ऊर्ध्व दिशा तथा अधोदिशा । इस प्रकार दशों दिशाओं में स्थित पुद्गलस्कंधों को आत्मा ग्रहण करता है; किसी एक दिशा में स्थित पुद्गलों को नहीं। अथवा आत्मा समस्त आत्मप्रदेशों से कर्मवर्गणा के पुद्गलों को ग्रहण करता है। संसारी जीव के ये आत्मप्रदेश कोई ऊपर और कोई नीचे होते हैं। इस अर्थ में आगे कहे जाने वाले सातवें प्रश्नोत्तर से पुनरुक्ति नहीं है। वहाँ 'सर्वात्मप्रदेशेषु' का अर्थ 'अनन्तानन्तप्रदेशेसु' ऐसा अर्थ होता है । अब तीसरे प्रश्नोत्तर का आशय प्रकट करते हैं-सब जीवों को कर्मबन्ध समान नहीं होता बल्कि सब के कर्मबन्ध में असमानता होती है। इस का कारण है योग की विशेषता अर्थात् मन वचन और काय की चेष्टा-अनुष्ठान, भाषण और चिन्तन आदि की विचित्रता । सब जीवों के योग की प्रवृत्ति समान न होने से कर्मबन्ध भी समान नहीं होता है। किसी को तीव्र, किसी को तीव्रतर, किसी को तीव्रतम और किसी को मन्द, मन्दतर और मन्दतम बन्ध होता है। Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२८ तत्वार्थसूत्रे - अथ चतुर्थप्रश्नोत्तराशय उच्यते सूक्ष्मा एव पुद्गलाः सूक्ष्मपरिणतिरूपाः कर्मबर्गणायोग्या बध्यन्ते, न तु-बादराः-बादरपरिणतिशालिनः पुद्गलाः । अत्र सूक्ष्मार्थस्तावदापेक्षिकत्वादबहुविधो भवति, । परमाणुप्रभृत्यनन्तप्रदेशवर्गणायामपि भूयोऽनन्तराशिप्रदेशात् केचन ग्रहणयोग्या भवन्ति, केचन पुन र्ग्रहणयोग्या न भवन्ति । ___ तस्मात्-सूक्ष्मग्रहणेन क्रमश औदारिक-वैक्रियाऽऽहारक-तैजस-भाषा-प्राणा-ऽपान-मनोवर्गणा उल्लंध्य कर्मवर्गणायोग्याः सूक्ष्मपरिणतिशालिन एव पुद्गला बध्यन्ते इतिभावः । उक्तकमेण सूक्ष्मपरिणतिभाजः केचन-पुद्गला भवन्ति ।।। अथ पञ्चमप्रश्नोत्तराशय उच्यते । __ एक क्षेत्रावगाढा एव पुद्गला बध्यन्ते, न तु-क्षेत्रान्तरावगाढाः, एकस्मिन्नभिन्ने क्षेत्रे जीवप्रदेशैः सह येऽवगाढा आश्रिताः पुद्गला भवन्ति-त एव बध्यन्ते । तथाच-यत्राकाशे जीवो ऽवगाढो भवति तत्रैव ये कर्मवर्गणायोग्याः पुद्गला अवगाढाः सन्ति, तेषामेव पुद्गलानां बन्धो भवति-न तु-क्षेत्रान्तरावगाढानाम् । आत्मावगाढाकाशक्षेत्रे वर्तमानाः पुद्गलाः आत्मवृत्तिरागादिस्नेहगुणयोगादात्मनि लगन्ति, आत्मानवगाढाकाशक्षेत्रावगाढास्तु-आत्मानाश्रितत्वेन तद्भावपरिणत्यभावात् आत्मनि नो लग्नानि भवन्ति । सम्प्रति-षष्ठ प्रश्नोत्तराऽभिप्राय उच्यते—स्थिताः-स्थितिपरिणता एव पुद्गलाः कर्म चौथे प्रश्नोत्तर का आशय-सूक्ष्म परिणमनवाले कार्मणवर्गणा के पुद्गलों का ही बन्ध होता है, बादर परिणमन वाले पुद्गलों का बन्ध नहीं होता। सूक्ष्म शब्द का अर्थ आपेक्षित होने से अनेक प्रकार का होता है। परमाणु से लेकर अनन्तप्रदेशी वर्गणा में भी सूक्ष्म शब्द का प्रयोग किया जा सकता है। उन अनन्त प्रदेशी वर्गणाओं में कोई-कोई कर्म रूप में ग्रहण करने के योग्य होती हैं, कोई ग्रहण करने योग्य नहीं होती। अतएव 'सूक्ष्म' शब्द को ग्रहण करने का आशय यह है कि क्रमशः औदारिक, वैक्रिय, आहारक, तैजस, भाषा, श्वासोच्छ्वास और मनोबर्गणा को लांघकर कार्मणवर्गणा के योग्य सूक्ष्म परिणमन वाले पुद्गलों का ही बन्ध होता है। उक्त क्रम से कोई-कोई पुद्गल सूक्ष्म परिणमन वाले होते हैं। ___ पाँचवें प्रश्न और उत्तर का आशय-एक क्षेत्र में अवगाढ पुद्गलों का ही बन्ध होता है अन्य क्षेत्रमें अवगाढ पुद्गलोंका बंध नहीं होता है । जो पुद्गल जीव प्रदेशों के साथ अभिन्न क्षेत्र में रहे हुए होते हैं, वही बद्ध होते हैं । भिन्न क्षेत्र में रहे हुए कर्मपुद्गल भिन्न क्षेत्र में स्थित जीवप्रदेशों के साथ नहीं बँधते हैं। छठे प्रश्न और उत्तर का अभिप्राय-कार्मण वर्गणा के जो पुद्गल स्थित होते हैं अर्थात् Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ३ सू. २२ प्रदेशबन्धनिरूपणम् ४२९ वर्गणायोग्या बध्यन्ते. न तु-गतिपरिणताः । यतोहि-गतिपरिणतिभाजः पुद्गला गच्छन्त्येव परिणामविशेषाद् आत्मनि न श्लिष्यन्ते, वेगवत्त्वात् । ६ अथ-सप्तमप्रश्नोत्तराभिप्रायः प्रतिपाद्यते सर्वेषु तावदसंख्येयरूपेषु आत्मप्रदेशेषु ज्ञानावरणादिसर्वप्रकृतिकर्मवर्गणायोग्याः पुद्गला बध्यन्ते, एकैकस्य पुनर्ज्ञानावरणादि कर्मणो योग्याः कतिपयाः पुद्गला एकैकस्मिन् आत्मप्रदेशे बध्यन्ते, असंख्येयप्रदेशात्मनो जीवस्यैकैकः प्रदेशोऽनन्तैर्ज्ञानावरणकर्मवर्गणायोग्य पुद्गलस्कन्धैर्बद्धो भवति । एवं-दर्शनावरणादि कर्म पुद्गलस्कन्धैरप्यनन्तैर्बद्धो बोध्यः । ७ ___अथान्ते चाऽष्टमप्रश्नोत्तराशयः प्रतिपाद्यते-अनन्तानन्तप्रदेशाः कर्मवर्गणायोग्याः पुद्गला बध्यन्ते, न तु-संख्येयासंख्येयानन्तप्रदेशाः, तेषां खलु-संख्येयासंख्येयानन्तप्रदेशस्कन्धानामग्रहणयोग्यत्वाद् बन्धो न सम्भवति । अपितु--अनन्तानन्तप्रदेशानामेव पुद्गलस्कन्धानां बन्धो भवति, तत्रानन्ते पुद्गलराशौ भूयोऽनन्तपुद्गलप्रक्षेपाद् अनन्तानन्ता इति व्यपदिश्यन्ते, ते चानन्तानन्तप्रदेशाः पुद्गला ज्ञानावरणादि कर्मवर्गणायोग्या आत्मन एकैकस्मिन् प्रदेशो बध्यन्तेश्लिष्यन्ते कर्मवर्गणाया अयोग्यास्तु-न बध्यन्ते, इत्येवं प्रदेशबन्धस्वरूपं प्ररूपितम् । तत्र-प्रकृष्टा देशा बहवोऽवयवा येषु ते प्रदेशाः स्कन्धा इत्युच्यन्ते ? उक्तञ्चोत्तराध्ययने-३३-अध्ययने–१७-१८-गाथायाम्गति परिणत नहीं होते, उन्हीं का बन्ध होता है। जो पुद्गल गमन करते हुए होते हैं, उनका आत्मा के साथ बन्ध नहीं होता, क्योंकि वे वेगवान् होते हैं ___ सातवें प्रश्न और उत्तर का आशय-एक आत्मा के असंख्यात प्रदेश होते हैं। उन सभी प्रदेशों में ज्ञानावरण आदि के योग्य कर्मवर्गणा के पुद्गल आत्मा के प्रत्येक प्रदेश के साथ बद्ध होते हैं। इस प्रकार आत्मा का एक-एक प्रदेश अनन्त-अनन्त ज्ञानावरण आदि कर्मों के योग्यपुद्गलों से बद्ध है यही बात दर्शनावरण आदिकर्मों के विषय में भी समझनी चाहिए। अन्तिम आठवें प्रश्नोत्तर का अभिप्राय-कर्म के योग्य अनन्तानन्तप्रदेशी पुद्गलों का बन्ध होता है । संख्यातप्रदेशी, असंख्यातप्रदेशी या अनन्तप्रदेशी पुद्गल स्कन्धों में आत्मा के साथ बन्ध होने की योग्यता ही नहीं, अतएव उनका बन्ध भी नहीं होता । अनन्त प्रदेशों बाले पुद्गलस्कंध में पुनः अनन्त प्रदेश ओर मिला दिये जाएँ तो वह स्कंध अनन्तानन्त प्रदेशी कहलाता है । ऐसे अनन्तानन्त प्रदेशी कमेपुद्गलों के स्कंध एक-एक आत्मप्रदेश में बद्ध होते हैं । अयोग्य पुद्गलों का बन्ध नहीं होता है । यह प्रदेशबन्ध का निरूपण हुआ । जिस पुदगल में बहुत-से प्रदेश और देश होते हैं, वह स्कंध कहलाता है । उत्तराध्ययन सूत्र अध्ययन ३३ की गाथा १७-१८ में कहा है Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३० AAAAAAAM तत्वार्थसूत्रे सम्वेसिं चेव कम्माण-पएसग्गमणंतर्ग-। गंठिय सत्ताईयं-अंतो सिद्धाण आउयं- ॥१॥ सव्वजीवाणकम्मंतु-संगहे छदिसागयं-। सव्वेसु वि पएसेसु-सव्वं सव्वेण बद्धगं-॥२॥ इति, सर्वेषाञ्चैव कर्मणां-प्रदेशकमनन्तकम् । ग्रथित सत्त्वादिकम्-अन्ते सिद्धाना मायुष्कम् - ॥१॥ सर्वजीवानां कर्मतु-संग्रहे षड दिशागतम्-। सर्वेष्वपि प्रदेशेषु-सवे सर्वेण बद्धकम्- ॥२॥ इति, यत्र यत्र षट्स्वपि दिक्षु लोका भवन्ति, तत्र षड्भ्य एव दिग्भ्यः कर्माणि गृह्यन्ते, पुनः यत्र तिसृषु चतसृषु पञ्चसु वा दिशासु लोका भवन्ति तत्र क्रमशः तिसृभ्यश्चतसृभ्यः पञ्चभ्यो दिग्भ्य एव कर्माणि गृह्यन्ते । शेषदिशासु, लोकाऽभावभवनात् न सन्ति पुद्गलाः । अतः कर्माण्यपि न गृह्यन्ते ॥सू०२२॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदश भाषाकलितललितकलापालापक प्रविशुद्ध गबपद्यानैकग्रन्थनिर्मापक शाहुच्छत्रपति कोहापुरराजप्रदत्त 'जैन शास्त्राचार्य' पदभूषित जैनधर्मदिवाकर पूज्य श्री घासीलाल व्रतिविरचितस्य दीपिकानियुक्ति टीकाद्वयोपेतस्य तत्वार्थ सूत्रस्य तृतीयमध्ययनं समाप्तम् ॥३॥ सभी कमों के प्रदेशों का परिमाण अनन्त होता है। सभी जीव छहों दिशाओं से आगत कर्म पुद्गलों को ग्रहण करते हैं और समस्त आत्मप्रदेशों से ग्रहण करते हैं। इस प्रकार जीव के साथ कर्मपुद्गलों का 'सर्व से सर्व का' बन्ध होता है ॥१-२॥ जहां छहों दिशाओं में लोक होता है, वहां छहों दिशाओं से कर्म गृहीत होते हैं और जहां तीन चार या पांच दिशाओं में लोक हो वहां क्रमशः तीन-चार और पांच दिशाओं से ही कर्मों का ग्रहण होता है । शेष दिशाओं में अलोक होने से पुद्गल नहीं हैं। इसलिये कर्मों का ग्रहण भी नहीं होता है ॥सू०२२॥ श्री जैनशास्त्राचार्य, जैनधर्मदिवाकर पूज्य श्री घासीलालजी महाराज विरचित तत्वार्थ सूत्रकी दीपिका एवं नियुक्ति नामक व्याख्याका तीसरा अध्ययन समाप्त ॥३॥ Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥अथ चतुर्थोऽध्यायः मूल सूत्रम्--"सुभकम्मं पुणं" ॥ १॥ छाया--"शुभकर्म पुण्यं" ॥१॥ तत्त्वार्थदीपिका-जीवाजीवबन्धपुण्यपापाऽऽनवसंवरनिर्जरामोक्षाख्येषु नवतत्त्वेषु जीवाजीवबन्धात्मकानि त्रीणि तत्त्वानि प्रथम-द्वितीय-तृतीयाध्यायेषु क्रमशः प्ररूपितानि, सम्प्रतिक्रमप्राप्तं चतुर्थ पुण्यतत्त्वं प्ररूपयितुमाह-"सुभकम्मं पुण्णं" इति.। __ शुभकर्म पुण्यमुच्यते, पुणति-शुभयत्यात्मानमिति पुण्यम् "पुणशुभे"इत्यस्माद् औणा दिको यत्प्रत्ययः, अथवा-पूज्यते पवित्री क्रियते आत्माऽनेनेति पुण्यम्, पुनात्यात्मानमिति वा पुण्यं शुभकर्म, पञ् पवने इत्यस्मात् “पूजो यण्णुक्हस्वश्च-" इत्यौणादिकसूत्रेण यत्प्रत्ययः, णुगागमोहूस्वश्चेति पुण्यशब्दसिद्धिः ।। ___ तत्र-शुभं कल्याणं सुखं तज्जनकं कर्माऽहिंसादिकं पुण्यम् पुण्यजनकं व्यपदिश्यते, कारणे कार्योपचारात्, पुण्यजनकेऽहिंसादिशुभकर्मणि पुण्यशब्दोपचाराद् शुभकर्म पुण्य-मित्युच्यते । तच्च-शुभकर्माऽनेकविधं प्रज्ञप्तम् । तद्यथा-साताधेदनीयम्-सम्यक्त्वम्-पञ्चमहाव्रतानि-पश्चाणुव्रतानिशुभायुष्यम्-शुभनाम-शुभगोत्रम्-सत्यभाषणमित्यादि ॥१॥ चतुर्थ अध्याय सूत्रार्थ--'सुभकम्मं पुण्णं' सूत्र-१ शुभ कर्म पुण्य कहलाता है ॥१॥ तत्त्वार्थदीपिका- जीव, अजीव, बन्ध, पुण्य, पाप, आस्रव, संवर, : निर्जरा और मोक्ष, नौ तत्त्वों में से जीव, अजीव और बन्ध तत्वों का प्रथम, द्वितीय और तृतीय अध्यायों में क्रमशः विवेचन किया जा चुका है । अब प्रसंग प्राप्त पुण्य तत्त्व का विषे. चन किया जाता है। शुभ कर्म को पुण्य कहते हैं। जो आत्मा को पुनीत (पवित्र-शुभ) बनाता है, या जिसके द्वारा आत्मा पवित्र बनता है, वह पुण्य है। "पुञ् धातु का अर्थ है पवित्र करना । इस धातु से 'पूजो यण्णुक् ह्रस्वश्च' इस उणादि सूत्र से यत् प्रत्यय, 'णु' का आगम और हस्व होने पर 'पुण्य' शब्द की निष्पत्ति हुई है। कल्याण या सुख को 'शुभ' कहते हैं और उन्हें उत्पन्न करने वाला कर्म भी 'शुभ' कहलाता है। पुण्य के जनक, अहिंसा आदि शुभ कर्म भी कारण में कार्य का उपचार करने से पुण्य कहे जाते हैं। वे शुभ कर्म अनेक प्रकार के हैं, जैसे-सातावेदनीय, सम्यक्त्व, पाँच महाव्रत, पांच अणुव्रत शुभ आयु, शुभ नाम, शुभ गोत्र, सत्यभाषण आदि ॥१॥ Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Momww ४३२ तत्वार्थसूत्रे तत्त्वार्थनियुक्तिः-याप-"नव सम्भावपयत्था पण्णत्ता, तंजहा-जीवा अजीवा पुण्णं पावो आसवो संवरनिज्जरा बंधो मोकखो-" इतिस्थानाङ्गस्य ९स्थाने कथनानुसारेण नवतत्त्वेषु पुण्यं तृतीयतत्त्वमेव वर्तते । तथाहि___“जीवाजीवा य बंधो य पुण्णं पावाऽऽसवो तहा संवरो निज्जरा मोक्खो संतेए तहिया नव-॥ इति उत्तराध्ययने बन्धतत्त्वमेव तृतीयं प्रतिपादितम् तस्मात् तदनुसारेण प्रथम-द्वितीय-तृतीयाध्यायेषु क्रमशो जीवाजीवबन्धरूपाणि त्रीणि तत्त्वानि प्ररूप्य सम्प्रति --क्रमप्राप्तं चतुर्थ पुण्यतत्वं प्रतिपादयितुमाह-'सुभकम्मं पुण्णं” इति । शुभकर्मपुण्य मत्युच्यते । तथाच-यत्कर्मोदयात् शुभोज्वलपुद्गलबन्धद्वारा यत्फलोपभोगआत्मानुकूलो भवति, तत्पुण्यतत्त्वमुच्यते इतिभावः । एवञ्चसोत्तरप्रकृतिकमष्टप्रकारकं ज्ञानावरण-दर्शनावरण-वेदनीय-मोहनीया-ऽऽयु-र्नामगोत्रान्तरायरूपं मूलप्रकृतिकं पौद्गलिकं कर्म द्विविधं प्रज्ञप्तम्, पुण्यं पापञ्च । तत्र-यच्छुभं कर्म तत्पुण्यम्, तत्र-भूतानुकम्पा-व्रत्यनुकम्पा-दान सराग-संयमादिहेतुकं सातावेदनीयम्-१ शुभायुष्कं तैरश्चं मानुषं दैवंच-२ सप्तत्रिंशत्प्रकारकं शुभनाम-३उच्चैर्गोत्रात्मकं शुभगोत्रं च-४इत्येतच्चतुर्विधं शुभकर्मपुण्यम्, तत्त्वार्थनियुक्ति-यद्यपि स्थानांग सूत्र के नौवें स्थान में जीव, अजीव, पुण्य, पाप, आस्रव, संवर, निर्जरा, बन्ध और मोक्ष, इस क्रम से नौ तत्त्वों की गणना की गई है । इसके अनुसार तीसरा तत्त्व पुण्य है, किन्तु उत्तराध्ययन सूत्र के अनुसार तीसरा तत्त्व बन्ध है। उत्तराध्ययन के २८ वें अध्ययन में कहा है | _ 'जीव, अजीव, बन्ध, पुण्य, पाप, आस्रव, संवर, निर्जरा और मोक्ष, ये नौ तत्त्व हैं।' ___यहाँ उत्तराध्ययन सूत्र में प्ररूपित क्रम के अनुसार ही प्रथम अध्याय में जीव का, दूसरे में अजीव का और तीसरे में बन्ध के स्वरूप की प्ररूपणा की गई है। अब क्रम प्राप्त चौथे पुण्य तत्त्व का प्रतिपादन करने के लिए कहा गया है- 'शुभ कर्म पुण्य है।' तात्पर्य यह है कि जिस कर्म के उदय से शुभ-उज्ज्वल कर्म के बन्ध द्वारा आत्मा को अनुकूल फलोपभोग होता है, वह पुण्य तत्त्व कहलाता है । इस प्रकार ज्ञानावरण, दर्शनावरण, वेदनीय, मोहनीय, आयु, नाम गोत्र और अन्तराय, इन आठ मूल प्रकृतियाँ हैं तथा इनकी उत्तर प्रकृतियाँ दो प्रकार की हैं--पुण्य रूप और पापरूप । इनमें जो कर्म शुभ है वह पुण्य है । प्राणियों को अनुकम्पा, व्रती जनों की अनुकम्पा तथा सराग संयम आदि कारणों से बँधने वाला साता वेदनोय (१), शुभआयु अर्थात् तिर्यंचआयु, मनुष्यआयु और देवआयु (२), सैंतीस प्रकार का शुभ नाम (३), और उच्च गोत्र (४), यह चार प्रकार के शुभ कर्म पुण्य हैं। इसके सिवाय सब अशुभ कर्म पाप रूप हैं । पाप तत्त्व की प्ररूपणा पाँचवें अध्याय में की जाएगी । Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सरितानिर्युक्तिश्च अ० ४ सू० २ पुण्यस्वरूपनिरूपणम् ४३३ ततोऽन्यत्पापम् । तच्च-पञ्चमे पापाध्याये प्ररूपयिष्यते । शुभायुष्कं कर्म त्रिप्रकारकम्,-तिर्य सम्बन्धि मनुष्यसम्बन्धि-देवसम्बन्धिभेदात् । शुभनामकर्म तावत्-सप्तत्रिंशत्प्रकारमवसेयम् । मनुष्यदेवगति-२ पञ्चेन्द्रियजाति-१ औदारिकादिशरीरपञ्चक-५ समचतुरनसंस्थान-१ वर्षभनाराचसंहनन-१ औदारिकवैक्रिया-ऽऽहारकशरीरत्रयाङ्गोपाङ्ग-३ प्रशस्त-वर्ण,गन्ध,रस,स्पर्श,४ मनुष्यदेवानुपूर्वी-२ अगुरुलघु–पराघातो-च्छ्वासा-ऽऽतपो-योत-प्रशस्तविहायोगति-त्रस-बादरपर्याप्त प्रत्येक-स्थिर-शुभ-सुभग-सुस्वरा-ऽऽदेय-यशः-कीर्ति-निर्माण-तीर्थकरनाम-१८ भेदात् इति ॥ १॥ मूल सूत्रम्-"नवविहे-पुण्णे-" ॥२॥ छाया--"नवविधं पुण्यम्-" ॥२॥ तत्त्वार्थदीपिका- पूर्वसूत्रे-पुण्यस्वरूपमुक्तम्, सम्प्रति-तभेदान् प्रतिपादयितुमाह"नवविहे पुण्णे-" इति ॥२॥ -- नवविधम्-नवप्रकारकं तावत्- पुण्यं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा— अन्नपुण्यम् -१ पानपुण्यम्-२ वलपुण्यम्-३ लयनपुण्यम्-४ शयनपुण्यम्-४ मनःपुण्यम्-६ वचःपुण्यम्-७ कायपुण्यम्-८ नमस्कारपुण्यम्-९ इति-।। शुभ आयु कर्म के तीन भेद हैं-तिर्यंचसंबंधी, मनुष्यसंबंधी और देवसंबंधी। शुभ नामकर्म सैंतीस प्रकार का है-(१) मनुष्यगति (२) देवगति (३) पंचेंद्रियजाति (४-८) औदारिक आदि पाँच शरीर (९) समचतुरस्र संस्थान (१०) वज्र-ऋषभनाराच संहनन (११) औदारिक अंगोपांग (१२) वैक्रिय-अंगोपांग (१३) आहारक-अंगोपांग (१४) प्रशस्त वर्ण (१५) प्रशस्त गंध (१६) प्रशस्त रस (१७) प्रशस्त स्पर्श (१८) मनुष्यानुपूर्वी (१९) देवानुपूर्वी (२०) अगुरु लघु (२१) पराघात (२२) उच्छ्वास (२३) आतप (२४) उद्योत (२५) प्रशस्त विहायोगति (२६) त्रस (२७) बादर (२८) पर्याप्त (२९) प्रत्येक (३०) स्थिर (३१) शुभ (३२) सुभग (३३) सुस्वर (३४) आदेय (३५) यशः कीर्ति (३६) निर्माण और (३७) तीर्थकर नाम कर्म ॥१॥ सूत्रार्थ -- 'नवविहे पुण्णे' सूत्र २ पुण्य नौ प्रकार का है ॥२॥ तत्त्वार्थदीपिका- पूर्व सूत्र में पुण्य का स्वरूप बतलाया गया है। अब उसके भेदों का प्रतिपादन करते हैं पुण्य के नौ भेद हैं । वे इस प्रकार हैं (१) अन्नपुण्य (२) पानपुण्य (३) वस्त्रपुण्य (४) लयनपुण्य (५) शयनपुण्य (६) मनःपुण्य (७) वचनपुण्य (८) कायपुण्य और (९) नमस्कारपुण्य ॥२॥ Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३४ तत्त्वार्थनियुक्तिः- पूर्वसूत्रेण क्रमप्राप्तं चतुर्थ पुण्यतत्त्वस्वरूपं प्ररूपितम्, सम्प्रति--- पुण्यस्य नवमेदान् प्रतिपादयति- "नवविहे पुण्णे-" इति । नवविधं पुण्यं प्रज्ञप्तम् उक्तञ्च स्थानाङ्गे९-स्थाने३-उद्देशके “णवविहे पुन्ने पण्णते, तंजहा-अन्नपुण्णे-१ पाणपुन्ने-२ वत्थपुन्ने-३ लेणपुन्ने-४ सयणपुन्ने-५ मणपुन्ने-६ वयपुण्णे ७ कायपुन्ने-८ नमोकारपुण्णे-९ इति। नवविधं पुण्यं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा--अन्नपुण्यम्-पानपुण्यम्-वस्त्रपुण्यम्-लयनपुण्यम्-शयनपुण्यम्-मनःपुण्यम्-वचःपुण्यम्-कायपुण्यम्-नमस्कारपुण्यम्- इति । तत्र-सुपात्राय योग्यायाऽनदानाद् यः खलु तीर्थकरनाम-यशःकीर्तिनामादिपुण्यकर्मप्रकृतिबन्धो भवति तदन्नपुण्यमित्युच्यते । अनुकम्पया यदानम्-तदपि-पुण्यमुच्यते । तत्र यस्य कर्मणः उदयात् दर्शनज्ञानचरणलक्षणं तीर्थ प्रवर्तयति, यति-श्रमण-गृहस्थधर्मञ्चाऽऽक्षेपं संक्षेपं संवेगनिर्वेदद्वारेण भव्यजनसंसिद्धये समुपदिशति, सुरासुरमनुजपतिपूजितश्च भवति तत्तीर्थकरनामकर्मेत्युच्यते । एवम्-यशो नाम कीर्तिनामाद्यपि पूर्वोक्तरीत्याऽवगन्तव्यम् । एवम्-सुयोग्यपात्राय कल्पनीयपानदानाद् यस्तीर्थकरनामादि शुभकर्मप्रकृतिबन्धो भवति तत्पानपुण्यं व्यपदिश्यते । एवम्-सुयोग्याय वस्त्रदानादपि तीर्थकरनामादिशुभकर्मप्रकृतिबन्धो भवति तस्माद-वस्त्र तत्त्वार्थनियुक्ति-पिछले सूत्र में अनुक्रम से प्राप्त चौथे तत्त्व पुण्य के स्वरूप का प्रतिपादन किया जा चुका है। प्रकृत सूत्र में उसके नौ भेदों का प्ररूपण करते हैं पुण्य नौ प्रकार का है । स्थानांगसूत्र के नौवें स्थान के तृतीय उद्देशक में कहा है-पुण्य के नौ भेद कहे हैं। वे इस प्रकार हैं - (१) अन्नपुण्य (२) पानपुण्य (३) लयन पुण्य (४) शयनपुण्य (५) वस्त्रपुण्य (६) मनःपुण्य (७) वचनपुण्य (८) कायपुण्य और (९) नमस्कारपुण्य । योग्य सुपात्र को अन्न का दान करने से तीर्थकर नामकर्म, या, यशः कीर्ति नाम कर्म आदि पुण्य कर्मों का बन्ध होता है, उसे अन्न पुण्य कहते हैं। अनुकम्पा पूर्वक अन्न का दान देने से भी बंधने वाला शुभ कर्म अन्नपुण्य कहलाता है। जिस कर्म के उदय से दर्शन, ज्ञान और चारित्र रूप तीर्थ की प्रवृत्ति करता है, साधु धर्म और श्रावक धर्म का आक्षेपणी, विक्षेपणी, संवेगनी और निवेदनी धर्मकथाओं द्वारा भव्य जीवों की सिद्धि के लिए धर्म करता है और सुरेन्द्रों असुरेन्द्रों तथा नरेन्द्रों द्वारा पूजित होता है, वह तीर्थंकर नाम कर्म कहलाता है। इसी प्रकार यशः कीर्त्ति नाम कर्म आदि का स्वरूप पूर्ववत् समझ लेना चाहिए । (२) इसी प्रकार सुयोग्य पात्र को कल्पनीय पान (जलादिक) देने से तीर्थकर नाम Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वीपिकानियुक्तिश्च अ० ४ सू. २ पुण्यस्वरूपनिरूपणम् ४३५ पुण्यं तदुच्यते । एवम्-लयनस्य गृहस्य योग्याय पात्राय दानादपि तीर्थकरनामादि शुभकर्मप्रतिबन्धो भवति, अतस्तद् लयन-पुण्यमित्युच्यते । एवम्-शय्यासंस्तारकस्य शयनस्य योग्याय श्रमणादिपात्राय दानादपि तीर्थकरनामादिशुभकर्मप्रकृतिबन्धाद् शयनपुण्यं तदुच्यते । है एवम्-मनसा गुणिजनेषु तोषात् , वचसा तेषां प्रशंसनात् कायेन वन्दनादिना पर्युपासनात् , मुनिजनादीनां नमस्कारकरणाच्च यस्तथाविधनामादिपुण्यकर्मप्रकृतिबन्धो भवति तद्-मनःपुण्यम्, बचःपुण्यम्, कायपुण्यम्, नमस्कारपुण्यमित्युच्यते ।। उक्तञ्च ---"अन्नं पानञ्च वस्त्रञ्च, आलयः शयनासनम् । - सुश्रूषा वन्दनं तुष्टिः पुण्यं नवविधं स्मृतम्- ॥१॥ इति एवञ्चा-ऽन्नपानवस्त्रगृहशयनाऽऽसनदानादिना तीर्थकृद् मुनिजनप्रभृतियोग्यानां शुश्रूषा वैयावृत्त्याऽऽराधनवन्दनपर्युपासनादिना च शुभकर्मबन्धेन पुण्यं भवतीति निरूपितम् ॥२॥ मूलसूत्रम्--"तब्भोगो वायालीसभेएणं--"३॥ ___ छाया--"तद्भोगो द्वाचत्वारिंशद् मेदेन-" । कर्म आदि शुभ प्रकृतियों का जो बन्ध होता है, वह पानपुण्य कहलाता है। (३)सुपात्र को वस्त्र का दान करने से भी तीर्थकर नाम कर्म आदि शुभ प्रकृतियों का बन्ध होता है। अतएव उसे वस्त्र पुण्य कहते हैं। (४) योग्य पात्र को लयन अर्थात् गृह देने से भी तीर्थंकर नाम आदि शुभ कर्म प्रकृतियों का बन्ध होता है । वह लयनपुण्य कहलाता है। (५) इसी प्रकार श्रमण आदि योग्य पात्र को शय्या-संथारा दान करने से भी तीर्थकर प्रकृति आदि का बन्ध होता है । अतएव वह शयनपुण्य है। (६) इसी तरह गुणीजनों को देखकर मन से सन्तुष्ट होने-मन में प्रमोदभाव जागृत होने से, वचन द्वारा उनकी प्रशंसा करने से और काय द्वारा वन्दनआदि करके उपासना करने से और मुनिजनों को नमस्कार करने से भी शुभ नामादि कर्मप्रकृतियों का बन्ध होता है। वह अनुक्रम से मनःपुण्य, वचनपुण्य, कायपुण्य और नमस्कारपुण्य कहलाता है। कहा भी है____अन्न, पान, लयन, शयन, वस्त्र, मन, वचन, काय, शुश्रूषा, वन्दन और तुष्टि, यह नौ प्रकार का पुण्य है ॥१॥ इससे यह प्रतिपादित हुआ कि तीर्थकर, मुनिजन आदि योग्य पात्रों की शुश्रूषा, वैयावृत्य, आराधन, वन्दन और पर्युपासना आदि करने से शुभ कर्म का बन्ध होने से पुण्य होता है ॥२॥ सूत्रार्थ----"तब्भोगो बायालीसभेएणं ॥३॥ पुण्य का भोग बयालीस प्रकार से होता है ॥३॥ Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तपार्य तत्त्वार्थदीपिका - पूर्वसूत्रे अन्नपुण्यादिमेदेन पुण्यं नवविधं प्ररूपितम्, सम्प्रति-तस्य पुण्यस्य द्विचत्वारिंशदविधं भोगं प्रतिपादयितुमाह-- “ तब्भोगो बायालीसभेएणं - " इति । तस्य पूर्वोपात्तस्य शुभकर्मरूपपुण्यस्य भोगः सुखदुःखानुभवलक्षणो द्वाचत्वारिंशदमेदेन भवति । तद्यथा - सातावेदनीयम् - १, युगलतिर्यङ्मनुष्यदेवायूंषि - ३, मनुष्यदेवगती -- २, पञ्चेन्द्रियजातिः - १, औदारिकादिशरीराणि पञ्च - ५, समचतुरस्रसंस्थानम् १, वज्रर्षभनाराचसंहननम् - १, औदारिक - वैक्रियाऽऽहारकशरीरत्रयाङ्गोपाङ्गानि -३, प्रशस्त वर्णगन्धरसस्पर्शाः - ४, मनुष्यदेवानुपूर्व्यं -२, अगुरुलघु-पराघातो- च्छ्वासा-ऽऽतपो- दूधोत-प्रशस्त विहायोगति--स- बादर - पर्याप्त - प्रत्येकशरीर - स्थिर-शुभसुभग- सुस्वरा - ssदेय-यशः कीर्ति - निर्माण - तीर्थकरो - चैत्राणि १९ इत्येतैर्द्वाचत्वारिंशदद्विधैः पुण्यस्य सुखरूपफलभोगो भवतीति बोध्यम् ॥ ४३६ तत्वार्थनिर्युक्तिः पूर्वं नवधाभिन्नं पुण्यं प्ररूपितम्, पुण्यस्य द्विचत्वारिंशद् मेदान् फलभोगप्रकारं प्ररूपयितुमाह - " तब्भोगो बायालीस भेएणं -" इति । तद्भोगः तस्य शुभकर्मरूपपुण्यस्य भोगः सुखरूपफलानुभवः द्वाचत्वारिंशद्भेदेन सम्पद्यते - तथाहि - 'सायं - १ उच्चागोयं - १ नरतिरियदेवाउ - ३ मणुस्सदेवगई - २ | पंचिंदियजाइ - ! तणुपणगं - ५ अंगोवंगतियंपि - ३ वज्जरिसहनारायं संहननं -१ समचउरंससंठाणं - १ वण्णाइ चउक्कसुपसत्थं -४ मणुस्सदेवाणुपुब्बीए-२ अगुरुलहु - १ पराघायें - ! उस्सासं-१ आयवं - ! उज्जोयं -सुपसत्था विहयगई - तसाइदसगं - १० णिम्माण -! तित्थयरं - १ बायालीसा पुन्नपगईओ - " इति । तत्त्वार्थदीपिका -- पूर्वसूत्र में अन्नपुण्य आदि नौ प्रकार के पुण्य का प्ररूपण किया गया अब पुण्य के बयालीस प्रकार के भोग बतलाने के लिए कहते हैं - पूर्वोपार्जित शुभ कर्म रूप पुण्य का सुखानुभव रूप भोग वयालीस प्रकार से होता है । वह इस प्रकार है— ( १ ) सातावेदनीय (२) तिर्यचायु (३) मनुष्यायु (४) देवायु (५) मनुष्यगति (६) देवगति (७) पंचेन्द्रियजाति ८ -- १२ औदारिक आदि पाँच शरीर (१३) समचतुरस्र संस्थान (१४) वज्र ऋषभनाराचसंहनन (१५--१७) औदारिक, वैक्रिय, आहारक के अंगोपांग (१८) प्रशस्तवर्ण (१९) प्रशस्तगन्ध (२०) प्रशस्तरस (२१) प्रशस्त स्पर्श (२२) मनुष्यानुपूर्वी (२३) देवानुपूर्वी (२४) अगुरुलघु (२५) पराघात (२६) उच्छ्वास (२७) आतप ( २८ ) उद्योत (२९) प्रशस्तविहायोगति (३०) त्रस (३१) बादर (३२) पर्याप्त (३३) प्रत्येक शरीर (३४) स्थिर (३५) शुभ (३६) सुभग (३७) सुस्वर (३८) आदेय (३९) यश: कीर्ति (४०) निर्माण (४१) तीर्थकर गोत्र और (४२) उच्चगोत्र | इस बयालीस प्रकारों से पुण्य का सुख रूप भोग होता है, ऐसा समझना चाहिए ॥३॥ तत्त्वार्थनिर्युक्ति – पहले बतलाया गया है कि पुण्य नौ प्रकार का होता है । अब यह बतलाते हैं कि पुण्य बयालीस प्रकार से भोगा जाता है अर्थात् पुण्य के फलस्वरूप बयालीस भावो की प्राप्ति होती है Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vvvvvvvv दीपिकानियुक्तिश्च अ० ४ सू ३. पुण्यस्य फलभोगप्रकारनिरूपणम् ५३७ सातम्-१ उच्चैर्गोत्रम्-१ नरतिर्यग्देवायूंषि–३ मनुष्यदेवगती–२ पच्चेन्द्रियजातिः-१ तनुपञ्चकम्-५ अङ्गोपाङ्गत्रितयमपि-३ समचतुरस्रसंस्थानम्-१ वज्रर्षभनाराचसंहननम्-१ वर्णादिचतुष्कसुप्रशस्तम्-४ मनुष्यदेवानुपूयौँ-२ अगुरुलधु-१ पराघातः-१ उच्छ्वासः-१ आतपः-१ उद्योतः-१ सुप्रशस्ता विहायोगतिः- सादिदशकम्-१० निर्माणम्-१ तीर्थकरः-१ एता द्वाचत्वारिंशत् पुण्यप्रकृतयः सन्ति तथाच-सातावेदनीयम्, तिर्यगायुष्ययुगलरूपम्, मनुष्यायुषम् देवायुष्यम्, मनुष्यगतिः, देवगतिः, पञ्चेन्द्रियजातिः, औदारिकशरीरम् , वैक्रियशरीरम् , आहारकशरीरम्, तैजसशरीरम्, कार्मणशरीरम् औदारिकशरीराङ्गोपाङ्गम्, वैक्रियशरीराङ्गोपाङ्गम, आहारकशरीराङ्गोपाङ्गम्, वज्रर्षभनाराचसंहननम्, समचतुरस्त्रसंस्थानम, शुभवर्णः, शुभगन्धः, शुभरसः, शुभस्पर्शः, मनुष्यानुपूर्वी, देवानुपूर्वी अगुरुलघुनाम, पराधातनाम, उच्छ्वासनाम, आतपनाम उद्द्योतनाम, प्रशस्तविहायोगतिः, निर्माणनाम, तीर्थकरनाम सनाम, बादरनाम, पर्याप्तनाम, प्रत्येकशरीरनाम, स्थिरनाम, शुभनाम सुभगनाम, सुस्वरनाम, आदेयनाम, यश कीर्तिनाम, उच्चैर्गोत्रनामभेदैः पुण्यस्य फलं सुखमनुभूयते जीवैः ॥३॥ शुभ कर्म रूप पुण्य का सुखानुभव रूप फल वयालीस प्रकार से प्राप्त होता है । वह बयालीस प्रकार इस तरह हैं—(१) सातावेदनीय (२) उच्चगोत्र (३) मनुष्यायु (४) तियेचायु (५) देवायु (६) मनुष्यगति (७) देवगति (८) पंचेन्द्रियजाति (९) औदारिक शरीर (१०) वैक्रियशरीर (११) आहारकशरीर (१२) तैजसशरीर (१३) कार्मणशरीर (१४) औदारिकअंगोपांग (१५) वैक्रिय-अंगोपांग (१६) आहारक अंगोपांग (१७) वज्रऋषभनाराचसंहनन (१८) समचतुरस्रसंस्थान (१९) शुभवर्ण (२०) शुभगंध (२१) शुभरस (२२) शुभस्पर्श (२३) मनुष्यानुपूर्वी (२४) देवानुपूर्वी (२५) अगुरुलधु (२६) पराघात (२७) उच्छ्वास (२८)आतप (२९) उद्योत (३०) सुप्रशस्त विहायोगति (३१-४०) त्रसदशक अर्थात् त्रस, बादर पर्याप्त, प्रत्येकशरीर, स्थिर, शुभ, सुभग, सुस्वर आदेय, यशःकीर्ति, तथा (४२) तीर्थकरप्रकृति और (४१) उच्चगोत्र निर्माण यह वयलीस पुण्यप्रकृतियाँ कही गई हैं। अभिप्राय यह है कि पूर्वोपार्जित पुण्य के फलस्वरूप सातावेदनीय की प्राप्ति होती है। इसी प्रकार तिर्यंचायु, मनुष्यायु, देवायु, मनुष्यग़ति, देवगति, पंचेन्द्रियजाति, औदारिकशरीर, वैक्रिय शरीर, आहारक शरीर, तैजस शरीर, कार्मण शरीर, औदरिकशरीरांगोपांग, वैक्रियशरीरांगोपांग, आहारकशरीरांगोपांग, वर्षभनाराचसंहनन, समचतुरस्रसंस्थान, शुभ (इष्ट) वर्ण, शुभगंध, शुभरस, शुभस्पर्श, मनुष्यानुपूर्वी, देवानुपूर्वी अगुरुलधुनाम पराघातनाम, उच्छ्वासनाम आतपनाम, उद्योतनाम, प्रशस्तविहायोगति, निर्माणनाम तीर्थकरनाम, सनाम, बादरनाम, पर्याप्तनाम प्रत्येकशरीरनाम स्थिरनाम, शुभनाम, सुभगनाम, सुस्वरनाम आदेयनाम यशःकीर्तिनाम और उच्चगोत्रनाम इन भेदों से पुण्य का फल भोगा जाता है ॥३॥ Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८ मूलसूत्रम्- "सायावेयणिज्ज पाणाणुकंपाइएहि- " ॥४॥ छाया-"सातावेदनीय प्राणानुकम्पादिभिः-" ॥४॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे सातावेदतीयादिद्वाचत्वारिंशद्विधकर्मभिः पुण्यफलभोगो भवतीति प्रतिपादितम्, सम्प्रति-तेषु प्रथमोपात्तं सातावेदनीयं कर्म किं स्वरूपं कश्च तहेतुरिति प्ररूपयितुमाह--"सायावेयणिज्ज पाणाणुकंपाइएहिं--" इति । सातावेदनीयं कर्म प्राणानुकम्पादिभिर्भवति, तत्र कर्तुर्मोक्तुश्चात्मनः इष्टमभिमतं मनुजदेवादिजन्मनि शरीरमनोद्वारेण सुखपरिणतरूपमागामिबहुविधमनोज्ञद्रव्यक्षेत्रकालभावसम्बन्धसमासादितपरिपाकावस्थमनेकप्रकारकं यदुदयाद् भवति तत् सातावेदनीयं कर्मोच्यते, तच्च प्राणानुकम्पाभूतानुकम्पा-जीवानुकम्पा-सत्त्वानुकम्पाभिः,तथा प्राणभूतजीवसत्त्वानाम्-अदुःखनता, १ अशो चनता, २ अझूरणता, ३ अतेपनता, ४ अपिट्टनता, ' अपरितापनता, ६ एभिःषभिश्च एवं दशभिः कारणैर्बध्यते ॥सू.४॥ सूत्रार्थ—'सायावेयणिज्ज' इत्यादि स.४। प्राणानुकम्पा आदि कारणों से सातावेदनीय कर्म बंधता है ॥४॥ तत्त्वार्थदीपिका—पहले सूत्रमें प्रतिपादन किया गया है कि सातावेदनीय आदि बयालीस प्रकार से पुण्य के फल का भोग होता है। अब यह प्रतिपादन करते हैं कि उन बयालीस भेदों में सर्वप्रथम गिने हुए सातावेदनीय कर्म का स्वरूप क्या है ? और उसका कारण क्या है ? सातावेदनीय कर्म की प्राप्ति प्राणियों की अनुकम्पा आदि कारणों से होती है। उसका फल कर्ता और भोक्ता आत्मा को इष्ट-मनोज्ञ होता है। मनुष्यजन्म या देवादिजन्मों में शरीर और मन के द्वारा सुख-परिणतिरूप होता है। आगामी काल में अनुकूल द्रव्य क्षेत्र काल भाव के निमित्त से उसका मनोज्ञ परिपाक होता है । तात्पर्य यह है कि जिस कर्म के परिपाक से अनुकूल एवं अभीष्ट सुख रूप अनुभूति होती है वह सातावेदनीय कर्म कहलाता है।' प्राणियों पर अनुकम्पा करने से, भूतों पर अनुकम्पा करने से, जीवों पर अनुकम्पा करने से, सत्त्वों पर अनुकम्पा करने, तथा प्राणभूत जीव सत्त्वों को अदुःखनता-दुःख नहीं पहुँचाने से १, अशोचनता-शोक नहीं पहुँचाने से २, अजूरणता-शरीर शोषणजनक शोक नहीं पहँचाने से ३, अतेपनता-अश्रुपातजनक शोक नहीं पहुँचाने से ४, अपिट्टनता-लाठी आदि द्वारा नहीं पीटने से ५, अपरितापनता-शारीरिक मानसिक संताप नहीं पहुँचाने से ६, इस प्रकार चार प्रकार की अनुकम्पा और छ प्रकार की अदुःखनता आदि ऐसे दश कारणों से साता वेदनीय कर्म का बन्ध होता है ॥ ४॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-पुण्य शुभ कर्म है, यह पहले कहा जा चुका है । साता वेदनीय आदि Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च ० ४ सू. ४ सातावेदनीयकर्मस्वरूपनिरूपणम् ४३९ तत्त्वार्थनियुक्ति:--पूर्व शुभकर्मरूपं पुण्यं प्रतिपादितम् तस्य च “सुखानुभवलक्षणफलभोगः सातावेदनीयादिद्विचत्वारिंशविधैः कर्मभिः सम्पद्यते इत्यप्युक्तम् । तत्र-प्रथमोपात्तं सातावेदनीय कर्म प्ररूपयितुमाह-"सायावेयणिज्ज पाणाणुकंपाइएहिं" इति । सातावेदनीय कर्म प्राणानुकम्पादिभिर्हेतुभिर्बध्यते, तत्र प्राणानुकम्पागतादिशब्देन भूतानुकम्पा, जीवानुकम्पा, सत्त्वानुकम्पा, एषां त्रयाणां पदानाम् , तथा एषां चतुर्णां विषये अदुःखनतादीनां षण्णां पदानां च संग्रहो बोध्यः । तत्र प्राणा:- द्वित्रिचतुरिन्द्रियाः, भूताः-वनस्पतयः जीवा:-पञ्चेन्द्रियाः, सत्त्वाः पृथिव्यप्तेजोवायवः-उक्तञ्च "प्राणा-द्वि त्रि चतुः प्रोक्ताः, भूतास्तु तरवः स्मृताः। जीवाः पञ्चेन्द्रियाः प्रोक्ताः, शेषाः सवा उदीरिताः ॥१॥ इति । तेषां तेषु वा अनुकम्पा-कारुण्यं दयाभावः, एषां दुःखेषु दुःखभावना, म्रियमाणेषु मार्यमाणेषु वा तद्रक्षणमित्यादि, समवेदनाऽनुभवनं चेति चत्वारः प्रकाराः ४, तथा एषामेव अदुःखनता १, अशोचनता २, अजूरणता ३, अतेपनता ४, अपिट्टनता ५, अपरितापनता ६, एते षडपि यावत् पदसंग्राह्याःसन्ति, तत्र अदुःखनता-प्राणादीनां दुःखानुत्पादनम् १, अशोचनता-शोकानुत्पादनम् २, अजूरणता-शरीरशोषणजनकशोकानुत्पादनम् ३, अतेपनता-अश्रुपातादिजनकशोकानुत्पादनम् ४, अपिट्टनता यष्टचादिभिरताडनम् ५, अपरितापनता-शारीरमानससन्तापानुबयालीस प्रकार से उसके फल का भोग होता हैं, यह भी बतलाया जा चुका है। अब पहले ग्रहण किये हुए सातावेदनीय कर्म की प्ररूपणा करने के लिये कहते हैं ___"सायावेयणिज्ज पाणाणुकंपाइएहिं" इत्यादि । - सातावेदनीय कर्म का प्राणानुकम्पा आदि कारणों से बन्ध होता है । यहाँ प्राणानुकम्पा के साथ लगे हुए आदि शब्द से भूतानुकम्पा, जीवानुकम्पा, सत्वानुकम्पा इन तीन पदों का तथा इन्हीं प्राणभूत जीव सत्त्वों के विषय में अदुःखनता आदि छह पदों का संग्रह समझना चाहिये । वे छह पद इस प्रकार है -- अदुःखनता-१ अशोचनता-२ अजूरणता-३ अतेपनता-४ अपिट्टनता-५, और अपरितापनता-६, यहाँ प्राण शब्द से द्वीन्द्रिय त्रीन्द्रिय चतुरिन्द्रिय, भूतशब्द से वनस्पतिकाय, नीवशब्द से पञ्चेन्द्रिय और सत्व शब्द से शेष पृथिवी पानी, अग्नि और वायुकाय समझना चाहिये । इसी के विषय में कहा भी है "प्राणा द्वि-त्री -चतुःप्रोक्ता" इत्यादि । इनकी अथवा इनमें अनुकम्पा-करुणा अर्थात् दयाभाव रखना, इनके दुःख में दुःख प्रकट करना, मरते हुए अर्थात् किसी अन्य द्वारा मारे जाते हुए इनका रक्षण करना । तथा 'इनकी वेदना में समवेदना प्रकट करना अनुकम्पा कहलाती है, इन चार प्रकार की अनुकम्पा से तथा इन्हीं चारों के विषय में अदुःखनता-दुःख नहीं पहुंचाना १, अशोचनता-शोक नहीं पहुँचानौ २, अजूरणता-जिससे शरीर सुख जाय ऐसा शोक नहीं पहुंचाना ३, अते Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वाने त्पादनम् एते षट् पूर्वोक्तैश्चतुर्भिरेभिः- षभिरेवं दशभिः कारमैजीवस्य सातावेदनीयं कर्म वध्यते । उक्तञ्च---व्याख्याप्रज्ञप्तौ भगवतीसूत्रे ७, शतके-६ उद्देशके __ "कहं णं भंते जीवाणं सायावेयणिज्जा कम्मा किजंति ? गोयमा ! “पाणाणुकंपाए भूयाणुकंपाए-जीवाणुकंपाए-सत्ताणुकंपाए-बहणं पाणाणं जाव सत्ताणं अदुक्खणयाए-असो. यणयाए-अजूरणयाए-अतिप्पणयाए-अपिट्टणयाए-अपरियावणयाए, एवं खलु गोयमा ! जीवाणं सायावेयपिज्जा कम्मा किजंति-" इति । कथं खलु भदन्त ! जीवानां शातावेदनियानि कर्माणि क्रियन्ते ? गौतम ! प्राणानुकम्पतया भूतानुकम्पतया-जीवानुकम्पतया सन्चानुकम्पतया बहूनां प्राणानां यावदभूतानां जीवानां सत्त्वानाम् अदुःखनतया-अशोचनतया मजूरणतया मतेपनतया अपिट्टनतर अपरितापनतया, एवं वलु गौतम ! जीवानां शातावेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते इति ॥ सू० ४ ॥ मूलसूत्रम्--"अप्पारंम्भ-अप्पपरिग्गहाइएहिं मणुस्साउए-" ॥५॥ छाया--"अल्पारम्भाऽल्पपरिग्रहादिभिर्मनुष्यायुष्यम्-" ॥५॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे सातावेदनीयरूपपुण्यकर्मबन्धहेतवः प्ररूपिताः, सम्प्रतिमनुष्यायुष्यरूपपुण्यकर्मबन्धहेतून् प्ररूपयितुमाह- "अप्पारम्भ०" इत्यादि । अल्पारम्भाल्पपरिग्रहादिभिर्हेतुभिर्मनुष्यायुष्यं पुण्यकर्म बध्यते । तत्राऽल्पारम्भः-अल्पः स्तोकः आरम्भः प्राणिप्राणव्यपरोपणजनककार्यम्-तत्राल्पतापनता जिसके कारण अश्रुपात होने लगे, मुंह से लारे गिरने लगे, ऐसा शोक नहीं पहुंचाना४, अपिट्टनता लाठी आदि से नही पीटना ५, अपरितापना-शारीरिक मानसिक किसी प्रकार का सन्ताप नहीं पहुंचाना६, इस प्रकार पूर्वोक्त चार प्रकार की अनुकम्पा रूप कारण तथा ये छह कारण,, इन दश प्रकार के कारणों से जीव के सातावेदनीय कर्म का बन्ध होता है। इस विषय पर व्याख्याप्रज्ञप्ति अर्थात् भगवती सूत्र शतक ७ उद्देश ६ में कहा है-'कहं गं भंते ! जीवाणं सायावेणिज्जा कम्मा कज्जति" इत्यादि । सूत्र-४ सूत्रार्थ--"अप्पारंभ अप्पपरिग्गहाइ" सूत्र-५ .. अल्प आरम्भ और अल्प परिग्रह आदि कारणों से मनुष्यायु का बन्ध होता है ॥५॥ तत्त्वार्थदीपिका--पूर्वसूत्र में सातावेदनीय रूप पुण्य कर्म के कारणों की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं ... अल्प आरंभ और अल्प परिग्रह आदि कारणों से मनुष्यायु रूप पुण्य कर्म का बन्ध होता है। भारम्भ का अर्थ है प्राणियों के प्राणों का व्यपरोपण-नाश करने वाला कार्य--- Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पिकानियुक्तिश्च अ०४ सू. ५ पुण्यकर्मबन्धहेतुनिरूपणम् १ अल्पारम्भः-स्थूलप्राणातिपातादिजनकव्यापारत्यागः अल्पपरिग्रहः---आभ्यन्तरेषु रागद्वेषाद्यात्मपरिणामेषु बाह्यक्षेत्रवास्तुहिरण्यधनधान्यादिषु ममत्वत्यागः, आदिपदेन स्वभावमार्दम् आर्जवञ्च गृह्यते। तथाच---अल्पारम्भाऽल्पपरिग्रहस्वभावमार्दवार्जवैश्चतुभिहेतुभूतैमनुष्यायुष्यं पुण्यकर्म बध्यते. ॥ ५॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व सर्वभूतानुकम्पादयः सप्त सातावेदनीयरूपपुण्यकर्मबन्धहेतुतया प्रतिपादिताः सम्प्रति-मनुष्यायुष्यरूपपुण्यकर्मबन्धस्य हेतुत्वेना-ऽल्पारम्भादयः प्ररूप्यन्ते-- "अप्पारंभ अप्पपरिग्गहाइएहिं मणुस्साउए-" इति अल्पारम्भाऽल्पपरिग्रहादिभिः कारणैर्मनुष्यायुष्यं कर्म बध्यते, तच्च-पुण्यरूपमवसेयम् । तत्रा-ऽल्पारम्भः स्थूलप्राणातिपातादिजनकव्यापारविरतिरूपः । अल्पपरिग्रहः-आन्तरेषु रागद्वेषाद्यात्मपरिणामरूपेषु बाह्येषु च क्षेत्रवास्तुधनधान्यसुवर्णादिषु परिग्रहेषु ममत्वविरतिरूपः । आदिपदेन स्वभावमार्दवम्, आर्जवञ्च गृह्यते । तत्र-स्वभावेन निसर्गेण–प्रकृत्यैव मार्दवम्मृदुता, जातिकुल-बलरूपलाभ-तपः श्रुतैश्वर्यस्थानेषु गर्वाभावः स्वभावमार्दवमुच्यते । प्रकृतिभद्रत्वम्-प्रकृतिविनीतत्वम् ; अमत्सरत्वम् , सानुक्रोशत्वम्- । एवं स्वभावेन सहजेन आर्जवम् । ऋजुता-सरलता यथावस्थितमनोवचः कायविषयककुटिलताराहित्यम् ।। तथाचा-ऽल्पारम्भता स्तोकप्राणिवधाद्याचरणमपि नान्तरीयकम् अल्पपरिग्रहता शब्दादिउसकी अल्पता अर्थात् स्थूलप्राणातिपातादिजनक व्यापार का त्याग, अल्पपरिग्रह का अर्थ है आभ्यन्तर रागद्वेषादि आत्मपरिणाम तथा बाह्य क्षेत्र (खेत-खुली जगह), वास्तु (मकान आदि), धन धान्य-स्वर्ण आदि पर ममत्व का त्याग २, । सूत्र में प्रयुक्त 'आदि' शब्द से स्वभाव की मृदुता अर्थात् कोमलता और ऋजुता अर्थात् सरलता ग्रहण करना चाहिए । इस प्रकार अल्प आरंभ, अल्प परिग्रह, स्वभाव की मृदुता तथा ऋजुता, इन चार कारणों से मनुष्यायु रूप पुण्यकर्म का बन्ध होता है ॥५॥ __ तत्वार्थनियुक्ति-इससे पूर्व सर्वभूतानुकम्पा आदि सात सातावेदनीय कर्म के बन्ध के कारणों का प्रतिपादन किया गया है अब मनुष्यायु रूप पुण्य कर्म के कारणों की प्ररूपणाकरते हैं अल्प आरंभ १ और अल्प परिग्रह २ आदि कारणों से मनुष्यायु रूप पुण्य कर्म का बन्ध होता है। अल्पारम्भ वह है जिसमें स्थूल प्राणातिपातादिजनक व्यापार का परित्याग करना । परिग्रह का अर्थ है मूर्छा या गृद्धि । उसमें अल्पता, अर्थात् आन्तरिक रागद्वेषादि आत्मपरिणाम, तथा बाह्य क्षेत्र, वास्तु (महल-मकान) धन धान्य स्वर्ण आदि पदार्थों में ममत्व का त्यागकरना है । आदि' शब्द से स्वभावमार्दव और आर्जव का ग्रहण किया गया है । स्वभाव से अर्थात् प्रकृति से ही मृदुता होना अर्थात् जाति, कुल, बल, रूप, लाभ, तप, श्रुत एवं, ऐश्वर्य के विषय में अभिमान न होना स्वभावमार्दव कहलाता है ३ । प्रकृतिभद्रता ४, प्रकृति विनीतता ५, Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्यसूत्रे विषयकाऽल्परागता, अल्पेच्छा वा । स्वभावमृदुता स्वाभाविकीभद्रता । स्वभावऋजुता नैसगिकीसरलता, सुखप्रज्ञापनीयत्वम् , वालुकाराजितुल्यरोषत्वम् स्वागतकरणाघभिलाषित्वम् , स्वभावमधुरत्वम् , लोकयात्राऽनुग्रहोदासीनता गुरुदेवताऽभिवन्दनाऽतिथिसंविभागशीलत्वम् , धर्मध्यानशीलत्वम् , मध्यमपरिणामत्वञ्च, इत्येतैःखलु-मनुष्यायुष्य कर्म बध्यते इति फलितम् । उक्तञ्च-औपपातिके-सूत्रे--"अप्पारंभा-अप्पपरिग्गहा-धम्मिया-धम्माणुया" इति। अल्पारम्भाः, अल्पपरिग्रहाः धार्मिका:-धर्मानुगाः-- इति । "स्थानाङ्गे ४-स्थाने ४-उद्देशके चोक्तम्- "चउहि ठाणेहि जीवा मणुस्साउयत्ताए कम्मं पगरेति, तं जहा-पगइभद्दयाए-पगइविणीययाए-साणुक्कोसयाए-अमच्छरिताए-" इति । चतुभिःस्थानीवा मनुष्यायुप्कताय कर्म प्रकुर्वन्ति, तद्यथा-प्रकृतिभद्रतया, प्रकृतिविनीततया, सानुक्रोशतया, अमत्सरितया, इति । एवम्-उत्तराध्ययने ७-अध्ययने २०-गाथायाञ्चोक्तम-.. वेमायाहि सिक्खाहिं जे नरा गिहि सुव्वया । उति माणुसं जोणि कम्मसच्चाहुपाणिणो ॥१ विमायाभिः शिक्षाभिः ये नरा गृहि सुव्रताः। उपयन्ति मानुषी योनि कर्मसत्याः हि प्राणिनः ॥१॥ इति ॥ ५ ॥ अमत्सरना ५, दयालुता ७, आदि भी इसी के अन्तर्गत हैं। इसी प्रकार स्वभाव से ऋजुता, सरलता होना या मन, वचन, काय की कुटिलता का त्याग करना आर्जव कहलाता है। पूर्वोक्त कथन का फलितार्थ इस प्रकार है-अल्प आरंभ करने से अर्थात् कम से कम हिंसाजनक प्रवृत्ति करने से, शब्द आदि विषयों में राग की अल्पता होने से, इच्छा की न्यूनता से, स्वाभाविक भद्रता से, स्वाभाविक सरलता से, सुख प्रज्ञापनीयता से, वालुका में खींची हुई लकीर के समान अल्प क्रोध होने से, स्वागत करने आदि की अभिलाषा से, स्वभाव की मधुरता होने से, उदासीन भाव के साथ लोकयात्रा का निर्वाह करने से, गुरु एवं देव को वन्दन करने से, अतिथिसंविभागशील होने से, धर्मध्यानशील होने से एवं मध्यम प्रकार के परिणामों को धारण करने से मनुष्यायुकर्म का बन्ध होता है । औपपातिकसूत्र में कहा है ____ अल्प आरम्भ वाले, अल्प परिग्रह वाले, धार्मिक तथा धर्मानुगामी जीव मनुष्यायु का बन्ध करते हैं।' स्थानांगसूत्र के चौथे स्थान, चौथे उद्देशक में कहा है—चार कारणों से जीव मनुष्यायु कर्म का उपार्जन करता है; वे चार कारण इस प्रकार है-(१) प्रकृति से भद्र होना (२) प्रकृति से विनीत होना (३) दयालु होना और (४) अमत्सरी होना । इसी प्रकार उत्तराध्ययन सूत्र के सातवें अध्ययन की २० वी गाथा में कहा है Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वोपिकानियुक्तिश्च अ० ४ सू. ६ देवायुष्यपुण्यबन्धहेतुनिरूपणम् ४४३ मूलसूत्रम्-“सरागसंजमाइएहिं देवाउए" ॥६॥ छाया--"सरागसंयमादिकैर्देवायुष्यम्" ॥ ६ ॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे मनुष्यायुष्यात्मक पुण्यकर्मबन्धहेतवः प्ररूपिताः सम्प्रति-देवायुष्यरूपपुण्यकर्मबन्धहेतून् प्ररूपयितुमाह-“सरागसंजमाइएहिं देवाउए" इति । सरागसंयमादिकैर्देवायुष्यं कर्म बध्यते, तत्र-सरागसंयमस्तावन् संज्वलनकषायरूपरागसहवर्तिनः सर्वतो हिंसादिविरतिलक्षणपञ्चमहाव्रतरूपः संयमः आदिपदेन-देशविरतिलक्षणाणुव्रतरूपः संयमासंयमः । परवशतया-ऽनुरोधाच्चाऽकुशलकर्मनिवृत्तिरूपाऽऽहारादिनिरोधरूपा-ऽकामनिर्जरा, बालस्या-ज्ञानिनस्तपो बालतपः, इत्येतेश्चतुर्भिहेतुभिर्देवायुष्यबन्धो भवतोति भावः ॥ ६ ॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः -पूर्व तावदल्पारम्भा-ऽल्पपरिग्रहप्रकृतिभद्रत्वादयो मनुष्यायुष्यबन्धहेतुत्वेन प्ररूपिताः सम्प्रति-देवायुष्यबन्धस्य हेतुत्वेन सरागसंयमादोन् प्ररूपयितुमाह -“सरागसंजमाइएहिं देवाउए" इति । सरागसंयमादिभिः कारणभूतैर्देवायुष्यं कर्म बध्यते । __तत्र-सर्वतो हिंसाऽनृतस्तेयमैथुनपरिग्रहेभ्यः पापकर्मभ्यो विरतिलक्षणपञ्चमहाव्रतरूपः संज्वलनकषायात्मकरागसहवर्तिनः संयमः-सरागसंयमः । आदिपदेन-स्थूलप्राणातिपातादिनिवृ जो मनुष्य विविध प्रकार को शिक्षा के द्वारा सुव्रतों को धारण करते हैं, वे मनुष्ययोनि को प्राप्त करते हैं । सब प्राणियों को अपने-अपने कर्म के अनुसार फल की प्राप्ति होती है ॥५॥ सूत्रार्थ – 'सरागसंजमाइ' इत्यादि ॥सूत्र -६॥ सराग संयम आदि कारणों से देवायु का बन्ध होता है ॥६॥ तत्त्वार्थदीपिका- पूर्वसूत्र में मनुष्यायु कर्म के बन्ध के कारणों का कथन किया गया, अब देवायु रूप पुण्यकर्म के बन्ध के कारणों की प्ररूपणा करते हैं .. सरागसंयम आदि देवायु कर्म के बंध के कारण हैं। सरागसंयम प्राणातिपातविरमण आदि पाँच महाव्रत रूप संयम जब संज्वलन कषाय से युक्त होता है, तब वह सरागसंयम कहलाता है। आदि शब्द से अणुव्रत रूप देशविरति या संयमासंयम का ग्रहण करना चाहिए । तथा पराधीन होकर अथवा दूसरेके अनुरोध से अकुशल कृत्य से निवृत्त होने रूप अकामनिर्जरा एवं बालतप इन चार कारणों से देवायु का बन्ध होता है ॥६॥ तत्त्वार्थनियुक्ति --पहले बतलाया गया है कि अल्पारम्भ, अल्पपरिग्रह, स्वभाव की भद्रता आदि कारणों से मनुष्यायु का बन्ध होता है अब सरागसंयम आदि को देवायु के बन्ध का कारण कहते हैं-सरागसंयम आदि कारणों से देवायु का बन्ध होता है । हिंसा, असत्य, स्तेय, मैथुन और परिग्रह, इन पाँच पापों के पूर्ण रूप से विरत होना Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तस्वार्थसूत्रे त्तिलक्षणदेशविरतिरूपपञ्चाऽणुव्रतात्मकः संयमासंयमः स्थूलप्राणातिपातादितो निवृतिः सम्पूर्णप्राणातिपातायेकदेश-स्थूलप्राणातिपातादिरूपदेशतो विरितिःसंयमासंयम इत्युच्यते ____ अतएव-संयमासंयमोऽणुव्रतमिति व्यपदिश्यते, अणुच तद् व्रतमित्यणुव्रतम् , अणु-अल्पंस्तोकं देशतो हिंसादिनिवृत्तिरूपं व्रतमणुव्रतमिति व्युत्पत्तिः । तस्मात्-सर्वतो हिंसादिविरतिः पञ्चमहाव्रतम्, देशतो हिंसादिविरितिः पञ्चाऽणुव्रतम् । इदमेव व्रतद्वयमत्र सरागसंयम-संयमाऽसंयमरूपद्वयं क्रमशोऽवसेयम् । अकामनिर्जराचअकामयमानस्याऽनभिलषत एव कर्मपुद्गलपरिशटनरूपा, तत्र-काम इच्छा, प्रेक्षा पूर्वकारित्वम् तदर्थोपयोगवतो निर्जरा-कर्मपुद्गलनिर्जरणम् कामनिर्जरा, न कामनिर्जराया भवति-सा-कामनिर्जरोच्यते । सा खलु--अकामनिर्जरा परवशतयाऽनुरोधाच्चा-ऽकुशलकर्मनिवृतिरूपा चतुर्विधाहारनिरोधरूपा च । बालतपस्तावत्-मिथ्यादर्शनसहवर्तिरागद्वेषाभ्यां व्याप्तस्य सत्वावबोधविमुखस्याऽतत्वेतत्वाभिनिवेशप्रवृत्तस्य यथावस्थित ज्ञेयविपरीतज्ञानस्य बालस्य धर्मार्थ शीतोष्णादिसहनरूपं तपोबालतपः प्रोच्यते । इत्येतैश्चतुर्भिः-सरागसंयम-संयमासंयमा-ऽकामनिर्जराबालतपो लक्षणैपाँच महाव्रत रूप संयम कहलाता है। यह संयम जब संज्वलनकषाय रूप राग से युक्त होता है तो सरागसंयम कहलाता है। सूत्र में प्रयुक्त 'आदि' शब्द से संयमासंयम, अामनिर्जरा और बालतप का ग्रहण करना चाहिए । इनमें से संयमासंयम का अर्थ है-स्थूलप्राणातिपात आदि से निवृत्ति रूप देशविरति अर्थात् अणुव्रत आदि का पालन करना । देशविरति, सर्वविरति का आंशिक रूप है, अतएव उसे अनुव्रत भी कहते हैं। इस प्रकार पूर्णरूप से अर्थात् तीन करण और तीन योग से हिंसा आदि का त्याग करना महावत है, और दो करण तीन योग आदि आंशिक रूप से उन्हीं पापों का त्याग करना अणुव्रत है । इसी को देशविरति या संयमासंयम भी कहते हैं। तीसरा कारण है अकामनिजेरा । बिना इच्छा ही जो कर्मनिर्जरा होती है, वह अकामनिर्जरा कहलाती है। काम अर्थात् इच्छा या सोच-समझकर कोई कार्य करना । बिना कामना के ही जो निर्जरा होती है, उसे अकामनिर्जरा कहते हैं । पराधीनता के कारण या किसी के अनुरोध-आग्रह से प्रेरित होकर आहार आदि का त्याग करने से भूख सहन कर लेने आदि से होती है। मिथ्यादर्शन के सहवर्ती राग और द्वेष से जो युक्त है, जो तत्त्वज्ञान से विमुख है, मूढ है, कुतत्त्व के आग्रह के वशीभूत होकर प्रवृत्ति करता है, जो वस्तुस्वरूप से विपरीत ज्ञान का धारक है और धर्म समझ कर शीत उष्ण आदि को सहन करता है और अज्ञान कष्ट करता है । अथवा इसी प्रकार के अन्य विपरीत कृत्य करता है, उस पुरुष की तपस्या को बाल तप अर्थात् अज्ञानतप कहते हैं। Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ० ४ सू. ६ देवायुष्यबन्धहेतुनिरूपणम् ४४५ र्हेतुभिर्देवायुष्यबन्धो भवतीतिभावः । एवम् धर्मश्रवणगौरव तपोभावना योग्यपात्रदान सम्यग्दर्शनादिभिश्च देवायुष्यबन्धो भवतीति बोध्यम् । उक्तञ्च–स्थानाङ्गे ४–स्थाने ४ – उद्देशके - " चउहि ठाणेहिं जीवा देवाउयत्ताए कम्मं पगरे ति, तं जहा – सरागसंजमेणं संजमासंजमेणं बालतवोकम्मेणं, अकामणिज्जराए” इति । चतुर्भिः स्थानै जींवा देवादुष्यतया कर्म प्रकुर्वन्ति तद्यथा सरागसंयमेन, संयमासंयमेन, वालतपः कर्मणा, अकामनिर्जरया इति । एवं सम्यक्त्वेनाऽपि देवायुष्यकर्मबन्धो भवतीतिबोध्यम् । उक्तञ्च प्रज्ञापनायां ६ --पदे "वेमाणियावि जइ समद्दिट्टि पज्जत्तसंखेज्जवासाउयकम्म भूमिगगन्भवक्कंतियमणुस्सेहिंतो उववज्र्ज्जति किं संजय सम्मद्दिद्विहितो असंजयसम्मद्दिद्विपज्जत्तए हितो संजया संजय सम्मद्दिद्विपज्जत्तसंखेज्ज० हितो उववज्र्ज्जति गोयमा ! तिहितोवि उववज्जंति, एवं जाव अच्चुगो कप्पो" इति । वैमानिका अपि यदि सम्यग्दृष्टिपर्याप्त संख्येय वर्षायुष्क कर्मभूमिगगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्येभ्य उत्पद्यन्ते [तर्हि ] किं संयतसम्यग्दृष्टिभ्योऽसंयतसम्यग्दृष्टिपर्याप्तेभ्यः संयतासंयतसम्दृष्टि पर्याप्त संख्येयवर्षायुष्ककर्मभूमिगगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्येभ्य उपपद्यन्ते ? गौतम त्रिभ्योऽप्युत्पद्यन्ते, एवं यावदच्युतः कल्पः इति ॥ ६ ॥ तात्पर्य यह है कि सरागसंयम, संयमासंयम, अकामनिर्जरा और बालतप, इन चार कारणों से देवायुष्य का बन्ध होता है । इसी प्रकार धर्मश्रवण करने से, तपस्या करने से, बारह भावनाओं चिन्तन से या तप में भावना रखने से, योग्य पात्र को दान देने से तथा सम्यग्दर्शन आदि कारणों से भी देवायु का बन्ध होता है । स्थानांगसूत्र के चौथे स्थान के चौथे उद्देशक में कहा है - 'चार कारणों से जीव देवायु कर्म का बन्ध करते हैं- ( १ ) सरागसंयम से (२) संयमासंयम से (३) बालतप का आचरण करने से और (४) अकामनिर्जरा से । सम्यक्त्व से भी देवायु कर्म का बन्ध होता है । प्रज्ञापनासूत्र के छठे पद में कहा हैयदि वैमानिक देव....सम्यग्दृष्टि, पर्याप्त, संख्यात वर्ष की आयु वाले, कर्मभूमिज, गर्भज मनुष्यों से आकर उत्पन्न होते हैं तो क्या संयतसम्यग्दृष्टियों से आकर उत्पन्न होते हैं अथवा असंयत सम्यग्दृष्टियों से आकर या संयतासंयतसभ्यग्दृष्टियों से आकर उत्पन्न होते हैं ? उत्तरमें प्रभु श्री कहते हैं हे गौतम तीनों से ही आकर उत्पन्न होते हैं । इस कथन का भाव यह है कि असंयत सम्यग्दृष्टि भी वैमानिक देव के रूप मे उत्पन्न हो सकता है, संयतासंयत भी और संयत भी वैमानिक देव के रूप में उत्पन्न हो सकता है । इस कथन से स्पष्ट है कि सम्यग्दर्शन भी देवायु का कारण होता हैं ॥ ६ ॥ Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थ “मूलसूत्रम् - - काय भावभासुज्जुयअविसंवादण जोगेहिं सुहनामकम्मं " ॥७॥ छाया - "काय भावभाषाऋजुनाऽविसंवादनयोगैः शुभनामकर्म ॥ ७ ॥ तत्त्वार्थदीपिका – “पूर्वसूत्रे देवायुप्यरूपपुण्य कर्मबन्धहेतवः प्ररूपिताः सम्प्रति - शुभनामकर्मबन्ध हेतून् प्ररूपयितुमाह- ४४६ “काय भावभासुज्जुयअविसंवादणजोगेहिं सुहनामकम्मं " इति कायऋजुता भावऋजुता-भषाऋजुताऽविसंवादनयोगरूपैश्चतुर्भिः कारणैः शुभनामकर्म बन्ध्यते । तत्र कायऋजुता कायस्य सरलता परवञ्चनकायचेष्टा वर्जनम् १ | भावऋजुता - अत्र भावशब्देन मनो गृह्यते, तेन मनोयोगऋजुता - मनसः सरलता. परवञ्चनमनः प्रवृत्तिवर्जनम् २ | भाषाऋजुता भाषा सरलताअकुटिलभाषणम् ३ । अविसंवादनयोगः - विसंवादनम् अन्यथा प्रतिपन्नस्यान्यथाकरणं तद्रूपो योग व्यापारः तेन वा योगः सम्बन्धो विसंवादनयोगः, तदभावात् - अविसंवादनयोगः ४ । एभिश्चतुर्भिःतुभिः शुभनाम कर्म बन्धो भवतीति । अस्य सप्तत्रिंशत्प्रकारैरुपभोगो जायते ॥ ७ ॥ तत्त्वार्थनिर्युक्तिः- पूर्वं सरागसंयम-संयमासंथमा - कामनिर्जरा-T- बालतपः प्रभृति देवायुष्यरूपपुण्यकर्मवन्धहेतवः प्ररूपिताः, सम्प्रति - शुभनामकर्मबन्धहेतुतया कायऋजुतादि चतुष्टयं प्रतिपादयितुमाह सूत्रार्थ - 'काय भावभासुज्जुयअविसंवादण' इत्यादि । सूत्र- ७ काय, भाव–मन, भाषा– वचनकी सरलतासे, तथा अविसंवादन प्रतारण-ठगाई -न करने से शुभनामकर्मका बन्ध होता है ||७|| तत्वार्थदीपिका -- पूर्वसूत्र में देवायु रूप पुण्यकर्म के बन्ध के कारणों की प्ररूपणा की गई है। अब शुभनामकर्म के बन्ध के कारण कहते हैं काय की ऋजुता भाव अर्थात् मन की ऋजुता २ भाषा अर्थात् वचन की ऋजुता ३ और अविसंवादन-कपटरहितयथार्थ प्रवृत्ति ४ इन चार कारणों से शुभनामकर्मका बन्ध होता | है । कायकी सरलताको काय ऋजुता कहते हैं, ? एवं भाब अर्थात् मनकी सरलता को भावऋजुता कहते है । भाषा अर्थात् वचन की सरलता को भाषा ऋजुता कहता है । तथा धोखा देना अथवा ठगाई करना विसंवादन है, इसका अभाव अविसंवादन होता है, इसके योग - संबन्ध को अविसंवादन योग कहते हैं ४ । तात्पर्य यह है कि इन चारे कारणों से शुभनामकर्म का बन्ध होता है वह सैंतीस शुभ प्रकृतियों से भोगा जाता है || ७|| तत्वार्थनियुक्ति -- इससे पूर्व बतलाया गया है कि सरागसंयम, संयमासंयम, अकामनिजरा और बालतपस्या आदि देवायु रूप पुण्य कर्म के बन्ध के कारण हैं । अब शुभनाम कर्म के चार कारणों का कथन करते हैं--- Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ० ४ सू ७, शुभनामकर्मबन्धहेतु निरूपणम् ४४७ 4 'काय भाव भासुज्जुयअविसंवादणजोगेहिं सुहनामकम्मं " काय - भाव व-भाषर्जुता - ऽविसंबादनयोगैः शुभनामकर्म बध्यते । च तत्र कायऋजुता तावत् कायस्यावक्रता - अकुटिलता परवञ्चनकायचेष्टा वर्जनम् । सा कुब्जत्व – वामनत्व - निकृष्टाङ्गोपाङ्गावयवचेष्टन - नयननिकोचन - नासिकाभङ्ग - स्त्री-पुरुषभृत्य - भृतकादि चेष्टारूपाऽसद्भावानामनुद्भावनरूपा १| भावऋजुता - भावशब्देनात्र मनो गृह्यते, तेन मनोयोगऋजुता—मनसोऽकुटिलता- परवञ्चनमनः प्रवृत्तिवर्जनम् २ | भाषाऋजुता - भाषाया वचस ऋजुता - सरलता - परवञ्चनवचनव्यापारवर्जनम् । यथार्थ कायचेष्टानुसारेणैव मनसो वचसश्चापि यथार्थतया व्यवहरणमिति भावः ३। अविसंवादनयोगः- तत्र - विसंवादनं परविप्रतारणं परवञ्चनम् अन्यथाप्रतिन्नपस्यान्यथाकरणमित्यर्थः, न विसंवादनम् अविसंवादनं परवञ्चनाभावरूपम्, विवक्षितार्थस्य यथावस्थित स्वभावस्य परं प्रति यथार्थतया प्रतिपादनम् अविसंवादनं बोध्यम्, तस्य तद्रूपो वा योगः, तेन वा योगः संबन्धः - अविसंवादनयोगः ४। 1 तथा चैवंविधैः कायऋजुता - भावऋजुता - भाषाऋजुता --ऽविसंवादनयोगात्मकैश्चतुर्भिर्हेतुभिः शुभनामकर्मबन्धो भवति । उक्तञ्च व्याख्याप्रज्ञप्तौ अष्टमे शतके नवमोद्देशके- "सुहनामकम्मा सरीरपुच्छा ?, गोयमा कायउज्जुययाए भावुज्जुययाए भासुज्जुarre अविसंवादणजोगेणं सुभनामकम्मा सरीर जाव प्पयोगबंधे ।" इति, कायामें वक्रता न होना कायकी ऋजुता कहलाती है १, भाव अर्थात् वचनमें कुटिलता न होना भाव की ऋजुता कहलाती है २ एवं भाषा अर्थात् वचनमें कुटिलता न होना भाषा की ऋजुता कहलाती है ३ । तथा ठगना, धूर्तता करना, धोखा देना - दूसरे के साथ छलकपट करना विसंवादन कहलाता है, ऐसा न करना, अविसंवादन कहलाता है । अर्थात् काया संबंधी कुचेष्टा का न होना काय की ऋजुन्ता है, कायाकी कुचेष्टा का अभिप्राय है कि- शरीर के किसी अंगको विकृत करना जैसे कुबडा हो जाना, वामन वनना, अंगोपांगकी खराव चेष्टा करना आँखें मट काना, मुंह बिगाडना, नाक सिकोडना, स्त्री भृत्य - नोकर चाकर की चेष्टा करना इत्यादि असभावोंको प्रदर्शित करके दूसरे के साथ छल न करना काय की ऋजुता कहलाती है, भाव अर्थात् मनमें कुटिलता न होना भावकी ऋजुता है, वचनसे किसी को धोखा न देना भाषाकी ऋजुता है । तात्पर्य यह है कि मनमें जो विचार आया हो उसको वचन द्वारा उसी रूप से प्रकट करना और उसी के अनुरूप शारीरिक प्रवृत्ति करना मन वचन काया की सरलता कहलाती है ३ । तथा जो वस्तु जैसी है उसको उसी रूप में कहना, अन्यथा स्वीकार करके अन्यथा न करना उसी रूप से उसका आचरण करना अविसंवाद योग कहलाता है ४ । इन चार प्रकार की प्रवृत्ति से शुभनाम कर्मका बन्ध होता है, उस शुभनामकर्मके विषय में भगवती सूत्र के आठवें शतक के नौवें उद्देशेमें कहा है Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तस्वायसो छाया-शुभनामकर्म शरीरपृच्छा ? गौतम ! कायऋजुकतया, भावऋजुकतया, भाषाऋजुकतया, अविसंवादनयोगेन शुभनाम कर्म शरीर यावत्प्रयोगबन्धः, इति, एतच्च शुभनामकर्म देव मनुष्यगत्यादिसप्तत्रिंशत्प्रकारैरुपभुज्यते, तथाहि-देवगति१मनुष्यगति२-मनुष्यदेवानुपूर्वीद्वय४- पञ्चेन्द्रियजात्यौ५-दारिकादिशरीरपञ्चकौ १०-दारिकवैक्रियाहारकशरीर-त्रयाङ्गोपाङ्गमध्यवर्तिशिरउरः पृष्ठबाहूदरचरणरूपाङ्गनाम-रसनघ्राणचक्षुः-श्रोत्ररूपो पाङ्गनाम१३-वज्रऋषभनाराचसंहनन१४---समचतुरस्त्रसंस्थान १५ -प्रशस्तवर्णगन्धरसस्पर्शचतुष्टय १९-सादिदशक-त्रस-बादरपर्याप्त प्रत्येकशरीर---स्थिर-शुभ-सुभग---सुस्वरा-ऽऽदेय-यशः कीर्त्य२९--ऽगुरुलघु३०-च्छ्वासा३१-ऽऽतपा३२-योत ३३-प्रशस्तविहायोगति३४-पराघात ३५-तीर्थकर३६-निर्माण३७-नामानीति ३७। इत्येतैः सप्तत्रिंशत्प्रकारैः शुभनामकर्म समुपभुज्यते, इति ॥सू० ७॥ मूलसूत्रम्-“वीसईठाणाराहणेणं तित्थयरत्तं-" ॥ ८॥ छाया-- "विंशतिस्थानाराधनेन तीर्थकरत्वम्--" ॥ ८॥ प्रश्न- शुभनामकर्म के विषययमें पृच्छा-अर्थात् हे भदन्त ! शुभनाम कर्म का बन्ध किन कारणों से होता है ?" उत्तर-हे गौतम ! कायकी ऋजुतासे १, भावकी ऋजुता से २, भाषा की ऋजुता से ३ और अविसंवादन योग से शुभनाम कर्म का बन्ध होता है।" यह शुभनामकर्म देवगति मनुष्य गति आदि सैंतीस प्रकार से भोगा जाता है जैसे देवगति, मनुष्यगति, मनुष्यानुपूर्वी, देवानुपूर्वी, पञ्चेन्द्रियजाति, औदारिकादि पांच शरीर तीन अंगोपांग अर्थात् औदारिक अंगोपांग १, वेक्रिय अंगोपांग २, आहारक अंगोपांग३, वज्रऋषमनाराच संहन, समचतुरस्र संस्थान, प्रशस्त-वर्ण गन्ध रस स्पर्श त्रस आदि दश अर्थात् २० २१ २२ २३ २४ २५ २६ २७ २८ २९ ३० स, बादर, पर्याप्त, प्रत्येकशरीर, स्थिर, शुभ सुभग, सुस्वर, आदेय, यशः कीर्ति, अगुरुलघु, उच्छ्वास, आतप, उद्योत,प्रशस्तविहायोगति, पराघात, तीर्थकर और निर्माणनामकर्म । इन सैंतीस प्रकारसे शुभनामकर्मका भोग होता है। इनमें जो अंगोपांगनाम कर्मका निर्देश किया है वहां शिर १, वक्षस्थल-(छाती) २, पृष्ठ (पीठ) ३, दोनों बाहू (भुजाएं) ५, उदर (पट) ६, और दोनों चरण ८, यह आठ अंग कहलाते हैं । अंगुलियाँ, जीभ, आँख, कान, नाक आदि उपांग कहलाते हैं ।सूत्र ७॥ Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ० ४ ०८ तीर्थकरत्वशुभनामकर्मबन्धनिरूपणम् ४४९ तत्वार्थदीपिका --- विंशतिस्थानाराधनेन तीर्थकरत्व शुभनामकर्मबन्धो भवति तत्रविंशति–स्थानकानि तावदिमानि सन्ति, [१-७] अर्हत् सिद्ध- प्रवचन- गुरु- स्थविर - बहुश्रुततपस्विषु वत्सलता-७ । यथावस्थितगुणग्रामोत्कीर्तनरूपा भक्ति: - ८ ।, तथा तेषामेवा - र्हदादीनां ज्ञानेऽभीक्ष्णम् - शाश्वतं पुनः पुनरुपयोगः, ज्ञानेषूपयोगो ज्ञानोपयोगः इत्यष्टस्थानकानि । ' दर्शनं सम्यक्त्वश्रद्धानरूपम् - ९ विनयो गुरुदेवादिविषयकः - १०, आवश्यकम् उभयकालम् आवश्यककरणम् - ११, शीलव्रतञ्च - निरतिचारम्, व्रतप्रत्याख्यान निर्मलपालनम् - १२ क्षणल वादि कालेषु प्रमादं विहाय शुभध्यानकरणम् - १३ तपो - द्वादशविधम्-- १४ त्यागो दानम्, तच्च - परै र्भयं प्राप्तस्य मार्यमाणस्य कथञ्चिन् म्रियमाणस्य च परिरक्षणम्, अभयदानमन्त्र करुणादानस्योपलक्षणम्, सुपत्रेभ्यो दानम् सुपात्रदानम् महाव्रतधारिभ्यः प्रतिमाधारिश्रावकेभ्यश्च दानं सुपात्रदानम् चतुर्विध श्रमण - श्रमणी श्रावक-श्राविका रूप - संधसुखोत्पादनमित्यर्थः - १५ । वैयावृत्त्यम्— आचार्यादीनां सुश्रूषा १६ समाधिः - सर्वजीवानां सुखोत्पादनम्-१७ अपूर्व ज्ञानग्रहणं प्रसिद्धम्-१८ श्रुतभक्तिः जिनोक्तागमेषु परमानुरागः - १९ प्रवचने प्रभावना, प्रभूत सूत्रार्थ -- 'वीसई ठाण राहणेणं' इत्यादि । सूत्र. ८ वीस स्थानों की आराधना से तीर्थकर नाम कर्म का बन्ध होता है || ८|| तत्त्वार्थदीपिका--बीस स्थानों अर्थात् बोलों का आराधन करने से तीर्थंकर नामक शुभनाम कर्म का बन्ध होता है । वे वीस स्थानक निम्नलिखित हैं (१) अर्हन्त भगवान् के प्रति वात्सल्यभाव होना अरिहन्त भगवान् का गुणग्राम करना । २, सिद्ध भगवान् के प्रति वात्सल्यभाव होना। ३ प्रवचन के प्रति वत्सलता होना । ४, गुरु के प्रति वत्सलता होना । ५ स्थविर (वृद्ध) के प्रति वत्सलभाव होना । ६ बहुश्रुत अर्थात् विविध शास्त्रों के ज्ञाता के प्रति वात्सल्य होना ७ तपस्वी जनों के प्रति वात्सल्य होना अर्थात् इनके वास्तविक गुणों का कीर्त्तन करने रूप भक्ति होना । तथा ८ इनके ज्ञानमें निरन्तर उपयोग लगाये रखना । ९ दर्शन अर्थात् निर्मल तत्त्वार्थ श्रद्धान होना १० देव और गुरु के प्रति विनयभाव होना । ११ दोनों कालों में आवश्यक क्रिया करना । १२ शीलवत प्रत्याख्यान को निर्मल पालना । १३ क्षण, लब आदि कालों में प्रमाद त्याग कर शुभ ध्यान करना । १४ बारह प्रकार का तपश्चरण करना । १५ दान देना दूसरे किसी को भयभीत कर रहे हों या मार रहे हों या किसी कारण कोई मर रहा हो तो उस की रक्षा करना। यह अभय दान यहाँ करुणादान का उपलक्षण - सूचक है । सुपात्रों को दान देना अर्थात् महाव्रतधारी तथा प्रतिमाधारी श्रावकों को दान देना अर्थात् श्रमण, श्रमणी श्रावक और श्राविका रूप संघ को सुख साता उपजाना । १६ वैयावृत्य आचार्य आदि की शुश्रूषा करना । १७ समाधि- समस्त जीवों को सुख उपजाना । १८ नित्य नया ५७ Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'तस्वार्थसूत्रे भव्येभ्यः प्रव्रज्यादानम् भवकूपपतत् संसारार्णवनिमग्नप्राणिजातत्राससमाश्वासनपरायणं जिनशासनमहिमोपबृंहणम् समस्तस्य जगतो जिनशासनर सिककरणम्, मिथ्यात्वतिमिरापहरणम् चरणकरणशरणीकरणञ्च, २० इत्येतानि विंशतिस्थानकानि सर्वजीवसाधारणानि तो करत्वशुभनामक - बन्धहेतुभूतानि सन्ति एतैर्विशतिस्थान कैजीवस्तीर्थकरत्वं लभते इतिभावः । स्थीयतेऽस्मिन्निति स्थानम्, अधिकरणे ल्युट् । स्थित्याधारभूतं कारणमित्यर्थः तथाच अर्हदादि वत्सलतादीनि विंशतिस्तीर्थ करत्वप्राप्तिः स्थानानि कारणानि सन्तीति भावः ॥ ८ ।। ४५० तत्त्वार्थनिर्युक्तिः–पूर्वं सामान्यतोऽविसंवादनकायवचो मनोयोगऋजुतादीनां मनुष्यगत्यादिसप्तत्रिंशत्प्रकारकशुभनामकर्मबन्धहेतुत्वेन प्ररूपणेऽपि, अनन्तानुपमप्रभावस्याचिन्त्यविभूतिविशेषकारणस्य त्रैलोक्यातिशायिनस्तीर्थकर नामकर्मणो विशेष हेतून् प्रतिपादयितुमाह – “वीसईठाणाराहणेणं तित्थयरत्तं -" इति । विंशतिस्थानाराधनेन तीर्थकरत्वनामकर्मे बध्यते । उक्तञ्च - ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रे २५२ पृष्ठे सीखना १९ श्रुतभक्ति - जिनप्रतिपादित आगमों में अनुराग रखना । २० प्रवचनप्रभावना - प्रचुर भव्य जीवों को दीक्षा देना, संसार रूपी कूप में गिरते हुए और संसार - सागर में डूबते हुए प्राणियों के लिए आश्वासन रूप जिनशासन की महिमा बढ़ाना, समस्त जगत् को जिनशासन का रसिक बनाना, मिथ्यात्व - तिमिर को नष्ट करना और मूलोत्तर गुणों को धारण करना । सर्व जीवों के लिए साधारण यह वीस स्थान तीर्थङ्कर नाम कर्म के बन्ध के कारण तात्पर्य यह है कि इन वीस कारणों से जीव तीर्थकरत्त्व प्राप्त करता है । व्यस्त एक और समस्त दोनों रूप से इन्हें कारण समझना चाहिए अर्थात् इनमें से एक कारण के द्वारा भी नाम कर्म बाँधा जा सकता है और अनेक कारणों से भी । किन्तु स्मरण रखना चाहिए कि उत्कृष्टतम रसायन आने पर ही इस महान् सर्वोत्तम पुण्यप्रकृति का बन्ध हो सकता है । यहाँ स्थान का अर्थ वासना है, अतएव पूर्वोक्त अर्हद्वात्सल्य आदि वीस स्थानों का अर्थ वीस कारण समझना चाहिए ॥ ८॥ तत्त्वार्थनिर्युक्ति यद्यपि सामान्य रूप से अविसंवादन, काय, वचन और मन की ऋजुता को सैंतिस प्रकार के शुभ नाम कर्म के बाद का कारण बतलाया जा चुका है; न प्रकारों में तीर्थकर प्रकृति का भी समावेश हो जाता है, किन्तु तीर्थकर एक विशिष्ट प्रकृति है । वह अनन्त एवं अनुपम प्रभाववाली, अचिन्त्य आत्मिक एवं बाह्य विभूति का कारण और त्रिलोक में सर्वोत्कृष्ट है; अतएव उसके कारण भी विशिष्ट हैं । इसीलिए उसके विशिष्ट कारणों का पृथक् रूप से निर्देश किया जाता है वीस स्थानों की उत्कृष्ट आराधना से तीर्थङ्करनाम कर्म का बंध होता है । ज्ञाता धर्मकथांग सूत्र में कहा हैं - Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ ४ सू. ८ तीर्थकरत्वशुभनामकर्मबन्धनिरूपणम् ॥ "तंजहा-अरहंत-१ सिद्ध-२ पवणय-३ गुरु-४ थेर-५ बहुस्सुए-६ तबस्सीमु-७ वच्छल्लयाइ-८ तेसिं अभिक्खणं णाणोवओगे य-॥१॥ दंसण-९ विणए-१० आवस्सए य-११- सीलव्वए निरइयारं-१२ खणलव-१३ तव-१४ चियाए-१५ वेयावच्चे-१६ समाहीय-१७ ॥२॥ अप्पुव्वणाणगहणे-१८सुयभत्ती-१९ पवयणे पभावणया २० । एएहिं कारणेहिं तित्थयरत्तं लहइ जीवो ॥३॥ इति ॥ सू०-५॥ "अर्हत् सिद्धप्रवचन गुरुस्थविरबहुश्रुततपस्विषु । वत्सलता च तेषाम् अभीक्ष्णं ज्ञानोपयोगश्च ॥१॥ "दर्शनविनयावश्यकञ्च शीलव्रतनिरतिचारः। क्षणलवतपश्चर्या वैयावृत्त्यं समाधिश्च ॥२॥ "अपूर्वज्ञानग्रहणं श्रुतभक्तिः प्रवचनप्रभावना । एतैः कारण स्तीर्थकरत्वं लभते जीवः ॥ ३१ ॥ इति ॥ गाथात्रयेण संसूचितानि विंशतिस्थानकानि यथा-वत्सलता-अर्हत्-सिद्ध-प्रवचनगुरु-स्थविर–बहुश्रुततपस्विषु वत्सलता, भक्तिः-यथाऽवास्थतगुणग्रामोत्कीर्तनरूपा १-७ ज्ञानोपयोगः-एतेषामहदादीनामेव ज्ञानेऽभीक्ष्णं पुनःपुनरूपयोगः इत्यष्टस्थानानि दर्शनं-सम्यक्त्वं परमप्रकृष्टा दर्शनविशुद्धि स्तत्त्वार्थश्रद्धानलक्षणा, दर्शनं दृष्टिस्तत्त्वविषया रुचिः प्रीतिः जीवादिषु प्रत्ययावधारणरूपा, क्षायोपशमिकोपशमिकक्षायिकाणां सम्यग्दर्शनानां यथायोग्यं नानाप्रकारिकाशुद्धिविशुद्विस्तीर्थकरनामकर्मणो हेतुः । विनयः-विनयपदेन विनयसम्पन्नता गृह्यते, तत्र विनीयतेऽष्टप्रका (१) अरिहंत (२) सिद्ध (३) प्रवचन (४) गुरु (५) स्थविर (३) बहुश्रुत और (८) तपस्वी पर वत्सलता रखना उनके ज्ञान-प्रवचनमें उपयोग रखना (९) सम्यत्तव (१०) विनय (११) आवश्यक (१२) निरतिचार शीलों और व्रतों का पालन (१३) क्षणलब (१४) तप (१५) त्याग (१६) वैयावृत्य (१७) समाधि (१८) अपूर्वज्ञानग्रहण (१९) श्रुतभक्ति और प्रवचनप्रभावना; इन वीस कारणों से जीव तीर्थङ्करत्व प्राप्त करता है ॥१-३॥ ___ज्ञातासूत्र की इन तीन गाथाओं में वीस स्थानों का निर्देश किया गया है । इसके अनुसार (१-७) गहत्, सिद्ध प्रवचन, गुरु, स्थविर, बहुश्रुत और तपस्वी पर वात्सल्य होने से तथा इसकी भक्ति अर्थात् यथावस्थित गुणों का कीर्तन करने से (८) । . ज्ञानोपयोग-इसके ज्ञान-प्रवचनमें निरन्तर उपयोग लगाये रखना । ९ दर्शन अर्थात् अत्यन्त उत्कृष्ट दर्शनविशुद्धि-निरतिचार सम्यक्त्व की निर्मलता से-क्षयोपशमिक, क्षायिक अथवा औपशमिक सम्यग्दर्श की यथायोग्य उत्कृष्ट विशुद्धि होने से, (१०) विनयसम्पन्नता-से जिसके द्वारा आठ प्रकार के कर्म हटाये जाएँ वह विनय है । उसके चार भेद Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५२ तस्यार्थसूत्रे रकं कर्माऽनेनेति विनयः, स चतुर्विधो बोध्यः, ज्ञान- दर्शन - चारित्रोपचारमेदात् । तत्र बहुमानादिर्ज्ञानविषयः, निःशङ्कनिराकाङ्क्षादिभेदो दर्शनविनयः, वक्ष्यमाणसमिति - गुप्तिप्रधानश्चारित्रविनयः, अभ्युत्थानाऽऽसनप्रदानाऽञ्जलिप्रग्रहादिभेदः पुनरुपचारविनय उच्यते, एवंविधविनयपरिणामपरिणतआत्मा विनयसम्पन्नो भवति तस्य भावो विनयसम्पन्नता, सा चापि - तीर्थकरनामकर्मणो हेतुः १० आवश्यकम् - एवमत्र - आवश्यकपदेना - SSवश्यक करणमुच्यते आवश्यकानां सामायिकादीनां भावतोऽनुष्ठानम् - उभयकालावश्यक करणमिति बोध्यम्, एतदपि खलु तीर्थकरनामकर्मबन्धस्य हेतुर्भवति, सामायिकशब्दार्थस्तु – समो - रागद्वेषराहित्यम्, तद्भावस्या -ऽऽयःप्राप्तिः समायो - ज्ञानादिलाभः स प्रयोजनमस्येति सामायिकम् सावद्य कर्मविरतिरूपं प्रतिक्रमणादिकम्, तदादिर्येषामावश्यकानां चतुर्विशति स्तवादीनाम् तानि सामायिकादीन्या - वश्यकानि अवश्यमहोरात्राऽभ्यन्तरे कर्तव्यतयाऽनुष्ठेयानि - आवश्यकानि तानि च सप्तदशविध संयमविषयव्यापाररूपत्वाद् विविधप्रकाराणि इच्छा - मिथ्या तथाकारादीनि भवन्ति तेषां भावतस्तदुपयोगानन्यत्वेनाऽनुष्ठानम् तस्मात् - सद्भावावहितचित्तस्याऽनुष्ठानकरणम् अन्यूनानतिरिक्ततया यथाविहितकालाऽऽसेवनं तीर्थकर नामकर्मबन्धस्य हेतुरिति भावः । ११ - (१) ज्ञानविनय ( २ ) दर्शन विनय (३) चारित्र विनय और (४) उपचार विनय । ज्ञान और ज्ञानी के प्रति बहुमान होना ज्ञानविनय है, निःशंक और निराकांक्ष आदि भेदोंवाला दर्शन विनय है, आगे कही जाने वाली समिति गुप्ति की प्रधानता वाला चारित्रविनय है, ऊठकर खड़ा हो जाना, आसन देना हाथ जोड़ना आदि उपचार विनय है । इस प्रकार के विनय रूप परिणाम वाला आत्मा विनय सम्पन्न कहलाता है । यह विनयसम्पन्नता भी तीर्थङ्कर नाम कर्म के बन्ध का कारण है । आवश्यक - यहां आवश्यक पद से आवश्यक क्रिया का करना समझना चाहिए | सामायिक आदि आवश्यकों का भावपूर्वक अनुष्ठान करना - प्रातः और सायंकाल आवश्यक क्रिया का आचरण करना । इससे भी तीर्थंकर नाम कर्म का बन्ध होता है । रागद्वेष की रहितता सम की प्राप्ति को 'समाय' कहते हैं समाय अर्थात् ज्ञान आदि का लाभ जिसका प्रयोजन हो वह सामायिक है । सावध कर्मों से विरत होना प्रतिक्रमण आदि हैं । 'आदि' शब्द से यहाँ चतुर्विंशतिस्तव वगैरह समझना चाहिए, जो दिन और रात्रि के अन्तिम समय में अवश्य करने योग्य हों वे आवश्यक हैं । ये आवश्यक सतरह प्रकार के संयम विषयक व्यापार रूप होने के कारण विविध प्रकार के हैं,, यथा - इच्छाकार, मिथ्याकार,, तथाकार आदि । इनका अनुष्ठान सद्भावपूर्वक करने से, यथाकाल विधिपूर्वक, न्यूनता एवं अधिकता आदि दोषों को बर्जित करके आचरण करने से तीर्थकर नाम कर्म का ध होता है । Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च भ० ४ ३सू. ८ तीर्थकरत्वशुभनामकर्मबन्धनिरूपणम् ४५३ शीलव्रतम् , तत्र-शीलं पिण्डविशुद्धिसमितिभावनादयः उत्तरगुणाः अभिग्रहलक्षणाः मुमुक्षोः समाविकारणत्वात्, व्रतञ्च पञ्चमहाव्रतात्मकम् रात्रिभोजनविरतिपर्यवसानं च गृह्यते शीलानि च व्रतानि चेति शीलवतानि तेषु निरतिचारत्वं निरतिचार इति, नितरामत्यन्तमनतिचारो-ऽप्रमादःसंयमप्रतिपत्तिकालादारभ्याऽऽयुषः क्षयपर्यन्तमविश्रान्त्या-ऽऽत्यन्तिकाऽप्रमादात्मकः सप्तदशविध संयमः सर्वज्ञश्रीतीर्थकर भगवत्प्रणीतसिद्धान्तानुसरणरूपनिरतिचारपूर्वकं शीलव्रतविषयमनुष्ठानमित्यर्थः, एतदपि-तीर्थकरनामकर्मणो हेतुरिति भावः ॥ १२ ॥ क्षणलवेति - कालोपलक्षणम् क्षणलवादिकालेषु प्रमादं विहाय शुभध्यानकरणम् १३ तपः स्वानुरूपशक्त्यपेक्षं तपश्च तीर्थकरत्वनामकर्मणो हेतुरवगन्तव्यः, कर्मणस्तापनात् । शोषणात्तप उच्यते, तच्च तपो द्विविधम्, बाह्याभ्यत्तरभेदात् । प्रत्येकं पुनः षविधम्, प्रायश्चित्तादिभेदात् अनशनादिभेदाच्च तच्च -तपः स्वशक्त्यपेक्षम्, लौकिकपूजाप्रतिष्ठासत्कारसम्मानतृष्णानिरपेक्षेण चित्तेनाऽनुष्ठोयमानं सत् तीर्थकरनाकर्मबन्धहेतुर्भवति ॥१४॥ त्यागः---त्यागो दानम् , तच्चा-ऽभयदानं करुणादानं, सुपात्रदानं च तत्रा-ऽभयदानं भयानुत्पादनं परैर्भयं प्राप्तस्य मार्यमाणस्य कथञ्चिन्म्रियमाणस्य च परिरक्षणम्, करुणादानं करुणया (१२) शील और व्रत-का निरतिचार पालन करने से भी तीर्थंकर नाम कर्म बँधता है । यहाँ शील का अर्थ है-पिण्डविशुद्धि, समिति, भावना आदि उत्तरगुण एवं नाना प्रकारके अभिग्रह; क्योंकि इनसे मुमुक्षु को समाधि की प्राप्ति होती है । पाँच महाव्रत और रात्रिभोजन विरमण को व्रत शब्द से ग्रहण किया जाता है । इनका पूर्णरूप से निरतिचार पालन करना अर्थात् संयम को स्वीकार करने से लगा कर जीवन पर्यन्त अप्रमत्तभाव से सेवन करना निरतिचार शील-व्रत पालन कहलाता है । अर्थात्-सर्वज्ञ श्री तीर्थकर भजवान द्वारा प्रणीत सिद्धांत के अनुसार शीलों और व्रतों का अनुष्ठान करना निरविचार शील व्रतका पालन कहलाता है । इससे भी तीर्थकर नामकर्म का बन्ध होता है। (१३) क्षणलव—यह काल का सूचक है । क्षण भर या लव मात्र भी प्रमाद न करके शुभ ध्यान करना। (१४) तप-अपने सामर्थ्य के अनुसार तपस्या करने से भी तीर्थंकर नामकर्म का बंध होता है । जो कमों को तप्त कर दे-सोख ले, वह तप । तप दो प्रकार का है-बाह्य और आभ्यन्तर बाह्य तप छह प्रकार का है और आभ्यन्तर तप भी छह प्रकार का है । प्रायश्चित्त आदि आभ्यन्तर तप हैं और अनशन आदि बाह्य तप हैं । इन तपों का यदि लौकिक पूजा–प्रतिष्ठा, सत्कार-सम्मान आदि की इच्छा के बिना, केवल कर्मनिर्जरा के हेतु ही अनुष्ठान किया जाय तो तीर्थकर नाम कर्म का बन्ध होता है । (१५) त्याग--का अर्थ दान है। दान दो प्रकार का है-अभयदान और सुपात्रदान । अपनी ओर से भय उत्पन्न न करना, दूसरा किसी को भयभीत कर रहा हो, मार Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तस्वार्थसूने यहीयते तत् करुणादानम् । सुपात्रदानं महाव्रतधारिभ्यः प्रतिमाधारिश्रावकेभ्यश्च यदानं तत् । इदमुपलक्षणम्, तेन चतुर्विधसंघसुखोत्पादनमित्यर्थः ॥१५॥ वैयावृत्त्यं--आचार्यादीनां शुश्रषा, १६ समाधिः---सर्वजीवानां सुखोत्पादनम्, तथासंघस्य श्रमणानां च समाधिः वैयावृत्त्यकरणमपि तीर्थकरनामकर्मबन्धहेतुर्भवति तत्र संधस्तावत्सम्यक्त्व-ज्ञानचारित्राणां समूहस्तदाधारत्वात् श्रमणश्रमणी-श्रावकश्राविकारूपोऽपि संघस्तस्य समाधिः-समाधानं निरुपद्रवत्वमिति ।। १७ ॥ अपूर्वज्ञानग्रहणं -प्रसिद्धम् १८ श्रुतभक्तिःजिनोक्तागमेषु परमानुरागः, स्वगुणदोषावर्जितसकलसुरासुरमनुजेश्वरेषु महामहिमशालिषुअचिन्त्यसामर्थ्ययुक्तेषु सन्मार्गोपदेशात् परोपकारपरायणेषु परमयोग्याचार्येषु प्रकृष्टमनःपरिणामशुद्धिपूर्विका भक्तिः, सद्भावातिशयोत्कीर्तनवन्दनपर्युपासनादि रूपा तीर्थकरत्वनामकर्मण हेतुभर्वतीतिभावः ॥१९॥ एवम्-प्रवचनप्रभावना-प्रभूतभव्येभ्यः प्रव्रज्यादानम्, भवपपात्प्राणित्राणसमाश्वासनपरायणजिनशासनमहिमोपबृंहणं समस्तस्य जगतो जिनशासनरसिककरणं मिथ्यात्वतिमिरापहरणं रहा हो या कोई मर रहा हो तो उसकी रक्षा करना अभयदान है। अभयदान यहाँ करुणादान का उपलक्षण है। महाव्रतधारी मुनियों को तथा प्रतिमाधारी श्रावकों को दान देना सुपात्रदान कहलाता है । यह कथन उपलक्षण मात्र है, अतएव चतुर्विध संघ को साता उपजाना ही सुपात्रदान समझना चाहिए। (१६) वैयावृत्य--आचार्य, उपाध्याय आदि की निर्मल भाव से सेवाशुश्रूषा करना वैयावृत्य है। (१७) समाधि--सब जीवों को सुख उपजाना । तथा-संघ और श्रमणों की समाधि एवं वैयावृत्य करने से भी तीर्थंकरनाम कर्म बंधता है । संघ का मतलब है सम्यग्दर्शन ज्ञान और चारित्र का समूह । श्रमण, श्रमणी, श्रावक और श्राविका में ये सम्यग्दर्शन आदि पाये जाते हैं, अतः इनका समूह भी संघ कहलाता है। इनको साता पहुँचाना अर्थात् किसी प्रकार का उपद्रव न होने देना, शान्ति प्रदान करना संघसमाधि है । (१८) अपूर्वज्ञानग्रहण-नित्य नया-नया ज्ञान प्राप्त करना । १९) श्रुतभक्ति-जिनेन्द्र भगवान् द्वारा कथित आगमों में परम अनुराग होना । सुरेन्द्रों असुरेन्द्रों और नरेन्द्रों आदि को आकर्षित करने वाले, महामहिमाशाली और अचिन्तनीय सामर्थ्य से सम्पन्न, सन्मार्ग का उपदेश करने के कारण परोपकार करने में तत्पर परम योग्य आचार्यों के प्रति उत्कृष्ट मानसिक शुद्धिपूर्वक भक्ति करना श्रुतभक्ति है । भक्ति का आशय हैउनमें रहे हुए गुणों का कीर्तन करना, वन्दन करना, उपासना करना । यह श्रुतभक्ति भी तीर्थकर नामकर्म के बन्ध का कारण है। (२०) प्रवचनप्रभावना--बहुत-से भव्य जीवों को दीक्षा देना, संसार रूपी कूप में Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०४ सू०९ उच्चगोत्रकर्मबन्धनिरूपणम् ४१५ चरणकरणशरणीकरणं च । ब्यस्तरूपेण समस्तरूपेणवा एतानि तीर्थकरत्वप्राप्ति हेतुभूतानि विंशतिस्थानकानि, येषामाराधनेन जीवस्तीर्थकरत्वं लभते ॥८॥ मूलसूत्रम्--"आयणिंदा-परप्पसंसाइहि उच्चागोए-" ॥९॥ छाया--"आमनिन्दा-परप्रशंसादिभिरुच्चैर्गोत्रम्-" ॥९॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे दर्शनविशुद्धयादीनामात्मपरिणतिभावविशेषाणां तीर्थकरनाम कर्मबन्धहेतुत्वेन प्ररूपणं कृतम् सम्प्रति-उच्चैर्गोत्रकर्मबन्धहेतोः प्ररूपणं कर्तुमाह "आयणिदापरप्पसंसाइहिं उच्चागोए-" इति । आत्मनिन्दापरप्रशंसादिभिः उच्चैर्गोत्रकर्मबन्धो भवति । तत्रात्मनः-स्वस्य निन्दनं-गर्हणमात्मनिन्दा परस्य च प्रशंसनं श्ल धनं परप्रशंसा, आदिपदेन परस्य सदगुणप्रकाशनमसद्गुणाच्छादानम्, स्वस्य च सद्गुणाच्छादनम् असद्गुणप्रकाशनं नम्रवृत्तित्वम् निरभिमानत्वञ्चेत्येतैः षड्भिर्हेतुभिरुच्चैगोत्रकर्मबन्धः ॥ ९॥ तत्त्वार्थनियुक्ति:-पूर्व तीर्थकरत्वनामकर्मबन्धहेतुत्वेन दर्शनविशुद्धयादयो विंशतिर्भावा आत्मपरिणामविशेषाः प्ररूपिताः, सम्प्रति-उच्चैर्गोत्रकर्मबन्धहेतुं प्ररूपयितुमाह - "आयणिदा परप्पसंसाइहिं उच्चागोए-" इति । आत्मनिन्दा परप्रशंसादिभिः कारणविशेषैरुच्चैर्गोत्रनामकर्म बध्यते । पड़ते हुए प्राणियों का त्राण करने वाले एवं उन्हें आश्वासन देने वाले जिनशासन की महिमा को बढाना, सारे संसार को जिनशासन का रसिक बनाना, मिथ्यात्व रूपी अंधकार का अपहरण करना तथा चरण और करण को शरण करना अर्थात् इनका निर्दोष पालन करना, यह सब प्रवचनप्रभावना के अन्तर्गत है। तीर्थकरत्व की प्राप्ति के ये वीस कारण हैं अर्थात् इन सब का अथवा इनमें से किसी एक दो या अधिक का उत्कृष्ट रूप से सेवन करने से जीव तीर्थकरनामकर्म का बन्ध करता है ॥८॥ सूत्रार्थ-'आयणिंदा परप्पसंसाइहिं' इत्यादि सूत्र-॥९॥ आत्मनिन्दा और परप्रशंसा आदि कारणों से उच्चगोत्र कर्म का बन्ध होता है ॥९॥ तत्त्वार्थदीपिका पूर्वसूत्र में दर्शनविशुद्धि आदि आत्मा की परिणतिविशेषों को तीर्थकरनामकर्म के बन्ध का कारण कहा है । अब उच्चगोत्र कर्म के बन्ध के कारणों की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं अपनी निन्दा और दूसरों की प्रशंसा करने से उच्चगोत्र कर्म का बन्ध होता है। अपनी निन्दा करना आत्मनिन्दा है और दूसरे की प्रशंसा करना परप्रशंसा है । आदि शब्द से दूसरों के सद्गुणों को प्रकाशित करना और दोषों को ढंकना तथा अपने सद्गुणों को ढंकना और दोषों को प्रकट करना, नम्रता धारण करना, निरभिमान होना, इन छह कारणों से उच्चगोत्र कर्म का बन्ध होता है ॥९॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-पूर्व सूत्र में दर्शनविशुद्धि आदि वीस आत्मपरिणामों को तीर्थकरनामकर्म के बन्ध का कारण कहा, अब उच्चगोत्रकर्म के बंध के कारणों की प्ररूपणा करते हैं Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थसूत्रे ____तत्रा-ऽऽत्मनः स्वस्य जाति-कुल-रूप-बल-श्रुता-ऽऽझै-श्वर्यप्रभृतीनां गर्हणम् आत्मनिन्दा, परस्याऽन्यस्य-जातिकुलरूपबलश्रुता-ऽऽजै-श्वर्यादीनां प्रशंसनम् परप्रशंसा, आदिपदेन-आत्मनः स्वस्य सद्गुणानामाच्छादनम् असद्गुणानाञ्चोद्भावनम् , परस्य सद्गुणानामुत्कीर्तनम् असद्गुणानाञ्चाऽनुकीर्तनम् नम्र-वृत्तित्वम् गर्वराहित्यम् । निरभिमानत्वम् निरहङ्कारत्वम । इत्येतैः षड्भिःकारणैरुत्कृष्टेक्ष्वाकु-हरिवंश-भोजराजाद्युच्चैर्गोत्रकर्मबन्धो भवति । तथाचोतम्-व्याख्याप्रज्ञप्तौ भगवती सूत्रे ८-शतके ९-उद्देशके-"जाइअमदेणं,-कुलअमदेणं,बलअमदेणं,-रूवअमदेणं-,तवअमदेणं,-सुय भमदेणं,--लाभअमदेणं,-इस्सरियअमदेणं,-- उच्चागोयकम्मासरीर जाव पओगबंधे-" इति ।। __ जात्यमदेन कुलाऽमदेन बलाऽमदेन रूपाऽमदेन तपोऽमदेन श्रुताऽमदेन लाभाऽमदेन ऐश्वर्याऽमदेन उच्चैर्गोत्रकर्मशरीरयावत्प्रयोगबन्धः इति ॥ ९ ॥ मूलसूत्रम्-पाणाइवायाइहिंतो मुसावायअदिन्नादाण अबंभचेरपरिग्गहेहितो सव्वओ वेरमणं पंचमहव्वया-"॥१०॥ . छाया-प्राणातिपाता-दिभ्यः-मृषावादा-ऽपत्तादाना-ऽग्रह्मचर्यपरिग्रहेभ्यः सर्वतोविरमण पञ्चमहाप्रतानि ॥ १० ॥ तत्त्वार्थदीपिका--द्विचत्वारिंशत्पुण्यप्रकृतिस्वरूपमुक्तम् , पुण्यप्रकृतिबन्धेन च सद्गतिःसद्धर्मप्राप्तिश्च भवति, तदेवं प्रस्तावात् मोक्ष हेतुभूतानि पञ्चमहाव्रतान्याह-"पाणाइवाय-मुसावाय" इत्यादि । आत्मनिन्दा और परप्रशंसा आदि कारणों से उच्चगोत्र कर्म का बंध होता है । जाति, कुल, रूप, बल, श्रुत. आज्ञा, ऐश्वर्य आदि का अभिमान न करते हुए अपने दोषों की निन्दा करना आत्मनिन्दा है और दूसरे के सद्गुणों की प्रशंसा करना परप्रशंसा है। सूत्र में ग्रहण किये आदि शब्द से यह समझना चाहिए-अपने सद्गुणों को आच्छादित करना और दोषों को प्रकाशित करना, नम्रता धारण करना और निरभिमान होना; इन छह कारणों से उच्चगोत्रकर्म का बंध होता है । उच्चगोत्र कर्म के उदय से इक्ष्वाकुवंश, हरिवंश, भोजराजवंश आदि जैसे उच्चगोत्रों में जन्म प्राप्त होता है । व्याख्याप्रज्ञप्ति अर्थात् भगवतीसूत्र के शतक ८, उद्देशक ९ वें में कहा है- जाति का मद-न करने से कुल का मद न करने से, बल का मद न करने से, रूप का मद न करने से, तप का मद न करने से, श्रुत का मद न करने से लाभ का मद न करने से और ऐश्वर्य का मद न करने से उच्चगोत्र कर्म का बन्ध होता है ॥९॥ सूत्रार्थ—'पाणाइवायाइहितो' सूत्र-॥१०॥ प्राणातिपात आदि से पूर्णरूप में निवृत्त होना पाँच महाव्रत हैं ॥१०॥ Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानि युक्तिश्च अ० ४ सू. १० पञ्च महाव्रतसेवनफलनिरूपणम् ४५७ प्राणातिपातादिभ्यः, प्राणातिपातः आदिशब्देन मृषावादा - दत्तादानाऽब्रह्मचर्य - परिप्र हाणां ग्रहणं भवति, तेभ्यः सर्वतो विरमणं महाव्रतानि उच्यन्ते तानि पञ्च । तत्र - प्राणातिपातः प्राणिबधः, मृषावादो-ऽसत्यभाषणम्, अदत्तादानम् - स्तेयम्, अब्रह्मचर्य - मैथुनम्, परिग्रहो मूर्च्छा एतेभ्यः सर्वतः - सर्वप्रकारेण, त्रिकरण - त्रियोगै विरमणं विरति निवृत्ति रितिभावः ॥१०॥ तत्वार्थनिर्युक्तिः — द्विचत्वारिंशद्विषपुण्यप्रकृतिबन्धेन सद्गतिः सद्धर्मप्राप्तिश्च भवति, प्रस्तावात् मोक्षहेतुभूतानि पञ्चमहाव्रतान्याह – “पाणाइवाय - मुसावाय अदिन्नादाण अबंभचेरअप रिगर्हितो सव्व वेरमणं पंचमहव्वया-" इति । प्राणातिपातः मृषावादा - ऽदत्तादाना - ब्रह्मचर्य - परिग्रहेभ्यः सर्वतः सर्वाशेन गृह्यन्ते तेभ्यः द्रव्यक्षेत्रकालभावा त्रिकरणैस्त्रियोगैः सर्वथा विरतिनिवृत्तिः पञ्च महाव्रतान्युच्यते । तत्र-प्राणातिपातः कषायादिप्रमादपरिणामपरिणतेना - ऽऽत्मना कर्त्रा मनोवाक्कायादिरुपयोगव्यापारात् करणकारणानुमोदनरूपकायव्यापारेण द्रव्यभावभेदेन द्विविधेन प्राणिप्राणव्यपरोपणरूपः । मृषावादस्तावद् असत्यभाषणम् - अनृतवचनम् - अलीकाभिभाषणम् - २ अदत्तादानञ्च - अदत्तस्य स्वस्वत्वनिवृत्तिपूर्वकमवितीर्णस्या - ssदान मुच्यते -३ अब्रह्मचर्यम्—स्त्रीसंयोगः, मैथुनमिति यावत् - ४ परिग्रहस्तु - मूर्च्छा, सचित्ताचित्तमिश्रेषु I 1 तत्त्वार्थदीपिका - प्राणातिपात के साथ जुडे हुए आदि शब्द से मृषावाद, अदत्तादान, अब्रह्मचर्य और परिग्रह का ग्रहण होता है । तात्पर्य यह है कि प्राणातिपात आदि पाँच पापों से तीन करण और तीन योग से निवृत्त हो जाना पाँच महाव्रत हैं । प्राणातिपात अर्थात् जीवों की हिंसा, मृषावाद अर्थात् असत्यभाषण, अदत्तादान अर्थात् स्तेय (चोरी), अब्रह्मचर्य अर्थात् मैथुन और परिग्रह अर्थात् मूर्च्छा - ममता, इन सब से पूर्णरूप से विरत होना महाव्रत हैं ॥१०॥ तत्वार्थनियुक्ति बयालीस प्रकार की पुण्य प्रकृति के बन्ध से सद्गति की प्राप्ति होतो तथा सद्धर्म होता है । इस प्रसंग से यहाँ पाँच महाव्रतों का कथन करते हैं- है, प्राणातिपात और ' आदि शब्द से मृषावाद, अदत्तादान, अब्रह्मचर्य तथा परिग्रह से, पूर्ण रूप में अर्थात् सम्पूर्ण द्रव्य, क्षेत्र, काल और भाव की अपेक्षा से, तीन करणों और तीनों योगों से निवृत्त होना पाँच महाव्रत हैं । कषाय और प्रमाद रूप परिणत आत्मा के द्वारा, मन वचन और काय रूप योग के व्यापार से तथा करने, कराने और अनुमोदन रूप तीन करणों के द्वारा द्रव्य और भाव प्राणों का व्यपरोपण करना प्राणातिपात कहलाता है । असत्य भाषण करना, असत्य वचन कहना या झूठ बोलना सावध वचन बोलना मृषावाद कहलाता है । स्वामी के दिये विना किसी वस्तु को ग्रहण करना अदत्तादान है । स्त्रीसंयोग या मैथुन को अब्रह्मचर्य कहते है । ५८ Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwvvvvwww तत्वार्थमने शास्त्राऽनुमतिरहितेषु द्रब्यादिषु ममत्वरूपः, एतेभ्यः प्राणातिपातादिभ्यः सर्वतः सर्वात्मना, त्रिकरणे स्त्रियोगैमनोवाकायैर्विरमणं निवृत्तिः पञ्चमहाव्रतान्यवसेयानि । प्राणिवधादितो निवृत्तिव्रतमुच्यते हिंसादिलक्षणं क्रियाकलापं नानुतिष्ठ'त, अपितु अहिंसादिलक्षणभेव क्रियाकलापमनुतिष्ठतीति फलति । प्राणातिपातादिभ्यो निवृत्तस्य शास्त्रविहितक्रियानुष्ठानात् सदसत्प्रवृत्तिनिवृत्तिक्रियासाध्यं कर्मक्षपणं भवति, कर्मक्षपणाच्च मोक्षावाप्तिरिति भावः । अत्रेदं बोध्यम्-प्राणातिपातस्तावत् प्राणवियोजनम् , प्राणाश्चेन्द्रियादयः तत्सम्बन्धाप्राणिनो जीवाः पृथिवीकायायेकेन्द्रिय-द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रिय-पञ्चेन्द्रिया स्तान् जीवान् विज्ञाय श्रद्धया प्रतिपद्य भावत स्तस्याऽकरणं ज्ञानश्रद्धानपूर्वकं चारित्रमुच्यते । तच्च-सदसत्प्रवृत्तिनिवृत्तिक्रियालक्षणं चारित्रं मनोवाक्कायकृतकारिताऽनुमोदितभेदेनाऽनेकविधं बोध्यम् । उक्तञ्च स्थानाङ्गे ५-स्थाने १-उद्देशके—“पंचमहव्वया पण्णत्ता, तंजहा- सव्वाओ पाणाइवायाओ वेरमणं, जाव सव्वाओ परिग्गहाओ वेरमणं-" इति । पञ्चमहाव्रतानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथासर्वस्मात् प्राणातिपाताद्विरमणम् , यावत्-सर्वस्मात् परिग्रहाद् विरमणम् इति, एवं आवश्यके दशवैकालिकेऽप्युक्तम् ॥ १० ॥ सचित्त अचित्त और मिश्र द्रव्यों में मूरिखना उसका नाम परिग्रह है, ममत्व धारण करना परिग्रह है । इन पाचों पापों से पूर्णरूप से अर्थात् तोन करण और तीन योग से निवृत्ति होना पाँच महाव्रत है । प्राणिहिंसा आदि से निवृत्ति व्रत है इसका अभिप्राय यह है कि अमुक पुरुष हिंसा आदि क्रियाओं का आचरण नहीं करता है किन्तु अहिंसादि क्रियाओं का ही आचरण करता है । जो प्राणातिपात आदि से विरत हो जाता है, वह शास्त्र में प्रतिपादित सत् क्रियाओं में प्रवृत्ति करता है, और असत् क्रियाओं से निवृत्त होता है इस कारण उसके कर्मो का क्षय होता है, और कर्मक्षय से मोक्ष की प्राप्ति होती है। यहाँ यह समझ लेना चाहिए कि प्राणातिपात का अर्थ है प्राणियों को प्राणों से वियुक्त करना । प्राण इन्द्रिय आदि को कहते हैं । प्राण जिसमें पाये जाए वह प्राणी अर्थात् जीव कहलाता है। प्राणी कई प्रकार के होते हैं । पृथ्वीकाय आदि एकेन्द्रिय, द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और पंचेन्द्रिय, इन जीवों के स्वरूप को समझकर और उस पर श्रद्धा करके उनके प्राणों का वियोग न करना ज्ञान श्रद्धानपूर्वक चारित्र कहलाता है । सत् में प्रवृत्ति करना और असत् से निवृत्ति करना चारित्र का लक्षण है । मन वचन काय कृत कारित और अनुमोदन के भेद से वह अनेक प्रकार का है। स्थानांगसूत्र के ५ वें स्थान के प्रथम उद्देशक में कहा है-'महाव्रत पाँच कहे गये हैं, वे इस प्रकार हैं-समस्त प्राणातिपात से विरत होना यावत् समस्त परिग्रह से विरत होना । आवश्यक और दशबैकालिकसूत्र में भी महाव्रत पाँच ही कहे गये हैं ॥१०॥ Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ४ सू. ११ पञ्चाणुव्रतनिरूपणम् ४५९ मूलसूत्रम्-"पाणाइवायाइहितो देसओ वेरमणं पंचाणुव्वया-" ॥ ११ ॥ छाया-"प्राणातिपातादिभ्यो देशतो विरमण पञ्चाणुव्रतानि-" ॥ १ ॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे प्राणातिपातादिभ्यः सर्वतो विरतिलक्षणानि पञ्च महाव्रतानि प्ररूपितानि, सम्प्रति-तेभ्य एवं प्राणातिपातादिभ्यो देशतो विरतिलक्षणानि पञ्चाणुव्रतानि प्ररूपयितुमाह - "पाणाइवायाइ हिंतो देसओ वेरमणं पंचाणुव्वया-" इति । प्राणातिपातादिभ्यो देशतः एकदेशतो विरमणं विरतिः निवृत्तिः पञ्चाणुव्रतान्युच्यन्ते । तत्र प्राणातिपातः प्राणिप्राणव्यपरोपणम् जीवहिंसा, आदिपदेना-ऽनृतभाषण-स्तेय-मैथुनपरिग्रहा गृह्यन्ते, तेभ्यः पञ्चभ्यो देशतः एकदेशतो विरमणम् , स्थूलप्राणातिपात-स्थूलानृतभाषणस्थूलस्तेय स्थूलाब्रह्मचर्य-स्थूलपरिग्रहेभ्यो निवृत्तिः खलु–पञ्चाणुव्रतानि उच्यन्ते ॥ ११ ॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व सकलपाणिगणप्राणब्यपरोपण-मृषावाद-स्तेया-ऽब्रह्मचर्य-परिग्रहनिवृत्तिरूपपञ्चमहाव्रतानि प्ररूपितानि, सम्प्रति-स्थूलप्राणातिपातादिनिवृत्तिलक्षणपञ्चाणुव्रतानि प्ररूपयितुमाह-पाणाइवायाइहिंतो देसओ वेरमणं पंचाणुव्वया-" इति । प्राणातिपातादिभ्यो देशतो विरमणम् एकदेशतो निवृत्तिः पञ्चाणुव्रतानि उच्यन्ते । तथाच सूत्रार्थ-'पाणाइवायाइहिंतो देसओ वेरमणं' इत्यादि । ११ प्राणातिपात आदि से एक देश से विरत होना पंच अणुव्रत हैं ॥११॥ तत्त्वार्थदीपिका--पूर्वसूत्र में प्राणातिपात आदि से पूर्ण रूप से विरत होने रूप पाँच महाव्रतों का प्ररूपण किया गया, अब यह बतलाते हैं कि उन्हीं प्राणातिपात आदि से आंशिक रूप से विरत होना पाँच अणुव्रत हैं प्राणातिपात आदि पाँच फलों से देश से विरत होना पांच अणुव्रत हैं । प्राणव्यपरोपण या जीवहिंसा को प्राणातिपात कहते हैं। सूत्र में प्रयुक्त 'आदि' शब्द से असत्यभाषण, स्तेय, मैथुन और परिग्रह का ग्रहण कर लेना चाहिए । इन पाँचों से एक देश से विरत होना पाँच अणुव्रत हैं । अर्थात् स्थूल प्राणातिपातविरमण, स्थूल मृषावादविरमण, स्थूल चोरी (स्तेय) विरमण स्थूल अब्रह्मचर्यविरमण और स्थूल परिग्रहविरमण अर्थात् परिग्रह परिमाण, यह पाँच अणुव्रत हैं ॥११॥ तत्त्वार्थनियुक्ति—पहले सम्पूर्ण प्राणियों के प्राणव्यपरोपण से निवृत्ति सम्पूर्ण मृषावाद से, सम्पूर्ण अदत्तादान से, सम्पूर्ण अब्रह्मचर्य से तथा सम्पूर्ण परिग्रह से निवृत्ति रूप पाँच महाव्रतों का निरूपण किया गया है, अब स्थूल प्राणातिपात आदि से निवृत्ति रूप पाँच अणुव्रतों का कथन करते हैं। प्राणातिपात आदि का आंशिक रूप से त्याग करना पाँच अणुव्रत कहलाते हैं। हिंसा दो प्रकार की है संकल्पजा और आरम्भजा, अथवा सूक्ष्म और स्थूल के भेद से भी Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६० तस्वार्यसूत्रे स्थूलसूक्ष्ममेदात् , सङ्कल्पजारम्भमेदाद्वा द्विविधस्तावद् हिंसारूपः प्राणातिपातः सकलप्राणिगणविषयो भवति, तस्माच्च-प्राणातिपातात् न सर्वस्मात् प्राणिप्राणव्यपरोपणमात्राद् विरतिः । किन्तुएकदेशादेव सङ्कल्पजाद्वा स्थूलरूपात्प्राणातिपातानिवृत्तिः । एवम्-न सर्वस्माद् मृषावादान्निवृत्तिः, अपितु-एकदेशादेव कूटसाक्षीदानादिरूपम् नतु मर्मादिजन्यमृषावादात । एवम्—न सर्वस्मात् स्तेयाद् अदत्तादानरूपाद् विरतिः, अपितुएकदेशादेव हठहरणादिकाद् बलाहरणादिस्थूलरूपात् , यौहिकाऽऽमुष्मिकाश्चौर्यदोषाः राजदण्डकारागारनरकपातादिरूपाः गृहस्थानां भवति, तत्-स्तेय बलादाहरणादिकं स्थूलं बोध्यम् । सूक्ष्म स्तेयं तावत्-परिहासादिना परकीयवस्तुग्रहणरूपमवगन्तव्यम् । एवम्-स्थूलादेव एकदेशात् परदाराद् मैथुनाद् विरतिः स्वदारसन्तोषरूपा, न तु-सर्वस्माद् मैथुनात् स्वपरदाररूपान्निवृत्तिः, स्वदारमन्तुष्टः सन् तदन्ययोषितौ जननीवदनुपश्यति । एवम् परिग्रहो मूर्छा-गायं ममत्वम् , स च द्विविधः बाह्याभ्यन्तरभेदात् । तत्रान्तरेषु शरोरादिषु ममत्वरूपान्तरपरिग्रहः, बाह्येषु च-क्षेत्रवास्तुसुवर्णधनधान्यादिषु वस्तुषु स्नेहरूपो बाह्यपरिग्रहो बोध्यः । तत्र-बाह्यादेव स्थूलरूपात् क्षेत्रवास्तुहिरण्यादिवस्तुनो विरतिः, न तु-सर्वस्माद् हिंसा के दो भेद हैं । सम्पूर्ण प्राणातिपात से विरत न होना किन्तु एकदेश से ही विरत होना केवल स्थूल रूप संकल्पजा हिंसा का त्याग करना स्थूलप्राणातिपातविरति नामक अणुव्रत है। इसी प्रकार सब प्रकार के मृषावाद का त्याग न करके सिर्फ एकदेश से अर्थात झूठी साक्षी देने आदि रूप असत्यभाषण से निवृत्त होना स्थूलमृषावादविरति अणुव्रत है । इस अणुव्रत में स्थूल असत्य का ही त्याग किया जाता है, सूक्ष्म मृषावाद का नहीं । इसी प्रकार स्थूल अदत्तादान का त्याग करना अदत्तादानविरमण अणुव्रत कहलाता है । इस अणुव्रत में सभी प्रकार के अदत्तादान का त्याग नहीं होता, अपितु स्थूल अदत्तादान का ही त्याग किया जाता है। जिस अदत्तादान से इस लोक और परलोक में चोरी का दोष लगता है, जिसे सामान्यतया चोरी कहा जाता है और जो चोरी राज्य द्वारा दण्डनीय होती है, जिस कारण से कारागार और नरक का पात्र बनना पड़ता है, उसे स्थूल चोरी समझना चाहिए । हँसी मजाक में किसी को वस्तु ले लेना या छिपा देना स्कूल चोरो नहीं, सूक्ष्म चोरी है । गृहस्थों को ऐसी चोरी का त्याग नहीं होता। इसी प्रकार एक देश से मैथुन का त्याग करना ब्रह्मचर्याणुव्रत कहलाता है। एकदेश से मैथुन के त्याग का तात्पर्य है परस्त्रीसंयोग का त्याग करना । जो स्वस्त्री में सन्तुष्ट रहकर परस्त्री को माता के समान समझता है, वह स्वदार संतोष व्रती कहा जाता है । ___ परिग्रह का अर्थ है---मूर्छा, गृद्धि या ममत्व । परिग्रह के दो भेद हैं—बाह्य और आन्तरिक, आन्तरिक शरीर आदि पर ममता होना आन्तरिक परिग्रह है। क्षेत्र, वास्तु (महल Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ४ सू. १२ पञ्चविंशतिर्भाधनानिरूपणम् ४६१ बाह्याभ्यन्तरपरिग्रहान्निवृत्तिः इति । एवञ्चोक्तरीत्या स्थूलेभ्यः प्राणातिपात-मृषावाद-स्तेय-मैथुनपरिग्रहेभ्यो विरमणरूपाणि पञ्चाणुव्रतानि भवन्तीति फलितम् । उक्तञ्च स्थानाङ्गे ५-स्थाने १-उद्देशके–“पञ्चाणुव्वया पण्णत्ता, तं जहा थूलाओ पाणाइबायाओ वेरमणं, थूलाओ मुसावायाओ वेरमणं थूलाओ अदिन्नादाणाओ वेरमणं, सदारसंतोसे, इच्छापरिमाणे-" इति । पञ्चाणुव्रतानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा- स्थूलात् प्राणातिपाताद् विरमणम्, स्थूलाद् मृषावादाद् विरमणम्, स्थूलाददत्तादानाद् विरमणम्, स्वदारसन्तोषः, इच्छापरिमाणम् इति ॥११॥ मूलसूत्रम्- "तत्थेज्ज8 ईरियाइया पणवीसं भावणाओ-"॥१२॥ छाया-तत्स्थैयार्थम्-ईर्यादिकाः पञ्चविंशतिर्भावनाः" ॥१२॥ तत्त्वार्थदीपिका--पूर्व देशतो हिंसादिविरतिलक्षणपञ्चाऽणुव्रतादिस्वरूपं प्ररूपितम्, सम्प्रति तेषां बतानां स्थिरतासम्पादनार्थं तावद् ईर्यादिका पञ्चविंशतिर्भावनाः प्ररूपयितुमाह-"तत्थेज्ज₹, इत्यादि, । तत्स्थैर्यार्थम् तेषां पूर्वोक्तानां व्रतानां स्थूलप्राणातिपातविरमणादिलक्षणानां स्थैर्यार्थम्- स्थिरताकरणाथै दृढीकरणार्थम् ईर्यादिकाः-इर्यादिलक्षणाः पञ्चविंशतिर्भावना भवन्ति । तत्र--ईर्या-ईरणम्, यतनया गमनम् , १ आदिपदेन—मनः प्राशस्त्य-वचः प्राशस्त्यै मकान), सुवर्ण धन, धान्य आदि बाह्य वस्तुओं पर ममत्व होना बाह्य परिग्रह है । परिग्रह परिमाण नामक अणुव्रत में समस्त वस्तुओं का त्याग नहीं किया जाता किन्तु उनकी मर्यादा कर ली जाती है । इसी को स्थूलपरिग्रहत्याग भी कहते हैं । इस प्रकार स्थूलप्राणातिपातविरमण, स्थूलमृषावादविरमण, स्थूलअदत्तादानविरमण, स्थूल मैंथूनविरमण और परिग्रहपरिमाण नामक पाँच अणुव्रत होते हैं । ___स्थानांगसूत्र के पाँचवें स्थानक के प्रथम उद्देशक में कहा है-अणुव्रत पाँच कहे गये हैंस्थूलप्राणातिपातविरमण, स्थूल मृषावादविरमण, स्थूल अदत्तादानविरमण, स्वदारसन्तोष और इच्छापरिमाण ॥११॥ सूत्रार्थ -'तत्थेज्ज8 इरियाइया पणवीसं' इत्यादि ।१२। व्रतों की स्थिरता के लिए पच्चीस भावनाएँ होती है ॥१२॥ तत्त्वार्थदीपिका- इससे पूर्व स्थूल रूप से हिंसा का त्याग करना आदि पाँच अणुव्रतों का प्रतिपादन किया गया, अब उन व्रतों में स्थिरता लाने के लिए ईर्या आदि पच्चीस भावनाओं का कथन करते हैं-पूर्वोक्त प्राणातिपातविरमण आदि व्रतों की स्थिरता के लिए ईर्या आदि पच्चीस भावनाए हैं (२) प्राणातिपात विरमणमहाव्रत की पाँच भावनाएँ -(१) इर्या-यतनापूर्वक गमन करना (२) मन को प्रशस्तता (३) वचन की प्रशस्तता (४) एषणा Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्यसूत्रे षणाऽऽदाननिक्षेपरूपाः पञ्च प्रथममहाव्रतस्य भावनाः –५ आलोच्य सम्भाषणं --१ क्रोधलोभ-३ भय-४ हास्येषु-५ अनृतविवर्जनञ्चेति द्वितीयमहात्रतस्य भावनाः - १० अष्टादशविधविशुद्धवसतेर्याचनापूर्वकं सेवनं -१ प्रतिदिनमवग्रहं याचित्वा तृणकाष्ठादिग्रहणं २ पीठफलकाद्यर्थमपि वृक्षादीनामच्छेदनं- साधारणपिण्डस्याधिकतो न सेवनं-४ साधुवैयावृत्त्यकरणञ्चे-५ ति पञ्च तृतीयमहाव्रतस्य भावनाः –१५ स्त्री-पशु-पण्डकरहितवसतिसेवनं १ स्त्रीकथावर्जनं-२ स्यङ्गोपाङ्गाऽनवलोकनम् ३ पूर्वकृतसुरतरतेरस्मरणं ४ प्रतिदिनं भोजनपरित्याग'चे-५ ति पञ्च चतुर्थमहाव्रतस्य-२० प्रशस्ताऽप्रशस्त शब्द १ रूप २ रस ३ गन्ध ४ स्पर्शेषु ५ रागद्वेषवर्जन शब्दादिभेदात् पञ्च पञ्चममहाव्रतस्येति मिलिताः पञ्चविंशतिर्भावनाः कर्तव्याः ॥१२॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः--पूर्व सर्वप्राणातिपातविरमणादिलक्षणानि पञ्चमहाव्रतानि प्ररूपितानि, सम्प्रति तेषां दाार्थमेकैकस्य महाव्रतस्य पञ्च-पञ्चभावना प्ररूपयितुमाह-"तत्थेज्ज8 ईरियाइयापणवीसं भावणाओ-" इति । और (५) आदाननिक्षेप । (२) सत्यमहाव्रत की पाँच भावनाएँ-(१) सोचविचार कर बोलना (२) क्रोध का त्याग लोभ का त्याग (४) भय का त्याग (५) हास्य का त्याग करना । (३) अदत्तादानविरमणव्रत की पांच भावनाएँ-- (१) अठारह प्रकार से विशुद्ध वसति (उपाश्रय-स्थान ) की याचना करके सेवन करना (२) विशुद्ध पीठ-फलक आदि की याचना करना (३) वृक्ष आदि का छेदन न करना (४) साधारण पिण्ड (भोजन) का अधिक सेवन करना और (५) साधुओं की बैयावृत्य करना । (४) ब्रह्मचर्यव्रत की पाँच भावनाएँ- (१) स्त्री, पशुऔर पंडक से रहित स्थान में बास करना (२) स्त्रीयों संबंधी कथा न करना (३) स्त्री के अंगोपांगों का अवलोकन न करना (४) पूर्वकाल में अर्थात् गृहस्थावस्था में भोगे हुए भोगों का स्मरण न करना और (५) प्रतिदिन गरिष्ठ भोजन का परित्याग करना । (५) परिग्रहत्यागमहाव्रत की पाँच भावनाएँ-(१) मनोज्ञ शब्दों में राग और अमनोज्ञ शब्दों में द्वेष न करना (२) मनोज्ञ एवं अमनोज्ञ रूप में राग-द्वेष न करना (३) मनोज्ञअमनोज्ञ रस में राग-द्वेष न करना (४) मनोज्ञ- अमनोज्ञ गंध में राग-द्वेष न करना और (५) मनोज्ञ-अमनोज्ञ स्पर्श में राग-द्वेष न करना । पाँचों व्रतों की मिलकर ये पच्चीस भावनाएँ हैं। ॥१२॥ तत्त्वार्थनियुक्ति--पहले प्राणातिपातविरमण आदि पाँच महाव्रतों का प्ररूपण किया गया है, उन व्रतों को दृढ करने के लिए प्रत्येक की पाँच-पाँच भावनाएँ कहते हैं Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिका नियुक्तिश्च अ० ४ सू १२, ४ सू १२. पञ्चविंशतिर्भावनानिरूपणम् ४६३ ___तत्स्थैर्यार्थम्-ईर्यादिकाः पञ्चविंशतिर्भावना भावनीयाः, तेषां पूर्वोक्तस्वरूपाणां सर्वतः प्राणातिपातविरमणादिलक्षणानां पञ्चमहाव्रतानां, देशतः प्राणातिपातादिविरतिलक्षणाऽणुव्रतानाञ्च स्थैर्यार्थ दृढतासम्पादनार्थम् ईर्यासमितिः-१ आदिपदेन-मनोगुप्तिः-२ बचोगुप्तिः-३ एषणा-४ आदाननिक्षेपणा-५ आलोच्यसम्भाषण-६ क्रोधप्रत्याख्यान-७ लोभप्रत्याख्यान-८ भयप्रत्याख्यान -९ हास्यप्रत्याख्यान-१० अष्टादशविधविशुद्धवसतेर्याचनापूर्वकं सेवनम्-११ प्रतिदिनमवग्रहयाचित्वा तृणकाष्ठादिग्रहणम्-१२ पीठफलकाद्यर्थमपि वृक्षादीनामच्छेदनम्-१३ साधारणपिण्डस्याऽधिकतो न सेवनम्-१४ साधुवैयावृत्त्यकरणञ्च-१५ स्त्री-पशुनपुंसकसंसक्तशयनाऽऽसनवर्जनम्-१६ रागयुक्तस्त्रीकथावर्जनम्-१७ स्त्रीणां मनोहरेन्द्रियदर्शनवर्जनम्-१८ पूर्वरताऽनुस्मरणवर्जनम्-१९ प्रतिदिनं भोजनरित्यागश्च२० मनोज्ञा-ऽमनोज्ञस्पर्श-२१ रस-२२ गन्ध-२३ वर्ण-२४ शब्दानां-२५ रागद्वेषवर्जनञ्चइत्येवं पञ्चविंशतिर्भावना भावनीयाः । तत्र-प्रथमाः पञ्चभावनाः इर्यासमितेः [प्राणातिपातविरतेः। द्वितीयाः पञ्चभावना असत्यविरतेः तृतीयाः पञ्चभावनाः स्तेयविरतेः, चतुर्थ्यः पञ्चभावनाः ब्रह्मचर्यस्य, पञ्चम्यः पञ्चभावनाः परिग्रहविरतेवगन्तव्याः । उन पूर्वोक्त व्रतों को स्थिर रखने के लिए इंर्या आदि पच्चीस भावनाएँ करनी चाहिए सर्वथा प्राणातिपातविरमण आदि पाँच महाव्रतों को तथा एकदेश प्राणातिपातविरमण रूप अणुब्रतों की स्थिरता–दृढता के लिए निम्नलिखित भावनाओं का सेवन करना चाहिए (१) ईर्यासमिति (२) मनोगुप्ति (३) वचनगुप्ति (४) एषणा (५) आदाननिक्षेपण (३) आलोच्यसंभाषण-सोच-विचार कर बोलना (७) क्रोध का त्याग (८) लोभ का त्याग (९) भय का त्याग (१०) हास्य का त्याग (११) अठारह प्रकार से विशुद्ध वसति (स्थान) का सेवन (१२) प्रतिदिन अवग्रह की याचना करके तृण काष्ट आदि को ग्रहण करना (१३) पीठ-फलक आदि के लिए भी वृक्ष आदि का छेदन न करना (१४) साधारण पिण्ड का अधिक सेवन नहीं करना (१५) साधुओं की सेवा करना (१६) स्त्री पशु और पंडक (नपुंसक-हिज़ड़ा) के संसर्ग वाले शयन आसन स्थान का सेवन न करना (१७) रागपूर्वक स्त्रियों की कथा न करना (१८) स्त्रियों की मनोहर इन्द्रियों का अवलोकन न करना (१९) पूर्वभुक्त भोगों का स्मरण न करना (२०) प्रतिदिन गरिष्ठ भोजन का त्याग करना (२१-२५) मनोज्ञ स्पर्श रस गन्ध वर्ण और शब्द में राग और अमनोज्ञ स्पर्श आदि में द्वेष न करना। यह पच्चीस भावनाएँ है । इनमें प्रारंभ की पाँच प्राणातिपातविरति की हैं। दूसरी पाँच असत्यविरमणमहाव्रत की तीसरी पाँच अदत्तादानमहाव्रत की, चौथी पाँच ब्रह्मचर्यमहावत की और अन्तिम पाँच परिग्रहपरित्यागमहावत की हैं इनका स्पष्टीकरण इसप्रकार है (१) ईर्यासमिति-ईर्या का अर्थ है गमन करना । गमन में समिति अर्थात् संगतता या शास्त्र के अनुसार प्रवृत्ति होना Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६४ तत्त्वार्थस्त्रे तत्र तावद-ईरणं गमनम् इर्या, तस्यां समितिः-सङ्गतिः श्रुतरूपेणा-ऽऽत्मनः परिणतिः, तदुपयोगेन पुरस्तात् युगमात्रया दृष्टया स्थावरजङ्गमानि भूतानि परित्यजन् अप्रमत्तः सन् गच्छेदित्यादिरूपो विधिरीर्यासमितिरुच्यते मनोगुप्तिश्च-मनसो रक्षणम्, आरौिद्रध्यानाऽप्रचारःधर्मध्याने उपयोगश्च-२ ___ बचोगुप्तिश्च-एषणासमितिरूपा-३ एषणा च-त्रिविधा, गवेषणा-१ ग्रहण-२ ग्रास-३ भेदात् । तस्यामेषणायामसमितस्य षण्णामपि कायानामुपधानापत्तिः स्यादतस्तत्संरक्षणार्थ सकले. न्द्रियोपयोगलक्षणा एषणा समितिः कर्तव्या-४ आदाननिक्षेपणासमितिस्तु-औधिको-१ पाहिक-२ भेदेन द्विविधस्योपधेर्ग्रहण-स्थापनलक्षणयोरादान-निक्षेपणयोरागमानुसारेण प्रत्यवेक्षण-प्रमार्जनरूपा समितिरुच्यते- ५ आलोकितपानभोजनन्तु-प्रतिगृहं पात्रमध्यपतितपिण्डस्य चक्षुरादुपयोगेन तत्समुत्थागन्तुकसत्त्वसंरक्षणार्थ प्रत्यवेक्षणं कर्तव्यम् , उपाश्रयमागन्य च पुनरपि प्रकाशयुक्ते प्रदेशे स्थित्वा । पानभोजनं सुप्रत्यवेक्षितं कृत्वा प्रकाशप्रदेशावस्थितेन वल्गनं कर्तव्यमिति बोध्यम् , इत्येवं रीत्या-एताःपञ्चभावनाः पुनः पुनर्भावयन् वासयन् बाहुल्येन सम्पादयन् समस्तान्यप्राणातिपातलक्षणामहिंसा ईर्यासमिति है, तात्पर्य यह है कि उपयोग के साथ चार हाथ भूमि को देखते हुए, स्थावर और त्रस जीवों को बचाते हुए अप्रमत्त होकर गमन करना चाहिए। मनोगुप्ति मन की रक्षा करना । आतध्यान और रौद्रध्यान न होने देना, धर्मध्यान में मनको लगाना। (३) वचनगुप्ति वचन का निरोध करके मौन धारण करना या आवश्यकता होने पर सोच विचार कर हित मित भाषण करना । (४) एषणासमिति-शुद्ध आहार आदि की गवेषणा करना एषणा तीन प्रकार की हैगवेषणा ग्रहणैषणा ग्रासैषणा जो एषणामें यतनावान् नहीं होता, वह छह काय के जीवों का घात करता है, अतएव उससे बचने के लिए सब इन्द्रियों से उपयोग लगा कर एषणासमिति का पालन करना चाहिए। (५) आदाननिक्षेपणासमिति साधु वेश औधिक-और औपग्रहिका कारण परने पर जो लिया जाय दोनों प्रकार की उपधि के रखने और उठाने में यतना करना अर्थात् आगमोक्त विधि से उसका प्रतिलेखन करके एवं प्रमार्जन करके रखना उठाना चाहिए। अथवा आलोकितपानभोजन --- प्रत्येक घर में पात्र में पड़े हुए आहार को नेत्रों द्वारा देख लेना चाहिए जिससे उसमें उत्पन्न हुए या इधर-उधर से आये हुए जीवों की रक्षा हो । उपाश्रय में आकर प्रकाश युक्त स्थान में स्थित होकर पुनः भोजन-पानी को अच्छी तरह से देख लेना चाहिए और प्रकाशयुक्त स्थान में ही उसका सेवन करना चाहिए । इन पाँच भाव Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ४ सू. १२ पञ्चविंशतिर्भावनानिरूपणम् ४६५ पातुं समर्थो भवतीति भावः ।। - अथाऽनृतविरतिलक्षणसत्यवचनस्य दार्थ पूर्वोक्तपञ्चभावनासु प्रथमं तावद् अनुवीचिभाषणमुच्यते, अनुवीचिशब्दो देशीय आलोचनार्थकः । तथाच-समीक्ष्य-आलोच्य वचनप्रवर्तनम्अनुवीचिभाषणं बोध्यम् , अनालोचितवक्ता कदाचिन्मृषाऽपि ब्रूयात् , ततश्चात्मनो लाघव वैरपीडाः खलु-ऐहिकानि फलानि स्युः, परप्राणोपघातम्वाऽवश्यंभावी , अतः साक्ष्योदाहरणेनात्मानं भावयन् न मृषाभाषणजनितपापेन सम्पृक्तो भवति--१ क्रोधस्य-कषायविशेषस्य मोहकर्मोदयनिष्पन्नप्रद्वेषप्रायस्याऽप्रीतिलक्षणस्य प्रत्याख्यानं-निवृत्तिरनुवृत्तिा, तेन-क्रोधप्रत्याख्यानेन । सततमात्मानं भावयेत्- तथा भावयन् वासयंश्च सत्यादि न व्यभिचरतीति-२ ॥ एवं-लोभप्रत्याख्यानं तावत्-तृष्णालक्षणस्य लोभस्य प्रत्याख्यानं परित्यागः तेना ऽप्यात्मानं भावयन् न वितथभाषी भवति –३ एवं-भयशीलस्य भीरुत्वस्य प्रत्याख्यानेनाऽपि-आत्मानं भावयन् नाऽनृतं कदाचिद् वदति, भयशीलो जनः कदाचिद् वितथमपि भाषते । चौरोऽथ पिशाचो वा मया रात्रौ दृष्ट इति, तस्माद्-निर्भयवासनाध्यानमात्मनि भावयेत् -४ नाओं को पुनः पुनः भाने वाला अहिंसाव्रत की रक्षा करने में समर्थ होता है ।। असत्यविरमण व्रत को दृढ़ता के लिए कही हुई पाँच भावनाओं में से पहले अनुवीचिभाषण का कथन करते हैं । (१) अनुवीचिभाषण-यहाँ 'अनुवीचि' शब्द देश्य है और उसका अर्थ है-आलोचना तात्पर्य यह हुआ कि सोच-समझ कर वचनों का प्रयोग करना अनुवीचि भाषण करना है। बिना सोचे-समझे बोलने वाला वक्ता कदाचित् मिथ्या (असत्य) भाषण भी कर बैठता है। उससे अपनी लघुता होती है तथा वैर, पीडा आदि इह लोक संबंधी अनर्थ उत्पन्न होते हैं। उससे दूसरे के प्राणों का घात भी अवश्य होता है। अतएव अनुबीचिभाषण से जो अपने आपको भावित करता है, वह मृषाभाषण के दोष का भागी नहीं होता । (२) क्रोधप्रत्याख्यान-मोहनीय कर्म के उदय से उत्पन्न होने वाले द्वेषरूप क्रोधकषाय का त्याग करना चाहिए और अपनी आत्मा को क्रोधप्रत्याख्यान से भावित करना चाहिए । जो क्रोधत्याग की भावना करता है, वह प्रायः सत्य का उल्लंघन न करके उसका पालन करने में समर्थ होता है। (३) लोभप्रत्याख्यान--लोभ का अर्थ है तृष्णा । उसका त्याग करना लोभप्रत्याख्यान कहलाता है । जो लोभ का त्याग कर देता है उसे असत्यभाषण नही करना पड़ता। . (४) भयप्रत्याख्यान - भय असत्य भाषण का कारण है । जो व्यक्ति अपनी आत्मा को निर्भयता से भावित करता है, वह असत्य भाषण नहीं करता । भयशील मनुष्य मिथ्याभाषण भी करता है । जैसे आज रात्रि में मुझे चोर दिखाई दिया, पिशाच दिखा आदि । इस ५९ Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६ तत्वार्थयते wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww एवं-मोहोद्भवपरिहासलक्षणहास्यपरिणत आत्मा परिहासं कुर्वन् परेण सह वितथमपि भाषेत, तस्मात् बस्त्र प्रत्याख्यानेना-ऽऽत्मानं भावयन् सत्यवतपालनक्षमो भवति १० एवं-खलु-अनुवीच्यवग्रहयाचनं तावद-बालोच्या ऽवग्रहयाचनरूप बोध्यम्-११ अवग्रहश्च-देव राज-गृहपतिशय्यातर -साधर्मिक-भेदेन पञ्चविधः सत्र बो यत्र स्वामी स एव याचनीयः । अस्वामिकग्रहण दोषा धिक्यं स्यात्, तस्मादालोच्या-ऽवग्रहो याच्य इत्येवमात्मनि भावयेत् इत्यञ्च भावयन् ना-ऽदत्ता दाने प्रवर्तते इति । अभीक्ष्णावग्रहवाचनं तावत् स्वामिना सकृद्दत्तेऽपि परिग्रहे मुहर्मुहुरवग्रहयाचनरूपं बोध्यम् पूर्वलब्धपरिग्रहः-लामाअवस्थासु उच्चारप्रस्रवणपात्रहस्तपादप्रक्षालनस्थानानि स्वामिचित्तपीडापरिहारार्थ याचनीयानि । --- एव मेतावत्परिमितं सर्वतः क्षेत्रमवग्रहीतव्यम् इत्येतदेवा-ऽवधारणरूपम् एतावदित्यवग्रहाऽवधारणं बोध्यम् १२एवं-पीठफलकाद्यर्थमपि वृक्षादीनामच्छेदनं ज्ञेयम् -१३ एवं-साधारणपिण्डस्यापि सेवनं नाऽधिकतः-अपितु -गुरुभिरमुज्ञाषितमेव पानभोजनं गृहीतव्यम् गुरुणा मनुज्ञया कारण असत्य से बचने के लिए अपनी आत्मा में निर्भयता की भावना जागृत करनी चाहिए । (५) मोह के उदय से उत्पन्न होने वाले परिहास से युक्त व्यक्ति हँसी-मजाक में असत्य भाषण करता है। अतएव हँसी-मजाक के त्याग की भावना से भावित होना चाहिए । जो परिहास का त्याग कर देता है, वह सत्यव्रत का पालन करने में समर्थ होता है। (१०) (११) इसी प्रकार सोच-विचार कर अपग्रह की याचना करना चाहिए, यह अनुवीचि अधग्रहयाचना नामक भावना है। अवग्रह-(आज्ञा) पाँच प्रकार का है-(१) देव का (२) राजा का (३) गृहपति का (४) शय्यातर का और (५) साधर्मिक का । जो जिसका स्वामी हो, उसके लिए उसीसे आज्ञा लेना चाहिए । जो स्वामी न हो उससे अगर याचना की जाय तो अनेक प्रकार के दोषों की उत्पत्ति होती है । अतएव सोच-विचार कर ही अवग्रह को याचना करनी चाहिए । जो इस भावना से युक्त होता है, वह अदत्तादान में प्रवृत्ति नहीं करता । (१२) अभीक्ष्ण अवग्रहयाचना-स्वामी ने एक वार कोई वस्तु प्रदान कर दी हो फिर भी वारंवार उसकी याचना करना अभीक्ष्ण अवग्रहयाचना है । पूर्व प्राप्त वस्तु के लिए-अर्थात् रुग्णावस्था आदि में उच्चार प्रस्रवण के पात्र रखने के लिए, हाथ आदि प्रक्षालन के स्थान आदि के लिए पुनः याचना करना चाहिए जिससे उसके स्वामी के चित्त में पीड़ा न उपजे । इसी प्रकार सब ओर से इतना-इतना स्थान हम ग्रहण करेंगे, इस प्रकार निश्चित करके उसका अवग्रह लेना चाहिए। (१३) पीठ-फलक अर्थात् पीढ़ा तथा पाठा आदि के लिए भी वृक्ष आदि का छेदन न करना अदत्तादानव्रत की तीसरी भावना है। (१४) जो आहार साधारण हो अर्थात् अनेक साधुओं का सम्मिलित हो, उसमें से Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोपिकनियुक्तिश्च ० ४ सू. १२ पञ्चविंशतिभावनानिरूपणम् ४६ स्वीकृतं पामभोजनं सूत्रोक्तविधिना भुञ्जीत, औधिकौपग्रहिकभेदमुपधिरूपं वस्त्रादिकमपि सर्वगुरु भिरनुज्ञातं वन्दनपूर्वकं गुरुवचनविधिना परिभोक्तव्यम् , एवं रीत्या-त्मनि भावयन् वासयं चाऽस्तेयव्रतं नातिकामति. । १४ एवं साधुवैयावृत्त्यकरणमपि बोध्यम् १५ एवं ब्रह्मचर्यस्य मैथुनविरतिलक्षणस्य पूर्वोक्सासुपञ्चभावनासु स्त्री-पशु-नुपुंसकसंसक्तशयनासनवर्जन तावत् देव-मनुष्य स्त्री-तिर्यग्नातिवडवागो महिष्य-जा-ऽऽविकादिभिः सह संसक्ता-ऽऽसन-शयनादिपरित्यागरूपं वोध्यम् , ताभिः सह प्रतिश्रयसंस्तारका-ऽऽसनादिबह्वपायत्वाद्वर्जनीयमित्येवं वासयन्नात्मानं भावयेदिति ।१६ एवं-स्त्रीपशुनपुंसकानामसद्भावेऽपि रागसंयुक्तस्त्रीकथावर्जनं कर्तव्यम् , मोहोद्भवकषायरूपरागाकारपरिणतियुक्ता रागजननो खलु स्त्रीकथा देश-जाति-कुल–नेपथ्य-वचना-ऽऽलापगतिविलास-विभ्रम-भ्रूभङ्ग-कटाक्ष-हास्य-लीला-प्रणयकलह-शृङ्गाररसपरिपूर्णा सती वात्येव [वंटोलियाजैसे] चित्तोदधि नूनमेवविक्षोभयति, - तस्मात् सगानुवन्धिस्त्रीकथावर्जनं श्रेय इति भावयेत्. १७ ___ एवं-स्त्रीणां मनोहरेन्द्रियालोकनवर्जनं कर्तव्यम् , तासां कमनीयकुचकलशावलोकनादिविरतिः खलु श्रेयसी वर्तते इत्येवं भावयेत् १८ एवं-पूर्वरतानुस्मरणवर्जनं कर्तव्यम् , साध्वक्स्थायां लेकर अधिक का सेवन न करना चाहिए । जिस और जितने आहार को ग्रहण करने की गुरु की अनुमति हो, उतना ही ग्रहण करना चाहिए । गुरु की आज्ञा से ग्रहण किये हुए आहार पानी का सूत्रोक्त विधि के अनुसार उपभोग करना चाहिए । इसी प्रकार औधिक एवं औपग्रहिक उपधि-वस्त्र आदि सभी कुछ गुरु की आज्ञा से, वन्दनपूर्वक, गुरु के कथनानुसार ही काम में लाना चाहिए । इस प्रकार की भावना वाला अदत्तादान विरमणव्रत का उल्लंघन नहींकरता । (१५) सदा साधु का वैया वृत्य करना चाहिए। (१६) ब्रह्मचर्यव्रत की पूर्वोक्त पाँच भावनाओं में से स्त्री-पशु-पंडक से रहित स्थान के सेवन का तात्पर्य है देव-मनुष्यस्त्री, तियेचजाति-घोड़ी, गाय, मैंस, बकरी, भेड़ आदि के सम्पर्क वाले आसन-शयन आदि का त्याग करना । जिस स्थान में यह हों उसमें निवास करने से अनेक हानियाँ होती हैं । अतएव ब्रह्मचर्यव्रत का पालन करने के लिए इस भावना से आत्मा को वासित करना चाहिए। (१७) स्त्री, पशु, पंडक का सदभाव न हो तो भी रागयुक्त होकर स्त्री कथा अर्थात स्त्रियों संबंधी वार्तालाप का त्याग करना चाहिए । मोह जनित राग रूप परिणति से युक्त स्त्री कथा, जिसमें देश, जाति, कुल, वेषभूषा बोलचाल, गति, विलास, विभ्रक, भ्रूभंग (भौ हो का मटकाना), कटाक्ष, हास्य, लीला, प्रणय कलह आदि शृङ्गार रस सम्मिलित है, उससे परिपूर्ण होने के कारण ववंडर के समान चित्त रूपी समुद्र को क्षुब्ध कर देती है । अतएव राग संबंधित स्त्रीकथा का त्याग करना ही श्रेयस्कर है । Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तस्वासूचे गृहस्थदशानुभूतरतक्रीडाद्यनुस्मरणात् कामाग्नि संदीपनं सिन्धुक्षणं] भवति, तस्मात्-तद्वर्जनं श्रेयः इति स्वात्मनि भावयेत् । १९ ___ एवं-प्रणीतरसभोजनवर्जनं कर्तव्यम् , प्रणीतस्य--वृष्यस्य स्निग्धमधुरादिरसस्य दुग्ध-दधिहैयङ्गवीन-घृत-गुड-तैलादिभक्षणेन मेदो-मज्जा-शुक्रायुपचयादपि मोहोद्भवो भवति, तस्मात्निरन्तराभ्यासेन प्रणीतरसभोजनं वर्जनीयमिति ब्रह्मचर्यरक्षार्थमात्मनि भावयेत् २० । एवं बाह्याभ्यन्तरपरिग्रहशून्यस्य श्रमणस्य पञ्चानां रूप-१रसरगन्ध-३स्पर्श-४शब्दानांमनोज्ञानामिन्द्रियार्थानां प्राप्तौ गार्थ्यतर्जनम् अमनोज्ञानाञ्च तेषां प्राप्तौ द्वेषवर्जनं कर्तव्यमित्यात्मनि भावयेत् २५ “उक्तश्च समवायाङ्गे पञ्चविंशतितमे २५ समवाये-"पंचजामस्स पणबीसं भावणाओ पण्णत्ताओ, तंजहा-ईरियासमिति, मणगुत्ती, आलोयभायणभोयणं आदाणभंडमत्तनिक्खेवणासमिई, अणुवीइभासणया, कोहविवेगे, लोभविवेगे, भयविवेगे, हासविवेगे, उग्गह अणुण्णवणया, उग्गहसीमजाणणया, सयमेव उग्गहं अणुगिण्हणया, साहम्मिउग्गहं अणुण्णवियपरि - जणया, साहारणभत्तपाणं अणुण्णाविय पडिभुंजणया, इत्थी पसुपंडगसंसत्तसयणासणवज्जणया, इत्थीकहवज्जणया इत्थीणं इंदियाण मालोयणवज्जणया, पुव्वरत्तपुव्वकीलियाणअणणुसरणया, पणीयाहारवज्जणया, सोइंदियरागोवरई, चक्खिदियरागोवरई, पाणिदिय रागोवरई, जिभिदियरागोवरई फासिंदियरागोवरई, इति । पञ्चयामस्य पञ्चविंशतिर्भावनाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-ईर्यासमितिः-१ मनोगुप्तिः-२ वचो (१८) स्त्रियों की मनोहर इन्द्रियों को देखने से भी बचना चाहिए । उनके मनोरम कुच आदि के अवलोकन से विरत होना ही श्रेयस्कर है, ऐसी भावना करनी चाहिए। (१९) पूर्वकाल में भोगे हुए भोगों का स्मरण नहीं करना चाहिए । साधु-अवस्था में गृहस्थदशा में भोगे हुए भोगों का स्मरण करने से कामाग्नेि प्रदीप्त हो जाती है । अतएव उनके स्मरण का त्याग कर देना ही कल्याणकारी है । (२०) प्रतिदिन विना कारण पौष्टिक भोजन भी नहीं करना चाहिए । बल-वीर्यवर्धक स्निग्धमधुर आदि रसों का सेवन करने से तथा दूध, दही, घृत, गुड़ तैल आदि का सेवन करने से मेद, मज्जा एवं शुक्र आदि धातुओं का उपचय होता है और उससे मोह की उत्पत्ति होती है । अतएव हमेशा, अभ्यास रूप में पौष्टिक रसों के सेवन का त्याग करना चाहिए । ब्रह्मचर्य की रक्षा के लिए इनका त्याग आवश्यक है। (२१-२५) इसी प्रकार बाह्य एवं आम्यन्तर परिग्रह से रहित श्रमण को मनोज्ञ रूप, रस, गंध, स्पर्श और शब्द की प्राप्ति होने पर राग और अमनोज्ञ रूप आदि की प्राप्ति होने पर द्वेष नहीं करना चाहिए । इन भावनाओं से अपरिग्रह महाव्रत में दृढ़ता आती है। Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ४ सू. १३ सर्वव्रतसामान्यभावनानिरूपणम् ४६९ गुप्तिः-३ आलोकितभाजनभोजनम्-४ आदानभाण्डामत्रनिक्षेणासमितिः-५ अनुवीचिभाषणम्६ क्रोधविवेकः-७ लोभविवेकः-८ भयविबेकः-९ हास्यविवेकः-१० अवग्रहानुज्ञापनता-११ अवग्रहसोमाज्ञानता-१२ स्वयमेवावग्रहानुग्रहणता-१३ साधर्मिकावग्रहमनुज्ञाय परिभुजनता-१४ साधारणभक्तपानमनुज्ञाप्य परिभुञ्जनता-१५ स्त्रीपशुपण्डकसंसक्तकशयनासनवर्जनता-१६ स्त्रोकथावर्जनता-१७ पूर्वरतपूर्वक्रीडितानामननुस्मरणता-१८ स्त्रीणामिन्द्रियालोकनवर्जनता-१९ प्रणीताहारवजेनता-२० श्रोत्रेन्द्रियरागोपरतिः-२१ चक्षुरिन्द्रियरागोपरतिः-२२ घ्राणेन्द्रियरागोपरतिः२३ जिह्वेन्द्रियरागोपरतिः-२४ स्पर्शेन्द्रियरागोपरतिः-२५ इति ॥ १२ ॥ मूलसूत्रम् ---"हिंसादिसु उभयलोगे घोरदुहं चउग्गइभमणं च-" ॥१३ छाया- "हिंसादिषुभयलोके घोरदुःखं चतुर्गतिभ्रमण च" ॥ १३ ॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे प्राणातिपातादिविरमणलक्षणेषु पञ्चसु व्रतेषु प्रतिव्रतमधिकृत्य पञ्च-पञ्चभावनाः प्ररूपिताः, सम्प्रति-सामान्यतः सर्ववतसाधारणी भावनाः प्रतिपादयितुमाह "हिंसादिसु" इत्यादि । हिंसादिषु-प्राणातिपाता-ऽनृत-स्तेया-ऽब्रह्मचर्य-परिग्रहेषु पञ्चसु वक्ष्यमाणास्रवेषु-उभयलोके, समवायांगसूत्र के पचीसवें समवाय में कहा है पाँच महाव्रतों की पच्चीस भावनाएँ कही हैं, वे इस प्रकार हैं-(१) ईर्यासमिति (२) मनोगुप्ति (३) वचनगुप्ति (४) आलोकितपानभोजन (५) आदानभाण्डमात्रनिक्षेपणा समिति (६) अनुवीचिभाषण (७) क्रोधविवेक (८) लोभविवेक (९) भयविवेक (१०) हास्यविवेक (११) अवग्रहानुज्ञापनता (१२)अवग्रहसीमाज्ञानता (१३) स्वयमेवावग्रहानुग्रहणता (१४) साधर्मिकों की अनुमति लेकर आहार आदि भोगना (१५) सामान्य आहार-पानी को अनुमति लेकर भोगना (१६) स्त्री--पशु पण्डकरहित शयनासन का त्याग करना (१७) स्त्री कथा का त्याग (१८) पूर्व भोगे हुए भोगों का स्मरण न करना (१९) स्त्रियों की इन्द्रियों के अवलोकन का त्याग करना (२०) प्रणीताहारवर्जन (२१) श्रोत्रेन्द्रियरागोपरति-शब्द के विषय में राग न करना (२२) चक्षुरिन्द्रिय के विषय में राग नकरना (२३) घ्राणेन्द्रिय के विषय में राग न करना (२४) जिह्वाइन्द्रिय के विषयमें राग न करना और (२५) स्पर्शनेन्द्रिय के विषय में राग न करना ॥१२॥ सूत्रार्थ ----'हिंसादिसु उभयलोगे घोरदुहं' इत्यादि सूत्र १३ हिंसादि पाप करने पर इह-परलोक में घोर दुःख होते हैं और चारों गतियो में परिभ्रमण करना पड़ता है ॥१३॥ तत्त्वार्थदीपिका---पूर्व सूत्र में प्राणातिपातविरमण आदि पाँच महाव्रतों में से प्रत्येक की पाँच-पांच भावनाओं की प्ररूपणा की, अब ऐसी भावनाओं का निरूपण करते हैं जो सभी व्रतों की स्थिरता के लिए समान हैं Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - सस्वार्थस्थे इहलोके परलोके च नरकादिजन्मनि घोरदुःखं, तद्विपाकान्नरकादिषु तीव्रयातनानुभवनं तद्भावयेत् ज्ञानपूर्वकक्रियानुष्ठानेन हिंसादिषु-ऐहिक, पारलौकिकनरकादिजन्माऽनर्थपरम्परां गर्हितनारकादितोब्रदुःखानुभवनञ्चोपलभमानो जीवः प्राणातिपातादिषु न प्रवर्तते इति भावः घोरदुःखमेव हिंसादिषु सर्वत्र भावयेत् , चतुर्गतिभ्रमणश्च-नरक-तिर्यङ्-मनुष्य–देवगतिरूपचतुर्गतिषु भ्रमणञ्च भवति हिंसादिनेति भावयेत् ॥ १३ ॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व सर्वतो-देशतश्च हिंसा-ऽनृत-स्तेया--ब्रह्मपरिग्रहेभ्यो विरतिलक्षणेषु पञ्चमहाव्रता--ऽणुव्रतेषु प्रतिव्रतं पञ्च–पञ्चभावनाः तेषां दाढाथै प्ररूपिताः, सम्प्रति-सर्वव्रतसामान्यभावनाः प्ररूपयितुमाह- "हिंसादिसु उभयलोमे घोरदुहं, चउग्गइभमणं च-"इति हिंसादिषु-हिंसा-ऽसत्य-स्तेय-मैथुन परिग्रहेषु पञ्चसु वक्ष्यमाणा सर्वेषु तिष्ठतामुभयलोकेऽस्मिन् परलोके च नरकादौ घोरदुःखं तीव्रयातना, तद्विपाकजन्यतीव्रनारकादियातनानुभवनम् "मा भूयाद्" इति भावनया व्रतीजीवो हिंसादिषु कथञ्चिदपि न प्रवर्तते । तथाचेहैव तावद् हिंसादिषु प्रवृत्तस्य जनस्या-ऽमी प्रत्यवाया दरीदृश्यन्ते, प्राणातिपात. मृषावाद, स्तेय, अब्रह्मचर्य और परिग्रह, इन पांचों आस्रवों का सेवन करने से दोनों लोको में अर्थात् इस लोक में और नरक आदि परलोक में घोर दुःख भुगतना पड़ता है। इन आस्रवो के फलस्वरूप नरक आदि में तीव्र यातनाएँ भोगनी पड़ती हैं, ऐसी भावना करनी चाहिए अर्थात वार-वार ऐसा विचार करना चाहिए। तात्पर्य यह है कि जो जीव ज्ञानपूर्वक क्रिया का अनुष्ठान करता है और हिंसा आदि पापों के आचरण से इह-परलोक संबंधी अनर्थों के होने का चिन्तन करता है, नरक आदिमें होने वाले अत्यन्त तीब्र दुःखों का विचार करता है उसकी हिंसा आदि में प्रवृत्ति नहीं होती। इस कारण ऐसी भावना करनी चाहिए कि हिंसा आदि पापों में सर्वत्र दुःख ही दुःख है । इन पापों का सेवन करने वाले नरक, तिर्यंच, मनुष्य और देव-इन चारों गतियों में भ्रमण किया करते हैं ॥१३॥ तत्त्वार्थनियुक्ति -- इससे पूर्व पूर्णरूप से हिंसा आदि से विरतिरूप पाँच महाव्रतों और देशविरति रूप पाँच अणुव्रतों में से प्रत्येक की स्थिरता के लिए पाँच-पाँच भावनाओं का कथन किया गया है। अब ऐसी कतिपय भावनाओं का प्ररूपण किया जा रहा है जो सभी ब्रतों के लिए समान हैं हिंसा, असत्य चौर्य, मैथुन और परिग्रह, इन पाँच आस्रवों का सेवन करने वालों को इसी लोक में और नरक आदि परलोक में तीव्र दुःखों का अनुभव करना पड़ता है । हिंसा आदि के फलस्वरूप घोर यातनाएँ सहन करनी पडती है ! कहीं ऐसा न हो कि मुझे भी इन दुःखों को सहन करना पड़े । इस प्रकार वार-वार विचार करने वाला बती पुरुष हिंसा आदि में प्रवृत्ति नहीं करता । Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिथुक्तिश्च अ० ४ सू. १३ सर्वव्रतसामान्यभावनानिरूपणम् ४७१ नरकादौ चो-ऽमुत्र दारुणो म्ह पीपविपाको भवतोति भूयो भूयो भावयेदिति । तत्र प्राणिवधे तावत् घोरदुःख प्रदर्श्यते, हिंसनशीले हिंस्रो जनः सततमुद्वेजयिता संत्रासकारी भवति, स खलु-हिंस्रो भीषणवेषो ललाटचित्तकुटिलभूभङ्गो नितान्तेामर्षनिर्भरनेत्रदृढदन्तदष्टोष्टः प्राणिनां संत्रासजनको भवति, नित्यानुबद्धवैरश्च संजायते, एवञ्चे-हलोकेऽपि वंशदलकशादिभिस्ताडनं निगडशृखलादि भिर्बन्धनं विविधकाष्ठेष्टकारोपणादि परिक्लेशञ्च प्रतिलभते, प्रेत्यच नरकादिगति प्रतिप्राप्नोति लोके गर्हितो निन्दितश्च भवति, पूर्वजन्मोपार्जिताऽशुभकर्म विपाकोऽयं खलु “एतस्य मम पापिनो वराकस्ये" त्येवं सम्भावयतश्च विवेकबलात् 'प्राणिवधाद् व्युपरमः श्रेयान् इति तस्य दृढ़निश्चयः समुत्पद्यते इति भावः । एवम् हिंसादिना नारकतिर्यङ् मनुष्यदेबगतिरूपचतुर्गतिसंसारे भ्रमणम् नरकनिगोदादिषु अनन्तजन्म मरणादिकं घोरातिघोरं दुःखं प्राप्नुवन्ति । ___ अथ -हिंसको जनो यथा प्रत्यवायेन लिप्यते, एवम् असत्यवादो जनोऽपि प्रत्यवायभा हिंसा आदि पापों का आचरण करने वाले को प्रथम तो इसी लोक में अनेक प्रकार की मुसीबतें झेलनी पड़ती हैं और आगामी जन्मों में जाकर भयानक कष्ट सहने पड़ते हैं, इस प्रकार पुनः पुनः चिन्ता करना चाहिए । हिंसा करने से किस प्रकार घोर दुःख सहन करने पड़ते हैं, इसका दिग्दर्शन यहाँ कराया जाता है ___हिंसक जन सदैव त्रासदायक एवं भयंकर होता है । वह भयानक वेष धारण करता है, अपनी भौंहें ललाटपर चडा लेता है। उसके चित्त में ईर्ष्या और द्वेष का वास होता है । अतएव इसकी आकृति भीषण होती है । वह दांत पीसता है, होठ चबाता है और उसके नेत्रों से क्रूरता टपकती है। वह प्राणीयों के लिए बड़ा ही त्रास जनक होता है। सदैव बैर बाँधे रहता है उसे इसी जन्म में लाठियों से और कोड़ों से पीटा जाता है, हथकड़ियों और वेड़ियों से बाँधा जाता है और विविध प्रकार के काष्ठों एवं ईटों आदि का आरोपण करके कष्ट पहुँचाया जाता है । परलोक में उसे नरक आदि दुर्गति प्राप्त होती है । वह लोक में गर्हित और निन्दित होता है । उस समय उसे इस तथ्य का निश्चय होता है कि---मुझ पापी को पूर्व जन्ममें उपार्जित पापों का ही यह फल भोगना पड़ रहा है । इस प्रकार की भावना करता हुआ वह सोचता है कि हिंसा से विरत होना ही मेरे लिए श्रेयस्कर है। इसी प्रकार हिंसा आदि कुकृत्यों के आचार से नरकगति, तिर्यंचगति, मनुष्यगति और देवगति रूप संसार में परिभ्रमण करना पड़ता है । नरक और निगोद आदि में अनन्तअनन्त जन्म-मरण करके घोर-अतिधोर दुःख सहन करने पड़ते हैं । जैसे हिंसक को अनेक अनर्थों का सामना करना पड़ता है। इसी प्रकार असत्यवादीजन भी दुःखों का भागी होता है । लोक में उसके वचन पर कोई विश्वास नहीं करता । Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७२२ तत्त्वार्थसूत्रे ग्भवति लोकेऽश्रद्धेयवचनश्च संजायते एवमैहिकं प्रत्यवायजन्यम् असत्यभाषणप्रयुक्तं जिह्वाच्छेदनश्रोत्र-नासिकाच्छेदनादिकं प्रतिगर्हितं फलं लभते, नारकादितीव्रयातनादुःखञ्चाऽऽमुष्मिकं फलं लभते एवमनृतभाषणजनितदुःखयुक्तेभ्यो बद्धवैरेभ्यो जिह्वाच्छेदनादि पूर्वोक्तदोषाऽपेक्षयाऽपि यातना विशेषानधिकान् वधबन्धादीन् दुःखहेतून् प्राप्नोति तीव्राशयो जन स्तीवस्थित्यनुभावमेव कर्मो-- पादत्ते-प्रेत्यचा-ऽशुभां तीव्रनारकादियातनामासदयति, तस्मादनृतभाषणस्यैवंविधविषमफलविपाकमात्मन्यनुभावयन् “तव्युपरमःश्रेयान्" इतिरीत्या विचार्या-ऽनृतभाषणाद् व्युपरतो भवति, __यथाच प्राणातिपाता ऽसत्यभाषणाऽनुष्ठायिनः प्रत्यवाययुक्ता भवन्ति, एवं परद्रव्यहरणप्रसक्तमतिरपि स्तेनः सर्वस्योद्वेजको भवति अपहियमाणद्रव्यादिधनस्वामिन उद्वेगं समुत्पादयति, [ तेन] इहलोकेऽन्यद्रव्यापहरणजन्यताडनपीडनकशाद्यभिघातनिगडशृंखलादि बन्धनकर-चरण-श्रोत्र-नासिको ष्ठच्छेदनभेदनसर्वस्वहरणादिकं प्रतिलभते, प्रेत्य च नारकादितीवयातनागतिं प्राप्नोति, तस्मात्-स्ते- याव्युपरमः श्रेयान् इति भावयन चौर्याद व्युपरतो भवति, यथा-खलु प्राणातिपाताऽसत्यभाषणस्तेयाऽनुष्ठायिनः प्रचुरान् प्रत्यवायान् पाप्नोति । असत्य भाषण करने वाले की जीभ काट ली जाती है, कान और नाक का छेदन किया जाता है। इस प्रकार असत्यवादी अत्यन्त निन्दनीय फल भोगता है। परलोक में उसे नरक आदि को तीत्र यातनाएँ एवं घोर दुःख सहन करने पड़ते हैं। इस प्रकार असत्य भाषण से जीव नाना प्रकार के दुःखों से युक्त होता है । दूसरों के साथ उसका वैर बंध जाता है। जिह्वा छेदन आदि के कष्ट उसे प्राप्त होते हैं। इन सब पूर्वोक्त दोषों की अपेक्षा भी उसे वध- बन्धन आदि दुःखों के विशेष कारण प्राप्त होते हैं। जिसका अध्यवसाय तीव्र होता है, वह दीर्घ स्थिति और तीव्र अनुभाव (रस) वाले कर्मों का बन्ध करता है। फलस्वरूप परलोक में तीव्र अशुभ वेदना का वेदन करता है। असत्य भाषण के इस प्रकार के फल-विपाक की विचारणा करने वाले के चित्तमें उससे अरुचि उत्पन्न हो जाती है और वह सोचता है कि असत्य भाषण से विरत होना ही श्रेयस्कर है ! इस तरह के विचार के फलस्वरूप वह असत्य भाषण से विरत हो जाता है । जैसे प्राणातिपात और असत्य भाषण करने वालों को अनर्थों का सामना करना पड़ता है, उसी प्रकार परकीय द्रव्य के अपहरण में आसक्त चोर को भी अनर्थ भोगने पड़ते हैं। वह सबके लिए त्रासदायक होता है। वह जिसके धन को चुराता है, उसे बड़ा ही उद्वेग उत्पन्न होता है । इस पापकृत्य का सेवन करने से चोर को ताड़न, पीडन चाबुकों की मार, हथकड़ियों-बेड़ियो का बन्धन, हाथों पैरों कान नाक होठ आदि अवयवों का छेदन-भेदन, सर्वस्वहरण आदि-आदि दुष्परिणाम भुगतने पड़ते हैं । परलोक में भी उसे नरक आदि की तीव्र यातनाएँ भोगनी पड़ती हैं । अतएव चोरी से विरत हो जाना ही कल्याणकर है । इस प्रकार की भावना करने वाला चोरी से निवृत हो जाता है ! . Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मितिश्च अ० ४ सू. १३ सवव्रतसामान्यनिरूपणम् ॥ एवमममसेक्निोऽपि कामिनीविलासविशेषविभ्रमोद्भान्सस्वान्ताः विप्रक्रीनिवासमा छनियने प्रवर्तितेन्द्रियाः मनोज्ञेषु शब्दरसगन्धस्पर्शेषु अनुरक्ताः सन्तो मदोन्मत्तगजेन्डा इक निरकुल्य इष्टानिष्ट प्रवृत्तिनिवृत्तिविचाररहिताः कुत्रापि न शर्म लभते, मोहाभिभूताश्च कतैव्याकर्तश्च विवेकरहितत्वात् सर्वमपि कर्म शोभनमेव मन्यमानाः कर्तुं प्रवर्तन्ते ग्रहाविष्टपुरुषवत् ।। परस्त्रीगमनप्रयुक्ताश्वेहलोके वैरानुबन्धलिङ्गच्छेदनबधबन्धनसर्वस्वापहरणादीन् अपायान् प्रतिलमते, प्रेत्यच नारकादिगतिं प्राप्नुवन्ति, तस्मान्मैथुनतो व्युपरमः श्रेयान् इति भावयन् ततो व्युमरतो भवति । एवं-परिग्रहवानपि जनस्तस्करादीनामाक्रमणीयो भवति, यथा-कश्चित्पक्षी मांसपेशीकरः श्येनादिपक्षिमिः आममांसभक्षिभिरभिभवनीयो भवति । तथैव-परिग्रहीजनोऽपि तस्करादिभिरभिभूयते, तदपार्जनरक्षणक्षयप्रयुक्ताश्च · दुःस्वपरिश्रमशोकादिदोषान् प्रप्तिलभते, परीग्रहशीलस्य शुष्कन्धनैरग्नेरिव द्रव्यादिभिस्तृतिर्न भवति, लोभाषिभ__जैसे प्राणातिपात, असत्य भाषण और चौर्य करने वालों को बहुत से अनर्थों का सामना करना पड़ता है, उसी प्रकार अब्रह्म का सेवन करने वालों को भी नाना प्रकार के दुःख भोगने पड़ते हैं । कामिनी के हाव भाव को देख कर जिनका चित्त उद्भ्रान्त हो माता है, जिनकी इन्द्रियाँ काबू में नहीं रहतीं और तुच्छ विषयों में प्रवृत्त होती हैं, जो मनोज्ञ शब्द रूप गंध रस और स्पर्श में, जो राग के कारण हैं, अनुरक्त होकर मदमाते हाथी के समान निरंकुश हो जाते हैं, इष्ट प्रवृत्ति और अभिष्टनिवृत्ति के विचार से शून्य हैं, उन्हें कहीं पर भी सुख-शान्ति प्राप्त नहीं होती। वे मोह से ग्रस्त होकर कृत्य-अकृत्य के विवेक से रहित होने के कारण अपने प्रत्येक कार्य को ठीक समझते हैं। उनकी दशा ऐसी हो जाती है जैसे उन्हें भूत लगा हो । ___जो पुरुष परस्त्री लम्पट होते हैं, वे इस लोक में बहुतों से वैर बाँधते हैं और इन्द्रियछेदन, बध बन्धन, सर्वस्व हरण आदि अनर्थों को प्राप्त करते हैं । परलोक में नरक आदि गति में जाकर दुःख भोगते हैं। इस कारण मैथुन से निवृत्त हो जाना ही श्रेयस्कर है; इस प्रकार की भावना करने बाला पुरुष मैथुन से विरक्त हो जाता है। इसी प्रकार परग्रहवान् जन पर चोर-लुटेरे आक्रमण करते हैं। जैसे कोई पक्षी मांस का खंड चोंच में दबा कर उड़ रहा हो तो मांस भक्षण करने वाले श्येन आदि दूसरे पक्षी उस पर झपटते हैं, उसी प्रकार परिग्रही पुरुष को तस्कर आदि सताते है ! उन्हें प्रथम तो धनादि परिग्रह के उपार्जन के लिए दुःख सहन करना पड़ता है, फिर उसकी रक्षा के लिए परिश्रम करना पड़ता है; इतना सब करने पर भी अन्त में जब उसका विनाश हो जाता है तो घोर-शोक का अनुभव करना पड़ता है। जैसे सूखे ईधन से अग्नि की तृप्ति नहीं होती, उसी प्रकार लालची परिग्रही को धन Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थसू बाच्च कर्त्तव्याकर्तव्यविवेकरहितत्वान्महदनिष्टं प्राप्नोति प्रेत्यच नारकादितीव्रयातनागतिं प्राप्नोति लुब्धोऽयं जन इतिच लोके स गर्हितो भवति, तस्माद - परिग्रहतो व्युपरतिः खलु श्रेयसी' इत्यात्मनिभावयन् परिग्रहाद् व्युपरतो भवति । ४७४ लोभरूपया तृष्णापिशाचिकया वशीकृतचित्तो न कानपि प्रत्यवायान् पश्यति, लोभप्रस्तो जनः पितरमपि धनार्थं व्यापादयति--मातरमपि ताडयति हिनस्ति च सुतमपि हन्तु मुद्यतो भवति भ्रात्रा - दीनपि द्रव्यार्थं जिघांसति किं बहुना - स्वप्राणप्रियां प्रेयसीमपि तदर्थं हन्ति एवमन्यानपि बहूनर्थान् करोति–इति लोभाभिभूतो जनः किमपि कार्यमकार्ये न परिगणयति, तस्मात् - परिग्रहेऽनर्थान् बहून् भावयन् ततो निवृत्तिं समासादयति हिंसादिषु पञ्चसु दुःखमेव च भावयेत् । एवश्व ब - हिंसादिपञ्चकं यथा मम दुःखजनकत्वादप्रियं भवति, एवं सर्वेषामपि प्राणिनां - हिंसादिकं वधबन्धनच्छेदनादिहेतुकमप्रियं भवति इत्यात्मानुभवेन सर्वेषां दुःखं हिंसौ भावयन् प्राणातिपाताद् विरतिः श्रेयसीति भावनया तस्माद् व्युपरतो भवति । एवं यथा ममाऽसत्य से तृप्ति नहीं होती, चाहे कितना ही क्यों न प्राप्त हो जाय ! जो लोभ से अभिभूत होता है, वह कर्त्तव्य - अकर्तव्य के विवेक से रहित हो जाता है और इस कारण महान् अनिष्टको प्राप्त करता है । परलोक में नारकों संबंधी तीव्र यातनाएँ उसको भुगतनी पड़ती हैं। दुनिया लालची कह कर उसकी निन्दा करती है । अतएव परिग्रह से निवृत्त हो जाना ही हितकर है। इस प्रकार की भावना करने से जीव परिग्रह से निवृत्त हो जाता है । लोभ का अंग यह जो तृष्णा रूपी पिशाचनी है, इसके वशीभूत हो जाने वाले पुरुष किसी प्रकार के अनर्थों की परवाह नहीं करते ! उन्हें कोई अनर्थ ही नहीं दीख पड़ते । लोभग्रस्त मनुष्य धन के लिए अपने पिता के भी प्राण हरण करने से नहीं झिझकता । वह अपनी माता को भी मारता यहाँ तक कि मार डालता है ! अपने बेटे का वध करने को भी उद्यत हो जाता है । सहोदर भाई को भी संहार करने का विचार करता है। अधिक क्या कहा जाय; अपनी प्राणप्रिया पत्नी के भी प्राणों का ग्राहक बन जाता है इसी प्रकार के अन्याय अनर्थ भी करने में संकोच नहीं करता । लोभी मनुष्य कार्य और अकार्य को कुछ भी नहीं गिनता । इस प्रकार जो पुरुष लोभ से होने वाले अनर्थों का चिन्तन करता है, वह परिग्रह से विरत हो जाता है । इसके अतिरिक्त ऐसी भावना भी करनी चाहिए कि ये हिंसा आदि पाँचों पाप दुःख स्वरूप ही हैं ! जैसे हिंसा आदि पाँचों दुःखजनक होने के कारण मुझे अप्रिय हैं, उसी प्रकार अन्य सभी प्राणियों को भी वध बन्धन छेदन आदि से होने वाली हिंसा आदि अप्रिय हैं । इस प्रकार अपने निज के अनुभव से जो हिंसा को दुःखमय सोचता है, वह प्राणातिपात आदि से निवृत्त हो जाता है । " Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ४ सू. १३ सर्वव्रतसामान्यभावनिरूपणम् ४७५ भाषणादि बहुमहदुःस्वमुपजायते, एवं सर्वेषामपि प्राणिनामसत्यभाषणाऽभ्याख्यानेना-ऽभ्याख्यानहेतुकं महद्दुःख मस्मिन् लोके भवति। परलोके तु-असत्यभाषणपरो यत्र जन्म मासादयति, तत्र-तत्र च तथाविधैरेवा-ऽसत्यभाषणाभ्याख्यानै रमियुज्यमानः सदा महदुःखमनुभवतीति भावयन् अनृतभाषणा द्विरतो भवति । एवं यथा तस्करादिभि ममेष्ट द्रव्यापहरेण भवति भूतपूर्वं च तथा सर्वप्राणिना मपि द्रव्यापहारे भवतीत्यात्मानुभवेन भावयन्नदत्तादानाद् विरतो भवति । एवं मैथुनस्यापि राग-द्वेषमूलकत्वाद् हिंसादि वदेव दुःखजनकत्वेन-लोकसमाजगर्हितत्वेन च दुःखजनकत्वं भावयन् तस्माद्विरतो भवति । अथ स्त्रीणामुपभोगे यतोऽधरपानादि संस्पर्शजनितसुखविशेषाऽनुभव एव लौकिकशास्त्रकारिभिः । 'सडिण्डिम मुद्रुष्यते-संशब्द्यते तदनुयायिभिश्च रागानुसारिभिर्वाद्यैरिव तत्किमिति तस्य दुःखात्मकत्वमितिचेद्-? अत्रोच्यते-... यथा खल-क्षय-कुष्ठादयो व्याधिविशेषा भैषज्योपयोगेन-पथ्या-ऽऽसेवनेन चांशतःसमुच्छिद्यमाना अपि पुनः पुनरुद्भवन्ति, एवं-कामदेवव्याधयोऽपि न खलु मैथुनसेवनेन सर्वथा शान्ता अभवन्-न वा भवन्ति-भविष्यन्ति च । तथाचोक्तम्-.. "न जातु कामः कामनामुपभोगेन शाम्यति । हविषा कृष्णवर्मेव भूय एवाऽभिवर्धते ॥ १॥ इति तस्मात्-कमेणां क्षयोपशमादयः क्षेत्र-काल-द्रव्य-भावाऽपेक्षिणो नात्यन्तिकं सुखमुपजन इसी प्रकार जैसे असत्यभाषण से मुझे महान् दुःख उत्पन्न होता है । उसी प्रकार समस्त प्राणियों को असत्यभाषण से तथा मिथ्यादोषारोपण आदि से घोर कष्ट पहुँचता है। इस तरह का विचार इसी लोक को लेकर करना चाहिए । .. असत्यभाषी पुरुष मृत्यु के पश्चात् जहाँ जन्म लेता है, वहाँ उसे असत्य भाषण, मिथ्या दोषारोपण आदि का उसी प्रकार सामना करना पड़ता है जैसा उसने पहले स्वयं किया था । इससे उसे महान् दुःख का अनुभव करना पड़ता है । - ऐसी भावना करने वाला मिथ्या भाषण से निवृत्त हो जाता है। जैसे चोर-डाकुओं के द्वारा पहले मेरे धन के अपहरण से मुझे दुःख हुआ था, उसी प्रकार अन्य जीवों को भी धन के अपहरण से दुःख होता है', इस प्रकार आत्मानुभव के आधार पर जो भावना करता है, वह अदत्तादान से निवृत्त हो जाता है । इसी प्रकार से जो व्यक्ति मैथुन को राग-द्वेष मूलक होने, हिंसा आदि के समान दुःखजनक होने तथा लोक एवं समाज में गर्हित होने के कारण दुःखजनक होने की भावना करता है, वह मैथुन से विमुख हो जाता है। द्रव्य, क्षेत्र, काल और भाव की अपेक्षा रखने वाले कर्मों के क्षयोपशम मादि Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ यितुं समर्था भवन्ति, केवलं तेषां किञ्चित्कालार्थ दुःखप्रसिबन्धमात्रकारित्वात् तस्मात् मूदास्तमवस्थाविशेषं वस्तुतो दुःखमपि सुखमभिमन्यन्ते । यथा-कण्डूयनं [गात्रखर्जनम्] कुर्वन् जनो दुःखमेव तदानीं सुखमभिमन्यते मोहात् , तथा-मैथुनमुपसेवमानोऽपि मोक्षप्रतिबन्धकीभूता-ऽनन्तानन्तसंसारभ्रमणादिदुःस्वमेव [आपातरमणीयकम्-] स्पर्श सुखमभिमन्यते, तस्मान्मैथुनेऽपि-दुःखभावनाभावितचेतसो मैथुमाद् विरतिर्मवतीति । ____ एवं-धनादिषु ममत्वरूपपरिग्रहवान् जनोऽप्राप्तप्राप्तनष्टेषु धनादिवस्तुषु क्रमशोऽभिलाषारक्षणशोकोद्भबं दुःखमेव सर्वथा प्राप्नोति तस्माद्-अप्राप्तेषु वस्त्रादिवस्तुषु प्राप्त्यभिलाषां कुर्वन् तदनासादयन् दुःस्वमेवाऽनुभवति प्राप्तेषु च तेषु राज-तस्करा-ऽनल-दायाद-मूषिकादिभ्यो रक्षणे सततमुद्विग्नः सन् दुःखमेवासादयति, विनष्टेषु च तेषु परिग्रहेषु तदवियोगजनिसोडसह्यःस्मृत्यधुषङ्गलक्षणः शोकानलो नितरां सन्तापयति । तस्मात्-तेषु परिग्रहेषु दुःखमेव भावयतो जनस्य परिग्रहाद् विरमो भवति, एवं रीत्या-प्राणातिपाता-ऽनृतभाषण-स्तेयो-ऽब्रह्म-परिग्रहेषु दुःखमेव भावयतो बतिनः पञ्चव्रतेषु स्थिरता लक्षआत्यन्तिक सुख उत्पन्न करने में समर्थ नहीं होते हैं। वे तो कुछ समय के लिए दुःख का प्रतीकार मात्र करते हैं । अतएव मूढजन उस अवस्था-विशेष को, दुःखरूप होने पर भी सुख मानते हैं। असे खाज खुजलाने वाला पुरुष अज्ञानवश दुःख को 'मी उस समय सुख मान लेता है, उसी प्रकार मैथुन सेवन करने वाला भी मुक्ति के विरोधी एवं अनन्सामन्त संसार परिभ्रमम के कारण, आपातरमणीय भोगों-दुःख को भी स्पर्शसुस समझलेता है । इस प्रकार मैथुन में दुःख की भावना से जिस का चित्त भावित होता है, वह मैथुन से निवृत्त हो जाता है। .. इसी प्रकार धन आदि पर ममता धारण करने वाला जन धन प्राप्त न हो तो उसकी लालसा करता है, प्राप्त हो जाय तो उसकी रक्षा करने का दुःख भोगता है और मष्ट हो जाय तो शोकजनित दुःख का भागी होता है । वस्त्र आदि वस्तुओं को प्राप्त करने की अभिलाषा हो और वह प्राप्त न हो सके तो दुःख का ही अनुभव होता है । कदाचित् उसकी प्राप्ति हो जाय तो राजा, चोर, अग्नि, भागीदार और चूहों आदि से उसे बचाने के लिए सदैव उद्विग्न रहना पड़ता है । इस प्रकार उद्वेगजन्य दुःख का अनुभव करना पड़ता है जब रक्षा करते-करते भी वह परिग्रह चला जाता है, तो उसके वियोग से उत्पन्न होने वाले मसब शोक की अग्नि उसे अत्यन्त सन्तप्त बनाती है। इस प्रकार परिग्रह प्रत्येक दशा में दुःसहप ही है । जो ऐसी भावना करता है, वह परिग्रह से विरक्त हो जाता है । पूर्वोक्त प्रकार से प्राणातिपात, असत्यभाषण, स्तेय, अब्रह्मचर्य और परिग्रह में गुःख ही बुल है, ऐसी भावना करने वाले व्रती की पांचों व्रतों में दृढता उत्पन्न होती है। Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०४ सू० १३ सर्वव्रतसामान्यभावनिरूपणम् ४७७ णदृढताभवतीति भावः । उक्तञ्च-स्थानाङ्गे-४-स्थाने२-उद्देशके२८२-सूत्रे-- संवेगिणीकहा चउविहा पण्णत्ता, तंजहा-इहलोगसंवेगिणी, परलोगसंवेगिणी, आयसरीरसंवेगिणी, पर सरीरसंवेगिणी । णिव्वेयणी कहा चउब्विहा पण्णत्ता, संजहा-इहलोगे दुच्चिण्णा कम्मा इहलोगे दुहफलविवागसंजुत्ता भवंति ॥१॥ इहलोगे दुच्चिन्ना कम्मा परलोगे दुहफलविवागसंजुत्ता भवंति ।।२।। परलोगे दुच्चिण्णा कम्मा इहलोगे दुहफलविवागसंजुत्ता भवंति ॥३॥ परलोगे दुच्चिण्णा कम्मा परलोगे दुहविवागफलसंजुत्ता भवंति ॥४॥ इहलोगे सुचिन्ना कम्मा इहलोगे सुहफलविवागसंजुत्ता भवंति ॥१॥ इहलोगे सुचिण्णा परलोगे सुहफलविवागसंजुत्ता भवंति-॥२॥ एवं चउभंगो-" ___ संवेगिनीकथा चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-इहलोकसंवेगिनी, परलोकसंवेगिनी, आत्मशरीरसंवेगिनी, परशरीरसंवेगिन। । निर्देदिनीकथा चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-इह लोके दुश्चीर्णानि कर्माणि इहलोके दुःखफलविपाकसंयुक्तानि भवन्ति-॥१॥ इह लोके दुश्चीर्णानि कर्माणि परलोके दुःखफलविपाकसंयुक्तानि भवन्ति ॥२॥ परलोंके दुश्चीर्णानि कर्माणि इह लोके दुःखफलविपाकसंयुक्तानि भवन्ति ॥३॥ परलोके दुश्चीर्णानि कर्माणि परलोके दुःखफलविपाकसंयुक्तानि भवन्ति ॥४॥ इहलोके सुचीर्णानि कर्माणि इहलोके सुखफलविपाकसंयुक्तानि भवन्ति ।।१;। इह लोके सुचीर्णानि कर्माणि परलोके सुखफलविपाकसंयुक्तानि भवन्ति ॥२॥ एवं चतुर्भगः, तथाच-परलोके सुचीर्णानि कर्माणि इहलोके सुखफलविपाकसंयुक्तानि भवन्ति ॥३॥ परलोके सुचीर्णानि कर्माणि परलोके सुखफलविपाकसंयुक्तानि भवन्ति ॥४॥ स्थानांगसूत्र के चौथे स्थान के दूसरे उद्देशक के सूत्र २८२ में कहा है संवेगिनी अर्थात् वैराग्यवर्द्धक कथा चार प्रकार की कही गई है । वह इस प्रकार है(१) इहलोकसंवेगिनो (२) परलोकसंवेगिनी (३) आत्मशरीरसंवेगिनी और (४) परशरोरसंबेगिनी । निर्वेदिनी कथा चार प्रकार की कही गई है। वह इस प्रकार है-(१) इसलोक में दुश्चीर्ण कर्म इसलोक में दुःखरूप फलविपाक से संयुक्त होते हैं (२) इस लोक में दुश्चीर्णकर्म परलोक में दुःखरूप फलविसे संयुक्त होते हैं (३) परलोक में दुश्चीर्ण कर्म इस लोक में दुःखरूप फलविपाक से संयुक्त होते हैं (४) परलोक में दुश्चीर्ण कर्म परलोक में दुःखरूप विपाक से संयुक्त होते हैं । (१) इस लोक में सुचीर्ण कर्म इस लोक में सुखरूप फलविपाक से संयुक्त होते हैं अर्थात् सुखरूप फल प्रदान करते हैं (२) इस लोक में सुचीर्ण कर्म परलोक में सुखरूप फल प्रदान करते हैं, इत्यादि चारों भंग पूर्ववत् समझ लेने चाहिए । अर्थात् परलोक में सुचीर्ण कर्म इस लोक में सुखरूप विपाक से संयुक्त होते हैं और परलोक में सुचीर्ण कर्म परलोक में सुखरूप फलविपाक से संयुक्त होते हैं, यह दोनों भंग भी समझ लेते चाहिए Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थसूत्रे इत्येवं चत्वारो भङ्गाः-सुचीर्णकर्मसुखफलविपाकानां बोध्याः । संवेद्यते-संवेग्यते संसाराऽसारताप्रदर्शनेन मोक्षाभिलाषउत्पाद्यतेऽनयेति संवेदनी-संवेगिनी । तत्र-या कथा संसारस्याऽसारतां प्रदश्ये भव्यजीवेषु मोक्षाभिलाषां जनयति, सा संवेगिनी बोध्या, यथा-मल्लीकुमारी स्वस्या मनुरक्तान् षडपि भूमिपालान् विज्ञाय तेभ्यः संसारासारतां प्रदर्श्य–विनीय मोक्षाभिलाषं जनयामास । तथाचोक्तम्-'यस्याः श्रवणमात्रेण मुक्तिवाञ्छा प्रजायते । संवेदनी यथा मल्ली षड्नृपान् प्रत्यबोधयत् " ॥१॥ निर्वेद्यते विषयभोगेभ्यो विरज्यते श्रोताऽनयेति निर्वेदनी, तथाचोक्तम्"यदाकर्णनमात्रेण वैराग्यमुपजायते । निर्वेदनी यथा शालिभद्रो वीरेण बोधितः-" ॥१॥ यस्याः कथायाः श्रवणमात्रेणैव वैराग्यमुपजायते सा निर्वेदनीकथा-धर्मकथा प्रोच्यते, यथा-भगवान् महावीरः शालिभद्रं प्रतिबोधितवान् इति ॥१३॥ मूलसूत्रम् – “सव्वभूए-गुणाहिग-किलिस्समाणाविणेएK मित्ति-प्पमोयकारुण्णमज्झत्थाई-,' ॥१४॥ छाया--"सर्वभूत-गुणाधिक क्लिश्यमाना-ऽविनयेषु मैत्री-प्रमोद कारुण्य-माध्यस्थानि ॥१४॥ तत्त्वार्थदीपिका--पूर्वसूत्रे-हिंसादिनिवृत्तिलक्षणपञ्चव्रतसाधारणतया प्राणातिपातादिषुइहाऽमुत्रे घोरदुःखभावना च प्ररूपिता, सम्प्रति तद्वतस्यैव दायार्थ सर्वसत्त्वादिषु मैत्र्यादिभा जो कथा संविग्न को अर्थात् संसार को असारता प्रदर्शित करके मोक्ष की अभिलाषा उत्पन्न करे वह संवेगिनी अथवा संवेदिनी कथा कहलाती है। जैसे राजकुमरी मल्ली ने अपने ऊपर अनुरक्त छह राजाओं को संसार की असारता दिखला कर और समझाकर उनमें मोक्ष की अभिलाषा उत्पन्न कर दी थी। कहा भी है जिस कथा के श्रवण मात्र से मुक्ति की अभिलाषा उत्पन्न हो जाती है, वह संवेदिनी कथा कहलाती हैं । जैसे मल्ली कुमारी ने छह राजाओं को प्रतिबोध दिया ॥१॥ जिस कथा के द्वारा श्रोता विषयभोगों से विरक्त होता हैं वह निर्वेदनी कथा कहलाती है । कहा भी है-- जिस कथा को सुनने से वैराग्य की उत्पत्ति हो, वह निर्वेदिनी कथा है जैसे भगवान् महावीर ने शालिभद्र को प्रतिबोध दिया था ॥१॥ सूत्र- ॥१३॥ सूत्रार्थ--'सव्वभूए गुणाहिग' इत्यादि सूत्र-१४ समस्त प्राणियों पर मैत्री भावना, अधिक गुणवानों के प्रति प्रमोद भावना, दुःखी प्राणियों पर करुणाभावना और अविनीतों पर माध्यस्थभावना रखनी चाहिए ॥१४॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्र में हिंसा आदि पाँचों पापों की निवृत्तिरूप पाँच महाव्रतों की सामान्य प्राणातिपात आदि में इह-परलोक में घोर दुःखभावना का निरूपण किया Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ४ सू० १४ सर्वभूतादिषु मैत्र्याविभावनानिरूपम् ४७९ वनाः प्ररूपयितुमाह "सव्वभूय-गुणाहिग-किलिस्समाणा विणेएK मित्तिपमोयकारुण्ण मज्झत्थाई-" इति । सर्वभूतगुणाधिकक्लिश्यमानाऽविनयेषु मैत्रीप्रमोदकारुण्यमाध्यस्थानि, इति । तत्र सर्वभूतेषु सर्वप्राणिषु मैत्री भावयेत् गुणाधिकेषु स्वापेक्ष्यया-ऽधिकगुणवत्सु प्रमोदं-हर्षातिशयं भावयेत् क्लिश्यमानेषु क्लेशमनुभबत्सु च कारूण्य-दयादाक्षिण्यं भावयेत्, अविनयेषु-अविनीतेषु शठेषु च माध्यस्थ्यम्-औदासीन्य मुपेक्षावृत्ति भावयेत्, एवंविध मैत्र्यादिभावनाभिः सवैः सह वैरादिकं विनष्टं भवतीति भावः। तथाचोक्तम्- "सत्वेषु मैत्री गुणिषु प्रमोदं क्लिष्टेषु जीवेषु दयापरत्वम । माध्यस्थ्यमावं विपरीतवृत्तौ सदा ममात्मा विदधातु देव ? ॥१॥ इति ॥ १४ ॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः– पूर्व प्राणातिपातादिविरतिलक्षणपञ्चव्रतानां स्थिरताथै सर्वसाधारणतया हिंसादिषु ऐहिक-पारलौकिकाऽपायावद्यदर्शनरूपा भावना दुःखभावना च प्ररूपिता, सम्प्रतितेषामेव व्रतानां परम्परया स्थिरतासम्पादनार्थं सर्वभूतादिषु मैत्र्यादिभावनाः प्रतिपादयितुमाह गया; अब उन्हीं महाव्रतों की दृढता के लिए सवाणियों पर मैत्री आदि भावनओं की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं सर्व प्राणियों, गुणाधिकों, क्लिश्यमान जीवों और अविनीतों पर क्रमशः मैत्री, प्रमोद कारुण्य और माध्यस्थ भावना होनी चाहिए । अर्थात् सभी प्राणियों पर मैत्रीभावना धारण करे, जो अपनी अपेक्षा अधिक गुणवान् हैं, उनके प्रति प्रमोद-हर्षातिशय की भावना धारण करें, जो अपनो अपेक्षा अधिक गुणवान् हैं, उनके प्रति प्रमोद-हर्षातिशय की भावना धारण करें । जो जीव दुःख का अनुभव कर रहे हैं उन पर करुणाभावना रक्खें और जो अविनीत अर्थात् शठ हैं, अपने से विरुद्ध विचार और व्यवहार करते हैं, उसके प्रति मध्यस्थभाव धारण करे । तात्पर्य यह है कि इस प्रकार मैत्री आदि भावनाओं से सब के प्रति वैर-विरोध नष्ट हो जाता है। कहा भी है—'सत्त्वेषु मैत्रीं गुणीषु प्रमोदमित्यादि। हे देव ! मेरी आत्मा प्राणिमात्र पर मैत्रीभाव धारण करे, गुणी जनों को देख कर प्रमोद का अनुभव करे, दुखी जनों पर करुणाभाव धारण करे और विपरीत व्यवहार करने वालों पर मध्यस्थभाव धारण करें ॥ १४ ॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-पहले प्राणातिपातविरति आदि पाँच ब्रतों को स्थिरता के लिए सामान्य रूप से सभी ब्रतों से सम्बन्ध रखने वाली दुःखभावना का निरूपण किया गया, जिसमें यह बतलाया गया है कि हिंसा आदि का आचरण करने से इसलोक और परलोक में दुःख की प्राप्ति होती है । अब उन्हीं व्रतों की परम्परा से स्थिरता के लिए मैत्री आदि भावनाओं का प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५८० मार्गाचे "सब्बभूम - गुणाहिग - किलिस्ताना विषयसुं मित्ति प्पम्रोयकारुपमात्थाई-" इति । सर्वभूत गुणाधिक क्लिश्यमाना - ऽविनयेषु मैत्री प्रमोद कारुण्य माध्यस्थ्यानि इति । तत्र यथाक्रमं सर्वसत्वेषु मैत्रीम् गुणाधिकेषु प्रमोदम् - २ क्लिश्यमानेषु कारुण्यम् - ३ अविनयेषु माध्यस्थ्यञ्च भावयेदिति बोध्यम् । तत्र—मेद्यति स्निह्यन, इति मित्रम्, तस्य भावो मैत्री परहितचिन्तारूपा सकलप्राणिविषयः आत्मनः स्नेहपरिणामः प्रमादादन्यथा वा कृतापकरेष्वपि प्राणिषु मित्रतां हृदये निधाय " अहमेतस्य मित्रमस्मि " " एतेच मम मित्राणि सन्ति" इति नाऽहं मित्रद्रोहित्वं प्रतिपत्स्ये, मित्रद्रोहित्वस्य दुर्जनाश्रयत्वात् । तस्मात् -“सर्वप्राणिनोऽहं क्षमे - " इति सर्वसत्त्वान्प्रति भावयेत्, “सम्यग् मनोवचनकायैः सर्वसत्त्वानहं सहे" इत्येवं भावनया मित्रता यथार्थतया - ssसाद्यते । ये च मयाऽपकृताः प्राणिन स्तानपि मित्रत्वात् क्षमेऽहम् तथा च सर्वप्राणिषु मम मैत्री वर्तते, न केनापि मम वैरमिति, स चैष वैरानुबन्धः प्रसृतप्रत्यवायशास्त्राशतसंबाधो मात्सर्यविषयोदयो भूयो भूयो बिच्छिन्नबीजाङ्कुरप्रसवसमर्थोऽपि तीक्ष्णप्रज्ञाविवेका सिधाराच्छेद्यस्तिरस्कृत निखिलशेषहेतुरपि मैत्री भावनया निरवशेषं समूलघातं प्रतिहन्तव्य इति बोध्यम् । एवं सम्यक्त्वादिगुणाधिकेषु ब्रतिषु प्रमोदं हर्षातिशयं भावयेत् । सब प्राणियों पर मैत्री, अधिक गुणवानों पर प्रमोद, दुःखी जनों पर दया और अविनीतों पर माध्यस्थ्यभाव धारण करना चाहिए । जोति - स्निह्यति अर्थात् स्नेह करता है, वह मित्र कहलाता है । मित्र के भाव को मैत्री कहते हैं । दूसरे के हित का विचार करना मैत्री है । प्रत्येक प्राणी पर मैत्रीभाव होना चाहिए । प्रमाद से अथवा अन्य किसी कारण से किसी ने अपकार किया हो तो उनके प्रति भी मैत्रीभाव धारण करके ऐसा विचार करना चाहिए - मैं इसका मित्र हूँ, ये मेरे मित्र हैं, मैं अपने मित्र के साथ द्रोह नहीं करूँगा, मित्र से द्रोह करना दुर्जनों का काम है-सत्पुरुषों का नहीं । इस कारण मैं समस्त प्राणियों पर क्षमाभाव धारण करता हूँ । इस प्रकार का भाव निरन्तर धारण करने से वास्तविक मैत्रीभाव की प्राप्ति होती है । जिन्होंने मेरा अपकार किया है, वे भी मेरे मित्र हैं। उनके प्रति भी मेर मन में क्षमाभाव है । सभी प्राणियों से मेरी मैत्री है । किसी के साथ मेरा वैर या विरोध नहीं हैं । 1 वैरानुबन्ध बड़ा ही विषम है। उससे अनेक प्रकार के अनर्थों की सैकड़ों शाखाएँ फूटती हैं। ईर्ष्या-द्वेष आदि की उत्पत्ति होती है। बार-बार काटने पर भी उसकी जड़ फिर हरीवरी हो जाती हैं। बीजांकुर के समान उसकी परम्परा चलती रहती है। अतएव उसे जड़ से उखाड़ने के लिए तीव्र प्रज्ञा एवं विवेक रूपी खड्ग धारा का उपयोग करना चाहिए । मत्री भावना से ही विरोध का समूल नाश हो सकता है । Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोपिकानिर्युक्तिश्च अ० ४ सू. १४ सर्वभूतादिषु मैत्र्यादि भावनानिरूपणम् ४८१ सम्यक्त्वज्ञानचारित्र तत्र - प्रमोदस्तावत् वन्दनस्तवनप्रसंशनवैयावृत्यकरणादिभिः तपोऽधिकेषु मुनिवरेषु स्व- पर - तदुभयकृत सम्मानजन्यः सर्वेन्द्रियाभियक्त आनन्दातिरेक उच्यते । तत्र - सम्यक्त्वं तावत् तत्त्वार्थश्रद्धानस्वरूपं बोध्यम्, ज्ञानञ्चे-ष्टानिष्टप्रवृत्तिनिवृत्तिविषयक बोधरूपम् चारित्रञ्च - मूलोत्तरगुणभेदम् तपश्च बाह्याभ्यन्तरभेदेन द्विविधमवसेयम् । एतैश्चो–पर्युक्तलक्षणैः सम्यक्त्वादिभिः श्रावकापेक्षया विशिष्ठेषु श्रमणेषु स्वेन परेण तदुभाभ्यां वा कृतवन्दनादिना मुनिजनगुणोत्कीर्तनसमये एकतान श्रवणसमुत्फुल्लनयनाविर्भूतरोमाञ्च कञ्चुकितगात्रयष्ट्यादिलिङ्गेन प्रकटितो मनःप्रहर्षः प्रमोदो व्यपदिश्यते तं भावयेदिति । एवम्क्लेशमनुभवत्सु क्लिश्यमानेषु दीनेषु अनाथबालवृद्धादिषु कारुण्यं भावयेत् तत्र - कारुण्यं खलु अनुकम्पारूपमुच्यते दीनोपरि- अनुग्रहः दयादृष्टिः, दीनत्वञ्च - मानसिकशारीरिकदुःखैरभिभूतत्वं बोध्यम् । तत्र—- करुणाक्षेत्रेषु सत्वेषु मिथ्यादर्शनानन्तानुबन्ध्यादिरूपमहामोहाभिभूतेषु मतिश्रुत विभङ्गज्ञानव्याप्तेषु इष्टानिष्टप्राप्तिपरिहारवर्जितेषु अनेकदुःखपीड़ितेषु दीनकृपणा - Sनाथबालवृद्धादिषु अविजो जीव सम्यक्त्व आदि गुणों में अपने से बढ़ कर हैं, विशिष्ट व्रती हैं, उन पर प्रमोद अर्थात् हर्ष की अधिकता की भावना करनी चाहिए । सम्यक्त्व, ज्ञान, चारित्र या तप की अपेक्षा से जो अपने से अधिक हैं, उनको वन्दन करना; उनका स्तवन करना, उनकी प्रशंसा करना, वैयावृत्य आदि करना; सन्मान करना और समस्त इन्द्रियों से आनंद के अतिरेक को प्रकट करना प्रमोद कहलाता हैं । इनमें तत्त्वार्थ के श्रद्धान को सम्यक्त्व कहते हैं । इष्ट में प्रवृत्ति और अनिष्ट से निवृत्ति विषयक बोध ज्ञान कहलाता है । मूलगुणों को और उत्तर गुणों को चारित्र कहते हैं । बाह्य और आभ्यन्तर के भेद से दो प्रकार का तप है । यह सम्यक्त्व आदि श्रावकों की अपेक्षा श्रमणों में विशिष्ट रूप में पाये जाते हैं । अतएव उन्हें देखकर वन्दन आदि करना, उनके गुणों का उत्कीर्त्तन करना, एकाग्र होकर उनके प्रवचन को सुनना, नयनों का खिल उठना, हर्ष से रोमांच उत्पन्न हो जाना, इत्यादि चिह्नों से प्रकट होने वाला हर्ष प्रमोद कहलाता है । उसकी भावना करनी चाहिए । इसी प्रकार जो जीव क्लेश के पात्र बने हुए हैं, दीन हैं, अनाथ हैं, बाल या वृद्ध हैं, उनके ऊपर करुणा भाव धारण करना चाहिए । करुणा का अर्थ है अनुकम्पा । दीनों पर अनुग्रह अर्थात् दया की दृष्टि रखनी चाहिए । जो प्राणी मानसिक अथवा शारीरिक दुःखों से पीडित हैं, उन्हें दीन कहते हैं । जो करुणा के पात्र हैं, मिथ्यादर्शन एवं अनन्तानुबन्धी आदि महामोह से गुस्त हैं, कुमति कुश्रुत एवं विभंग, ज्ञान से युक्त हैं, जो इष्ट प्राप्ति और अनिष्ट परिहार से रहित हैं, अनेक दुःखों से पीडित हैं, दीन, दरिद्र, अनाथ, बाल वृद्ध हैं, उनके प्रति अविच्छिन्न करुणाभावना धारण ६१ Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८२ .. . तत्त्वार्थसूत्रे च्छिन्नं कारुण्यं भावयेत्, तथाविधं कारुण्यं भावयंश्च मोक्षोपदेशदेशकालापेक्षवस्त्राऽन्नपानप्रतिश्रयौ-षधादिभिस्तानमुगृह्णीयादिति । . अविनेयेषु शठेषु जनेषु माध्ययम् औदासीन्यम्-उपेक्षां भावयेत् । तत्र-विनीयन्ते शिक्षा ग्राहयितुं शक्यन्ते ये ते विनेया शिक्षार्हाः ये न तथा भवन्ति तेऽविनेयाः शिक्षाऽनहीं उच्यन्ते । चेतना-अपि काष्ठ कुड्या-ऽश्मसन्निभाः ग्रहण-धारणेहा-ऽपोहशून्याः मिथ्यादर्शनाभिभूता दुष्टजनविप्रलब्धा उच्यन्ते, तेषु-औदासीन्यं भावयेत्, तेषु-सदुपदेशादिकं शुद्धबीजमिवो-षरभूमिषूप्तं न किमपि फलाध यकं भवति, तस्मातेषु-उपेक्षैव कर्तव्येति भावः । तथाचोक्तम् परहितचिन्तामैत्री-परदुःखनिवारणं तथा करुणा-। परसुखतोषो मोदः-परदोषोपेक्षणमुपेक्षा ॥१॥ इति उक्तश्च सूत्रकृताङ्गे प्रथमश्रुतस्कन्धे १५-अध्ययने ३-गाथायाम्...-"मित्तिं भूएहिं कप्पए-" मैत्री भूतेषु कल्पयेत् इति । एवम्-औपपातिके १-सूत्रे २०-प्रकरणे चोक्तम् "मुप्पडियाणंदा-" सुप्रत्यानन्दाः इति । पुनस्तत्रैवोपपातिके भगवदुपदेशे चोक्तम्करनी चाहिए । करुणाभाव धारण करके उन्हें मोक्ष का उपदेश देना चाहिए तथा देश और काल के अनुसार वस्त्र, अन्न, पानी, स्थान, औषध आदि देकर उनका अनुग्रह करना चाहिए । अविनीत हैं-शठ है, ऐसे लोगों के प्रति उदासीनता का भाव धारण करना चाहिए । जिन्हें शिक्षा दी जा सकती हो, जो उनके योग्य हों, वे विनीत कहलाते हैं। जो शिक्षा के भी योग्य न हो वे अवीनीत हैं । वे चेतन होने पर भी लक्कड़ या दीवार के समान जड होते हैं । ग्रहण, धारण ईहा, अपोह से शून्य, मिथ्यात्व से गुप्त और दुष्टों द्वारा बहकाये होते हैं। ऐसे लोगों पर भी द्वेष न धारण करते हुए उदासीनता रखना चाहिए । ___ऊषर भूमि में बोया हुआ शुद्ध बीज भी जैसे फलवान नहीं होता' उसी प्रकार ऐसे लोगों को दिया हुआ सदुपदेश सफल नहीं होता । अतएव उनके प्रति उपेक्षा रखना ही उचित है कहा कभी है-'परहित चिन्ता मैत्री' इत्यादि । दूसरों के हित का चिन्तन करना मैत्री है, दूसरों के दुःख का निवारण करना करुणा है, दूसरों का सुख देखकर सुखी होना प्रमोद है और दूसरों के दोषों की उपेक्षा करना माध्यस्थ्य है । सूत्रकृतांगसूत्र के प्रथम श्रुतस्कंध के १५ वें अध्ययन में, तीसरी गाथा में कहा है'प्राणिमात्र पर मैत्रभाव धारण करना चाहिए ।' औपपातिकसूत्र के प्रथम सूत्र के वोसवे प्रकरण में कहा है-'सुप्पडियाणंदा' अर्थात् दूसरों के सुख को देखकर आनन्द का अनुभव करना चाहिए।' इसी सूत्र में भगवान् के उपदेश के Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ४ सू. १५ पञ्चवतधारिणां भावनान्तरनिरूपणम् ४८३ “साणुकोसयाए-" सानुक्रोशतया, इति । आचाराङ्गप्रकरणे श्रुतस्कंधे ८ अध्ययने ७उद्देशे ५-गाथायाञ्चोक्तम्-" "मज्झत्थो निज्जरापेही-समाहिमनुपालए" इति । 'मध्यस्थो निर्जरापेक्षी-समाधिमनुपालयेत्' इति ॥१४॥ मूलसूत्रम् --"संवेगणिव्वेयणटुं जगकायसभावा य-" ॥१५॥ छाया-"सवेगनिर्वेदार्थ जगत्कायस्वभावौ-" ॥१५॥ तत्त्वार्थदीपिका--पूर्वसूत्रे प्राणातिपातादिविरमणलक्षणव्रतस्थैर्यार्थ पञ्चव्रतसाधारणतया मैत्री कारुण्यमुदितोपेक्षाभावना प्ररूपिताः सम्प्रति- तस्यैव पूर्वोक्तपञ्चव्रतस्य स्थिरतार्थ पञ्चव्रतसाधार णतयैव भावनां प्ररूपयितुमाह "संवेगणिव्वेयणत्थं जगकायसभावा य" इति । संवेगनिर्वेदार्थम् संसारभीरुत्वलक्षणसंवेगार्थम्, वैराग्यलक्षणनिर्वेदार्थञ्च यथाक्रमं जगत्काय-स्वभावौ च, संसारलक्षणजगत्-स्वभावशरीरलक्षणकायस्वभावञ्च भावयेत्, भूयो भूयः परिचिन्तयेत् । तत्र-जगत्पदार्थस्तावत् तांस्तान् देवमानुषतिर्यङ्नारकपर्यायान् अत्यन्तं गच्छति प्राप्नोतीति जगत् प्राणिनिवहःप्रकरण में कहा है-'साणुक्कोसयाए' अर्थात् दया युक्त होकरके । आचारांगसूत्र के, प्रथम श्रुतस्कंध में, आठवें अध्ययन के सातवें उद्देशक की पाँचवीं गाथा में कहा है- 'अनगार मध्यस्थ--समभावी होकर तथा केवल कर्मनिर्जरा की ही इच्छा करता हुआ समाधि का पालन करे ।' ॥१४॥ सूत्रार्थ-'संवेगणिव्वेयणटुं' इत्यादि सूत्र-१५ संवेग और निर्वेद की वृद्धि के लिए जगत् के और शरीर के स्वभाव का चिन्तत करना चाहिए ॥१५॥ - तत्त्वार्थदीपिका--इससे पहले के सूत्र में अहिंसा आदि व्रतों की स्थिरता के लिए सामान्य रूप से अर्थात् सभी व्रतों के लिए समान रूप से उपयोगी मैत्री, प्रमोद, करुणा और माध्यस्थ्य भावनाओं का कथन किया गया, अब उन्हीं पाँचों महावतादिकी दृढ़ता के लिए समान रूप से उपयोगी अन्य भावनाओं का निरूपण करते हैं... संवेग और निर्वेद के लिए संसार के और शरीर के स्वभाव का विचार वार-वार करना चाहिए । संसार से भयभीत होना संवेग है और विषयों से विरक्ति होना निर्वेद है। इन दोनों को वृद्धि और पुष्टि के लिए अनुक्रम से संसार और शरीर के स्वभाव का चिन्तन करना चाहिए अर्थात् जगत् के स्वभाव का पुनः पुनः चिन्तन करने से संवेग की वृद्धि होती है और काय के स्वरूप का विचार करने से वैराग्य की वृद्धि होती है । विभिन्न मनुष्य तिर्यच नारक और देव पर्यायों को जो गमन करता अर्थात् प्राप्त होता रहता है, उसे जगत कहते हैं। इस व्युत्पत्ति के अनुसार जगत् का अर्थ है-जीवसमूह । अथवा Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तस्वार्थसूत्रे यद्वा-धर्माधर्माकाशकालपुग्दलादिद्रव्यसन्निवेशस्थानं जगत् उच्यते, संसार इत्यर्थः । चीयते यः स काय, चीयते वाऽस्मिन् अवस्थादिकमिति कायः शरीरम्, जगच्च - कायश्चेति जगत्कायौ तयोः स्वभावः - स्वरूपम् जगत्का यस्वभावः तौ चेति शब्दार्थः || १५ || तत्त्वार्थनिर्युक्तिः -- पूर्वं हिंसादितो निवृत्तिलक्षणत्रतपञ्चकदृढतार्थे पञ्चव्रत साधारणतयैव प्राणिमात्रादिषु मैत्र्यादिभावनाः प्रतिपादिताः सम्प्रति-तथाविधहिंसाद्य कुशलनूतनकर्मादाननिवृत्तिपरायणपञ्चत्रतधारिणां क्रियाविशेषप्रणिधानार्थं भावनान्तरं प्रतिपादयितुमाह - "संवेगणिव्वेयणत्थं जगकायसभावा य" इति ४८४ संवेगनिर्वेदार्थम् जगत्कायस्वभावौ च पञ्चव्रतधारीजीवो भावयेत् । तत्र - संवेगार्थं गत्स्वभावं भावयेत्, वैराग्यार्थञ्च कायस्वभावं भावयेत् । तत्र संवेगस्तावत् संसारभीरुत्वादिलक्षणः नानाविधोच्चावचप्राणिजातजन्म-मरणजरादिपीडाक्लेश कर्मविपाकपरिपूर्णसंसारसन्त्रासइति भावः । निर्वेदस्तु – वैराग्यरूपः शरीर निष्प्रतिकर्मतादिलक्षणो बोध्यः, वक्ष्यमाणवास्तुक्षेत्रादिदशविधबाह्योपधिषु एव वक्ष्यमाणरागद्वेष दिचतुर्दशाभ्यन्तरोपधिषु चाऽनभिषङ्गः मूर्च्छाराहित्यम् अलोभात्मकः आत्मनः परिणाम इति भावः । धर्म, अधर्म, आकाश, काल और पुद्गल आदि के रहने का जो क्षेत्र - स्थान है, वह भी जगत् कहलाता है जिसे संसार कहते हैं । जिसका उपचय होता है, वह 'काय' कहलाता है, अथवा जिसमें अवस्था आदि का उपचय होता है, उसे काय कहते हैं । काय का अर्थ 'शरीर' है । संवेग और निर्वेद को बढाने के लिए जगत् के और शरीर के स्वरूप का बार-बार विचार करना चाहिए ॥ १५ ॥ तत्वार्थनियुक्ति — इससे पूर्व हिंसापरित्याग आदि पाँचों व्रतों की दृढता के लिए पाँचों महाव्रत आदि के लिए साधारण मैत्री आदि भावनाओं का प्रतिपादन किया गया । अब हिंसा आदि अशुभ नवीन कर्मबन्ध की निवृत्ति में तत्पर पंचमहाव्रत धारी साधुओं की क्रियाविशेष के प्रणिधान के हेतु अन्यभावनाओं का प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं पाँच महाव्रतों आदि को धारण करने वाला जीव संवेग और निर्वेद के लिए जगत् के और शरीर के स्वरूप का चिन्तन करे । अर्थात् संवेग के लिए जगत् के स्वभाव का और निर्वेद के लिए शरीर के स्वभाव का विचार करे । संसार के प्रति भीरुता होना संवेग है अर्थात् नाना प्रकार के उच्च और नोच प्राणियों के जन्म, मरण, जरा पीडा, क्लेश एवं कर्मविपाक से परिपूर्ण संसार के त्रास का विचार करना संवेग है । वैराग्य को निर्वेद कहते हैं । इसका तात्पर्य है शरोर का साज-श्रृंगार आदि न करना । आगे कहे जाने वाले क्षेत्र, वास्तु, आदि दस प्रकार की बाह्य उपधि में और राग Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०४ सू० १५ पञ्चवतधारिणां भावनान्तरनिरूपणम् ४८५ तत्र-जगत्स्वभावस्तु-प्रियवस्तुविप्रयोग-विप्रियवस्तुसंप्राप्तिसमभीप्सिताऽलाभदारिद्रयदौर्भाग्यदौर्मनस्यवधबन्धनाभियोगाऽसमाधिदुःखसंवेदनलक्षणो वर्तते । एवं संसारे खलु संसारिणां सर्वस्थानानि अशाश्वतानि भवन्ति, धर्माधर्मादिद्रव्याणाञ्च परिणामित्वात् अनन्तपर्यायरूपेण गमनात्, तेष्वपि-धर्मादिषद्रव्येषु परिणामानित्यतां भावयेत् । कायस्वभावस्तावत्-मातापित्रोः रजः शुक्रमेकीभूतं सद् गर्मजन्मनां प्राणिनां शरीरतया परिणतं भवति, इत्यादिलक्षणः, संमूर्च्छनोपपातजन्मनां प्राणिनां पुनरुत्पत्तिदेशावगाढस्कन्धादाननिर्माणानि शरीराणि नानाकाराणि अशुभपरिणामवन्ति परिशटनोपचयत्वात् विनश्वराणि भवन्ति इत्येवं लक्षणश्च वोध्यः । परमार्थतस्तु-जीवाजीवद्रव्याणि जगत् पदेनोच्यते, तेषां पुद्गलद्रव्यादीनां स्वभावाः अनादिसादियुक्ताः प्रादुर्भावतिरोभावस्थित्यन्यतानुग्रहविनाशात्मका भवन्ति । तथाहि-जीवस्यासंख्येयद्वेष आदि चौदह प्रकार की आन्तरिक उपधि में आसक्ति-ममता न होना । तात्पर्य यह है कि निर्लोभतारूप आत्मा का परिणाम निर्वेद कहलाता है । प्रिय पदार्थ का वियोग हो जाना, अप्रिय का संयोग होना इष्ट की प्राप्ति न होना, दरिद्रता होना, दुर्भाग्य होना, दुर्मनस्कता होना, वध, बन्धन, अभियोग, असमाधि और दुःख का अनुभव होना, ऐसा जगत् का स्वभाव है। संसार के सभी स्थान अशाश्वत हैं । कोई भी जीव या अजीव का ऐसा पर्याय नहीं जो स्थायी हो । धर्म और अधर्म आदि सभी द्रव्य परिणमनशील हैं । उनमें निरन्तर परिवर्तन होते रहते हैं । अतीतकाल में एक-एक द्रव्य की अनन्त अवस्थाएँ हो चुकी हैं और यह क्रम एक क्षण भी कभी रूकता नहीं है । इस प्रकार धर्म आदि छहो द्रव्यों में परिणति नित्यता की भावना करे, अर्थात ऐसा विचार करे कि आत्मद्रव्य अजर अमर अविनाशी और नित्य होने पर पर्यायों की उपेक्षा से क्षण क्षण में रूपान्तरित होता रहता है । कभी देव कभी मनुष्य कभी तिर्यच और नारक पर्याय को धारण करता है और वहाँ विविध प्रकार की आधि-व्याधियों को भोगता है। इसी प्रकार अन्य द्रव्यों की नित्यानित्यता का भी चिन्तन करे । ___ काय के स्वभाव का इस प्रकार विचार करे-माता और पिता का रज और वीर्य जब मिश्रित होता है, तो वह गर्भज प्राणियों के रूप में परिणत हो जाता है ! संमूर्छिम और उपपात जन्म वाले जीवों के शरीर उत्पत्ति क्षेत्र में रहे हुए पुद्गलस्कंधों को ग्रहण करने से निर्मितहोते हैं । वे शरीर विविध आकारों के और अशुभ परिणमन वाले होते हैं। उनमें अपचय और उपचय अर्थात् बिछुड़ना और मिलना होता रहता है और वे सब विनश्वर होते हैं । वास्तव में तो जगत् शब्द से जीवऔर अजीव द्रव्यों का ग्रहण होता है । उन पुद्गल आदि द्रव्यों के स्वभाव अनादि-सादि युक्त होते हैं। प्रादुर्भाव (प्रगट) होना और तिरोभाव (छिपना) होना फिर भी द्रव्य रूप से स्थिति रहना, अन्य का अनुग्रह करना और पर्याय से विनष्ट होना, यह सब द्रव्यों का स्वभाव है । Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सस्थासूत्रे प्रदेशत्व चेतनावत्त्वज्ञानवत्त्वादिः खलु परिणामोऽनादिर्भवति, कश्चित्पुनः परिणामस्तस्यैव जीवस्य देवत्व-मनुष्यत्वादिलक्षणः सादिर्भवति । पुद्गलद्रव्यस्यापि–मूर्तत्वरूप-रस-गन्ध-स्पर्शादिमत्त्वलक्षणः परिणामोऽनादिः किन्तु-घटपटादिपर्यायलक्षणः परिणामस्तु सादिर्भवति । एवम्-धर्माधर्मरूपद्रव्यद्वयस्य लोकाकाशव्यापकत्वादिस्तावत् परिणामोऽनादिः । जीवपुद्गलादिगति स्थतिनियामकस्य तस्य तावद् धर्माधर्मेद्रव्यद्वयस्य गतिस्थितिपरिणतिमज्जनितः परिणामः पुनः सादिर्भवति । एवं-लोकाकाशस्यापि-अमूर्तत्वासंख्येयप्रदेशवत्त्वादिरनादिः परिणामः । अवग्राहकद्रव्यजनितः परिणामः पुनरवगाहलक्षणः सादिर्भवति । इत्येवं रीत्याऽनादिसादिपरिणामविशिष्टः पर्यायान्तरोत्पादलक्षणः प्रादुर्भावो द्रव्याणां भवति । तिरोभावस्तु-सन्ततिरूपेणावस्थितौ वैस्रसिको विनाशइत्यादिरूपो भवति । स्थिनिधौ व्यं तेषां द्रव्याणामनादिः परिणामः । एवम्-सर्वेषां द्रव्याणां परस्परं भेदलक्षणोऽन्यत्वरूपः परिणामोऽनादिः सम्भवति । जीवानाञ्च-परस्परोपकारादिलक्षणः परिणामोऽनादिः । विनाशस्तु-प्रायोगिकः परिणामः सादिर्वर्तते । __ असंख्यातप्रदेशवत्त्व, ज्ञानवत्त्व आदि जीव के अनादि परिणाम हैं । उसके कोई-कोई परिणाम, जैसे देवत्व, मनुष्यत्व आदि, सादि भी होते हैं। इसी प्रकार पुद्गल द्रव्य का मूतत्त्व रूप, रस, गंध, और स्पर्शवत्व परिणाम अनादि है, घट-पट आदि पर्याय रूप परिणाम सादि है। धर्म और अधर्म द्रव्य का लोकाकाशव्यापकत्व आदि परिणाम अनादि है । ये द्रव्य जीवों और पुद्गलों की गति और स्थिति के नियामक हैं, अतएद गतिशील और स्थितिशील जीव-पुद्गलों के परिणमन से उत्पन्न होने वाला धर्मद्रव्य और अधर्मद्रव्य का वह परिणाम सादि है । इसी प्रकार लोकाकाश का अमूर्तत्व एवं असंख्यातप्रदेशवत्वपरिणाम अनादि है। किन्तु अवगाहक द्रव्यों के निमित्त से उत्पन्न होने वाला अवगाह परिणाम सादि है। इस प्रकार द्रव्यों में पूर्वपर्याय का विनाश और उत्तर पर्याय का उत्पाद रूप सादि परिणाम होना ही प्रादुर्भाव और तिरोभाव है । अर्थात् नवीन पर्याय की उत्पत्ति को प्रादुर्भाव कहते हैं और पूर्वपर्याय के विनाश को तिरोभाव कहते हैं। यह सभी द्रव्यों में निरन्तर होते रहते हैं । वस्तु संतान (द्रव्य) रूप से अवस्थित रहती है, फिर भी उसमें स्वाभाविक और कारण जन्य विनाश होता ही रहता है। स्थिति या ध्रौव्य सभी द्रव्यों का अनादि परिणाम है । इसी प्रकार छहों द्रव्यों में परस्पर भिन्नता रूप जो परिणाम है, वह भी अनादि है, अर्थात् अनादि काल से प्रत्येक द्रव्य का ऐसा स्वरूप है कि वह किसी अन्य द्रव्य के रूप में परिणत नहीं होता । परस्पर में उपकार करना, यह जो जीव द्रव्य का परिणाम है, वह भी अनादि कालिन है । जीव का सादि परिणाम तो पर्यायों के रूप में स्पष्ट ही है । Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ४ सू. १५ पञ्चप्रतधारिणां भावनान्तरनिरूपणम् ४८७ इत्येवं तावत् पुनःपुनरालोच्यमानः खलु जगत्स्वभावः संसारतो भीरूत्वलक्षणाय संवेगाय सम्पद्यते,अज्ञानहिंसादिचोष्टितानां संसारानन्तफलदोषदर्शनात् तदुच्छेदार्थमहर्निशं संवेगमेव भावयतीति भावः । अचेतनानामपि नित्यानित्यमूर्तामूर्तरूपरसगन्धस्पर्शशब्दसंस्थानादिपरिणामशुभाशुभकल्पनानामनायसन्तानकस्वभावत्वमनुभवन् अरक्तमूढद्विष्टो जगद् अन्यायन्यायचेष्टितानि भीति युक्तानि अभयभूतानि च भावयन् संवेगवान् भवतीति भावः । एवम्-कायस्वभावस्तावद् अनित्यताजन्मप्रभृतिविनश्वरता बालकुमारयौवनप्रौढस्थविरावस्था पूर्वपूर्वावस्थोपमर्दैनो-त्तरोत्तरावस्थास्वरूपं प्रतिपद्यन्ते, तस्मादायुषः परिसमाप्तिपर्यन्तं शरीरस्य परिणामानित्यत्वं भावयेत् तदनन्तरं क्रोधेन वह्निना वा श्वानगृह्मादिशकुन्तसम्पातेन वा वाता-तपशोषणेन वा विघटितः शरीराकारपरिणत पुग्दलप्रबन्धो घणुकादिस्कन्धभेदेन परमाणुपर्यवसानेन विभक्तत्वादनित्य उच्यते । बहुकालमपि चैष कायः कुङ्कुमा-ऽगुरु-कपुर-कस्तूरिका-ऽनुलेपनमिष्टान्न-पान-वस्त्राऽऽच्छादनादिना उपलालितः पालितश्चा-ऽकाण्ड एव विध्वंसमासादयति इत्येवं भावयतश्च शरीरे निर्ममत्वं इस प्रकार बार-बार जगत् के स्वभाव का चिन्तन किया जाय उससे संवेग की प्राप्ति होती है । तात्पर्य यह है कि अज्ञान एवं हिंसा आदि कृत्यों का अनन्त संसार रूप फल-दोष दिखाई देने से उनके त्याग के लिए रात-दिन संवेग की ही भावना होती है । संवेगवान् व्यक्ति जब यह अनुभव करता है कि अचेतन पदार्थों की भी नित्य-अनित्य, मूर्त-अमूर्त, रूप, रस गंध, स्पर्श, शब्द, संस्थान आदि परिणाम की शुभ-अशुभ परिणति होती है। राग-द्वेष से रहित होकर अन्यायपूर्ण चेष्टाएँ भययुक्त हैं और न्यायसंगत चेष्टाएँ अभय रूप हैं, इस प्रकार की भावना करता हुआ संवेगवान् होता है। काम के स्वभाव का विचार इस प्रकार करना चाहिए-यह शरीर अनित्य है। जन्मकाल से लगाकर विनाशशील हैं । इसमें कमी बाल्यावस्था, कभी कुमारावस्था, कभी यौवनावस्था, कभी प्रौढावस्था और कभी वृद्धावस्था उत्पन्न होती है ! पूर्व-पूर्व अवस्था को विनष्ट करके आगेआगे की अवस्थाएँ उत्पन्न होती हैं ! इस प्रकार यह शरीर आयु की समाप्ति पर्यन्त अनित्य है ! तत्पश्चात् क्रोध से, आग से, श्वान या गीध आदि पक्षियों के निमित्त से, हवा और धूप से सूख कर शरीर के आकार में परिणत हुए पुद्गलस्कंध बिखर जाते हैं । बिखरते-बिखरते द्वचणुक आदि रूप धारण करते हुए अन्त में परमाणुओं के रूप में विभक्त हो जाते हैं इस प्रकार यह शरीर अनित्य है! दीर्घ काल तक इस शरीर का कुंकुम, अगर, कपूर' कस्तूरी, आदि का लेपन करके, मिष्टान्न, पान, वस्त्राच्छादन आदि से लालन-पालन किया जाता है, फिर भी असमय में ही विध्वंस को प्राप्त हो जाता है । Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८८ तस्वार्थसूत्रे भवति । ततश्च-संवेगवैराग्ये भवतः । किच्चा-ऽन्यः खलु कायस्वभावो दुःखहेतुत्वं भवति । तत्र-पीडारूपबाधालक्षणं दुःखम्, सा च बाधा शरीरस्वान्ताश्रया भवति, ततश्च-यावत्कालपर्यन्तं शरीरं तिष्ठति तावदपि शरीराश्रयो दुःखोपभोगो न व्यवच्छिन्नो भवति कर्मपुग्दलात्मप्रदेशानां परस्परानुगतौ नीरक्षीरवदविभागे सति आत्मनः कर्मपुग्दलहेतुको दुःखानुभवो भवति, ततश्च कायस्य दुःखहेतुतां भावयन् भव्यआत्माऽस्य शरीरस्या-ऽऽत्यन्तिकोच्छेदाय प्रयतते । एवं निःसारत्वमपि कायस्वभावो वर्तते, तथाहि त्वङ् मांस-मज्जादिपटलभेदेन परिवेष्ट्यमानेऽपि अस्मिन्-शरोरे कदलोगर्भ इव मेदोऽस्थिपञ्जराऽऽन्त्रजजलमलमूत्रकफपित्तमज्जादिसमुदाये न कोपि सारभागः समुपलभ्यते, अपितु--निःसार उपलभ्यते खलु अकालभङ्गुरोऽयं काय इत्येवं भावयतः शरीरे मूर्छालक्षणेऽभिष्वङ्गो न भवतीति । एवम्-अशुचित्वमपि कायस्वभावो वर्तते, तत्रा-ऽशुचित्वञ्च-लोकप्रसिद्धं शरीरे एवं बाहुल्येन दरीदृश्यते । तथाहि-गर्भव्युत्क्रान्तिकमानुषशरीरस्य खलु मूलं कारणं शुक्रशोणिते भवतः, तदनन्तरञ्च तयोरेव शुक्ररजसो कलल–बुदबुझांसपेशीप्रभृतिपरिणामः किञ्चि न्मासानन्तरं शिरः पाणिपादाद्यवयवाऽभिव्यक्तिमातृभक्षिताहारनिःस्यन्दप्रवाहपूरितरसहरणीकुल्या इस प्रकार चिन्तन करने से शरीर के प्रति जो ममत्व होता है, वह दूर हो जाता है । इससे संवेग और वैराग्य की उत्पत्ति होती है। इसके अतिरिक्त यह शरीर दुःखों का कारण है । पीडारूप बाधा को दुःस्व कहते हैं। वह बाधा दो प्रकार की होती है-शरीर के आश्रय से और मन के आश्रय से । यह शरीर जब तक विद्यमान रहता है तब तक दुःख से छुटकारा नहीं मिल सकता। कर्म के पुद्गल और आत्मा के प्रदेश जब मिलते हैं और दूध-पानी की तरह एक मेक होकर रहते हैं तो कर्म-पुद्गलों के निमित्त से दुःख का अनुभव होता है। इस प्रकार यह शरीर दुःख का कारण है, ऐसी भावना करता हुआ भव्य जीव शरीर के अत्यन्त विनाश के लिए प्रयत्न करता है अर्थात् ऐसी साधना करता है जिससे शरीर के साथ का संबंध सदा के लिए नष्ट हो जाय ! यह शरीर निस्सार भी है । त्वचा (चमड़ी) मांस, मज्जा आदि से वेष्टित इस शरीर में, जो कि मेद, अस्थिपंजर, आंतों, जल, मल, मूत्र, कफ, पित्त, मज्जा आदि का समुदाय है, कदली स्तंभ के समान निःसार है, इसमें कुछ भी सार नहीं है ! अपितु अकाल में ही नष्ट हो जाने वाला यह शरीर निस्सार ही प्रतीत होता है। ऐसी भावना करने वाले के चित्त में शरीर के प्रति आसक्ति नहीं रहती। यह शरीर अशुचि अर्थात् अपवित्र भी है । लोक में जो अशुचि के रूप से प्रसिद्ध है. शरीर के अन्दर ही उसकी बहुलता देखी जाती है गर्भज मनुष्य के शरीर का मूल कारण शुक्र और शोणित है । तत्पश्चात् उन्हीं शुक्र और शोणित का कलकल, बुद् बुद्, मांसपेसी आदि के Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकनियुक्तिश्च अ० ४ सू. १५ पञ्चव्रतधारिणां भावनान्तरनिरूपणम् ४८१ मलिकया परिप्रापिताऽशेषरसास्वादनपरिवर्यमानपोषः पुरीषमध्यासीनः परिपूर्णावयवोपचितः सन् परिपाकवशान्मातृगर्भयोनिविवरनिर्गतः मातृदुग्धाहाराऽऽसेवनोपचितशोणितमासकीकसासंघातः पुरीपमूत्रयुक्तः श्लेष्मपित्तवायुधातुवैषम्यप्रकोपोदभूतशोथः, गण्डौष्ठतलादिसंस्पर्शाद्वा गलच्छोणितलवलसिकापूयपटलप्रायपरिणामः सर्वावस्थासु-अशुचिरेक्काय इत्येवं भावयेत् । इत्येवं भावयतश्च पूर्वोक्तलक्षणसंवेगवैराग्ये भवतः । तत्रा-ऽऽरम्भपरिग्रहेषु दोषदर्शनादरतिधर्मे बहुमानो भवति,शरीरभोगसंसाराभ्यां च निर्विष्णता वैराग्यभावः वैमुख्यमुद्रेगः सभ्भवतीति भावः ॥ मूलसूत्रम्-"देवा चउन्विहा, भबणवइ-वाणमंतर-जोइसिय वेमाणियभेया-"॥१६॥ छाया --"देवाश्चतुर्विधाः भनपतिवानव्यन्तरज्योतिष्क-वैमानिकमेदात्-"॥१६॥ तवार्थदीपका-नवविधेषु जीवादितत्वेषु क्रमप्राप्तं चतुर्थ पुण्यतत्त्वं प्ररूपयितुं चतुर्थाध्यायं कृतः तत्र-पुण्यतत्त्वं सविशेष प्ररूप्य तत्फलभूतां देवगति प्ररूपयितुं प्रथमं देवभेदान् प्ररूपयति-"देवा चउन्विहा, भवणवइ-वाणमंतर-जोइसिय-वेमाणियभेया-" इति । देवाःरूप में परिणमन होता है । कुछ महीनों के पश्चात् शिर, हाथ, पैर, आदि अवयव प्रकट होते हैं । गर्भ में स्थित जीव माता के द्वारा खाये हुए आहार के रस को रसहरणी नाड़ी के द्वारा ग्रहण करता है और उसी से अपना पोषण प्राप्त करता है । वह .मैले में निवास करता है । जब अवयव परिपूर्ण हो जाते हैं तब परिपक्व होकर माता के गर्भ से बाहर निकलता है। फिर माता के दूध का आहार करके उसमें रुधिर मांस आदि धातुओं का उपचय होता है । मलमूत्र से युक्त होता है । क्या, पित्त एवं वात रूप धातुओं की विषमता के प्रकोप से उसमें सूजन उत्पन्न हो जाती है ! गंड, ओष्ठ तलादि के स्पर्श से रक्त बहने लगता है, पीव हरता है ! इस प्रकार यह शरीर सभी अवस्थाओं में अशुचि ही बना रहता है। ऐसी भावना करनी चाहिए । इससे संवेग वैराग्य की उत्पत्ति और वृद्धि होती है । तात्पर्य यह है कि आरंभ परिग्रह आदि में दोष देखने से उनके प्रति अरुचि और धर्म में बहुमान उत्पन्न होता है । शरीर-भोग और संसार से विरक्ति होती है, विमुखता होती है, उद्वेग उत्पन्न होता है ॥१५॥ सूत्रार्थ---'देवा चउन्विहा' इत्यादि सूत्र १६ देव चार प्रकार के हैं ....भवनपत्ति, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क ओर वैमानिक ॥१६॥ तत्त्वार्थदीपिका--जीव आदि नौ तत्त्वों में से क्रमप्राप्त चौथे पुण्यतत्त्व की प्ररूपणा करने लिए चौथे अध्याय का निर्माण किया गया है । इसमें विशिष्ट रूपसे पुण्यतत्त्व की प्ररूपणा करके पुण्य के फल से प्राप्त होने वाली देवगति की प्ररूपणा करने के लिए सर्वप्रथम देवों के भेद कहते हैं ६२ Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्यसूत्रे देवगतिनामकर्मोदयेऽभ्यन्तरे हेतौ सति बाह्यविभूतिविशेषैीपपर्वतसमुद्रादिषु प्रदेशेषु यथाकामं दीव्यन्ति-क्रीडन्तीति देवाः, पचादित्वादच् प्रत्ययः, ते चतुर्विधा सन्ति, भवनपति-वानव्यन्तरज्योतिष्क-वैमानिकभेदात् तथाच-भवनपतयः–वानव्यन्तराः ज्योतिष्काः-वैमानिकाश्चेत्येवं चतुविधा देवाः सन्तीति भावः ॥ १६ ॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्वं तावद् यथाक्रमं पुण्यतत्त्वस्वरूपं सविस्तरं प्ररूपितम्, सम्प्रतिपुण्यकर्मफलभूतां देवगतिं प्ररूपयितुं प्रथमं देवभेदान् आह-"देवा चउबिहा, भवणवइ-वाणमंतर-जोइसिय-वेमाणियभेया-,, इति । देवाः-देवगतिपुण्य नाकर्मोदये सति द्वीपपर्वतादिविशेषदिव्यप्रदेशेषु दीव्यन्ति-क्रीडन्ति-रमन्ते, इति देवाः, यथेष्ट विचरणशीलत्वात् सततक्रीडासक्तमानसा भवन्ति । अथवा-दीव्यन्ति द्योतन्ते इति देवाः, अत्यन्तभास्वरशीलत्वाद्-अस्थि-मांसा-ऽसृङ्-मज्जादिरहितत्वेन परमरमणीय सर्वाङ्गोपाङ्गत्वाच्चेति । यद्वा-विद्या-मन्त्रा-ऽञ्जनादिकं विनापि पूर्वकृत- तपःसापेक्षजन्मप्राप्त्यनन्तरमेव निरालम्बाकाशातिशयगतिचारिणः खलु देवा भवन्ति, दिवुक्रीडाविजिगीषाव्यवहारद्युतिस्तुतिमोदमदस्वप्नकान्तिगतिषु इत्यनुशासनात्, तेषामतिशयगतिश्चागमे प्रतिपादिता वर्तते । तथाचोक्तम्-व्याख्याप्रजप्तौ भगवतीसूत्रे ११ शतके १०-उद्देशके-"के महालए णं भंते ! लोए पण्णत्ते ? गोयमा ! अयंच णं देव चार प्रकार के हैं- भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक । आभ्यन्तर कारण देवगतिनामकर्म का उदय होने पर बाह्य विभूतियों से द्वीप, पर्वत, समुद्र आदि प्रदेशों में इच्छानुसार जो क्रीडा करते हैं, वे देव कहलाते हैं। (पचादि गण) में पाठ होने से देव शब्द में अच् प्रत्यय हुआ है । देवों के पूर्वोक्त चार प्रकार हैं ॥१६॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-पहले विस्तारपूर्वक पुण्यतत्त्व को प्ररूपणा की गई है । अब पुण्यकर्म के फल देवगति की प्ररूपणा करने के लिए सर्वप्रथम देवों के भेद कहते हैं। देवगति नामक पुण्य नामकर्म के उदय से द्वीप पर्वत आदि दिव्य प्रदेशों में जो क्रीड़ा करते हैं, वे देव कहलाते हैं। यथेष्ट विचरण करने के स्वभाव वाले होने से उनका मन सदैव क्रीड़ा में आसक्त रहता है। __ अथवा दीव्यन्ति का अर्थ है- द्योतन्ते । अत्यन्त तेजोवान् होने से और अस्थि, मांस. रुधिर, मज्जा आदि से रहित होने के कारण जिनके सभी अंगोपांग अत्यन्त रमणीय होते हैं वे देव कहलाते हैं । अथवा विद्या, मंत्र एवं अंजन आदि के बिना ही पूर्वकृत तप के प्रभाव से जो जन्मकाल से ही बिना आलम्बन के आकाश में गमन करते हैं, वे देव कहलाते हैं । व्याकरण शास्त्र के अनुसार 'दिवु' धातु के अनेक अर्थ होते हैं, जैसे-क्रीड़ा, विजिगीषा (जीतने की इच्छा), व्यवहार, युति, स्तुति, मोद, मद, स्वप्न, कान्ति और गति ।। Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोषिकानियुक्तिश्चम० ४ सू. १६ देवमेदनिरूपणम् ४९१ जंबुद्दीवे दीवे सव्वदीवसमुद्दाणं मज्झे खुड्डुलए पण्णत्ते, तेणं कालेणं तेणं समएणं छद्देवामहिइढिया जंबुद्दीवे दीवे मंदरपव्वए मंदरचूलियं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ताणंचिठेज्जा, अहेणं चत्तारि दिसाकुमारी महयरियाओ चत्तारि बलिपिंडे गहाय जंबुद्दीवस्स दीवस्सचउसु वि दारेसु बहियाभिमुहीओ ठिच्चा ते चत्तारि बलिपिंडे जमगसमगं बहियाभिमुहे पवाहेज्जा, पभू णं गोयमा-! तओ एगमेगे देवे ते चत्तारि वि बलिपिंडे धरणितलमसम्पत्ते खिप्पामेव पडिसाहरित्तए, तेणं गोयमा ! उक्किट्ठाए जाव देवगतीए एगे पुरत्थाभिमुहे, पयाते, एवं-छस्सु वि दिसासु पयाता, तेणं कालेणं तेणं समएणं वाससहस्साउए दारए पयाते, तए णं तस्स दारगस्स अम्मापियरो पहीणा भवंति, णो चेवणं ते देवा लोयंत संपाउणंति, तए णं तस्स दारगस्स आउए पहोणे भवइ, णो चेव णं ते देवा लोयंत संपाउणंति, तएणं तस्स दारगस्स अद्विमिजा पहीणा भवंति, णो चेव णं ते लोयंत संपाउणंति, तएणं तस्स दारगस्ससमत्ते वि कुलवंसे पहीणे भवइ, णोचेव णं ते लोयंत संपाउणंति, तए णं तस्स दारगस्स नामगोत्तेवि पहीणे भवइ, नो चेव णं ते लोयंत संपाउणंति, तेसिं गं भंते ! देवाणं किं गए बहुए अगए बहुए ? गोयमा ! गए बहुए नो अगए बहुए, गताओ से अगए असंखिज्जइभागे,अगताओ से गए असंखेज्जगुणे, एवं महालए गोयमा ! लोए पण्णत्ते-,, इति । कियन्महान् खलु भदन्त ! लोकः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! अयञ्च खलु जम्बूद्वीपो द्वीपः सर्वद्वीपसमुद्राणां मध्ये क्षुल्लकः प्रज्ञप्तः, तस्मिन् काले तस्मिन् समये खलु षड्देवा महर्द्धिकाः जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरपर्वते मन्दरचूलिका सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्य तिष्ठेयुः, अथ खलु चतस्रो दिक्कुमार्यो महत्तरिकाश्चतुरो बलिपिण्डान् गृहीत्वा जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य चतुर्वपि द्वारेषु बहिरभिमुख्यः स्थित्वा तान् चतुरो बलिपिण्डान् युगपद् बहिरभिमुखान् प्रवाहयेयुः । प्रभुगौतम ! तत एकैको देवस्तान् चतुरोऽपि बलिपिण्डान् धरणितलमसंप्राप्तान् क्षिप्रमेव प्रतिसंहर्तुम् ? ते गौतम ! उत्कृष्टया यावद् देवगत्या एको देवः पूर्वाभिमुखः प्रयातः, देवों की विशिष्ट गति का वर्णन आगमों में किया गया है। व्याख्याप्रज्ञप्तिभगवतीसूत्र के ग्यारहवें शतक के दसवें उद्देशक में कहा है प्रश्न-भगवन् ! लोक कितना बड़ा है ? ___ उत्तर-गौतम ! यह जम्बूद्वीप नामक द्वीप समस्त द्वीपों और समुद्रों के अन्दर है और सब से छोटा है । किसी काल और किसी समय में छह महान् ऋद्धि के धारक देव जम्बूद्वीप में, मेरुपर्वत की चोटी को सब ओर से घेर कर खड़े हों। इधर चार बड़ो दिशाकुमारियाँ चार बलिपिण्डों को ग्रहण करके जम्बूद्वीप के चारों द्वारों पर बाहर की ओर मुख करके खड़ी होकर उन चारों बलिपिण्डों को एक साथ छोड़ दें। तो हे गौतम ! उन छह देवों में से एक-एक देव उन चारों बलिपिण्डों को धरती पर प्राप्त होने से पहले ही, Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ एवं-षट्स्वपि दिक्षु प्रयाताः । तस्मिन् काले तस्मन् समये खलु वर्षसहस्रायुष्को दारकः प्रयातः, ततस्तस्य दारकस्य मातापितरौ प्रहीणौ भवतः नैव ते देवा लोकान्तं संप्राप्नुवन्ति, । ततस्तस्य दारकस्यायुः प्रहीणं भवति नैव ते देवा लोकान्तं सम्प्राप्नुवन्ति, तत स्तस्य दारकस्याऽस्थिमज्जाः प्रहीणा भवन्ति, नैव ते देवा लोकान्तं सम्प्राप्नुवन्ति, ततस्तस्य दारकस्य सप्तमोऽपि कुलवंशः प्रहोणो भवति नैव ते देवा लोकान्तं सम्प्राप्नुवन्ति । ततस्तस्य दारकस्य नामगोत्रमपि प्रहीणं भवति नैव ते देवा लोकान्तं सम्प्राप्नुवन्ति । तेषां खलु भदन्त ! देवानां किं गतं बहुकम् अगतं बहुकम् ? गौतम ! गतं बहुकम् न-अगतं बहुकम, गतात् तद् अगतम् असंख्येयभागाः । अगतात् तद् गतम् असंख्येयगुणम् ____ "एवं-महान् गौतम ! लोकः प्रज्ञप्तः, इति । एवं-देवानां विमानमहत्वञ्च २-द्वितीयपदे प्रज्ञापनायामुक्तम्-के महालया णं भंते ! विमाणा पण्णत्ता ! गोयमा ! अयं णं जम्बुद्दीवे दीवे सव्वदीवसमुदाणं मज्झे खुड्डुलए, देवे महिड्डिए जाव महानुभागे जाव इणामेवत्तिकटु केवलकप्पं जंबुद्दीवं दीवं तिहिं अच्छराणिवातेहिं तिसत्तखुत्तो अणुपरियद्वित्ता गं हव्वमागच्छेज्जा, सेणं देवे ताए उकिट्टाए तुरियाए चंडाए चवलाए सीहाए उदुयाए शीघ्रतापूर्वक झेल सकता है, ग्रहण कर सकता है। देवों की गति इतनी तीव्र होती है। ऐसी तीव्र गति से एक देव पूर्व दिशा की ओर चला, इसी प्रकार छहों देव छहों दिशाओं में रवाना हुए । उस काल और उस समय में एक हजार वर्ष की आयु वाला एक बालक उत्पन्न हुआ उसके माता-पिता मृत्यु को प्राप्त हो गए। फिर भी उस उत्कृष्ट गति से जाते हुए वे देव लोग के अन्त तक नहीं पहुँचे । तत्पश्चात् उस बालक की आयु पूर्ण हो गई। तब तक देव उसी तीव्र चाल से चलते ही गए । फिर भी वे लोक के अन्त तक नहीं पहुँच पाये। तत्पश्चात् समय बीतने पर उस बालक का नाम-गोत्र भी मिट गया । तब तक निरन्तर चलते-चलते भी वे देव, लोक का अन्त नहीं पा सके । प्रश्न-भगवन् ! उन देवों ने जो फासला तय किया बह अधिक है, या जो फासला तय करना शेषरह गया, वह अधिक है ? उत्तर-हे गौतम ! तय किया हुआ फासला अधिक है तय न किया हुआ फासला अधिक नहीं है । तय को हुई दूरी से तय न की हुई दूरी असंख्यातवाँ भाग है तय न की हुई दूरी से तय की हुई दूरी असंख्यातगुणी है । हे गौतम ! लोक इतना बड़ा है; अर्थात् इससे कल्पना की जा सकती है कि यह लोक कितना महान् है ! इसी प्रकार प्रज्ञापना सूत्र के द्वितीय पद में देवों के विमानों की विशालता प्रदर्शित करने के लिए कहा है Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०४ सू० १६ देवमेदनिरूपणम् ४९३ जयणाए छेयाए दिवाए देवगतीए जाव एगाहं वा वियाहं वा तियाहं वा उक्कोसेणं छम्मासे वीइवएज्जा, अत्थेगइयं विमाणं वीइएज्जा, अत्थेगइयं नो वीइवएज्जा, ए महालयाणं गोयमा ! विमाणा पण्णत्ता" कियन्महान्तो भदन्त ! विमानाः प्रज्ञप्ताः ! गौतम ! अयं खलु जम्बूद्वीपो द्वीपः सर्वद्वीपसमुद्राणां मध्ये क्षुल्लको देवो महर्द्धिको यावत् महानुभागो यावत इदमेवेति कृत्वा केवलकल्पं जम्बूद्वोपं द्वीपं त्रिभिरक्षरनिपातैस्त्रिसप्तकृत्वः अनुपरिवर्त्य शीघ्रमागच्छेत् स देवस्तया उत्कृष्टया त्वरितया चण्डया चपलया शीघ्रया उद्धतया यतनया छेकया दिव्यया यावद् एकाहं वा, द्यहंवा त्र्यहं वोत्कृष्टतः षण्मासं व्यतिवर्तेत कियदेकं विमानं व्यतिवर्तेत कियदेवं न व्यतिवर्तेत इयन्महान्तो गोतम ! विमानाः प्रज्ञाप्ताः । तथाचैवंविधाः खलु गतयो देवानां वि मध्यमाः सन्ति, अन्येषाञ्च देवाना मुत्कृष्ठतमा गतयः सन्ति । एवञ्च-पुण्यनामकर्मोदयजनिता देवगतयो भवन्ति । सातिशयक्रोडाग'तद्युतिस्वभावाः प्रतिविशिष्टस्थानवर्तिनः सुखबाहुल्या देवा भवन्ति इति । ते खलु देवाश्चतुर्विधाः सन्ति भवनपति-वानव्यन्तरब्योतिष्कवैमानिकभेदात् । तत्र-भवनपतयौऽधो लोके निवसन्ति । वानव्यन्तराः-ज्योतिष्काश्च तिर्यग्लोके । वैमा नकाश्चोर्द्धवलोके निवसन्ति । प्रश्न---भगवन् ! बिमान कितने बड़े कहे गए हैं ? उत्तर-- हे गौतम ! यह जम्बूद्वीप नामक द्वीप सर्व द्वीपों और समुद्रों के मध्य में है और सब से छोटा (एक लाख योजन विस्तार वाला) है। कोई महान् ऋद्धि का धारक यावत् महाम् प्रभाव वाला देव 'ये लो' ऐसा कह कर सिर्फ तीन चुटकियों में अर्थात् तीन बार चुटकी बजाने में जितना समय लगता है उतने से स्वल्प काल में इक्कीस बार सम्पूर्ण जम्बूद्वीप की प्रदक्षिणा करके एकदम लौट आये, ऐसी अतिशय तीव्र गतिवाला हो वह देव अपनी उसी उत्कृष्ट, त्वरायुक्त, प्रचण्ड, चपल, शीघ्र, उद्धन, वेगयुक्त (या यातनामय) छेक और दिव्य गति से, एक दिन, दो दिन, तीन दिन और उत्कृष्ट छह महेने तक लगातार चलता रहे, तो किसी एक विमान को पार कर ले और किसी विमान को छह महीने में भी पार न कर पावे । हे गौतम ! देवविमान इतने विशाल होते हैं ! तात्पर्य यह है कि जो देव तीन चुटकियों में इक्कीस बार समग्र जम्बूद्वीप का चक्कर काट सकता है, वही देव छह मास तक लगातार चल कर भी किसी-किसी विमान को पार नहीं कर सकता ! इससे देव विमानों को विशालता की कल्पना आसकती है । यह तो देवों की मध्यम गतियाँ हैं। दूसरे देवों की गतियाँ उत्कृष्ठतम होती है । इस प्रकार देवगतियाँ पुण्यनाम कर्म के उदय से जनित होती हैं। देव विशिष्ट क्रीड़ा, गति और धुति स्वभाव वाले विशिष्ट-विशिष्ट स्थानों में रहने बाले तथा सुख की बहुलता वाले होते हैं । वे देव चार प्रकार के हैं-भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क, और वैमानिक । उक्त चार प्रकार के देवों में से भवनपति अधोलोक में निवास करते हैं, वानव्यन्तर और ज्योतिष्क मध्य लोक में रहते हैं और वैमानिक ऊर्ध्वलोक में निवास करते हैं। Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तस्वार्थसूत्र तत्र-भवनपतयो रत्नप्रभापृथिव्यामूर्ध्वमधश्च योजनसहस्रं विहाय जन्मसमासादयन्ति । वानव्यन्तराः पुनरस्या एव रत्नप्रभाया उपरि अधश्च परित्यक्तस्य योजनसहस्रस्यो--र्ध्वमधश्च योजनशतमेकैकमपहाय मध्येऽष्टसु योजनशतेषु जन्म प्रतिलभन्ते । ज्योतिष्कदेवास्तु समतलाद् भूभागात् नवत्यधिकसप्तयोजनशतानि आरुह्य दशाधिकशतयोजनविस्तारे आकाशदेशे लोकान्तात् किञ्चिन्यूने जन्म प्राप्नुवन्ति । वैमानिकाः पुनरस्मादप्यधीं रज्जुमधिरुह्य सौधर्मादिसवार्थसिद्धिविमानपर्यन्तेषु जन्मत उपपद्यन्ते तदेव-मुत्पादनिवासस्थानभेदाच्चतुर्विधास्ते देवा व्यपदिश्यन्ते ते खलु भवनपत्यादयो देवाः स्वस्थानेषूत्पन्नाः सन्तोऽन्यत्रापि लवणोदधिमन्दराचलभरतादिवर्षधरहिमवदादिपर्वततरुगहनप्रभृतिषु उक्तस्थानव्यतिरेकेणापि वसन्ति । केवलं तेषु जन्मना तेषामुत्पादो न भवतीति भावः ।। अथ भगवतीसूत्रे १२ शतके ९ उद्देशके ४६१.-सूत्रे----पञ्चविधा देवाः प्रतिपादिताः तथाहि -- कतिविहा णं भंते ! देवा पण्णत्ता ? गोयमा ! पंचविहा देवा पण्णत्ता, तंजहा भवियदव्वदेवा नरदेवा धम्मदेवा देवाहिदेवा य भावदेवा य" कतिविधाः खलु भदन्त ! देवाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! पञ्चविधा देवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-भविकद्रव्यदेवाः, नरदेवाः, धर्मदेवाः भवनपतिदेव रत्नप्रभा पृथ्वोमें ऊपर और नीचे के एक एक हजार योजन क्षेत्र को छोड़ कर जन्म लेते हैं। वानव्यन्तर इसी रत्नप्रभापृथ्वी के ऊपर छोड़े हुए एक एक हजार योजन क्षेत्र में से ऊपर-नीचे एक-एक सौ योजन छोड़ कर बीच के आठ सौ योजनों में उत्पन्न होते हैं। ज्योतिष्क देव इस समतल भूमिभाग से सात सौ नब्बे योजन ऊपर से लगाकर एक सौ दस योजन में अर्थात् ७९० योजन की उँचाई से लेकर ९०० तक के ११० योजनों में उत्पन्न होते हैं। वैमानिकदेव ज्योतिष्क दोवों से डेढ रज्जु ऊपर सौधर्म देवलोक से लेकर सर्वार्थसिद्धि विमान पर्यन्त में वैमानिक देव जन्म ग्रहण करते हैं। इस प्रकार उत्पाद और निवास स्थान के भेद से देव चार प्रकार के कहे जाते हैं। भवनपति आदि देव अपने-अपने स्थानों में उत्पन्न होकर अन्यत्र लवणसमुद्र, मन्दराचल, हिमवान् पर्वत तथा तरुगहन आदि में भी, पूर्वोक्त स्थानों को छोड़ कर निवास करते हैं । हाँ, इन स्थानों में उनका जन्म नहीं होता । यहाँ शंका की जा सकती है कि भगवतीसूत्र के बारहवें शतक के नौवें उद्देशक में, पाँच प्रकार के देव कहे गये हैं। भगवतीसूत्र का वह कथन निम्नलिखित है प्रश्न-भगवान् ! देव कितने प्रकार के कहे हैं ? उत्तर-- --गौतम ! पाँच प्रकार के देव कहे गए हैं; यथा-(१) भव्यद्रव्यदेव (२) नरदेव (३) धर्मदेव (४) देवाधिदेव और (५) भावदेव । Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ४ सू. १६ . देवमेदनिरूपणम् ४९५ देवाधिदेवाः भावदेवाश्च, इति । तत्र भव्यदेवस्तावत् पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिजो वा, मनुष्यो वा, बढे खलु देवायुषि अनन्तरागामिनि जन्मनि देवत्वेनोत्पत्स्यते, स खलु आगामिनी देववृत्तिमाश्रित्य देव इति व्यपदिश्यते तद्दलिकत्वाद् दारुच्छेदप्रज्ञापनवत् । __नरदेवाः पुनश्चक्रवर्तिनश्चतुर्दश रत्नाधिपतय उच्यन्ते, अन्यमनुष्यापेक्षया तेषामुत्कृष्टत्वात् । धर्मदेवास्तावत् श्रमणाः साधवो यथोक्तप्रवचनार्थानुष्ठातार उच्यन्ते तेषां सद्धर्मप्रधानतया व्यवहारवत्त्वात् देवाधिदेवास्तु-तीर्थकृनामकर्मोदयवर्तिनः कृतार्थाः अर्हन्तो व्यपदिश्यन्ते भव्यजीवानां सदुपदेशद्वाराऽनुग्राहकत्वात् शेषदेवानां पूजार्हत्वाच्च । भावदेवाः पुनर्भवनपतिवानव्यन्तरज्योतिष्क-वैमानिकाः देवगतिनामकर्मोदयवर्तिनो देवका उच्यन्ते, क्रीडाद्यतिशयवर्तित्वात् एवञ्च-देवानां पञ्चभेदत्वेन कथं तेषां चतुर्विधत्व मेबोक्त मिति चेत् ? उच्यते । भावदेवानामेव प्रकृते विवक्षितत्वेन चतुर्विधत्वं प्रतिपादितम् किञ्चा-ऽऽद्यानां चतुर्णा मनुष्यत्वेन किञ्चिदतिशयमङ्गीकृत्य तेषां देवत्वं प्रतिपादितम् । तस्माद्-भावदेवा श्चतुर्विधा एव सन्तीति बोध्यम् ।। (१) भव्यद्रव्यदेव-जिस पंचेन्द्रिय तिर्यंच या मनुष्य ने देवायु का बन्ध कर लिया है और जो अगले जन्म में देव के रूप में उत्पन्न होगा, वह आगामी देवपर्याय की अपेक्षा से भव्य द्रव्य देव कहलाता है । यह कथन लकड़ी काटने के उदाहरण से नैगमनय की अपेक्षा समझना चाहिए ! (२) नरदेव-चौदह रत्नों के अधिपति चक्रवर्ती नरदेव कहलाते हैं; क्योंकि अन्य मनुष्यों की अपेक्षा वे उत्कृष्ट होते हैं। (३) धर्मदेव-साधु धर्मदेव हैं, क्योंकि वे प्रवचन में प्रतिपादित अर्थ का अनुष्ठान करते हैं और उनके व्यवहार में समीचीन धर्म की प्रधानता होती है । (४) देवाधिदेव—जिनके तीर्थकर नामकर्म का उदय हैं, जो कृतार्थ हो चुके हैं और अर्हन्त हैं, वे देवाधिदेव कहलाते हैं; क्योंकि वे धर्मोपदेश के द्वारा भव्य जीवों पर अनुग्रह करते है और अन्य देवों के द्वारा भी पूजनीय होते हैं। (५) भावदेव-भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक देव, जिनके देवगतिनामकर्म का उदय है, भावदेव कहलाते हैं। क्योंकि वे अतिशय क्रीडा में निरत रहते हैं। इस प्रकार जब देव पाँच प्रकार के हैं तो आपने चार ही प्रकार के क्यों कहे ? इस प्रश्न का उत्तर यह है-यहाँ सिर्फ भावदेवों की हो विवक्षा की गई है, इसी कारण देवों के चार भेद कहे हैं, इसके अतिरिक्त पूर्वोक्त पाँच प्रकार के देवों में प्रारम्भ के तीन वास्तव में मनुष्य हैं । और भव्यद्रव्य देव मनुष्य या तिर्यञ्च है। कुछ विशेषताओं के कारण ही उन्हें देव कहा गया है। अतएव भावदेवों के भेद चार ही समझना चाहिए। Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थसूत्रे उक्तञ्च व्याख्याप्रज्ञप्तौ भगवती सूत्रे १ शतके ७ उद्देशके - " चउब्विा देवा पण्णसा, तंजहा भवणबइ-वाणमंतर - जोइस - वेमाणिया- " । भवनपतिवानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका इति ॥ १६ ॥ चतुर्विधा देवा प्रज्ञप्ताः, तद्यथा ४९६ मूलसूत्रम् - " तत्थ भवणवइ दसविहा, असुर- नाग सुवण्णविज्जू अग्गी दीव उदहिदिसा वाउ थणियकुमारभेदा ॥ १७॥ छाया — “ तत्र - भवनपतयो दशविधाः, असुर-नाम- - सुपर्ण-विद्युदग्नि- द्वीपो-दधिदिशा - वायु- स्तनितकुमार-भेदात्-,, ॥ १७ ॥ तत्त्वार्थदीपिका - पूर्वसूत्रे भवनपति - वानव्यन्तर – ज्योतिष्क - वैमानिकभेदेन देवाश्चतुर्विधाः प्रतिपादिताः, सम्प्रति - तेषु प्रथमोपात्तानां भवनपतीनां विशेषतो दशभेदान् प्ररूपयितुमाह - " तत्थभवणवई दस विहा - " इत्यादि । तत्र तेषु चतुर्विधेषु भवनपति - वानव्यन्तर - ज्योतिष्क- वैमानिकदेवेषु भवनपतयस्तावद् दशविधा भवन्ति, असुरकुमार - नागकुमार - सुपर्णकुमार - विद्युत्कुमाराऽग्निकुमार - द्वीपकुमारो -दधिकुमार - दिशाकुमार - वायुकुमारस्तनितकुमारभेदात्, द्वन्द्वान्ते श्रूयमास्य कुमारशब्दस्य प्रत्येकमभिसम्बन्ध । एते च दशभवनवासिशब्देनाऽपि व्यपदिश्यते ॥ १७॥ तत्त्वार्थनिर्युक्तिः पूर्वं तावत् सामान्यतो देवाश्चतुर्विधाः - भवनपति - वानव्यन्तरज्योतिष्क- वैमानिकरूपाः प्ररूपिताः, सम्प्रति - तेषु प्रथमोपात्तानां भवनवासिनां विशेषतो दशभगवतीसूत्र के प्रथम शतक के सातवें उद्देशक में कहा है- 'देव चार प्रकार के कहे गए हैं, यथा-भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक ॥ १६ ॥ सूत्रार्थ - - ' तत्थ भवणवई दसविहा' इत्यादि सूत्र १७ कु भवनपतिदेव दस प्रकार के हैं - असुरकुमार, नागकुमार, सुपर्णकुमार, अग्निकुमार, द्वीपकुमार, उदधिकुमार, दिशाकुमार, वायु - पवन) कुमार और स्तनितकुमार ॥ १७॥ तत्वार्थदीपिका - पूर्वसूत्र में भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक के भेद से चारप्रकार के देवों का प्रतिपादन किया गया है; अब उनमें सब से पहले गिने गये भवनपतियों के दस अवान्तर भेदों का प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं उनमें से अर्थात् चार प्रकार के भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक देवों में से भवनपति दस प्रकार के होते हैं - ( १ ) असुरकुमार (२) नागकुमार ( ३ ) सुपर्णकुमार ( ४ ) विद्युत्कुमार ( ५ ) अग्निकुमार (६) द्वीपकुमार (७) उदधिकुमार (८) दिशाकुमार (९) पवनकुमार और (१०) स्तनितकुमार । द्वन्द्वसमास के अन्त में जुड़ा हुआ पद सभी के साथ लगाया जाता है, इस नियम के अनुसार 'कुमार' शब्द यहाँ सब के साथ लगाया जाता है । ये भवनपति देव 'भवनवासी' भी कहलाते हैं ॥१७॥ तत्वार्थनियुक्ति -- इससे पूर्व भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक के मेद से Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकाfनयुक्तिश्च अ० ४ सू. १७ भेदान् प्रतिपादयितुमाह--" तत्थ भवमवई दसक्झि - " इत्यादि । तत्र तेषु पूर्वोक्तेषु देवेषु भवनपतिवानव्यन्तर - ज्योतिष्क - वैमानिकरूपेषु भवनपतयस्तावद दशविधा भवन्ति, असुरकुमार - नागकुमार - सुपर्णकुमार - विद्युत्कुमाराऽग्निकुमार - द्वीपकुमारो दधिकुमार - दिशाकुमार - वायुकुमार स्तनितकुमारभेदात् । तत्राऽसुरनागादीनां द्वन्दसमासेन द्वन्द्वान्ते श्रूयमाणस्य कुमारशब्दस्य प्रत्येकमभिसम्बन्धात् तथाविधार्थलाभः । एते च दश भवनेषु वसनशीलत्वाद् भवनवासिशब्देनाऽपि व्यपदिश्यन्ते, भूमिष्ठत्वाद भवनानि उच्यन्ते तेषु वस्तुं शीलं येषां ते भवनवासिन इति व्युत्पत्तिः, कुमारवद् एते कान्तदर्शनाः कमनीयदर्शनाः सुकुमारा मृदुमधुरकलितललितगतयः शृङ्गाराभिजातरूपविक्रियाः कुमारबच्चोद्धत रूपवेषभूषा भाषाप्रहरणचरणपातयानवाहनाः कुमारवदेव स्फुटरागाः क्रीडनपरायणाश्च भवन्ति तस्मात्कुमारा उच्यन्ते । तत्राSसुरकुमाराऽऽवासेषु - असुरकुमाराः प्रतिवसन्ति । आवासास्तावत–महामण्डपाः विविधरत्नप्रभासितोल्लोलाः भवन्ति, तथाविधेषु आवासेषु प्रायशो बरहल्येना--सुर कुमारा वसन्ति कदाचिद् भवनेष्वपि निवसन्ति नागकुमारादयस्तु भवनेष्वेव चार प्रकार के देवों का प्रतिपादन किया गया है । अब उनमें से सर्वप्रथम गिनाये भवनवा - सियों के दस विशेष भेद बतलाते हैं उनमें से अर्थात् पूर्वोक्त भवनवासी, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक, इन चार प्रकार के देवों में से भवनपति दस प्रकार के हैं । उनके नाम ये हैं- (१) असुरकुमार (२) नागकुमार ( ३ ) सुवर्णकुमार ( ४ ) विद्युत्कुमार ( ५ ) अग्निकुमार (६) द्वीपकुमार ( ७ ) उदधिकुमार (८) दिशाकुमार ( ९ ) पवनकुमार और (१०) स्तनितकुमार | भवनवासीनां विशेषतो दशभेदनिरूपणम् ४९७ असुर - नाग आदि में मूलसूत्र में द्वन्द्व समास है और द्वन्द्वसमास के अन्त में जोड़ा गया पद प्रत्येक शब्द के साथ जोड़ा जाता है; इस नियम के अनुसार यहाँ दसों भेदों के साथ कुमार शब्द का प्रयोग किया गया है । ये दसों भवनों में निवास करने के स्वभाव वाले हैं, अतएव भवनवासी भी कहलाते हैं । उनके निवास भूमि में होने से भवन कहे जाते हैं । उन भवनों में जो वास करते हों वे भवनवासी कललाते हैं । 1 ये सब कुमार के समान देखने में कमनीय होते हैं । सुकुमार होते हैं । इनकी गति अति ललित, कलित, मृदु और मधुर होती है । सुन्दर शृङ्गार, रूप और विक्रिया से युक्त होते हैं । कुमारों के समान रूप, वेषभूषा, भाषा, आयुध, यान, बाहन और चरणन्यास वाले, कुमारों के समान हो रागवान् और क्रीडापरायण होते हैं । इसी कारण इन्हें कुमार कहते हैं । असुरकुमार असुरकुमारावास में निवास करते हैं । उनके आवास विशाल मंडपों वाले और विविध प्रकार के रत्नों की प्रभा से चमकते हुए होते हैं । प्रायः असुरकुमार ऐसे आवासों में रहते हैं और कदाचित् भवनों में भी निवास करते हैं । ६३ Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MAAMI www तत्त्वार्यसूत्रे प्रायो वसन्ति नानावासेषु , तानि खलु भवनानि बहि वृत्तानि अन्तश्चतुरस्रणि अधस्तात् पुष्करकर्णिका संस्थानानि भवन्ति ते खल-आवासा भवनानि च क भवन्तीति जिज्ञासायामाह ___ आवासास्तावत्-महामन्दरस्य योजनसहस्रमात्रावगाहिनो दक्षिणस्यां दिशि तिर्यग्बह्वीषु योजनलक्षकोटी कोटीषु भवति भवनानि तु-दक्षिणार्धाधिपतीनां चमरादीनाम्, उत्तरार्धाधिपतिनाञ्च बलिप्रभृतीनां यथायथमसुरादीनां सन्ति ! वस्तुतस्तु-रत्नप्रभाया अशीतिसहस्राधिकलक्षयोजनबाह ल्याया उपरि--अधश्चकैक सहस्रयोजनं परित्यज्य मध्येऽष्टसप्ततिसहस्राधिकलक्षयोजनेषु कुसुमप्रकरवत् प्रकीर्णा आवासा भवन्ति । भवनानि तु–रत्नप्रभाया बाहल्यार्धरूपाणि नवतिसहस्रयोजनानि-अधोऽवग्राह्य मध्ये वर्तन्ते एतेषाञ्चा-ऽसुरकुमारादीनां नामकर्मनियमात् भवनप्रत्ययाश्च स्वजातिविशेषनियता विक्रिया भवन्ति । तत्र-भवहेतुका स्ताबद् जन्मतपोऽनुष्ठाननिरपेक्षा विक्रिया सम्बध्यन्ते, नामकर्मनियमाच्च स्वजा तिविशेषनियता विकिया भवन्तीति भावः । अङ्गोपाङ्गनामकर्मोदयात् निर्माणनामकर्मोदयाद् वर्ण-रस-गन्ध-स्पर्शादिनामकर्मोदयाच्च प्रतिजातिविशेषकारिण्यः खलु -विक्रियाः सम्भवन्ति । तत्रा-ऽसुरकुमाराःखल -गम्भीराशयाःघनशरीराः-श्रीमन्तः सर्वाङ्गोपाङ्गसुन्दराः-पाण्डुरवर्णाः--महाकायाः-रत्नोत्कट--मुकुटभास्वराःरक्षाबन्धनलाञ्छिता भवन्ति । सर्वञ्चैतत् खलु-एतेषामसुरकुमाराणां नामकर्मोदयजनितं भवति-१। नागकुमार आदि प्रायः भवनों में ही रहते हैं और नाना वासों में रहते हैं। वे भवन बाहर गोलाकार और भीतर चौकोर होते हैं। नीचे से कमल की कर्णिका के समान होते हैं । वे आवास और भवन कहाँ होते हैं। ऐसी जिज्ञासा होने पर कहते हैं एक हजार योजन अवगाह वाले महा मन्दर पर्वत से दक्षिण दिशा में तिनें बहुत सी कोड़ाकोड़ी लाख योजनों में आवास होते हैं । भवन दक्षिणार्ध के अधिपति चमरइन्द्र आदि के और उत्तराध के अधिपति वलि वगैरह असुरों के यथायोग्य होते हैं । वास्तव में तो एक लाख अस्सी हजार योजन मोटी रत्नप्रभा पृथ्वी के एक-एक हजार ऊपरी और नीचले भाग को छोड़ कर एक लाख अठहत्तर हजार योजनों में फूलों के समान फैले हुए आवास होते हैं । भवन समतल भूमि भाग से चालीस हजार योजन नीचे जाने पर प्रारम्भ होते हैं। इन असुर कुमार आदि की नामकर्म के नियम के अनुसार और भवनों के कारण से अपनी- अपनी जाति में नियतविक्रिया होती है। अंगोपांग नामकर्म के उदय से, निर्माणनाम कर्म के उदय से प्रत्येक जाति में अलग अलग विक्रियाएँ होती हैं। असुर कुमार गंभीर आशय वाले सघन शरीर वाले, श्रीमन्त, सुन्दर समस्त अंगोपांगों वाले, पांडुर वर्ण, स्थूल शरीर वाले, रत्नजटित मुकुट से देदीप्यमान और राखडी के चिह्न से युक्त होते हैं । असुर कुमारों को यह सब नामकर्म के उदय से प्राप्त होता है । Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोक्किानियुक्तिश्च अ० ४ सू. १७ भवनवासीनां विशेषतो दशमेदनिरूपणम् ४९९ नागकुमाराश्च-शिरोमुखेष्वधिकप्रतिरूपाः पाण्डुरवर्णाः श्यामा:-मृदुललितगतयः शिरःसु नागफणालाञ्छिता भवन्ति--२ । सुवर्णकुमारास्तु-अधिकप्रतिरूपग्रीवोरस्काः-सुवर्णवर्णाः गरुडला ञ्छिता भवन्ति- ३ । विद्युत्कुमाराश्च-स्निग्धाः रक्तवर्णाः-वज्रलाञ्छिता भवन्ति-४ अग्निकुमारास्तु मानोन्मानप्रमाणयुक्ता रक्तवर्णाः पूर्णकलशलाञ्छना भवन्ति-५ द्वीपकुमाराश्चो-रःस्कन्धभुजाग्रहस्तेषु-अधि कप्रतिरूपाः रक्तवर्णा अवदाताः सिंहलाञ्छना भवन्ति-६ उदधिकुमाराः पुनरुरुकटिष्वधिक प्रतिरूपाः। पाण्डुरवर्णा अश्वलाञ्छना भवन्ति-७दिक्कुमाराः पुनर्जाग्रपादेषु-अधिकप्रतिरूपाः सुवर्णवर्णाः गजलाञ्छना भवन्ति-८ वायुकुमारास्तु-स्थरस्थूलवृत्तगात्रा निम्नोदरा नोलवर्णा मत्स्यलाञ्छना भवन्ति ९-स्तनितकुमारास्तु स्निग्धाः स्निग्धगम्भीरानुनादमहास्वनाः सुवर्णवर्णा वर्धमानचिह्ना भवन्ति १० सर्वे च नानावस्त्राभरणा अवगन्तव्याः । तत्रा-ऽसून् प्राणान् रान्ति-गृह्णन्ति नारकाणां परस्परयोधनेन दुःख जनयन्तीति-असुराः, प्रायेण तेषां संश्लिष्टपरिणामत्वात्, असुराश्च-ते नागकुमारों का शिर और मुख अधिक सुन्दर होता है । थे पाण्डुर वर्ण मृदु और ललिम गति वाले और मस्तक पर सर्प के चिन्ह से युक्त होते हैं। सुवर्ण कुमारों की ग्रीवा और वक्षस्थल अधिक सुन्दर होते हैं। सुवर्ण वर्णवाले सुन्दर होते हैं। उनके मुकुट पर गरुड़ का चिह्न होता है। विद्यत्कुमार स्निग्ध (चिकने), देदीप्यमान रक्तवर्णवाले सुन्दर और वज्र के चिह्नवाले होते हैं। अग्निकुमार मान, उन्मान और प्रमाण से युक्त भास्वर, सुन्दर रक्तवणे, और पूर्णकलश के चिह्न से युक्त होते हैं। द्वीपकुमार वक्ष, स्कंध, भुजा और हाथों के अग्रभाग में अधिक सुन्दर होते हैं, रक्त वर्ण होते हैं, सलौने होते हैं और सिंह के चिहन से युक्त होते हैं। उदधिकुमारों की उरु और कटि भाग बहुत सुन्दर होता है । वर्ण से पाण्डुर वर्ण होते हैं । उनके अश्व धोडे का चिन्ह होता है। दिक्कुमारों की जघाएँ और पैरों का अग्रभाग अधिक सुन्दर होता है। वे सुवर्णवर्ण और गज के चिह्न वाले होते हैं। वायुकुमार स्थिर स्थूल और गोल गात्र वाले, धंसे हुए उदर वाले, नीलवर्ण सुन्दर और मत्स्य के चिह्न वाले होते हैं । स्तनितकुमार स्निग्ध एवं गम्भीर तथा महान् ध्वनि वाले, सुवर्ण वर्ण तथा वर्द्धमानक शराव-सिकोरा, के चिह्न वाले होते हैं । ये सभी नाना प्रकार के वस्त्रों और आभरणों वाले होते हैं । जो नारक जीवों के असु-प्राणों को ग्रहण करते हैं, अर्थात् उन्हें आपस में लड़ा-लड़ाकर दुःख उत्पन्न करते हैं, वे असुर कहलाते है । असुर प्रायः संक्लिष्ट परिणामों वाले होते हैं । असुर रूप कुमारों को असुर Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तस्थासूत्रे कुमाराश्चेत्यसुरकुमाराः-१ न गच्छन्तीति नगाः पर्वताः चन्दनादिवृक्षावा तेषु-भवा नागाः-२ सुष्टु शोभनानि पर्णानि पक्षा वा येषान्ते सुपर्णा ३ विद्योतन्ते दीप्यन्ते इति विद्युतः ४ अङ्गानि पाताललोकं विहाय क्रीडार्थमूर्ध्वमागच्छन्तीति अग्नयः-५उदकानि धीयन्ते एकत्री भवन्ति येषु ते उदधयः -[५] उदधिषु क्रिडायोगात् ते देवा अपि उदधिपदेन व्यपदिश्यन्ते ६ द्विर्गता आपो येषु ते द्वीपाः-तेषु द्वीपेषु क्रिडायोगाद्देवा अपि द्विपपदेनोच्यन्ते-७दिशन्ति-वितरन्ति-अवकाशमिति दिशः, तासु-दिक्षु क्रिडायोगात् तेऽपि देवा दिक्पदेन व्यपदिश्यन्ते-८वान्ति तीर्थकरावहारमार्ग शोधयन्ति इति वायवः-९ 'स्तनन्ति शब्दं कुर्वन्ति स्तनः शब्दे वा संजातो येषां ते स्तनिताः, तथाबिधाश्च ते कुमाराश्चेति क१०असुरकुमारादयोऽवगन्तव्याः एतेषाञ्चाऽसुर कुमारादीनां भवनसंख्या तावत्-सामान्यतो द्विसप्ततिलक्षाधिकसप्तकोटयः सन्ति, विशेषतस्तु-दक्षिणदिग्व्यवस्थि गऽसुरकुमाराणां चतुस्त्रिंशल्लक्षसंख्यकानि भवनानि भवन्ति उत्तर दिग्व्यवस्थितानां पुनस्त्रिंशल्लक्षाणि एकत्र-चतुष्षष्टिः । दक्षिणदिग्वर्ति नागकुमाराणां चतुश्चत्वारिंशल्लक्षाणि, उत्तरदिग्वर्ति नागानान्तु-चत्वारिं शल्लक्षाणि, एकत्र-चतुरशीतिः । दक्षिणदिग्वासिनां द्वीपकुमारदिक्कुमारो-दधिकुमार-विद्युत्कुमार-स्तनितकुमाराग्निकुमाराणां च षण्णां प्रत्येकं चत्वारिंशल्लक्षाण्येव । कुमार कहते हैं। जो गमन न करें उन्हें नग कहते है अर्थात् पर्वत या चन्दन आदि वृक्ष । उन नगों में होने वालों को नग कहते हैं । जिनके पर्ण अर्थात् पंख सुन्दर हो वे सुपर्ण । जो विद्योतित-दीप्त हो वे विद्युत् जो अपने अङ्गों को पाताललोक में छोड़कर क्रीड़ा करने के लिए ऊपर आवें वे अग्नि । उदक (जल) एकत्रित होता है जिनमें वे उदधि अर्थात् समुद्र और उदधि में क्रीड़ा करने वाले देव भी उदधि कहलाते हैं, अप् जिनके द्विर्गत-दो ओर हो वे द्वीप और द्वीप में क्रीड़ा करने वाले देव भी द्वीप कहलाते है । जो अवकाश देती हैं वे दिशाएँ कहलाती है। दिशाओं में क्रीड़ा करने वाले देव भी दिशा कहलाते हैं । जो वाती-चलती है अर्थात् तीर्थकरके बिहार के मार्ग को साफ करती है, वे वायु । जो स्तनन्ति अर्थात् शब्द करते हैं वे स्तनित या जिन्होंने स्तन अर्थात् शब्द किया हो वे स्तनित । ऐसे कुमार असुर कुमार आदि कहलाते है। असुरकुमार आदि के भवनों की संख्या सामान्य रूप से सात करोड़ बहत्तर लाख (७७२०००००) है। विशेष रूप से दक्षिण दिशा के असुर कुमारो के भवन चौत्तीस लाख और उत्तर दिशा वालों के तीस लाख हैं । दोनों दिशाओं के मिलकर चौंसठ लाख भवन हैं। .. दक्षिण दिशा के नाग कुमारों के भबन चवालीस लाख और उत्तरदिशा के नाग कुमारों के भवन चालीस लाख हैं । दोनों के मिलाकर चौरासी लाख हैं। दक्षिण दिशा के द्वीपकुमारों दिशाकुमारों उदधिकुमारों, विद्यत्कुमारों स्तनितकुमारो और अग्निकुमारों इन छहों मेंसे प्रत्येक के चालीस-चालीस लाख भवन हैं और उत्तर दिशा में Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ४ सू. १७ भवनवासीनां विशेषतो दशमेदनिरूपणम् ५०१ उत्तर दिग्वासिनामपि-द्वीपकुमार-दिक्कुमारो-दधिकुमार-विद्युत्कुमार-स्तनितकुमारा-ग्निकुमाराणां च षण्णां प्रत्येकं षट्त्रिंशल्लक्षाणि एकत्र-प्रत्येकं घट्सप्ततिरेव दक्षिणदिग्वासिनां सुवर्णकुमाराणां खलु अष्टात्रिंशक्षाणि उत्तरदिग्वा सनां पुनः सुवर्णकुमाराणां चतुस्विंशल्लक्षाणि एकत्र द्विसप्ततिश्चेति- । बायुकुमाराणां षट्चत्वारिंशल्लक्षाणि, एकत्र षण्णवतिश्चेति भवनानि सन्तीति बोध्यम् । उक्तञ्च प्रज्ञापनायां प्रथमे पदे देवाधिकारे-"भवणवई दसविहा पण्णत्ता, तंजहा असुरकुमारा-नागकुमारा-सुवण्णकुमारा-विज्जुकुमारा-अम्गीकुमारा-दीवकुमारा-उदहिकुमारा-दिसाकुमारा-वाउकुमारा-थणियकुमारा-इति भवनयतयो दशविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-असुरकु-मारा:-नागकुमाराः-सुवर्णकुमारा -- विद्युत्कुमारा--अग्निकुमाराः--द्वीपकुमाराःउदधिकुमारः-दिक्कुमारा:-वायुकुमाराः-स्तनितकुमाराः-इति ॥१७॥ मूलसूत्रम्-वाणमंतरा अट्टविहा, किण्णर-किंपुरिस-महोरग-गंधव्व-जक्खरक्खस-भूय–पिसायभेदा-" |॥१८॥ छाया-वानव्यन्तरा अष्टविधाः,किन्नर-किम्पुरुष महोरग-गन्धर्व-यक्ष-राक्षस-भूत पिशाच मेवात्-" ॥१८॥ . तत्त्वार्थदीपिका--पूर्वसूत्रे भवनपतीनां देवानां विशेषतोऽसुरकुमारादि दशमेदाः प्ररूपिताः सम्प्रति-क्रमप्राप्तान् वानव्यन्तरान् देवान् विशेषतोऽष्टभेदान् प्ररूपयितुमाह-"वाणमंतरा रहने वालों द्वीपकुमारों, दिशाकुमारों उदधिकुमारों, विद्युत्कुमारों स्तनित कुमारों और अग्निकुमारों, इन छहों के छत्तीस-छत्तीस लाख हैं । दोनो दिशाओं के मिलकर प्रत्येक के छियत्तरछियत्तर लाख भवन हैं। दक्षिण दिशा के सुवर्णकुमारों के अड़तीस लाख भवन है, उत्तर दिशा के सुवर्णकुमारों के चौतीस लाख हैं । दोनों के मिलकर बहत्तर लाख हैं । दक्षिण दिशा में निवास करते वाले वायु कुमारों के पचास और उत्तर दिशा के वायु कुमारों के छीयालीस लाख; दोनों के मिल कर छियानवे लाख भवन हैं। __ प्रज्ञापना सूत्र के प्रथम पद में देवों के प्रकरण में कहा है भवनपति देव दस प्रकार के हैं, यथा-(१) असुरकुमार (२) नागकुमार (३) सुपर्ण कुमार (४) विद्युत्कुमार (५) अग्निकुमार (६) द्वीपकुमार (७) उदधिकुमार (८) दिशाकुमार (९) वायु कुमार और (१०) स्तनितकुमार ॥१७॥ सूत्राथे-'वाणमंतरा अट्टविहा' सूत्र-१८ वानव्यन्तर देव आठ प्रकार के हैं तत्वार्थदीपिका--पूर्व सूत्र में भवनपति देवों के दस भेदों की प्ररूपणा की गई, अब क्रमप्राप्त वानव्यन्तर देवों के आठ विशेष भेदों की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५०२ तस्वार्थसूत्रे अट्ठविहा, किण्णर-किंपुरिस-महोरग-गंधव जक्ख-रक्खस-भूय-पिसायभेदा-"इति वानव्यन्तराः-वने भवाः वानाः , विविधानि देशान्तराणि निवासा येषां ते व्यन्तराः, वानास्ते व्यन्तराः वानव्यन्तराः वानव्यन्तरा देवयोनिविशेषा अष्टविधाः प्रज्ञप्ताः, किन्नर-किम्पुरुषमहोरग-गन्धर्व-यक्ष-राक्षस-भूत-पिशाचभेदात् । अयं क्रमः प्रज्ञापनासूत्रोक्तः उत्तराऽध्ययनेत्वयं क्रमः--'चाणमंतरा अट्टविहा,-पिसाय-भूय-जक्ख-रक्खस-किण्णर-किंपुरिस-महोरग-गंधव्व-भेदा-" इति । एतेषाञ्चाष्टानां देवानां पिशाचादि स्व स्वनामकर्मोदयविशेषवशात् पिशाचादिसंज्ञाव्यपदेशो भवति । एतेषामावासाः-अस्या रत्नप्र. भायाः पृथिव्याः सहस्रयोजनबाहल्यस्य रत्नमयस्य काण्डस्योपरि-एकं योजनशतमवगाह्या-ऽधश्चक योजनशतं वर्जयित्वा मध्येऽष्टसु योजनशतेषु तिर्यग-असंख्यातसहस्रा भौमेया नगरावासाः सन्ति। ते खलु-भौमेया नगरावासाः बहिर्वृत्ताः अन्तश्चतुरस्राः अधस्तात् पुष्करकर्णिका संस्थानाः सन्ति । तत्रैते-वानव्यन्तरा वसन्तीति ॥ १८ ॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व तावत्-भवनपतिदेवा असुरकुमारादि दशविधा विशेषतः प्ररूपिताः सम्प्रति-क्रमप्राप्तानां-वानव्यन्तराणां विशेषतो अष्टभेदान् प्ररूपयितुमाह-"वाणमंतरा अट्ठ वानव्यन्तर देव आठ प्रकार के हैं-(१) किन्नर (२) किम्पुरुष (३) महोरग (४) गंधर्व (५) यक्ष (६) राक्षस (७) भूत और (८) पिशाच । जो वन में हों वे 'वान' कहलाते हैं और जो विविध देशान्तरों में निवास करते हो वे व्यन्तर कहलाते हैं । वान जो व्यन्तर है, उन्हें वानव्यन्तर कहते हैं। यह एक प्रकार की देवयोनि है। ये आठ प्रकार के होते हैं-किन्नर, किंपुरुष, महोरग, गंधर्व, यक्ष, राक्षस, भूत, और पिशाच । यहाँ जिस क्रम का उल्लेख किया गया है वह प्रज्ञापनासूत्र के अनुसार है। उत्तराध्ययन सूत्र का क्रम इस प्रकार है-वानव्यन्तर देव आठ प्रकार के हैं-पिशाच, भूत, यक्ष राक्षस किन्नर, किम्पुरुष, महोरग और गन्धर्व । इन आठों प्रकार के देवों की जो पिशाच आदि संज्ञाएँ हैं, वे अपने अपने नाम कर्म के उदय विशेष से समझनी चाहिए। वानव्यन्तरों के आवास-इस रत्नप्रभा पृथ्वी के एक हजार योजन मोटे रत्नमय काण्ड के ऊपर सौ योजन अवगाहन करके और नीचे भी एकसौ योजन छोड़कर बीच में आठसौ योजन में तिर्छ असंख्यात हजार भौमेय नगरावास है वे नगरावास बाहर से गोल, भीतर से चतुष्कोण और नीचे से पुष्कर की कर्णिका के आकार के हैं। इन नगरावासों में वानव्यन्तर देव निवास करते है ॥ १८॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-पूर्वसूत्र में भवनपति देवों के दस विशेष भेद कहेगाये हैं अब क्रम प्राप्त वानव्यन्तर देवों के आठ विशेष मेदो की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं-वानव्यन्तर देव Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०४ सू० १७ भवनवासीनां विशेषतो दशमेदनिरूपणम् ५०३ किण्णर-किपुरिस-महोरग-गंधव्व-जक्ख-रक्खस-भूय-पिसायभेदा-" इति । वानव्यन्तराःवने भवाः--वाना वनचराः, विविधम्-अन्तरम् आवसनं येषां ते व्यन्तराः वानाश्चते व्यन्तराश्चेति वान व्यन्तराः खल्वष्टविधाः सन्ति । किन्नर-किम्पुरुष–महोरग-गन्धर्व-यक्ष-राक्षस-भूत-पिशाचभेदात् तथाच--- यस्मात्खल्वस्तिर्यगूर्ध्वञ्च त्रिष्वपि लोकेषु स्वातन्त्र्येण-स्वेच्छया पराभियोगाच्चशक्रादिदेवेन्द्रचक्रवर्याद्याज्ञया विचरन्तः अनियतगतिप्रचाराः सन्तः प्रायेण प्रतिपतन्ति, मनुष्यानपि केचन व्यन्तरा भृत्यवदुपचरन्ति, विविधेषु च शैलकन्दरान्तरवन--विवरादिपु तियेंग्लोके प्रतिवसन्ति, तस्माद्-वानव्यन्तरा इति व्यपदिश्यन्ते । उत्तराध्ययनधृताऽष्टवानव्यन्तरपाठक्रमेतु-पिशाच-भूत-यक्ष-राक्षस-किन्नर-किम्पुरुषमहोरग-गन्धर्वाणामित्थं पाठक्रमः । ___ उक्तञ्च प्रज्ञापनायां १ पदे देवाधिकारे "वाणमंरा अट्ठविहा, पण्णत्ता तंजहा किण्णरा, किंपुरिसा, महोरगा, गंधव्वा, जक्खा, रक्खसा, भूया, पिसाया-" इति । वानव्यन्तराअष्ठविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-किन्नराः-किम्पुरुषाः-महोरगाः-गन्धर्वाः-यक्षाः-राक्षसाः-भूताःपिशाचाः, इति-॥१८॥ मूलसूत्रम्---"जोइसिया पंचविहा, चंदसूरगहणक्खत्तताराभेदओ-"॥१९॥ छाया-ज्योतिष्काः पञ्चविधाः, चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रतारामेदात्-"॥१९॥ आठ प्रकार के हैं-किन्नर किम्पुरुष, महोरग, गंधर्व, यक्ष, राक्षस, भूत और पिशाच । वन में रहने वाले वान कहलाते हैं और विविध देशान्तरों में रहने वाले व्यन्तर कहलाते हैं । वान जो व्यन्तर हैं, वे वानव्यन्तर कहे जाते हैं । वानव्यन्तर योनि के ये देव आठ प्रकार के हैं- किन्नर, किम्पुरुष, महोरग, गन्धर्व, यक्ष, राक्षस, भूत, और पिशाच । ये देव अधोलोक, मध्य लोक और ऊर्ध्वलोक में तीनों लोकों में स्वतंत्रतापूर्वक इच्छानुसार विचरण करते हैं और देवेन्द्र-शक तथा चक्रवर्ती की आज्ञा के अनुसार भी विचरण करते हैं। इनका गतिप्रचार अनियत होता है। कोई - व्यन्तर भृत्य के समान मनुष्यों की भी सेवा करते हैं ' तिर्छ लोक में अनेक प्रकार की शैल, ककरा, वन और विल आदि स्थानों में निवास करते हैं । इस कारण इनकी संज्ञा वानव्यन्तर है। उत्तराध्ययनसूत्र के अनुसार इन आठ भेदों का क्रम इस प्रकार है-पिशाच, भूत, यक्ष, राक्षस, किन्नर, किम्पुरुष, महोरग और गन्धवें, । प्रज्ञापनासूत्र के प्रथम पद में देवाधिकार में कहा है वानव्यन्तर देव आठ प्रकार के कहे गये हैं , यथा-किन्नर , किम्पुरुष, महोरग , गन्धर्व , यक्ष , राक्षस , भूत , और पिशाच ॥ १८ ॥ सूत्रार्थ----'जोइसिया पंचविहा' इत्यादि । सूत्र. ॥१९॥ ज्योतिष्क देव पाँच प्रकार के है Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थ सूत्रे तत्वार्थदीपिका - पूर्वं तावत् सामान्यतो भवनपतिवा नव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकेषु चतुर्विधेषु देवेषु प्रतिपादितेषु विशेषतो भवनपति - वानव्यन्तराणां देवानां प्ररूपणं कृतम्, सम्प्रतिक्रमप्राप्तान् ज्योतिष्कदेवान् विशेषतो निरूपयितुमाह " जोइसिया पंचविहा-" इत्यादि । ५०४ ज्योतिष्काः-ज्योतिःस्वभाववत्वात् तेजोमयाः ज्योतिष्कसंज्ञका देवाः पञ्चविधाः सन्ति, चन्द्र-सूर्य-ग्रहनक्षत्रतारामेदतः तथाच - चन्द्रसूर्यादिनामकर्मोदयात् तत्प्रत्ययाः खलु चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रतारासंज्ञकास्ते ज्योतिष्कदेवा भवन्ति, एतेषां प्रत्येकं प्रभावश्च भिन्नभिन्नरूपाः सन्ति। अस्मात् खलु–समतलभूभागात - ऊर्ध्वं नवत्यधिक सप्तशतयोजनानि उपरि, सर्वज्योतिषामधोभागे व्यवस्थितास्तारकाः सन्ति ततो दशयोजनानि ऊर्ध्वं सूर्याश्चरन्ति ततोऽशीतिर्योजनान्यूर्ध्व चन्द्राश्चरन्ति । ततचत्वारि योजनानि ऊर्ध्वं नक्षत्राणि चरन्ति ततश्चत्वारि योजनान्युत्पबुधाश्चरन्ति । ततस्त्रीणि योजनान्युत्पत्य शुक्राश्चरन्ति ततस्त्रीणि योजनान्यूर्ध्व बृहस्पतयः सञ्चरन्ति, ततस्त्रीणि योजनान्यूर्ध्वमतिक्रम्य कुजाः सञ्चरन्ति । ततस्त्रीणि योजनान्यूर्ध्वमतिक्रम्य शनैश्चराश्चरन्ति, स एष ज्योतिर्गणसञ्चरणविषयो नभोऽवकाशो दशाधिकयोजनशत विस्तारस्तिर्यगसंख्येयद्वीपसमुद्रप्रमाणो घनोदधिपर्यन्तोऽवगन्तव्यः ॥ १९ ॥ तत्त्वार्थदीपिका - पहले सामान्य रूप से भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक के भेद से चार प्रकार के देवों की प्ररूपणा की गई थी, उनमें से भवनपति और वानव्यन्तर देवों की विशेष रूप से प्ररूपणा की गई । अब क्रम से प्राप्त ज्योतिष्क देवों की विशेष प्ररूपणा की जाती है तेजोमय ज्योतिष्क नामक देव पाँच प्रकार के कहेगये है - ( १ ) चन्द्र ( २ ) सूर्य ( ३ ) ग्रह (४) नक्षत्र और (५) तारा | चन्द्र-सूर्यादि नामकर्म के उदय से चन्द्र, सूर्य ग्रह, नक्षत्र और तारा नामक ज्योतिष्क देव होते हैं इन सब के प्रभाव भिन्न- भिन्न प्रकार के होते हैं । इस भूमि के समतल भाग से सातसौ नब्बे योजन की उँचाई पर सभी ज्योतिष्क देवों के नीचे तारक देव विद्यमान हैं । इनसे दश योजन ऊपर अर्थात् आठसौ योजन की ऊँचाई पर सूर्य देव होते हैं सूर्य से अस्सी योजन ऊपर चन्द्र देव विचरण करते हैं। अर्थात् ८८० योजन ऊपर चन्द्र हैं । चन्द्र से चार योजन ऊपर नक्षत्रों का चार होता है । और उनसे भी चार योजन की उँचाई पर बुध का चार होता है । बुध से तीन योजन ऊपर शुक्र का विमान है, उससे तीन योजन ऊपर वृहस्पत्ति का विमान है और इससे भी तीन योजन ऊपर मंगल का चार होता है । इससे भी तीन योजन ऊपर शनैश्वर का विमान है । इस प्रकार समस्त ज्योतिष्क देवों का सम्पूर्ण चार क्षेत्र एक सौ दस योजन का है । तिर्हे में असंख्यात द्वीपसमुद्र प्रमाण घनोदधि पर्यन्त समझना चाहिए ॥१९॥ Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ४ सू. १९ विशेषतो ज्योतिष्कदेवनिरूपणम् ०५ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व सामान्यतो भवनपतिवानन्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका चतुर्विधा देवाः प्ररूपिताः ततो विशेषतो भवनपतयो वानव्यन्तराश्च देवाः प्ररूपिताः सम्प्रति-क्रमप्राप्तान् ज्योतिष्कदेवान् विशेषतः प्ररूपयितुमाह “जोइसिया पंचविहा,चंदमरगहणक्खचताराभेदओ-"इति । ज्योतिष्काः-द्योतन्ते इति ज्योतीषि विमानानि, पृषोदरादित्वान्-दस्य जश्त्वे साधु, तेषु भवाः ज्योतिष्का देवाः ज्योतिस्त्ररूपा वा देवा ज्योतिष्काः मुकुटेषु शिरो मौलिमुकुटाश्रितैः प्रभामण्डलकल्पैरुज्ज्वलैश्चन्द्रसूर्यतारामण्डलैर्यथायथं चिहविराजमाना धुतिमन्तः खलु ज्योतिष्का देवाः पञ्चविधाः सन्ति ।। चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रताराभेदतः तत्र सर्वेषु ज्योतिष्केषु देवेषु चन्द्राणां प्रधानत्वप्रतिपादनार्थ प्रथमोपादानं कृतम् तत्र-समतलादस्माद् भूमिभागाचवृत्यधिकसप्तशतयोजनान्यूर्बमतिक्रम्य तावत्प्रथमो ज्योतिष्कताराविमानप्रस्तारो वर्तते, तदुपरि-दशयोजनान्यारुह्य सूर्यविमानप्रस्तारो विद्यते, तदुपरि-अशीतियोजनान्यतिक्रम्य चन्द्रविमानप्रस्तारो वर्तते, तदुपरि विंशतियोजनान्यारुह्य तारानक्षत्र बुध-शुक्र-वृहस्पति-कुजशनैश्चराणां विमानप्रस्तारो विद्यते । सूर्याधस्तात् किञ्चिदूनयोजने केतुर्वर्तते,चन्द्रादधोभागे किञ्चिदूनयोजने खल्ल राहुरस्ति,चन्द्र तत्वार्थनियुक्ति-महले. सामान्य रूप से भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक, इन आर प्रकार के देवों का निरूपण किया गया है तत्पश्चात् भक्नपति और वानव्यन्तर देवों के भेदों की प्ररूपणा की गई है। अब अनुक्रम से प्राप्त ज्योतिष्क देवों को विशेष रूप से प्ररूपणा करते हैं जो घोतित हो उसे ज्योति कहते हैं अर्थात् विमान । पृषोदरादि गण में पाठ होने से 'द' के स्थान पर 'ज' आदेश होसा है, अतः ज्योति' शब्द निष्पन्न होता है । उस ज्योति अर्थात् धिमान में जो उत्पन्न हों, वे ज्योसिष्क देव कहलाते हैं । अथवा जो देव ज्योतिस्वरूप हों वे ज्योतिष्क कहलाते हैं । ये ज्योतिष्क देव मस्तक पर मौलि-मुकुट धारण करते हैं, प्रभामण्डल के समान उज्वल चन्द्र, सूर्य और तारामण्डल के चिह्नों से यथायोग्य सुशोभित होते हैं, कान्तिमान् होते हैं। इनके पाँच प्रकार हैं (१) चन्द्र (२) सूर्य (३) ग्रह (४) नक्षत्र और (५) तारा ! इन ज्योतिष्क देवों में चन्द्र देवों की प्रधानता है, इस कारण उनका आदि में ग्रहण किया है। इस समतल भूमिभाग से सातसौ नब्बे योजन ऊपर सर्वप्रथम ताराविमानों का प्रस्तार है । उससे दस योजन ऊपर सूर्यविमान का प्रस्तार है । उससे अस्सी योजन को उँचाई पर चन्द्र विमान का प्रस्तार है । उससे बीस योजन तारा, नक्षत्र, बुध, शुक्र, वृहस्पति, मंगल और शनैश्चर के विमान प्रस्तार हैं । Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५०६ तस्वार्थसूत्रे सूर्यग्रहान् विहाय शेषा नक्षत्रप्रकीर्णकतारकाश्च एकस्मिन् स्वस्व मार्गे चरन्ति ।तत्र-ताराग्रहाणा मनियतचारित्वात् चन्द्रसूर्याणामूवमधश्चरन्ति ।तथाच-सर्वेभ्यो ज्योतिष्के भ्योऽधस्तात् सूर्याश्चरन्ति, तत ऊर्ध्वं चन्द्राश्चरन्ति,तत ऊर्ध्व ग्रहाः, तत ऊवं नक्षत्राणि,तत ऊर्ध्वं विप्रकीर्णतारका श्चरन्ति । किन्तु-तागग्रहाणामनियतचारितया सूर्यादधस्तादपि सञ्चारों भवति. इत्येवं रीत्या खलु ज्योतिर्लोको दशाधिकयोजनशतविस्तारः , एकविंशत्यधिकैकादशयोजनशतैर्जम्बूद्वीपमेरुस्पर्शमकुर्वन् सर्वासु दिक्षु मण्डलाकारेण व्यवस्थितः। लोकान्तञ्चैकादशाधिकैकादशयोजनशतैरस्पृशन् सर्वतोऽ वसेयः । कुजादयस्ताराग्रहाश्चो-र्ध्वमस्तिर्यक्संचरणशीलत्वेनाऽनियतचारित्वाद् अधस्तात् ताव ल्लम्बमाना भवन्ति, यावत्-सूर्याद् दशयोजनेषूपलभ्यन्ते । - ज्योतिष्केषु तावत्-सर्वोपरि स्वातिनक्षत्रं नक्षत्रमण्डलस्य सर्वाधस्ताद भरणीनक्षत्रम् । सर्व दक्षिणतो मूलनक्षत्रम्, सर्वोत्तरतश्चाऽभिजित्नक्षत्रं बर्तते । ततो-ऽत्यन्तप्रकाशकारित्वाद् ज्योतिः शब्दनामधेयेषु विमानेषु भवा देवा ज्योतिष्का उच्यन्ते । सूर्य से कुछ योजन नीचे केतु का विमान है और चन्द्र से कुछ योजन नीचे राहु का विमान है । चन्द्र, सूर्य और ग्रहों के सिवाय शेष नक्षत्र और प्रकीर्णक तारे अपने अपने एक हो मार्ग में संचरण करते हैं । तारा और ग्रह अनियत रूप से चार करते हैं,अतः कभी चन्द्र और सूर्य से ऊपर और कभी नीचे चलते हैं । इस प्रकार सबसे नीचे सूर्य,सूर्य के ऊपर चन्द्रमा, चन्द्रमा से ऊपर ग्रह, ग्रहों के ऊपर नक्षत्र और नक्षत्रों के ऊपर प्रकीर्णक तारे चलते हैं । किन्तु तारा और ग्रह अनियत रूप से गति करने के कारण सूर्य से नीचे भी गति करते हैं । सम्पूर्ण ज्योतिर्लोक एकसौ दस योजन के विस्तार में है । ग्यारहसौ : एक्कीस योजनों में, जम्बूद्वीप के मेरु पर्वत का स्पर्श न करते हुए, सभी दिशाओं में गोलाकार रूप से स्थित है । ग्यारहसौ ग्यारह योजन से स्पर्श न करता हुआ सभी ओर लोकान्त समझना चाहिए । .. मंगल आदि तारा, ग्रह, ऊपर, नोचे और तिर्छ चलते हैं, अतएव अनियत रूप से चलते हैं, इस कारण नीचे लम्बायमान होते हैं यावत् सूर्य से दस योजनों में पाये जाते हैं । ज्योतिष्कों में सबसे ऊपर स्वाति नक्षत्र है और नक्षत्रमंडल के सबसे नीचे भरणी नक्षत्र है। सबसे दक्षिण में मूलनक्षत्र है और सबसे उत्तर में अभिजित् नक्षत्र ।। अत्यन्त ही प्रकाश करने वाले होने के कारण ज्योति नामक विमानों में जो देव हैं, वे ज्योतिष्क कहलाते हैं । अथवा विमानों संबन्धी ज्योति के कारण वे देव ज्योतिष्क कहलाते हैं। वे देव क्रीडा नहीं करते, सिर्फ घोतित-प्रकाशमान होते हैं । अथवा यों कहा जा सकता है कि वे शरीर संबन्धी ज्योति के द्वारा घोतित होते हैं, क्यों कि उनका शरीर ज्योतिपुंज की भाँति चमचमाता हुआ देदीप्यमान होता है । Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ४ सू० १९ कल्पोपपन्नकवैमानिकदेवनिरूपणम् ५०७ बिमानगतज्योतिषः सम्बन्धिनो वा देवाः तेन दीव्यन्ति-द्योतन्ते, वपुःसम्बन्धिना वा ज्यो तिषा दीव्यन्ते इति तोतिष्का उच्यन्ते । ज्योतिरेव भास्वरदेदीप्यमानशरीरत्वात् समस्तदिङमण्डलद्योतकत्वाद्वा ज्योतिष्काः उच्यन्ते, स्वार्थे कन् प्रत्ययः, । मुकुटेषु तावत्-प्रभामण्डलस्थानीयानि-उज्ज्वलानि चन्द्रसूर्यादीनि भवन्ति । चन्द्रस्य -चन्द्राकारं चिह्नम्, सूर्यस्य-सूर्याकारं चिह्नम् एवम् ग्रहनक्षत्राणामप्यवगन्तव्यम्. ! उक्तञ्च प्रज्ञापनायां प्रथमपदे १ देवाधिकारे—'जोइसिया पंचविहा पण्णत्ता, तंजहा चंदा -पूरा-गहा-णक्खत्ता-तारा-,इति. । ज्योतिष्काः पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-चन्द्रा:-सूर्याःग्रहा:- नक्षत्राणि-ताराः इति ॥१९॥ मूलसूत्रम् - 'कप्पोववण्णगा वेमाणिया बारसविहा,सोहम्म-ईसाणसणंकुमार-माहिंद -बंभलोय-लंतय-महामुक्क-सहस्सार-आणय-पाणयआरणाच्चुयभेदा-॥२०॥ छाया-कल्पोपपन्नका वैमानिकाः द्वादशविधाः सौधर्म-शान-सनत्कुमार-माहेन्द्रब्रह्मलोकलान्तक-महाशुक्र सहस्रारा-ऽऽनत-प्राणताऽऽरणा-च्युतमेदात्-॥२०॥ तत्त्वार्थदीपिका-वैमानिकस्वरूपं निरूपयितुं पूर्व चतुर्विधदेवेषु भवनपति-वानव्यन्तर-ज्यो तिष्क-वैमानिकेषु विशेषतो भवनपतयो वानव्यन्तरा ज्योति काश्च देवाः प्ररूपिताः सम्प्रति-कल्पोपपन्नकवैमानिकदेवान्द्वादशविधान् प्रतिपादयितुमाहअथवा उन देवों को समस्त दिशामंडल प्रकाशित करने के कारण ज्योतिष्क कहते हैं । 'ज्योतिष्क' शब्द में स्वार्थ में 'कन्' प्रत्यय हुआ है, अर्थात् 'ज्योतिष्' शब्द में 'कन्' प्रत्यय करने पर भी उसके अर्थ में कोई परिवर्तन नहीं होता-जो अर्थ 'ज्योतिष्' शब्द का है वही 'ज्योतिष्क' शब्द का भी है । उन देवों के मुकुटों में प्रभामण्डल स्थानीय चन्द्र-सूर्य आदि के चिह्न हो होते हैं । चन्द्रदेव के मुकुट में चन्द्र के आकार का और सूर्य देव के मुकुट में सूर्य के आकार का चिह्न है। यही बात ग्रहों और नक्षत्रों के संबन्ध में भी समझना चाहिए । प्रज्ञापनासूत्र के प्रथम पद में देवों के प्रकरण में कहा है-ज्योतिष्क देव पाँच प्रकार के हैं -चन्द्र, सूर्य, ग्रह, नक्षत्र, और तारा ॥१९॥ सूत्रार्थ—'कप्पोववण्णगा वेमाणिया' इत्यादि सूत्र----॥२०॥ कल्पोपपन्नवैमानिक देव बारह प्रकार के हैं। -(१) सौधर्म (२) ईशान (३) सनत्कुमार (४) माहेन्द्र (५) ब्रह्मलोक '६) लान्तक (७) महाशुक्र (८) सहस्रार (९) आनत (१०) प्राणत (११)आरण और (१२) अच्युत । सूत्र २०॥ तत्त्वार्थदीपिका-भवनपति, वानव्यन्तर ज्योतिष्क और वैमानिक, इन चार प्रकार के देवो में से पहले भबनपति, बानव्यन्तर और ज्योतिष्क देवों की प्ररूपणा की गई है । अब बारह प्रकार के कल्पोपपन्न देवों का कथन करने के लिए कहते हैं Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५०८ तत्वात ___ 'कप्पोववागा वेमाणिया बारसविहा, सोहम्म-ईसाण-सणंकुमार-माहिद-बंगलोयलंतय-महामुक्कसहस्सार-आणय-पाणय-आरणाच्चुयभेदा-इति. । कल्पोपपन्नकाः-कल्पेषु द्वादशदेवात्मकेषु उपपन्नाः सम्बद्धाः कल्पोपपन्नकाः वैमानिका वि विशेषेण दानशीलतपोभावैः पूर्वभवोपार्जितपुण्यपुञ्जशालिनः-प्राणिनः-स्वस्थितान् सुकृतिनो मानयन्ति आद्रियन्ते -आधारं ददति-इति विमानानि, तेषु विमानेषु भवाः वैमानिका देवा द्वादशविधाः सन्ति, सौधर्मे-शान-सनत्कुमार-माहेन्द्र-ब्रह्मलोक-लान्तक-महाशुक्र-सहस्रारा--ऽऽनत-प्राणतारणाच्युताः वक्ष्यमाणप्रकारेणावस्थिता सन्ति तथाहि यस्मिन् पटले सौधर्मनामा कल्पो दक्षिणदिशि वर्तते, तस्मिन् एव पटले उत्तरदिशि-ईशाननामा कल्पो समश्रेण्या स्थितः । समीपवर्ती एतौ द्वावपि प्रत्येकमर्द्धचन्द्राकारौ समश्रेण्या स्थितौ । एवम्-सनत्कुमारमाहेन्द्रदेवलोकावपि एवमेव समश्रेण्या स्थितौ। तदनेब्रह्म-लान्तक-महाशुक्रसहस्रारपर्यन्ता देवलोका एकैकस्योपर्युपरि वर्तन्ते तदने आनतप्राणतनामानौ द्वौ देवलोकौ, तदने आरणाच्युतौ च । एते चत्वारो देवलोका द्वौ द्वौ युगलरूपेण सौधर्मेशानदेवलोकवदेवार्द्धचन्द्राकारौ समश्रेण्या स्थिती इत्येवं द्वादशदेवलोकाः समवस्थिताः सन्ति ॥ सू० २०॥ ___ तत्त्वार्थनियुक्तिः--पूर्व तावत् सामान्यतः प्रतिपादितेषु चतुर्विधेषु भवनपति–वानव्यन्तरज्योतिष्क-वैमानिकदेवेषु विशेषतः क्रमशो भवनपति–वानव्यन्तरज्योतिष्कदेवानां प्ररूपणं विहि कल्पों में अर्थात् बारह देवलोकों में जो उत्पन्न हो. वे देव कल्पोपपन्नक कहलाते हैं । जो अपने अन्दर रहने वालों को जिन्होंने विशेष रूप से दान, शील तप और भावना का आसेवन करके पूर्वभव में पुण्यराशि प्राप्त की है उनको सुकृती-पुण्यात्मा मानते हैं उनका आदर करते है तथा उन्हें आधार प्रदान करते हैं उन्हें बिमान कहते हैं । बिमानों में उत्पन्न होने वाले देव वैमानिक कहेगये हैं और वे बारह प्रकार के हैं (१) सौधर्म (२) ईशान(३)सनत्कुमार (४) माहेन्द्र(५)ब्रह्मलोक (६) लान्तक (७)महाशुक्र (८) सहस्रार (९)आनत (१०) प्राणत (११) आरण और (१२)अच्युत । ये कल्प बक्ष्यमाण प्रकार से व्यवस्थित हैं, जैसे-ज्योतिश्चक्र के उपर असंख्यात करोड़ा करोड़ योजन जाने पर सौधर्म और ईशान देवलोक हैं, जिस प्रदेश में सौधर्म कल्प दक्षिणदिग्वर्ती है उसि प्रदेश के समीप उत्तर दिग्वत्र्ती ईशान कल्प भी है। ये दोनों ही कल्प प्रत्येक अर्द्धचन्द्राकार से समश्रेणिमें स्थित हैं । इनके ऊपरे असंख्यात करोडा करोड़ योजन जाने पर इसी प्रकार सनत्कुमार कल्प और माहेन्द्र कल्प ये दोनों भी अर्द्धचन्द्राकारसे समश्रेणिमे स्थित हैं । उनके ऊपर ब्रह्म, लान्तक, महाशुक्र, और सहनार, ये चार कल्प एक एक के प्रत्येक असंख्यात असंख्यात योजन जाने पर हैं और सहस्रार कल्प के ऊपरे आनत-प्राणत ये दो देवलोक तथा इन के ऊपर आरण और अच्युत ये चारों कल्प दो दो युगल रूप से सौधर्म और ईशान देवलोक की तरह अर्द्धचन्द्राकार से समश्रेणि में स्थित हैं ।२। इसप्रकार बारहों देवलोक व्यवस्थित हैं । सूत्र ॥२०॥ __ तत्त्वार्थनियुक्ति—पहले सामान्य से प्रतिपादित चार प्रकार के जो भवनपति वानव्यन्तर Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwmmmmmmmmmmm.r दीपिकानियुक्तिश्च अ० ४ सू. २० कल्पोपपन्नकवैमानिकदेवनिरूपणम् ५०९ तम् सम्प्रति वैमानिकदेवानां विशेषतः प्ररूपणं कर्तु कल्पोपपन्नककल्पातीत मेदेन द्विविधेषु वैमानिकेषु प्रथमं प्रथमोपात्तकल्पोपपन्नकवैमानिकदेवान् प्ररूपयति "कप्पोववण्णगा वेमाणिया बारसविहा सोहम्म-ईसाण सणकुमार माहिंद बंभलोय लंतय महासुक्क सहस्सार आणय पाणय आरणाच्चुयभेया" इति । कल्पोपपन्नका-कल्पेषु द्वादशदेवलोकेषु उपपन्नकाः कल्पोपपन्नकाः वैमानिकाः विशेषतः स्वस्थितान् सुकृतशालिनो मानयन्ति सम्मानयन्ति धारयन्ति इति विमानानि, तेषु भवा, वैमानिकाः ते देवाः खलु द्वादशविधाः सन्ति, सौधर्मेशानसनत्कुमारमाहेन्द्रब्रह्मलोकलान्तक महाशुक्रसहस्राराऽऽनतप्राणताऽऽरणाऽच्युतभेदात् । तत्र-ते खलु कल्पा वक्ष्यमाणप्रकारेण व्यवस्थिताः सन्ति, तथाहि ज्योतिश्चक्रादुपरि असंख्यातकोटिकोटियोजनान्यतिक्रम्यात्र मेरूपलक्षिता र्धिदक्षिणोत्तरभागव्यवस्थितौ पूर्वपश्चिमायतौ दक्षिणोत्तरविष्कम्भौ अर्चिमालीव देदीप्यमानौ असंख्येय योजनायामविष्कम्भपरिक्षेपौ सर्वरत्नमयौ मध्यव्यवस्थितसर्वरत्नमयावशोकमप्तपर्णचम्पकसहकारसुशोभितशकेन्द्रैशानेन्द्रावासयुक्तौ सौधमैंशानदेवलोकौ प्रत्येकमर्द्धचन्द्राकारौ युगलरूपेण दक्षिणोत्तरभागज्योतिष्क और वैमानिक हैं उनमें विशेषतः क्रम से भवनपति वानव्यन्तर ज्यौतिष्क देवों की प्ररूपणा करदी गई है अब बैमानिक देवों की विशेष रूप से प्ररूपणा करने के लिये कल्पो. पपन्न और कल्पातीत के भेदों को लेकर दो प्रकार के बैमानिकों में प्रथम ग्रहण किये हुए कल्पोपपन्न बैमानिक देवों का प्ररूपणकरते हैं ___ "कप्पोबवन्नगा वेमाणिया बारसबिहा०' इत्यादि । कल्पोपपन्नक देव सौधर्म-ईशान-सनत्कुमार-माहन्द्र; ब्रह्म लोक-लान्तक-महाशुक्र-सहस्रार आनत-प्राणत आरण अच्युत के भेद से बारह प्रकार के होते हैं । कल्पों में अर्थात् बारह प्रकार के देवलोको में जो उत्पन्न होते हैं वे कल्पोपपन्नक वैमानिक देव कहे जाते हैं, वैमानिक का अर्थ है विमानो में रहने वाले देव, विशेष रूप से अपने में रहे हुए पूर्वोपार्जित पुण्य शाली प्राणियों को मानते हैं, अर्थात् सम्मान करते है धारण करते हैं उनको विमान कहते हैं, और विमानों में होने वाले देव वैमानिक कहलाते हैं । वे वैमानिक देव सौधर्म आदि बारह कल्पों में होने से देव भी बारह प्रकार के कहे जाते हैं। बारह कल्प आगे कहे जाने वाले प्रकार से व्यवस्थित हैं___ ज्योतिश्चक्र के ऊपर असंख्यात करोड़ा करोड़ योजनों के उल्लंघने पर यहाँ मेरु पर्वत को आश्रय करके दक्षिणार्द्ध तथा उत्तरार्ध भाग में व्यवस्थित पूर्वपश्चिम से लम्बे और दक्षिण उत्तर से चौडे अर्चिमाली सूर्य की तरह देदीप्यमान असंख्यात योजन आयाम विष्कंभपरिक्षेप वाले सर्व रत्नमय मध्यस्थित सर्वरत्न मय अशोक सप्तपर्ण चम्पक सहकार सुशोभित शक्रेन्द्र और ईशानेन्द्र के आवास से युक्त दो पहला और दूसरा सौधर्म और ईशान देवलोक एक एक अर्धचन्द्रा कार युगल रूप दक्षिणोत्तर भाग को लेकर समश्रेणि में व्यवस्थित हैं १-२। उनके ऊपर असंख्यात Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्स्वार्थसूत्रे अपेक्ष्य स्थितौ समश्रेण्यां तदुपरि-असंख्यातकोटिकोटियोजनान्यतिक्रम्यात्र तृतीय-चतुर्थी सनत्कुमार माहेन्द्रदेवलोको अपि प्रत्येकमर्द्धचन्द्राकारौ युगलरूपे दक्षिणोत्तरमपेक्ष्य स्थितौ ४ । तदुपरि असंख्यातयोजनातिकमे ब्रह्मदेवलोको वर्त्तते तत्र च लोकान्तिकदेवा जिनेन्द्रजन्मादिमहोत्सवविलोकनोत्सुकाः शुभाध्यवसायप्राया भक्तिश्रवणतावशीकृतचित्ता निवसन्ति । अथ ब्रह्मलोकादारभ्याष्टमसहस्रारदेवलोकपर्यन्तं चत्वारो देवलोका एकैकस्योपर्युपरि असंख्यातयोजनान्तरेण वर्तन्ते, तथाहि सनत्कुमार-माहेन्द्रदेवलोकयुगलादुपरि असंख्यातयोजनान्यतिक्रम्यात्र पञ्चमो ब्रह्मदेवलोको वर्तते ५ । तदुपरि-असंख्यातकोटियोजनातिक्रमे षष्ठो लान्तकदेवलोको वर्तते ६, तदुपरि असंख्यातयोजनातिक्रमे सप्तमो महाशुक्रदेवलोको वर्तते ७ ॥ तदुपरि असंख्यातयोजनातिक्रमेऽष्टमः सहस्त्रारदेवलोको वर्तते ८। इति । अथ-तदुपरि असंख्यातयोजनातिक्रमे नवमदशमौ आनतप्राणतदेवलोकौ अपि प्रथमद्वितीयदेवलोकवत् प्रत्येकमर्द्धचन्द्राकारौ युगलदक्षिणोत्तरभागमपेक्ष्य स्थितौ समश्रेण्यां १० । तदुपरि असंख्यातयोजनातिक्रमे एकादश-द्वादशौ आरणाच्युत-देवलोको. एतौ द्वावपि पूर्ववत् प्रत्येकमर्द्धचन्द्राकारौ युगलरूपेण समश्रेण्यां स्थितौ ११-१२ । इति द्वादशदेवलोकस्थितिस्वरूपम् । योजनजाने पर यहां तीसरा और चौथा सनत्कुमार माहेन्द्र ये दो देवलोक भी प्रत्येक अर्द्धचन्द्राकार युगल रूप से दक्षिणोत्तर भाग को लेकर समश्रेणि में व्यवस्थित हैं ३-४। इनके ऊपर असंख्यात योजन जाने पर यहां ब्रह्म देव लोक हैं। इस ब्रह्म देव लोक में लोकान्तक देव रहते हैं वे जिनेन्द्र जन्मादि के महोत्सव को देखने में उत्सुक शुभ अध्यवसाय वाले भक्ति भाव में वशीकृतचित्त वाले होते हैं। अब ब्रह्मलोक से लेकर आठवें सहस्रार देव लोक पर्यन्त चार देव लोक एक एक के ऊपर असंख्यात असंख्यात योजनों के अन्तर से व्यवस्थित हैं, जैसेसनत्कुमार और माहेन्द्र इन युगल देव लोंको से ऊपर असंख्यात योजनों के लांधने पर यहाँ पाँचवों ब्रह्म देव लोक है ५। उसके ऊपर असंख्यात योजन जाने पर छठा लान्तक देवलोक है ६ । उसके ऊपर असंख्यात योजन जाने पर सातवाँ महाशुक्र देव लोक है ७) उसके ऊपर असंख्यात योजन जाने पर आठवाँ सहस्रार देवलोक है ८ । इस के ऊपर असंख्यात योजन जाने पर नौवाँ दसवाँ आनत और प्राणत देव लोंक भी पहले दूसरे सौधर्म ईशान की तरह प्रत्येक अर्द्धचन्द्राकार युगल रूप से दक्षिणोत्तर भाग को लेकर समश्रेणि में स्थित है ८-१० । इसी प्रकार इनके ऊपर असंख्यात योजन जाने पर ग्यारहवाँ और बारहवाँ आरण और अच्युत देवलोक, ये दोनों देव लोक भी पूर्व के आनत प्राणत की तरह प्रत्येक अर्ध चन्द्राकार युगल रूप से दक्षिणोत्तर भाग को लेकर समश्रेणि में स्थित हैं ११-१२ । यह बारह देवलोक की स्थिति का स्वरूप है। Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ४ सू. २० कल्पोपपन्नकवैमानिकदेवनिरूपणम् ५११ तत ऊर्ध्वं नवग्रैवेयकानि उपर्युपरि क्रमेण सन्ति, तदुपरि च पञ्चमहाविमानानि सन्तीति वैमानिकदेवानामवस्थितिक्रमोऽवगन्तव्यः तत्र-सौधर्मकल्पसाहचर्यात्तदिन्द्रोऽपि सौधर्म उच्यते ईशानदेवलोकस्य ऐशानो नाम इन्द्रः स्वभावतो वर्त्तते, ऐशानस्य निवासः कल्प ऐशान उच्यते, तत्साहचर्यादिन्द्रोऽपि ऐशान उच्यते इत्येवं रीत्या सनत्कुमारादयोऽप्यवगन्तव्याःसौधर्मादिकल्पवासिनां देवानां दशइन्द्रा भवन्ति नवम-दशमयोः,एकादश-द्वादशयोश्चेति युगलद्वये एकैकेन्द्रस्य सद्भावात् । अथ सौधर्मादयो देवलोकाः समतलभूमितः कियत्कियहूरमुपरि वर्त्तते इति प्रदर्श्यते प्रथमद्वितीयौ सौधर्मेशानौ द्वौ कल्पौ युगलरूपेण स्थितौ समतलभूमितः सार्दुकरज्जुकमुपरि वर्तेते२, तृतीयचतुर्थको सनत्कुमार-माहेन्द्रकल्पौ युगलरूपेण स्थितौ समतलभूमितः सार्द्ध द्विरज्जुकमुपरि वर्तेते४ । एवं पञ्चमः कल्पः सपादत्रिरज्जुकम्, षष्टः कल्पः सार्द्धत्रिरज्जुकम् ,सप्तमः कल्प एकभागोन चतुरज्जुकम् अष्टमः कल्पः चतूरज्जुकम् , एवं नवमदशमौ युगलरूपेण स्थितौ द्वौ कल्पौ सार्द्धचतूरज्जुकम् , एवमेव एकादश-द्वादशौ युगलरूपेण स्थितौ द्वौ कल्पौ समतलभूमितः पञ्चरज्जुकमुपरि वर्तेते १२, इति-कल्पोपपन्नदेवसम्बन्धिनां द्वादशदेवलोकानां समतलभूमित उच्चैस्त्वं विज्ञेयमिति । बारहवें कल्प के ऊपर नौ अवेयक विमान हैं। जो एक -दूसरे के ऊपर अवस्थित हैं । उनके ऊपर पाँच अनुत्तर नामक महा विमान हैं । यह वैमानिक देवों की अवस्थिति का क्रम हैं। ___सौधर्म कल्प के कारण वहां का इन्द्र भी सौधर्म कहलाता है । ईशान नामक देब स्वभावतः निवास करता है। उसका निवास होने से बह कल्प ऐशान कहलाता है और ऐशान कल्प के सहचर्य से वहाँ का इन्द्र ऐशान इन्द्र के नाम से प्रसिद्ध है। इसी प्रकार आगे के कल्पों एवं इन्द्रों के विषय में भी समझलेना चाहिये । सौधर्म आदि कल्पों में निवास करने वाले देवों के दस इन्द्र होते हैं । क्यों कि नौवे और दस वें इन दो देव लोकों का भी एक ही इन्द्र होता है, अब यहाँ सौधर्मादि देवलोक समतल भूमिसे कितने ऊँचे हैं ! यह दिखलाया जाता हैपहला और दूसरा जो सौधर्म और ईशान कल्प है वे युगलरूप से स्थित दोनों कल्प समतल भूमि से डेढ राजू २ । तीसरा और चौथा जो सनत्कुमार और माहेन्द्र ये युगल रूप से स्थित दोनों कल्प समलत भूमि से (२) ढाई राजू ऊपर है ४। इसी प्रकार पाँचवाँ कल्प (३) सवा तीन राजू ऊपर है, छठा कल्प (३॥) साढे तीन राजू ऊँचा है, सातवाँ कल्प (३॥.) पौने चार राजू ऊँचा हैं, और आठवां सहस्रार कल्प (४) चार राजू समतल भूमि से ऊँचा है ८ । इसी प्रकार नौवां और दसवाँ युग़ल रूप से स्थित ये दोनों कल्प (४) साढे चार राजू ऊँचे हैं, तदनन्तर ग्यारहवां और बारहवां युगल रूप से स्थित ये दोनों कल्प समतल भूमि से पाँच राजू ऊँचे है। यह कल्पोपपन्न बारह देवलोकों का समतल भूमि से ऊपर होने का प्रमाण जानना चाहिये ! Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५१२ तत्वार्थसूत्रे तदने त्रित्रिरूपेण त्रीणि त्रिकाणि कल्पातीतानां नवप्रैवेयकदेवानां सन्ति, तेषु प्रथमं त्रिकं समतलभूमितः पञ्चरज्जुकम् एकरज्जुकस्य त्रयो भागाः क्रियन्ते तेभ्य एको भागश्चेतावत्कमुपरि वर्तते ३ द्वितीय त्रिकं पञ्चरज्जुकम् एकस्य रज्जुकस्य भागत्रयमध्याद् द्वौ भागौ चेतावत्कं समभूमित उपरि वर्तते ६ तृतीयं त्रिकं परिपूर्ण षड्रग्ज़ुक समतलभूमित उपरि वर्त्तते ९ एते नव पुरुषाकारलोकस्य ग्रीवास्थाने वर्तमानत्वाद् अवेयका उच्यन्ते । तदने पञ्चानुत्तरविमानानि येषामुत्तरेऽग्रे न केऽपि विमानविशेषा विद्यन्ते इति तान्यनुत्तरविमानानि प्रोच्यन्ते ते पञ्च प्रत्येकं चतुर्दिक्षु समश्रेण्या स्थिताः किञ्चिदूनसप्तरज्जुकं समतलभूमित उपरि वर्तते। तेषां पञ्चोनां परस्परमन्तरम् एकरज्जुकस्य किञ्चिदूमाः पञ्चभागा क्रियन्ते, तन्मध्यादेककभागपरिमितमन्तरमेकैकस्य वर्तते । इति पञ्चानुत्तरविमानवनम् । नवप्रैवेयकाः, पञ्चानुत्तरदेवाश्चेति चतुर्दशानां कल्पातीतदेवानां वर्णनमग्रिमसूत्रे करिष्यते इति । जम्बूद्वीपे महामन्दरः सहस्रयोजनावगाहो नवनवतिसहस्रयोजनोच्छ्रायः । तस्याधस्तदधोलोको वर्त्तते । तिर्यप्रसृतश्च तिर्यग्लोको वर्त्तते तस्योपरिष्टात् उप्रलोको वर्त्तते । मेरूचूलिका च चत्वारिंशद् योजनोच्छ्राया बोध्या । उक्तञ्च-प्रज्ञापनायां प्रथमपदे देवाधिकारे- "वेमाणिया"दुविहा पण्णत्ता,तंजहा कप्पोववण्णगा य कप्पाईया य,से किं तं कप्पोववण्णगा-१ कप्पोव ___ इनके आगे तीन तीन करके तीन त्रिक में कल्पातीत नव प्रैवेयक देव हैं। उन तीन त्रिकों में से पहला त्रिक समतल भूमि से पाँच राजू और एक राजू के तीन भागों में का एक भाग जीतना ऊँचा है ३ दूसरा त्रिक पाँच राजू और एक राजू के तीन भागो में का दो भाग जितना ऊँच। है ६ । और तीसरा त्रिक पूरा छह राजू समतल भूमि से ऊँचा है । ये नव पुरुषाकार लोक के ग्रीवा (गला) स्थल पर होने से प्रैवेयक कहलाते हैं ९।। इन के आगे पाँच अनुत्तर विमान हैं, जिनके उत्तर अर्थात् आगे कोई विमान न होने से ये अनुत्तर विमान कहलाते हैं ये पाँच प्रत्येक चारों दिशाओं में समश्रेणि से स्थित है ये समतल भूमि से कुछ कम सात राजू ऊँचे हैं । ये पांचों अनुत्तर विमान एक राजू के कुछ कम पाँच भाग किये जायें, उन में से एक-एक भाग के अन्तर से स्थित हैं । यह पाँच अनुत्तर विमानों का वर्णन हआ। ऐसे ये नौ ग्रैक्थक और पाँच अनुत्तर विमान वासी इस प्रकार चौदह कल्पातीत देव कहलाते हैं, इन चौदह प्रकार के कल्पातीत देवों का वर्णन अगले सूत्र में किया जायगा । जम्बूद्वीप का महामन्दर पर्वत एक हजार योजन पृथिवी के अन्दर है, निन्यानबे (९९) हजार योजन की इसकी ऊँचाई है, इसके नीचे के भाग में अधोलोक है। तिर्यक अर्थात् टेढ़ा फैला हुआ तिर्यगलोक है । इसके ऊपर ऊर्ध्वलोक है । इस मेरुकी चूलिका चालीस योजन की ऊँचाई वाली है । __प्रज्ञापना सूत्र के प्रथम पद में देषाधिकार में कहा है --वैमानिक देव दो प्रकार के कहे गये हैं, यथा-कल्पोषपन्नक और कल्पातीत कल्पोपपन्नक कितने प्रकार के हैं ? वे Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकाfनयुक्तिश्च अ० ४ सु. २० कल्पोपपन्नकवैमानिकदेवनिरूपणम् ५१३ वण्णा, बारसविहा पण्णत्ता, तंजहा- सोहम्मा-ईसाणा -सर्णकुमारा- महिंदा बंभलोगा-संसयामहामुक्का - सहस्सारा- आणया-पाणया-आरणा -अच्चुया य" इति । वैमानिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा- कल्पोपपन्नकाश्च-कल्पातीताश्च । अथकिं ते कल्पोषपन्नकाः -? । " कल्पोपपन्नका द्वादशविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा - सौधर्माः - ईशानाः सनत्कुमाराः - माहेन्द्राः ब्रह्मलोकाः–लान्तकाः–महाशुक्राः - सहस्रारा:- आनताः - प्राणताः - आरणा:-अच्युताश्चेति । पुनरप्युक्तञ्च प्रज्ञापनायां ६ - पदे, अनुयोगद्वारे औपपातिके सिद्धाधिकारेच – “सोहम्म - ईसाण सकुमार - माहिंद - बंभलोय-लंतंग-महामुक्क-सहस्सार - आणय - पाणय- आरण - अच्चुया" इति । सौधर्मे - शान - सनत्कुमार - माहेन्द्र - ब्रह्मलोक - लान्तक - महाशुक्र - सहस्रारा - ssनत-प्राणता - ssरणा - sच्युताः इति ॥ सू०२० ॥ मूलसूत्रम् - " कप्पाईया वैमाणिया चउदसविहा, णवगेवेज्जगा पंचाणुसरोववाइयया - " ॥ सू० २१ ॥ छाया - " कल्पतीता वैमानिकाश्चतुर्दशविधाः” नवत्रैवेयक - पञ्चानुत्तरौ - पपातिकमेदात्- ॥ सू० २१ ॥ तत्वार्थदीपिका - पूर्व कल्पोपपन्नका बैमानिकदेवा सौधर्मादयो द्वादशविधा विशेषतः प्ररूपिताः सम्प्रति–कल्पातीतानां वैमानिकदेवानां चतुर्दशविधानां विशेषतः प्ररूपणं कर्तुमाह“कप्पाईयवेमाणिया चउद्दसविहा, णवगेवेज्जगपंचानुत्तरोववाइयभेया - " इति । • बारह प्रकार के होते हैं, यथा-सौधर्म, ईशान, सनत्कुमार, माहेन्द्र, ब्रह्मलोक, लान्तक, महाशुक्र, सहस्रार, आनत, प्राणत, आरण, और अच्युत । प्रज्ञापना सूत्र के छठे पद में तथा अनुयोगद्वार में और औपपातिक सूत्र के सिद्धाधिकार में कहा है सौधर्म, ईशान, सनत्कुमार, माहेन्द्र, ब्रह्मलोक, लान्तक, महाशुक्र, सहस्रार, आनत, प्राणत, आरण, और अच्युत ॥सूत्र - २०॥ सूत्रार्थ - ' कप्पाईया वेमाणिया' इत्यादि ॥ सूत्र. २१ ॥ कल्पातीत वैमानिक देव चौदह प्रकार के हैं - नवग्रैवेयक देव और पाँच अनुत्तरौपपातिकदेव ॥ सूत्र ॥ २१ ॥ तत्वार्थदीपिका - पहले कल्पोपपन्न वैमानिक देवों के सौधर्म आदि बारह विशेष भेदों का निरूपण किया गया अब कल्पातीत वैमानिक देवों के चौदह अवान्तर मैदो की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं-कल्पातीत वैमानिक देव चौदह प्रकार के हैंनौग्रैवेयक और पाँच अनुत्तरौपपातिक । ६५ Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थसूत्रे मैवेयकाः कल्पातीताः - कल्पेभ्योऽतीताः कल्पं वाऽतिक्रान्ताः, उपरितनक्षेत्रवर्तिनो वैमानिकाः, विमानेषु भवाः–वैमानिकाः देवाः चतुर्दशविधाः सन्ति, नवग्रैवेयक पञ्चानुत्तरौ - पपातिकभेदात् । तत्रा–ऽधस्तनग्रैवेयकत्रयम्, मध्यमग्रैवेयकत्रयम्, उपरितनग्रैवेयकत्रयम्, इत्येवं नवग्रैवेयकाः पञ्चाऽनुत्तरौपपातिकाः, न-उत्तरं येभ्यस्तेऽनुत्तरा, अनुत्तराश्चते - औपपातिकाश्चेति अनुत्तरौपपातिकाः । उपपातोऽस्ति येषां ते - औपपातिकाः देवाः -- विजय - वैजयन्त - जयन्ता - ऽपराजित - सर्वार्थसिद्वाः, तेषां भेदात् तथाच - नवग्रैवेयकाः पञ्चाऽनुत्तरौपपातिकाश्चेत्येवं संमिलिताश्चतुर्दशविधाः खलु कल्पातीताः वैमानिकदेवा भवन्ति ॥ २१ ५१४ तत्त्वार्थनिर्युक्तिः पूर्वं तावत् सौधर्मेशानादिका द्वादशविधाः कल्पोपपन्नका वैमानिकदेवाः प्ररूपिताः सम्प्रति - चतुर्दशविधान् कल्पातीतान् वैमानिकदेवान् प्ररूपयितुमाह“ कप्पाईया वेमाणिया चउदस विहा, णवगेवेज्जग पंचानुत्तरोववाइयभेया – ” इति । कल्पातीताः–कल्पेभ्यो द्वादशसंख्यकेभ्यः पूर्वोक्तेभ्यः सौधर्मादिसंज्ञकेभ्योऽतीतास्तानतिक्रान्ताः उपरितनक्षेत्रे वर्तमानाः कल्पातीताः वैमानिका देवाश्चतुर्दशविधाः सन्ति, नवग्रैवेयक-प ञ्चानुत्तरौपपातिकभेदात् तत्र - नवत्रैवेयकास्तावत् - लोकरूपपुरुषस्य ग्रीवेव ग्रीवा कण्ठप्रदेशः, तस्यां भवा ग्रैवेयकाः ग्रीवाभरणभूता देवविशेषाः ग्रैवेयका उच्यन्ते - तत्राधस्तनग्रैवेयकास्त्रयः, मध्यमग्रैवेयकास्त्रयः, उपरितनग्रैवेयकात्रय चेत्येवं संमील्य नवसंख्य जो देव बारह कल्पों से अतीत - बाहर हैं वे कल्पातीत कहे जाते हैं । अथवा जिन देवों में इन्द्र, सामानिक आदि की कल्पना नहीं होती - जिनमें स्वामी-सेवक भाव नहीं होता, जो सभी अहमिन्द्र हैं, उन देवों को कल्पातीत कहते हैं । ये देव बारह देवलोकों से ऊपर रहते हैं । विमानों में उत्पन्न होने के कारण उनकी वैमानिक संज्ञा है । वे चौदह प्रकार के हैं - नौग्रैवेयक विमानों में उत्पन्न होने वाले और पाँच अनुत्तरविमानों में उत्पन्न होने वाले ॥२१॥ तत्त्वार्थनियुक्ति – इससे पहले सौधर्म, ईशान, आदि बारह प्रकार के कल्पोपपन्नक वैमानिक देवोंकी प्ररूपणा की गई है। अब चौदहप्रकार के कल्पातीत वैमानिकों की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं कल्पातीत वैमानिक देव चौदह प्रकार के हैं - नौ ग्रैवेयकदेव एवं पाँच अनुत्तरोपपातिक सौधर्म आदि पूर्वोक्त बारह कल्पों से जो अतीत हों अर्थात् उनसे भी ऊपरके क्षेत्र में जो हों, वे कल्पातीत कहलाते हैं अथवा जो इन्द्र सामानिक की भेदकल्पना से अतीत हों-सब समान श्रेणी के हों, वे कल्पातीत कहलाते हैं । कल्पातीत देवों के पूर्वोक्त चौदह भेद हैं । ग्रैवेयक विमान नौ हैं । प्ररूपणा की अनुकूलता को दृष्टि से उन्हे तीन भागों में विभक्त किया गया है - तीन अधस्तन अर्थात् नीचे के, तीन मध्यम अर्थात् बीच के Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०४ सू० २१ कल्पातीतवैमानिकदेवनिरूपणम् ५१५ काः खल्ल अवेयकाः सन्ति पञ्चानुत्तरौपपातिकाः पुनः विजय-वैजयन्ता-ऽपराजित-सर्वार्थसिद्धरूपाः सन्ति एतेभ्यः पञ्चभ्य उत्तरक्षेत्रे केषामपि देवानां निवासाभावात् न सन्ति विमानान्तराणि-उत्तरं येभ्यस्तान्यनुत्तराणि विमानानि यद्वा-शब्दानामनेकार्थत्वात् नास्त्युत्तरं विमानं यस्मात्तत् तदुपरि न कोऽपि देवलोकः ।। इमे पञ्चाऽनुत्तरौपपातिका देवा उच्यन्ते नवपञ्चभेदाच्चतुर्दशदेवाः कल्पातीता उच्यन्ते तत्र--पञ्चविमानविशेषाः सर्वोपरिवर्तमानाः सन्ति, अतएव तेऽनुत्तरा इति व्यपदिश्यन्ते अविद्यमानम्--उत्तरम् अन्यविमानादि येषां तेऽनुत्तराः विजयादिनामानः एव विमानविशेषाः सन्ति । तत्र-विजिताः अभिभूता निरस्ताः स्वर्गरूपाऽभ्युदयस्य विघ्नहेतवो यैस्ते त्रयो विजयवैजयन्तजयन्तनामानो देवाः सन्ति । ते खलु समस्तान् अम्युदयविनाशहेतुन् निरस्याऽमन्दानन्दरूपस्वर्गसुखसन्दोहरसमात्मसात्कृत्योपभुञ्जते, तैरेवाऽभ्युदयविधातहेतुभिर्न पराजिता भवन्ति ये तेऽपराजिता उच्यन्ते । सर्वेषु चाऽभ्युदयार्थेषु सिद्धाः सर्वार्थसिद्धाः उच्यन्ते, ते खलु सर्वार्थसिद्धाः स्वर्गाऽभ्युदयिकसुखप्रकर्षवर्तित्वात् सर्वप्रयोजनेषु-अव्याहतशक्तयो भवन्ति । ___ सर्वार्थ सिद्धाः सर्वार्थसिद्धाः, सर्वै रेवाऽतिशयशालिभिः शब्दरूपरसगन्धस्पर्शादिभिरतिरमणीऔर तीन उपरितन अर्थात् ऊपर के । जो विमान सर्वोत्कृष्ट हैं, जिनसे उत्तम अन्य कोई विमान नहीं हैं, वे अनुत्तर विमान कहलाते हैं। वे पाँच ये हैं-विजय वैजयन्त, जयन्त, अपराजित और सर्वार्थसिद्ध । नौ अवेयकवासी और पांच अनुत्तर विमानवासी , यों दोनों मिलकर कल्पातीत देव चौदह प्रकार के हैं। __ यह लोक पुरुषाकार है । लोक-पुरुष की ग्रीबा के स्थान पर जो विमान अवस्थित हैं, वे अवेयक कहे गये हैं उन विमानों में रहने वाले देव भी अवेयक कहलाते हैं । पांच अनुत्तर विमान सभो विमानों के ऊपर अवस्थित हैं, इस कारण उन्हे अनुत्तर कहा गया है । नहीं है उत्तर-श्रेष्ठ जिनसे, वे अनुत्तर । विजय वैजयन्त आदि देवों के नाम हैं, और देवों के नाम से विमानों के भी येही नाम हैं। ___ जिन्होंने स्वर्ग संबंधी अभ्युदय की प्राप्ती में विघ्न डालने वाले सभी कारणों को विजित कर लिया है, अर्थात् उन पर विजय प्राप्त कर लिया है, वे तीन देव विजय, वैजयन्त और जयन्त कहलाते हैं । वे देव अभ्युदय का विनाश करने वाले कारणों को दूर करके अमन्द (तीव्र) आनन्द रूप स्वर्गसुख के समूह को आत्मसात् करके भोगते हैं। इसी प्रकार स्वर्गीय सुख में बाधा डालने वाले कारणों से जो पराजित न हुए हों, वे अपराजित कहलाते हैं । जो देव अभ्युदय संबंधी समस्त अर्थों में सिद्ध (सफल) हों वे सर्वार्थसिद्ध कहलाते हैं। सर्वार्थसिद्ध देव स्वर्ग के सुखों की चरम सीमा पर पहुंच चुके हैं, अतएव समस्त प्रयोजनों में उनकी शक्ति अव्याहत होती है। अथवा जो देव सर्व अर्थों अर्थात् प्रयोजनों से सिद्ध हो वे सर्वार्थसिद्ध कहलाते हैं। Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थसूत्रे मेः सिद्धाः प्रख्याताः सवार्थसिद्धाः यद्वा-सर्वे अर्थाः सिद्धा भवन्ति यत्र ते सर्वार्थसिद्धाः । • तत्रैकमनुष्यभवं कृत्वा तत्रत्यः सर्वे देवा: मोक्षं प्राप्य सिद्धा भवन्तीति भावः । विजयादिषु च केचन देवा द्विमनुष्यभवमपि कृत्वा मोक्षं प्राप्नुवन्ति, सर्वार्थसिद्धे च -नियमत एकभवमेव कृत्वा मोक्षं प्राप्नुवन्तीति विशेषः अत एव-सर्वार्थ सिद्धा उच्यन्ते , सर्वे चाऽभ्युदयार्थाः । एषां सिद्धा भवन्तीति सवार्थसिद्धा उच्यन्ते अथवाविजितप्रायाणि वा कर्माणि एभिरिति विजयादयः प्रतनुकर्मपटलाञ्छन्नत्वात् प्रत्यासन्नवय॑नवद्य सुखनिर्भरसिद्धिविभूतिसमागमत्वात्प्राप्तपरमकल्याणाः मुनिजन्मनि परीषहै विंशतिसंख्यकैः क्षुत्पिपासादिभिपराजिताः सन्तो मरणान्तरमपि अपराजिता एव देवाः समुत्पन्नाः भवन्ति । यद्वा-सतततृप्तत्वात्तत्र क्षुधादिभिर्न पराजीयन्ते इत्यपराजिता उच्यन्ते एवं संसारसम्बन्धिन्याः सर्वकर्तव्यतायाः परिसमाप्तत्वात् सर्वार्थसिद्धो व्यपदिश्यन्ते. । अथवा-सिद्धप्रायःसकलकर्मक्षयलक्षणो मोक्ष रूप उत्तमार्थो येषान्ते सर्वार्थसिद्धाः । तेषां मोक्षस्याऽन्ते आगामिजन्मभावित्वात् , इत्येवं रीत्या यद्यपि विजयादयोऽपि सवार्थसिद्धत्वेन व्यपदेष्टुं शक्यन्ते. तथापि-गोशब्दादिवत् समस्त अतिशयशाली एवं अत्यन्त रमणीय शब्द, रूप, रस, गंध, स्पर्श आदि से जो सिद्ध अर्थात् प्रख्यात हों, वे सर्वार्थसिद्ध समझने चाहिए। ___ अथवा जहाँ सर्व अर्थ सिद्ध हो जाता है; वे सर्वार्थसिद्ध । इसका तात्पर्य यह है कि वहाँ (सर्वार्थसिद्ध विमान) के देव एक मनुष्यभव करके मोक्ष प्राप्त कर लेते हैं और सिद्ध हो जाते हैं। विजय आदि चार विमानों के कोई-कोई देव दो मनुष्यभव करके भी सिद्ध होते हैं, जब कि सर्वार्थसिद्ध विमान के देव नियम से एक ही भव धारण करके सिद्धि प्राप्त कर लेते है । यह सर्वार्थसिद्ध विमान की चार विमानों से विशेषता है । विजय आदि देवों के नाम का दूसरे प्रकार से भी अर्थ किया जा सकता है । जिन्होंने कर्मों को लगभग विजित कर लिया है, बे विजय आदि देव कहे जा सकते हैं। उनके कर्म बहुत हल्के पड़ जाते हैं, इस कारण सिद्धि-मुक्ति की निरवद्य सुखमय विभूति उनके सन्निकट आ जाती है । अतएव वे परम कल्याण को प्राप्त कर चुके हैं। क्षुधा पिपासा आदि वाईस परीषहो से अपने पूर्व मुनि जीवन में पराजित न होकर, मरण के अनन्तर भी वे अपराजित देवों के रूप में उत्पन्न होते हैं। __ अथवा सदैव तृप्त रहने के कारण वे देव क्षुधा आदि से पराजित नहीं होते, इस कारण उन्हें अपराजित कहा है । इसी प्रकार संसार संबन्धी समस्त कर्त्तव्यों को परिसमाप्त कर चुकने के कारण उन्हें सर्वार्थसिद्ध कहा जाता है । अथवा समस्त कर्मों का क्षय स्वरूप मोक्ष रूप उत्तम अर्थ जिनका प्रायः सिद्ध हो चुका है, बे सर्वार्थसिद्ध कहलाते हैं; क्योंकि अगले दूसरे ही भव में उन्हें मोक्ष प्राप्त होने वाला है । Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ४ सू. २२ भवनपत्यादिदेवानां लेश्यावत्वादिकम् ५१७ सर्वार्थसिद्धपदस्यापि सर्वार्थसिद्धनामकदेवविशेषेषु रूढत्वात् ते एव देवविशेषाः सर्वार्थसिद्धा उच्यन्ते । नाऽन्ये विजयादयोऽपीति समवसेयम्. । उक्तञ्च प्रज्ञापनायां ६-पदे,अनुयोगद्वारे औपपातिके सिद्धाधिकारे च "हेहिमगेवेज्जग, मज्झिमगेवेज्जग' उवरिम गेवेज्जग,विजय, वेजयंत, जयंत अपराजिय, सब्वट्ठसिद्धदेवा य-,,इति । अधस्तनप्रैवेयक,मध्यमवेयको-परितनप्रैवेयक, विजय, वैजयन्त, जयन्ताऽपराजित, सर्वार्थसिद्धदेवाश्चेति ॥२१॥ मूलसूत्रम्-"भवणवइवाणमंतराणं आइल्लाओ चत्तारि लेस्सा, जोइसियाणं तेउलेस्सा, वेमाणियाणं उवरिमा तिण्णि लेस्सा य--॥२२॥ _छाया-भवनपतिवानध्यन्तराणामाद्याश्चतस्रो लेश्याः,ज्योतिष्काणां तेजोलेश्या, वैमा निकानामुपरितन्यस्तिस्रो लेश्याश्च-॥२२॥ "तत्त्वार्थदीपिका-पूर्व तावत् सामान्यतो विशेषतश्च भवनपति-वानव्यन्तर-ज्योतिष्क वैमानिकानां देवानां स्वरूपाणि प्ररूपितानि, सम्प्रति-तेषु देवेषु केषां कियत्यो लेश्या भवन्तीति इस प्रकार की व्युत्पत्तियों के अनुसार यद्यपि विजय आदि चार अनुत्तर बिमानों के देव भी सर्वार्थसिद्ध कहे जा सकते हैं, किन्तु 'गो' पद के समान 'सर्वार्थसिद्ध' पद भी सर्वार्थसिद्ध नामक बिमान के निवासी देबों के लिए रूढ हैं। तात्पर्य यह है कि 'गौ' शब्द का अर्थ हैगमन करने वाला । इस व्युत्पत्ति के अनुसार जो भी गमन करता है, उस मनुष्य, अश्व आदि सभी को 'गौ' कहा जा सकता है, किन्तु 'गो' शब्द गाय नामक पशु के अर्थ में रूढ़ हो गया है, अतएव सब चलने-फिरने वालों का वाचक नहीं माना जाता, इसी प्रकार 'सर्वार्थसिद्ध' पद से यद्यपि विजय आदि देवों को भी कहा जा सकता है, परन्तु कहा नहीं जाता, क्योंकि वह पाँचवें अनुत्तर विमान के देवों के लिए रूढ़ है। प्रज्ञापना सूत्र के छठे पद में, अनुयोगद्वार में और औपपातिकसूत्र के सिद्धाधिकार में कहा है 'अधस्तन ग्रैवेयक, मध्यम अवेयक, उपरितन अवेयक, विजय, वैजयन्त, जयन्त, अपराजित और सर्वार्थसिद्ध देव ॥२१॥ सूत्राथे--'भवणवइवाणमंतराणं' इत्यादि ॥२२॥ भवनपति और वानव्यन्तर देवों में प्रारम्भ की चार लेश्याएँ ज्योतिष्कों में तेजोलेश्या और वैमानिको में अन्त की तीन लेश्याएँ होती हैं ॥२२॥ तत्त्वार्थदीपिका--इससे पूर्व भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक देवों के स्वरूप का प्रतिपादन किया गया, अब यह बतलाते हैं कि उन देवों में कितनी और कौन-कौन सी लेश्याएँ होती हैं - Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तस्वार्थसूत्रे प्ररूपयितुमाह--'भवणवइ-वाणमंतराणं आइल्लाओ चत्तारिलेस्सा, जोइसियाणं तेउलेस्सा, वेमाणियाणं उवरिमा तिण्णि लेस्सा-,इति । भवनपतिवानव्यन्तराणां दशविधाऽसुरकुमारादिभवनवासिदेवानाम् , अष्टविधकिन्नरादिवानव्यन्तराणाञ्चा-ऽऽध्याः प्रथमाश्चतस्रः खलु कृष्णनीलकापोत-तेजोलेश्या भवन्ति । ज्योतिष्काणां -पञ्चविधचन्द्र-सूर्यादिज्योतिष्कदेवानान्तु-केवलमेका तेजोलेश्या भवति, वैमानिकानाञ्च-कल्पोपपन्नकानां द्वादशविधसौधर्मादोनाम्, कल्पातीतानाञ्च-नवग्रेवेयकपञ्चानुत्तरौपपातिकानां देवानाम् उपरितन्योऽन्तिमाः तिस्रः खलु तेजः पद्म-शुक्ललेश्या भवन्ति एता देवानां यथायथमवगन्तव्याः ॥२२॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व तावद् देवाः सामान्यतश्चतुर्विधाः, भवनपति–वानव्यन्तरज्योतिप्क-वैमानिकाः, विशेषतश्चाऽसुरकुमारादिदशविधभवनपतयः, अष्टविधाश्च-किंनरादयो वानव्यन्तराः, चन्द्र-सूर्यादयः पञ्चविधा ज्योतिष्काः, सौधर्मादिद्वादशविधाः कल्पोपपन्नका वैमानिकदेवा, नवौवेयकपञ्चानुत्तरौपपातिकाश्च कल्पातीता वैमानिका देवाः, प्ररूपिता सम्प्रतितेषु देवेषु केषां देवानां कियत्यो लेश्या-भवन्तीति प्रतिपादयितुमाह "भवणवइ वाणमंतराणं आदिल्लाओ चत्तारि लेस्सा. जोइसियाणं तेउलेस्सा,वेमाणियाणं उवरिमा तिण्णि लेस्सा य-"इति । भवनपति–वानव्यन्तराणाम् देवानाम् आद्याश्चतस्रः खलु लेश्या कृष्ण-नील-कापोततेजोरूपा लेश्या भवन्ति ज्योतिष्काणां देवानां केवलमेका तेजोलेश्या भवति वैमानिकानां कल्पोपपन्नकानां सौधर्मादिद्वादशविधानम् , कल्पातोतानाञ्च-नवग्रैवेयकपञ्चानुत्तरौपपातिकानां च देवानाम् , उपरितन्योऽन्तिमास्तिस्नः खल्लु लेश्याः- तेजःपद्मशुक्लरूपा लेश्या भवन्ति । असुरकुमार आदि दस भवनपति देवों में तथा किन्नर आदि आठ प्रकार के वानव्यन्तर देवों में प्रारम्भ की चार लेश्याएँ-कृष्ण, नील, कापोत और तेज पाई जाती है । चन्द्र सूर्य आदि ज्योतिष्क देवों में एक मात्र तेजोलेश्या होती है और बारह कल्पोपपन्न, नौ ग्रैवेयक एवं पाँच अनुत्तरौपपातिक देवों में अन्तिम तीन लेश्याएँ-तेज, पद्म और शुक्ल, पाई जाती है । ॥२२॥ तत्त्वार्थनियुक्ति--पहले देवों के सामान्य रूप से चार भेद कहे गए-भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक । तत्पश्चात् भवनपतियों के असुरकुमार आदि दस भेद, वानव्यन्तरों के किनर आदि आठ भेद, ज्योतिष्को के चन्द्र-सूर्य आदि पाँच भेद और, कल्पोपपन्न वैमानिकों के बारह भेद, अवेयकों के नौ भेद और अनुत्तरौपपातिकों के पाँच भेद बतलाये गये हैं। अब यह प्रतिपादन करते हैं कि उन देवों में कितनी-कितनी भावलेश्याएँ होती है ? भवनपतियों और वानव्यन्तरों में आदि की चार लेश्याएं, ज्योतिष्कों में तेजोलेश्या और वैमानिकों में अन्त की तीन लेश्याएं पाई जाती हैं। भवनपतियों और वानव्यन्तरो में कृष्ण, नील, कापोत और तेजोलेश्या ये चार लेश्याएं हैं। सौधर्म आदि बारह प्रकार के कल्पोपपन्नक और कल्पातीत नवौवेयक एवं पाँच अनुत्तरोपपातिक वैमानिक देवों में अन्त की तीन अर्थात् तेज़, पद्म और शुक्ल नामक लेश्याएं होती है Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोपिकानियुक्तिश्च अ० ४ सू. २२ भवनपत्यादिदेवानां लेश्यावत्वादिकम् ५१९ __ तत्र सौधर्मे-शानयोस्तावत् तेजो लेश्या भवति । सनत्कुमार-माहेन्द्र ब्रह्मलोकेषु च पद्मलेश्या भवति । लान्तक-महाशुक्र-सहस्रारा-ऽऽनत-प्राणता-ऽऽरणाऽच्युतनवप्रवेयकाणामेका शुक्ला लेश्या भवति । ऊपर्युपरि पुनस्ता लेश्या विशुद्धतरा अवसेयाः । पञ्चानुत्तरोपपातिकेषु च परमशुक्ललेश्या भवति, "उक्तञ्च स्थानङ्गे १-स्थाने ५१-सूत्रे-"भवणवइ-वाणमंतराणं चत्तारि लेस्साओ, जोइसियाणं एगा तेउलेस्सा, वेमाणियाणं तिन्नि उवरिमलेस्साओ-" इति । भवनपति-वानव्यन्तराणां चतस्रो लेश्याः, ज्योतिष्काणामेका तेजोलेश्या, वैमानिकानां तिस्र उपरितनलेश्या इति । तत्राऽऽध्याश्चतस्रः कृष्णनीलकापोततेजो लेश्या भवनपति-वानव्यन्तराणां देवानामवसेयाः । ज्योतिष्काणां-चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रतारारूपाणां तेजोलेश्या एवाऽवग न्तव्या । तत्र-सौधर्मेशानयोस्तेजोलेश्याः सनत्कुमार-माहेन्द्र-ब्रह्मलोकानां पद्मलेश्या, शेषाणां शुक्ललेश्या उत्तरोत्तरं विशुद्धाश्च ता लेश्या बोध्याः । उक्तञ्च जीवाभिगमे ३-प्रतिपत्तौ १-उद्देशके, प्रज्ञापनायां १७-पदे-१ उद्देशेच "सोहम्मीसाणदेवाणं कतिलेस्साओ पण्णत्ताओ ? गोयमा ! एगा तेऊलेस्सा पण्णत्ता' सणंकुमारमाहिदेसु एगा पम्हलेस्सा एवं बलोगेवि पम्हा, सेसेसु एक्का मुक्कलेस्सा, अणुत्तरोववाइयाणं एका परमसुक्कलेस्सा-" इति सौधर्मेशानदेवानां कति लेश्याःप्रज्ञप्ता, सनत्कुमार-माहेन्द्रयो रेका पद्मलेश्या । एवं ब्रह्मलोकेऽपि पद्मा, शेषेषु एका शुक्ललेश्या, अनुत्तरोपपातिकानामेका परमशुक्ला इति ॥२२॥ वैमानिकों में सौधर्म और ईशान में तेजोलेश्या पाई जाती है । सनत्कुमार, माहेन्द्र और ब्रह्मलोक में पद्म लेश्या पाई जाती है, लान्तक, महाशुक्र, सहस्रार, आनत, प्राणत आरण और अच्युत में तथा नवग्रैवेयकों और पाँच अनुत्तरौपपातिक में शुक्ललेश्या होती है । यह शुक्ललेश्या ऊपर-ऊपर अधिक विशुद्ध होती है। स्थानांगसूत्र के प्रथम स्थान में कहा है-भवनपतियों और वानव्यन्तरो में चार लेश्याएं होती हैं, ज्योतिष्को में एक तेजोलेश्या होती है और वैमानिकों में अन्त की तीन लेश्याएं होती हैं। _इनमें प्रारम्भ की चार कृष्ण, नील, कापोत और तेजोलेश्या भवनपतियों और वानव्यन्तरों में होती हैं । चन्द्र, सूर्य, ग्रह, नक्षत्र, और तारा नामक पाँच ज्योतिष्कों में एक तेजोलेश्या होती है, सौधर्म तथा ईशान में तेजोलेश्या, सनत्कुमार, माहेन्द्र और ब्रह्मलोक में पद्मलेश्या और शेष वैमानिकों में उत्तरोत्तर विशुद्ध शुक्ललेश्या होती है। जीवाभिगम की तीसरी प्रतिपत्ति के प्रथम उद्देशक में तथा प्रज्ञापनासूत्र के १७ सत्रह वें पद के प्रथम उद्देशक में कहा है-सौधर्म और ईशान देवों में कितनी लेश्याएं होती हैं ? गौतम ! एक तेजोलेश्या होती है । सनत्कुमार और माहेन्द्र में पालेश्या, ब्रह्मलोक में भी पालेश्या और शेष वैमानिकों में शुवललेश्या तथा अनुत्तरौपपातिकों में परमशुक्ललेश्या होती है ॥२२॥ Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२० तत्त्वार्यसूत्रे - मूलसूत्रम्-कप्पोववन्नगदेवाणं इंदसामाणियतायत्तीसग आयरक्खगलोगपाल परिसोववन्नग अणियाहिवइ पकिण्णग आभिजोगिय किब्विसिया दस-" ॥२३॥ छाया-“कल्पोपपन्नकदेवानाम् ईन्द्र-सामानिक त्रायस्त्रिशका-ऽऽत्मरक्षक-लोकपाल-परिषदुपपन्नका-ऽनीकाधिपति-प्रकीर्णका-ऽऽभियोगिक-किल्बिषिकाश्च दश-" ॥२३॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्व तावत् सामान्यतो विशेषतश्च चतुर्विधदेवानां भवनपति–वानव्यन्तर-ज्योतिष्क-वैमानिकानां स्वरूपनिरूपणानन्तरं तेषां चतुर्विधानामपि देवानां कृष्णनीलादि षड्लेश्या यथायथं प्ररूपिताः सम्प्रति-तेषु देवनिकायेषु चतुर्विधेष्वपि कियन्त इन्द्रसामानिकत्रायस्त्रिंशकाऽत्मरक्षकलोकपालादयो भवन्तीति प्ररूपयितुं प्रथमं कल्पोपपन्नकवैमानिकदेवानामिन्द्रादयो दशभवन्तीति प्रतिपादयति "कप्पोववन्नग०-" इत्यादि । कल्पोपपन्नकदेवानाम् सौधर्माद्यच्युतान्तद्वादश कल्पोपपन्नकवैमानिकदेवानामाज्ञैश्वर्यादि भोगोपभोगादिसम्पादकतया-इन्द्रसामानिकादयो दश परिवारा भवन्ति । तत्र-इन्दन्तिअन्यदेवासाधारणाऽणिमादिगुणयोगात् परमैश्वर्यं प्राप्नुवन्तीति-इन्द्रो:-१ समाने भवाः सामानिकाः इन्द्रस्य समान मेवा-ऽऽओ-श्वयंवर्जितमायु-वीर्य-परिवार'सूत्रार्थ-'कप्पोववन्नगदेवाणं' इत्यादि । सू० । २२ । कल्पोपपन्नक वैमानिक देवों में इन्द्र, सामानिक, त्रायस्त्रिंश, आत्मरक्षक, लोकपाल, पारिषद, अनीकाधिपति, प्रकीर्णक, आभियोग्य और किल्विषक ये दस भेद होते हैं ॥२३॥ तत्त्वार्थदीपिका--पहले भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक देवों का सामान्य और विशेष रूप से स्वरूप बतलाया गया; तत्पश्चात् चारों प्रकार के देवों में पाई जाने वाली कृष्ण नील आदि लेश्याओं का निरूपण किया गया । अब यह बतालाते हैं कि चारों देवनिकायों में से किसमें इन्द्र. सामानिक आदि कितने भेद होते हैं ? इस प्रश्न का समाधान करने के लिए सर्वप्रथम कल्पोपपन्नक वैमानिक देवों के इन्द्र आदि दस भेदों का प्रतिपादन करते हैं . सौधर्म से लेकर अच्युत पर्यन्त बारह कल्पोपपान्नक वैमानिक देवों में आज्ञा ऐश्वर्य आदि तथा भोगोपभोग आदि के सम्पादक रूप से इन्द्र आदि दस परिवार होते हैं । (१) इन्द्र । अन्य देवों को प्राप्त न हो सकने वाले अणिमा आदि गुणों के योग से जो इन्दन्ति अर्थात् परम ऐश्वर्य को प्राप्त होते हैं, वे इन्द्र कहलाते हैं। वह राजा के समान होता है। (२) सामानिक-जो इन्द्र तो न हो किन्तु इन्द्र के समान हो । अर्थात् इन्द्र के समान ही जिनका मनुष्य, विर्य परिवार भोग और उपभोग हों किन्तु इन्द्र के समान आज्ञा और ऐश्वर्य न हों, वे सामानिक देवलोक कहलाते हैं। उन्हें 'महत्तर भी' कहते हैं । ये देव राजा के पिता, गुरु या उपाध्याय के समान हैं, Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ४ सू. २३ कल्पोपपन्नकदेवानामिन्द्रादिनिरूपणम् ५२१ भोगो-पभोगादिकं येषामस्ति ते सामानिका उच्यन्ते महत्तरा इत्यर्थः-२ पितृगुरूपाध्यायसदृशाः त्रयलिंशदेवा त्रायस्त्रिशकाः' मन्त्रि-पुरोहितस्थानीयाः वयस्य-सन्धानकारि-पीठमर्दादितुल्याः३ आत्मरक्षकाः-आत्मन इन्द्रस्य रक्षा येभ्यस्ते आत्मरक्षकाः अङ्गरक्षकोपमानाः ४ । लोकपालाःलोकं पालयन्तीति लोकपालाः, आरक्षकसमानाः, कोषाध्यक्षादिसदृशाः, कोट्टपालाः पत्तनरक्षकाःमहातलवराः । दुर्गपालसमाना लोकपाला उच्यन्ते ५ । परिषदुपपन्नकाः-पारिषदा ६.। अनीकाधिपतयः-पदादि हस्तिधोटकरथचरादिसप्तविधानामनीकानां सेनानामधिपतयःअनीकाधिपतयः दण्डस्थानीय। उच्यन्ते-८ प्रकीर्णकाः पौरजानपदसदृशाः-८ आभियोगिकाः-वाहनादिकर्मणि प्रवृत्ताः दाससदृशाः उच्यन्ते ९ किल्बिषिकाः किल्बिष पापं येषामस्ति ते किल्बिषाः दिवाकीर्ति समानाश्चाण्डालतुल्याः किल्बिषिका उच्यन्ते १० एते दश-दश तावद् इन्द्रादयः सौधर्मादिषु अच्युतान्तेषु द्वादशसु वैमानिकेषु इन्द्रादयोदशदश यथायोग्यं प्रत्येकं क्वचिद्वयो योर्मध्ये च भवन्तीति भावः ॥२३॥ ___ तत्त्वार्थनियुक्तिः--पूर्वं तावत् चतुर्विधानामपि देवानां भवनपति-वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकानां कृष्णनीलादिषविधलेल्या यथायथं प्रतिपादिताः सम्प्रति तेषां देवानाम् आज्ञैश्वर्य भोगोपभोगादिसम्पादनार्थ रूलु यथायथेन्द्रादयो दश भवन्ति, तत्र-प्रथमं कल्पोपन्नक(३) त्रायस्त्रिंश- ये मंत्रि और पुरोहित स्थानीय हैं । मित्र, पीठ मर्द आदि के समझना चाहिए (४) आत्मरक पर इन्द्र की रक्षा करने वाले, अंगरक्षक के समान (५) लोकपाल-लोक-जनता की रक्षा करने वाले, कोषाध्यक के समान अर्थचर, कोतवाल के समान देशरक्षक, दुर्गपाल के समान महातलवर देव लोकपाल कहलाते हैं । (६) पारिषद-सदस्यों के समान । (७) अनीकाधिपति-पैदल, हस्ती, अश्व, रथचर आदि सात प्रकार की सेनाओं के अधिपत्ति इन्हें दण्डस्थानीय भी कह सकते हैं। (८) प्रकीर्णक-नागरिक जनता के समान । (९) आभियोगिक-दास के समान जो वाहन आदि के काम में आते हैं। (१०) किल्विषिक-- दिवाकीर्ति नापित के समान, चाण्डाल के समान भिन्न कोटि के देव । इन्द्र आदि ये दस भेद सौधर्म आदि अच्युत देव लोक तक वारों वैमानिकों में ये दसों भेद पाये जाते हैं । कहीं-कहीं दो- दो देव लोकों में ये भेद होते हैं ॥ २३ ॥ तत्वार्थनियुक्ति-इससे पहले भवनपति, वानव्यन्तर ज्योतिष्क और वैमानिक देवों की कृष्ण नील आदि छह लेश्याओं का यथायोग्य प्रतिपादन किया गया; अब इन्हीं देवों के आज्ञा, ऐश्वर्य, भोग उपभोग आदि के सम्पादन के लिए इन्द्र आदि दस भेद होते हैं, उन का प्रतिपादन करने केलिए प्रथम भवनपति और कल्पोपपन्नक वैमानिक देवों में होने वाले दस भेदों का प्रतिपादन ६६ Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सत्यार्थसून वैमानिकदेवानां प्रत्येकमिन्द्रादिदशभेदान् प्रतिपादयितुमाह “कप्पोववन्नगदेवाणं इंद सामाणिय तायत्तीसंग आयरक्ख लोगपालपरिसीवधन्मग अणियाहिवइ पइण्णग आभिजोगिय किब्बिसिया दस" इति । कल्पोपपकनदेवानाम् इन्द्र-सामानिक-त्रायास्त्रिंशका-ऽऽत्मरक्षक-लोकपालपरिषदुपपन्नकाऽनीकाधिपति प्रकीर्णका-ऽऽभियोगिककिल्बिषिका दश देवाः प्रत्येकं यथायथं भवन्ति ।। तन्द्रास्तावत् परमैश्वर्ययुक्ताः सामानिकादिभेदानां नवानामधिपतयः-१ सामानिकास्तु आज्ञैश्वर्यवर्जिता-ऽऽयुष्कवीर्यभोगोपभोगादिभिरिन्द्रतुल्या भवन्ति, केवलमिन्द्रत्वरूपपरमैश्वर्यसकलकल्पाधिपतित्वञ्च सामानिकानां नास्ति । अतएवेन्द्रस्य समानस्थाने भवाः सामानिका उच्यन्ते, ते च सामानिकाः अमात्यपितृगुरूपाध्यायमहत्तरतुल्या भवन्ति २ त्रायस्त्रिंशकाः खलुमन्त्रिपुरोहितस्थानीया भवन्ति । तत्र-मन्त्रिणो राज्यकार्यभारचिन्तकाः पुरोहितास्तुशान्तिक-पौष्टिकाद्याभिचारिककर्मकारिणो भवन्ति ३। आत्मरक्षकाः-आत्मनः स्वस्येन्द्रस्य रक्षकाः शिरोरक्षकस्थानीयाः उद्यतायुधा रौद्राः पृष्ठतोऽवस्थायिनो भवन्ति-४।। लोकपालास्तु-लोकान् पालयन्तीति व्युत्पत्त्या-ऽऽरक्षकस्थानीया भवन्ति, तत्रा-ऽऽरक्षकाः स्वविषय(देश)सन्धिरक्षणतत्पराः लोकपाला भवन्ति ५। परिषदुपपन्नका:-पारिषद्याः, मित्रस्थानीया करते हैं-कल्पोपपन्नक देवों के इन्द्र, सामानिक त्रायस्त्रिंशक आत्मरक्षक लोकपाल, परिषदुपपन्नक (पारिषद), अनीकाधिपति, प्रकीर्णक आभियोगिक और किल्बिषिक ये दस-दस देव होते हैं। इनका स्वरूप इस प्रकार है (१) इन्द्र-जो परम ऐश्वर्य से युक्त हो और सामानिक आदि नौ का अधिपति हो। सामानिक- जिनका आज्ञा-ऐश्वर्य इन्द्र के समान न हो, परन्तु आयु वीर्य (पराक्रम), भोग उपभोग आदि उस के समान ही हों । तात्पर्य यह है कि इन्द्र शासक होता है-उसकी आज्ञा चलती है, वह सम्पूर्ण कल्प का अधिपती होता है, यह विशेषता सामानिक देवो में नही होती , परन्तु आयु आदि में वे इन्द्र के समान ही होते हैं इन्द्र राजा के सदृश है तो ये उसके अमात्य, पिता गुरु, उपाध्याय या महत्तर के समान हैं ! (३. वायलिश-ये मंत्री और पुरोहित के सदृश हैं ! जो राज्य के कार्यभार की चिन्ता करते हैं-शासन सूत्र संचालित करते हैं! ये मंत्री कहलाते हैं। शान्ति कर्म पुष्टि कर्म आदि करने वाले पुरोहित कहलाते है। (४) आत्मरक्षक-जो इन्द्र के रक्षक हों, आयुध तान कर पीछे खड़े रहते हों और रौद्र हो। . (५) लोकपाल-जो लोंको का पालन करें वे लोकपाल । इस व्युत्पत्ति के अनुसार ये आत्म रक्षक स्थानीय होते हैं ! आरक्षक घे कहलाते हैं जो देश की सन्धियों सीमामों की रक्षा करते हैं (६) पारिषध-मित्रों के समान, सभासदों के सदृश । Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०४ सू. २४ किन्नरादिष्यन्तराणां ज्योतिष्कणां च देवनामिन्द्रादिकम् ५२३ वयस्य तुल्या भवन्ति ६। अनीकाधिपतयः सेनापतिस्थानीयाः दण्डनायकसदृशाः, अनीकानि-- तावद् हस्ति, घोटक, रथ, पदातिवाहनस्वरूपाणि-७। प्रकीर्णकाः-पौरजानपदतुल्याः, प्रजासछशा इत्यर्थः-८1 आभियोमिका:-भृत्यस्थानीयाः, आभिमुख्येन योगोऽभियोगः अन्याराधनेच्छमाऽभिमुखीकृतकर्मविशेषस्लमईन्तीति-आभियोगिका दाससदृशाः-९। किल्बिषिका-किल्बिषं पा चरन्तीति किल्बिषिकाः-चाण्डालादिस्थानीयाः भवन्ति-१० ॥सूत्र २३।।। मूलसूत्रम् - "काणमंतरजोइसियाणं इंदसामाणियपरिसाआयस्क्खमणियाहिवाणोपंच भरणपईणं सत्त । कप्पाईया य अहमिंदा" ॥सूत्र २४॥ छाया---“वानव्यन्तरज्योतिष्काणाम् इन्द्र १ सामानिक २, परिषद ३, आत्मर क्षक-४ अनीकाधिपतयः पञ्च भवनपतीनां सप्त कस्पातीताम अहमिन्द्राः ॥सूत्र २४॥ तत्वार्थदीपिका- पूर्वसूत्रे द्वादशवैमानिकानां देवानामिन्द्रादयो दशदशाऽऽश्चर्यभोगोपभोगादिसम्पादकतया प्ररूपिताः । सम्प्रति वानव्यन्तरज्योतिष्काणां देवानामिन्द्रादयः पञ्च भवन्तीति, कल्पातीतानाञ्च नव प्रैवेयकपञ्चानुत्तरौपपातिकदेवानाम् -अहमिन्द्रत्वं भवतीति च प्ररूपयितु माह "वाणमंतरजोइमियाणं इंदसामाणियपरिसोबवण्णगआयरक्खअणियाहिवइणो पंच भवणवईणं सत्त कप्पाईया य अहमिदा"-इति। (७) अनीकाधिती- सेनापति या दण्डनायक के समान । सेनाएँ अनेक प्रकारकी होती हैंगजसेना, अश्वसेना, रथसेना, पदातिसेना आदि । (८) प्रकीर्णक- जनता(प्रजा)के समान । आमियोगिक- भृत्यों-दासों के समान, जो दूसरों का काम करने को तत्पर रहें । (१०)किल्बिषिक-किल्बिष का अर्थ है पाप । जो देव चाण्डालों – समान घृणित समझे जाते हैं, वे किल्विषिक कहलाते हैं । सू. ॥२३॥ पुत्रार्थ- 'याणमंतरजोइसियाणं इंद' इत्यादि सूत्र २४ ॥ वानव्यन्तर और ज्योतिष्कों में (१) इन्द्र (२) सामानिक (३) पारिषदुपपन्नक (४) आत्मरक्षक (५) अतीकाधिपति ये पाँच देव होते हैं कल्पातीत देव सब अहमिन्द्र होते हैं ॥२४॥ तत्त्वार्थदीपिका--पूर्वसूत्र में बारह कल्पोपपन्न वैमानिक देवों के इन्द्र आदि दस-दूस भेद, आज्ञा, ऐश्वर्य, भोग उपभोग आदि के सम्पादक रूप में प्रतिपादन किये गये हैं। अब यह बतलाते हैं कि वानव्यन्तरों और ज्योतिष्कों में इन्द्रादि पाँच होते हैं नौं अवेयक देव और पाँच अनुत्तरौपपातिक देव सभी अहमिन्द्र होते हैं। उनमें इन्द्र आदि का कोई भेद नहीं होता। वानव्यन्तर और ज्योतिष्क देवों में ये पाँच पाँच मेद वाले देव होते हैं (१) इन्द्र (२) सामानिक (३) पारिषद (४) आत्मरक्षक (५) अनीकाधिपति कल्पातीत देव अहमिन्द्र होते हैं । किन्नर किम्पुरुष आदि आठ वानव्यन्तरों तथा चन्द्र सूर्य आदि पाँच ज्योतिष्कों में (१) इन्द्र (२) सामानिक (३) पारिषदुपपन्नक (४) आत्मरक्षक (५) अनीकाधिपति (६) प्रकीर्णक (७) आभियोगिक और (८) किल्विषि ये आठ मेद होते है । Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२४ तत्त्वार्थसूत्रे वानव्यन्तरज्योतिष्काणाम् किन्नरकिम्पुरुषाद्यष्टविधवानव्यन्तराणां चन्द्रसूर्यप्रभृतिपञ्चज्योतिष्काणाञ्च देवानां-इन्द्र-१ सामानिक २, पारिषदुपपन्नका -३ ऽऽत्मरक्षका-४ऽनीकाधिपतयः पञ्च तावद् आज्ञैश्वर्यभोगोपभोगादिविधायकाः सन्ति । भवनपतीनामिन्द्रसामानिकादयः सप्तदेवा तत्तदिन्द्राणामाज्ञैश्वर्यभोगोपभोगादिविधायका सन्ति किन्तु-कल्पातीताश्च नवप्रैवेयकपञ्चानुत्तरौपपातिकाः अहमिन्द्रा भवन्ति, अहमिन्द्राः स्वस्य स्वयमेवा-ऽऽज्ञैश्वर्यस्वामित्वभर्तृत्वपोषकत्वादिविधायका भवन्ति । इत्येव तेषामहमिन्द्रत्वमवसेयम् ।।सूत्र-२४॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व तावद् सौधर्मेशानादिद्वादशवैमानिकदेवानामाज्ञैश्वर्यभोगोपभोगादि विधायकतया-इन्द्रादयो दश–दशदेवाः प्रत्येकं प्रतिपादिताः-सम्प्रति-किन्नरादिवानव्यन्तराणां चन्द्रसूर्यादिज्योतिष्काणाञ्च देवानां इन्द्रादयः पञ्च-पञ्च भवन्ति, कल्पातीतानां चेन्द्रादयो न भवन्तीति प्रतिपादयितुमाह "वाणमंतरजोइसियाणं"-इत्यादि । वान-व्यन्तरज्योतिष्काणाम, किन्नर-किम्पुरुषाघष्टविधवानव्यन्तराणाम्-चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रतारापञ्चकज्योतिष्काणां देवानाम् इन्द्र--सामानिकादयः प्रत्येकं पञ्च-पञ्च-आज्ञैश्वर्यभोगोपभोगादिविधायका भवन्ति । तेषां वानव्यन्तराणां ज्योतिष्काणाञ्चेन्द्रास्तावत् चतुर्णा सामानिकादीनामधिपतयः परमैश्चर्यसम्पन्ना भवन्ति १, सामानिकाः पुनरिन्द्रस्य समानस्थाने भवाः सामानिकाः आयुष्कवीर्यपरिवार-भोगो-पभोगादि-भिरिन्द्रतुल्या भवन्ति । ते खलु सामानिका महत्तरा आमात्य कल्पातीत देव अर्थात् नव ग्रैवेयक तथा पाँच अनुत्तरौपपातिक अहमिन्द्र होते हैं। उनमें शास्य-शासकभाव नहीं है, स्वामी सेवक का भेद नहीं है, वे स्वयं ही अपने स्वामी, भर्ता या पोषक हैं। वे किसी की आज्ञा में नहीं होते, किसी के ऐश्वर्य के विध यक नहीं होते । इस कारण उन्हें अहमिन्द्र कहते हैं ॥२४॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-पहले सौधर्म ईशान आदि बारह प्रकार के वैमानिकों के अज्ञाऐश्वर्यभोग उपभोग के विधायक रूप से इन्द्र आदि दस-दस भेद प्रतिपादन किये गये अब किन्नर आदि वानव्यन्तरों और चन्द्र-सूर्य आदि पाँच ज्योतिष्कों में इन्द्रादि देवों के भेद बतलाते हैं । यहां इन्द्र आदि पांच भेद वाले देव होते हैं किन्नर किम्पुरुष आदि आठ प्रकार के वानव्यन्तरों में तथा चन्द्र-सूर्य ग्रह नक्षत्र और तारे, इन पांच ज्योतिष्क विमानों में इन्द्र सामानिक पारिषद्य आत्मरक्षक अनीकाधिपति । ये पांच प्रकार ही आज्ञा-ऐश्वर्य, भोगोपभोग के विधायक रूप में होते हैं। इस प्रकार वानव्यन्तरों और ज्योतिष्कों में इन पांच प्रकारों में से(१) इन्द्र वह है जो शेष चार के अधिपति हैं और परम ऐश्वर्य से सम्पन्न होते हैं। (२) सामानिक-जो इन्द्र के सामान स्थान पर हो वे सामानिक आयु, वीर्य, परिवार, भोग और उपभोग आदि की अपेक्षा वे इन्द्र के ही बराबर होते हैं। उन्हें महत्तर, गुरु, पिता या Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्चअ०४ सू०२१ किन्नरादिव्यन्तराणां ज्योतिष्काणां च देवानामिन्द्रादिकम् ५२५ पितृ-गुरू-पाध्यायसदृशा अवसेयाः २, पारिपद्याः-परिषदि भवाः पारिषदाः वयस्यसदृशाः मित्रस्थानीया ३। आत्मरक्षकाः ---- उद्यतायुधाः-रौद्राः-पृष्ठतोऽवस्थायिनः ४ अनीकाधिपतयः-सेनापतिस्थानीयाः ४ । भवनपतिदेवानां च-इन्द्रसामानिकत्रायस्त्रिंशक-लोकपालपरिषदुपपन्नका-ऽनीकाधिपत्यात्मरक्षकेति सप्त भवन्ति, तत्र सामानिकादयः षट् तत्तदिन्द्रस्य-आज्ञैश्वर्यभोगोपभोगादिविधायकाः भवन्तीति । के पुनः-कल्पातीताः-१ ये केचन कल्पेभ्यः पूर्वोक्तेभ्यः षोडशसौधर्मादिस्वर्गेभ्योऽतीता अतिक्रान्ताः त एव-उपरितनक्षेत्रवर्तिनो नवग्रेवेयकदेवाः पञ्चानुत्तरोपपातिकाश्च कल्पातीतवैमानिकाः-अहमिन्द्राः, अहं-स्वयमेव स्वेषामिन्द्राः । न तु-तेषामन्ये केचनेन्द्राः सन्ति । अतएवतेऽहमिन्द्रा व्यपदिश्यन्ते, नापि-तेषां सामानिकादयो वानव्यन्तरा भवन्ति । ते खलु-आदिमत्रिकमध्यमत्रिकोपरितनत्रिकेति नवग्रैवेयकाः, विजय-वैजयन्त–जयन्ताऽपराजिसर्वार्थसिद्धाश्चेत्येवं पञ्चानुत्तरौपपातिकाश्च वैमानिकदेवाः स्वेषां स्वेषामाज्ञैश्वर्याधिपत्यपौरपत्यस्वामित्वभर्तृत्वपोषकत्वादिकं स्वयमेव कुर्वन्ति इत्याशयः । उपाध्याय के समान समझना चाहिए । (३) पारिषद्य-जो मित्रों के समान हो । (४) आत्मरक्षक-जो अपने शस्त्रास्त्रों को उद्यत रखते हैं, रौद्र होते हैं और इन्द्र की रक्षा के लिए उसके पीछे खड़े रहते हैं। (५) अनीकाधिपति-ये सेनापतियों के समान होते हैं। भवनपति देवों के इन्द्र, सामानिक, त्रायस्त्रिंशक, लोकपाल पारिषद्य, अनीकाधिपति और आत्मरक्षक ये सात आज्ञा ऐश्वर्य भोगोपभोग के विधायक होते हैं। कल्पातीत देव कौन हैं ? इस प्रश्न का उत्तर यह है कि जो देव पूर्वोक्त सौधर्म आदि बारह कल्पों से परे हैं ऊपर हैं वे नौ प्रकार के प्रैवेयक देव और पाँच प्रकार के अनुतरौपपातिक देव कल्पातीत कहलाते हैं। वे सब अहमिन्द्र होते हैं-आप ही अपने इन्द्र हैं। उनका कोई अन्य इन्द्र नहीं होता। इसी कारण वे अहमिन्द्र कहलाते हैं। उनमें सामानिक आदि विभाग नहीं होते । ऐसे कल्पातीत देवों में नव ग्रैवेयक देव नीचे मध्य और ऊपर ऐसे तीन त्रिकों में तीन तोन संख्या से रहते हैं। अनुत्तरोपपातिक देव विजय-वैजयन्त जयन्त, अपराजित और सर्वार्थ सिद्ध नामक पाँच अनुत्तर विमानों में रहते हैं । वे स्वयं ही अपने आज्ञा ऐश्वर्य, अधिपतित्त्व, भर्तृत्व पोषकत्व के विधायक होते है । भवनपति देवों के–इन्द्र सामानिक, त्रायस्त्रिंशक लोकपाल-पारिषद्य-अनीकाधिपति और आत्मरक्षक, ये सात भाज्ञा ऐश्वर्य के विधायक होते हैं। Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्यसूत्रे सथाचोक्तं प्रज्ञापनायां द्वितीये स्थानपदे ३८ सूत्रे “कहि णं भंते-चाणमंतराणं" इत्येतस्मिन् सूत्रे "साणं साणं सामाणियसाहस्सीणं साणं साणं अग्गमहिसीणं साणं साणं परिसाणं, साणं साणं अभीयाणं, साणं साम अणीयाहिवईणं, साणं साणं आयरक्खदेव साहस्सीण अण्णेसिच चहणं माणमंतराणं देवाण य देवीण य आहेवच्चं पोरेवच्चं सामित्तं महत्तं महत्तस्गत आगाईसरसेगावच्चं कारेमाणा....जाव विहरंति" इति । "स्वासां-स्वासां सामानिकसाहस्रीणाम् स्वासां स्वासामग्रमहिषीणाम्-स्वेषां स्वेषां सपरिषदाम, स्वेषां स्वेषामनीकानाम्, स्वेषां स्वेषामनोकाधिपतीनाम् स्वासां स्वासामात्मरक्षकदेवसाहस्रीयाम् अन्येषाञ्च बहूनां वानव्यन्नराणां देवानाञ्चा-ऽऽधिपत्यम् पौरपत्यम्-स्वामित्वम्, भर्तृत्वम् , महत्ताकत्वम् आज्ञैश्चर्यसेनापत्यं कर्वन्ति....यावद्विहरन्तीति ।। ___ सतश्चा-ग्रे प्रज्ञापनाबामेव २-पदे ४२ सूत्रे चोक्तम्-"कहि ण मंते ! जोइसियाणं देवाणं....तत्थ साणं साणं विमाणावाससहस्साणं साणं साणं सामाणियसाहस्सीणं, सावं साणं अग्नमहिसीणं सपरिवाराणं सांगं साणं परिसाणं, साणं साणं अपीयाणं, साणं साणं अणीयाहिवईणं साणं साणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं अण्णेसिं च बहूणं जोइसियाणं देवाणं देवीणय आहेवच्चं जाव विहरंति" इति । कुन खलु मदन्त ! ज्योतिकाणां देवानाम्........तत्र स्वेषां स्वेषां विमानावाससहस्राणाम्, स्वासां स्वासां सामानि साहस्रीणाम् स्वासां स्वासामग्रमहिषीणां सपरिकाराणाम्, स्वासां स्वासां परिषदाम् स्वेषां स्वेषां अनीकानाम्-स्वेषां स्वेषामनीकाधिपतीनाम्, स्वासां स्वासामात्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम् अन्येषां च बहूनां ज्योतिष्काणां देवानाञ्च देवीनां चा-ऽऽधिपत्यं कुर्वन्तो यावदविहरन्ति-इति ॥ उक्तञ्च भवस्पतिदेवविषये प्रज्ञापनायाः द्वितीये स्थानपदे २८ सूत्रे “कहि णं भंते ! भव प्रज्ञापना के दूसरे स्थानपद के ३८ वें सूत्र में “कहि णं भंते वाणमंतराणं" इस सूत्र में कहा है--अपने-अपने सहस्रों सामानिक देबों का, अपनी-अपनी अग्रमहिषियों का, अपनेमण्ने पारिषद्य देवों का, अपने-अपने अनीक देवों का, अपने-अपने अनीकाधिपतियों का अपनेअपने आत्मरक्षक सेना के देवों का और भी बहुत--से वानव्यन्तर देवों का अधिपतित्व, पौरफ्त्य, स्वामित्व भर्तृत्व, महत्तरत्व, आज्ञा-ऐश्वर्य सेनापतित्व करते हुए विचरते हैं। __प्रज्ञापमा सूत्र में इसी स्थान पदके ४२वें सूत्रमें “ कहि णं भंते ! जोइसियाणं" इस सूत्र में कहा है --वे अपने-अपने सहस्रों विमानावासों का, अपने-अपने सहस्रों सामानिकदेवों का अपनी-अपनी सपरिवार अग्रमहिषियों का, अपनी-अपनी परिषदों का, अपने-अपने अनीकों का अपने-अपने अनीकाधिपतियों का, अपने-अपने सहस्रों आत्मरक्षक देवों का तथा अन्य भी बहुत से ज्योतिष्क देवों और देवियों का अधिपतित्व करते हुए यावत् विचरते हैं। . भवनपति देवों के विषय में इसी प्रज्ञापना सूत्र के दूसरे पद में 'कहि गं भंते भवणवा Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोपनियुक्तिश्च अ० ४ सू. २५ प्रवक्तेषु चतुर्विधेषु कति इन्द्राः भवन्तीति निरूपणम् ५२७ णवासीणं" इति सूत्रे - तेण तत्थ स्वर्ण २, तायचीसाणं साणं २, लोगपालाणं साणं २, अग्गमहिसीणं, साणं साणंपरिमाणं, साणं २, अणीयाणं, साणं २, अणीयाहिवईणं साणं २, आयरक्खगदेवसाहस्सीणं अन्नेसिंच....कारेमाना जाय विहरति इति ॥० २४॥ मूलसूत्रम् - " भगणवइ - वाणमंतराणं पाडिएषकं दो इंदा जोइसियाणं दो मणिया एगेगे" ० ॥२५॥ छाया--''भवणवति वानव्यन्तराणा प्रत्येक द्वाविन्द्रो, ज्योतिष्का दो, वैमानि कानामेकैकः " – सूत्र ॥२५॥ तत्वार्थदीपिका - पूर्वं तावत् भवनपति - वानव्यन्तर – ज्योतिष्क वैमानिकदेवानां यथायथं प्रत्येकं केषां कियन्त इन्द्रादयो भवन्तीति प्ररूपितम्, सम्प्रत्यसुरकुमारादिदशविधभवनपतीनां किन्नरकिम्पुरुषाद्यष्टविधवानव्यन्तराणाञ्च प्रत्येकं द्वौ - द्वाविन्द्रौ भवतः, ज्योतिष्काणां द्वौ वैमानिकानां पुनरेकैकइन्द्रो भवतीति प्ररूपयितुमाह “भवणवा - वाणमंतराण पाडिएक्कं बे इंदा, जोइसिया - + दो वेमाणियाणं एगेगे' इति । भवनपति - वानव्यन्तराणाम् असुरकुमारादिदशविधभवनवासिनाम्, किन्नराद्यष्टविधवानव्यन्तराणाञ्च प्रत्येकं द्वौ द्वाविन्दौ स्तः । ज्योतिषकाणां चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रताराणां द्वाविन्द्रौ चन्द्र-सूर्यौस्तः । वैमानिकानान्तु - सौधर्मादीनां कल्पोपन्न कानामेकैकदन्द्रः । सीणं' इस २८ वे सूत्रमें कहा है—अपने - अपने लाखों भवनावासों अपने २, हजारों सम्मम निक देवों का अपने २, त्रायस्त्रिंक देवों का अपने २, लोकपालों का अपनी अपनी अग्रमहिषियों का अपने २, पारिषद्य देवों का अपनी २, सेनाओं का अपने २ अनीकाधिपतियों का अपने २ आत्मरक्षक देवों का तथा और भी बहुत से देवों का आधिपत्य आदि करते हुए रहते हैं । सूत्र ॥२४॥ सूत्रार्थ - 'भवणवइ - वाणमंतरावं पाडिएकं' इत्यादि । सूत्र ||२५|| भवनपतियों और वानव्यन्तरो की प्रत्येक जाति में दो दो इन्द्र है, ज्योतिष्कों में कुछ दो इन्द्र है और वैमानिकों में (एक - एक कल्प में) एक - एक इन्द्र हैं । सूत्र ॥ २५ # तत्त्वार्थदीपिका - भवनपति, बानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिकों में इन्द्र आदि कितने २, प्रकार के होते है, यह बतलाया जा चुका है । अब असुरकुमार आदि दस प्रकार के भवन पत्तियों में तथा किन्नर किम्पुरुष आदि आठ प्रकार के वानव्यन्तरों में, प्रत्येक जाति में दो-दो इन्द्र होते है, ज्योतिष्को में जातिवाचक कुल दो इन्द्र हैं और वैमानिकों में एक-एक इन्द्र हैं. यह प्रतिपादन करते हैं । असुरकुमार आदि दस प्रकार के भवनवासियों में और किन्नर आदि आठ प्रकार के वानव्यन्तरो में प्रत्येक जाति में दो-दो इन्द्र होते है । चन्द्र, सूर्य, ग्रह, नक्षत्र और तारे इन पाँच प्रकार के ज्योतिष्को में केवल जातिवाचक दो इन्द्र-चन्द्र और सूर्य होते है । सौधर्मआदि प्रत्येक वैमानिक देवों में एक-एक इन्द्र होता हैं । सौधर्मकल्प में एक इन् है, Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्यसूत्रे सत्र-सौधर्म शक्रः, ईशाने-ईशानः, तन्नामा इन्द्रः । आनत-प्राणतयोः प्राणतः आरणाच्युतयोरच्युतः ।।सूत्र।।२५॥ तत्वार्थनियुक्तिः --पूर्वोक्तेषु चतुर्विधेषु भवनपतिवानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकदेवेषु कुत्र तावद् एकैकइन्द्रः-३ कुत्रवा-दौ-द्वाविन्द्रौ स्तः-१ इतिप्ररूपयितुं प्रथमं भवनपतिवानव्यन्तराणां देवानां प्रत्येकं द्वौ-द्वाविन्द्रौ भवतः ज्योतिष्काणां वैमानिकानामेकैकइन्द्र इतिप्ररूपयितुमाह 'भवणवइवानमंतराणं पाडिएकं वे इंदा, । जोइसियाणं दो वैमाणियाणं एगेगे-" इति। भवनपतिवानव्यन्तराणाम्-असुरकुमारादिदशविधभवनवासिनां किन्नरादि-अष्टविधवानव्यन्तराणाञ्च प्रत्येकं द्वौ द्वाविन्द्रौ भवतः । तत्र-भवनवासिष्वसुरकुमाराणां चमरो बलीश्चेत्येवं द्वाविन्द्रौ स्तः, नागकुमाराणांधरणो भूतानन्दश्च.। विद्युत्कुमाराणां हरिहरिसहश्च, । सुपर्णकुमाराणां वेणुदेवौ वेणुदाली च, अग्निकुमाराणाम् अग्निशिखो-ऽग्निमाणवश्च, वायुकुमाराणां वेलम्बः प्रभश्च, द्वीपकुमाराणां-पूर्णौ वशिष्ठश्च, दिक्कुमाराणाञ्चा-ऽमितगतिः-अमितवाहनश्चेति-। वानव्यन्तरेष्वपि-किन्नराणां किन्नरः-किम्पुरुषश्चेत्येवं द्वाविन्द्रौ, किम्पुरुषाणां सत्पुरुषो महापुरुषश्च, महोरगाणाम् अतिकायो महाकायश्च, गन्धर्वाणां गीतरति गीतयशश्च, यक्षाणां ईशान कल्प में ईशान इन्द्र है; (यावत) आनत-प्राणत में प्राणत इन्द्र है, आरण-आच्युत कल्पों में अच्युत नामक इन्द्र है ॥२५॥ तत्त्वार्थनियुक्ति— भवनवासी, वानव्यत्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक, इन पूर्वोक्त चार प्रकार के देवों में से किनके एस--एक इन्द्र है । और किनके दो-दो इन्द्र हैं । यह प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं कि भवनवासी और वानव्यन्तरों में प्रत्येक जाति के दो-दो इन्द्र होते हैं, ज्योतिष्कों में जातिवाचक दो ही इन्द्र हैं और वैमानिकों में प्रत्येक कल्प में एकएक इन्द्र है-- असुरकुमार आदि दस प्रकार के भवनवासियों में दो-दो इन्द्र हैं, किन्नर आदि आठ प्रकार के वानव्यन्तरों में भी दो-दो इन्द्र हैं। असुरकुमारों में चमर और बलि नामक दो इन्द्र हैं। नागकुमारों में धरण और भूतानन्द नामक दो इन्द्र हैं । विद्युत्कुमारों में हरि और हरिसह, सुपर्णकुमारों में वेणुदेव और वेणुदाली, अग्निकुमारों में अग्निशिख और अग्निमाणव, वायुकुमारों में वेलम्ब और प्रभंजन, द्वीपकुमारों में पूर्ण और विशिष्ट, उदधिकुमारों में जलकान्त और जलप्रभ, दिक्कुमारों मेंअमितगति और अमितवाहन नामक इन्द्र हैं । स्तनितकुमारों में घोष और महाघोष नामक दो इन्द्र हैं। ४. वानव्यन्तरों में किन्नरों में किन्नर और किम्पुरुष, किम्पुरुषों में सत्पुरुष और महापुरुष, महोरगों में अतिकाय और महाकाय, गन्धर्वो में गीतरति और गीतयश, यक्षों में पूर्ण Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोपिकानिर्युक्तिश्च अ० ४ सू. २५ पूर्वोक्तेषु चतुर्विधेषु कति इन्द्राः भवन्तीति निरूपणम् ५२९ पूर्णभद्रौ माणिभद्रश्च । राक्षसाणां - भीमो महाभीमश्च भूतानां प्रतिरूपो ऽतिरूपश्च पिशाचानांकालो महाकालश्चेति, ज्योतिष्काणाञ्च चन्द्रसूर्यग्रहादीनां बहवश्चन्द्राः सूर्याचेन्द्राः सन्ति । वैमानिकानां पुनःकल्पोपपन्नकानामेकैक इन्द्रो भवति । तत्र - सौधर्मे शक्रः, ऐशाने - ईशानः, सनत्कुमारे- सनत्कुमारः, माहेन्द्रे माहेन्द्रः, ब्रह्मलोके ब्रह्मा, लान्तके - लान्तकः, महाशुक्रे - महाशुक्रः । सहस्रारे - सहस्रारः, द्वयोरप्यानत-प्राणतयोः प्राणतनामा - एकएवेद्रः । आरणाच्युतयोश्च द्वयोर च्युतनामा - एक एवेन्द्रो भवति । अच्युतात्परतो नवग्रैवेयकेषु विजयादिषु पञ्चानुत्तरौपपातिकेषु चेन्द्रादयो न भवन्ति, सर्व एव ते कल्पातीताः स्वतन्त्रत्वाद् अहमिन्द्रा भवन्ति प्रायशो गमनागमनरहिताश्च । “उक्तञ्च-स्थानाङ्गे २–स्थाने ३ - उद्देशके – “दो असुरकुमारिंदा पण्णत्ता, तंजहाचमरेचेव, बलीचेव, दो नागकुमारिंदा पण्णत्ता, तंजहा - धरणे चेव भूयाणंदे चेव, दो सुवण्णकुमारिंदा पण्णत्ता, तंजहा - वेणुदेवेचेव वेणुदालीचेव, दो विज्जुकुमारिंदा पण्णत्ता, तं जहा - हरिच्चैव हरिसहेचेव, दो अग्गिकुमारिंदा पण्णत्ता, तं जहा - अग्निसिहे चेवअग्गमाणवे चेव, दो दीवकुमारिंदा पण्णत्ता, तं जहा - पुन्नेचेव विसिद्वेचैव, दो उदाह कुमारिंदा पण्णत्ता, तं जहा - जलकंतेचेव - जलप्पभेचेव, दो दिसाकुमारिंदा पण्णत्ता, तं जहा - अमियमती चैव अमियवाहणे चेव, दो वातकुमारिंदा पण्णत्ता, तं जहा -- वेलंबेचेबपजणेचेव, दो थणियकुमारिंदा पण्णत्ता, तं जहा - घोसेचेव महाघो सेचेव, दो पिसाईंदा पण्णत्ता, तं जहा - काले चेव महाकाले चेव । दो भूइंदा पण्णत्ता, तंजा -- सुरूवेचेव पडिरूवेचेव, दो जक्खिदा पण्णत्ता, तं जहा - पुन्नभचैव मणिभद्दे चेव, दो रक्खसिंदा पण्णत्ता, तंजहा - भीमेचेव महाभीमे - भद्र और मणिभद्र, राक्षसों में भीम और महाभीम, भूतों में प्रतिरूप और अतिरूप तथा पिशाचों में काल और महाकाल नामक दो इन्द्र हैं । ज्योतिष्कोंमें- चन्द्र, सूर्य और ग्रह आदि में चन्द्र और सूर्य नामक दो इन्द्र हैं । और सूर्य बहुत से हैं । अतः जातिवाचक दो इन्द्र हैं । कल्पोपपन्नक वैमानिकों में प्रत्येक कल्प में एक - एक इन्द्र है । सौधर्म में शक्र, ऐशान में ईशान, सनत्कुमार में सनत्कुमार, माहेन्द्र में माहेन्द्र, ब्रह्मलोक में 'ब्रह्म' लान्तक में लान्तक, महाशुक्र में महाशुक्र, सहस्रार में सहस्रार, आनत — प्राणत नामक दोनों कल्पों में एक प्राणत आरण और अच्युत कल्पों में एक अच्युत नामक इन्द्र है । अच्युतकल्प से आगे नौ ग्रैवेयकों में और पाँच अनुत्तर - विमानों में इन्द्र आदि का मेद नहीं है, वे कल्पातीत हैं। वहाँ के सभी देव स्वतन्त्र होने के कारण 'अहमिन्द्र हैं और वे प्रायः गमन - आगमन से रहित हैं - इधर-उधर आवागमन नहीं करते हैं । स्थानांगसूत्र के दूसरे स्थान के तीसरे उद्देशक में कहा है ६७ Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तस्वार्थसूत्रे चेव, दो किन्नरिंदा पण्णत्ता, तं जहा—किन्नरेचेव किंपुरिसेचेव, दो किंपुरिसा पण्णत्ता, तं जहा--सप्पुरिसेचेव महापुरिसेचेव, दो महोरगिंदा पण्णत्ता, तंजहा--अतिकाए चेव महाकाएचेव, दो गंधविदा पण्णत्ता, तंजहा- गीतरतीचेव गीयजसेचेव-,, इति- । द्वावसुरकुमारेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा चमरश्चैव-बलिश्चैव, द्वौ नागकुमारेन्द्रौ प्रज्ञतौ, तद्यथा धरणश्चैव-भूतानन्दश्चैव, द्वौ सुपर्णकुमारेन्द्रौ प्रज्ञप्ती, तद्यथा वेणुदेवश्चैव-वेणुदालीचैव, द्वौ विद्युत्कुमारेद्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा हरिश्चैव-हरिसहश्चैव, द्वावग्निकुमारेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा अग्निशिखश्चैव अग्निमाणवश्चैव, द्वौ द्वीपकुमारेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा पूर्णश्चैव-वशिष्ठश्चैव, द्वावुदधिकुमारेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा जलकान्तश्चैव-जलप्रभश्चैव, द्वौ दिक्कुमारेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा अमितगतिश्चैव-अमितवाहनश्चैव, द्वौ वायुकुमारेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा वेलम्बश्चैव-प्रभञ्जनश्चैव, द्वौ स्तनितकुमारेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-घोषश्चैव-महाघोषश्चैव, द्वौ पिशाचेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-कालश्चैव-महाकालश्चैव, द्वौ भूतेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-सुरूपश्चैव-प्रतिरूपश्चैव, द्वौ यक्षेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-पूर्णभद्रश्चैव-माणिभद्रश्चव, द्वौ राक्षसेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-भीमश्चैव,महाभीमश्चैव, द्वौ किन्नरेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-किन्नरश्चैव-किम्पुरुषश्चैव, द्वौ किम्पुरुषेन्द्रौ प्रज्ञप्ती, तद्यथा-सत्पुरुषश्चैव—महापुरुषश्चैव, द्वौ महोरगेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-अतिकायश्चैव-महाकायश्चैव, द्वौ गन्धर्वेन्द्रौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-गीतरतिश्चैव-गीतयशाश्चैव, इति. ॥ २५ ॥ मूलसूत्रम्---"ईसाणंता देवा कायपरियारणा अच्चुयंता फासरूवसदमणपरियारणा कप्पाईया अपरियारणा य-" ॥२६॥ 'दो असुरकुमारेन्द्र कहे गये हैं-चमर और बलि । दो नागकुमारेन्द्र कहे गये हैंधरण और भूतानन्द । दो सुवर्णकुमारेन्द्र कहे गये हैं-वेणुदेव और वेणुदाली । दो विद्युत्कुमारेन्द्र कहे गये हैं-हरि और हरिस्सह । दो अग्निकुमारेन्द्र कहे गये हैं-अग्निशिख और अग्निमाणव । दो द्वीपकुमारेन्द्र कहे गये हैं-पूर्ण और विशिष्ट । दो उदधिकुमारेन्द्र कहे गये हैं-जलकान्त और जलप्रभ, दो दिशाकुमारेन्द्र कहे गये हैं-अमितगति और अमितवाहन । वायुकुमारों के दो इन्द्र कहे गये हैं वेलम्ब और प्रभंजन । स्तनितकुमारों के दो इन्द्र कहे गये हैं-घोष और महाघोष । वानव्यन्तरों में पिशाचों के दो इन्द्र हैं-काल और महाकाल, भूतों के दो इन्द्र हैंसुरूप और प्रतिरूप, यक्षों के दो इन्द्र हैं-पूर्णभद्र और माणिभद्र, राक्षसों के दो इन्द्र हैंभीम और महाभीम, किन्नरों के दो इन्द्र हैं-किन्नर और किंपुरुष, किंपुरुषों के दो इन्द्र हैंसत्पुरुष और महापुरुष । महोरगों के दो इन्द्र हैं- अतिकाय और महाकाय, गन्धर्वो के दो इन्द्र हैं-गीतरति और गीतयश' ॥२५॥ Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकाfनयुक्तिश्च अ० ४ सू. २६ भवनपत्यादि देवानां विषयसुखभोगप्रकारनिरूपणम् ५३१ छाया- - "ईशानान्ता देवाः कायपरिचारणा अच्युतान्ताः स्पर्शरूपशब्दमनः परिचारणाः कल्पातीताः - अपरिचारणाश्च” ॥ २६ ॥ तत्त्वार्थदीपिका - पूर्वसूत्रे भवनपत्यादि सर्वार्थसिद्धपर्यन्तदेवेषु यथायोग्यमिन्द्राणां प्ररूपणं कृतम्, सम्प्रति–देवानां तेषां विषयसुखभोगप्रकारमाह – “ईसाणता-" इत्यादि । ईशानान्ताः -- असुरकुमारादिदशभवनपति किन्नरप्रभृत्यष्टवा नव्यन्तर चन्द्रसूर्यादिपञ्च ज्योतिकसौधर्मेशाना देवास्तावत् कायपरिचारणाः, परिचारणं प्रवीचारः मैथुनोपसेवनम् कायेन - शरीरेण परिचारणं येषां ते कायपरिचारणाः कायप्रवीचाराः मनुष्यवत् शरीरेण विषयोपभोगं कुर्वन्ति । किन्तु -अच्युतान्ताः – सनत्कुमार, माहेन्द्र, ब्रह्मलोक, लान्तक, महाशुक्र - सहस्रारा-ssनत, - प्राणता - ssरणा, - च्युतान्ता दशवैमानिकाः कल्पोपपन्नका देवाः –— स्पर्श - रूप - शब्द - मनः - परिचारणाः स्पर्श - रूप - शब्द - मनःसु परिचारणं प्रवीचारो येषां ते तथाविधा भवन्ति । तत्र - सनत्कुमारमाहेन्द्रकल्पस्थिता देवाः देवाङ्गनाः स्पर्शमात्रादेव विषयभोगसुखमनुभवन्तः षरां प्रीतिमुपलभन्ते । एवं-तद्वयकल्पस्थिता देव्योऽपि तथैव - देवाङ्गस्पर्शमात्रादेव विषयोपभोगसुखमनुभवन्ति । ब्रह्मलोक–लान्तक–देवाश्च देवाङ्गनानां शृङ्गारपूर्णविलास मनोज्ञवेषभूषारूपाऽवलोकनमात्रादेव विषयोपभोगसुखमनुभवन्ति महाशुक्र - सहस्रारकल्पस्थिताः देवास्तु - दिव्याङ्गनानां मनोहारि - मधुरसङ्गीत मृदुमन्दहासोल्लासकलितललिताभरणवचनालापश्रवणमात्रादेव परां प्रीतिमासादयन्ति । सूत्रार्थ - 'ईसाणंता देवा कायपरियारणा' इत्यादि ॥सूत्र - २६ ॥ ईशानकल्प तक के देव काय से परिचारणा करते हैं, अच्युतकल्प तक के देव स्पर्श, रूप, शब्द और मन से परिचारणा करते हैं, कल्पातीत देव परिचारणा रहित होते हैं ॥ २६ ॥ तत्वार्थदीपिका - पूर्वसूत्र में भवनपति से लेकर सर्वार्थसिद्ध पर्यन्त के देवों में यथायोग्य इन्द्रों की प्ररूपणा की गई है । अब देवों में विषयसुख को भोगने का प्रकार बतलाते हैंअसुरकुमार आदि दस भवनपति, किन्नर आदि आठ वानव्यन्तर, चन्द्रद- सूर्य आदि पाँच ज्योतिष्क तथा सौधर्म और ईशान देवलोक के देव काय से मनुष्यों के समान प्रवीचार अर्थात् मैथुनसेवन करते हैं । सनत्कुमार, माहेन्द्र ब्रह्मलोक, लान्तक, महाशुक, सहखार, आनत, प्राणत, आरण और अच्युत पर्यन्त दस देवलोकों के वैमानिक स्पर्श, रूप, शब्द और मन से प्रवीचार करते हैं । अर्थात् सनत्कुमार और माहेन्द्र कल्प के देव देवांग - नाओं के स्पर्शमात्र से विषयभोग के सुख का अनुभव करके परम प्रीति प्राप्त करते हैं । इसी प्रकार इन दोनों कल्पों में आने वाली देवियाँ देवों के स्पर्श से ही विषयसुख का अनुभव करती हैं । ब्रह्मलोक और लान्तक कल्प के देव देवांगनाओं के शृङ्गारपरिपूर्ण विलास को, मनोज्ञ बेषभूषा को तथा रूप को देखने मात्र से रतिजन्य सुख की अनुभूति करते हैं । महाशुक्र Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे Annanow . आनत-प्राणता-ऽऽरणा-ऽच्युतकल्पवासिनो देवाः पुनः स्वाङ्गनामनःसङ्केतमात्रादेव परमसुखमनुभवन्ति कल्पातीताः-नदवेयक-पञ्चानुत्तरौपपातिकास्तु अपरिचारणाश्चा-ऽविद्यमानं परिचारणं प्रवीचारो येषां तेऽपरिचारणाः अप्रवीचारा मनसापि मैथुनसुखानुभवसहिता न भवन्ति । तेषां हि-कल्पवासिभ्योऽपि देवेभ्यः परमप्रकृष्टहर्षलक्षणं विलक्षणं सुखमुत्कृष्टं वर्तते, तेषां कदाचिदपि कामसम्भवाभावेन कामसम्भववेदनाप्रतीकाररूपप्रवीचारासम्भवात्. । तेषामहमिन्द्रत्वादनवच्छिन्नसुखस्यैव सर्वदा सद्भावात् ॥२६॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः- पूर्वं तावद् भवनपत्यादिसर्वार्थसिद्धपर्यन्तानां चतुर्विधदेवानां यथायथमिन्द्रादयः प्रतिपादिताः , सम्प्रति-ते खलु सर्वे देवास्त्रिधा भवन्ति केचन-सदेविका:-सप्रवीचाराश्च, केचन पुनरदेविका:-सप्रवीचाराश्च, अन्ये पुनः-अदेविका अप्रवीचाराश्चेत्येवं त्रिविधानपि तान्देवान् क्रमशः प्ररूपयितुमाह "ईसाणंता देवा कायपरियारणा, अच्चुयंता फासरूव-सहमणपरियारणा,कष्पाईया अपरियारणा य-,, इति. । तत्र-ईशानान्ताः-असुरकुमारादिदशभवनपतिमारभ्येशानपर्यन्ताः पञ्चविंशतिसंख्यका देवाः कायपरिचारणाः-कायेन परि और सहस्रार कल्प में स्थित देव देवियों के मनोहर एवं मधुर संगीत, मृदु मंद मुस्कराहट से युक्त आभूषणों की ध्वनि तथा वचनालाप को श्रवण करके ही काम की तृप्ति प्राप्त कर लेते हैं। आनत, प्राणत, आरण और अच्युत कल्पों के देव अपनी-अपनी देवियों के मन के संकल्प मात्र से ही कामभोग संबंधी परम सुख का अनुभव करते हैं । नौ प्रैवेयकों और पाँच अनुत्तर विमानों के कल्पातीत देव प्रविचारणा रहित होते हैं अर्थात् वे मन से भी मैथुन सेवन नहीं करते हैं। उन कल्पातीत देवों को कल्पोपपन्नक देवों की अपेक्षा भी परमोत्कृष्ट हर्ष रूप सुख प्राप्त रहता है जो विषय जनित सुख से भी उत्तम कोटि का और विलक्षण होता है । उनका वेदमोहनीय इतना उपशान्त रहता है कि उनमें कामवासना उत्पन्न ही नहीं होती और जब कामवासना ही उत्पन्न नहीं होती तो कामवेदना का प्रतीकार करने के लिए प्रवीचार का विचार भी किस प्रकार उत्पन्न हो सकता है, उन अहमिन्द्र देवों को निरन्तर सन्तोष का सुख ही होता रहता है ॥२६॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-पहले भवनपतियों से लेकर सर्वार्थसिद्ध तक के चार प्रकार के देवों के यथायोग्य इन्द्र आदि का विचार किया गया है । अब यह प्रतिपादन करते हैं कि वे सब देव तीन प्रकार के होते हैं। कोई-कोई सदेवीक (देवियों वाले) और सप्रवीचार, कोई अदेवीक और सप्रवीचार और कोई-कोई अदेवोक और अप्रवीचार । इन तीनों प्रकार के देवों की क्रमशः प्ररूपणा करते हैं असुरकुमार आदि दस भवनयतियों से लेकर ईशान तक पच्चीस प्रकार के देव काय Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www दीपिकानियुक्तिश्च अ० ४ सू. २६ भवनपत्यादि देवानां विषयसुखभोगप्रकारनिरूपणम् ५१५ चारणं प्रवीचारो मैथुनोपसेवनं येषां ते कायपरिचारणाः, ते खलु संक्लिष्टकर्माणो मनुष्यवदेव मैथुनसुखमनुभवन्तस्तीवानुशयाः कायसंक्लेशजन्यं सर्वाङ्गीणं स्पर्शसुखमवाप्य परमां प्रीतिमुपलभन्ते तेष्वेव भवनवासिवानव्यन्तरज्योतिष्कसौधर्मेशानकल्पेषु जन्मना देवीनामुत्पादात् , न तु-ततःपरतः___अतएव ते सदेवीकाः सप्रवीचाराश्च भवन्ति सौधर्मेशानौ वर्जयित्वाऽच्युतान्ताः सनत्कुमारमाहेन्द्र-ब्रह्मलोक-लान्तक-महाशुक्र-सहस्त्रारा-ssनत-प्राणता-ऽऽरणा ऽच्युताः दशवैमानिकाः कल्पोपपन्नका देवास्तु स्पर्शरूप-शब्द-मनःपरिचारणाः, स्पर्श-रूप-शब्द-मनःसु परिचारणं प्रवीचारो विषयभोगोपभोगो येषां ते स्पर्शरूपशब्दमनःपरिचारणा स्तथाविधा भवन्ति । तत्र-सनत्कुमार-माहेन्द्रकल्पयो र्देवान् मैथुनसुखाभिलाषिणः प्रादुर्भूतादरान अवबुध्याऽनाहूताः सत्योऽपि सौधर्मेशानदेव्यः स्वयमुद्यम्योपस्थिता भवन्ति ब्रह्मलोक-लान्तकस्थदेवास्तुतथाविधमैथुनसुखप्रेप्सून् बुद्ध्वादेव्य स्तत्र स्वयमुपस्थाय दिव्यानि सर्वाङ्गसुन्दराणि शृङ्गार-हावभाव विलासोल्लासपूर्णपरम-रमणीयवेष-भूषा रूपाणि प्रदर्शयन्ति. । तानि चाऽवलोक्यैव ते देवा निवृत्तकामभोगेच्छाः सन्तः परमां प्रीतिमासादयन्ति महाशुक्रसहस्रारकल्पवासिनो देवान् समुत्पन्नकामभोगेच्छान् विदित्वा तास्ता देव्यस्तावत् श्रुतिसुखजनकान् मनोहारिसङ्गीता-ऽऽभरण-नूपुर-मञ्जीरादिक्वणनमिश्रितमधुरहासोल्लासवचनालापानुदीरप्रवीचार होते हैं, अर्थात् शरीर से मैथुनक्रिया करते हैं । वे संक्लिष्ट कर्मों वाले होते हैं, अतः मनुष्य के समान मैंथुनसुख का अनुभव करते हुए, तीन आशय वाले हो कर शारीरिक संक्लेश से उत्पन्न स्पर्शसुख को प्राप्त करके प्रीति प्राप्त करते हैं। इन्हीं भवनवासियों, वानव्यन्तरों, ज्योतिष्कों और सौधर्म तथा ईशान कल्प में ही देवियां (उत्पन्न) होती हैं। दूसरे कल्प से ऊपर देवियां उत्पन्न नहीं होती हैं । अतएव इन देवलोकों को सदेवीक और सप्रवीचार कहते हैं । सनत्कुमार, माहेन्द्र, ब्रह्मलोक, लान्तक, महाशुक्र, सहस्रार, आनत, प्राणत, आरण, अच्युत- ये दस कल्पोपपन्न वैमानिक देव स्पर्श, रूप शब्द और मन से प्रवीचार अर्थात् मैथुनसेवन करते हैं। सनत्कुमार और माहेन्द्र कल्प में देवियां अपने देवोंको मैथुन-सुख का अभिलाषी जान कर तथा अपने प्रति आदर उत्पन्न हुआ समझकर विना बुलाये ही स्वयं उपस्थित हो जाती हैं। ब्रह्मलोक और लान्तक कल्प में देवियाँ जब अपने देवोको मैथुनसुख का इच्छुक जानती है तो वे स्वयं उपस्थित होकर अपने दिव्य, सर्वोगसुन्दर हाव-भाव-विलास-उल्लास से पूर्ण परम रमणीय वेष-भूषा एवं रूप को प्रदर्शित करती है । उसे देखकर उन देवों की कामेच्छा शान्त हो जाती है और वे अतिशय प्रीति का अनुभव करते हैं। ___ महाशुक्र और सहस्रार कल्प के देवों को जब कामेच्छा उत्पन्न होती है तो उनकी नियोगिनी देवियाँ यह जान कर श्रोत्रों को सुख पहुँचाने वाले, मनोहर संगीत का गान करती Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्यस्ने यन्ति, तान्-श्रुत्वैव खलु ते देवाः परमां प्रीतिभजमानाः निवृत्तकामभोगादरा भवन्ति । आनत-प्राणता-ऽऽरणा--ऽच्युतकल्पस्थिता देवाः पुनः-कामभोगादराःसन्तो देवीः सङ्कल्पयन्ति, तासां सकल्पमात्रेणैव परमां प्रीतिमासदयन्तो निवृत्तेच्छा भवन्ति. अतएव तेऽदेवीकाः सप्रवीचारा चोध्यन्ते, ततःपरं तु कल्पातीताः खलु नवग्रैवेयक-पञ्चानुत्तरौपपातिका देवाः देवीविषयमनःसङ्कल्पशून्या भवन्ति, मनसाऽपि ते देवाः-देवीं न सङ्कल्पयन्ति, किमुतकायादिना [वक्तव्यम्-] तेषां कामवासनारहितत्वात्-पूर्णसुखित्वाच्च नाभिलाषो देवाङ्गनाकामभोगेषु सम्भवन्ति । यतस्तएते-रूपरसादिपञ्चविधप्रबीचारसमुदायोत्पन्नादपि सुखविशेषादपरिमितगुणप्रतिप्रकर्षाः परमसुखतृप्ताः स्वसमाधिजमेव सुखमुपभुञ्जते । दुर्लभतरं हि तादृक् सुखं संसारेऽन्यनिवासेषु, अतस्ते जन्मप्रभृत्या शब्दादिविषयनिरपेक्षत्वात् सन्ततं तृप्ता एव भवन्ति । उक्तञ्च-प्रज्ञापनायां ३४-पदे प्रचारणाविषये-"कतिविहा णं भंते ! परियारणापण्णत्ता ? गोयमा ! पंचविहा पण्णत्ता, तंजहा -कारियारणा, फासरियारणा, रूवपरियारणा, सहपरियारणा, मणपरियारणा, भवणवासिवाणमंतरसोहम्मीसाणेसु कप्पेसु देवा कायपरियारणा, सणकुमारमाहिदेसु कप्पेसु देवा फासपरियारणा, बंभलोहै । संगीतशब्द तथा उनके नूपुर मंजरी आदि आभूषण के शब्द को सुन कर और मधुर हासउल्लास से परिपूर्ण वचनो को सुन कर वे देव तृप्त हो जाते है । उनकी कामाभिलाषा शान्त हो जाती है। ____ आनत, प्राणत, आरण और अच्युत कल्पों में स्थित देव कामभोग के अभिलाषी होकर अपनी देवियों का संकल्प चिन्तन करते है । देवियों का संकल्प करने मात्र से ही वे परम प्रीति प्राप्त कर लेते हैं और कामतृप्ति का अनुभव करते हैं । ये देव अदेवीक और सप्रवीचार कहलाते है। इससे ऊपर – अवेयको और अनुत्तर विमानों के देव कामभोग की इच्छा से रहित होते है । उनके चित्र में देवियों का संकल्प भी नहीं उत्पन्न होता है-काम आदि से प्रवीचार करने का तो प्रश्न ही नहीं उठता ? वेदमोहनीय के उपशान्त हो जाने से इतने सुखी होते है कि कामसेवन की इच्छा हो उनके मन में जागृत नहीं होती। रूप, रस, स्पर्शादि पाँच प्रकार विषय का सेवन करने से जो सुख उत्पन्न होता है, उसकी अपेक्षा उन्हें अपरिमितगुणित सुख का अनुभव होता है, उस परम सुख में वे तृप्त रहते हैं । इस प्रकार वे कल्पातीत देव आत्मसमाधिजनित सुख का उपभोग करते रहते है । उन्हें जो सुखानुभव होता है वह इस संसार में अन्यत्र अत्यन्त दुर्लभ है। इस कारण वे इन्द्रियजनित स्पर्श शब्द आदि विषयों के सुख की अपेक्षा नहीं करते और सदैव तृप्त रहते है। Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोपिकानियुक्तिश्च अ० ४ सू० २६ भवनपत्यादि देवानां विषयसुखभोगप्रकारनिरूपणम् ५३५ यलंतगेसु कप्पेसु देवा रूवपरियारणा, महामुक्कसहस्सारेसु कप्पेसु देवा सहपरियारणा, आणय-पाणय-आरण-अच्चुएसु कप्पेसु देवा मणपरियारणा, गेवेज्ज अणुचरोववाइयादेवा अपरियारणा-" इति । __ कतिविधा खलु भदन्त ! प्रचारणा. प्रज्ञप्ता ? गौतम ! पञ्चविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-कायप्रचारणा स्पर्शप्रचारणा रूपप्रचारणा मनःप्रचारणा भवणवासि-वानव्यन्तर-ज्योतिष्क-सौधर्मेशानेषु कल्पेषु देवाः कायप्रचारणाः, सनत्कुमार-महेन्द्रयोर्देवाः स्पर्शप्रचारणाः, ब्रह्मलोक-लान्तकयोः कल्पयोर्देवाः रूपप्रचारणाः, महाशुक्र-सहस्रारयोः कल्पयोर्देवाः शब्दप्रचारणाः, आनत-प्राणता-ऽऽऽरणा--ऽच्युतेषु देवा मनःप्रचारणाः, प्रेवेयकानुत्तरोपपातिका देवा अप्रचारणाः इति । कल्पोपपन्नकानां-कल्पातीतानाच्च देवानां प्रवीचारविषये चोक्तम् - "वे काये बे फासे चउरूवे तहेव चउ सद्दे-॥ चउरो य मणवियारा सेसा सुरबंभयारिया-॥१॥ "धादुविहीणता रेदक्खलणं ण होइ देवाणं-1 . संकप्पमुहं जायइ वेदस्सोदीरणाविगमे--॥ २॥ इति ॥ "द्वौ काये द्वौ स्पर्शे-चात्वारो रूपे तथैव चत्वारः शब्दे-। चात्वारश्च मनोविचाराः-शेषाः सुरा ब्रह्मचारिणः-॥१॥ "धातुविहीनात्वाद्-रेतःस्खलनं न भवति देवान् । सङ्कल्पसुखं जायते-वेदस्योदीरणाविगमे -॥२॥ इति ॥ २६ ॥ प्रज्ञापना सूत्र के ३४ वें पद में प्रवीचारणा के विषय में कहा है। प्रश्न- भगवन् ! प्रवीचारणा (काम सेवन) कितने प्रकार की कही गई है? उत्तर-- गौतम ! पाँच प्रकार की कही गई है-कायपरिचारणा, स्पर्शपरिचारणा, रूप परिचारणा, शब्दपरिचारणा, और मनः परिचारणा । भवनवासि, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क सौधर्म तथा ईशान कल्प में देव काया से परिचारणा करते हैं; सनत्कुमार और माहेन्द्र कल्पों के देव स्पर्श से परिचारणा करते हैं, ब्रह्मलोक और लान्तक कल्पों में रूप से परिचारणा होती है, महाशुक्र और सहास्रार कल्पों में देव शब्द से परिचारणा करते हैं, आनत, प्राणत, आरण और अच्युत कल्पो में देब मन से परिचारणा करते हैं, अवेयकऔर अनुत्तरोपपातिक देव परिचारणा रहित होते हैं।" ___ कल्पोपपन्न और कल्पातीत देवों के प्रवीचार के विषय में कहा है दो देवलोकों में काय से, दो में स्पर्श से, दो में रूप से और दो में शब्द से और चार में मन के संकल्प से प्रवीचार होता है। शेष देव परिचारणा रहित होते हैं ॥ १॥ देवों का शरीर सात धातुओं से रहित होता है ,,अतएव उन का वीर्य स्खलित नहीं होता जब वेद की उदीरणा दूर हो जाती है तब उन्हें संकल्प-सुख उत्पन्न होता है ।। २ ॥२६॥ Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे मूलसूत्रम्-जोइसिया मेरुपयाहिणा कालबिभागहेजणो :निच्चगइया मणुस्सक्खेत्ते बाहिरए अवट्ठिया य-" ॥२७॥ छाया -ज्योतिष्का मेरुप्रदक्षिणाः कालविभागहेतवो नित्यगतयो मनुष्यक्षेत्रे बहिरवस्थिताश्च-" ॥ २७॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्व तावत् भवनपत्यादि सर्वार्थसिद्धपर्यन्तानां देवानां क्रमशः कायप्रवीचार-स्पर्शरूपशब्दमनःप्रवीचारा- प्रवीचाराश्च यथायोग्यं प्रतिपादिताः सम्प्रतिज्योतिष्काणां गतिविशेषकालविभाजकत्वादिकं प्ररूपयितुमाह-"जोइसिया मेरुपयाहिणा कालविभाग हेउणो निच्चगइया मणुस्सक्खेत्ते बाहिरए अवट्ठिया य-" इति ज्योतिष्काः-चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रतारकाः पञ्च मेरुप्रदक्षिणाः, मेरोः प्रदक्षिणकारकाः कालविभागहेतवः समयावलिकादि कालविशेषपरिच्छेदजनकाः नित्यगतयः सर्वे ज्योतिष्का मेरुप्रदक्षिणेन गत्वा सर्वदा भ्रमन्तिीति नित्यगतयः, क्षणमपि तेषां गतिः केनाऽप्यवरोद्ध न पार्यते, ते खलु-ज्योतिष्काः मनुष्यलोकोपरिस्थितत्वात् मनुष्यक्षेत्रे सदा गतिमन्तो भवन्ति, मानुषोत्तरपर्वतात् बहिर्भागे ज्योतिष्का न भ्रमन्ति । अपितु-अवस्थिताः एव तिष्ठन्ति ॥२७॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्वसूत्रे-विषयोपभोगादिकं यथायोग्यं चतुर्विधानामपि भवनपत्यादि सर्वार्थसिद्धपर्यन्तानां देवानां प्रतिपादितम् सम्प्रति-ज्योतिष्काणां चन्द्रसूर्यादिदेवानां गतिस सूत्रार्थ-- 'जोइसिया मेरूपयाहिणा काल' इत्यादि । सूत्र २७॥ ज्योतिष्क देव मेरू पर्वत की प्रदक्षिणा देते है, दिन रात आदि काल के विभाग के कारण हैं, मनुष्य क्षेत्र में अर्थात् अढ़ाई द्वीप में निरन्तर गमन करते हैं और मनुष्य से बाहर स्थित हैं ॥ २७॥ , तत्त्वार्थदीपिका—पहले बतलाया जा चुका है कि भवनवासियों से लेकर सर्वार्थ सिद्ध तक के देव काम से,स्पर्श से, रूप से, शब्द से और मन से प्रवीचार करते हैं और कोई-कोई प्रवीचार से रहित भी होते हैं । अब ज्योतिष्क देवों की गति और कालबिभाजकत्व आदि की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं - चन्द्र सूर्य ग्रह, नक्षत्र ओर तारा, यह पाँच प्रकार के ज्योतिष्क मेरु पर्वत की परिक्रमा करते हैं , यही काल के विभाग के कारण हैं अर्थात् इनकी गती के कारण ही समय, आवलिका आदि काल का भेद होता है, वे नित्य अर्थात् अनवरत गतिशील रहते हैं-क्षण भर के लिए भी उनकी गती को कोई नहीं रोक सकता । किन्तु मनुष्य क्षेत्र से बाहर अर्थात् मानुषोत्तर पर्वत के आगे वे भ्रमण नहीं करते-स्थिर रहते ह ॥२७॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-पूर्वसूत्र में भवनपतियों से लेकर सर्वार्थसिद्ध पर्यन्त के देवों के विषय भोग आदि का यथायोग्य प्रतिपादन किया गया है, अब ज्योतिष्क देवों की गति आदि के Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ४ सू. २७ ज्योतिष्कदेवानां गतिसञ्चारादिनिरूपणम् ५३७ ञ्चारादिविषयमधिकृत्य प्ररूप्यते—“जोइसिया मेरुपयाहिया--" इत्यादि । ___ ज्योतिष्काः-चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रतारकाः पञ्चविधा मनुप्यक्षेत्रे-मानुषोत्तरपर्वतपर्यन्तवर्तिनि मनुष्यलोके आयामविष्कम्भाभ्यां पञ्चचत्वारिंशल्लक्षयोजनप्रमाणे मेरुप्रदक्षिणाःमेरोः प्रदक्षिणाः नापसव्याः सन्तः मेरुपर्वतस्य प्रादक्षिण्यक्रमेण सततं भ्रमन्तो नित्यगतयो भवन्ति । कालविभागहेतवः-समयावलिकोच्छ्वासप्रश्वासस्तोकलवनालिकामुहूर्तादिकालविशेषविभाजकाश्च भवन्ति । चन्द्रसूर्यादिगतिसञ्चारेणैव घटिका पल-क्षण-प्रहर-रात्रि--पक्ष--मास-वर्षा-ऽयन-कल्पादि व्यवहारः सम्भवति, नाऽन्यथा । अतएव-चन्द्रसूर्यादयो ज्योतिष्का देवाः कालविभागहेतवः सन्ति । मनुष्यक्षेत्राबहिः प्रदेशे तु चन्द्रसूर्यादयो ज्योतिष्कदेवा नो सञ्चरन्ति, अपितु-अवस्थिता एव तिष्ठन्ति । तथाच-जम्बूद्वीपे, धातकीखण्डद्वीपे, पुष्करद्वीपार्धेच सार्धद्वयद्वीपप्रमाणे मनुष्यक्षेत्रे मानुषोत्तरपर्वताभ्यन्तर एव ज्योतिएकाश्चन्द्रसूर्यादयो भ्रमन्ति __ मानुषोत्तरपर्वताद् बहिर्भागेतु-न भ्रमन्ति, केवलमवस्थिता सन्ति । तत्र-ध्रुवतारायाः स्थिरत्वात् मेरोः प्रादक्षिण्यक्रमेण सञ्चरणाऽभावेऽपि, अन्यासां ताराणां-चन्द्रसूर्यादीनाञ्च ज्योतिष्काणां मेरोः प्रदक्षिणतयैव सञ्चरणशीलतया तदभिप्रायेणैव गतिप्ररूपणमवगन्तव्यम् । यद्वा-केचन चन्द्रसूर्यादयो ज्योतिष्काः मेरुप्रदक्षिणतया नित्यगतयः, केचन पुनर्बुवताविषय में कहते हैं चन्द्र, सूर्य ग्रह नक्षत्र और तारा, ये पाँच प्रकार के ज्योतिष्क देव मनुष्य क्षेत्र में अर्थात् मानुषोत्तर पर्वत पर्यन्त के पैतालीस लाख योजन लम्बाई चौड़ाई वाले अढ़ाई द्वीपों में मेरु पर्वत की प्रदक्षिणा करते हुए निरन्तर गति करते रहतेहैं । यही ज्योतिष्क देव काल के विभाग के कारण हैं अर्थात् समय, आवलिका, श्वासोच्छ्वास, स्तोक, लव और मुहूर्त आदि काल के भेदों के कारण होते हैं । चन्द्र सूर्य आदि के संचार से ही घड़ी, पल क्षण, प्रहर दिन, रात, पक्ष मास, अयन, वर्ष कल्प आदि का व्यवहार होता है अन्यथा व्यवहार नहीं होसकता । इस प्रकार चन्द्र सूर्य आदि ज्योतिष्क देव कालविभाग के हेतु हैं ।। हाँ, यह ज्योतिष्क देव मनुष्य क्षेत्र से बाहर संचार नहीं करते, किन्तु स्थिर रहते हैं। इस प्रकार जम्बूद्वीप में, धातकी खण्ड द्वीप में तथा आधे पुष्करद्वीप में, यों अढ़ाई द्वीप परिमित मनुष्यक्षेत्र में, मानुषोत्तर पर्वत के भीतर-भीतर ही चन्द्र सूर्य आदि चलते हैं । उससे आगे भ्रमण नहीं करते-अवस्थित रहते हैं। ध्रुव नामक तारा स्थिर है । वह मेरु की प्रदक्षिणा करता हुआ संचार नहीं करता है। किन्तु उसके अतिरिक्त अन्य सभी तोर और चन्द्र सूर्य आदि मेरु की परिक्रमा करते हुए ही संचार करते हैं, उन्हीं को लक्ष्य में रख कर गति की प्ररूपणा की गई है। Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ th तरवायसूध रादयो मेरुप्रादक्षिण्यमकुर्धन्त एव नित्यगतयो भवन्ति । ध्रुवतारादीनामपि स्वप रेधिषु सञ्चरणशीलत्वात् तत्र-जम्बूदीपे द्वौ सूर्यो वतेंते, लवणसमुद्रेच-चत्वारः सूर्याः सन्ति, धातकोखण्डेद्वादशसूर्याः सञ्चरन्ति, कालोदधौ-द्वाचत्वारिंशत् सूर्याः सन्ति । पुष्करद्वीपार्धे-द्वासप्ततिःसूर्या सन्ति,इत्येवं रीत्या तावन्मनुष्यलोके द्वात्रिंशदधिकशतसूर्या भवन्ति । चन्द्रा अपि एतावन्त एव मनुष्यक्षेत्रे सन्ति. ग्रहाश्चा-ऽष्टाशीतिसंख्यका भस्मराश्यादयः संन्ति । नक्षत्राणिचा-ऽष्टाविंशतिसंख्यकाःसन्ति, ताराश्च–पञ्चसप्तत्यधिकमवशतोत्तरषट्षष्टिसहस्रकोटिकोट्यः एकैकस्य चन्द्रस्य परिग्रहरूपेण सन्ति ।। तत्र-सूर्याश्चन्द्राः ग्रहानक्षत्राणि ताराश्चेति सर्वज्योति'कास्तिर्यग्लोक एव व्यवस्थिताःसन्ति ते खलु सूर्याः- स्वतापच्छेदतः प्रकाशयन्तो मेरोः प्रदक्षिणं कुर्वन्तः सञ्चरन्ति । तिर्यक्तापक्षेत्रञ्च प्रत्येकं सूर्याणामन्तः संकुटं बहिर्विशालं ऊर्ध्वमुख-कलम्बुका षुष्पाकृतिः त्रिषष्टयधिक शतद्वयोंत्तरसप्तचत्वारिंशत् सहनयोजनप्रमाणं योजनस्यैकविंशतिः षष्टिभागा इत्यवसेयम् (४७२६३ २१ अथवा–चन्द्र सूर्य आदि कोई-कोई ज्योतिष्क मेरु की प्रदक्षिणा करते हुए निरन्तर गतिशील हैं और कोई-कोई ध्रुवतारा आदि ज्योतिष्क मेरु की प्रदक्षिणा न करते हुए ही नित्य गतिशील हैं, क्योंकि वे भी अपनी परिधि में संचार करते रहते हैं। अम्बूद्वीप में दो सूर्य हैं, लवण समुद्र में चार सूर्य हैं, धातकीखंड द्वीप में बारह सूर्य हैं और कालोदधि समुद्र में बयालीस सूर्य हैं । अर्धपुष्कर द्वीप में बहत्तर सूयें हैं। इस प्रकार सब मिल कर मनुष्यलोक में १३२ सूर्य हैं । मनुष्य लोक में चन्द्रमाओं की भी इसमी ही संख्या है । भस्मराशि आदि ग्रह अठासी (८८) हैं । नक्षत्र अट्ठाईस हैं। एक-एक चन्द्रमा के परिवार रूप तारे (६६९७५०००००००००००००००) छयासठ हजार नौ सौ पचहत्तर कोड़ाकोड़ी हैं। सूर्य, चन्द्र, ग्रह, नक्षत्र और सारे ये सभी ज्योतिष्क तिर्छ लोक में ही रहे हुए हैं। सूर्य अपने ताप से प्रकाशित होते हुए और मेरु को प्रदक्षिणा करते हुए संचार करते हैं । प्रत्येक सूर्य का तापक्षेत्र अन्दर की ओर सिकुड़ा हुआ और बाहर की ओर विशाल कलंबु का नामक पुष्प के संस्थान-आकार का होता है। जम्बूद्वीप में सूर्य का उत्कृष्ट तापक्षेत्र परिमाण सैंतालीस हजार दोसौ त्रेसठ योजन-और एक योजन का इवकीस साठिया भाग (४७२६३-२१)। Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ४ सू. २७ ज्योतिष्कदेवानां गतिसञ्चारादिनिरूपणम्: ५३९ सूर्यस्य च-द्वियोजनान्तरितमार्गाणां त्र्यशीत्यधिकं मण्डलशतं वर्तते सर्वोत्तरोदयस्य-सर्वदक्षिणोदयस्य च सूर्यस्याऽन्तरं दशाधिकपञ्चशतयोजनानि, । तत्रा-ऽशीत्यधिकशतयोजनान्यन्तरं जम्बूद्वीपे समुपलभ्यते, त्रिंशदधिकशतत्रययोजनानि चान्तरं लवणोदधौ लभ्यते । चन्द्रस्य चपञ्चदश मण्डलानि सन्ति, जम्बूद्वीपे-सूर्ययोश्चन्द्रयोश्च सर्वाभ्यन्तर मण्डलवर्तिनो रन्तरं चत्वारिंशदधिकषट्शतोत्तरनवनवतिसहस्रयोजनानि वर्तते ।। सूर्यस्य- स्वविमानमण्डलायामविष्कम्भाश्चा-ऽष्टाचत्वरिंशयोजनानि एकषष्टिभागाश्च योजनस्य [ 8 ] मनुष्यलोकाद बहिवर्तिनः सूर्यस्य विमानमण्डलविष्कम्भस्तु-चतुर्विश तियोजनानि, एकषष्टिभागाश्च योजनस्य [ २४ ] मनुष्यलोकाद् बहिर्वर्तिनः सूर्यस्य ६१ विमानमण्डलविष्कम्भश्च-द्वादशयोजनानि एकषष्टिभागाश्च योजनस्य [ १२, ] इति ५६ चन्द्रस्य विमानमण्डलविष्कम्भश्च षट्पञ्चाशद् योजनानि एकषष्टिभागाश्च [ ] ग्रहाणां विमानमण्डलविष्कम्भस्तु--अर्धयोजनम् । नक्षत्राणा--बिमानमण्डलविष्कम्भो एकयोजनस्य एकषष्टी भागाः क्रियन्ते तेषु षट्पञ्चाशत् भागपरिमितम् चन्द्रमण्डलम् । गव्यूतं कोषद्वयरूपम्-- तारायाः पुनः सर्वोत्कृष्टाया विमानमण्डलविष्कम्भोऽर्धक्रोशः । सूर्य के एक सौ चौरासी मंडल हैं। सूर्य के सर्वोत्तर में और सर्वदक्षिण में उदित होने पर ५१० योजन का फासला होता है । यह फासला १८० योजन जम्बूद्वीप में और ३३० योजना लवण समुद्र में पाया जाता है। चन्द्रमा के मंडल पन्द्रह हैं । जम्बूद्वीप में सूर्य और चन्द्र जब सब से अन्दर के मंडल में होते हैं तो उनमें निन्यानवे हजार, छहसौ, चालीस योजन का अन्तर होता है। सूर्य के मंडल की लम्बाई-चौड़ाई एक योजन के इकसठ भाग में से अडतालीस भाग है। (४८) मनुष्यलोक के बाहर के सूर्य के बिमान मण्डल का बिस्तार चौबीस योलन और इकसठ भाग (२४) है। मनुष्य लोक के बाहर के सूर्य के बिमानमंडल का बिस्तार बारह योजन और एक योजन के इकसठ भाग चन्द्रमा के विमानमंडल का विस्तार ५६ इगसठिया छप्पन भाग है । ग्रहों के विमानमंडल का बिस्तार आधा योजन है। नक्षत्रों के विमानमंडल का बिस्तार एक कोस का है। सब Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तस्वार्थसूत्र जघन्यायास्तारायास्तु-पञ्चधनुःशतानि विमानमण्डलविष्कम्भो बोध्यः । किन्तु—मनुष्यलोकाद्वहिर्भागे मानुषोत्तरपर्वतबहिर्देशे ये सूर्यादयो ज्योतिष्काः सन्ति, ते यथावस्थिता भवन्ति, न तु–परिभ्रमन्ति तेषां विमानप्रदेशा अप्यवस्थिता एव भवन्ति, न तु-मनुष्यलोकान्तर्वर्तिनामुपरागाभिरिवाऽन्यत्वं-मालिन्यं वा प्राप्नुवन्ति । तत्रोपरागादीनामसद्भावात् , तेषां सूर्यचन्द्रादीनां सुखशीतोष्ण रश्मयस्तत्र भवन्ति, चन्द्रसूर्यास्तत्र नात्यन्तशीताः-नात्यन्तोष्णाश्च क्रमशो भवन्ति । सर्वचन्द्राश्च तत्राभिजिता युक्ता भवन्ति, सूर्याश्च--पुष्यैर्युक्ता स्तत्र भवन्ति । उक्तञ्च जीवाभिगमे ३--प्रतिपत्तौ २--उद्देशके ते मेरुपरियडता पयाहिणाबत्तमंडला सके। अणवट्ठियजोगेहिं चंदा सूरा गहगणा य ॥१॥ " अंतो मणुस्सक्खेत्ते हवंति चारोवगाय उववण्णा । पंचविहा जोइसिया चंदसरागहगणा य ॥२॥ " तेण परं जे सेसा चंदाइच्चगहतारणक्खत्ता । नत्थि गई न वि चारो अवट्ठिया ते मुणेयव्वा ॥३॥ "ते मेरं पर्यटन्तः- प्रदक्षिणावर्तमण्डलाः सव-। । अनवस्थितयोगै-श्चन्द्राः सूर्या ग्रहगणाश्च- ॥ १ "अन्तर्मनुष्यक्षेत्रे-भवन्ति चारोपगाश्चोपपन्नाः-। पञ्चबिधा ज्योतिष्का-श्चन्द्राः सूर्याग्रहगणाश्च- ॥२॥ से बड़े तारा के विमानमंडल का बिस्तार आधे कोस का है । सब से छोटे तारा के विमानमंडल का बिस्तार पाँचसौ धनुष है । किन्तु मनुष्यक्षेत्र से बाहर अर्थात् मानुषोत्तर पर्वत के बहिर्देश में जो सूर्य आदि ज्योतिष्क हैं, वे अवस्थित होते हैं, भ्रमण नहीं करते हैं । उनके विमानप्रदेश भी अवस्थित हैं और उनका लेश्या-प्रकाश भी अवस्थित ही है । जैसे मनुष्यलोक में ग्रहण आदि होते हैं, वैसे वहाँ नहीं होते । वहाँ कभी उनमें मलिनता नहीं आती । वहाँ ग्रहण (प्रास) का कोई कारण ही नहीं है । वहाँ सूर्य और चन्द्र की सुखद शीतोष्ण किरणें होती हैं । वहाँ चन्द्रमा न अति शीतल हैं और न सूर्य अति उष्ण है। वहाँ सभी चन्द्रमा अभिजित् नक्षत्र के योग से युक्त होते हैं और सूर्य पुष्य नक्षत्र के योग से युक्त होते हैं । जीवाभिगम सूत्र की तीसरी प्रतिपत्ति के दूसरे उद्देशक में कहा है वे चन्द्र सूर्य ग्रह आदि सभी ज्योतिष्क मेरु पर्वत की प्रदक्षिणा करते हुए भ्रमण करते रहते हैं और कभी भी ठहरते नहीं हैं ॥१॥ चन्द्र, सूर्य और ग्रह आदि पाँचों प्रकार के ज्योतिष्क देव मनुष्यलोक के भीतर संचार शील होते हैं-निरन्तर गमन करते रहते हैं ॥२॥ Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ४ सू. २७ ज्योतिष्कदेवानां गतिसञ्चारादिनिरूपणम् ५४१ "तेन परं यानि शेषाणि-चन्द्रादित्यग्रहतारानक्षत्राणि-। नास्ति गतिर्नापि चारो-ऽवस्थितानि तानि ज्ञातव्यानि- ॥३॥ "व्याख्याप्रज्ञप्तौ भगवतीसूत्रेऽपि १२-शतके ६-उद्देशके चोक्तम् "-से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ-सुरे आइच्चे सूरे ? गोयमा ! सूराइयाणं समयाइव', आवलियाइबा, जाव-उस्सप्पिणीवा, अवसप्पिणीइवा, "से तेणटेणं जाव-आइच्चे-” तत्केनार्थेन भदन्त ! एव मुच्यते ? सूर्यः आदित्यः सूर्यः-इति, गौतम ! सूर्यादिका खलु-समयादयो वा, आवलिकादयो वा, यावद्-उत्सर्पिणीवा, अवसर्पिणी-इतिवा, तत्तेनार्थेन यावद् आदित्यः इति । ततश्चा-ऽग्रेऽपि व्याख्याप्रज्ञप्तौ ११-शतके ११-उद्देशके चोक्तम् -- “से किं तंपमाणकाले २ दुविहे पण्णत्ते, तंजहा-दिवसप्पमाणकाले, राइप्पमाणकाले इच्चाइ-" इति । अथ किं तावत्-प्रमाणकालः ? प्रमाणकालः द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-दिवसप्रमाणकालः, रात्रिप्रमाणकालश्चेत्यादि । ___ एवञ्च-"जम्बूद्वीपोपरि-द्वौ सूयौं" इत्युक्तमेव, षट् पञ्चाशन्नक्षत्राणि, षट् सप्तत्यधिकशतग्रहाः, लबणसमुद्रोपरि-चत्वारो दिनमणयः, द्वादशाधिकशतनक्षत्राणि, द्विपञ्चाशदधिकशतत्रयग्रहाः, धातकीखण्डोपरि-द्वादशसूर्याः, षट्त्रिंशदधिकशतत्रयनक्षत्राणि, षट्पञ्चाशदधिकसहस्रग्रहाः, कालोदसमुद्रोपरि-द्वाचत्वारिंशत्सूर्याः, षट्सप्तत्यधिकैकशतोत्तरसहस्रनक्षत्राणि, षण्णवत्यधिकषट्शतोत्तरसहस्रत्रयग्रहाः, पुष्करा|परि-द्वासप्ततिः सूर्याः, षोडशाऽधिकसहस्रद्वयनक्षत्राणि, षट् मनुष्यक्षेत्र से बाहर जो चन्द्र, सूर्य, ग्रह, तारा और नक्षत्र हैं, उनमें गति नहीं होती, वे संचार नहीं करते किन्तु अवस्थित ही रहते हैं ॥३॥ - भगवतीसूत्र शतक १२, उद्देशक ६ में भी कहा है- प्रश्न-भगवन् ! किस हेतु से ऐसा कहा जाता है कि सूर्य आदित्य सूर्य है ? गौतम ! समय, आवलिका यावत् उत्सर्पिणी या अवसर्पिणी आदि का विभाग सूर्य से ही होता है, इस कारण से आदित्य ऐसा कहा जाता है । आगे भी व्याख्याप्रज्ञप्ति के ग्यारहवें शतक के ग्यारहवें उद्देशक में कहा है 'प्रमाणकाल के कितने भेद हैं ? उत्तर-प्रमाण काल दो प्रकार का कहा गया हैदिवस प्रमाणकाल और रात्रिप्रमाणकाल, इत्यादि । ' यह पहले ही कहा जा चुका है कि जम्बूद्वीप के ऊपर दो सूर्य हैं । छप्पन नक्षत्र है, एक सौ छिहत्तर ग्रह हैं । लवणसमुद्र के ऊपर चार दिनमणियाँ हैं, एक सौ बारह नक्षत्र हैं, तीनसौ बावन ग्रह हैं। धातकी खंड द्वीप के ऊपर बारह सूर्य, तीनसो छत्तीस नक्षत्र और एक हजार छप्पन ग्रह हैं। कालोद समुद्र के ऊपर बयालीस सूर्य, एक हजार एक सौ छिहत्तर नक्षत्र और तीन हजार छहसौ छियानवे ग्रह है। Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४२ तत्वार्थाने त्रिंशदधिकत्रिशतोत्तरत्रिसहस्रग्रहाःसन्ति । यत्र यावन्तः सूर्यास्तत्र तावन्तश्चन्द्रा अपि बोध्याः ततः परं स्वयमूहनीयाः ॥२७॥ मूलसूत्रम् - "देवाणं उत्तरमुसरं आउप्पभाव-मुह ज्जुइलेस्साविमुद्धि-दियओहिविसया-अहिया, गइ-सरीरपरिग्गहा-भिमाणा हीणा----" ॥२८॥ छाया- "देवानामुत्तरोत्तरम् , आयुष्य-प्रभाव-सुखद्युतिलेश्याविशुद्धी-न्द्रियाऽवधिविषया अधिकाः, गति-शरीर-परिग्रहा-ऽभिमाना हीनाः--" ॥२८॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्व तावत्-चतुर्विधानामपि देवानां प्रवीचारेन्द्रादिस्वरूपनिरूपणं कृतम् , सम्प्रति तेषामेव भवनपत्यादिसर्वार्थसिद्धपर्यन्सानामायुष्य-प्रभाव-सुख-कान्तिलेश्याविशुद्धयादि विषयेषु यथाक्रममधिकत्वं-न्यूनत्वं च प्ररूपयितुमाह--"देवाणं उत्तरमुत्तरं" इत्यादि । वानव्यन्तरापेक्षया ज्योतिष्कस्य; स्तदपेक्षया भवनपते स्तदपेक्षया वैमानिकादेश्चायुः प्रभा वोऽनुभावः सुखं धुतिः लेश्याविशुद्धिं इन्द्रियाणां विषयः अपिच अवधिज्ञानविषयोऽधिकाधिको भवति किन्तु ऊर्ध्वदेवेषु गतिः अर्थाद्देशान्तरगमनं शरीरप्रमाणे परिग्रहमूर्छा अभिमानम् एतानि सर्वाणि उत्तरोत्तरतः अल्पानि भवन्ति ॥सूत्र २८॥ तत्त्वार्थनियुक्ति:-पूर्वं भवनपत्यादि सर्वार्थसिद्धपयेन्तानां सर्वेषां खलु देवानां यथायथं पुष्करार्ध द्वीप में बहत्तर सूर्य हैं, दो हजार सोलह नक्षत्र हैं और तीन हजार तीन सौ छत्तीस ग्रह हैं। जिस जगह जितने सूर्य हैं, उस जगह उतने ही चन्द्रमा भी समझ लेना चाहिए । उससे आगे स्वयं समझ लेना चाहिए ॥२७॥ सूत्रार्थ-- "देवाणं उत्तरं प्राउप्पभाव-सुह-ज्जुई' इत्यादि ।सत्र २८॥ देवों में उत्तरोत्तर आयु, प्रभाव, सुख, धुति, लेश्याविशुद्धि, इन्द्रियों का विषय और अवधि का विषय अधिक है । किन्तु गति, शरीर, परिग्रह और अभिमान कम है ॥२८॥ तत्त्वार्थदीपिका-पहले चारों निकायों के देवों के प्रवीचार का तथा इन्द्र आदि के स्वरूप का निरूपण किया गया । अब भवनपत्तियों से लेकर सर्वार्थसिद्ध तक के देवों के आयुष्य, प्रभाव, सुख, कान्ति, लेश्या विशुद्धि आदि के विषय में अधिकता और न्यूनता का प्ररूपण करने के लिए कहते हैं वानव्यंतरों की अपेक्षा ज्योतिष्कके, ज्योतिष्क को अपेक्षा भवनपतिके भवनपति की अपेक्षा वैमानिक आदि की आयु, प्रभाव, अनुभाव, सुख, द्युति (कान्ति) लेश्या विशुद्धि यथा योग्य शुद्धि, इन्द्रियों का विषय और अवधिज्ञान का विषय अधिक-अधिक है। किन्तु ऊपर के देवो में गति अर्थात् देशान्तर में गमन शरीर प्रमाण अर्थात् ऊँचाई परिग्रह मूर्छा और अभिमान, अहंकार-ये सब उत्तरोत्तर अल्प होते हैं |सूत्र २८॥ तत्त्वार्थनियुक्ति - पहले भवनपतियों से लेकर सर्वार्थसिद्ध पर्यन्त सभी देवों के यथा Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकनियुक्तिश्चम०४ सू०२८ भवनपत्यादिदेवानामायुः प्रभावादेन्यूनाधिकत्वम् ५४३ विषयभोगेन्द्रादि स्वरूपं प्ररूपितम् , सम्प्रति-तेषां सर्वेषामपि देवानां पूर्वपूर्वदेवापेक्षया-उत्तरोत्तरदेवानां खलु-आयुः-प्रभाव-सुख-लेश्या विशुद्धि-न्द्रिया-ऽवधिज्ञानविषयाअधिकाः, गतिशरीरप्रमाणपरिग्रहाभिमानाश्च न्यूना मवन्तीति प्रतिपादयितुमाह-- ___"देवाणं उत्सरमुत्तरआउप्पभावसुहज्जुइ लेस्साविमुद्धिंदियओहिविसया अहिया, गइसरीरपरिग्गहाभिमाणा हीणा-" इति- । देवानाम्-असुरकुमारादि भवनपति-किन्नरादिवानव्यन्तर-चन्द्रसूर्यादि ज्योतिष्क-सौधर्मेशानादि सर्वार्थसिद्धपर्यन्तवैमानिकदेवानाम् पूर्वपूर्वदेवापेक्षया उत्तरोत्तरं खलु---आयु:-स्थिंतिरूपम्, प्रभावोऽनुमावः, सुखम् , द्युतिः-कान्तिः, लेश्याविशुद्धि:-कृष्णनीलकापोतपीतपद्मशुक्ललेश्याविशुद्धि-अवधिविषयः इन्द्रियविषयश्वेत्येते सप्तोसरोत्तरदेवानामधिका भवन्ति । तथाचोत्तरोत्तरदेवाः आयुष्य रूप स्थितितोऽधिकाः पूर्वपूर्वदेवापेक्षया भवन्ति । एवम्-निग्रहाऽनुग्रहवैक्रियपराभियोगादिरूपप्रभावतोऽपि पूर्वपूर्वदेवापेक्षया उत्तरोत्तरदेवा मंधिका भवन्ति । एवं सुखतः, कान्तिरूपबुसितः, इन्द्रियविषयतः, अवधिज्ञानविषयतश्चोत्तरोत्तरदेवाः पूर्वपूर्वदेवापेक्षयाऽधिका भवन्ति । एवं सुखतः, कान्तिरूपातितः, लेश्यांविशुद्धिसः इन्द्रिमविषयः, अवधिज्ञानविषयतश्चोत्तरोत्तरदेवाः पूर्वपूर्वदेवानां दूरांविष्ट विषयोपलब्धौ यदइंन्द्रियपाटवं मवंति, तदपेक्षया-प्रकृष्टतरगुणत्वा-दल्पतरसंक्लेशत्वा चोत्तरोत्तरदेवानामधिकं भवति । योग्य विषयभोग, उपभोग तथा इन्द्र आदि स्वरूप का प्ररूपण किया गया, अब यह निलपण करते हैं कि पूर्वोक्त सब देवों में, पहले वालों की अपेक्षा आगे वालों में आयु, प्रभाष, सुख, लेश्याविशुद्धि, इन्द्रियविषय और अबधिज्ञान का विषय अधिक-अधिक होता है किन्तु गति, शरीरप्रमाण, परिग्रह और अभिमान कम होता है -- असुरकुमार आदि भवनपति, किन्नर आदि बानव्यन्तर, चन्द्र सूर्य आदि ज्योतिष्क और सौधर्म-ईशान से लेकर सर्वार्थसिद्ध पर्यन्त वैमानिक देवों में पूर्व-पूर्व देवों की अपेक्षा उत्तरोत्तर अर्थात् आगे-आगे के देवों में आयु अर्थात् स्थिति, प्रभाव अर्थात् अनुभाव, सुख, धुति, अर्थात् कान्ति, लेश्या विशुद्धि अर्थात् कृष्ण नील कापोत पीत पद्म और शुक्ल लेश्या को शुद्धि, इन्द्रियों का विषय और अवधिज्ञान का विषय अधिक-अधिक होता है । इस प्रकार पहले-पहले के देवों की अपेक्षा मागे-आगे के देव आयु में अधिक हैं। निग्रह करना-अनुग्रह करना, विक्रिया करना तथा पराभियोग करना, यह सब प्रभाव कहलाता है । पूर्व-पूर्व के देवों की अपेक्षा उत्तरोत्तर देवों में प्रभाव अधिक होता है । इसी प्रकार, सुख, क्रान्ति, लेश्या की 'विशुद्धता, इन्द्रियों द्वारा अपने-अपने विषय को ग्रहण करने का सामर्थ्य और अवधिज्ञान, यह सब भी आगे-आगे के देवों में पूर्व-पूर्व देवों की अपेक्षा अधिक होते हैं । तात्पर्य यह है कि पूर्ववर्ती देव अपनी इन्द्रियों से जितनी दूरी की Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४४ तत्त्वार्थसूत्रे एवम्-अवधिज्ञानविषयतोऽपि-उत्तरोत्तरदेवा अधिकाः । यथा-सौधर्मेशानयोर्देवा अवधिज्ञानविषयेणाऽधोरत्नप्रभापृथिवीचरमान्तं पश्यंति-तिर्यगअसंख्येयानि द्वीपसमुद्राणिऊर्ध्वम् आदिमानात् । सनत्कुमार-माहेन्द्र कल्पयोर्देवाः-अधः शर्कराप्रभापृथिवीचरमान्तं पश्यन्ति तिर्यगअसंख्येयानि द्वीपसमुद्राणि । ऊर्ध्वम् आदिमानात् एवंरीत्योत्तरोत्तरमधिकमवसेयम् अनुत्तरौपपातिकाः पुन-विजयवैजयन्तादयः पञ्च देशोन लोकं पश्यन्ति, देशान्तरगमनलक्षणगतिविषयतः, शरीरदैर्ध्यतः, परिग्रहतः, अभिमानतश्चोत्तरदेवाः पूर्व-पूर्वदेवापेक्षया हीना भवन्ति नत्वधिकाः। यथा द्विसागरोपमजघन्यस्थितिका देवाः सप्तमपृथिवी पर्यन्तं गच्छन्ति तिर्यग्- असंख्येयानि द्वीपसमुद्राणि यावत् गच्छन्ति असुरकुमारा देवाः पुनस्तृतीया पृथिवीं यावत् पूर्ववैरिकस्य वेदनोदीरणार्थ पूर्वसाङ्गतिकस्य च वेदनोपशमनार्थं गच्छन्ति तिर्यग्नन्दीश्वरद्वीपं यावद् गच्छन्ति(भग० श० ३ उ० २ सूत्र १) ___ महानुभाव क्रियातो-माध्यस्थ्याच्चोपर्युपरिदेवाः गतिरतयो न भवन्ति । वस्तु ग्रहण करते हैं; उत्तरोतर देव उनको अपेक्षा अधिक दूर की वस्तु-विषय को जानते हैं । इसका कारण यह है कि उत्तरोत्तर देव उत्कृष्ट गुणों वाले अल्पतर संक्लेश वाले होते हैं। अवधिज्ञान भी पूर्व-पूर्व के देवों की अपेक्षा उत्तर-उत्तर के देवों में अधिक पाया जाता है। उदाहरणार्थ - सौधर्म और ईशान कल्प के देव अवधिज्ञान के द्वारा नीचे रत्नप्रभा के चरमान्त-अन्तिमभाग तक देखते-जानते हैं, तिछी दिशा में असंख्यात द्वीप समुद्रों तक जानते देखते हैं और ऊपर अपने-अपने विमानों तक अर्थात् विमानो की ध्वजा तक जानते-देखते हैं । सनत्कुमार और माहेन्द्र कल्प के देव नीचे शर्कराप्रभा पृथ्वी के चरमान्त तक जानतेदेखते हैं, तिर्की दिशा में असंख्यात द्वीप समुद्रों को जानते-देखते हैं और ऊपर अपनेअपने विमानों की ध्वजा तक जानते-देखते हैं। __ इस प्रकार अवधिज्ञान का क्षेत्र आगे-आगे के देवों का अधिक-अधिक होता है । विजय वैजयन्त आदि पॉच अनुत्तर विमानों के देव अपने अवधिज्ञान से एक देश ऊन लोक को जानते-देखते हैं। किन्तु देशान्तर में गमन रूप गति शरीर की लम्बाई परिग्रह और अभिमान ये सब पूर्व-पूर्व के देवों की अपेक्षा उत्तरोत्तर देवों के कम होते हैं। जैसे-दो सागर की जघन्य स्थिति वाले देव नीचे सातवीं पृथ्वी तक जाते हैं और तिर्की दिशा में असंख्यात द्वीप समुद्रो तक जाते है । असुरकुमार देव तीसरी पृथ्वी तक जाते हैं ये देव अपने पूर्वभव के साथी मित्र को शाता उपजाने के लिये और पूर्वभव के वैरीको वेदना देने के लिये वहाँ जाते हैं (भग० श०३ उ०२सू०१) उससे आगे अतीत काल में न कभी गए हैं वर्तमान में न कभी जाते हैं और न भविष्यत में जाएँगे ऊपर के देवों में महानुभावता अधिक होती है और माध्यस्थ-भाव भी अधिक होता है इस कारण इधर-उधर जाने में उनकी रुचि नहीं होती। Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०४ सू. २८ भवनपत्यादिदेवानामायुःप्रभावादेन्यूनाधिकत्वम् ५४५ ____ एवम् असुरकुमारांदि सौधर्मेशानकल्पं यावद् देवाः सप्तरत्निशरीरोच्छ्राया भवन्ति । ततः परं सहस्रारकल्पपर्यन्तं द्वयोयो:कल्पयो एकैकरत्निहीनशरीरोच्छ्राया भवन्ति अयं भावः-सनत्कुमारमाहेन्द्रदेवा षइरत्निशरीरोच्छायाः ब्रह्मलान्तकदेवाः पञ्चरत्निशरीरोच्छ्रायाः महाशुक्रसहस्रारदेवाश्चतूरत्निशरीरोच्छ्राया भवन्तीति । आनत-प्राणताऽऽरणा ऽच्युतकल्पेषु रत्नित्रयशरीरोच्छ्राया देवा भवन्ति । अवेयकेषु रनिद्वयशरीरोंच्छ्रायाः, पञ्चाऽनुत्तरौपपातिकेषु मध्ये विजयादि चतुर्षु विमानेषु एकरत्निशरीरोच्छ्राया देवा भवन्ति । सर्वार्थसिद्धविमाने तु देवाः किञ्चिदून रत्निशरीरोच्छ्राया देवा भवन्तीति । वैमानिकानां विमानसंख्या यथा--सौधर्मे विमानानि-द्वात्रिंशच्छतसहस्राणि । इशानेऽष्टाविंशतिशतसहस्राणि । सनत्कुमारे -द्वादशसहस्राणि । माहेन्द्रे-ऽष्टशतसहस्राणि । ब्रह्मलोके चत्वारि शतसहस्राणि । लान्तके-पञ्चाशत् सहस्राणि । महाशुक्र-चत्वारिंशत् सहस्नाणि सहवारे षट् सहस्राणि । आनत-प्राणता-ऽरणा-ऽच्युतेषु सप्तशतानि तत्र आनतप्राणत योर्द्वयोर्देवलोकयो श्चत्वारिशतानि आरणाच्युतयोयोर्देवलोकयो स्त्रोणि शतानि विमानानामिति संमेल्य चतुर्षु देवलोकेषु सप्तशतानि भवन्तीति । प्रैवेयकत्रिके-क्रमशः एकादशाधिकसप्ताधिकशतमेकशतं च विमानानामिति । अनु असुरकुमारों से लेकर सौधर्म-ईशान कल्प तक के देवों का शरीर सात हाथ ऊँचा होता है । इससे आगे दो दो कल्पों में, सहस्रार कल्प पर्यन्त, एक-एक हाथ की ऊँचाई कम होती जाती है । सनत्कुमार और माहेन्द्र कल्प में देवों की छह हाथ की ऊँचाई होती है। ब्रह्म और लान्तक कल्प में देवों की ऊँचाई पाँच हाथ की होती है । महाशुक्र और सहस्रार कल्प में देवों की ऊँचाई चार हाथ की होती हैं । आनत प्राणत, आरण और अच्युत कल्पों में देवों का शरीर तीन हाथ ऊँचा होता है । अवेयक विमानों के देवों के शरीर की ऊँचाई दो हाथ की है । पाँच अनुत्तरोपपात्तिक देवों में विजयादि चार विमानों के देवों का शरीर एक हाथ का होता है और सर्वार्थ सिद्ध देवों का शरीर कुछ कम एक हाथ का ही होता है। अब वैमानिकों के विमानों की संख्या बतलाते हैं-सौधर्म देवलोक में बत्तीस लाख विमान हैं ईशान देव लोक में अट्ठाइस लाख, सनत्कुमार में वारह लाख, माहेन्द्र में आठ लाख, ब्रह्मलोक में चार लाख, लान्तक में पचास हजार, महाशुक्र में चालिस हजार, सहस्रार में छह हजार तथा आनत प्राणत आरण और अच्युत कल्पों में सात सौ विमान हैं । उनमें आनत प्राणत, दो देवलोकों में चारसौ विमान हैं और मारण अच्युत इन दो देवलोकों में तीनसौ विमान हैं, ऐसे सात सौ विमान हैं । वयकत्रिक में क्रमशः एकसौ ग्यारह, एकसौ सात और एकसौ विमान होते हैं। Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तस्वास्ने त्तरेषु पञ्चैव विमानानि सन्ति । एवं-स्थानपरिवारशक्तिविष्यसम्पत् स्थितिषु चोत्तरोत्तरदेवाः पूर्वपूर्वदेवापेक्षयाऽल्पाःभिमानाः परमसुखभागिनो भवन्तीति भावः । उक्तञ्च प्रज्ञापनायाः २१- शरीरपदे " असुरकुमारभवणवासिदेवपंचिंदियवेउब्वियसरीरस्स णं भंते ! के महालया ओगाहणा पण्णत्ता गोयमा ! असुरकुमाराणं देवाणं दुविहा सरीरोगाहणा पण्णत्ता तं जहा-भवधारणिज्जा य उत्तरवेउव्विया य, तत्थ णं जा सा भवधारणिज्जा सा जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागो उक्कोसेणं सत्तरयणीओ तत्थ णं जा सा उत्तरवेउन्विया सा जहण्णेणं अंगुलस्स संखेज्जइभागो, उक्कोसेणं जोयणसयसहस्सं एवं जाव थणियकुमाराणं एवं ओहियाणं वाणमंतराणं एवं जोइसियाण वि सोहम्मीसाणदेवाणं एवं चेव, उत्तरवेउव्विया जाव अच्चुओ कप्पो, नवरं सणकुमारे भवधारणिज्जा जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागे, उक्कोसेणं छ रयणीओ, एवं माहिंदे वि, बंभलोयलंतगेसु पंचरयणीओ, महामुक्क सहस्सारसु चत्तारि रयणीओ, आणय-पाणयआरणच्चुएसु तिण्णि रयणीओ । गेविज्जग-कप्पातीयवेमाणियदेवपंचिंदियाणं वेउब्वियसरीरोगाणा के महालया पण्णत्ता ? गोयमा ! गेविज्जगदेवाणं एगा भवधारणिज्जा सरीरोगाहणा पण्णत्ता सा जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागो उक्कोसेणं दो रयणी, एवं अनुत्तरोववाइयदेवाण वि, णवरं एक्का रयणी" छाया- "असुरकुमारभवनवासिदेवपञ्चेन्द्रियवैक्रियशरीरस्य खलु भदन्त ! किं महालया अवगाहना प्रज्ञप्ता ? गौतम ! असुरकुमाराणां देवानां द्विविधा शरीरावमाहना प्रज्ञप्ता तद्यथाभवधारणीया च उत्तरवैक्रिया च । तत्र खलु याऽसौ.भवधारणीया-सा जघन्येन अंगुलस्यासंख्येयभागः उत्कृष्टेन सप्तरत्नयः । तत्र खलु या उत्तरवैक्रिया सा जघन्येनांऽगुलस्य संख्येयभागः उत्कृष्टेन-योजनशतसहस्रम् । पाँच अनुत्तरों में पांच ही विमान हैं । इसी प्रकार स्थान, परिवार, शक्ति, विषय, सम्पत्ति और स्थिति आदि का अभिमान आगे-आगे के देवों को पहले-पहले वाले देवों की अपेक्षा कम होता है। आगे-आगे के देव उत्कृष्ट सुख के भागी होते हैं । प्रज्ञापना सूत्र के इक्कीसवें शरीरपद में, कहा है प्रश्न-भगवन् भवनवासियों में जो असुरकुमार देव हैं, उनके वैक्रिय शरीर की अवगाहना कितनी बड़ी है। उत्तर--गौतम ! असुरकुमार देवों की अवगाहना दो प्रकार की कही गई है-एक भवधारणीय शरीर की अर्थात् उस भव में सदैव रहने वाले मूल शरीर की अवगाहना और दूसरी उत्तर वैक्रिय अर्थात् कभी-कभो विक्रिया लब्धि से बनाये जाने वाले शरीर की अवगाहना । उनके भवधारणीय शरीर की अवगाहना जघन्य अंगुल के असंख्यातवें भाग. को ओर उत्कृष्ट सात हाथ की होती है। उत्तर वैक्रिय शरीर की जघन्य अक्साहना Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बीपिकानियुक्तिश्च अ० ४ सू. २८ भवनपत्यादिदेवानामायुःप्रभावावेन्यूनाधिकत्वम् ५४७ एवं-यावत् स्तनितकुमाराणाम् । एवम्-औधिकामां वानव्यन्तराणाम् । एवं ज्योतिष्काणामपि । सौधर्मेशानदेवानां खलु-एवज्वोत्तरवैक्रिया, यावदच्युतः कल्पः । नवरं सनत्कुमारे भवधारणीया जघन्येना-ऽनुगुलस्यासंख्येयभागः । उत्कृष्टेन षड्रत्नयः । एवं माहेन्द्रेऽपि, ब्रह्मलोके लान्तकेषु पञ्च रत्नयः । महाशुक्रसहस्रारयोश्च चतस्रो रत्नयः । आनत-प्राणता-ऽऽरणा-ऽच्युतेषु तिनो रत्नयः । अवेयककल्पातीतवैमानिकदेवपञ्चेन्द्रियाणां वैक्रियशरीरावगाहना किं महालया प्रज्ञप्ता ! गौतम ! अवेयक देवानाम् एका भवधारणीया शरीरावगाहना प्रज्ञप्ता, सा जन्घयेनाऽङ्गुलस्याऽसंख्येयभागः उत्कृष्टेन द्वे रत्निः ॥ __असुरकुमाराणं भंते ! ओहिणा केवइ खेत जाणइ पासइ ? गोयमा ! जहण्णेणं पणवीसं जोयणाई, उक्कोसेणं असंखेज्जे दीवसमुद्दे ओहिणा जाणंति पासंति । नागकुमाराणं जहण्णेणं पणवीसं जोयणाई उक्कोसेणं संखेज्जे दीवसमुद्दे ओहिणा जाणंति पासंति एवं जाव थणियकुमारा ०००० वाणमंतरा जहा नागकुमारा । जोइसियाणं भंते अंगुल के संख्यातवें भाग की और उत्कृष्ट एक लाख योजन की होती है । इसी प्रकार स्तनितकुमारों तक समझ लेना चाहिए । सामान्य रूप से वानव्यन्तरों की, ज्योतिष्कों की तथा सौधर्म और ईशान देवों की अवगाहना भी पूर्वोक्त ही है । अच्युत कल्प तक के देवों के उत्तरवै क्रिय शरीर को अवगाहना इसी प्रकार अर्थात् एक लाख योजन की है । सनत्कुमार कल्प के देवों के भवधारणीय शरीर की अवगाहना जघन्यअंगुल के असंख्यतवें भाग की और उत्कृष्ट छह हाथ की है' माहेन्द्र कल्प में भी इतनी ही अवगाहना है । ब्रह्मलोक और लान्तक कल्पों में पाँच हाथ की, महाशुक्र और सहस्रार कल्प में चार हाथ की एवं आनत प्राणत आरण और अच्युत कल्प में तीन हाथ की अवगाहना होती है। प्रश्न-अवेयक कल्पातीत वैमानिक पंचेन्द्रिय देवों के वैक्रिय शरीर की अवगाहना कितनी बड़ी है ? उत्तर-गौतम ! प्रैवेयक देवों में एक भवधारणीय शरीर को ही अवगाहना होती है ( उत्तर वैक्रिय शरीर की अवगाहना नहीं होती , क्यों कि वे देव उत्तर वैक्रिय शरीर बनाते नहीं हैं-उनमें वैसी उत्सुकता-उत्कंठा नहीं होती ) । भवधारणीय शरीर की जघन्य अवगाहना अंगुल के असंख्यातवें भाग की और उत्कृष्ट दो हाथ की होती है। अनुत्तरविमानों के देवों के विषय में भी ऐसा ही समझ लेना चाहिए, अर्थात् उनमें भी भवधारणीय शरीर की ही अवगाहना होती है । और वह एक हाथ की होती है । उत्तर वैक्रिय शरीर वे भी नहीं बनाते हैं।" Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५० वास्ते केवतियं खेत्तं ओहिणा जाणंति पासंति । गोयमा जहणणेण संखेज्जे दीवसमुझे उक्कोसेण वि संखेज्जे दीवसमुद्दे, सोहम्मगदेवाणं भंते केवइयं खेत्तं ओहिणा जाणति कासंति ? गोयमा ! जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभाग उक्कोसेणं अहे जाल इमीसे रमणप्पभाए हिडिल्ले चरमंते तिरियं जाव असंखिज्जे दीवसमुद्दे उड्डे जाव-सगाई विमाणाई ओहिणा जाणंति पासंति । एवं ईसाणगदेवावि सणंकुमारदेवावि एवं चेव नवरं जाव अहे दोच्चाए सक्करपभाए पुढवीए हिडिल्ले चरमंते एवं माहिंददेवावि बंभलोयलंतगदेवा तच्चाए पुढवीए हिडिल्ले चरमंते, महासुक्कसहस्सारगदेवा चउत्थीए पंकप्पभाए पुढवीए हेढिल्ले चरमंते आणय-पाणय आरण-च्चुयदेवा अहे जाव पंचमाए धूमप्पभाए हेडिल्ले चरमंते हेटिममज्झिमगेवेज्जगदेवा अहे जाव छट्ठाए तमाए पुढवीए हेडिल्ले जाव चरमंते उवरिमगेबिज्जगदेवाणं भंते केवतियं खेत्तं ओहिणा जाणंति पासंति ? गोयमा! जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागे उक्कोसेणं अहे सत्तमाए हेटिल्ले चरमंते तिरियं जाव-असंखेज्जे दीवसमुद्दे उडूरं जाव सयाई विमाणाई ओहिणा जाणंति पासंति अणुत्तरोवबाइयदेवाणं भंते ! केवतियं खेत्तं ओहिणा जाणंति पासंति गोयमा ! संभिन्न लोपनालिं ओहिणा जाणंति पासंति । - असुरकुमाराः खलु भदन्त ! अवधिना कियत क्षेत्रं जानन्ति--पश्यन्ति । गौतम ! जघन्येन पञ्चविंशतियोजनानि, उत्कृष्टेनाऽसंख्येयान् द्वीपसमुद्रान् अवधिना जानन्ति पश्यन्ति । नागकुमाराः खलु-जघन्येन पञ्चविंशति योजनानि, उत्कृष्टेन-संख्येयान् द्वीपसमुद्रान् अवधिना जानन्ति पश्यन्ति । __ एवं यावत्-स्तनितकुमाराः ........वानव्यन्तराः यथा नागकुमाराः । ज्योतिष्काः खलु भदन्त-! कियत् क्षेत्रम् अवधिना जानन्ति पश्यन्ति– गौतम-जघन्येन संख्येयान् द्वीपसमुद्रान् , उत्कृष्टेनाऽपि-संख्येयान् द्वीपसमुद्रान् । सौधर्मदेवाः खलु भदन्त ! कियत् क्षेत्रम् अवधिना प्रज्ञापनासूत्रके ३३ तेतीसवें अवधिपद में कहा हैप्रश्न-भगवन् ! असुरकुमार अवधिज्ञान के द्वारा कितने क्षेत्र को जानते-देखते हैं? उत्तर--गौतम, जघन्य पच्चीस योजन, उत्कृष्ट असंख्यात द्वीप- समुद्रों को अवधिज्ञान से जानते देखते हैं । नागकुमार अवधिज्ञान से जघन्य पच्चीस योजन और उत्कृष्ट संख्यात द्वीप--समुद्रों को जानते देखते हैं । इसी प्रकार स्तनितकुमारों तक समझनाचाहिए वानव्यन्तर नागकुमारों की तरह जानते हैं । प्रश्न----भगवन् ज्योतिष्क देव अवधिज्ञान से कितने क्षेत्र को जानते देखते हैं ? उत्तर--गौतम ! जघन्य से संख्यात द्वीप समुद्रों को ओर उत्कृष्ट से भी संख्यात द्वीप समुद्रोंको अवधिज्ञान से जानते देखते हैं, Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मौषितानियुक्तिश्च म० ४ सू. २८ भवनपत्यादिदेवानामायुःप्रभावावेन्यूंना 'धकत्वम् ५४९ जानन्ति पश्यन्ति ! गौतम ! धन्येनाऽगुलस्या-ऽसंख्येयभागम् , उत्कृष्टेना-ऽधो यावत्अस्या रत्नप्रभायाः आदिमं चस्मान्तं तिर्यग वावदसंख्येयान् द्वीपसमुद्रात् ऊबै यावत्-स्वकीन विमानानि अवधिना जानन्ति पश्यन्ति । एवम्-ईशातदेवा अपि, सनस्कुमारदेवाऽपि, श्वञ्चैव । नवरं यावद् अधो द्वितीयस्याः शर्कराप्रभायाः आदिम चरमान्तम् । एवम्-माहेन्द्रदेवा अपि, ब्रह्मलोक-लान्तकदेवा स्तृतीयाः पृथिव्या आदिमं चरमान्तम् । आनत-प्राणता-ssरणा-ऽच्युतदेवाः अधो यावत् पञ्चम्या धूमप्रभाया अधस्तनं-चरमान्तम् । अधस्तनमध्यमौवेयकदेवाः अधो यावत् षष्ठ्या स्तमःप्रभायाः पृथिव्याः अधस्तनं यावत्-चरमान्तम् । - उपरितनप्रैवेयकदेवाः खलु भदन्त ! कियत् क्षेत्रम् अवधिना जानन्ति पश्यन्ति ? गौतम ! जघन्येनागुलस्या-ऽसंख्येयभागम् , उत्कृष्टेना-ऽधः सप्तम्याः पृथिव्याः अधस्तनं-चरमान्तम् तिर्यग् यावदसंख्येयान् द्वीपसमुद्रान् , ऊवं यावत् स्वकानि विमानानि-अवधिना जानन्ति-पश्यन्ति। प्रश्न-सौधर्मकल्प के देव अवधि जानसे कितने क्षेत्र को जानते देखते है ? उत्तर-गौतम' जघन्म अंगुल के असंख्यातवें भाग को, उत्कृष्ट नीचे इस रत्नप्रभा पृथ्वी के नीचले चरमान्त तक, तिरछे मसंख्यात द्वीप-समुद्रों तक, ऊपर अपने-अपने विमानों तक अवधिज्ञान से जानते-देखते हैं। ईशान कल्प के देव भी इतना ही जानते-देखते हैं । सनत्कुमार नीचे दूसरी शर्कराप्रभा पृथ्वी के नीचले चरमान्त तक जानते-देखते हैं। माहेन्द्र देव भी इतना ही जानते देखते हैं । ब्रह्मलोक और लान्तक कल्प के देव तीसरी पृथ्वी के चरमान्त तक जानते-देखते हैं, महाशुक्र और सहस्रारकल्प के देव चौथी पंकप्रभा पृथ्वी के नीचले चरमान्त तक जानतेदेखते हैं । आनत, प्राणत, आरण और अच्युत देव नीचे पाँचवीं धूमप्रभा के नीचले चरमान्त तक, अधस्तन और मध्यम प्रैवेयकों के देव नीचे छठी तमा नामक पृथ्वी के नीचले चरमान्त तक जानते-देखते हैं। प्रश्न-उपरितन अवेयकों के देव अवधिज्ञान से कितने क्षेत्र को जानते देखते हैं । उत्तर-गौतम' जघन्य अंगुल के असंख्यातवें भाग को, उत्कृष्ट नीचे सातवीं पृथ्वी के नीचले चरमान्त तक, तिर्छ असंख्यात द्वीप-समुद्रों तक, ऊपर अपने-अपने विमानों के ध्वजा पताका तक अवधिज्ञान से जानते-देखते हैं ? Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५५० तपास्त्रे ..अनुत्तरौपपातिका देवाः खलु भदन्त ! कियत् क्षेत्रम् अवधिना जानन्ति–पश्यन्तिगौतम ! संमिन्नां लोकनाडीम् अवधिना जानन्ति-पश्यन्ति, इति ॥ इति श्री विश्वविख्यात-लगद्वलभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदश भाषाकलित ललितकलापालापक प्रविशुखायपधानकप्रन्थनिर्मापक शाहुच्छत्र . पति कोल्हापुरराजप्रदत्त, जैनशास्त्राचार्य पदभूषित जैनधर्मदिवाकर पूज्य श्री घासीलालवृति विरचित्तस्य दीपिका नियुक्ति टीकाद्वयोपेतस्य तत्त्वार्थ सूत्रस्य चतुर्थमध्ययनं समाप्तम् ॥४॥ प्रश्न-भगवन् अनुत्तरोपपातिक देव कितने क्षेत्र को अवधिज्ञान से जानते-देखते हैं ? उत्तर-गौतम ! संभिन्न (कुछ कम) लोक को जानते-देखते हैं ॥२८॥ श्री जैनशास्त्राचार्य, जैनधर्मदिवाकर पूज्य श्री घासीलालजी महाराज विरचित तत्वार्थ सूत्र की दौपिका-एवं नियुक्ति नामक व्याख्या का चोथा अध्ययन समाप्त ॥४॥ Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ अथं पञ्चमोऽध्यायः॥ मूलसूत्रम्--"असुभकम्मे पावे" ।। छाया-"अशुभकर्म पापम्-" ॥ तत्त्वार्थदीपिका-चतुर्थाऽध्याये क्रमप्राप्तं पुण्यस्वरूवं प्रतिपादितम् सम्प्रति-पञ्चमाऽध्याये क्रमप्राप्तमेव पापस्वरूपं प्रतिपादयितुमाह- "असुभकम्मे पावे-" इति । अशुभकर्मअकुशलकर्म दुःखजनकर्कर्म पापमित्युच्यते । । तच्च-पापमष्टादशविधम्-प्रज्ञप्तम् । तद्यथा-प्राणातिपातः-१मृषावादः-२अदत्तादानम्-३ मैथुनम्-४ परिग्रहः-५ क्रोधः-६ मानः-७ माया-८ लोभः-९ रागः-१० द्वेषः-११ कलहः-१२ अभ्याख्यानम्-२३ पैशून्यम्-१४ परपरिवादः-१५ रत्यरती-१६ मायामृषा१७ मिथ्यादर्शनशल्यञ्चे-१८-त्यष्टादशप्रकारकं पापं बोध्यम्---|सू०१॥ - तत्त्वार्थनियुक्ति:--पूर्व जीवाजीवादिनवतत्त्वेषु, अध्यायचतुष्टयेन क्रमशो जीवाजीवबन्धपुण्यरूपाणि चत्वारि तत्वानि प्ररूपितानि, सम्प्रेति-क्रमप्राप्तं पञ्चमं पापतत्त्वं प्ररूपयितुं पञ्चमाऽध्यायं प्रारभते, तस्येदं प्रामं सूत्रमाह--"असुभकम्मे पावे-" इति । पंचम अध्याय सूत्रार्थ--' असुभकम्मे पावे ।" सूत्र-१ अशुभ कर्म पाप कहलाता है ॥१॥ तवार्थदीपिका-चतुर्थ अध्याय में क्रमप्राप्त पुण्यतत्त्व के स्वरूप का प्रतिपादन किया है। मब अनुक्रमागत पापतत्त्व का विवेचन इस पांचवें अध्याय में किया जाएगा । सर्वप्रथम पापतत्त्व का लक्षण कहते हैं। ..... : अशुभ अर्थात् अकुशल या दुःखजनक कर्म को पाप कहते हैं। पाप के अठारह मैद हैं। वे इस प्रकार हैं-(१) प्राणातिपात (२) मृषावाद (३) अदत्तादान (४) मैथुन (५) परिग्रह (६) क्रोध (७) मान (८) माया (९) लोभ (१०) राग (११) द्वेष (१२) कलह (१३) अभ्याख्यान (१४) पैशुन्य (१५) परपरिवाद (१६) रति-अरति (१७) मायामृषा और (१८) मिथ्यादर्शनशल्य ॥१॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-जीव अजीव आदि नौ तत्त्वों में से पहले के चार अध्यायों में क्रम से जीव, अजीव, बन्ध और पुण्य तत्त्व का निरूपण किया मया । अब क्रम प्राप्त पांचवें पाप तत्त्व का विवेचन करने के लिए पांचवां अध्याय प्रारंभ किया जाता है । उसका प्रथम सूत्र यह है-'असुभकम्मे पावे । Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ तत्त्वार्यसूत्रे ___अशुभकर्म-अकुशलकर्म-पापम् अपुर्ण व्यपविश्यते । तत्र--पं-पङ्किलम् , अर्थात्-मलिनं भावमापयति-प्रापयतीति पापम् । अथवा-पं–क्षेमम् आ-समन्तात् पिबति नाशयतीति पापम् । यद्वा पानं पास्तमर्थात् प्राणिनामात्मानन्दरसपानम् आमोति-गृह्णातीति पापम् । अथवानरकादिकुगतिषु जीवान् पातयतीति पापम् । पृषोदरादित्वात्साधुः आत्मानं कर्मरजोभिः पांशयति मलिनयेतीतिवा पापम् इति पापपदव्युत्पत्तिः । ज्ञानावरणीयादिकमै पापमुच्यते । तच्चा-ऽष्टादशविधं बोध्यम् । प्राणातिपात-१ मृषावाद-२ स्तेय-३ मैथुन-४ परिग्रह५ क्रोध-६ मान-७ माया-८ लोभ-९ राग-१० द्वेष-११ कलहा-१२ ऽभ्याख्यान-१३ पैशून्य-१४ परपरिवाद-१५ रत्यरति-१६ माया मृषा-१७ मिथ्यादर्शनशल्य-१८ भेदात् । __ तत्र-प्राणातिपातः प्राणव्यपरोपणम् , जीवहिंसेत्यर्थः-१ मृषावादोऽसत्यभाषणम्-२ स्तेयम्-अदत्तादानम्-३ मैथुनं-स्त्रीसङ्गमः, अब्रह्मचर्य मित्यर्थः-४ परिग्रहो मूर्छा-ममत्व मभिष्वङ्गः-५ क्रोधः-स्वान्तसंज्वलनलक्षणः कषायविशेषः-६ माचोऽहङ्कारः, गर्व ईतियावत्-७ अशुभ अर्थात् अकुशल कर्म पाप कहलाता है। पाम शब्द की व्युत्पत्ति इस प्रकार हैपं-पंकिल अर्थात् मलिनता को बाक्यति-जो प्राप्त करता है, यह पाप अथवा पंक्षेम को, आ-सब ओर से, पूरी तरह से जो, पिबति–पी जाता है-नष्टकर देता है सो पाप । अथवा पानं-पा अर्थात् प्राणियों के आत्मानन्दरस के पान को जो आमोति-ग्रहण कर लेता है अर्थात् जिसके कारण जीव आत्मानन्द के रसपान से वंचित हो जाते हैं, उसे पाप कहते हैं । अथवा नरक आदि दुर्गतियों को जो प्राप्त करता है वह पाप कहलाता है । या आत्मा को कर्म-रज से जो पांसयति-मलीन करता है, वह पाप है। पाप अठारह प्रकार का है। -(१) प्राणातिपात (२) कृपावादा (३) स्तेय (8) अब्रह्मचर्य (५) परिग्रह (६) क्रोध (७) मान (6) माया (९) लोभ (१०) राग (११) द्वेष (१२) कलह, (१३) अभ्याख्यान (१४) पैशून्य (१.५) परपरिवाद (१६) रति-अरति (१७) मायामृषा (१६) मिथ्यादर्शनशल्य । इसका अर्थ इस प्रकार है, १.-प्रणातिपात-प्राणों का व्यपोषण नाश करना २-मृषावाद-असत्य भाषण करना. ३-स्तेय--अदत्तादान-चोरी. ४-अब्रह्मचर्य-मैथुन-कुशील. ५-परिग्रह-ममत्व, आसक्ति. ६-क्रोध-मन में जलन होना, Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०५ सू०२ पापकर्मणः फलभोगनिरूपणम् ५५३ माया-कापट्यम् , ८ लोभो गृद्धिः-९ रागः आसक्तिः-१० द्वेषोऽप्रीति-११ कलहः-परस्परवैमनस्यकारकशब्दविग्रहः-१२ अभ्याख्यानं–मिथ्याभियोगः, मिथ्या रोपः-१३ पैशुन्यं-परोक्षेदोषसूचनम्-१४ परपरिवादः-परस्य निन्दा, प्रसिद्धा-१५ रत्यरती-प्रीत्यप्रीती-१६ मायामृषाशाठयाऽसत्यम्-१७ मिथ्यादर्शमशल्यम्--तत्त्वार्थाऽश्रद्धान-मायानिदानमिथ्यात्वम्-१८ इति बोध्यम् ॥सूत्र १॥ मूलसूत्रम् -- "तब्भोगो बासीइभेएणं" ॥२॥ छाया--"तद्भोगो यशीति मेदेन" ॥२॥ तत्त्वार्थदीपिका--पूर्व सूत्रे पापकर्मस्वरूपं प्रतिपादितम् , सम्प्रति-तस्य पापकर्मणो भोगं यशीतिप्रकारतया प्रतिपादयितुमाह—"तब्भोगो बासीइभेएणं-" इति । तद्भोगः-तस्य पूर्वोक्तस्वरूपस्याऽष्टादशप्रकारेण बद्धस्य पापकर्मणो भोगः दुःखरूपफलानुभवः, यशीतिभेदेन-द्यऽधिकाशोति प्रकारतया संभवति, तस्य पापकर्मणः फलभोगसाधनानि यधिकाशीति प्रकाराणि सन्तीति भावः ७-मान-अहंकार-गर्व ८-माया-कपट ९-लोभ-गृद्धि १०-राग-प्रेम ११-द्वेष-अप्रीति १२-कलह-पारस्परिक वैमनस्य जनक वोचिक युद्ध १३-अभ्याख्यान-किसी पर झूठा आरोप लगाना १४-पैशून्य-दूसरे की चुगली खाना १५-परपरिवाद-दूसरे की निन्दा करना १६-रत्यरति-संसार-विषयों में राग,, धर्म में अप्रीति, १४-मायामृषा-कपट पूर्वक मिथ्या भाषण करना १८-मिथ्यादर्शनशल्य-कुदेव कुगुरु कुधर्म पर श्रद्धा होना ये शल्य हैं ॥सू.१॥ सूत्रार्थ--'तम्भोगो बासीइभेएणं'-२ पाप का फल बयासी प्रकार से भोगा जाता है ॥२॥ तत्वार्थदीपिकाः---पूर्व सूत्र में पापकर्म के स्वरूप का प्रतिपादन किया गया । अब उसके उपभोग के वयासी प्रकारों का प्रतिपादन करने के लिये कहते हैं पूर्वोक्त स्वरूप वाले, अठारह प्रकार से बाँधे हुए पाप कर्म का भोग अर्थात् दुःख रूप फल का अनुभव बयासी प्रकार से होता है। अर्थात् पाप के फलभोग साधन वयासी Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AAMAARAARARAparna तत्वार्थसूचे .. तद्यथा-पञ्च ज्ञानावरणानि-५ नव दर्शनावरणानि-९ एकम्-असातावेद्यम्-१ घडविंशतिविधं मोहनीयम्--२६ सम्यक्त्वं-सम्यग्मिथ्यात्वप्रकृतिद्वयरहितं बोध्यम् , तयोर्बन्धकत्वाभावात् , मिथ्यात्वमे कैकं बद्धं मोहनीयपापकर्मतया परिणमते । एकं नरकायुष्यम्-१ एकं नीचे गोत्रम् -१ पञ्चविधमन्तरायम्-५ एका नरकगतिः-१ एका च नरकगत्यानुपूर्वी-१ चतस्रोजातयः-४ दशसंहननसंस्थानानि-१० चतुष्कम्-अप्रशस्त वर्ण-गन्ध-रस-स्पर्शरूपम्--४ एकमुपघातनाम-१ एकादशं तावद्-अप्रशस्त दिहायोगतिस्थावरसूक्ष्माऽपर्याप्तकसाधारणनामाऽस्थिराऽशुभदुर्भगदुःस्वराऽनादेयाऽयशःकीर्ति नामानि चेति ____ अशीति भेदानि, पूर्वोक्त सम्यक्त्व-सम्यग् मिथ्यात्वरूपमोहनीयद्वयभेदसंमेलनेन यधिकाऽशीति प्रकाराणि पापकर्मफलभोगसाधनानि भवन्तीतिभावः ॥२॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व पापकर्मणः स्वरूपं प्रतिपादितम् , सम्प्रति-तस्य खलु पापकर्मणो दुःखफलभोगसाधनानि य्वधिकाऽशीति प्रकारेतया प्ररूपयितुमाह --- _ "तब्भोगो बासीइभेएणं-" इति । तद्भोगः-तस्य खलु पापकर्मणः फलभोगो यधिकाशीतिप्रकारतया प्रज्ञप्त इति । तथाहि पञ्च ज्ञानावरणानि-५ नव दर्शनावरणानि-८ असातावेदनीयं--मिथ्यात्वम् १ षोडशकषायाः-१६ नव नोकषाया-९नरकायुष्यम्-१ नरकतिर्यग्गती २ एक द्वि-त्रि चतुरिन्द्रिय जातयः प्रथमवर्जितानि-५ पञ्च संस्थानानि-५ पञ्चैव संहननानि प्रकार के हैं । वे इस प्रकार हैं ज्ञानावरण (५), दर्शनावरण (९), असातावेदनीय (९), मोहनीय (२६-मोहनीय की सम्यक्त्व प्रकृति और सम्यगमिथ्यात्व प्रकृति को छोड़करके क्योंकि इन दो प्रकृतियों का बन्ध नहीं होता । एक मात्र मिथ्यात्व का बन्ध होता है, वही उदय के समय तीन रूप में परिणत हो जाता है), नरकायु (१), नीचगोत्र (१), अन्तराय (५), नरकगति (१), नरकगत्यानुपूर्वी (१), एकेन्द्रियजाति आदि जातियाँ (४), दस संहनन और संस्थान (१०) अग्रशस्त वर्ण, गंध, रस, स्पर्श (४) उपघात (१) अप्रशस्त विहायोगति, स्थावर सूक्ष्म, अपप्ति, साधारण, अस्थिर अशुभ, दुर्भग, दुःस्वर, अनादेय और अयशः कीर्ति नाम कर्म ये ग्यारह मिलकर अस्सी भेद हुए इनमें सम्यक्त्व मोहनीय और मिश्रमोहनीय भेदों को मिला देने से पाप कर्म के फलोपभोग के वयासी प्रकार होते हैं ॥२॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-इससे पाप कर्म का स्वरूप बतलाया गया है अब पापकर्म के दुःख रूप फल को भोगने के वयासी (८२) प्रकार कहते हैं_ पापकर्म का फलभोग वयासी प्रकार से होता है । वे वयासो प्रकार ये हैं-पाँच ज्ञानावरण, नौ दर्शनाबरण, असाता वेदनीय, मिथ्यात्व, सोलह कषाय, नौनोकषाय, नरकायु नरकति, तिर्य चगात, एकेन्द्रियजानि, द्वीन्द्रियजाति, त्रीन्द्रियजाति, चतुरिन्द्रियजाति, समचतुरस्र संस्थान Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोपिकानियुक्तिश्च अ०५ सू.२ पापकर्मणः फलभोगनिरूपणम् र -५ अप्रशस्त वर्ण-गन्ध रस-स्पर्शाः-४ नारकगति २ तिर्यग्गत्यानुफ्यौ-२ उपचातनामा -१ प्रशस्त विहायोगतिनाम-१ स्थावर-१ सूक्ष्मा-१ ऽपर्याप्तक-१ साधारण शरीरा-१ ऽस्थिरा-१ ऽशुभ--१ दुर्भग-१ दुःस्वरा-१ ऽनादेया-१७ यशःकीर्तयः-१ नीचैर्गोत्रम्-१ पञ्चविधमन्तरायम्-५ इति च । तत्राऽऽभिनिबोधिकज्ञानावरणीयम्, श्रुतज्ञानावरणीयम्, अवधिज्ञानावरणीयम् , मनःपर्यवज्ञानावरणीयम्, केवलज्ञानावरणीयम्, इत्येवं ज्ञानावरणानि पञ्च -५ तथाचोक्तं स्थानाङ्गे ५-स्थाने ३-उद्देशके "पंचविहे णाणावरणिज्जे कम्मे पण्णत्ते, तं जहा---आभिणिवोहियणाणावर जिज्जे, सुयणाणावरणिज्जे ओहिणाणावरणिज्जे, मणपज्जवणाणावरणिज्जे, केवलणाणावरणिज्जे-" इति । पञ्चविधं ज्ञानावरणीयं कर्म प्रज्ञप्तम्, तद्यथा-आमिनिबोधिकज्ञानावरणीयम्, श्रुतज्ञानावरणीयम् , अवधिज्ञानावरणीयम् , मनःपर्यवज्ञानावरणीयम् , केवलज्ञानावरणीवम् , इति । एवं चक्षुर्दर्शनावरणम्-अचक्षुर्दर्शनावरणम्, अवधिदर्शनावरणम्, केवलदर्शनावरणम्, निद्रानिद्रानिद्रा प्रचला-प्रचलाप्रचला-स्त्यानर्द्धिः इत्येवं दर्शनावरणानि नव। उक्तञ्च स्थानाङ्गे ९-स्थाने 'णवबिहे दरिसणावरणिज्जे कम्मे पण्णत्ते, तं जहा-निद्दा-निदानिहा-पयलापयला पयला-थीणद्धी, चक्खुदंसणावरणे-अचक्खु दंसणावरणे-अवधि [ओहि-] दंसणावरणे-केक्लदंसणावरणे-" इति । नवविधं दर्शनावरणीयं कर्म प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-निद्रा-निद्रानिद्रा प्रचला–प्रचला प्रचला के सिवाय पाँच संस्थान, वज्रऋषभनाराच संहनन के सिवाय पाँच संहनन अप्रशस्त वर्णरस गंध और स्पर्श, नरकागत्यानुपूर्वी, तियचगत्यानुपूर्वी, उगघात, प्रशस्त विहायोगति, स्थावर, सूक्ष्म, अपर्याप्त, साधारणशरीर, अस्थिर, अशुभ, दुर्भग, दुःस्वर, अनादेय, अयशःकोर्ति नीचगोत्र और पांच प्रकारका अन्तराय । पांच प्रकार के ज्ञानावरणीय ये हैं-(१) आभिनिबोधिक ज्ञानावरणीय (२) श्रुतज्ञानावरणीय (३) अवधिज्ञानावरणीय (४) मनःपर्यवज्ञानावरणीय और (५) केवलज्ञानावरणीय । स्थानांगसूत्र के पांचवें स्थान के तृतीय उद्देशक में कहा है-पांच प्रकार का ज्ञानाकरणीय कर्म कहा गया है-आभिनिबोधिक ज्ञानावरणीय श्रुतज्ञानावरणीय अवधिज्ञानावरणीय, मनः पर्यव ज्ञानावरणीय, अयशः कीति नीचगोत्र और पांच प्रकार का अन्तराय और केवलज्ञानावरणीय ।' दर्शनावरणीय के नौ प्रकार हैं-चक्षुदर्शनावरण, अचक्षु दर्शनावरण, अवधिदर्शनावरण, केवलदर्शनावरण, निद्रा, निद्रा--निद्रा, प्रचला, प्रचलाप्रचला और स्त्यानर्धि । स्थानांगसूत्र के नौवें स्थान में कहा है-दर्शनावरणीय कर्म नौ प्रकार का कहा गया है। वह इस प्रकार है-(१) निद्रा (२) निद्रानिद्रा (३) प्रचला (४) प्रचलाप्रसला (५) Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे स्त्यानर्द्धिः, चक्षुर्दर्शनावरणम्-अचक्षुर्दर्शनावरणम्-अवधिदर्शनावरणम्-केवलदर्शनावरणम्-इति । मसातावेदनीयञ्चैकविघमेव भवति । उक्तश्च प्रज्ञापनायां २३-पदे २-उद्देशे— 'असायावेयणिज्जे य-" इति, असातावेद्नीयञ्चेति । सातावेदनीयन्तु-पुण्यकर्मरूपमवसेयम् । मिथ्यात्वञ्च-मिथ्यात्ववेदनीयरूपमेकविधमेव । यद्यपि-प्रज्ञापनायां २३-कर्मबन्धपदे २-उद्देशके-"मोहेणिज्जेणं भंते ! कम्मे कइविहे पण्णत्ते ? गोयमा ! दुविहे पण्णत्ते, तं जहा--दसणमोहणिज्जे य-चरित्तमोहणिजे य । दंसणमोहणिज्जे णं भंते ! कम्मे कइविहे पण्णत्ते ? गोयमा ! तिविहे पण्णत्ते तं जहा-सम्मत्तवेयणिज्जे, मिच्छत्तवेयणिज्जे, सम्मामिच्छत्तवेयणिज्जे-" इति । मोहनीयं भदन्त-! कर्म कतिविधं प्रज्ञप्तम्-2 गौतम ! द्विविधं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा--दर्शनमोहनीयञ्च चारित्रमोहनीयञ्च । दर्शनमोहनीयं खलु भदन्त ! कर्म कतिविधं प्रज्ञप्तम् ! त्रिविधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा--- सम्यक्त्ववेदनीयम्-मिथ्यात्ववेदनीयम्-सम्यग्मिथ्यात्ववेदनीयञ्चेतिरीत्या त्रिविधमुक्तम् तथा सम्यकृत्ववेदनीय-सम्यग् मिथ्यात्ववेदनीयकर्मणोः पुण्यत्वपरिणतिसम्भवात् पापकर्मपरिणतत्वाभावेन पापकर्मणि केवलं मिथ्यात्वकर्मणः परिगणनं बोध्यम् । षोडशकषायास्तु-अनन्तानुबन्धी क्रोधः, अनन्तानुबन्धीमानः, अनन्तानुबन्धी माया, अनन्तानुबन्धीलोभः, अप्रत्याख्यानक्रोधः. अप्रत्याख्यानमानः, अप्रत्याख्यानमाया, अप्रत्याख्यास्त्यानद्धि (६) चक्षुर्दर्शनावरण (७) अचक्षुर्दर्शनावरण (८) अबधिदर्शनावरण केवलदर्शनावरण ।' प्रज्ञापना सूत्र के तेईसवें पद के द्वितीय उद्देशक में कहा है-'आसतावेदनीय' सातावेदनीय कर्म पुण्यप्रकृति में परिगणित किया जा चुका है। मिथ्यात्ववेदनीय रूप मिथ्यात्व एक ही प्रकार का है । प्रज्ञापना में २३ वें कर्मबंधपद के दूसरे उद्देशक में कहा है प्रश्न-भगवन् ! मोहनीय कर्म कितने प्रकार का कहा है ? उत्तर–गौतम ! दो प्रकार का कहा है-दर्शनमोहनीय और चारित्रमोहनीय । प्रश्न-भगवन् ! दर्शनमोहनीय कर्म कितने प्रकार का है ? उत्तर-गौतम ! तीन प्रकार का है-सम्यक्त्ववेदनीय, मिथ्यात्ववेदनीय और सम्यमिथ्यात्ववेदनीय । यहाँ यद्यपि दर्शनमोहनीय कर्म तीन प्रकार का कहा गया है तथापि सम्यक्त्ववेदनीय और सम्यमिथ्यात्ववेदनीय प्रकृतियाँ पुण्यरूप परिणत होती हैं, पापकर्म रूप नहीं; अतएव पापकर्म में केवल मिथ्यात्व कर्म की ही गणना की गई है। . सोलह कषाय इस प्रकार हैं-अनन्तोनुबंधी क्रोध, अनन्तानुबंधी मान, अनन्तानुबंधी माया, अनन्तानुबंधी लोभ; अप्रत्याख्यान क्रोध, अप्रत्याख्यान मान, अप्रत्याख्यान माया अप्रत्याख्यान लोभ, प्रत्याख्यानावरण क्रोध, प्रत्याख्यानावरणमान, प्रत्याख्यानावरण माया, Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ० ५ सू. २ पापकर्मणः फलभोगनिरूपणम् ५५७ नलोभः, प्रत्याख्यानावरणक्रोधः, प्रत्याख्यानावरणमानः प्रत्याख्यानावरणमाया, प्रत्याख्यानावरणलोभः, संज्वलनक्रोधः, संज्वलनमानः, संज्वलनमाया, संज्वलनलोभश्चेत्येवं रूपाऽवगन्तव्याः । उक्तञ्च प्रज्ञापनायां १३ - कर्मबन्धपदे २ - उद्देशके - " कसायवेयणिज्जे णं भंते ! कवि पण्णत्ते ? गोयमा ! सोलसविहे पण्णत्ते, तं जहा - अणताणुबंधीकोहे, अणंताबंधीमाणे, अणताणुबंधीमाया, अणताणुबंधीलोभे, अपच्चक्खाणे कोहे, एवं -माणेमाया -लोभे, पच्चक्खाणावरणे कोहे, एवं -माणे माया लोभे, संजलणकोहे, एवंमाणे माया लोभे - " इति । कषायवेदनीयं खलु भदन्त ! कतिविधं प्रज्ञप्तम् गौतम ! षोडशविधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा-- अनन्तानुबन्धीक्रोधः - अनन्तानुबन्धी मानः - अनन्तानुबन्धिनी माया, अनन्तानुबन्धीलोभः । अप्रत्याख्यानः क्रोधः, एवं मानो मायालोभः । प्रत्याख्यानावरणः क्रोधः, एवं - मानो माया लोभः । संज्वलनक्रोधः, एवं - मानो माया लोभः । इति । नव नोकषायास्तु —– स्त्रीवेदनीयम्, पुरुषवेदनीयम्, नपुंसकवेदनीयम्, हासो -रतिररति-यं - शोको - जुगुप्साचेत्येवं रूपा अवसेयाः । तथाचोक्तं तत्रैव प्रज्ञापनायां २३ कर्मबन्धपदे द्वितीयो देशके – “चरितमोहणिज्जे णं भंते ! कम्मे कतिविहे पण्णत्ते ? गोयमा ? दुविहे पण्णत्ते, तं जहा - कसायवेयणिज्जे, नोकसायवेयणिज्जे, । नोकसायवेयणिज्जे णं भंते ! कम्मे कतिविहे पण्णत्ते ? गोयमा ! णवविहे पण्णत्ते, तं जहा - इत्थीवेयवेयणिज्जे, पुरिसवेयवेयणिज्जे, नपुंसगवेयवेयणिज्जे, हासे रती- अरती - भए - सोगे - दुगंछा - " इति । " चरित्रमोहनीयं खलु भदन्त ! कर्म कतिविधं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! द्विविधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा— कषायवेदनीयं- नोकषायवेदनीयम् । नोकषायवेदनीयं खलु भदन्त ! कर्म कतिविधं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! नवविधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा - स्त्रीवेद वेदनीयम् - पुरुषवेदवेदनीयम् - नपुंसकवेदवेदनीयम्, हासो - रति- ररति-र्भयं - शोको - जुगुप्सा चेति, नरकायुष्यं तावदेकविधमेव बोध्यम् । प्रत्याख्यानावरण लोभ; संज्वलनक्रोध, संज्वलन मान, संज्वलन माया और संज्वलन लोभ । यह वर्णन-प्रज्ञापनासूत्र के २३ वें कर्मबन्ध पद में, दूसरे उदेशक में इसी प्रकार कहा है । नोकषाय नौ इस प्रकार हैं - (१) स्त्रीवेद ( २ ) पुरुषवेद (३) नपुंसकवेद ( ४ ) हास्य (५) रति (६) अरति (७) भय (८) शोक (९) जुगुप्सा । प्रज्ञापनासूत्र के २३ वे कर्मबंध नामक पद के दूसरे उद्देशक में कहा हैप्रश्न- भगवान् ! चारित्रमोहनीय कर्म कितने प्रकार का कहा है ? उत्तर -- गौतम ! दो प्रकार का है- कषायवेदनीय और नोकषायवेदनीय । प्रश्न – भगवन् ! नोकषायवेदनीय कर्म कितने प्रकार का है ? Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थसूत्रे उक्तञ्च – प्रज्ञापनायां २३ - पदे २ उद्देशके – “आउरणं भंते ! कम्मे कइ विहे पण्णत्ते ? गोयमा ! चउब्विहे पण्णत्ते, तं जहा - णेरइयाउए, तिरियआउए, मणुस्साउए, देवाउए – " इति । नरकगति – स्तिर्यग्गतिश्चेति द्विविधा गतिः पापकर्मण्यन्तर्भवति । एकेन्द्रियपृथिवीकायिकादिजातिः, द्वीन्द्रिय शङ्ख शुक्तिकादिजातिः, त्रीन्द्रिय पिपीलिकामत्कुणादि जातिः, चतुरिन्द्रियमक्षिकादिजातिश्च पापकर्मण्यन्तर्भवन्ति । पञ्चेन्द्रियजातेः पुण्यकर्मान्तर्भावात् । वज्रर्षभनाराचसंहननभिन्नानि पञ्चसंहननानि - अर्धवज्रर्षभनाराच - नाराचा-s -र्धनाराचकीलिकासृपाटिकारूपाणि पापकर्मण्यन्तर्भवन्ति । एवं समचतुरस्रसंस्थानवर्जितानि पञ्चसंस्थानानि न्यग्रोधपरिमण्डल, सादि, कुब्ज, वामन, हुण्ड रूपाणि पापकर्मण्यन्तर्भवन्ति । अप्रशस्तरूप-रस- गन्ध-स्पर्शाः अपि पापकर्मण्यन्तर्भवन्ति । एवं - नारकगत्यानुपूर्वी, तिर्यग्गत्यानुपूर्वीचापि पापकर्मण्यन्तर्भवतः । ५५८ उत्तर- -गौतम ! नौ प्रकार का है - जो ऊपर बता चुके हैं । आयुकर्म की प्रकृतियों में एक नरकायु ही पाप में परिगणित है । यद्यपि प्रज्ञापनासूत्र के तेईसवें पद के दूसरे उद्देशक में ऐसा कहा हैप्रश्न- भगवन् ! आयुष्ककर्म कितने प्रकार का है ? उत्तर - गौतम ! चार प्रकार का है, यथा-और देवायु । यहाँ आयुकर्म के चार भेद बतलाए गए हैं, तथापि अन्त के तीन आयु जीवों को प्रिय होने के कारण पुण्यकर्म में गिने गए हैं। अतएव शेष रहे एक नरकायु की ही पापकर्म में गणना की गई है । नरकगति और तिर्यंचगति, ये दोनों पापकर्म के अन्तर्गत हैं । -नैरविकायु, तिर्यक्आयु, मनुष्यायु पृथ्वीकयिका आदि की एकेन्द्रिय जाति, शंख सीप आदि की द्वीन्द्रिय जाति, चिउंटी मत्कुण आदि की त्रीन्द्रिय जाति, मक्षिका आदि की चौइन्द्रिय जाति, यह चार जातियाँ पापकर्म में सम्मिलित हैं | पंचेन्द्रिय जाति का पुण्यकर्म में समावेश है । संहनन कीलिका संहनन और सेवा वज्रऋषभनाराचसंहनन को छोड़ कर शेष पाँच संहनन पापकर्म के अन्तर्गत हैं । इसी प्रकार समचतुरस्रसंस्थान को छोड़ कर शेष हैं । वे इस प्रकार हैं - यग्रोधपरिमंडल, सादि, कुब्ज, वामन पाँच संस्थान पापकर्म में अन्तर्गत और हुण्डक । अप्रशस्त रूप, रस, गंध और स्पर्श भी पापकर्म में गिने जाते हैं । इसी प्रकार नरकगत्यानुपूर्वी और तिर्यग्गत्यानुपूर्वी भी पापकर्म में सम्मिलित हैं । Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू. २ पापकर्मणः फलभोगनिरूपणम् ५५९ अन्तर्गतौ वर्तमानस्य क्षेत्रसन्निवेशक्रमरूपा-ऽऽनुपूर्वी विज्ञेया । अन्तर्गतिश्च-द्विविधा, ऋज्वीवक्राच, तदुभयत्रापि आनुपूर्वी नामकर्म । एवम्-उपघातनामापि पापकर्मभवति, शरोराङ्गो पाङ्गोपघातजनकत्वात् । एवम्-अप्रशस्तविहायोगतिनामापि पापकर्म भवति । एवं-स्थावरनामापि पापकर्मवर्तते, तस्या-ऽदृश्य लक्षणसूक्ष्मशरीरनिर्वर्तकत्वात् । __एवम्-अपर्याप्तकनामापि पापकर्मभवति, अपर्याप्ति निर्वर्तकत्वात् । तथाच-यस्य कर्मण उदये सति पर्याप्तयः परिपूर्णतां नासादयन्ति, अपर्याप्तएव म्रियते, कदाचिद्वा तद्विनापि भवति । यथा-संमूछैनज मनुष्यादिः तत्कर्माऽपर्याप्तिनामपदेनो-च्यते । एवं-साधारणशरीरनामापि पापकर्म भवति, अनेकजीव साधारणशरीरनिर्वर्तकत्वात् । अनन्तानां जीवानामेकं शरीरं साधारणं किसलय-निगोद-वज्रकन्दप्रभृति । तत्र-यथैकस्य परिभोगो भवति, तथा-ऽनेकस्यापि जीवस्येति, तद्भिन्नं सद् यस्य कर्मण उदयान्निवर्तते तत् साधारणशरीरनाम व्यपदिश्यते । एवम् – अस्थिरत्वनामापि पापकर्म भवति शरीरावयवानां कर्ण-त्वगादीनामस्थिरतारूप चलता निवर्तकत्वात् । एतदुदयाद् शरीरावयवानां स्थिरता न भवतीतिभावः । एवम्-अशुभनामापि पापकर्मभवति पादादि शरीरावयवानां निवर्तकत्वात् । अत एव विग्रह- अन्तराल गति में वर्तमान जीव के क्षेत्रसन्निवेशक्रम को आनुपूर्वी कहते हैं। अन्तरालगति दो प्रकार की है-ऋज्वी (सीधी-जिसमें मुड़ना न पड़े) और वक्रा (मोड़ वाली)। दोनों में आनुपूर्वी नामकर्म का उदय होता है। उपघात नामकर्म भी पापप्रकृति है, क्योंकि वह अपने ही शरीर के अंगोपांगों के उपघात का कारण है । अप्रशस्तविहायोगति भी पापकर्म है और स्थावर नामकर्म भी पाप में ही परिगणित है, क्योंकि उसके उदय से अवश्य सूक्ष्म शरीर की उत्पत्ति होती है। अपर्याप्त नाम कर्म भी पापकर्म है, क्योंकि उसके उदय से पर्याप्तियों की पूर्ण रूप से प्राप्ति नहीं होती। जिस कर्म के उदय से यथायोग्य पर्याप्तियाँ पूरी नहीं हो पाती और अपर्याप्त अवस्था में ही मृत्यु हो जाती है, वह अपर्याप्त नामकर्म कहलाता है। साधारण शरीर नामकर्म भी पापकर्म है, क्योंकि उसके फलस्वरूप ऐसे शरीर की प्राप्ति होती है जो अनन्त जीवों के लिए साधारण (एक ही शरीर) होता है। किसलय (को पल), निगोद और वज्रकंद आदि के ऐसे ही साधारण शरीर होते हैं । वहाँ जैसा परिभोग एक जीव का होता है, वैसा ही अनेक जीवों का होता है । अस्थिर नामकर्म भी पापकर्म हो है। क्योंकि उसके उदय से शरीर के अस्थिर अवयाव उत्पन्न होते हैं । जिसको इस कर्म का उदय होता है, उसके शरीर के अवयवों में स्थिरता नहीं होती। Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६० तत्त्वार्यसूत्रे लौकिके व्यवहारे पादादिना स्पृष्टोऽनेनाऽपमानितोऽहमिति तस्मै क्रुध्यति । शिरःप्रभृतिशरीरावयवजनकंतु-शुभनाम पुण्यकर्म भवति, अतः शिरसा स्पृष्टचरणाः पूजा-सदभावं मन्यन्ते प्रीयन्ते च । एवमेव-दुर्भगनामापि पाप कर्म भवति, तस्य-दौर्भाग्यनिवर्तकत्वात्-मनसोऽप्रियताजनकत्वाच्च । एवम् -दुःस्वरनामापि पापकर्मवर्तते, तस्य-कर्णकटुताकारणनिर्वर्तकत्वात् श्रुतोदुःस्वरोगर्दभस्येव श्रोतृणां मनो दुःखाकरोति । एवम्-अनादेयनामापि पापकर्म भवति, तस्या-ऽनुपादेयताजनकत्वात् यदुदयाद् युक्तियुक्तमपि तदीयं वचो लोकानप्रमाणयन्ति-नबा-ऽऽगतवति तस्मिन् अर्हणार्हस्याऽपि तस्या-ऽभ्युत्थानादि कुर्वन्ति तदनादेयनामकर्मोच्यते । "एवमेवा-ऽयशःकीर्तिनामापि-पापकर्म-उच्यते, तस्य दोषप्रवादप्रख्यायकत्वात् । एवम् नीचे गोत्रमपि पापकर्म प्रोच्यते, तस्य चण्डाल-मुष्टिक-व्याधमत्स्यबन्ध-दास्यादि निर्वर्तकत्वात् । तथाचोक्तं व्याख्याप्रज्ञप्तौ भगवती सूत्रे ८-शतके ९-उद्देशके-"जातिमएणं-कुलमएणं -बलमएणं, जाव-इस्सरियमएणं णीयागोयकम्मा सरीर जाव पयोगबंधे-" इति । जाति मदेन-बल यावत्-ऐश्वर्यमदेन नीचे गोत्र कर्म शरीर यावत् प्रयोगबन्धः इति, यावत्-पदेन रूपमदेन-तपोमदेन श्रुतमदेन-लाभमदेन, इतिसंग्राह्यम् । ____अशुभ नामकर्म भी पापप्रकृति है; क्योंकि इसके उदय से शरीर के चरण आदि अवयव अशोभन होते हैं । जिस कर्म के उदय से शरीर के सिर आदि अवयव शोभन बने, वह शुभकर्म पुण्य में परिगणित है । इसी प्रकार दुर्भाग्य का जनक दुर्भग नामकर्म भी पापकर्म है । वह मन की अप्रियता का जनक है। . दुःस्वर नामकर्म भी पापकर्म है, क्योंकि उसके उदय से जीव का स्वर कर्णकट होता है, जैसे गधे का स्वर सुनने वालों को अप्रिय प्रतीत होता है। अनादेय नामकर्म भी पापप्रकृति रूप है । इसके उदय से मनुष्य के वचन ग्राह्यमान्य नहीं होते । युक्ति युक्त बात कहने पर भी लोग उसकी बात नहीं मानते और न उसके आने पर सन्मान-सत्कार करते हैं। ___अयशःकीर्ति नामकर्म भी पापकर्म कहलाता है, क्योंकि इसके उदय से सत्कृत्य करने पर भी जगत् में अपयश और अपकीर्त्ति फैलती है।। ____नीचगोत्र कर्म भी पापरूप है, क्योंकि इसके उदय से चाण्डाल, व्याध, मच्छीमार, दासी आदि के रूप में जन्म लेना पड़ता है। ___ व्याख्याप्रज्ञप्ति-भगवती सूत्र के आठवें शतक के नौवे उद्देशक में कहा है-'जाति का मद करने से कुल का मद करने से बल का मद करने से रूप मद, लाभ मद, तप मद, सूत्र मद ऐश्वर्यमद करने से नीच गोत्र का बन्ध होता है। Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - वीपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू. ३ भानावरणदर्शनावरणयोर्यन्धकारणनिरूपणम् ५६१ ___ एवं-पञ्चविधमन्तरायकर्माऽपि पापमुच्यते, दानान्तराय-लाभान्तराय-भोगान्तरायोपभोगान्तराय-वीर्यान्तरायमेदात् पञ्चविधमन्तरायकर्म प्रजप्तम् । तथाचोक्तं व्याख्याप्रज्ञप्तौ भगवतीसूत्रे-८-शतके ९-उद्देशके-"दाणंतराएणं-लाभंतराएणं-भोगतराएणं-उवभोगंतराएणं-वीरियंतराएणं, अंतराइयकम्मा सरीरप्पओगबंधे." इति ।। दानान्तरायेण-लाभान्तरायेण-भोगान्तरायेण-उपभोगान्तरायेण-वीर्यान्तरायेणाऽन्तरायकर्म शरीरप्रयोगबन्धः इति ॥सूत्र ॥२॥ मूलम्---णाणदंसणाणं पडिणीययाइहिं णाणदंसणावरणं ॥ सूत्र ३॥ छाया-शानदर्शनयोः प्रत्यनीकतादिभिनिदर्शनावरणम् ॥ सूत्र-३॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे पापकर्मणों द्वयधिकाशीतिप्रकारतया भोगः प्ररूपितः साम्प्रतं ज्ञानावरणदर्शनावरणयोर्बन्धकारणानि प्रतिपादयितुमाह--"णाणदंसणाणं" इत्यादि । ... 'णाणदंसणाणं' ज्ञानदर्शनयोः ज्ञानस्य दर्शनस्य च 'पडिणीययाइहि' प्रत्यनीकतादिभिः अत्रादिशब्दात् निह्नवता, अन्तरायः प्रद्वेषः अत्याशातना, विसंवादनायोगः एषां संग्रह, एतैः षभिः कारणै ‘णाणदंसणावरणं', ज्ञानावरणं दर्शनावरणं च कर्म बध्यते ॥३ इसी प्रकार पाँच अन्तराय कर्म भी पाप कर्म हैं । दानान्तराय, लाभान्तराय, भोगान्तराय, उपभोगान्तराय और वीर्यान्तराय, यह पाँच प्रकार का अन्तराय कम है। ___ भगवती (व्याख्याप्रज्ञाप्त) सूत्र में आठवें शतक के नौवे उद्देशक में कहा है-दान में अन्तराय (विघ्न-बाधा) डालने से, लाभ में अन्तराय डालने से, भोग में अन्तराय डालने से, उपभोग में अन्तराय डालने से और वीर्य में अन्तराय डालने से अन्तराय कर्म का बन्धः होता है ॥२॥ सूत्रार्थ- 'णाणदंसणाणं' इत्यादि ॥ सूत्र ३॥ ज्ञान और दर्शन की प्रत्यनीकता आदि से ज्ञानावरण और दर्शनावरण कर्म का बंध होता है ।सूत्र-३॥ तत्त्वार्थदीपिका--पूर्वसूत्र में पापकर्म बयासी प्रकार से भोगा जाता है यह बताया गया है, अब ज्ञानावरण और दर्शनावरण कर्मबन्ध के कारण बताते हैं---'णाण दसणाणं' इत्यादि । _ 'णाणदंसणाणं' -.. ज्ञान और दर्शन की प्रत्यनीकता आदि करने से पंचविध ज्ञाना वरण और नवविध दर्शनावरण कर्म का बंध होता है । प्रत्यनीकता आदि, शब्द से भगवती सूत्र के आठवें शतक के नौवे उद्देशे में कहे हुए पदों का यहाँ ग्रहण करना चाहिये, वे इस प्रकार हैं-ज्ञान और दर्शन प्रत्यनीकता १। निह्नवता २। अन्तराय ३। प्रद्वेष । अत्माशातना ५। और विसंवादनयोग ६। इन छह कारणों से ज्ञानावरण और दर्शनावरण कर्म का बन्ध होता है ॥ सू० ३॥ ७१ ... : Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६५ तस्वार्थसूत्र तत्त्वार्थभियुक्तिः- पूर्वं ज्ञानावरणादि द्वयशोतिप्रकारपापकर्मणां स्वरूपाणि अरूपितानि, सम्प्रति-तेषां मध्ये पञ्च ज्ञानावरण नव दर्शनावरणपापकर्मबन्धनहेतून् प्ररूपक्तुिमाह 'माणसणाणं पडिणीययाइहिं णाणदंसणावरणं' इति । ज्ञानदर्शनयोः प्रत्यनीकतादिभि निदर्शनावरणम् इति । ज्ञानस्य-मति तावधिमनःपर्यवकेवलज्ञामरूपस्य पञ्चविधस्य दर्शनस्य च चक्षुरचक्षुरवधिकेवलरूपस्य चतुर्विधम्य ये प्रत्यनीकतादय उपधाताः तैः खलुउपघातै आनावरणं-दर्शनावरणरूप पापकर्मणी बध्येते । तत्र-ज्ञानविषयाः प्रत्यनीकतादयो ज्ञानावरण, पापकर्मणो बन्धनहेतवो भवन्ति, दर्शनविषयाः प्रत्यनीकतादयश्च दर्शनावरणस्य पापकर्मणो बन्धहेतवो भवन्ति । इति द्रष्टव्याः-अत्रादिशब्देन निह्नवता, अन्तराय; प्रद्वेषः अत्याशातना विसंवादनायोगः, एषां पञ्चानां पदानां संग्रहः कर्त्तव्यः, तेन ज्ञानस्य दर्शनस्य च प्रत्यनीकतादिभिः षभिहेतुभि निावरण दर्शनावरणं च कर्म बध्यते इति बोध्यम्, तथाहि-ज्ञानप्रत्यनीकतया १, ज्ञाननिह्नवतया २, ज्ञानान्तरायेण ३, ज्ञानप्रद्वषेण ४, ज्ञानात्याशातनया ५, ज्ञानविसंवादनायोगेन ६, इत्येवं संयोज्यम् । तत्त्वार्थनियुक्ति-पूर्वसूत्र में ज्ञानावरण आदि बयासी प्रकार के पापों का स्वरूप कहा गया है अब उनमें से प्रथम पाँच प्रकार के ज्ञानावरण और नौ प्रकार के दर्शनावरण पापकर्म के बन्ध के कारण बताते हैं-'णाणदंसणाणं' इत्यादि । ज्ञान और दर्शन की प्रत्यनीकता आदि करने से ज्ञानावरण और दर्शनावरण कर्म बंधता है । ज्ञान-मति श्रुत, अवधि, मनःपर्यव और केवलज्ञान के भेद से पाँच प्रकार का होता है । दर्शन-चक्षु, अचक्षु अवधि और केवलदर्शन के भेद से चार प्रकार का होता है । इस प्रकार पाँच प्रकार के ज्ञानके और चार प्रकार के दर्शन के प्रत्यनीकता आदि छह उपघातक होते हैं । इनके आचरण से ज्ञानावरण और दर्शनावरण कर्म का बन्ध होता है । ज्ञान के पाँच भेद होने से ज्ञानावरण भी पाँच प्रकार का होता है, दर्शनावरण नौ प्रकार का होता है-चक्षुर्देर्शनावरण, अचक्षुर्दर्शनावरण अवधिदर्शनावरण, और केवलदर्शनावैरण, एवं-निद्रा, निद्रा निद्रा, प्रचला, प्रचला प्रचला और स्त्यानद्धिं ऐसे नौ प्रकार का है । यहां ज्ञान विषयक प्रत्यनीकता आदि ज्ञानावरण पापकर्म के बंध के कारण और दर्शन विषयक प्रत्यनीकता आदि दर्शनावरण कर्म के बन्ध के कारण होते हैं ऐसा समझना चाहिये । यहां आदि शब्द से निह्नवता अन्तराय, प्रद्वेष, अत्याशातना और विसंवादनायोग, इन पांच पदों को ग्रहण करना चाहिये। अर्थात् ज्ञान और दर्शन को प्रत्यनीकता आदि छह कारणों से ज्ञानावरण और दर्शनावरण का बन्ध होता है, ऐसा कहना चाहिये जैसे-ज्ञान प्रत्यनीकता १ ज्ञान निह्नवता २, ज्ञानान्तराय ३, ज्ञानप्रद्वेष ४, ज्ञान की अत्याशातना ५ और ज्ञानका विसंवादनयोग ६ ऐसे Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू. ३ ज्ञानावरणदर्शनावरणयोर्बन्धकारणनिरूपणम् ६३ एवं दर्शनविषयाः प्रत्यनीकतादयोऽपि दर्शनेन सह संयोजनीयाः । तत्र ज्ञानावरणं कर्म प्रत्यनीकतादिभि षभिः कारणै बध्यते बच्च ज्ञानस्यावरणसौ पचभिः प्रकार स्तस्य भीगो भवति । दर्शनावरणं च, दर्शनविषयैः पूर्वोक्तैरेव षड्भिः कारणैच्यते वक्षुर्दशनावरणादिभि श्चतुर्भिः, निद्रादिभिः पञ्चभिश्च, एवं नवभिः प्रकारैस्तस्य भोको भवतीतिभावः ।। तत्र प्रथमं ज्ञानावरणकर्मबन्धस्य षट् कारणानि व्याख्यायन्ते, तथा हि-ज्ञानप्रत्यतीकतया अत्र ज्ञानस्य ज्ञानं पञ्चविधं-मतिश्रुतावधिमनः पर्यवकेवलभेदात् तत स्वस्य जाग्राम पञ्चबिधस्य धर्मधर्मिणोरभेदेन तद भेदात् पञ्चविधज्ञानवतां वा प्रत्यकीकता सामान्येन प्रतिकूलता, सा, तथा, तया, ज्ञानस्य ज्ञानिनो वा प्रतिकूललयेत्यर्थः १, ज्ञाननिहूबनमा ज्ञानस्य श्रुतादेः श्रुतगुरूणां वा या निहवता अपलपनं सा तथा तया, तेन ज्ञानस्य ज्ञानदातुगुरोर्वा अपलापेनेत्यर्थः २, ज्ञानान्तरायेण ज्ञानस्य श्रुतस्य अन्तारायः तद् ग्रहणादौ यो चिन्नः स तश्रा, क्षेत्र ज्ञानग्रहणप्रतिबन्धक प्रत्यवायेनेत्यर्थः ३, ज्ञानप्रद्वेषेण, ज्ञाने श्रुतादौ श्रुतादि ज्ञानवस्तुसु शुरुषु वा सः प्रद्वेषः अप्रीतिः स तथा तेनेत्यर्थः ४, ज्ञानात्याशातनया ज्ञानस्य श्रुतादेः श्रुनादि ज्ञानिनां वा या अत्याशातना अवहेलना सा तथा तया ५, ज्ञान विसंवादनयोगेन ज्ञानस्य ज्ञानिनां का यो विसंवादनयोगः निष्फलता प्रदर्शनव्यापारः स तथा तेन ६, एभिः षभिः कारणै निावरणकर्म बध्यते । ___ एवं-दर्शनस्य दर्शनवतां दर्शनसाधनानाञ्च तथाविधाः घट् प्रत्मनीकत्तादयो नवविभ जोडलेना चाहिये । इसी प्रकार दर्शनविषयक प्रत्यनीकता आदि को भी दर्शन के साथ जोड़ लेना चाहिये । यहां प्रथम ज्ञानावरण कर्मबन्धके छह कारणों की व्याख्या की जाती है, ज्ञानप्रत्यनीकता-मति ज्ञान श्रुतज्ञान अवधिज्ञान, मनःपर्यवज्ञान और केवलज्ञान, इस पांच प्रकार के ज्ञान के विषय में अथवा धर्म धर्मो के अमेद से अर्थात् धर्म से धर्मी का ग्रहण करने से मति श्रुतानि पांच ज्ञान वालों की प्रत्यनीकता-अर्थात् श्रुतज्ञानादिक विरुद्ध आचरण करने से या श्रुतज्ञानादिवालों में विरुद्ध आचरण करने की प्रवृत्ति रखने से तथा ज्ञान के निहव करने से कोई किसी से पूछे या श्रुतज्ञानादिका साधन मांगे, तब ज्ञान या ज्ञान के साधन अपने पास होने पर भी कलुषित भाव से यह कहना कि मैं नहीं जानता अथका मेरे पास वह वस्तु ही नहीं है यह ज्ञान निव है-इस प्रकार के ज्ञान निह्नव से, अथवा श्रुतप्रदाता गुरुजनों के निह्नव से-अपलाप से, तथा ज्ञानांतराय से कृषित भाव से ज्ञानप्राप्ति में किसी को बाधा पहुँचाने से तथा ज्ञानप्रद्वेष से, श्रुतादिक में अथवा श्रुतादिज्ञान बाले गुरुजनों में अप्रीति रखने से, तथा ज्ञानाव्याशातना से-श्रुतादिज्ञान की या श्रुतादिज्ञानशालीजनों की अवहेलना करने से तथा (णाणविसंवायणाजोगेणं) ज्ञान और ज्ञानिजनों को निष्फल बतलाने की चेष्टा करते रहने से, इन छहकारणों से ज्ञानावरणकर्म का बंध होता है । इसी प्रकार दर्शन के दर्शनवालों के तथा दर्शन के साधनों की भी प्रत्यनीकता आदि Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे दर्शनावरणकर्मबन्ध हेतवो भवन्ति -इति फलितम् ॥ यतोह्येतैः कारणभूतैरध्यवसायविशेषैः प्रत्यनीकतादिभिरात्मनः परिणामविशेषैर्नवविधदर्शनावरणाख्यं कर्म बध्यते, . एवं-पूर्वोक्तस्वरूपैः प्रत्यनीकतादिभिरध्यवसायविशेषैरात्मनः परिणामविशेषैः चक्षुरचक्षु रवधिकेवलरूपस्य चतुर्विधदर्शनस्य सामान्य मात्रोपयोगरूपस्य चेतनादि विशेषस्य चक्षुर्दर्शनावरणादि नवविधमावरणं दर्शनावरणाख्यं कर्मबन्धहेतवो भवन्तीति भावः । तत्र-चक्षुर्दर्शनावरणाऽचक्षुर्दर्शनावरणावधिदर्शनावरणकेवलदर्शनावरण निद्रा, निद्रा निद्रा प्रचला प्रचला प्रचला, स्त्यानर्द्धयश्च पूर्वोक्तस्वरूपा एतेऽपि पञ्च, चक्षुर्दशनादि विघातकारित्वात् दर्शनावरणपदेनोच्यन्ते। एवं दर्शनावरणं कर्म नवविधं कथ्यते। तथाचोक्तं व्याख्याप्रज्ञप्तौ भगवति सूत्रे ८, शतके ९-उद्देशके “णाणावरणिज्जकम्मा सरीरप्पओगबंधेणं भंते ! कस्स कम्मस्स उदएणं ? गोयमा ! नाणपडिणीययाए णाणनिण्हवणयाए णाणंतराएणं, णाणप्पदोसेणं णाणच्चासायणाए णाणविसंवादणाजोगेणं दरिसणावरणिज्जकम्मा सरिरप्पओगबंधेणं भंते........गोयमा ! दंसणपडिणीययाए एवं जहा गाणावरणिज्जं नवरं देसण नाम घेत्तव्वं" इति । छाया-ज्ञानावरणीयकर्म शरीरप्रयोगबन्धः खल भदन्त ? कस्य कर्मण उदयेन-गौतम ! ज्ञानप्रत्यनीकतया, ज्ञाननिह्नवतया, ज्ञानान्तरायेण, ज्ञानप्रद्वेषेण, ज्ञानासातनया ज्ञानविसंवादना छह, नौ प्रकार के दर्शनावरणकर्म बन्ध के कारण होते हैं यह जाना जाता है क्योंकि कारण भूत अध्यवसाय विशेष अर्थात् आत्मा का परिणाम विशेष जो प्रत्यनीकता आदि हैं इन से नौ प्रकार के दर्शनावरण कर्म का बन्ध होता है । यहां चक्षुर्दर्शनावरण १, अचक्षुदर्शनावरण २, अवधिदर्शनावरण ३, केवलदर्शनावरण, ये चार आवरण, ताथा निद्रा १ निद्रानिद्रा २, प्रचला ३, प्रचलाप्रचला ४, और स्त्यानर्द्धि ५ ये पांच भी चक्षुर्दर्शन आदि चार प्रकार के दर्शन के विघातक होने से दर्शना वरण पद से कहे जाते हैं । इस प्रकार दर्शनावरण कर्म नौ प्रकार का कहाजाता है। यहां ज्ञानावरणकर्म ज्ञान संबंधी प्रत्यनीकता आदि छहकारणों से बांधा जाता है और उस उस ज्ञान के आवरणरूप पांच प्रकार से भोगा जाता है । इसी प्रकार दर्शनावरण कर्म दर्शन संबंधी प्रत्यनीकता आदि छह कारणों से बांधा जाता है और चक्षुर्दर्शनावरण आदि चार और निद्रा आदि पांच ऐसे नौ प्रकार से भोगा जाता है। - भगवती सूत्र के ८ वें शतक के ९ वें उद्देशक में कहा है-भगवन् ! किस कर्म के उदय से ज्ञानावरणीयकर्म का बंध होता है ? 'गौतम ! ज्ञान प्रत्यनीकता (शत्रुता-विरोध) से. ज्ञान का अपलाप करने से, ज्ञान प्राप्ति में अन्तराय डालने से, ज्ञान संबंधी प्रद्वेष से, ज्ञान की आशातना करने से और ज्ञान सम्बन्धी विसंवादना से ज्ञानावरणीय कर्म का Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वीपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू. ४ आशातावेदनीयकर्मणोर्बन्धकारणनिरूपणम् ५६५ योगेन, दर्शनावरणोय कर्म शरीरप्रयोगबन्धः खलु......गौतम ! दर्शनप्रत्यनीकतया, एवं ज्ञानावरणीयं नवरं दर्शन नाम ग्रहीतव्यम् इति । सूत्र-३॥ सूत्रम्--'असायावेयणिज्ज परदुक्खणयाइहिं ॥सूत्र-४॥ छाया—अशातावेदनीय परदुःखनतादिभिः ॥ सूत्र-४॥ तत्वार्थदीपिका-पूर्व ज्ञानावरणीयदर्शनावरणीयकर्मणो बन्धकारणानि प्रदर्शितानि साम्प्रतं पापतत्त्वप्रसंगाद् अशातावेदनीयकर्मबन्धस्य कारणानि प्ररूप्यन्ते-'असायावेयणिज्ज' इत्यादि । "असायावेयणिज्जं" अशाता वेदनीयं 'परदुक्खणयाडहिं' परदुःखनतादिभिः परदुक्खनतादिभि दशभिः कारणैरशातावेदनीयकर्म बध्यते, तेन जीवस्य शारीरमानसी अशाता समुद्भवति । आदि शब्देन परशोचनता २, परजूरणता ३, परतेपनता ४ परपिट्टनता ५, परपरितापनता ६, एवं बहूनां प्राणभूतजीवसत्त्वानां विषयेऽपि दुःखनतादीनां षण्णां समाचारणम् एभिः द्वादशभिः कारणैर्जीवस्याऽशातावेदनीयं कर्म बध्यते । सूत्र-४॥ तत्वार्थनियुक्ति:-पूर्वसूत्रे प्रत्यनीकतादीनि षट्ज्ञानावरणीयस्य दर्शनावरणीयस्य च कर्मणो बन्ध होता है । जिन कारणों से ज्ञानावरणीय कर्म बन्धता है, उन्ही कारणों से दर्शनावरण कर्म का भी बंध होता है । भेद इतना ही है कि ज्ञान सम्बन्धी प्रत्यनीकता आदि से ज्ञानावरण और दर्शन संबंधी प्रत्यनीकता से दर्शनावरणकर्म का बन्ध होता है ।सूत्र-३॥ सूत्रार्थ- 'असायावेयणिज्जं' इत्यादि ॥४॥ पर दुःखनता आदि से अशाता वेदनीयकर्म का बन्ध होता है ।।सू० ४॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्र में ज्ञानावरणीय दर्शनावरणीय कर्म बन्ध के कारण दिखाये गये हैं, अब पाप तत्त्व के प्रसंग से अशातावेदनीय कर्म बन्ध के कारण प्रदर्शित करते हैं -'असायावेयणिज्ज' इत्यादि । अशातावेदनीय कर्म परदुःखनता आदि बारह कारणों से बन्धता है, उससे जीव के शारीरिक और मानसिक अशाता का उद्भव होता है। आदि शब्द से संगृहीत बारह कारण ये हैं---पर दुःखनता-दूसरे को दुःख पहुँचाना १, परशोचनता-दूसरे को शोक पहुँचाना २, परजूरणता-दूसरे को शरीर शोषण जनक शोक पहुँचाना ३, परतेपनता-दूसरे को अश्रुगिरने लगे ऐसा शोक पहुँचाना ४, परपिट्टनता-दूसरे को लाठी आदि से पीटनी ५, पर परितापनता-दूसरे को शारीरिक मानसिक सन्ताप पहुँचाना ६, इसी प्रकार प्राण भूत जीव सत्त्वों के विषय में भी पूर्वोक्त दुःखनता आदि छहों का समाचरण करना १२ इन बारह प्रकार के कारणों से जीवके अशाता वेदनीय कर्म का बन्ध होता है ।सूत्र ४॥ तत्त्वार्थनियुक्ति--पूर्वसूत्र में ज्ञानावरणीय दर्शनावरणीय कर्म के प्रत्यनीकता आदि छह बन्ध के कारण प्रतिपादित किये गये हैं, अब पाप तत्त्व के प्रसंग से अशातावेदनीय कर्म Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ an हत्त्वार्थसूत्रे बन्धकारणानि प्रतिपादितानि साम्प्रतं पापतत्वत्वेनाशातावेदनीयकर्मणो बन्धकारणानि विनियते असायावेयणिज्ज' इत्यादि । वेदनीयं कर्म वेद्यते अनुभूयते सुखं दुःखं वा यस्य कर्मण उदयेन तद् बेदनीयम् यद्वा वेदितुम् सुखदुःखत्वेन अनुभवितुं योग्यं वेदनीयम् तत् शातावेदनीयम् अशातावेदनीयं चेति द्विविधं द्विप्रकारकं भवति, तत्र श तावेदनीयं चतुर्थे पुण्यतत्वाध्याये गतम्, अत्र पापतत्त्वप्रकरणाद् अशातावेदनीयं व्याख्यायते-यस्य कर्मण उदयेन जीवस्य अशातम् असुखं दुःखमित्यर्थः उद्भवति तत्कर्म अशातावेदनीयमुच्यते तस्याऽशातायेदनीयस्य कर्मणो बन्धः पर दुःखनतादिभिर्वादशभिः कारणैर्भवति । तेन जीवः शरीरमानसीमशातामनुभवति । तत्र तानि कारणानि प्रदर्श्यन्ते, तथाहि-परदुःखनता-परेषां स्वातिरिक्तानां दुःखनं-दुःखोत्पादनम् , परशोचनता-परेषां शोचनं दैन्योत्पादनम् , परजूरणता-परेषां शरीरशोषणकारि शोकोत्पादनम्, परतेपनता-परेषामश्रुपातादिजनक शोकोत्पादनम् परपिट्टनता-परेषां यष्टयादि ना ताडनम् परपरितापनता-परेषां शारीरिकमानसिकपरितापोत्पादनम् एवं बहुनां प्राणभूतजीवसत्त्वानां-तत्र-प्राणाः-विकलेन्द्रिया द्वीन्द्रियादितश्चतुरिन्द्रिय बन्ध के कारणों का विवरण किया जाता है- 'असायावेयणिज्ज' इत्यादि । जिस कर्म के उदय से सुख दुःख का अनुभव हो वह वेदनीय कर्म कहलाता है, अथवा जो कर्म सुख दुःख के रूप से वेदन करने योग्य हो वह वेदनीय कहलाता है वह वेदनीय कर्म शातावेदनीय अशातावेदनीय के भेद से दो प्रकार का है, जिसमें शानावेदनीय पुण्य प्रकृति जन्य होने से चतुर्थ पुण्यतत्त्व में उसका विवेचन हो चुका हैं। यहां पाप तत्त्व का प्रकरण होने से अशातावेदनीय कर्म की व्याख्या की जाती है । जिस कर्म के उदय से जीव के अशाता अर्थात् दुःख उत्पन्न हो तो वह कर्म अशाता वेदनीय कहलाता है । उस अशाप्ता वेदनीय कर्म का बन्ध परदुःखनता आदि बारह कारणों से होता है जिससे जीव शारीरिक मानसिक अशाता का अनुभव करता है । वे कारण इस प्रकार हैं-परदुःखनता-अपने अतिरिक्त दूसरे को हर प्रकार दुःख पहुँचाना १, परशोचनता-दूसरे को दोनता जनक शोक में डालना २, परजूरणता-दूसरे को जिससे शरीर का शोषण हो ऐसा शोक पहुँचाना ३, परतेपनता-दूसरे को जिससे अश्रुपात और लारें गिरने लगे ऐसा हृदयद्रावक शोक पहुँचाना ४, परपिट्टनता-दूसरे को लाठी आदि से पीटना ५, परणरतापनता-दूसरे को शारीरिक और मानसिक संताप पहुँचाना ६, ये छह बोल समुच्चय जीवों को आश्रित करके कहे गये हैं, इसी प्रकार प्राण भूत जीव और सत्वों के विषय में भी इन्हीं छहों का आचरण करना १२। इस प्रकार इन बारह कारणों से जीव के अशाता वेदनीय कर्म का बंध होता है। वे प्राण भूत जोव सत्त्व की व्याख्या इस प्रकार हैं--- Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोपिकानिथुक्तिश्च अ० ५ सू.४ अशातावेदनीयकर्मणोर्बन्धकारणनिरूपणम् ५६७ पर्यन्ताः, भूताः-वनस्पतयः, जीवाःपञ्चेन्द्रियाः-सत्त्वाः-पृथिव्यप्तेजोवायवः । उक्तश्च-"प्राणाद्वि-त्रि-चतुः प्रोक्ताः, भूतास्तु तरवः स्मृताः । जीवाः पञ्चेन्द्रियाः प्रोक्ताः शेषाः सत्वा उदीरिताः ॥१॥ इति ॥ एषां चतुर्णा दुःखनेन-दुःखोत्पादनेन, शोचनेन शोकोत्पादनेन, जूरणेन-शरीरशोषकशोकोत्पादनेन, तेपनेन-अश्रुपातचीत्कादिजनकशोकोत्पादनेन, पिट्टनेन-यष्टयादिना ताडनेन, परितापनेन-शारीरिकसन्तापोत्पादनेन, इत्येवं द्वादशभिः कारणे जर्जीविस्याशातावेदनीयं कर्म बध्यते । उक्तञ्च भगवती सूत्रे ७ शतके ६-उ. के "कई णं भंते ! जीवाणं असायावेणिज्जा कम्मा किति ,, गोयमा ! परदुक्खणयाए परसोयणयाए परजूरणयाए परतेषणयाए परपिट्ट णयाए परपरियावणयाए बहूणं पाणाणं जाव सत्ताणं दुक्खणयाए सोयणयाए जाघ परियावणयाए, एवं खलु गोयमा ! जीवाणं अस्सायावेयणिज्जा कम्मा किति-, इति . छाया-कथं खलु भदन्त ! जीवानामशातावेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते ? गौतम, परदुःखनतया परशोचनतया परजूरणतया परतेपनतया परपिट्टनतया परपरितापनतया बहूनां प्राणीनां यावत्-सत्त्वानाम् दुःखनतया शोचनतया यावत् परितापनतया, एवं खलु गौतम ! जीवानाम् असातावेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते, इति । सूत्र-४॥ "तित्थयरायरियोवज्झायकुलगणसंघमुयधम्म सुरावण्णवादेणं मिच्छत्तमोहणिज्ज" ॥५॥ छाया-'तीर्थकरा-ऽऽचार्यो-पाध्याय कुल गण संघश्रुतधर्म सुराऽवर्णवादेन मिथ्यात्वमोहनीयम्" ॥५॥ तत्त्वार्थदीषिका--- "पूर्वसूत्रे यशीति पापकर्मभोगेष्वसद्वेधस्य पापकर्मणो बन्ध विकलेन्द्रिय द्वीन्द्रिय त्रीन्द्रिय चतुरिन्द्रिय प्राण कहलाते है । भूत शब्द से वनस्पतिकाय लिया जाता है । जीव शब्द से पञ्चेन्द्रिय लिये जाते हैं और पृथिवी पानी अग्नि वायु ये सत्त्व कहलाते हैं-कहा भी है-"प्राणा-द्वि-त्रि-चतुःप्रोक्ताः ' इत्यादि । इन चारों को दुःखन-दुःख पहुँचाने से, शोचन-शोक पहुँचाने से, जूरण-अर्थात् शरीर सूखाने जैसा-शोक पहुँचाने से, तेपन-जिससे अश्रुपात गिरने लगे चिल्लाने लगे ऐसा शोक पहुंचाने से, पिटन-लाठी आदि-द्वारा पीटने से, और परितापन-शारीरिक मानसिकसन्ताप पहुचाने से । जीव के अशाता वेदनीय कर्म का बन्ध होता है ।सूत्र ४॥ . सूत्रार्थ-'तित्थयरायरियावसाय' इत्यादि तीर्थंकर, आचार्य, उपाध्याय, कुल, गण, संघ, श्रुत, धर्म, और देवों का अवर्णबाद करने से मिथ्यात्व का बन्ध होता है ॥५॥ ... तत्त्वार्थदीपिका-बयासी पापकर्म प्रकृतियों में से पूर्व सूत्र में .असाता वेदनीय कर्म Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थसूत्रे हेतवः प्ररूपिताः सम्प्रति दर्शनमोहनीयप्रकृतिभूतस्य मिथ्यात्वमोहनीयस्य पापकर्मणो बन्धहेतून् प्ररूपयितुमाह "तित्थयरायरियोवज्झाय-इत्यादि । तीर्थकरा ऽऽचार्योपाध्यायकुलगण-संघ-श्रुत धर्मसुरावर्णवादेन तीर्थकृताम आचार्याणाम् उपाध्यायानां कुलस्य गणस्य, सङ्घस्य श्रमणश्रमणीश्रावकश्राविकासमुदायरूपस्य, श्रुतस्याऽर्हत्प्रणीतस्य साङ्गोपाङ्गस्याऽऽगमस्य, धर्मस्य पञ्चमहाव्रतसाधनस्य , सुराणाञ्चतुर्विधानां देवानां भवनपति-वानव्यन्तर-ज्योतिष्क-वैमानिकानाञ्चाऽवर्णवादेन निन्दावादेन मिथ्यात्वकर्मबन्धो भवतीति भावः ॥५॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व ज्ञानावरणीयादि द्यशीतिप्रकारपापकर्मभोगेषु मत्यादि पञ्च ज्ञानावरण चक्षुरादिनवदर्शनावरणाऽशातावेदनीयपापकर्मणां बन्धहेतवः प्रतिपादिताः सम्प्रति क्रमप्राप्तस्य मिथ्यात्वस्य दर्शनमोहनीस्य पापकर्मणो बन्धहेतून् प्रतिपादयितुमाह-"तित्थयरायरियोवज्झाय-' इत्यादि ।। तीर्थकरा-ऽऽचार्योपाध्यायकुलगणसंघश्रतधर्मसुराऽवर्णवादेन मिथ्यात्वकर्म बध्यते तत्र तीर्थकराणां सकल ज्ञानावरणक्षयसमुद्भूतसमस्तज्ञेयविषयाऽवबोधलक्षणकेवलज्ञानवताम् अर्हताम् आचा के बन्ध हेतुओं की प्ररूपणा की गई, अब मिथ्यात्व मोहनीय कर्म के बन्ध हेतुओं की प्ररूपणा की जाती है ___ तीर्थंकर की आचार्यों की, उपाध्यायों की, कुल की, गण की, संघ अर्थात् श्रमण, श्रमणी, श्रावक और श्राविकाओं के समुदाय की, अर्हन्त भगवान् के द्वारा प्रणीत अंगोपांगसहित आगम की, पाँच महाव्रतों के साधन भूत धर्म की, चारों प्रकार के देवों की अर्थात् भवनवासी, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक देवों की निन्दा करने से मिथ्यात्व कर्म का बन्ध होता है ॥५॥ .... तत्त्वार्थनियुक्ति -- पहले ज्ञानावरणीय आदि जो बयासी प्रकार के पापकर्म भोग कहे थे, उनमें से मति आदि पाँच ज्ञानावरणीयों, चक्षुदर्शनावरणीय आदि नौ दर्शनावरणीयों और असातावेदनीय पापकर्म के बन्ध के कारणों का प्रतिपादन किया गया है। अब क्रमप्राप्त मिथ्यात्व दर्शनमोहनीय पापकर्म के बन्धहेतुओं का प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं तीर्थकर, आचार्य, उपाध्याय, कुल, गण, संघ, श्रुत, धर्म और देवों का अवर्णवाद करने से मिथ्यात्व कर्म का बन्ध होता है। .. सम्पूर्ण ज्ञानावरण कर्म के क्षय से उत्पन्न होने वाले और समस्त ज्ञेय पदार्थों को माननो वाले केवलज्ञान से सम्पन्न तीर्थंकरों की अर्थात् अर्हन्त भगवन्तों को, आचार्यों की, Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू० ५ दर्शनमोहनीयपापकर्मणो बन्धहेतुनिरूपणम् ५६९ र्याणाम् उपाध्यायानां सम्यग् ज्ञानदर्शनचारित्रसम्पन्नानां रागद्वेषमोहसमावेशादसद्भूतदोषोद्भावनरूपावर्णवादेन एवं कुलस्य, गणस्य चा-ऽवर्णवादेन श्रमण-श्रमणी श्रावकश्राविकारूपस्य चातुर्वर्णस्य सङ्घस्य, यद्वा-सम्यक्त्वज्ञानसंवरतपोरूपचातुर्वर्णसङ्घस्याऽवर्णवादेन एवम्-तीर्थकरप्रोक्तस्य द्वादशाङ्गाचारादिदृष्टिवादान्तरूपाङ्गसहितस्यौ-पपातिकप्रभृत्यङ्गार्थानुवादरूपोपाङ्गसहितस्य च श्रुतस्य प्रवचनस्या-ऽऽगमरूपस्या-ऽवर्णवादेन पञ्चमहाव्रतजन्यस्य क्षमादिरूपस्य दशलक्षणकस्य क्षान्त्यादिधर्मस्याऽवर्णवादेन- सुराणाम् तपःसंयममाराध्य प्राप्तदेव भावानां विपक्वतपो ब्रह्मचर्यहेतुक प्राप्तदेवायुष्काणां देवानां भवनपतिवानव्यन्तर-ज्योतिष्कवैमानिकाना मवर्णवादेन च मिथ्यात्वरूपदर्शनमोहनीयविशेषपापकर्मबन्धो भवतीति भावः । तत्र तीर्थकराणामवर्णवादो यथा नास्त्यर्हन् जानानो वा कथं भोगान् भुनक्ति ? प्रामतिका समवसरणादिरूपा वोपजीवतोत्यादि । आचार्योपाध्यायानामवर्णवादो बाला एते इत्यादि । एवं कुलगणयोः तत्र कुलस्य एकगुरुकसाधुसमुदायस्य गणस्य अनेकगुरुकसाधुसमुदायस्य उपाध्यायों की, जो सम्यग्ज्ञान-दर्शन और चारित्र से सम्पन्न होते हैं, राग द्वेष या मोह के आवेश से निन्दा करने के कारण अर्थात् असद् भूत दोषों को प्रकट करने रूप अवर्णवाद करने से, ___इसी प्रकार कुल और गण का अवर्णवाद करने से, साधु-साध्वी श्रावक-श्राविका रूप चतुर्विध संध का अवर्णवाद करने से या सम्यक्त्व-ज्ञान-संवर-और तप रूप चार प्रकार के संघ का अवर्णवाद करने से, इसी प्रकार तीर्थंकरों द्वारा प्रतिपादित आचारांग से लेकर दृष्टिवाद पर्यन्त, अंगों के अनुवाद रूप औपपातिक वगैरह उपांगों सहित श्रुत-प्रवचन-आगम का अवर्णवाद करने से, तथा पांच महाव्रतों से उत्पन्न होने वाले क्षमा आदि स्वरूप वाले दशलक्षण क्षमा आदि धर्म का अवर्णवाद करने से, तप और संयम की आराधना करके देवगति प्राप्त करने वाले तथा परिपक्व तप एवं ब्रह्मचर्य से जिन्हें देवायु की प्राप्ति हुई है ऐसे भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक देवों का अवर्णवाद करने से मिथ्यात्व रूप दर्शनमोहनीय पापकर्म का बन्ध होता है। ___ इनमें से तीर्थकरों का अवर्णवाद इस प्रकार होता है-अर्हन्त नहीं हैं-नहीं होते ! वे जानते हुए कैसे भोग-भोगते हैं ! समवसरण आदि रूप प्राभृति का आश्रय लेते हैं ! इत्यादि आचार्यों और उपाध्यायों आदि का अवर्णवाद जैसे-ये बालक हैं। इत्यादि कहना एक ही गुरु के शिष्य जो साधु होते हैं, उनका समूह कुल कहलाता है और अनेक गुरुओं के शिष्यों का समूह गण कहलाता है। उनका अवर्णवाद करने से भी मिथ्यात्व Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५७० तत्त्वार्थसूत्र चाऽवर्णवादः । संघस्य श्रमणादीनां संघस्या-ऽवर्णवादो यथा श्रमणास्तावत् केवलबाह्यशौचाचाराः पूर्वजन्मोपार्जितपापकमोदयजनित केशोल्लुचनाताएन्.दुःखानुभावनः कलहप्रिया असहिष्णवः प्रागवितीर्णदानाः पुनरपि दुःखिता एव भविष्यन्ति इत्यादि रूपोऽवसेयः । एवं श्रमणीनामपि अवर्णवादोऽवसेयः ___एवं श्रावकश्राविकानामवर्णवादो बोध्यः सामान्यतो वा संघस्याऽवर्णख्यापनम् तथाहि गर्दभशगालकाकश्वानादीनामपि समूहः संघ एव भवति तस्मात्को विशेष संघस्येति न किमपि गौरवास्पदं संघ इति । श्रुतस्याऽवर्णवादो यथा श्रुतं तावत् अतिदग्धप्राकृतभाषायां निबद्धं व्रतं कायशोषणप्रायश्चित्तप्रमादोपदेशपुनरुक्ततादोषबहुलं कुत्सितापवादप्रायं वर्तते । इत्यादिरूपो बोध्यः । एवं सर्वतो हिंसादि विरतिलक्षणपञ्चमहाव्रतहेतुकस्य धर्मस्य क्षमादेर्दशलक्षणकस्याऽवर्णवादो यथाऽभ्युदयाऽपवर्गहेतुभूतो धर्मो न प्रत्यक्षादिना प्रमाणेन विषयी क्रियते न वाऽयमप्राणिकोधर्मो ऽस्तीत्यपि वक्तुं शक्यते, नाऽपि पुद्गला धर्मपदवाच्याः सम्भवन्ति धर्मस्य पुद्गत्वाऽसम्भवात् न वाऽत्मपरिणामविशेषो धर्मः सम्भवति तस्याऽऽत्मशब्दपरिणामवाच्यत्वे क्रोधादिमोहनीय का बन्ध होता है। श्रमण आदि के संघ का अवर्णवाद जैसे-इन साधुओं में केवल बाह्य शौच का ही आचार है, पूर्वजन्म में ये पाप उपार्जन करके आये हैं, उसी के कारण केशलोंच आतापना आदि का कष्ट भोगते हैं, ये कलहप्रिय हैं, असहनशील हैं, इन्होंने पूर्वभव में दान नहीं दिया है, आगे फिर दुःख ही भोगेंगे, इत्यादि । ऐसा ही साध्वियों का अवर्णवाद भी समझ लेना चाहिए और श्रावक-श्राविकाओं का भी अवर्णवाद समझ लेना चाहिए। ___अथवा सामान्य रूप से संघ का अवर्णवाद करना, जैसे-गधों, सियारों, काकों और कुत्तों का भी समूह संघ ही कहलाता है ! फिर संघ में क्या विशेषता है ? संध में कुछ भी गौरव की बात नहीं है। श्रुत का अवर्णवाद, जैसे-आगम मूखों की प्राकृत भाषा में लिखा गया है ! व्रत, शरीर शोषण, प्रायश्चित्त, और प्रमाद के उपदेश की पुनरुक्तियाँ उसमें भरी पड़ी हैं | खोटेखोटे अपवाद बतलाये हैं, इत्यादि । पूर्ण रूप से हिंसा आदि से विरति रूप पाँच महाव्रत हेतुक तथा क्षमा आदि दस लक्षणों वाले धर्म का अवर्णवाद इस प्रकार होता है-स्वर्ग और मोक्ष का कारण कहा जाने वाला धर्म प्रत्यक्ष आदि प्रमाणों से नहीं जाना जाता, धर्म अप्राणिक है ऐसा नहीं कहा जा सकता. पुद्गल 'धर्म' इस पद के वाच्य नहीं हो सकते, क्योंकि धर्म पुद्गल नहीं हो सकता । धर्म आत्मा का परिणाम भी नहीं हो सकता, क्योंकि उसे आत्मा का परिणाम कहा Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ afrefनयुक्ति अ० ५ सु. ५ परिणामोऽपि धर्मपदवाच्यः स्यात् इत्यादि रूपो बोध्यः एवं तीव्र मिध्यात्वपरिणामोन्मार्गोपदेशेन धार्मिकजनबुद्धिभेदनसर्वत्र सिद्धदेवाऽनर्था ऽभिनिवेशाऽसमीक्ष्यकारिताऽसंयतजनार्चनादिप्रयोगाः संसारपरिवृद्धि मूलनिदानस्याऽनन्तसंसारानुबन्धिनो मिथ्यात्वस्य पापकर्मणो दर्शनमोहनीयविशेषस्य बन्धहेतवो भवन्ति इति निष्कर्षः । उक्तञ्च स्थानाङ्गे ५ स्थाने २ उद्देशके “पंचहि ठाणेहिं जीवा दुल्लभबोधियत्ताए कम्मं करेंति तं जहा अरहंताणं अवन्नं वदमाणे अरहंतपन्नत्तस्स संघस्स अवणं वदमाणे विपक्कतवबंभचे राणं देवाणं अवण्णं वयमाणे " इति । दर्शन मोहनीयपापकर्मणो वन्धहेतु निरूपणम् ५७१ पञ्चभिः स्थानै जवा दुर्लभ बोधितया कर्म प्रकुर्वन्ति तद्यथा अर्हतामवर्ण वदन् - १ अर्हत्प्रज्ञ प्तस्य धर्मस्याऽवर्णे वदन् २ आचार्योपाध्यायानामवर्ण वदन् - ३ चातुर्वर्णस्य संघस्याऽवर्ण वदन् ४ विपक्व - तपोब्रह्मचर्याणां देवानामवर्णं वदन् ५ इति ||५|| मूल सूत्रम् — 'तिव्वकसायजणियत्तपरिणामेणं चारित्तमोहणिज्जं' छाया - " तीव्र कषायजनितात्मपरिणामेण चारित्रमोहनीयम् - " ॥६॥ तत्वार्थदीपिका - पूर्वसूत्रे मिथ्यात्वरूपदर्शनमोहनीय विशेषपापकर्मबन्धहेतुस्वरूपं प्ररूपजाएगा तो क्रोधादि परिणाम भी धर्म कहलाएँगे । भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक देवों का अवर्णवाद इस प्रकार समझना चाहिए दूसरे बलवान् देव अल्प बल वाले देव को हठात् अपने वश में कर लेते हैं ? उनके नेत्र स्तब्ध रहते हैं - आँखों के पलक नहीं गिरते, वे अत्यन्त असदभूत दोषों को प्रकट करने वाले होते हैं, इत्यादि । इसी प्रकार तीव्र मिथ्यात्व रूप परिणाम से उन्मार्ग का उपदेश करना, जनता की बुद्धि में भेद उत्पन्न करना अर्थात् उसकी श्रद्धा को डिगाना, आवेश के वशीभूत होकर विना सोचेसमझे काम कर बैठना, असंयमी जनों की पूजा करना, ये सब संसार - वृद्धि के मूल कारण, अनन्त संसार को बढाने वाले, दर्शनमोहनीय रूप मिथ्यात्व पापकर्म के बन्ध के कारण हैं । स्थानांगसूत्र के स्थान ५ उद्देशक २ में कहा है- 'पाँच कारणों से जीव दुर्लभ बोधि वाले कर्मों का उपार्जन करते हैं - ( १ ) अरहंतों का अवर्णवाद करने से (२) अर्हत्प्ररूपित धर्म का अवर्णवाद करते से (३) आचार्य और उपाध्याय का अवर्णवाद करने से (४) चार प्रकार के संघ का अवर्णवाद करने से (५) परिपक्व तप एवं ब्रह्मचर्य का फल भोगने वाले देवों का वर्णवाद करने से ॥५॥ सूत्रार्थ – 'तिव्वकसायजणिय' इत्यादि || सूत्र ६ ॥ तीव्र कषाय के उदय से उत्पन्न आत्मा के परिणामों से चारित्रमोहनीय कर्म का बन्ध होता है ॥६॥ Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - ५७२ तत्वार्थको तम् सम्प्रति षोडशानन्ताऽनुबन्धि क्रोधादिकषायवेदनीयहास्यादि नोकषायरूपचरित्रमोहनीयपापकर्मबन्धहेतून् प्ररूपयितुमाह--- "तिव्वकसायजणियत्तपरिणामेणं चारित्तमोहणिज्ज" इति । तीवकषायजनितात्मपरिणामेन-चारित्रमोहनीयं षोडशकषाय नव नोकषायरूपं पापकर्म बध्यते इति तत्र क्रोधमानमाया लोभादीनां कषायाणामुद्यात् विपाकात् तीव्रो यः आत्मनः परिणामविशेष स्तेन चारित्रमोहनीयस्य षोडशविधकषायरूपस्य नवविध नोकषायरूपस्य च पापकर्मणो बन्धो भवतीति भावः ॥६॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व द्यधिकाशीतिपापकर्मसु क्रमशः पञ्च ज्ञानावरण नव दर्शनावरण सातावेदनीय मिथ्यात्वपापकर्मणां बन्धहेतवः प्रतिपादिताः सम्प्रति क्रमप्राप्तस्य चारित्रमोहनीयरूपस्य षोडशकषायनवनोकषायपापकर्मणो बन्धहेतून् प्रतिपादयितुमाह "तिव्वकसायजणियत्त-" इत्यादि । तीव्र कषायात्मजनितपरिणामेन चारित्रमोहनीयरूपं षोडशकषायानवनोकषायाख्यं पापकर्म बध्यते इति तत्र कषन्ति नरकादिदुर्गतौ पातयन्तीति कषाया दुर्गतिपातलक्षणस्वभावा । यद्वा कष्यते संसारे समाकृष्यते आत्मा यै स्ते कषाया यद्वा कषति हिनस्ति विषयकरवालेन प्राणिन इतिकषः संसारः तस्य लाभो यैस्ते कषायाः । कष्यन्ते संसाराटवीगमनाऽगमनादिकण्टकेषु घृष्यन्ते प्राणिनो यैस्ते कषायाः कृष्यते सुख तत्त्वार्थदीपिका --- पूर्वसूत्र में मिथ्यात्वरूप दर्शनमोहनीय पापकर्म के बन्ध के हेतुओं का स्वरूप कहा गया, अब अनन्तानुबंधी क्रोध आदि सोलह कषायों के और हास्य आदि नो कषायों के बन्ध हेतु बतलाते हैं तीव्र कषाय के कारण आत्मा में जो परिणाम उत्पन्न होते हैं, उनसे सोलह प्रकार के कषायवेदनीय और नौ प्रकार के नो कषायवेदनीय चारित्रमोहनीय पापकर्म का बन्ध होता है। तात्पर्य यह है कि क्रोध, मान, माया और लोभ आदि कषायों के उदय से आत्मा में जो तीव्र परिणाम विशेष उत्पन्न होता है, उससे सोलह प्रकार के कषायवेदनीय और नौ प्रकार के नो कषायवेदनीय पाप कर्म का बन्ध होता है ॥६॥ तत्त्वार्थनियुक्ति--पहले बयासी प्रकार के पापकर्मों में से पांच प्रकारके ज्ञानावरणीय, नौ प्रकार के दर्शनावरणीय, साता-असाता वेदनीय और मिथ्यात्व पापकर्मो के बन्धहेतुओं का प्रतिपादन किया गया, अब क्रमप्राप्त सोलह प्रकार के चारित्रमोहनीय और नौ प्रकार के नो कषायमोहनीय पाप कर्म के बन्धहेतुओं का प्रतिपादन करते हैं तीव्र कषाय से उत्पन्न आत्मा के परिणामों से सोलह कषाय और नौ नो कषाय रूप चारित्र मोहनीय पापकर्म का बन्ध होता है। कषन्ति अर्थात् जीव को नरक गति आदि दुर्गति में जो गिराते हैं, उन्हें कषाय कहते हैं। अथवा कष्यते अर्थात् जिनके द्वारा जीव संसार में आकर्षित किया जाता है, वे कषाय । अथवा Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ.५सू.६ चारित्रमोहनीयस्य षोडशकषायनवनोकषायकर्मणोबन्धहेतवः५७३ दुःखादिसस्यफलयोग्या नियते कर्मभूमि यस्ते कषायाः क्रोधमान-माया लोभादय स्तेषामुदयो विपाकः कषायोदयः तस्मात् तज्जन्यो यः क्रोधादेः कषायस्य तीब्रः प्रकृष्टः आत्मनः परिणामोऽवस्थाविशेषः शब्दरूपगन्धस्पर्शादिविषयेषु गाय॑म् ईर्ष्यालुताऽसत्यवादिता वक्रता परस्त्रीरतिप्रियतांदिः तेन चारित्रमोहनीयरूपस्य षोडशकषायवेदनीयनवनोकषायवेदनीयपापकर्मणो बन्धो भवति । तत्र षोडशकषायाः यथा ... __ अनन्ताऽनुबन्धिक्रोधमानमायालोभाः ४ अप्रत्याख्यानि क्रोधमानमायालोमाः-४ प्रत्याख्यानि क्रोधमानमायालोभाः ४ सञ्जन क्रोधमानमायालोमाः ४ इति । तेषा- मुदयो तीव्रपरिणाम श्चारित्रमोहनीयस्य बन्धहेतवो भवन्तीति । तथा नवनोकाषायाः हास्य १ रत्य-२ रति-३ भय-४ जुगुप्सा-५ शोक-६ स्त्रीवेद ७ पुरुषवेद-८ नपुंसकवेदरूपाः-९ तत्र हास्य मोहनीयकर्मोदयतो विवृतमुखेन विधीयमानो-प्रासन दीनाभिलाषित्व कन्दोपहासनाऽतिप्रलापहासशीलतादयो हास्यवेदनीयकर्मबन्धहेतवो भवन्ति १ मोहनीयोदयाद्विषयेषु चित्ताभिरुचि विचित्र परिक्रीडनान्यचित्ताकर्षणाऽनेकविधरमणपीडाऽभावदेशाद्यौत्सुक्य प्रीति कषति-जो विषय रूपी खड्ग में प्राणियों का घात करे वह कष अर्थात् संसार । उसका जिससे आय-लाभ हो सो कषाय । अथवा कष्यते अर्थात् संसार रूपी अटवी में गमन- आगमन रूप कांटों में प्राणी जिनके द्वारा घसीटे जाते हैं, उन्हें कषाय कहते हैं । अथवा कृष्यते अर्थात् जिनके द्वारा कर्म भूमि सुख-दुःख आदि धान्य-फल के योग्य बनाई जाती, है, वे कषाय हैं। क्रोध, मान, माया और लोभ, ये चार कषायोदय से उत्पन्न होने वाला आत्मा का जो तीव्र परिणाम अर्थात् अध्यवसाय है, जैसे रूप रस गन्ध और स्पर्श आदि विषयों में लोलुपता, ईर्षालुता असत्यवादिता, वक्रता, परस्त्री प्रति अनुराग आदि, ऐसे परिणामन विशेष से सोलह कषाय वेदनीय और नौ नो कषायवेदनोय रूप चारित्रमोहनीय कर्म का बंध होता है । इनमें से सोलह कषाय ये हैं - अनन्तानुबंधी क्रोध मान माया लोभ (४), अप्रत्याख्यानी क्रोध मान माया लोभ (४), प्रत्याख्यानावरण क्रोध मान माया लोभ (४), संज्वलन क्रोध मान माया लोभ । इन कषायों का उद्य रूप तीव्र परिणाम चारित्र मोहनीय के बंध का कारण होता है । नौ नोकषाय ये हैं- (१) हास्य (२) रति (३) अरति (४) भय (५) जुगुप्सा (६) शोक (७) स्त्री वेद (८) पुरुष वेद और (९) नपुंसक वेद । (१) हास्यमोहनीय कर्म के उदय से मुहँ फाड़ कर हँसना, दीनाभिलाषित्व, कन्दर्प, उपहासना, अतिप्रलाप, हास शोलता, आदि हास्य वेदनीय कर्म के बन्ध के कारण होते हैं। (२) मोहनीय कर्म के उदय से विषयों के प्रति चित्त की अभिरुचि होना, विविध प्रकार Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थसूत्रे संजननादयश्च रतिवेदनीयकर्मबन्धहेतवो भवन्ति-२ मोहनीयोदयात्समुत्पन्नमनोविकारपररागप्रादुर्भावरतिविध्वंसपापशीलताऽकुशलक्रियाप्रोत्साहनस्त्येयादयः पुनररतिवेदनीयपापकर्मबन्धहेतवो भवन्ति-३ मोहनीयप्रकृतिसमुत्थात्मपरिणामस्वयं भयपरिणामभयोपजनन निष्करुणत्व त्रासादयश्च-भयकर्मबन्धहेतवो भवन्ति-४ यद्धर्माचरणतत्परं चतुर्वर्णकुशलक्रियाचारप्रवणजुगुप्सापरिवादशीलत्वादयो जुगुप्सा कर्मबन्धहेतवो द्रष्टव्याः, [यदा मान सनिमित्तमनिमित्तं वा धर्म प्रति घृणोत्पादः] यदुदया दिष्टवियोगाऽनिष्टसंयोगजनितचित्तोदेकनिजशोकोत्पादशोचनपरदुःखनिर्हेतुक शोकमूलताभिनन्दित्वादयः शोकवेदनीयकर्मबन्धहेतवो भवन्ति-६ ईर्ष्यालुत्वाऽनृतवादित्ववक्रत्वपरदाररतिप्रियतादयः स्त्रीवेदबन्धहेतवः-७ ऋजुसमाचारता मदनोधकषायादिना स्वदाररतिप्रियताऽनीर्ष्यालुतादयश्च पुरुषवेदबन्धहेतवो भवन्ति-८ तीवक्रोधादिना पशूनां मुण्डनरतित्वम्, स्त्री-पुरुषेषुकामसेवनशीलत्वम् शीलवतगुणवतां पाषण्डस्रोब्यभिचारकारित्वम् , तीविषयानुबन्धित्वञ्च नपुंसकवेदबन्धहेतवो भवन्ति -. ९ से क्रीडा करना, दूसरों के चित्त को आकर्षित करना, अनेकविध रमण करना, पीडा का अभाव, देशादि के विषय में उत्सुकता-प्रीति-उत्पन्न करना, आदि कारणों से रति वेदनीय कर्म का बन्ध होता है। . (३) मोहनीय कर्म के उदय से उत्पन्न होने वाले मनोविकार, परराज, प्रादुर्भाव, रतिविध्वंस पापशीलता, अशुभ कृत्यों में प्रोत्साहन, चौर्य आदि अरतिवेदनीय पाप कर्म के बन्ध के कारण होते हैं। (४) मोहनीय कर्म के उदय से स्वयं के प्रति भय का परिणाम उत्पन्न होना, दूसरे को भय उत्पन्न कराना, करना हीनता होना, त्रास पाना या पहुँचाना आदि भय कर्म के बन्ध के कारण हैं। (५) धर्म का आचरण करने में तत्पर श्रमण, श्रमणी श्रावक, श्राविका के कुशल क्रिया के आचरण के प्रति घृणाभाव रखना, उनकी निन्दा करना आदि कारणों से जुगुप्सा कर्म का बन्ध होता है। (६) इष्ट वस्तु का वियोग और अनिष्ट का संयोग होने चित्तमें शोक का उदेक होना, शोक निमग्न रहना, दूसरे को दुःख देना, ष्किारण शोकाकुल बना रहना, इत्यादि कारणों से शोकवेदनीय कर्म का बंध होता है। । (७) ईर्षालुता, असत्य भाषण, वक्रता, परस्त्री लम्पटता आदि से स्त्रीवेद का बंध होता है। (८) सीधा-सरल व्यवहार करने से, स्वस्त्री में रतिप्रियता होने से, ईर्ष्यालुता का अभाव होने से पुरुष वेद कर्म का बन्ध होता है। (९) तीव्र क्रोध आदि से पशुओं के मुंडन में रति होना, स्त्री और पुरुष-दोनों के साथ Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ.५ सू. ६ चारित्रमोहनीयस्य षोडशकषायनवनोकषायकर्मणोबन्धहेतवा५७५ ___ एवं-परमधार्मिकाणां श्रमणानां गर्हणा, धर्माभिमुखानां विघ्नकारित्वम् , देशविरतिजनान्तरायकरणम् , मधु-मद्य-मांसाविरतिगुणदर्शनम्, चारित्रगुणसन्दूषणम्, अचारित्रदर्शनम्, परस्यकषायनोकषायोदीरणश्च, चारित्रगुणोपधातकारिकषाय-नोकषायवेदनीयरूप चारित्रमोहनीयकर्मबन्धहेतवो भवन्तीति भावः । ___उक्तञ्च-व्याख्याप्रज्ञप्तौ भगवती-सूत्रे-"मोहणिज्जकम्मा सरीरप्पभोगपुच्छा ! गोयमा तिव्वकोहयाए, तिव्वमायाए तिव्यमाणयाए, तिव्वलोभए, तिव्वदंसणमोहणिज्जयाए तिव्व-चारित्तमोहणिज्जाए-" इति, मोहनीयकर्म शरीरप्रयोगपृच्छा ? गौतम ! तीवक्रोधतया ---तीवमानतया--तीव्रमायया-तीव्रलोभतया तीव्रदर्शनमोहनीयतया तीव्रचारित्रमोहनीयानिइति-।६॥ मूलसूत्रम् --. “महारंभ महापरिग्गहा-पंचिदिय-वह-मंसाहारेहिं नारगाउए"-॥७॥ छाया-"महारम्भ-महापरिग्रह-पञ्चेन्द्रिय-बध-मांसाहारैारकायुष्कम् ॥ ७॥ तत्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे षोडशकषायवेदनीय-नवनोकषायवेदनीयपापकर्मणां बन्धःहेतवः प्ररूपिताः सम्प्रति-नारकायुष्यकर्मणो बन्धहेतून् प्ररूपयितुमाह-"महारंभमहापरिग्गह-पंचिंदियवहमंसाहारेहिं नारगाउए-" इतिकामभोग सेवन करने की अभिलाष या आदत होना, शील व्रत एवं गुण वलों को तिव्र विषयों के प्रति तीव्र अभिलाषा होना, यह सब नपुंसकवेद के बंध के कारण हैं। तात्पर्य यह है कि परम धर्मनिष्ठ श्रमणों की निन्दा करने से, जो धर्माचरण करनेमें तत्पर हैं उनके धर्माचरण में विघ्न डालने से, देशविरत जनों के धर्मकृत्य में अन्तराय डालने से, मधु, मांस एवं मधका त्याग करने में गुण समझने से, चारित्र गुण को दूषित करने से, कुत्सित चारित्र को सच्चरित्र समझने से और दूसरे के कषायों एवं नो कषायों कीउदीरणा करने से मोहनीय कर्म का बन्ध होता है। भगवानसूत्र में कहा है-मोहनीय कर्म-शरीरप्रयोग के विषय में पृच्छा ? हेगौतम ! तीन क्रोध करने से, तीव्र मान करने से, तीव्र माया सेवन करने से, तीव्र लोभ करने से, तीव्र दर्शनमोहनीय से और तीव्र चारित्र मोहनीय से मोहनीय कर्म बंधता है॥६॥ . सूत्रार्थ-'महारंभमहापरिग्गह' इत्यादि सूत्र ॥७॥ महारंभ, महापरिग्रह, पचेन्द्रियवध और मांसाहार से नरकायु का बन्ध होता है ॥७॥ तवार्थदीपिका-पूर्वसूत्र में सोलह कषायवेदनीय और नो नोकषाय वेदनीय पापकमों के बन्धहेतु प्रतिपादन किये गये, अब नरकायु कर्म के बन्ध के कारणों की प्ररूपणा करते हैं—महान् आरंभ, महान् परिग्रह, पंचेन्द्रिय जीवों का वध और मांसाहार करने से नरकायु का बंध होता है। Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AAKAAMAANrs.nn तत्वार्थसूत्रे महारम्भमहापरिग्रहपञ्चेन्द्रियवधमांसाहारैर्नारकायुष्यकर्म बध्यते। तत्रा-ऽऽरम्भस्तावत् प्राणिपोडाजनकव्यापारः, परिग्रहः खलु क्षेत्र-वास्तु-हिरण्यादिषु ममत्वलक्षणः पञ्चेन्द्रियवधः कुमांसा हारश्च तैर्महताऽऽरम्भेण-महता परिग्रहेण पञ्चेन्द्रियवधेन मांसाहारेण च मांसभक्षणरूपेण नारकायुष्यकर्मबन्धो भवतीति भावः ॥७॥ तत्त्वार्थनियुक्ति:-पूर्व धधिकाशीतिपापकर्मसु क्रमशः पञ्चज्ञानावरण - नवदर्शनावरणाऽसातावेदनीयमिथ्यात्व षोडशकषायवेदनीय नवनोकषायवेदनीयपापकर्मणां बन्धहेतवः प्रतिपादिताः सम्प्रति-क्रमप्राप्तस्य नारकायुष्यस्य पापकर्मणो बन्धहेतून् प्रतिपादयितुमाह---महारंभमहापरिग्गहपंचिंदियवहमंसाहारेहिं नारगाउए-” इति । ___ महारम्भमहापरिग्रहपञ्चेन्द्रियवधमांसाहारैर्नारकायुष्कं कर्म बध्यते । तत्रा-ऽऽरम्भः खलुप्राणातिपातजनको व्यापारो यान्त्रिकादिलक्षणः, महापरिग्रहश्च बाह्याभ्यन्तरवस्तुविषयममत्वलक्षणो धन-धान्य-क्षेत्र-वास्त्वादिविषयः, आरम्भश्च परिग्रहश्चेति, आरम्भपरिग्रहो, महांश्चारम्भो महांश्च परिग्रह इति महारम्भमहापरिग्रहो, पञ्चेन्द्रियवधः मांसाहारः तैः खलु महारम्भ-महापरिग्रहपञ्चेन्द्रियवध-मांसाहारैर्नारकायुष्यकर्मबन्धो भवति । तथाच-प्राणातिपातादिक्रूरकर्मसततप्रवर्तन-परद्रव्यापहरण --विषयातिगार्थ्यकृष्णलेष्याऽभिजातरौद्रध्यानमरणकालता पञ्चेन्द्रियवधमांसाहारादयो नारकायुष्यस्य पापकर्मणो बन्धहेतवो भवन्तीति फलितम् । प्राणियों को पीड़ा पैदा करने वाली प्रवृत्ति आरंभ कहलाती है। क्षेत्र, वास्तु (मकान आदि), हिरण्य स्वर्ण आदि पर पदार्थी में ममत्व होना परिग्रह है। पञ्चेन्द्रिय जीवों को हिंसा और मांसाहार प्रसिद्ध ही हैं। इन चार कारणों से नरकायु कर्म का बंध होता है ॥७॥ तत्त्वार्थनियुक्ति—पूर्वोक्त वयासी पापकर्मप्रकृतियों में से पाँच ज्ञानावरण, नौ दर्शनावरण, असातावेदनीय, मिथ्यात्व, सोलह कषायबेदनीय और नौ नो कषाय वेदनीय पापकर्मों के बन्ध के कारण बतलाये जा चुके हैं । अब क्रमप्राप्त नरकायु पापकर्म के बन्धहेतुओं का कथन किया जाता है महारंभ, महापरिग्रह, पंचेन्द्रिय वध और मांसाहार से नरकायु का बंध होता है । प्राणातिपातजनक व्यापार को आरंभ कहते हैं । धन-धान्य-क्षेत्र-वास्तु आदि बाह्य वस्तुओं में ममत्व होना परिग्रह है। महान् आरंम और महान् परिग्रह महारंभ और महापरिग्रह कहलाता है । इनसे तथा पंचेन्द्रिय जीवों का वधाऔर मांस का भक्षण करने से नरकायु कर्म का बंध होता है । इस कथन का फलितार्थ यह है कि हिंसा आदि क्रूर कर्मों में सदैव प्रवृत्ति करने से, पराये द्रव्य का अपहरण करने से, इन्द्रियविषयों में अन्त्यन्त गृद्धि रखने से, कृष्णलेश्या के कारण उत्पन्न होने वाले रौद्रध्यान से, पंचेन्द्रिय प्राणी के बध से और मांसाहार आदि से नरकायु पापकर्म का बन्ध होता है Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू. ८ नरकगत्याद्यशुभनामकर्मणो बन्धहेतुः ५७७ उक्तञ्च स्थानाङ्गे ४ स्थाने ४ उद्देशके "चउहि ठाणेहिं जीवा णेरइयत्ताए कम्म पकरेंति तं जहा-महारंभयाए महापरिग्गयाए पंचिंदियवहेणं कुणिमाहारेणं-" इति । चतुर्भिःस्थानै जीवा नैरिकतायै कर्म प्रकुर्वन्ति, तद्यथा-महारम्भतया, महापरिग्रहतया, पञ्चेन्द्रियवधेन, कुणिमाहारेण, इति ॥७॥ मूलसूत्रम् -- “जोगवक्कत्तविसंवायणेहिय असुभनामकम्म-" ॥८॥ छाया--"योमवक्रत्वविसंवादनाभ्यां चाऽशुभनामकर्म" ॥८॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे नारकायुष्यस्य पापकर्मणो बन्धहेतवः प्ररूपिताः सम्प्रतिक्रमप्राप्तस्य चतुस्त्रिंशत्प्रकारस्य नरकगत्याद्यशुभनामकर्मणो बन्धहेतून् प्ररूपयितुमाह "जोगवक्कत्तविसंवायणेहिय असुभनामकम्म-" इति । योगवक्रत्व-विसंवादनाभ्यां चा-ऽशुभनामको बध्यते । तत्र-योगः शक्तिरूपआत्मनः करणविशेषः कायवाङ्मनोलक्षणस्त्रिप्रकारकः तस्य-वक्रत्वं कौटिल्यप्रवृत्तिः, यथा-कायेनाऽन्यत्करोति, वचसाऽन्यद् ब्रवीति मनसाऽन्यच्चिन्तयति, इत्येवं रूपा योगवक्रता। विसंवादनन्तु अन्यथाप्रवर्तनम् परवञ्चनम्, निष्फलप्रवर्तनम् , चकारेण-मिथ्यादर्शन-पैशुन्य-चञ्चलचित्तता-कूटभान-तुलाकरण-परनिन्दादिश्च गृह्यते, तैः खलु-कायिकादियोगवक्रत्वविसंवादनादिभिनेरकंगत्यादिचतुस्त्रिंशत्प्रकारकाऽशुभनामकर्मबन्धो भवति ॥८॥ स्थानांगसूत्र के स्थान चौथे, उद्देशक चौथे में कहा है--'चार कारणों से नरकामुकर्म का उपार्जन करते हैं- महा आरंभ करने से, महापरिग्रह से, पञ्चेन्द्रिय के वध से और मांस का भक्षण करने से' ॥७॥ सूत्रार्थ--'योगवकत्तविसंवायणे.' इत्यादि ॥८॥ योगों की वक्रता और विसंवाद से अशुभ नाम कर्म का बन्ध होता है ॥८॥ तत्त्वार्थदीपिका-पिछले सूत्र में नरकायु पापकर्म के बन्ध के कारणों की प्ररूपणा की गई; अब क्रमप्राप्त चौतीस प्रकार के अशुभ नाम कर्म के बन्ध हेतुओं की प्ररूपणा करते हैं योग की वक्रता और विसंवाद से अशुभ नाम कर्म का बन्ध होता है। योग का अर्थ है आत्मा की एक विशेष शक्ति जो करणरूप होती है। उसके तीन प्रकार हैं-मन, वचन, और काय उसकी वक्रता का मतलब है कुटिलता पूर्वक प्रवृत्ति । जैसे मन से कुछ सोचना, वचन से कुछ ओर ही कहना और काय से अन्य ही प्रकार की प्रवृत्ति करना इसे योगवक्रता कहते हैं। विसंवाद का आशय है-अन्यथा प्रवृत्ति करना, दूसरे को ठगना । सूत्र में 'च, पद का जो प्रयोग किया है, उससे मिथ्यादर्शन, पैशुन्य, चंचलचित्तता, झूठा तोलना-नापना, और दूसरों की निन्दा आदि का ग्रहण किया गया है। इन योगवक्रता और विसंवाद आदि कारणों से नरकगति आदि चौतीस प्रकार का अशुभ नाम कर्म बंधता है ॥८॥ Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६७८ . तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व तावत्-नारकायुष्यस्य पापकर्मणो बन्धहेतुतया बहारम्भबहुपरिग्रहपञ्चेन्द्रियवधकुणिमाहाराः प्रतिपादिताः सम्प्रति-क्रमप्राप्तस्य नरकगत्यादिचतुत्रिंशत्प्रकारकाअशुभनाकर्मणां बन्धहेतुतया योगवक्रता विसंवादनादिकं प्रतिपादयितुमाह-जोगवक्कत्तविसंवायणेहिय अमुभनामकम्म-" इति । योगवक्रत्वविसंवादनाभ्याञ्चाऽशुभनाम कमबध्यते । तत्र-कायवाङ्मनोलक्षणत्रिविधयोगगतं वक्रत्वम्-कुटिलतया प्रवृत्तिः, स्वगतयोगता योगवक्रतोच्यते । विसंवादनन्तु-अन्यथा प्रवर्तनम् सत्यवदभ्युपगमे तदपर्वोपाये व्यस्थापनं परगतं बोध्यम् । तत्र-कायस्य तावत् कुब्ज-वामननिकृष्टाङ्गप्रत्यङ्गावयवनयननिकोचननासिकाभङ्गमलव्याधिविदूषकस्त्रीपुरुषभृत्यमृतकाद्याकारैर सद्भावनरूपा वक्रताऽवसेया । वाग्वक्रता तु मायापूर्वकं जल्पनम् मनोवक्रता पुनः—स्वान्ते-ऽन्यदेवनिश्चित्य लोकसमाजपूजासत्कारादिमिच्छां कुर्वन् वाचा-ऽन्यदेव समाचरति, कायेनाऽन्यदेव चेष्टते इत्येवं रीत्या स्वविषयैव कायादियोगवक्रता बोध्या । विसंवादनं पुनः परविषयमन्यथैव प्रवर्तनरूपम् निर्देष्टुमित्यस्य विवक्षितस्यार्थस्य यथावस्थितस्वभावस्य नैष्फल्यविधानमवसेयम् । पितापुत्रयोर्वा प्रीतिशालिनोः परस्परं प्रीतिभेदोत्पादनं विसंवादनं बोध्यम्। एवं-चकारात् मिथ्यादर्शनमायिकप्रयोगपैशुन्यचञ्चलचित्तता कटमानतुलाकरण सुवर्णा तत्त्वार्थनियुक्ति-पहले बतलाया जा चुका है कि महा आरंम, महा परिग्रह, पंचेन्द्रिय वध और मांसाहार से नरक की आयु का बन्ध होता है । अब अनुक्रम से प्राप्त नरकगति आदि चौतीस प्रकार के नाम कर्म के बन्ध के कारण कहते हैं--- योगों की वक्रता और विसंवाद करने से अशुभ नाम कर्म का बंध होता है । काय, वचन और मन, ये तीन योग हैं इनकी वक्रता अर्थात् कुटिलता पूर्ण प्रवृत्ति को योग वक्रता कहा गया है । अन्यथा प्रवृत्ति को विसंवाद कहते हैं। योग वक्रता स्वगत होती है, विसंवादन परगत होता है । काय की वक्रता कुब्ज (कुवड़ा), वामन, (वौना), निकृष्ट अंग-प्रत्यंग, नयनों का संकोचन, नासिकाभंग, मल, व्याधि, विदूषक स्त्री-पुरुष, मृतक आदि के आकारों द्वारा अयथार्थ को को प्रकट करना है । कपटपूर्वक बोलना वचन की वक्रता है । चित्त में अन्य बात सोचकर लोक या समाज में पूजा-प्रतिष्ठा या आदर-सन्मान आदि पाने की अभिलाषा से वचन द्वारा कुछ अन्य ही कहना और शरीर से दूसरे ही प्रकार का आचरण करना मन की वक्रता है। इस प्रकार काय योग आदि की वक्रता स्वविषयक ही होती है। विसंवादन का सम्बन्ध दूसरे के साथ होता है । उस का अर्थ है अन्यथा प्रवृत्ति । जो बात सत्य है उसे असत्य कहकर दिखलाना विसंवाद है । अथवा अत्यन्त स्नेहशील पिता और पुत्र के बीच भेद उत्पन्न कर देना-उन के स्नेह को भंग कर देना विसंवादन कहलाता है । सूत्र में ग्रहण किये हुए'च' पद से मिथ्यादर्शन, मायिक प्रयोग, पैशुन्य, चंचलचित्तता, Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पोलिनियुक्तिश्च अ५ सू. ८ नरकगत्याधशुभनामकर्मणो बन्धहेतुः ५७९. दिप्रतिरूपकत्वानुष्ठानकूटसाक्ष्यादयश्च चतुस्त्रिंशत्प्रकारस्य नरकगति-१ तिर्यग्गतिनामै-२ केन्द्रिय-३ द्वीन्द्रिय-४ त्रीन्द्रिय-५ चतुरिन्द्रियजातिनाम-६ न्यग्रोधपरिमण्डल-७ सादि-८ कुन्ज-९ वामन-१० हुण्ड-११ संस्थाननामा-११ऽवज्रर्षभनाराच-१२ नाराचा-१३ ऽर्धनाराच-१४ कीलिका-१५ सृपाटिका-संहननामा-१६ ऽप्रशस्त-रूप-१७ रस-१८ गन्ध-१९ स्पर्शनाम-२० नारकगत्यानुपूर्वी-२१ तिर्यग्गत्यानुपूर्वीनामो-२२ पघातनामा-२३ ऽप्रशस्तविहायोगतिनाम-२४ स्थावरनाम-२५ सूक्ष्मशरीरनाम-२६ ऽपर्याप्तकनाम-२७ साधारणशरीरनामा-२८ ऽस्थिरनामा-२९ ऽशुभनाम-३० दुर्भगनाम-३१, दुःस्वरनाम-३२ अनादेयनामा-३३ ऽयशःकीर्तिनाम-३४ रूपाऽशुभनामकर्मणो बन्धहेतवो भवन्ति । उक्तञ्च व्याख्याप्रज्ञप्तौ श्रीभगवतीसूत्रे ८-शतके ९-उद्देशके-"असुभनामकम्मा सरीरपुच्छा ? गोयमा ! कायअणुज्जुययाए, जाव विसंवायणाजोगेणं असुभनामकम्मा जाव पोगबंधे-" इति । ___ अशुभनामकर्मशरीरपृच्छा ? गौतम ! कायाऽनृजुतया, यावद्-विसंवादनायोगेना-ऽशुभनाम कर्म, यावत्प्रयोगबन्धः इति । तत्र-प्रथमयावत्पदेन भाषानृजुतया भाषानृजुतयेति संग्राह्यम्, द्वितीययावत्पदेन शरीरादिसंग्राह्यम् ॥८॥ कूटमान-तुलाकरण अर्थात् कम-ज्यादा नापना- तोलना, किसी भी एक बस्तु में दूसरी वस्तु की मिलावट करना और झूठी साक्षी देना आदि समझ लेना चाहिए । इन कारणों से चौतीस प्रकार के अशुभ नाम कर्भ का बंध होता है । वे चौतीस प्रकार इस प्रकार से हैं (१) नरक गति (२) तिर्यंचगति (३) एकेन्द्रियजाति (४) द्वीन्द्रिय जाति (५) त्रीन्द्रिय जाति (६) चतुरिन्द्रिय जाति (७) न्यग्रोध परिमंडल (८) सादि (९) कुञ्ज (१०) वामन और (११) हुण्ड संस्थान (१२) अर्धवर्षभनाराच संहनन (१४) नाराच संहनन (१४) अर्धनाराच संहनन (१५) कीलिकासंहनन (१६) सृपालिका संहनन (१७) अप्रशस्त रूप (१८) अप्रशस्तरस (१९) अप्रशस्त गन्ध (२०) अप्रशस्त स्पर्श (२१) नरक गत्यानुपूर्वी (२२) तिर्यग्गत्यानुपूर्वी (२३) उपघात नाम (२४) अप्रशस्त विहायोगति (२५) स्थावर नाम (२६) सूक्ष्म नाम (२७) अपर्याप्तक नाम (२८) साधारण नाम (अस्थिर नाम (३०) अशुभ नाम (३१) दुर्भग नाम (३२) (३३) अनादेयनाम और (३४) अयशः कीर्तिनाम ।। श्री भगवति सूत्र में शतक ८ उद्देशक ९ में कहा है-अशुभनाम कर्म के विषय में प्रश्न ? उसका उत्तर यह है-गौतम ! काय की ऋजुता न होने से अर्थात् वक्रता होने से यावत् विसंवादना योग से अशुभनाम कर्म का बन्ध होता है। इस जगह पहले जो 'जाव' शब्द आया है, उससे भाषा की ऋजुता न होना और मन की ऋजुता न होना अर्थात् वचन और मन की वक्रता को ग्रहण करना चाहिए तथा दूसरे 'जाव' शब्द से शरीर आदि को समझ लेना चाहिये । सूत्र ॥८॥ Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वासूचे मूलम्-अहिं मयहाणेहिं नीया गोयकम्मं ॥ सूत्र ९॥ छाया--अष्टभिर्मदस्थानींचैर्गोत्रकर्म ॥ सूत्र ९ ॥ तत्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे चतुस्त्रिंशत्प्रकारकाणां नरकगत्यापशुभनामकर्मणां बन्धहेतुसया कायादियोगवक्रता-विसंवादनादयः प्ररूपिताः सम्प्रति क्रमप्राप्तस्य नीचैर्गोत्रस्य कर्मणो बन्धहेतून् प्ररूपयितुमाह-"अट्टहिं मयहाणेहिं" इत्यादि । अष्टभिः-अष्टसंख्यकैः मदस्थानैः मदानां अहङ्कालरूपाणां स्थानानि आश्रयरूपाणि मदस्थानानि तैः नीचैर्गोत्रकर्मणो बन्धो भवति, तानि मदानि, जाति- कुल-बल-रूप-तपः श्रुतिलाभैश्चर्यरूपाणि भवन्ति, एतैः कारणभूतैर्नीचैर्गोत्रकर्मबन्धो भवतीति भावः ।। सूत्र-९ ।। तत्वार्थनियुक्तिः-पूर्व द्वचधिकाशीतिप्रकारकपापकर्मसु क्रमशः पञ्चज्ञानावरणनवदर्शनावरणमिथ्यात्वषोडशकशाय, नवनोकषायनारकायुष्यनरकगत्यादिचतुस्त्रिंशत् प्रकारा-ऽशुभनामकर्मणां बन्धहेतवः प्रतिपादिताः संम्प्रति-क्रमप्राप्तस्य नीचैर्गोत्रस्य कर्मणो बन्धहेतून् प्रतिपादयितुमाह "अहिं मयहाणेहि" इत्यदि० । अष्टभिः अष्टसंख्यकैः जातिमदादिभिर्मदस्थानः मदानाम् अहङ्काराणां स्थानानि आश्रयभूतानि, तै; कारणभूतैर्नीचै गोत्रं कर्म बध्यते, तानि-जाति कुल-बल-रूप-तपः-श्रुत-लाभैश्वर्य विषयाणि भवन्ति, तत्र जातिमदेन अहं सर्वोत्तमजातीयः, इत्येवं जात्यहंकारेण १, कुलमदेन 'अट्ठर्हि मयहाणेहिं नीया' इत्यादि ॥सूत्र-९॥ सूत्रार्थ-आठ प्रकार के मदस्थानों से अर्थात् मदकारणों से नीच गोत्र का बन्ध होता है। तत्त्वार्थदीपिका--पूर्वसूत्रमें चौतीस प्रकार के नरक गत्यादि अशुभकर्म के बन्ध के हेतु रूप से कायादियोंगों की वक्रता तथा विसंवादनादि की प्ररूपणा की गई है । अब क्रमप्राप्त नीच गोत्र कर्म बन्ध के कारणों को कहते हैं-'अट्टहिं मयहाणेहिं, इत्यादि । ___ अष्ट प्रकार के मदस्थानों से अर्थात्-जाति, कुल, बल, रूप, तप, श्रुत, लाभ और ऐश्वर्य, इन आठों के विषय में अहङ्कार करने से नीच गोत्रकर्म का बन्ध होता है ॥९॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-पूर्व सूत्रमें बयासी प्रकार के पाप कर्मों में क्रम से पांच ज्ञानावरण, नौ दर्शनावरण, मिथ्यात्व, सोलह कषाय, नौ नो कषाय, नरकायु नरक गति आदि चौतीस प्रकार के अशुभ नाम कर्म के बंध के कारणों का प्रतिपादन किया, अब यहां क्रम प्राप्त नीच गोत्र कर्म बंध के कारणों का प्रतिपादन किया जाता है-"अट्टहिं मयहाणेहिं" इत्यादि--- आठ प्रकार के जाती मद आदी मदस्थानों से अर्थात् जाति आदि आठों के विषय में अहंकार करने से नीच गोत्र कर्म का बन्ध होता है । वे आठ इस प्रकार हैंजाती, कुल, बल, रूप, श्रुत, लाभ और ऐश्वये । जसे-जातिमदसे-मैं सब से मातृपक्षरूपजाती में ऊँचा हूँ, इस प्रकार जाति सम्बन्धी अहंकार से १ कुल मदसे मेरा पितृपक्ष Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ. ५ सू. ९ नीचैगोंत्रकर्मणो बन्धहेतुनिरूपणम् ५८१ मम - सर्वोत्तमं कुलमित्येवं कुलाभिमानेन २ बलमदेन अहं सर्वापेक्षया विशिष्टशक्तिशाली' इत्येवं शक्त्यहंकारेण ३. रूपमदेन - सौन्दर्याहङ्कारेण ४ तपोमदेन - ' अहमुग्रतपस्वी' इत्येवं तपस्यादर्पेण ५. श्रुतमदेन, - विद्याज्ञानाभिमानेन - ' अहमेव लाभवान्' इत्यभिमानेन ७. ऐश्वर्यमदेन सम्पत्तिदर्पेण ८. एतैरष्टभिः - मदस्थानैः मदकारणैः नीचगोत्रस्य कर्मणो बन्धो भवति । उक्तञ्च–व्याख्याप्रज्ञप्तौ श्री भगवती सूत्रे - ८ शतके ९. उद्देश के ' जाइमएणं - कुलमपणं बलमरणं, जाव इस्सरियमणं - णीयागोयकम्मा सरीरजाव पओगवंधे" इति । जातिमदेन-कुलमदेन-बलमदेन यावदैश्वर्यमदेन नीचैर्गोत्रकर्म शरीरयावत्प्रयोग-बन्धः इति । यावत्पदेन - रूपमदेन, तपोमदेन, श्रुतमदेन, लाभमदेन, इति संग्राह्यम् एवञ्च - जातिमदकुलमद, बलमद, रूपमद, तपोमद, श्रुतमद, लाभमदेवयमदैः खलु नीचैगोत्रकर्मबन्धो भतीति भावः ॥ सू० ९ ॥ मूलसूत्रम् - दाणादीणं विग्धकरणेणं अंतराइयकम्मं " ॥ सूत्र- १० ॥ छाया दानादीनां बिघ्नकरणेना - ऽन्तरायकर्म - ॥ १० ॥ " तत्वर्थदीपिका -- पूर्वसूत्रे ज्ञानावरणादिद्वयधिकाशीति--प्रकारकपापकर्मनु क्रमप्राप्तस्य नीचैर्गोत्रस्य कर्मणो बन्धहेतवः प्ररूपिताः सम्प्रति - अन्तिमस्याऽन्तरायकर्मणो बन्धहेतून् प्ररूपयितुमाह – “दाणादीर्ण" इत्यादि । दानादीनाम् — दान - लाभ - भोगोपभोग - वार्याणाम् वंश सर्वश्रेष्ठ है मैं उत्तम वंशज हूँ, इस प्रकार के कुल सम्बन्धी अहंकार से २ बछ मद से मै सबकी अपेक्षा से शक्तिशाली व्यक्ति हूँ, इस प्रकार बल का अहंकम करने से ३, रूपमदसे - मेरा रूप सौन्दर्य दिव्य है, इस प्रकार रूपका अहङ्कार करने से ४, तप मदसेमैं उग्रतपस्वी हूँ मेरे से - उग्रतपस्या कौन कर सकता है ? इस प्रकार तप के अहंकार से ५, श्रुत मद से-मैं सब आगमों का ज्ञाता हूँ मेरा ज्ञान विशाल है, इस प्रकार श्रुत सम्बन्धी अहंकार से ६, लाभ मद से लाभ ही लाभ होता है जो बस्तु चाहता हूँ मुझे ऊसी बस्तु का लाभ हो जाता है, इस प्रकार लाभ के अहङ्कार से ७, इसी प्रकार - ऐश्वर्य मदसे-ऐश्वर्य अर्थात् अधिकार पदवी परिवार ऋद्धिआदि संपत्ति मेरे अनुपम और बिशाल है, इस प्रकार ऐश्वर्य सम्बन्धी अहङ्कार करनेसे ८, अर्थात् इन आठ प्रकार के मद - अहंकार से जीव के नीच गोत्र कर्म का बन्ध होता है, इसी विषय में भगवती सूत्र शतक ८ वें के ९ नौवें ऊद्देशे में भगवान् ने ऐसा ही कहा है | सूत्र - ||९|| '' दाणादी विग्धकरणेणं' इत्यादि सूत्रार्थ - दान आदि में विघ्नडालने से अन्तराय कर्म का बन्ध होता है ॥ तत्वार्थदीपिका - पूर्वसूत्र में ज्ञानावरणीय आदि बयासी प्रकार के पापकर्मों में से क्रमप्राप्त नीच गोत्र कर्म के बन्ध के कारणों का प्ररूपण किया गया, अब अन्तिम कर्म अन्तरायके बन्ध के कारणों का प्ररूपण किया जाता है-. दान आदि अर्थात् दान लाभ भोग, उपभोग, और वीर्य में विघ्न डालने से बाधा पहुंचाने Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५८२ तत्वार्यसूचे विश्वकरणेन-विहननेन विघ्नसम्पादनेनाऽन्तरायकर्म बध्यते । तथाच-दान लाभ-भोगोपभोगवोर्याणां विघ्नसम्पादनमन्तरत्यकर्म बन्धहेतुर्भवतीति भावः ॥ १० ॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः - पूर्व क्रमशो ज्ञानावरणादिकर्मणामेकाशीतिप्रकाराणां बन्धहेतवः प्रति पादिताः, सम्प्रत्यन्तिमस्याऽन्तरायकर्मणो बन्धहेतून् प्रतिपादयितुमाह “दाणादीण-" इत्यादि । हानादीनां-दानलाभभोगोपभोगवीर्याणां विघ्नकरणेन-विनसम्पादनेना-ऽन्तरायकर्मबन्धो भवति । तत्र-दानं तावद्देयवस्तुनस्त्यागः प्रतिविशिष्टपरिणामपूर्वकं स्ववस्तुनि परस्वत्वोत्पादनम् , तस्यैव दीयमानस्य वस्तुनः प्रतिग्रहीत्रा गृह्यमाणत्वे-आदानरूपो लाभः इत्युच्यते, २ केषामपि वस्तूनां ग्रहणम् आत्मसात्करणम्-भोगः ३ तेषामेव वस्तूनामसकृद्वारंवारं ग्रहणमुपभोगः ४ यदेकवारमेव भुज्यते, यथा--ऽज्ञानादिकम्, तद्भोगः यत्पुनर्वारंवारमप्युपभुज्यते यथा--वस्त्रादिकम् तदुपभोग इत्युच्यते ।। विशिष्टचेष्टास्वरूपात्मनो बलपरिणामविशेषो वीर्यम् इच्युच्यते-५ एतेषाञ्च-दानलाभभोगोसे अन्तराय कर्मका बंध होता है । आशय यह है, कि दान, लाभ, भोग उपभोग और वीर्य में वोनडालना अन्तराय कर्म के बन्ध का कारण है ॥१०॥ तत्वार्थनियुक्ति-इससे पहले ज्ञानावरणीय आदि बयासी प्रकार के पाप कर्म के बन्धके बन्ध हेतुओं का प्रतिपादन किया जाचुका है, अब अन्त में बचे हुए अन्तराय कर्मबन्धके हेतुओं का प्रतिपादन करने के लिए कहा है-दान लाभ, भोग, उपभोग और वीर्य, में विघ्नडालने से अन्तराय कर्म का बंध होता है। अपनी वस्तु अपनी सत्तात्यागपूर्वक किसी को देना उसे दान कहते हैं १ किसी वस्तु की प्राप्ती होना उसे लाभ कहते हैं २ जो एक बार भोग में आबे वह भोग कहलाता है जैसे-आहारआदि ३, जो वार वार भोग में आ सके वह उपभोग है-जैसे वस्त्रादि ।४। धर्मादि करने में उत्साह रखना यह वीर्य है ।५। इन दानादि पांचों में विघ्न डालने से अन्तराय कर्म का बन्ध होता है। . इन दान, लाभ, भोग, उपभोग और वोये में विघ्न डालना अन्तराय कर्म के बंध का कारण है। जिस कर्म के उदय से दान देने योग्य वस्तु का भी दान नहीं दे सकता वह वह दानान्तराय कर्म कहलाता है । जिस कर्म के उदय से ग्रहण करने वाला ग्राह्य वस्तु को ग्रहण करने में असमर्थ होता है, वह लाभान्तराय कर्म है । जिस कर्म के उदय से अशन आदि का भोग करने में समर्थ होने पर भी जीव भोग नहीं सकता वह भोगान्तराय कर्म है । जिस कर्म के उदय से वस्त्र आदि का उपभोग करने में समर्थ हो कर भी जीव उसका उपभोग न कर सके, वह उपभोगान्तराय कर्म कहलाता है। जिस कर्म के उदय से जीव में वीर्य-उत्साह-पराक्रम नहीं होना, वह वीर्यान्लराय कर्म समझना चाहिये । Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू. १० अन्तरायकर्मणो वन्धहेतुनिरूपणम् ५८३ पभोगवीर्याणां विघ्नकरणमन्तरायं कर्म येन--येन कर्मणा दातादेयमपि वस्तु न ददाति तं तमुपायं दातुरापादयति तत्कर्म दानान्तरायकम् १ एवं-येन-येनोपायेन कर्मणाऽऽदेयं वस्तु प्रतिग्रहीता न लभते तल्लाभान्तरायम् २ एवं--येन येन कर्मणाऽज्ञानादिवस्त्रादिभोगोपभोगानुभवनसमर्थोऽपि भोक्तु मुपभोक्तञ्च न पारयति तद्भोगोपभोगान्तरायम् ।३।४।। ___ एवं येन येन कर्मणा वीर्यमुत्साहः-पराक्रमो न भवति तत्तकर्म वीर्यान्तरायम्-यथायथाऽनुष्ठानेन दानादिषु विघ्नमुत्पद्यते तथा-तथा ऽनुष्ठानेना-ऽन्तरायस्य कर्मणो बन्धो भवतीति भावः तथाच-दानलाभभोगोपभोगवीर्याणां विघ्नकरणमन्तरायकर्मबन्धहेतुर्भवतीति फलितम् उक्तञ्च-व्याख्याप्रज्ञतौ श्रीभगवंतीसूत्रे ८ शतके ९ उद्देशके–'दाणंतराएणं. लाभंतराएणं, भोगंतराएणं, उवभोगतराएणं वीरियंतराएणं अंतराइयकम्मा सरीप्पओगबंधे-" इति । दानान्तरायेण-लाभान्तरायेण-भोगान्तरायेणो-पभोगान्तरायेण वीर्यान्तरायेणा-ऽन्तरायकर्म शरीरप्रयोगबन्धः इति । एवञ्चा-ऽन्तरायशब्दस्य विघ्नकरणाऽर्यंतया दानान्तराय, लाभान्तराय-भोगान्तरायोपभोगान्तराय-वीर्यान्तरायाः पञ्चा-ऽन्तरायकर्मबन्धहेतवो भवन्तीति बोध्यम् ॥सू० १०॥ मूलम्--रयण-सक्कर-वालुय-पंक-धूम-तम-तमतमप्पभा-सत्त नरगभूमीओ घणोदहि-घणवाय-तणुवाया-गासपइटिया अहो-अहो पिडुला ॥सूत्र-११॥ छाया रत्न-शर्करा-वालुका-पक-धूम-तम-स्तमस्तमःप्रभाः सप्तनरकभूमयोघनोदधि धनबात-तनुवाता-ऽऽकाशप्रतिष्ठिता अधोऽधः पृथुला ॥सूत्र ११॥ फलितार्थ यह है कि दान, लाभ, भोग, उपभोग और वीर्य में विघ्न उपस्थित करने से अनुक्रम से दानान्तराय आदि का बन्ध होता है । व्यख्याप्रज्ञप्ति श्री भगवतीसूत्र में शतक ८, उद्देशक ९ में कहा है-दान में अन्तराय करने से, लाभ में अन्तराय करने से भोग में अन्तराय करने से उपभोग में अन्तराय करने से और वीर्य में अन्तराय करने से अन्तराय कर्म का बन्ध होता है अन्तराय शब्द का अर्थ हैं-विघ्न डालना। इस प्रकार दानान्तराय लाभन्तराय भोगान्तराय उपभोगान्तराय और वीर्यान्तराय ये पांच अन्तराय कर्म के बंध के कारण हैं ॥१०॥ सूत्रार्थ - 'रयण-सक्कर०' इत्यादि ॥१० ११॥ सात नरक भूमियां हैं जैसे--१ रत्नप्रभा, २ शर्कराप्रभा, ३ वालुकाप्रभा, ४ पङ्कप्रभा, ५ धूमप्रभा, ६ तमःप्रभा, ७ तमस्तभः प्रभा । ये सातों भूमियां घनोदधि, धनवात, तनुवात और आकाश, इनपर टिकी हुई हैं नीचे नीचे उत्तरोत्तर चौड़ी होती जाती हैं अर्थात् तमस्तमः प्रभा सातवीं पृथिवी उपर की छहो पृथिवियों से चौडी हैं ।।१० ११॥ Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५८४ wwwwww wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww तत्वार्थसूत्र तत्वार्थदीपिका--पापाधिकारात्-तत्फलभोगदुःखविपाकस्थानतया रत्नप्रभादिसप्तनरकभूमीः प्ररूपयितुमाह-"रयणसक्कर" इत्यादि । रत्न-१-शर्करा-२-वालुका-३-पङ्क-४-धूम५-तम-६-तमस्तमः-प्रभा-७, सप्त नरकभूमयो, घनोदधि-धनवात-तनुवाता-ऽऽकाशप्रतिष्ठिताः, अधोऽधः पृथुलाः। तत्र-द्वन्द्वान्ते श्रूयमाणस्य प्रभापदस्य प्रत्येकमभिसम्बन्धात् रत्नप्रभयासहचरिता युक्ता पृथिवीरत्नप्रभोच्यते १, एवं शर्कराप्रभया सहचरिता युक्ता पृथिवी शर्कराप्रभा २, वालुकाप्रभया सहचरिता-युक्ता पृथिवी वालुकाप्रभा ३, पङ्कप्रभया सहचरिता-युक्ता पृथिवी पङ्कप्रभा ४, धूमप्रभया सहचरिता-युक्ता भूमिधूमप्रभा५, तमःप्रभया सहचरिता-युक्ता पृथिवी तमः प्रभा उभ्यते, ६, तमस्तमः प्रभया सहचरिता-युक्ता पृथिवी च तमस्तमः प्रभो-च्यते ७, भूमिग्रहणेन यथा-देवलोकाः भूमिमनाश्रित्यैव स्थिताः सन्ति, न तथा नैरयिकावासाः भूमिमनाश्रित्य स्थिताः अपितु-भूमिमाश्रित्यैव स्थिताः सन्तीति प्रतिपाद्यते । तासाञ्च सप्तभूमीनामाधारज्ञानार्थ घनोदधिधनवातादिग्रहणं कृतम्, घनोदधिश्च घनवातश्च तनुवातश्चा-ऽऽकाशञ्चेति घनोदधिधनवाततनुवाताकाशानि तेषु प्रतिष्ठिताः अवस्थिता यास्ता घनोदधिधनवाततनुवाताऽsकाशप्रतिष्ठिताः अधोऽधः अधस्त्वमाश्रित्य उत्तरोत्तरपृथुला विस्तीर्णाः सन्ति ॥सूत्र ११॥ तत्त्वार्थदीपिका—यहां पापतत्त्व का प्रकरण होने से पाप के फल भोग दुःखविपाक का स्थानभूत होने से रत्नप्रभा आदि सात नरकभूमियों की प्ररूपणा की जाती है 'रयण.' इत्यादि रन्नप्रभा १ शर्कराप्रभा २ वालुकाप्रभा ३, पङ्कप्रभा ४ धूमप्रभा ५ तमःप्रभा ६, तमस्तमःप्रभा ७ ये सातों नरकभूमियां घनोदधि धनवात तनुवात आकाश पर प्रतिष्ठित हैं। ईन सात पृथिवियों के नाम रत्नप्रभा आदि जो हैं वह इस प्रकार से सार्थक हैं, जैसे रत्नों की प्रभा से सहचरित अर्थात् युक्त होने से प्रथम पृथिवी का नाम रत्नप्रभा है. १, शर्करा अर्थात् छोटे छोटे कंकरों के जैसी प्रभावाली होने से दूसरी पृथिवी का नाम शर्कराप्रभा है २ । वालुकाकी प्रभा से युक्त होने से तीसरी पृथिवी का नाम वालुकाप्रभा है ४ । पङ्क अर्थात् कीचड से युक्त होने से चौथी पृथिवी का नाम पङ्कप्रभा है ४ । जहाँ धूम-धूओं जैसी प्रभा है इस कारण पांचवीं पृथिवी का नाम धूमप्रभा है ५, जहां अन्धकार छाया हुआ रहता है उस छठी पृथिवी का नाम तमःप्रभा है ६, जहां निबिड अर्थात् घनघोर अन्धकार छाया रहता है इस कारण सातवीं पृथिवी का नाम तमस्तमःप्रभा है, ७। यहां भूमि शब्द ग्रहण इसलिये किया गया है कि जिस प्रकार देवलोक, भूमि के आश्रय के बिना अपने स्वभाव से टिके हुए हैं उसी प्रकार नरकावास भूमि के आश्रय के विना नहीं टिका हुआ हैं। इन सात भूमियों के आधारभूत घनोदधि धनवात तनुवात और आकाश ये चार हैं वे सातों भूमियां एक एक से आगे आगे पृथुलचौड़ी होती गई हैं। अर्थात् सप्तम. पृथिवी उपरकी छहों पृथिवी से चौड़ी होती है ॥सू० ११॥ Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ. ५ सू. ११ रत्नप्रभादिसप्तभरकभूमिनिरूपणम् ५८५ तत्वार्थनियुक्ति:--जीवाजीवादिनवतत्त्वेषु क्रमप्राप्तस्य पापतत्त्वस्यास्मिन् पञ्चमाध्याये प्ररूपितत्वेन तत्प्रस्तावत् दुःखविशेषरूपतत्फलभोगतीविपाकस्थानतया रत्नप्रभादिसप्त नरकभूमीः प्ररूपयितुमाह- "रयणसक्कर" इत्यादि। रत्न--शर्केरा-वालुका-पङ्क-धूम-तमस्तमः प्रभाः सप्त नरकभूमयो घनोदधिधनवाततनुवाताकाशप्रतिष्ठिताः अधोऽधः पृथुलाः सन्ति । तत्र-प्रभाशब्दस्य प्रत्येकमन्वयेन रत्नप्रभाशर्कराप्रभा-वालुकाप्रभा-पङ्कप्रभा-धूमप्रभा-तमः प्रभा-तमस्तमः प्रभा इत्येताः सप्त पृथिव्योभूमयो घनोदधिधनवाततनुवाताकाश प्रतिष्ठिताः । तथाहि-सर्वाध आकाशं, तदुपरि तनुवातः, तदुपरि घनवातः, तदुपरिघनोदधिः, तस्योपरिसप्तमी तमस्तमप्रभापृथिवीप्रतिष्ठिता वर्तते । एवं तमस्तमःप्रभापृथिव्याउपर्यपि-आकाशतनुवातधनवातघनोदधयो वर्तन्ते । तदुपरि षष्ठी तमःप्रभा पृथिवी प्रतिष्ठिता वर्तते । एवमेकैकशः प्रत्येकं पृथिव्या अन्तराले आकाशादयः सन्ति । ताः सप्तापि रत्नप्रभादिभूमयः पराऽपराः अधोऽधो-धस्ताद्वर्तन्ते, उत्तरोत्तरञ्च पृथुतराः विशालाः सन्ति । यथा-रत्नप्रभापेक्षया शर्कराप्रभा-पृथुला, शर्कराप्रभापेक्षया वालुकाप्रभा पृथुला वालुका तत्त्वार्थनियुक्ति-जीब अजीव आदि नौ तत्त्वों से क्रमप्राप्त पापतत्त्व का इस पांचवें अध्यायमें प्ररूपित होने के प्रस्ताव से दुःखरूप उसका फलभोग के तीव्र विपाक स्थान होने से रत्नप्रभा आदि सात नरक भूमियों का प्ररूपण किया जाता है-'रयणसकर' इत्यादि । रत्नप्रभा, १ शर्कराप्रभा, २ वालुकाप्रभा ३ पङ्कप्रभा ४ धूमप्रभा ५, तमःप्रभा ६, तमस्तमःप्रभा ७ ये सात नरकभृमियां घनोदधि घनवात तनुवात और आकाश के आश्रय से रही हुई हैं, और नीचे नीचे आगे आगे की पृथिवी पृथुल-चौड़ी होती हैं । ये सातों पृथिवियां अपने अपने नाम से सार्थक नामवाली हैं, जैसे ग्रनों की प्रभावाली रत्नप्रभा १, शर्करा-तीक्ष्णकंकरों की प्रभावाली शर्कराप्रभा २, इसी प्रकार वालुका, पङ्क, धूम, तमः, तमस्तमःप्रभा इन पांचों के विषयमें जान लेना चाहिये ये सातों पृथिवियां घनोदधि घनवात तनुवात और आकाश पर रही हुई हैं, जैसे—सबसे नीचे पहले आकाश है, उसके उपर तनुवात-सूक्ष्म वायु है, उसके ऊपर घनवात अर्थात् घनिष्ठ वायु है, उसके ऊपर घनोदधि-धनवज्र समान जमा हुआ पानी है, उस पर सातवीं तमस्तमः प्रभा पृथिवी टिकी हुई है। इसी प्रकार उसके ऊपर फिर इसी क्रम से आकाश, तनुवात, घनवात घनोदधि हैं उस घनोदधि पर छठी तमःप्रभा पृथिवी प्रतिष्ठित है । इसी प्रकार प्रत्येक पृथिवी के अन्तरालमें आकाश आदि चार बोल होते हैं, प्रत्येक चार बोलके ऊपर ऊपर छठी, पांचवीं चौथी तीसरी दूसरी और पहली रत्नप्रभा पृथिवी प्रतिष्ठित है तथा रत्नप्रभा से लेकर आगे आगे की पृथिवो ऊपर ऊपर की अपेक्षा से नीचे नीचे की पृथिवी चौड़ी होती हैं ये सातों पृथिवीयां एक एक के नीचे नीचे होती हैं। Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwww wwwwww www wwwwwwwwwwwwwww .. तत्त्वार्यस्त्र प्रभापेक्षया पङ्कप्रभा पृथुला, पङ्कप्रभापेक्षया धूमप्रभा पृथुला, धूमप्रभापेक्षया तमः प्रभा पृथुला, तमःप्रभापेक्षया तमस्तमः प्रभा पृथिवी पृथुलतराऽस्तीति भावः । एवञ्च-सप्तापि पृथिव्यः धनोदधिवलयप्रतिष्ठिताः सन्ति, घनोदविवलयं-घनवातवलयप्रतिष्ठितं, घनवातवलयं-तनुवातवलयप्रतिष्ठितं, तमुवातवलयमाकाशप्रतिष्ठितं भवति । एतानिसर्वाणि वलया कारत्वेन वलयमिति प्रोक्तम् ।। तथा च–रत्नप्रभाया अधस्तात् योजनाऽसंख्येय कोटीरतिक्रम्य शर्कराप्रभास्ति । एवंशर्कराप्रभायाः अधो योजनकोटीनामसंख्येयकोटीरतिवाह्य वालुकाप्रभाऽस्ति । एवं रीत्याशेषाः पङ्कप्रभाद्याः पृथिव्योऽपि असंख्येययोजनकोटीकोट्यन्तराला अधोऽधोवक्तव्याः । धनग्रहणेन च प्रत्येकं पृथिव्याः अधस्तात् घनएवोदधिर्वर्तते, न तु तत्र द्रवीभूतमम्बु, वातास्तूभयथाऽपि वर्तन्ते घनाश्च तनवश्चेति ज्ञाप्यते । घनोदधिवलयं चाऽसंख्येययोजनसहस्रबाहल्ये घनवातवलये प्रतिष्ठितम्, घनवातवलयं चासंख्येययोजनसहस्रबाहल्ये तनुवातवलये प्रतिष्ठितम् । तनुवातवलयानन्तरं च महातमोभूतमाकाशमसंख्येययोजनकोटिकोटीप्रमाणं वर्तते, तच्चाकाशम्-अस्याः खरकाण्डपङ्कबहुलाऽब्बहुल जैसे रत्नप्रभा के नीचे शर्कप्रभा पृथिवी रत्नप्रभा की अपेक्षा चौडी है २ । एवं शर्कराप्रभा की अपेक्षा उसके नीचे की वालुकाप्रभा पृथिवी चौडी है ३ । उसकी नीचे पङ्कप्रभा पृथिवी वालुका प्रभा पृथिवी की अपेक्षा चौड़ी है ४, । पङ्कप्रभा पृथिवी की अपेक्षा इसके नीचे की धूमप्रभा पृथिवी चौड़ी है ५ । धूमप्रभा की अपेक्षा इसके नीचे की तमःप्रभा पृथिवी चौड़ी है ६ । तमः प्रभा की अपेक्षा इसके नीचे की तमस्तमः प्रभा पृथिवी चौड़ी है ७ ।।। इस प्रकार सातों पृथिवियां घनोदधि वलय पर प्रतिष्ठित है । घनोदधिवलय धनवातवलयपर प्रतिष्ठित है। घनवातवलय तनुवातवलयपर प्रतिष्टित है तनुवातवलय आकाश प्रतिष्ठित है। ये सब वलयाकार होने से वलय शब्द से कहे गये हैं। इन पृथिवियों का परस्पर कितना अन्तराल है वह कहते हैं-रत्नप्रभा की नीचे असंख्यात करोड योजन जाने पर शर्कराप्रभापृथिवी आती है २ शर्कराप्रभा पृथिवी के नीचे असंख्यात करोड करोड योजन जाने पर वालुकाप्रभापृथिवी आती है । इसी प्रकारसे शेष पङ्कप्रभा आदि पुथिवियां भी एक एक के नीचे असंख्यात करोड करोड योजन की अन्तरालतासे प्रतिष्ठित हैं । . यहां घनशब्दके ग्रहण करने से वह पानी घनीभूत है नहीं कि द्रवीभूत, अर्थात् वह पानी वज्र सा जमा हुआ घनरूप हैं किन्तु द्रव तरल पतला नहीं है, ऐसा समझना चाहिये । इसके नीचे का वायु दोनों प्रकार का है, पहला घन और दूसरा तनु तरल पतला है । घनोदधि असंख्थास हजार योजन की चौडाई वाले घनवात पर प्रतिष्ठित है, धनवात असंख्यात हजार योजन की चौडाई वाले तनुवात पर प्रतिष्ठित है, तनुवात के बाद असंख्याल करोडा करोड़ योजन वाला महा तमोभूत आकाश रहा हुआ है, वह आकाश खरकाण्ड, पङ्क बहुलकाण्ड, Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू०११ रत्नप्रभादिसप्तनरकभूमिनिरूपणम् १८७ भेदेन त्रिधा भिद्यमानायास्तनुवातपर्यन्ताया रत्नप्रभापृथिव्याः परस्परयाऽऽधारभूतमवगन्तव्यम् । सर्वचैतत्-पृथिव्यादि तनुवानान्तमाकाशे प्रतिष्ठितम् । आकाशञ्च-स्वप्रतिष्ठितम् ।. तथा स्वाभाव्यात् तस्मादुक्तक्रमेण धनोदधि-धनवाततनुवाताकाशप्रतिष्ठिताः प्रत्येक रत्नप्रभादिसप्तपृथिव्यो लोकस्य तथास्वाभाव्या सन्निविष्टाः-असंख्येययोजन कोटिकोट्यो विस्तृताः सन्ति । तत्र-रत्नप्रभाऽऽयामविष्कम्भाभ्यामेकरज्जुप्रमाणा, शर्कराप्रभा-सार्द्धद्वयरज्जुप्रमाणा, वालुकाप्रभा च चतूरज्जुप्रमाणा, पङ्कप्रभा-पञ्चरज्जुप्रमाणा, धूमप्रभा रज्जुषट्कप्रमाणा, तमःप्रभासार्द्धषट्रज्जुप्रमाणा, तमस्तमःप्रभा- सप्तरज्जुप्रमाणा वर्तते । तासां चोत्कीर्तनं नामतो-गोत्रतश्चोभयथा भवति । तत्र-प्रथमा पृथिवीनाम्ना धर्मा, गोत्रेण च रत्नप्रभा, द्वितीया पृथिवीनाम्ना वंशा, गोत्रेण च शर्कराप्रभा तृतीया-पृथिवीनाम्ना शैला, गोत्रेण च वालुका प्रभावर्तते । चतुर्थी पृथवी नाम्ना अञ्जना, गोत्रेण च पङ्कप्रभा, पञ्चमी पृथिवी नाम्ना-रिष्ठा, गोत्रेण च धूमप्रभा, षष्ठी पृथिवी-नाम्ना माघव्या, गोत्रेण च तमःप्रभा, सप्तमी पृथिवी नाम्ना माघवी-गोत्रेण च तमस्तमःप्रभा इत्युच्यते । तत्र-रत्नप्रभा, पूर्वापरादिविभागव्यवच्छिन्ना सर्वत्र-धनभावेन वाहल्येना-ऽशीतिसहस्राधिक अब्बहुलकाण्ड इन तीनकाण्डोंवाली तनुवात पर्यन्तकी रत्न प्रभा पृथिवी का परस्पर आधारभूत है । यह पृथिवी आदि तनुवात पर्यन्त सब उस आकाश के ऊपर प्रतिष्ठित हैं । आकाश अपने स्वभाव से अपने रूपसे प्रतिष्ठित है यह किसी के आश्रयपर नहीं है। इसी कारण घनोदधि घनवात और तनुवात आकाश पर प्रतिष्ठित-रही हुई हैं। वह प्रत्येक पृथिवी असंख्यात करोडा करोडयोजनके विस्तार वाली लोकस्थिति के स्वभाव से स्थित हैं। . अब इन सातों पृथिवियों का प्रमाण कहते हैं रन्नप्रभा नामकी पहली पृथिवी आयामविष्कम्भ-लम्वाई चौडाई से ऐकरज्जु प्रमाण की है १, शर्कराप्रभा ढाई रज्जुप्रमाण २, वालुकाप्रभा चार रज्जु प्रमाण ३, पङ्कप्रभा पांच रज्जुप्रमाण ४, धूमप्रभा छह रज्जु प्रमाण ५, तमः प्रभा साढे छह रज्जुप्रमाण ६, और तमस्तमः प्रभा सातबीं पृथिवी सात रज्जुप्रमाण की है ५, इनका उत्कीर्तन नाम और गोत्र दोनों प्रकार से होता है। जैसे पहली पृथिवी नाम से धर्मा और गोत्र रत्नप्रभा कहलाती है १, दूसरो पृथिवी नामसे वंशा और गोत्रसे शर्कराप्रभा २, तीसरी पृथिवी नामसे शैला और गोत्र से वालुकाप्रभा, ३ चौथी नाम से अञ्जना गोत्र से पङ्कप्रभा ४, पांचवीं नामसे रिष्टा और गोत्र से धूमप्रभा ५, छठी नाम से मघा और गोत्र से तमःप्रभा ६, और सातवीं पृथिवी नाम से माघवती और गोत्र से तमस्तमःप्रभा कहलाती है ७ । इन सातों पृथिवियों में से प्रथम रत्नप्रभा पृथिवी पूर्वापरआदि सब विभागों में सर्वत्र एकसमान घन रूपसे ऊपर से नीचे तक अर्थात् पिण्डरूप से एक लाख अस्सी हजार योजन Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५८८ तत्त्वार्थसूचे लक्षयोजनप्रमाणा वर्तते शर्कराप्रभा-द्वात्रिंशत्सहस्राधिकलक्षयोजनप्रमाणा, वालुकाप्रभा-चाऽष्टविंशतिसहस्राधिकलक्षयोजनप्रमाणा धूमप्रभा अष्टादशसहस्राधिकलक्षयोजनप्रमाणाः तमःप्रभा खलु षोडशसहनाधिकलक्षयोजनप्रमाणाः तमस्तमःप्रभाचा-ऽ-ष्टसहनाऽधिकलक्षयोजनप्रमाणावाहल्येन वर्तते इति ॥ सूत्र-११॥ ... मूलसूत्रम्-नरगा तेसुं जहा कम तीसा--पन्नवीसा-पण्णरसदस-तिणि पंचूणसयसहस्सं पंच य॥ सू० १२ ॥ छाया-नरकास्तासु यथाक्रम त्रिंशत् पञ्चविंशतिः पञ्चदश-दश-श्रोणि-पञ्चोनशत सहस्रं पञ्च च ॥ सूत्र-१२ ॥ तत्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे-रत्नप्रभादि सप्तनारकभूमयःप्ररूपिताः सम्प्रति-तासु प्रत्येक क्रमशो नरकावासानां संख्यामाह-"नरगा तेसुं" इत्यादि नरकाः-नरकावासाः तासु-रत्नप्रभादि सप्तपुथिवीषु यथाक्रम क्रमशः, त्रिंशत् शतसहस्राणि, पञ्चविंशति सहस्राणि, पञ्चदशशतसहस्राणि दशशतसहस्राणि, त्रीणि शतसहस्राणि पञ्चोनशतसहस्रम् पञ्च च सन्ति तत्र-रत्नप्रभायां त्रिंशल्लक्षाणि नरकावासाः, शर्कराप्रभायां पञ्चविंशतिलक्षाणि नरकावासाः, वालुकाप्रभायां पञ्चदशलक्षाणि नरकावासाः पङ्कप्रभायां दशलक्षाणि नरकावासाः, धूमप्रभायां-त्रिलक्षाणि नरकावासाः । तमःप्रभायां पञ्चन्यूनकलक्षं नारकावासाः तमस्तमप्रभायां पृथिव्यां च पञ्च नरकावासा सन्ती तिभावः ॥सू० १२॥ मोंटी है(१,८००००) इसीप्रकार शर्करा प्रभा पृथिवी की मोटाई एक लाख बत्तीस हजार योजन की है (१,३२०००) २ । वालुकाप्रभा पृथिवी की मोटाई एकलाख अट्ठाईस हजार योजन की है (१,२८०००) ३ । पंकप्रभा की मोटाई एक लाख बीस हजार योजन की है (१,२००००) ४ । धूमप्रभा की मोटाई एक लाख अठारह हजार योजन की है (१,१८०००) ५. तमः प्रभा पृथिवी की मोटाई एक लाख सोलह हजार योजनकी है (१,१६०००) ६ । तमस्तमः प्रभा पृथिवी की मोटाई एक लाख आठ हजार योजन की है (१,०८०००) ७। सू. ११॥ सूत्रार्थ--'नरगा तेसुं जहा' इत्यादि ॥ सू. १२॥ . रत्न प्रभा आदि पृथ्वियों में यथाक्रम तीस लाख, पच्चीस लाख, पन्द्रह लाख, दस लाख तीन लाख, पाँच कम एक लाख और सिर्फ पाँच नरकावास हैं । सू. १२ . तत्त्वार्थदीपिका--पूर्व सूत्र में रत्नप्रभा आदि सात नरकभूमियों की प्ररूपणा की गई, अब उनमें से प्रत्येक में नारकावासों की संख्या का प्ररूपण करते है नरक का तात्पर्य यहाँ नारकावास अर्थात् नारक जीवों के रहने के स्थान समझना चाहिये । पूर्वोक्त भूमियों में उनकी संख्या इस प्रकार है-१) रत्न प्रभा पृथ्वी में तीस लाख (२) शर्करा प्रभा में पच्चीस लाख (३) वालु का प्रभाग पन्द्रह लाख (४) पंकप्रभा में दस लाख (५) धूमप्रभा में तीन लाख (६) तमःप्रभा में पाँच कम एक लाख और (७) तमस्तमःप्रभा में केवल पांच नारकावास है । सूत्र-॥१२॥ Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ० ५ सू. १२ नरकावास निरूपणम् ५८९ तत्वार्थनिर्युक्तिः -- पूर्वं रत्नप्रभादि सप्तनारक पृथिवीनां स्वरूपाणि विशदरूपेण प्ररूपितानि सम्प्रति नारकजीवविवक्षायां प्रथमं तदाधारनरकावासान् प्ररूपयितुमाह "नरगा तेसुं जहाकमं तीसा पन्नवीसा पण्णरसदसतिष्णि पंचूणसयसहस्त्रं पंच य इति । तासु - रत्नप्रभादिसप्तनारक पृथिवीषु, नरकाः - नरकावासाः, यथाक्रमं - क्रमशः त्रिशल्लक्षाणि - पञ्चविंशतिलक्षाणि - पञ्चदशलक्षाणि–दशलक्षाणि–त्रिणि लक्षाणि पञ्चोनशतसहस्रम् - पञ्चन्यूनैक लक्षं - पञ्च च सन्ति । तथाच - रत्नप्रभायां त्रिशल्लक्षाणि नरकावासाः । शर्करा प्रभायां - पञ्चविंशतिलक्षाणि वालुका प्रभायां पञ्चदशलक्षाणि पद्मप्रभायां दशलक्षाणि धूमप्रभायां त्रोणि लक्षाणि तमः प्रभायां पश्चोकतमस्तमःप्रभायां–पञ्चैव नरकावासाः सन्ति । इत्येवं सर्वसंकलनया चतुरशीतिलक्षा नरकावासा भवन्तीति । लक्षम् तत्र-नरकशब्दव्युत्पत्तिस्तु– नरान् अशुभकर्मयुक्तान् कायन्ति- आहूयन्ति इति नरकाः पापकर्मभाजां प्राणीनामशुभकर्मफलभोगस्थानानि इति बोध्या: ते खलु नारका सीमान्तकादयो उष्ट्रका पिष्टपचनी लोही कारकाधाकृतयो विशिष्टाकाराः पापकर्मणः संभारजनित गौरवाणां जीवानामुत्पत्तिस्थानविशेषाः । तमस्तमः प्रभा नामक सप्तमपृथिवी मध्यवर्तिनां खलु पञ्चानां नरकाणाम्-काल, महाकाल, रौरव, महारौरवा-प्रतिष्ठानात्मकानि नामानि सन्ति । तत्रा-प्रतिष्ठाननामक नरकेन्द्र कात् तत्त्वार्थनियुक्ति – इससे पूर्व रत्नप्रभा आदि सातों पृथ्वियों के स्वरूप- का विशद रूप से विवेचन किया गया है | अब नारक जीवों का प्रसंग होने से सर्व प्रथम उनके स्थानों अर्थात् कावासों का निरूपण किया जाता है - रत्नप्रभा आदि सात नरक भूमियों में अनुक्रम से नारकावासों की संख्या इस प्रकार है - तीस लाख, पच्चीस लाख, पन्द्रह लाख, दस लाख, तीन लाख, पाँच कम एक लाख और पाँच नारकावास हैं । तात्पर्य यह है कि रत्नप्रभा पृथ्वी में तीस लाख, शर्करा प्रभा में पच्चीस लाख, बालुका प्रभा में पन्द्रह लाख, पंकप्रभा में दस लाख, धूम प्रभा में तीन लाख, तमः प्रभा में पाँच कम एक लाख और तमस्तमः प्रभा में पाँच नारकावास है । नरक शब्द की व्युत्पत्ति इस प्रकार है- नरान् अर्थात् अशुभ कर्म वाले मनुष्यों को कायन्ति अर्थात् जो बुलाते हैं, वे 'नरक' कहलाते हैं । तात्पर्य यह है कि पाप कर्म वाले प्राणियों के अशुभ कर्म का फल भोगने के स्थान नरक कहलाते हैं । वे सीमन्तक आदि नरक उष्ट्रिका, पिष्ट पचनी, लोही तथा करक (घड़ा) आदि के आकार के होते हैं । जो जीव पाप कर्म के भारे से भारी हैं, वे वहां उत्पन्न होते हैं । तमस्तमः प्रभा नामक सातवीं पृथ्वी के मध्य में रहे हुए पाँच नारकावासों के नाम इस प्रकार हैं-काल, महाकाल, रौरव, महारौरव और अप्रतिष्ठान । इनमें अप्रतिष्ठान नामक मुख्य नरकावास से पूर्व दिशा में काल नामक नारकावास है, पश्चिम में महाकाल नारकी Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्यसूत्रे पर्वतः कालनामा नरकः, अपरतो महाकालनामा नरकाः, दक्षिणतो रौरवनामा नरकः, उत्तरतोमहारौरनामा नरकः, मध्येचा-प्रतिष्ठाननामनरकेन्द्रको वर्तते । सू० १२ मूलसूत्रम् --णिच्चासुभयरलेस्सा परिणामसरीरवेयणाविक्किया नारगा ॥सूत्र-१३ छाया-नित्या-ऽशुभतरलेश्यापरिणामशरोरवेदनाविक्रिया नारकाः सूत्र-१३ तत्वार्थदीपिका -- पूर्वसूत्रे रत्नप्रभादिसप्तनरकपृथिवीषु यथाक्रमं नरकावासाः प्ररूपिताः सम्प्रति-तेषु नरकेषु वासिनां नारकाणां जीवानां स्वरूपाणि प्ररूपयितुमाह "णिच्चासुभयरलेस्लापरिणामसरीरवेयणाविक्किया नारगा-" इति । नारकाः-पूर्वोक्तनरकेषु भवाः निरयवासिनो नैरयिका नरकाश्च नित्याशुभतरलेश्याः-नित्यम् अभीक्ष्णम् शश्वत्-अशुभतराः । तिर्यग्गतिविषयाशुभलेश्याद्यपेक्षयाऽधोऽधः स्वगत्यपेक्षया चाऽतिशयेना-ऽशुभा लेश्याः येषां येषु वा ते नित्याशुभतरशरीरलेश्याः नित्याशुभतरपरिणामाःक्षेत्र विशेषनिमित्तवशादतिदुःखहेतवोऽशुभतराः शब्द-१ वर्ण-२ रस-३ गन्ध-४ स्पर्शाः येषां-येषु वा ते नित्याशुभतरपरिणामाः नित्याशुभतरशरीराः--नित्यमभीक्ष्णमशुभनामकर्मोदयादत्यन्ताशुभतराणि शरीराणि विकृताकृतयो हुण्डसंस्थानानि दुर्दर्शानि येषां येषु च ते नित्याशुभतरशरीराः । नित्याशुभतरवेदनाः-नित्यमभोक्ष्णं शश्वत्-अशुभतराः-अभ्यन्तरासातावेदनीयोदये सत वास है, दक्षिण में रौरव नामक और उत्तर में महारौरव नामक नारकावास है । इन सब के मध्य में अप्रतिष्ठान नामक प्रधान नारकावास है ।सूत्र १२॥ सूत्रार्थ--'णिच्चासुभयरलेस्सा' इत्यादि सूत्र १३॥ नारक जीव नित्य ही अत्यन्त अशुभ लेश्या वाले, वेदना वाले और विक्रिया वाले होते हैं ॥ सू. १३ ॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्र में रत्नप्रभा आदि सात नरकमियों में अनुक्रम से नरकावासों की प्ररूपणा की गई, अब उन नरकों में निवास करने वाले नारक जीवों के स्वरूप का कथन करते हैं पूर्वोक्त नरकों में रहने वाले नारक जीवों की लेश्या सदैव अर्थात् निरन्तर अशुभतर ही रहती है । अशुभतर का अभिप्राय यह कि तियेच गति की अपेक्षा अशुभ होती है और स्वगति अर्थात् नरकगति की अपेक्षा भी ऊपर-ऊपर की अपेक्षा से नीचे-नोचे अधिकाधिक अशुभ होती है। ___ वहाँ शब्द, वर्ण, रस, गंध और स्पर्श का परिणमन भी उस क्षेत्र के निमित्त से अत्यन्त अशुभ होता है । वह परिणमन नारक जीवों के घोर दुःख का कारण होता है। अशुभ नामकर्म के उदय से नारकों का शरीर अतीव अशुभ होता है। उनकी भाकृति बड़ी ही विकृत होती है, हुंडक संस्थान होता है और देखने में अत्यन्त अरुचिकर होता है। Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ५सू.१३ नारकजीवस्वरूपनिरूपणम् ५९१ अनादि पारिणामिकशीतोष्ण बाह्यनिमित्तोत्पादिकाः सुतीबा वेदना येषां येषु ते नित्याशुभतरवेदनाः तत्र-सप्तस्वपि नरकभूमिषु दशविधाः क्षेत्रवेदना भवन्ति, तद्यथा-अनन्तक्षुधा-१ अनन्ततृषा-२ अनन्तशीतम्-अनन्तोष्णम्-अनन्तपरवशता-अनन्तदाहः-६ अनन्तकण्डूया-७ अनन्तभयम्-८ अनन्तशोकः-९ अनन्तजरा च ! ___ एवं-नित्याशुभतरविक्रियाः-नित्यं प्रतिक्षणम् अशुभतरा विक्रियाः येषां-येषु च ते नित्याशुभतरबिक्रियाः, ते खलु-नारका जीवाः आकालिकप्रयत्ना अपि, उत्तरवैक्रियं शरीरं रूपवत्तेच्छया रचयन्तोऽपि क्षेत्रार्माऽनुभावाद्, विरूपतरमेवा-ऽऽविष्कुर्वन्ति-विदूषकादिवत् इति भावः ॥१३॥ तस्वार्थनियुक्तिः-पूर्व रत्नप्रभादिसप्तभूमिषु क्रमशस्त्रिंशत्-पञ्चविंशति-पञ्चदशदश-त्रिलक्ष पञ्चोनैकलक्षपञ्चसंख्यका नरकाः प्ररूपिताः सम्प्रति-तेषु नरकेषु भवानां नारकजीवानां स्वरूपादीनि प्ररूपयितुमाह- "नारगा णिच्चा-" इत्यादि ।। ____ नारकाः- पूर्वोक्तलक्षणेषु नरकेषु भवाः निरयवासिनो जीवाः नित्याशुभतरलेश्यापरिणामशरीर-वेदना-विक्रिया भवन्ति नित्यं शश्वत्-अशुभतरा:-अतिशयेनाशुभाः लेश्याश्च कृष्णादिलेश्याः, परिणामाश्च-शब्द, वर्ण, रस, गन्ध, स्पर्शादयः, शरीराणि च-भवधारकवैक्रियरूपाणि, उन जीवों को सदैव अशुभतर वेदना होती है । उस अशुभतर वेदना का अन्तरंग कारण तीव्र असातावेदनीय कर्म का उदय और बहिरंग कारण अनादि पारिणामिक शीत और उष्णता आदि हैं। नरकभूमियों में दस प्रकार की क्षेत्रजनित वेदना होती है। वह इस प्रकार है -- (१) अनन्त क्षुधा (२) अनन्त तृषा (३) अनन्त शीत (४) अनन्त उष्ण (५) अनन्त परवशता (६) अनन्त दाह (७) अनन्त खुजली (८) अनन्त भय (९) अनन्त शोक और (१०) अनन्त जरा । इसी प्रकार उन नारक जीदों की विक्रिया भी सदैव अशुभतर ही होती है । वे जीव अपना उत्तरवैक्रिय रूप सुन्दर रूप सम्पन्न बनाना चाहते हैं मगर क्षेत्र के और कर्म के प्रभाव से वह विदूषक आदि के समान बड़ा विरूप बनता है ॥१३॥ तत्त्वार्थनियुक्ति–इससे पूर्व रत्नप्रभा आदि सात भूमियों में क्रमशः तीस लाख, पचीस लाख, पन्द्रह लाख, दस लाख, तीन लाख, पाँच कम एक लाख और पांच नरकों की प्ररूपणा की है। अब उन नरकों में उत्पन्न होने वाले नारक जोबों के स्वरूप आदि की प्ररूपणा करते हैं नरकों में उत्पन्न होने वाले नारक जीव निरन्तर अशुभ तर लेश्या, परिणाम, शरीर, वेदना और विक्रिया वाले होते हैं, यहाँ नित्य का अर्थ है सदैव और अशुभतर का अभिप्राय है । अत्यन्त अशुभ-अनिष्ट । कृष्ण आदि लेश्याएँ प्रसिद्ध हैं । परिणाम का अर्थ शब्द, वर्ण, रस, गन्ध और स्पर्श समझना चाहिए । शरीर का आशय है भवधारणीय. वैक्रिय शरीर । Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५९२ तस्वार्थसूत्रे वेदनाश्च असाता वेदनीयकर्मोदयनिमित्तजनितः सुतीबादिदुःखानुभवरूपाः विकृताश्च विकृतोत्तरवैक्रियशरीररूपं येषां ते—नित्याशुभतरलेश्या परिणामशरीरवेदनाविक्रियाः नारका भवन्ति तत्रलेश्यादीनां विक्रियान्तानां द्वन्द्वसमासः, द्वन्द्वादौ श्रूयमाणस्य नित्याशुभतरशब्दस्य प्रत्येकं लेश्यादावन्वयात् नित्याशुभतरलेश्याः, नित्याशुभतरपरिणामाः, नित्याशुभतरशरीराः, निन्याशुभतरवेदनाः, नित्याशुभतरविक्रियाः नारका इत्यर्थो लभ्यते नित्यशब्दश्वाऽत्रा-ऽभीक्ष्णार्थको बोध्यः नित्यप्रहसितो नित्यप्रजल्पितः इत्यादिवत् । तत्र-रत्नप्रभाशर्कराप्रभापृथिव्यो रकाणां कापोतिलेश्या, वालुकाप्रभापृथिव्यामुपरि कापोति टेश्या, अधश्च-नीललेश्या नारकाणां भवति पङ्कप्रभायां नैरयिकाणां नीललेश्या, धूमप्रभायामुपरिष्टात्-नीललेश्या-अधस्तात् कृष्णलेश्या तमःप्रभायां तेषां कृष्णलेश्या, तमस्तमःप्रभायां नैरयिकाणां परमकृष्णलेश्या भवति, एताश्च तेषां नारकाणां स्वायुषः प्रमाणावधृता लेश्याः प्रतिपादिताः । परिणामाश्च तेषां क्षेत्रविशेषनिमित्तवशादत्यन्तदुःखहेनवोऽशुभतराः शब्दवर्णरसगन्धस्पर्शा भवन्ति, शरीराणि च तेषां नारकाणामशुभनामकर्मोदयादशुभतराणि विकृताकृतीनि हुण्डसंस्थानानि निर्द्धनाऽण्डजशरीराकाराणि दुर्दर्शानि भवन्ति वेदना का तात्पर्य है असातावेदनीय कर्म के उदय से उत्पन्न होने वाला तीव्र दुःख और विक्रिया का मतलब है विकृत उत्तर वैक्रिय शरीर की विकुर्वणा । ये सब नारक जीवों में सदैव अतीव अशुभ होते हैं । मूल सूत्र में लेश्या आदि पदों में द्वन्द्व समास है । इस समास की आदि में प्रयोग किया हुआ 'नित्याशुभतर' शब्द लेश्या आदि सभी के साथ जोड़ा जाता है, अतएव आशय यह निकला कि नारक जीव नित्य अशुभतर लेश्या वाले, नित्य अशुभतर परिणाम वाले, नित्य अशुभतर शरीर वाले, नित्य अशुभतर वेदना वाले और नित्य अशुभतर विक्रिया वाले होते हैं । 'नित्यप्रहसित' या नित्यप्रजलित में जैसे 'नित्य' शब्द सातत्य सदा का वाचक है उसी प्रकार यहाँ भी सातत्य का वाचक है । उसका अभिप्राय हमेशा, सदैव, लगातार समझ लेना चाहिए। रत्नप्रभा और शर्कराप्रभा पृथ्वियों के नारक जीवों में कापोत लेश्या होती है। वालुकाप्रभा के उपरी भाग में नारकों में कापोत और नीचे के भाग में नील लेश्या होती है। पंकप्रभा के नैरयिक नील लेश्या वाले, धूमप्रभा के ऊपरी भाग के नारक नीललेश्या वाले और निचले भाग के कृष्ण लेश्या वाले होते हैं। तमःप्रभा के नारक भी कृष्ण लेश्या वाले होते हैं । तमस्तमः प्रभा के नारकों में परमकृष्ण लेश्या होती है । यह नारक जीवों की आयु के अन्त तक रहने वाली लेश्या का प्रतिपादन किया गया । नरकभूमि रूप क्षेत्र के प्रभाव से उनके परिणाम अर्थात् शब्द, रूप, रस, गंध और स्पर्श अत्यन्त अशुभ एवं दुःख के कारण होते हैं । अशुभ नामकर्म के उदय से उनके शरीर Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ.५ सू. १३ नारकजीवस्वरूपनिरूपणम् ५९३ तेषां च तथाविधशरीराणा मुत्सेधस्तावत् रत्नप्रभायां-सप्तधषि, हस्तत्रयं-षडङ्गुलयः अधो. ऽधो द्विगुण-द्विगुण उत्सेधो बोध्यः वेदनाश्च-तेषां नारकाणामभ्यन्तरासातवेदनीयकर्मोदये सति अनादिपारिणामिकशीतोष्णबाह्यनिमित्तजनिता-उष्णतीतीव्रतरमाद्या भवन्ति प्रथमे द्वितीये च नरके उप्णवेदना भवन्ति । चतुर्थे च नरके उष्णवेदनावन्तो बहवः शोतवेदनावन्तश्च अल्पा भवन्ति पश्चमे च नरके उष्णवेदनावन्तोऽल्पाः शीतवेदनादन्तश्च बहवो भवन्ति पष्ठे च नरके शीतवेदना सप्तमे च परमशीतवेदना, भवन्ति । विक्रियास्तु तेषां नारकाणामशुभतरा एव भवति । "शुभं बिकरिष्याम" इत्येवं भावनासत्त्वेऽपि ते क्षेत्रकर्मानुभावात् अशुभतरमेव बिकुर्वते, "मुखहेतूनुत्पादयाम" इत्येवं शुभभावनासत्त्वेऽपि क्षेत्रकर्मानुभावात् दुःखहेतूनेवोत्पादयन्ति नरकाश्च-सप्तसु पृथिवीषु वर्तमाना:-रत्नप्रभादिभूमिक्रमेणा ऽधोऽधो निर्माणतो-ऽशुभतरा भयङ्कराःसन्ति, यथा-रत्नप्रभायामशुभानरकाः, तदपेक्षया-शर्कराप्रभायामशुभतराः, ततोऽप्यशुभतराः वालुकाप्रभायाम् , तदपेक्षयाऽपि-अशुभतराः पङ्कप्रभायाम् ततोऽप्यशुभतमाः धूमप्रभायाम्, तदपेक्षयाऽपि अशुभतरास्तमःप्रभायाम् , ततोऽप्यशुभतमा नरका स्तमस्तमःप्रभायां पृथिव्यां सन्ति भी अत्यन्त अशुभ होते हैं । विकृत आकृति वाले, हुण्ड संस्थान वाले, छेदन-भेदन किये पक्षी के शरीर जैसे दुर्दर्शन होते हैं । उनके शरीरों की ऊँचाई रत्नप्रभा पृथ्वी में सात धनुष तीन हाथ और छह अंगुल की होती है । इसके पश्चात् प्रत्येक पृथ्वी में दुगुनी-दुगुनी लम्बाई बढ़ती गई है । नारक जीवों के असातावेदनीय कर्म का उदय होता है। उनकी अशुभतर वेदना का आभ्यन्तर कारण यही असातावेदनीय है और बाह्य कारण अनादि परिणामिक शीत, उष्ण आदि हैं जो अत्यन्त ही तीत्र होते हैं । पहली दूसरी और तीसरी नरक में उष्ण वेदना होती है । चौथो में उष्ण वेदना वाले बहुत और शीत वेदना वाले थोडे होते हैं। पांचवीं में उष्ण वेदना वाले थोड़े और शीत बेदना वाले बहुत होते हैं । छठी में शीतवेदना और सातवी में परमशीत वेदना होती है। (जीवा० ३ प्रति. उद्दे. २ में) है। ___नारक जीवों की अशुभतर विक्रिया इस प्रकार होती है-'अच्छी विक्रिया करे' इस प्रकार की भावना होने पर भी क्षेत्र और कर्म के प्रभाव से वे अशुभतर विक्रिया ही किया करते हैं। वे चाहते तो हैं सुख के हेतुओं को उत्पन्न करना, मगर क्षेत्र और कर्म के प्रभाव से दुःख के हेतुओं को ही उत्पन्न करते हैं। सातों पृथिवियों में विद्यमान नरक नीचे-नीचे अनुक्रम से अधिकाधिक अशुभ होते हैं, भयंकर होते हैं । जैसे-रत्नप्रभा में अत्यन्त अशुभ हैं तो शर्कराप्रभा:में उससे भी अधिक अशुभ हैं और वालुकाप्रभा में उससे भी अधिक अशुभ हैं । पंकप्रभा में उससे भी अधिक Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तस्वार्थसूचे नित्यग्रहणेन च गतिजाति-शरीराङ्गो-पाङ्ग कर्मनियमात् नरकगतौ-नरकजातौ च नैरन्तर्येण भवक्षयोद्वर्तनपर्यन्तमुपर्युक्ता लेश्या परिणामशरीरवेदना विक्रियाः तेषामशुभतरा एव भवन्ति । न तु कदाचित् भवन्ति __ इति विज्ञाप्यते, नयननिमेषमात्रमपि नारकाणामशुभतरलेश्यादिभिर्वियोगो न भवतीति नित्यपदोपादेन व्यज्यते एवञ्च--रत्नप्रभायां तीवाः कापोतिकलेश्या स्तेषां खलु नारकाणां मानसपरिणामविशेषरूपा भवन्ति तदपेक्षया तीव्रतरसंक्लेशाऽध्यवसानाः कापोतलेश्याः शर्कराप्रभायां तेषां भवन्ति ततोऽपि-तीव्रतरसंक्लेशाध्यवसाना स्तीव्रतमाःकापोतलेश्या स्तीवाश्च नीललेश्या स्तेषां वालुका प्रभायां भवन्ति । तदपेक्षयापि-तीव्रतरसंक्लेशाध्यवसाना स्तीव्रतरा नीललेश्या पङ्कप्रभायां भवन्ति, ततोऽपि तीव्रतरसंक्लेशाध्यवसाना स्तीव्रतमा नीललेश्याः, तीव्राश्च कृष्णलेश्या स्तेषां धूमप्रभायां भवन्ति ततोऽपि तीवतरसंक्लेशाध्यवसाना स्तीव्रतराः कृष्णलेश्या स्तमःप्रभायां तेषां भवन्ति तदपेक्षयापितीव्रतरसंक्लेशाध्यवसानास्तीव-माः कृष्णलेश्यास्तमस्तमःप्रभायां तेषां नारकाणां भवन्ति, तेषाञ्च नारकाणां पुद्गलपरिणामोऽशुभतरो भवति । तथहि-शब्द-वर्ण-रस-गन्ध-स्पर्श-संस्थान-भेद-गति-बन्धना-ऽगुरु-लघुपरिणामभेदेन.. और धूमप्रभा में उससे भी अधिक अशुभ हैं, तमः प्रभा में उससे भी अधिक तो ततस्तमः प्रभा में सब से अधिक अशुभ हैं। सूत्र में 'नित्य' शब्द को जो ग्रहण किया है, उससे यह प्रकट होता है कि नरक गति में उपर्युक्त लेश्या, परिणाम, शरीर, वेदना और विक्रिया सदैव अर्थात् नरक भव के प्रारंभ से लेकर भव के क्षय होने तक अशुभतर ही बनी रहती है। ऐसा नहीं होता कि कभी शुभ हो जाय ! पलक मारने जितने अल्प समय के लिए भी नारक जीवों का अशुभतर लेझ्या आदि से वियोग नहीं होता है। ___ इस प्रकार रत्न प्रभा पृथ्वी में नारक जीवों की तीव्र मानसिक परिणामरूप कापोत लेश्या होती है। उसकी अपेक्षा अधिक तीव्र अध्यवसाय रूप कापोत लेश्या शर्कराप्रभा में होती है । उससे भी अधिक तीव्रतर अध्यवसाय रूप तीव्रतम कापोत लेश्या और तीव्र नील लेश्या वालुकाप्रभा में होती है । वालुकाप्रभा की अपेक्षा तीव्रतर संक्लेश स्वरूप नीललेश्या पंकप्रभा में पाई जाती है । पंकप्रभा की अपेक्षा भी तीव्रतर संक्लेशमय तीव्रतम नीललेश्या और तीव्र कृष्णलेश्या धूमप्रभा में होती है। धूमप्रभा की अपेक्षा भी तीव्रतर संक्लेशरूप तीव्रतर कृष्णलेश्या तमःप्रभा में होती है और उससे भी अधिक तीव्र अध्यवसाय रूप तीव्रतम कृष्णलेश्या तमस्तमःप्रभा में नारक जीवों को होती है । नारकों में दस प्रकार का अशुभ पुद्गल परिणाम पाया जाता है, जो इस प्रकार हैं(१) अशुभ वर्ण (२) अशुभ गंध (३) अशुभ रस (४) शब्द (५) अशुभ स्पर्श (६) Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वोपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू. १३ नारकजीवस्वरूपनिरूपणम् ५९५ दशविधस्तावदशुभतरः पुद्गलपरिणामो नरकेषु तेषां भवति तत्र शब्दस्तावत्-तीक्ष्णपरुषनिष्ठुरपरिणामो नारकाणां भवति वर्णश्च–भयङ्करोगम्भीररोमाञ्चकारीत्रासातजनकः परमकृष्णो भवति, रसस्तु नरकस्थपुद्गलानां पिचु-मन्द-कोशातकी निर्याससदृशपरिणामो भवति । गन्धश्च--श्वान-मार्जार-शृगाल-गजाश्व-कुथितमृतकगन्धातिरेका-ऽशुभपरिणामो भवति स्पर्शःपुन-वृश्चिकदंश-कपिकच्छ-मुर्मुराङ्गारसदृशपरिणामः, संस्थानञ्च-नरक-नारकाकृतिरूपे दर्शनमात्रेणैवोद्वेगजनकं भवति पिशाचाकृतिवत् , पुद्गलानां भेदपरिणामोऽपि नरकेषु अशुभतरो भवति शरीरनरककुड्यादिभ्यो भिद्यमानाः पुद्गलाः स्पर्शवर्णादिभिरशुभपरिणतिमासादयन्तो दुःखजनका भवन्ति । . गतिश्च--नारकाणां खलु अप्रशस्तविहायोगतिनामकर्मोदयाद् अशुभतरा उष्ट्रपतङ्गादि वद् अशुभतरा भवति । बन्धनञ्च-पुद्गलानां शरीरादिषु संश्लिष्टानामशुभतरपरिणामात्मकं भवति, स्पर्श-वर्णादिभिरगुरु-लघुपरिणामोऽपि अशुभतर एव भवति, सर्वेषां खलु नारकीयजीवानां शरीराणि आत्मनो न गुरूणि भवन्ति नापि-लघूनि भवन्ति । इत्येव मगुरुलघुपरिणामोऽनेकविधदुःखाश्रयत्वादनिष्टतरो भवति । एवञ्च-नरकाअशुभ संस्थान (७) अशुभ भेद (८) अशुभ गति (९) अशुभ बन्धन और (१०) अशुभ अगुरुलघु परिणाम । नारकों का शब्द तीक्ष्ण, कठोर, और निष्ठुर परिणाम वाला होता है। उनका रूप भयंकर, गंभीर रोमांचजनक एवं त्रास तथा आतंक उत्पन्न करने वाला बहुत काला होता है। नरक के पुद्गलों का रस नीम तथा कटु कोशातकी (तुरई) के समान कटुक होता है । वहाँ के गन्ध का परिणमन मरे हुए और सडे हुए श्वान, मार्जार, शृगाल, गज और अश्व के शव से भी अधिक अशुभ होता है । स्पर्श ऐसा होता है जैसे बिच्छु के डंक, खाज, मुर्मुर (मूमर) या अंगार का हो, नरकों और नारकों की आकृति देखते ही घबराहट पैदा करती है जैसे पिशाच की आकृति हो, नरकों में पुद्गलों का भेद परिणाम भी अत्यन्त अशुभ होता है। शरीर और नरक की दीवाल आदि से भिन्न होने वाले पुद्गल स्पर्श वर्ण आदि की अपेक्षा अशुभ परिणति को प्राप्त होते हुए अत्यन्त दुःखजनक होते हैं । अप्रशस्त बिहायोगति नामकर्म के उदय से नारक जीवों की गति ऊँट और पतंग आदि की गति के समान अतीव अशुभ होती हैं । शरीर आदि से संबद्ध पुद्गलों का बन्धन भी अशुभतर ही होता है । स्पर्श वर्ण आदि से अगुरुलघु परिणमन भी अशुभतर ही होता है । सभी नारक जीवों के शरीर न गुरु होते हैं और न लघु होते हैं। इस प्रकार उनका अगुरुलघु परिणाम भी अनेक प्रकार के दुःखों का आश्रय होने के कारण बड़ा ही अनिष्ट होता है । Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्यसूत्रे वासा:--तिर्यगूर्ध्वमधश्च सर्वतः--समन्तात् खलु अनन्तघोरभयङ्करतमसा सततव्याप्तान्धकाराः श्लेष्ममूत्रपुरीषस्रोतो मलशोणितवसा-मज्जा-मेदः-पूयलिप्ततलभागा भवन्ति । श्मशानभूमिरिय पूतिमांसकचा-ऽस्थिचर्मदन्तनखाच्छन्नभूमयः श्वान-शृगाल-मार्जार-नकुल-वृश्चिक सर्पमूषिकहस्त्यश्व गो महिषमानुषशवकोष्ठा-ऽशुभतरदुर्गन्धाश्च भवन्ति, अत्यन्त हृदय द्रावकतीव्रकरुणरुदितैर्दीनविक्लवैरातध्वनिभिर्विलापैचितैर्वाष्पसन्निदैर्गाढवेदनैः सन्तप्तोच्छ्वास निश्वासैरशान्तमुखरितकोलाहलभयत्रासजनकस्वनाश्च भवन्ति । ___नारकीयशरीराणि चा-ऽशुभनामकर्मोदयादशुभतराणि अङ्गोपाङ्गनिर्माणसंस्थानस्पर्श-रसगन्धवर्णस्वराणि हुण्डानि निर्द्धनाण्डजशरीराकृतीनि वर्तक (वटर) पक्षि शरीराकाराणि-अत्यन्तबीमत्सानि जुगुप्सा-जन कानि भवन्ति, यदवलोकनेन घृणा-भयञ्चोत्पद्यते परेषां जीवानाम् । अतएव तानि शरीराणि क्रूरकरुणबीभत्सा-ऽत्यन्तभयदर्शनानि तोत्रदुःखयातनापूर्णानि नित्याशुचीनि च भवन्ति । ता.न च शरीराणि रत्नप्रभादि सप्तपृथिवीषु क्रमशोऽधोऽधोऽशुभतराणि सन्ति । तेषाञ्च नारकाणां तानि शरीरामि द्विविधानि भवन्ति, भवधारणीयानि-उत्तरवैक्रियाणि च । तत्र च सप्तस्वपि पृथिवीषु भवधारणीय शरीरावगाहना जघन्येनाऽशुलासंख्येयभागप्रमाणाः, तेषां नारकाणां भवति । वहाँ जो नरकावास हैं वे तिर्छ, ऊपर और नीचे सब ओर से अत्यन्त घोर और भयंकर अन्धकार से सदैव परिपूर्ण होते हैं। उनको लगभग श्लेष्म (कफ), मूत्र, विष्ठा, मल, रुधिर, चर्वी, मज्जा, मेद, एवं मवाद से लिप्त होते हैं। श्मशान भूमि के समान बदबूदार मांस, बाल, अस्थि, चर्म, दाँत नाखून आदि से वहाँ की भूमि व्याप्त रहती है। वहाँ ऐसी दुर्गन्ध आती रहती है जैसे मृतक कुत्ता, सियार, मार्जार, नकुल (न्यौला), बिच्छू, सर्प मूषिका हस्तो अश्व, गौ, भैस या मनुष्य का सड़ा शव हो । वहाँ अत्यन्त हो हृदयद्रावक, करुणाजनक रुदन की ध्वनि सुनाई देती है। नारक जीवों की आतध्वनि, विलाप, याचित शब्द सुनाई पड़ते है ! अश्रुओं से परिपूर्ण, गाढी वेदना से युक्त, संतापपूर्ण उच्छ्वास-निःश्वास का अशान्त एवं मुखरित कोलाहल मय, एवं त्रास जनक होता है । नारकीय जीवों के शरीर अशुभ नामकर्म के उदय से अन्यन्त अशुभ होते हैं । उनके अंग उपांगों का निर्माण संस्थान, स्पर्श, रस, गन्ध, वर्ण और स्वर हुण्ड होता है, ठेदे-भेदे पक्षो के शरीर के आकार के, बतक पक्षी के आकार के, अत्यन्त बीभत्स एवं घृणाजनक होते हैं । उन्हें देख कर दूसरे जीवो को घृणा और भय होता है। इस कारण वे शरीर क्रूर, करुणा, बीभत्स और अत्यन्त भयोत्पादक दिखाई देते हैं। तीत्र दुःखों और यातनाओं से परिपूर्ण एवं नित्य अशुचि होते है। नारकों के शरीर रत्नप्रभा आदि सातों पृथ्वियों में क्रम से नीचे-नीचे अधिकाधिक अशुभ होते हैं। उनके शरीर दो प्रकार के होते हैं । -भवधारणीय और उत्तरवैक्रिय । इनमें से Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ ५ सू. १३ नारकजीवस्वरूपनिरूपणम् ५९७ उत्कृष्टेन तु-शरीरावगाहना रत्नप्रभानारकाणां षडङ्गुलाधिकानि पादोनाष्टधषि शर्कराप्रभानारकाणां द्वादशाङ्गुलाधिकसार्द्धपञ्चदशधषि (१५||ध. १२ अं.) २। ७॥ - ६ वालुकाप्रमानारकाणां सपादैकत्रिंशद्धषि (३११.) ३। एवं शेषासु चतसृषु पङ्कप्रभादि तमस्तमः प्रभापर्यन्तपृथिवीषु नारकाणामवगाहना उत्तरोत्तरं द्विगुणा द्विगुणाऽवगन्तव्या । एवं सप्तसु पृथिवीषु नारकाणामुत्तरवैक्रियावगाहना तु स्व स्व स्थानगतभवधारणीयशरीरस्योत्कृष्टावगाहनातो द्विगुणाद्विगुणा भवतीति बोध्यम् । उत्तरवैक्रियन्तु-नारकाणां शरीरं रत्नप्रभायां जघन्येना-ऽङ्गुलस्य संख्येयभागप्रमाणम् , शर्कराप्रभादि षटू पृथिवीषु चाऽपि- जघन्येनाऽगुलस्य संख्येयभागप्रमाणमेव तेषामुत्तरवैक्रियं शरीरमवसेयम् । सूत्र ॥१३॥ मूलसूत्रम् - "अण्णमण्णोदीरिय दुक्खाय-" सूत्र-१४ छाया-“अन्योऽन्योदीरित दुःखाश्च-" तत्त्वार्थदीपिका- पूर्वसूत्रे नारकाणां स्वरूपाणि शीतोष्णादिजनितदुःखादिकानि च प्ररूपितानि, सम्प्रति-तेषां-प्रकारान्तरेणापि दुःखादिकं संजायते इति च प्ररूपयितुमाह---"अण्णमण्णो दीरिय दुक्खाय-" इति । अन्योऽन्य-परस्परम् उदीरितम् उत्पादितं दुःखं येषां यैर्वा ते ऽन्यो भवधारणीय शरीर रत्नप्रभा पृथ्वी में जघन्य अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होता है। शर्कराप्रभा आदि में भी भवधारणीय शरीर की जघन्य अवगाहना इतनी ही होती है। उत्कृष्ट अवगाहना रत्नप्रभा में सात धनुष, तीन हाथ और छह अंगुल को है । यह परिमाण जो बतलाया गया है सो उत्सेधांगुल को अपेक्षा से समझना चाहिए। परमाणु आदि के क्रम से आठ यवमध्य को एक अंगुल कहते हैं। चौबीस अंगुल का एक हाथ होता है और चार हाथ का एक धनुष । रत्नप्रभा पृथ्वी में शरीर की जितनी उत्कृष्ट अवगाहना बतलाई गई है, उससे दुगुनी शर्कराप्रभा में होती है । शर्कराप्रभा से दुगुनी वालुकाप्रभा में, इस प्रकार सातवीं पृथ्वी तक दुगुनी-दुगुनी अवगाहना होती गई है। नारकों के उत्तर वैक्रिय शरीर इस प्रकार होता है-रत्नप्रभा पृथ्वी में जघन्य अंगुल के संख्यातवें भाग प्रमाण और शर्कराप्रभा आदि आगे की छहो पृथ्वियों में भी अंगुल के संख्यातवें भाग की जघन्य अवगाहना होती है । तात्पर्य यह है कि नारक जीव यदि छोटे से छोटे शरीर की विक्रिया करे तो वह अंगुल के संख्यातवे भाग की होती है। सूत्र-॥१३॥ सूत्रार्थ-'अण्णमण्णो' इत्यदि । सूत्र १४नारक जीव आपस आपस में एक दूसरे को दुःख उत्पन्न करते रहते हैं ॥१४॥ तत्वार्थदीपिका--पूर्वसूत्र में नारकों के स्वरूप का और उन्हें होने वाले शीत एवं उष्णता जनित दुःखों का प्ररूपण किया गया है । अब यह प्ररूपणा करते हैं कि Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तस्वार्थसूत्रे sोदीरितदुःखा तथा विधाश्च नारका भवन्ति । अथ कथं तावद् नारकाः परस्परोत्पादित दुःखा भवन्तीतिचे दुच्यते-भवप्रत्ययेना - ऽवधिज्ञानेन मिथ्यादर्शनोदयाद् - विभङ्गज्ञानेन च दूरादेव दुःख हेतून विज्ञायोत्पन्नदुःखा भवन्ति । एवं सान्निध्ये सति परस्परावलोकनाच्च प्रज्वलित कोपानलाः, पूर्वभवबद्धवैरानुस्मरणाच्चा-ऽतितीवानुबद्धवराः, खान- शृगालवत् अश्वमहिषादिवदवा परस्पराभिघाते प्रवर्तमानाः स्ववैक्रियक्रिययोत्पादिताऽसि पट्टिश-परशु-भिण्डिपाल-शक्ति-तोमर-कुन्ता ऽऽयोधनादिभिः परस्परस्या-ति तीव्रं दुःखमुदीरयन्ति समुत्पादयन्तीति भावः ।। सूत्र १४ ॥ तत्वार्थनिर्युक्तिः - पूर्व रत्नप्रभादिसप्तसु पृथिवीषु नरकाऽऽवासा नारका जीवाश्च यथायथम् - अशुभतरकृष्णादि लेश्यास्पर्शादिपरिणाम-भवधारणीयो तर वैक्रियशरीरं - तीव्रादि वेदना - विक्रिया स्वरूपप्रदर्शनपूर्वकं प्ररूपिताः -- सम्प्रति - नारकाणां पूर्वभवानुबद्धवैरानुस्मरणादिभिरपि परस्परदुःखोत्पादनं भवतीति प्ररूपयितुमाह ५९८ " " अण्णमण्णो दीरिय दुक्खाय - " इति । अन्योऽन्योदीरितदुःखाश्च - अन्योऽन्यस्य परस्परस्यो-दीरितमुत्पादितं दुःखं येषां - यैर्वा ते ऽन्योऽन्योदीरीतदुःखाः, तथाविधाश्चापि नारका उनको अन्य प्रकार से भी दुःख का अनुभव होता है नारक जीव परस्पर में भी एक दूसरे को दुःख उपजाते रहते हैं । नारक जीव क्यों आपस में दुःख उत्पन्न करते हैं ? इस प्रश्न का उत्तर यह है कि वे भवप्रत्ययिक अवधिज्ञान के द्वारा और मिथ्यादर्शन के उदय से विभंगज्ञान द्वारा दूर से ही दुःख के कारणों को जान कर परस्पर में एक दूसरे को दुःख उत्पन्न करते हैं । इसी प्रकार जब एक नारक दूसरे नारक के निकट आता है तो एक की दूसरे पर नजर पड़ते ही उसकी क्रोधाभिमक उठती है । उन्हें पूर्वभव में बाँधे हुए वैर का स्मरण हो जाता है, वे परस्पर तोत्र वैरभाव युक्त हो जाते हैं । तब वे श्वान और श्रृंगाल की तरह तथा अश्व और महिष की भाँति परस्पर में आघात - प्रत्याधात करने लगते हैं । अपनो विक्रियाशक्ति के द्वारा बे असि, पट्टिश, परशु, भिण्डिपाल, शक्ति, तोमर, कुन्त एवं अयोधन आदि शास्त्रों की विक्रिया करके परस्पर में एक दूसरे को अत्यन्त तीव्र दुःख की उदीरणा करते हैं - दुःख उत्पन्न करते हैं । ॥ १४ ॥ तत्वार्थनिर्युक्ति – इससे पहले नारक जीवों की प्ररूपणा की गई है । सात नरकभूमियों में कितने-कितने नारकावास हैं, उनमें कहाँ कौन-सी अशुभ लेश्या होती है, उनके स्पर्श आदि परिणाम भवधारणीय एवं उत्तर वैक्रिय शरीर, तीव्र वेदना, विक्रिया आदि का निरूपण किया जा चुका है । यहाँ यह बतलाते हैं कि नारक जीव पूर्वभव में बाँधे हुए वैर का स्मरण करके आपस में भी एक दूसरे को दुःख उत्पन्न करते हैं । - नारक जीव आपस में भी एक-दूसरे को दुःख उत्पन्न करते हैं । तात्पर्य यह है कि Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ. ५ सू. १४ नारकाणां प्रकारान्तरेणापि परस्पर दुःखोत्पादनम् ५९९ भवन्ति । नरकक्षेत्रानुभावजनितादशुभात्-पुद्गलपरिणामात् पूवर्भवाऽनुबद्धपरस्परवैरानुस्मरणाच्च नरकेषु नारकाणां परस्परोत्पादितानि दुःखानि भवन्ति । तत्र-ये खलु नारकाः मिथ्यादृष्टयो भवन्ति, ते भवप्रत्यय बिभङ्गानुगतत्वादवलोक्य परस्पर मेवाऽभिघातादिभिर्दुःखानि समुदीरयन्ति, ये पुनः-सम्यग्दृष्टयो नारका स्तेतु-संज्ञित्वादेव पूर्वजन्मकृताऽनाचारकारिणं स्वात्मानमेवाऽनुशोचन्तो नरकक्षेत्रस्वभावनितानि दुःखानि सहमानाः परान् अनिघ्नन्तः परैरुत्पादितवेदनाःसन्तोऽपि नितान्तदुःखिनः स्वायुषः क्षयमपेक्षन्ते, न पुनस्ते ऽन्यनारकाणां दुःखवेदनाः समुत्पादयन्ति, तेषामवधिज्ञानस्य विभङ्गानात्मकत्वात् । किन्तु-न केवलं तेषां परस्परोदीरणजनितान्येव दुःखानि भवन्ति, अपितु-सहजान्यपि दुःखानि भवन्ति । नरकक्षेत्रस्य-दुःखात्मकस्वभावत्वात् , न हि तत्र किञ्चित् सुखमात्राऽप्यस्ति उपपातादिहेतुकं तत्रत्यं सुखमपि-बहुतरदुःखसंमिश्रितत्वाद्-अल्पकालस्थायित्वाच्च विषसम्पृक्त मध्वन्नादिवत् दुःखमेवावसेयम् । तस्मादेवंविधनरकक्षेत्रानुभावनिष्पादितपुद्गलपरिणामाच्च नारका दुःखमनुभवन्ति । तथाचा-ऽतिशयशोतो-ष्ण-क्षुत्तषादिः खलु नरकक्षेत्रस्वभावजनितः पुद्गलपरिणामो भवति । नरक क्षेत्र के स्वाभाविक अनुभाव से उत्पन्न होने वाले अशुभ पुद्गल परिणामसे तथा पूर्वभव में बाँधे हुए पारस्परिक वैर का स्मरण हो जाने से नरकों में नारक जीव परस्पर में एक दूसरे को दुःख उत्पन्न करते हैं। ___जो नारक जीव मिथ्यादृष्टि होते हैं वे विभंग ज्ञान से युक्त होने के कारण आपस में एक दूसरे को देखते ही परस्पर आघात-प्रत्याधात करने लगते हैं और दुःख उपजाते हैं, किन्तु जो नारक सम्यदृष्टि होते हैं, वे संज्ञी होने के कारण पूर्व जन्म में अनाचार करने वाले अपने आत्मा का ही विचार करते हैं, उसके लिये पश्चात्ताप करते हैं और नरक क्षेत्र के स्वभाव से उत्पन्न दुःखों को सहन करते रहते हैं । वे दूसरे नारकों को आघात नहीं करते, सिर्फ दूसरों के द्वारा उत्पादित वेदना को सहन करते हैं और नितान्त दुःखी रहते हुए अपने नरकायु रूप की प्रतीक्षा करते रहते हैं, वे अपनी ओर से दूसरे नारकों को दुःख वेदना उत्पन्न नहीं करते हैं क्यों कि उनका अवधिज्ञान कु-अवधिज्ञान (विभंगज्ञान) नहीं होता है। नारक जीवों को परस्पर में उदीरित दुःख ही नहीं होते वरन् सहज दुःख भी होते हैं, क्यों कि नरक भूमि स्वभाव से ही दुःखमय होती है वहाँ सुख का लेश भी नहीं होता उपपात आदि के कारण वहाँ होने वाला सुख भी बहुतर दुःख से मिश्रित होने के कारण विषमिश्रित मधु या अन्न के समान दुःखरूप ही समझना चाहिए। इस प्रकार नरकक्षेत्र के अनुभाव से उत्पन्न पुद्गल परिणाम से भी नारक जीव दुःख का अनुभव करते हैं। अतिशय शीत, उष्ण, भूख, प्यास आदि नरक क्षेत्र के स्वभाव से उत्पन्न होने वाला Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थ सूत्रे अनुपशान्तशुष्केन्धनो-पादाना - ऽनलेनेव तीक्ष्णेन व्याप्तक्षुधाग्निना दंदह्यमानशरीराः प्रतिसमयमा हारयन्तस्ते नारकाः सर्वपुद्गलानपि भक्षयेयुः, तीव्रया च सततानुपक्तया तृषया शुष्ककण्ठौष्ठ- तालु जिह्वाः सर्वानपि सम्पूर्णान् समुद्रान् अहम्पूर्विकया पिवेयुः । किन्तु-तथापि तृप्तिं नासादयेयुः क्षुधा पिपासेच तेषां नारकाणां वद्धैयातामेवेत्येवं प्रभृतीनि नरक क्षेत्रानुभावप्रत्ययानि भवन्ति पुद्गलपरिणामफलानि, परस्परोदीरितदुःखानि च नारकाणां भवन्ति । तथाहि--नारकेषु तावद् अवधिज्ञानम् अशुभहेतुकं मिथ्यादर्शनयोगाच्च विभङ्गज्ञानं भवति । ६०० तत्र—मिथ्यादृष्टीनां विभङ्गज्ञानम्, तदितरेषां नारकाणामवधिज्ञानम्, भावदोषोपघातात्पुनस्तेषां तदपि दुःखकारणमेवोपजायते । तेन हि -- अवधिज्ञानेन सर्वतः समन्तात् ते नारका स्तिर्यगूर्ध्वमधश्च दूरादेव दुःखहेतून् सततमवलोकयन्ति । यथा - खलु "अहि-नकुलम्, अवमाहिषम्, काकोलुकञ्च – ” जन्मनैव परस्परबद्धवैरं भवति, तथैव - नारकाः अपि परस्परं बद्धवैरा भवन्ति, यथावा-अपरिचितकुक् कुरानवलोक्य श्वानो भ्रूभङ्गपूर्वकं क्रुध्यन्तो घुरघुरायन्ते - परस्पर माघातं कुर्वन्ति च, तथैव - तेषां नारकाणा मवधिज्ञानेन दूरत एव परस्परं विलोकयताम् तोत्रानुशयो दुरन्तो भवहेतुकः कोष उपजायते । 1 परिणमन है | सूखा ईंधन मिलते रहने से जैसे अग्नि शान्त नहीं होती बल्कि बढ़नी जाती है, उसी प्रकार नारक जीवों का शरीर तीव्र क्षुधा की आग से जलता ही रहता है । प्रतिसमय आहार करते-करते नारक जीव कदाचित् समस्त पुद्गलों का भक्षण कर ले और निरन्तर बनी रहने वाली तीव्र पिपासा के कारण सूखे कंठ, होठ, तालु एवं जिह्वा वाले वे नारक कदाचित् समस्त समुद्रों का जल पी डालें तो भी उन्हें तृप्ति नहीं हों सकती। ऐसा करने से उनकी भूख और प्यास में वृद्धि ही होगी ! ऐसी उत्कट भूख और प्यास वहाँ होती है, यह सब परिणमन नरक क्षेत्र के प्रभाव से होती है । इस क्षेत्र प्रभाव जनित वेदना के अतिरिक्त नारक जीवों को परस्पर जनित वेदना भी होती है । नारक जोवों को अशुभ भवप्रत्यय अवधिज्ञान होता है । जो मिध्यादृष्टि नारक हैं, उन्हें विभंगज्ञान होता है और सम्यकदृष्टि नारकोंको अवधिज्ञान होता है भावदोष के कारण उनका वह ज्ञान भी दुःख का ही कारण होता है उस ज्ञान से नारक जीव ऊपर, नीचे और तिरछे - सभी ओर दूर से ही दुःख के कारणों को सदा देखते हैं । जैसे सर्प और न्यौला, अश्व और महिष तथा काक और उलूक जन्म से ही वैरी होते हैं । उसी प्रकार नारक भी स्वभाव से ही एक दूसरे के वैरी होते हैं जैसे किसी अपरिचित कुत्ते को देखकर दूसरे कुत्ते एकदम क्रुद्ध हो उठते हैं और घुरघुराते हुए उस पर हमला कर देते हैं, उसी प्रकार नारकों को, एक दूसरे को देखते ही तीव्र भवहेतुक क्रोध उत्पन्न होता है । तब क्रोध से प्रज्वलित चित्त हो कर दुःख समुद्घात आर्त अचानक झपटे हुए कुत्तों Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपमानियुक्तिश्च अ० ५सू. १५ नारकाणां संक्लिष्टासुरैरुत्पादितदुःखनिरूपणम् ६०१ - ततश्च ते सपद्येव दुःखसमुद्धातार्ताः क्रोधानलप्रज्वलितमानसाः अतर्कितोपनताः श्वान इव समुद्धताः अत्यन्तभयानकं वैक्रिय रूपमासाद्य तत्रैव-पृथिवीपरिणागजातानि नरकक्षेत्रानुभावोत्पादितानि चा-ऽयः शूल-शिला-शक्ति-तोमर-मुसल-मुद्गर-कुन्ता-ऽसि-पट्टिश-खड्ग-यष्टिपरशु-भिन्दीपाल प्रभृतीन्यस्त्र-शस्त्राणि समादाय तैः हस्त-पाद-दन्तादिभिश्च परस्परमभिघातं कुर्वन्ति । ततश्च-परस्पराभिघातहताः सन्तो विकृताङ्गाः आर्तनादं कुर्वन्तो गाढवेदनाः सूनाघातन प्रविष्टाः महिष-शूकर-मेषा इव स्फुरन्तः शोणितकर्दमेऽपि दुश्चेष्टन्ते इस्येवं रीत्या खलु नरकेषु नरकाणां परस्परोत्पादितानि दुःखानि भवन्ति इतिभावः सूत्र-१४॥ मूलसूत्रम्-"तच्चं पुढवि जाव संकिलिट्ठासुरोदोरियदुक्खाय-॥१५॥ छाया-तृतीयां पृथिवीं यावत् संक्लिष्टा-ऽसुरोदीरितदुःखाश्च"---॥१५॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वस्त्रे नारकाणां पूर्वजन्मानुबद्धवैर स्मरणाद्-नरकानुभावाच्च परस्परोत्पादितानि दःखानि भवन्तीति प्ररूपितम् , सम्प्रति-वालुकाप्रभा पृथिवीपर्यन्तं नारकाणां विशेषतः सक्लिष्टा--ऽसुरैर्दु :खानि-उत्पाद्यन्ते इति प्ररूपयितुमाह-"तत्त्वं पुढवि जाव संकिलिट्टा मुरोदीरियदुक्खा य-" इति । तृतीयां पृथिवीं यावत्-वालुकाप्रभा पृथिवीपर्यन्तं । संक्लिष्टासुरैःपूर्वजन्मनि सम्भावितेना-ऽतितोत्रेण संङ्क्लेशपरिणामेन उपार्जितस्य पापकर्मणः उदयात्. सततं क्लिष्टाः सर्वथा वा-क्लिष्टाः संक्लिष्टाः असुराः परमाऽधार्मिकाः संक्लिष्टा सुरास्तैरुदीरितानिउत्पादितानि दुःखानि यापां ते संक्लिष्टासुरोदीरितदुःखाः तथाविधाश्च भवन्ति । के समान उद्धत, वे नारक अत्यन्त भयानक वैक्रिय रूप बनाकर, उसी जगह पृथ्वी के परिणमन से-बने हुए एवं नरकभूमि के अनुभाव से उत्पन्न किए हुए शूल, शिला, शक्ति, तोमर, मुसल, मुद्गर, कुन्त, खड्ग, पट्टिश, लाठी, परशु, भिन्दिपाल आदि शस्त्र लेकर तथा हाथों पैरों और दातों से भी परस्पर आक्रमण करते हैं । आपस के आघात-प्रत्याघातों से आहत होकर वे आर्तनाद करते हैं। उनके अंग-अंग विकृत हो जाते हैं। उन्हें इतनी गाढी वेदना होती है कि वे कत्लखाने में प्रविष्ट भैंसे, शूकर एवं मेढे के समान तड़फते हैं और रुधिर के कीचड़ में लोटते हैं ! तात्पर्य यह है कि नारकों को नरक में परस्परोत्पन्न ऐसे घोर दुःख सहन करने पड़ते हैं। सूत्र-१४ सूत्रार्थ-"तच्चं पुढवि जाव" इत्यादि । ॥सूत्र १५॥ - तीसरी पृथ्वी तक संक्लिष्ट असुर (परमाधार्मिक) देव भी दुःख उपजाते हैं ॥१५॥ तत्त्वार्थदीपिका--पूर्वसूत्र में निरूपण किया जा चुका है कि नारक जीव पूर्वजन्म में बाँधे हुए वैर का स्मरण करके तथा नरक भूमियों के प्रभाव से प्रभावित होकर परस्पर दुःख उत्पन्न करते हैं। यहाँ यह बतलाया जाता है कि वालुकाप्रभा पृथ्वी पर्यन्त असुरकुमार देव भी नारकों को दुःख उत्पन्न करते हैं- तीसरी पृथ्वी पर्यन्त अर्थात् वालुकाप्रभा पृथ्वी तक पूर्वजन्म में उपार्जित अत्यन्त संक्लिष्ट परिणामों के द्वारा जनित पाप कर्म के उदय से परमाधार्मिक असुर भी नारक जीवों को दुःख उत्पन्न करते हैं। Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६०२. . तत्त्वार्यसूचे . अत्रा-ऽसुराणां संक्लिष्ट इति विशेषणेन न सर्वेऽसुरा नारकाणां दुःखमुत्पादयन्ति, अपितु-कतिपया एव परमाधार्मिक संज्ञकाः-अम्बाऽम्बरीषादयोऽसुरा इतिज्ञाप्यते, तेन-रत्नप्रभा, शर्कराप्रभा, वालुकाप्रभा पृथिवीषु तिसृष्वेव संक्लिष्टासुरा नारकाणां बाधाहेतवो भवन्ति । न तु-तृतीयपृथिवीतः परासु पङ्कप्रभाप्रभृति तमस्तमःप्रभापर्यन्तपृथिवीषु ते खलु तेषां बाधाहेतवो भवन्ति । चकारेण-सुत्रप्ताऽयोरसपायननिष्टप्ताऽयः स्तम्भाश्लेषणकूट शाल्मल्यारोहणा-वतारणायोधनाभिधातवासीारतक्षणक्षारतप्ततैलावसेचनाऽयः कुम्भीपाकाऽम्बरीष भर्जन वैतरणी मज्जन यन्त्रनिष्पीडनादिभिश्च नारकाणां दुःख समुत्पादयन्ति--परस्परं ते नारकाः इति गृह्यते । एवम्-छेदनभेदनादिभिः खण्डीकृतशरीराणामपि तेषां नारकाणां नाऽकाले मरणं भवति, तेषामनपवायुष्कत्वात् इतिभावः असुरशब्दव्युत्पत्तिस्तु-देवगतिनामकर्मविकल्पस्या-ऽसुरत्वसंवर्तनस्य कर्मण उदयाद् अस्यन्ति-क्षिपन्ति परान् इत्यसुरा अवगन्तब्याः इति ॥सूत्र-१५॥ सूत्र में 'संक्लिष्ट' विशेषण का प्रयोग करके यह प्रदर्शित किया गया है कि सभी असुर नारकों को पीड़ा नहीं पहुँचाते अपितु कतिपय परमाधार्मिक नाम के अम्ब, अम्बरीष आदि असुर ही पीड़ा देते हैं। संक्लिष्ट असुर रत्नप्रभा, शर्कगप्रभा और वालुकाप्रभा इन तीन भूमियों में ही नारक जीवों की बाधा के निमित्त बनते हैं; इनसे आगे की पंकप्रभा आदि पृथ्वियों में वे बाधा नहीं पहुँचाते; क्योंकि तीसरी पृथ्वी से आगे उनका गमन होता हो नहीं है। ये असुरकुमार नारक जीवों को अत्यन्त तपाये हुए लोहरस का पान कराते हैं, खूब तपे हुए लोहमय स्तंभों का आलिंगन करवाते हैं, कूटशाल्मली वृक्ष पर-जिसके पत्ते तलबार के समान तीखे होते हैं, चढाते-उतारते हैं, लोहे के घनों की मार मारते हैं, वसूला छुरा आदि से छीलते हैं, उनके घावों पर तपा हुआ नमकीन तेल छिड़कते हैं, लोहमय कुंभियों में उन्हें पकाते हैं, भाड़ में भूनते हैं, वैतरणी नामक नदी में डुवाते हैं, यंत्रों में पोल देते हैं; इत्यादि अनेक तरीकों से नारकों को वे दुःख उत्पन्न करते हैं। नारक जीवों के शरीर का छेदन-भेदन करने पर भी और शरीर के खण्ड-खण्ड कर देने पर भी अकाल में उनकी मृत्यु नहीं होती । वे अनपवर्त्य आयुष्य वाले होते हैं । असुर शब्द की व्युत्पत्ति यों समझना चाहिए-असुरत्व उत्पन्न करने वाले देवगति नाम कर्म के एक भेद के उदय से जो दूसरों को अस्यन्ति-क्षिपन्ति अर्थात् दुःख में डालते हैं, वे 'असुर' कहलाते हैं ॥१५॥ Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू. १५ नारकाणां संक्लिष्टासुरैरुत्पादितदुःखनिरूपणम् ६०३ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व तावत्-ते नारकाः पूर्वजन्मानुबद्धवैरानुस्मरणात् परस्परं दुःस्वमुत्पादयन्ति सततमितिप्रतिपादितम् , सम्प्रति वालुकाप्रभापृथिवीपर्यन्तं संक्लिष्टासुरा स्तेषां नाराकाणां दुःखानि समुत्पादयन्तीति प्रतिपादयितुमाह- 'तच्चं पुढविं जाव संकिलिट्ठासुरोदीरियदुक्खा य” इति । ___तृतीयां पृथिवीं यावत्-वालुकाप्रभा पृथिवीपर्यन्तम् संक्लिष्टासुरोदीरितदुःखाः-संक्लिष्टाः पूवर्भवसम्भाविता-ऽतितीव्रसंक्लेशपरिणामेन यदुपार्जितं पापकर्म तस्योदयात् सर्वथा क्लिष्टा:संक्लिष्टाः असुराः संक्लिष्टासुरा स्तैरुदीरितानि-उत्पादितानि दुःखानि येषां ते-संक्लिष्टा सुरोदीरितदुःखाः तथाविधाश्च नारका भवन्ति । चकारेण-तेषां नारकाणां नरकक्षेत्रानुभावजनितञ्च परस्परोत्पादितदुःख भवतीति ज्ञाप्यते । संक्लिष्टचित्ता असुराः पुन-रशुभानुबन्धिबालतपोऽकामनिर्जरोपार्जितदेवजन्मानः स्वल्पविभवसमृद्धिलब्ध्या ध्माताः सन्तो भवान्तरानवलोकिन एतावदेव त्रैलोक्यसुखमित्येव मन्यमानाः भवनपतीनां चतुर्विधनिकाये प्रथम एवा-ऽसुरनाम्म निकाये भवन्ति, नान्येषु देवनिकायेषु । ते नामो-त्कीर्तनेनापि रौद्रतया भयमुत्पादयन्ति, किमुत-दर्शनेन । तेच खलु-अम्बाः-१ अम्बरीषाः-२ श्यामाः-३ शबलाः-४ रुद्राः-५ उपरुद्राः-६ कालाः-७ महाकालाः-८ तत्त्वार्थनियुक्ति-पहले कहा जा चुका है कि नारक जोव पूर्वजन्म में बाँधे हुए वैर से युक्त होते है । उस वैर का स्मरण आते ही बे परस्पर में एक दूसरे को दुःख उत्पन्न करते हैं और परस्पर दुःख उत्पन्न करने का उनका सिलसिला सदैव चालू रहता है। अब यह बतलाते है कि वालुकाप्रभा पृथ्वी तक संक्लिष्ट असुर भी नारकों कों दुःख उत्पन्न करते हैं पूर्वभव में संभावित अति तीब्र संक्लेश परिणामों द्वारा उपार्जित पाप कर्म के उदय से पूरी तरह क्लिष्ट असुर तीसरी पृथ्वी तक अर्थात् वालुकाप्रभा पृथ्वी पर्यन्त नारक जीवों कों दुःख उत्पन्न करते हैं । 'च, शब्द के प्रयोग से यह सूचित किया गया है कि नारकों को नरकभूमियों के प्रभाव से परस्पर जनित दुःख भी होता है । उस परस्पर जनित दुःख के अतिरिक्त संक्लेश युक्त चित्त वाले असुरकुमार भी, जिन्हें अशुभानुबन्धी बालतप एवं अकामनिर्जरा के कारण देवगति मिल गई है और जो स्वल्प विभूति-समृद्धि की प्राप्ति हो जाने से गर्वयुक्त होते हैं, जो अगले भव की ओर आँखे उठा कर भी नहीं देखके अर्थात् भविष्य में हमारी क्या दशा होगीइस पर तनिक भी विचार नहीं करते जो अपने सुख को ही तीनों लोकों का सुख समझते हैं, और जो भवनपतियों के दस भेदों में से प्रथम भेद के अन्तर्गत हैं-किसी अन्य निकाय में नहीं होते, वे भी नारकों को दुःख उत्पन्न करते हैं । वे असुर भयानक होते हैं । उनका नाम हृदय में कॅप कॅपी पैदा कर देने वाला है; देखने की बात तो दूर ही रहो। उन असुरों के नाम ये हैं(१)अम्ब (२)अम्बरीष (३)श्याम (४)शबल (५)रुद्र (६)उपरुद्र (७)काल (८)महाकाल Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nnada ६०४ तस्वार्थसूत्रे असयः-९ असिपत्रवनाभिधानाः-१० कुम्भीनामानः-११ वालुकाभिधानाः-१२ वैतरणीसंज्ञकाः-१३ खरस्वरा:-१४ महाघोषाश्च-१५ पञ्चदश-असुरनिकायान्तः-पातिनो देवविशेषा एव मिथ्यादृष्टयः पूर्वजन्मसु संक्लिष्टकर्मणः पापाभिरतयः आसुरीं गति प्राप्ताः परमाधार्मिकाः सन्ति । एतेच-भिन्नहेतुकदुःखोत्पादनादेव प्राप्ततथाविधसंज्ञाः समवसेयाः । क्लेशकर्मजनिताः खलु-एते पञ्चदशा-ऽसुरास्ताच्छील्यान्नारकाणां विचित्राभिरुपपत्तिभिर्वेदनाः समुत्पादयन्ति, ___ तथाहि-तप्तायोरसपायन निष्टप्तायःस्तम्भाश्लेषण-कूटशाल्मल्यग्रारोहण ऽवतारणा ऽऽयोधनाऽभिघातवासी क्षुरतक्षणक्षारतप्ततैलाभिषेचना-ऽयःकुम्भीपाका-ऽम्बरीषभर्जनयन्त्रपीडना-ऽयः शूलशलाकाभेदन क्रकचविदारणा-ऽङ्गारज्वालादहनसूचीतीक्ष्णाग्रभागा-ऽपकर्षगादिभिः सिंह व्याघ्रद्वीपि-तरक्षु-श्व-शृगालवृक-मार्जार-नकुल-सर्प-काक-गृन-बायसो-छुक-श्येनादिभक्षणैः, तप्तवालुकावतरणा-ऽसिपत्रवनप्रवेशनवैतरणी नदी निमज्जन पर पराऽयोधनादिभिश्च तेषां दुःखोत्पादकाः भवन्ति । एवञ्च-नरकेषु पूर्वोक्तस्वरूपेषु नारकाणां त्रिविधानि दुःखानि भवन्ति । परस्परोदीरणजनितानि क्षेत्रस्वभावोत्पन्नानि, तृतीय पृथिवीपर्यन्तं संक्लिष्टा सुरोदीरितानि (९)असि (१०)असिपत्रवन (११)कुंभी (१२)वालुका (१३)वैतरणी (१४)खरस्वर (१५)महाधोष । यह पन्द्रह असुरनिकाय के अन्तर्गत देव ही, मिथ्यादृष्टि पूर्व जन्मों में क्लिष्ट कर्म करनेवाले पाप में अभिरुचि रखनेवाले एवं असुरंगति को प्राप्त परमाधार्मिक कहलाते हैं । नारक जीवों को माना प्रकार से दुःख उत्पन्न करने के कारण ही वे 'परमा वार्मिक' कहलाते हैं । क्लिष्ट कर्मों के कारण उत्पन्न ये पन्द्रह प्रकार के असुर अपनी जन्मजात प्रकृति से ही नारक जीबों को विविध प्रकार से वेदनाएँ उत्पन्न किया करते हैं । वेदनाएँ उत्पन्न करने के कतिपय प्रकार निम्नलिखित हैं ___ लोहे को खूब तपाकर पिलाना, अत्यन्त तपे हुए लोहमय स्तंभ का आलिंगन करवाना क्ट शाल्मली वृक्ष पर चढ़ाना-उतारना, लोहे के घनों से आधात करना वसूला एवं छुरा आदि शस्त्रों से छोलना, तपाये हुए नमकीन तैल का छिड़कना, लोहे की कुंभियों में पकाना, भाड़ में चने की तरह भूनना, यंत्रों में पीलना, लोहे के शूलों और सलाइयों से भेदन करना, करौत से चीरना, अंगारो की ज्वाला में जलाना, सुइयों की नोंकों पर रगड़ना, सिंह, व्याघ्र दीपिक ( दीवड़ा ), तरक्ष श्वान, शृगाल, भेड़िया, मार्जार, नौला, सर्प, काक, गृध्र, वायस, (काक) उल्टूक और बाज आदि पक्षियों के द्वारा भक्षण किया जाना, गर्म बालू पर चलाना, असिपत्र वन में घुसेड़ना वैतरणी नामक नदो में डुबाना और आपस में लड़ाना-भिड़ाना; इत्यादि प्रकारों से वे परमाधार्मिक देव नारक जीवों को दुःख उत्पन्न करते हैं । इस प्रकार पूर्वोक्त स्वरूप वाले नरकों में नारक जीवों को तीन प्रकार के दुःख होते हैं(१) नारकों द्वारा परस्पर में दिए जाने वाले दुःख (२) नरक क्षेत्र के स्वभाव से उत्पन्न होने वाले दुःख और (३) तीसरी पृथ्वी तक संक्लेशपरिपूर्ण असुरों द्वारा पैदा करने वाले दुःख । Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू० १५ नारकाणां संक्लिष्टासुरैरुत्पादित दुःखनिरूपणम् ६०५ च, चतुर्थ्यादिपृथिवीषु पुनः परस्परोदीरणजनितानि क्षेत्रानुभावजनितानि चेति द्विविधान्येव भवन्तीति फलितम् । ___ "अथ किमर्थ ते खलु-अम्बाम्बरीषादयो नारकाणां तथाविधानि दुःखानि समुत्पादयन्ति इति चेत् ? अत्रोच्यते, तेषामसुराणां पापकर्माभिरतस्वभावत्वात् तथाविधो व्यापारो भवति । तथाच-यथा-ऽश्व महिषवराहमेषकुक्कुटवार्तकलावकादीन्-मुष्टिमल्लाश्च परस्परं युध्यमानान् दर्शदर्श तेषां रागद्वेषाभिभूताना मकुशलानुबन्धिपुण्यानां मनुष्याणामत्यन्तं प्रोतिरुपजायते, एव मेतेषामम्बरीषादीनामप्यसुराणां नारकान् पूर्वोक्तरीत्या तेषां-युद्ध-संलग्नानां तथाविधानि युद्धानि-तजन्य दुःखानिच कारयतां परस्परमभिन्नतश्चाऽवलोकयतां परा प्रीतिरुत्पद्यते । ते खल्वसुरा दुष्टमनोभावास्तथाविधान् तान् तान् दृष्ट्वाऽट्टहासं कुर्वन्ति महतश्च सिंहनादान् गर्जन्ति । तच्च खलु-तेषामम्बाऽम्बरीषादीनां सत्यपि देवत्वे-ऽन्येप्वपि च प्रीतिकारणेषु सत्सु मायानिमित्तमिध्यादर्शनशल्यतीवकषायो-योपहतस्य भावदोषालोचनारहितस्याऽप्रत्यकर्षस्या. ऽकुशलानुबन्धिपुण्यकर्मणो बालतपसश्च बालदोषाऽनुकर्षिणः फलम्। यस्मात्-सत्स्वप्यन्येषु प्रीतिकारणेषु तेषामशुभभावा एव प्रीतिहेतवो भवन्ति, ।। इससे यह भी फलित हुआ कि चौथी आदि आगे की पृथ्वियों में दो ही प्रकार के दुःख होते हैं। आपस में उत्पन्न किए हुए और क्षेत्र के स्वभाव से उत्पन्न होने वाले । प्रश्न हो सकता है कि वे अम्ब अम्बरीष आदि परमाधार्मिक देव नारकों को जो पूर्वोक्त वेदनाएँ उत्पन्न करते हैं, उसका कारण क्या है ? इसका समाधान यह है कि वे असुर स्वभाव से हो पाप कर्म में निरत होते हैं इसी कारण वे ऐसी प्रवृत्ति किया करते हैं। जैसे अश्वों, भैंसों, शूकरों, मेढों, मुर्गो, वत्तकों और लावक पक्षियों को तथा मल्लों को परस्पर लड़ते देख-देख कर राग-द्वेष से युक्त तथा पापानुवंधी पुण्य वाले मनुष्यों को अत्यन्त प्रसन्नता होती, है, उसी प्रकार अम्ब, अम्बरीष आदि असुर परस्पर युद्ध निरत नारकों को लड़ते देख कर उनके दुःखों को देख कर, आपस में एक दूसरे पर आघात करते देख कर अत्यन्त प्रसन्न होते हैं दुष्ट मनोभावना वाले वे असुर उन्हें उस अवस्था में देख कर अट्टहास करते हैं और बड़े जोर का सिंहनाद करते हैं। यद्यपि ये अम्ब और अम्बरीष आदि देव हैं और उनकी प्रसन्नता एवं सन्तुष्टि के अन्य अनेक साधन विद्यमान हैं, फिर भी मायानिमित्तक मिथ्यादर्शन शल्य एवं तीब्र कषाय के उदय से उपहत (पीड़ित), भावपूर्वक दोषों की आलोचना से रहित पापानुबंधी पुण्यकर्म बालतप का ही ऐसा फल है कि वे इस प्रकार के कृत्य करके और देख कर प्रसन्नता का लाभ करते हैं । प्रसन्नता प्राप्त करने के अन्यान्य साधन विद्यमान रहने पर भी अशुभ भाव हो उनकी प्रसन्नता के कारण होते हैं ? इस प्रकार अप्रीतिजनक, अत्यन्त तीव्र दुःख निरन्तर अनुभव करते हुए भी और मृत्यु Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६०६ तत्त्वार्थसूत्रे - इत्येवं रीत्याऽप्रीतिजनकं निरन्तरं नितान्ततीव्र दुःखमनुभवतां निधनमपि वाञ्छतां तेषां नागकाणां कर्म निर्धारितायुषामकाले विपन्नतापि (मृत्युरपि) न भवति-नापि तेषां तत्र शरणं किमपि,-नाऽप्यपक्रमणं तेषां ततो नरकाद् संभवति । तस्मात्-कर्मवशादेव दग्ध-विदारितच्छिन्नभिन्नक्षतान्यपि तेषां-शरीराणि सद्यएव संरोहन्ति, अम्भसि-दण्डराजिवत् । तथाचोक्तरीत्या नरकेषु नारकाणां त्रिविधानि दुःखानि भवन्तीतिभावः ।।मू० १५|| मलसूत्रम्-"ते नरगा अंतो वट्टा, बाहिं चउरंसा, अहे खुरप्पसंठाणा, णिच्चं धयाराइया-" ॥१६॥ छाया--- "ते नरकाः--अन्तो वृत्ताः बहिश्चतुरस्राः, अघः-क्षुरप्रसंस्थानाः नित्या. न्धकारादिकाः"-॥१६॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रेषु नारकाणां नरकेषु परस्परोदीरितानि, क्षेत्रस्वभावोत्पन्नानि, परमाधार्मिकसंक्लिष्टा-ऽसुरोदितानि च दुःखानि त्रिविधानि भवन्तीति प्ररूपितम्, सम्प्रति-नरकाऽऽकारान् प्ररूपयितुमाह-"ते नरगा अंतो वट्टा, बाहि चउरंसा, अहे-खुरप्पसंठाणा, णिच्चंधयाराइया-” इति । ते खलु पूर्वोक्ताः-रत्नप्रभाऽऽदिसप्तपृथिवीषु वर्तमानाः नरकाः-नरकावासाः अन्तो वृत्ताः-अभ्यन्तरभागे वृत्ताः गोलाकाराः, बहिश्चतुरस्राः-बाह्यप्रदेशे चतुरस्रा: समचतुष्कोणाः, अघः-अधोभागे क्षुरप्रसंस्थानाः क्षुरं-छेदनास्त्रविशेष प्रतिपूरयतीतिक्षुरप्रः, तदाख्यास्त्रविशेषः । तस्येव संस्थानम् -आकारो येषां ते क्षुरप्रसंस्थानाः, की कामना करते हुए भी कर्म के द्वारा निर्धारित आयु वाले उन नारक जीवों का अकाल में मरण नहीं होता ! उनके लिए वहाँ कोई शरण भी नहीं है न वे नरकसे निकल कर अन्यत्र कहीं जा सकते हैं । कर्म के उदय से जलाये हुए, विदारण किए हुए छिन्न-भिन्न किये हुए और क्षत-विक्षत किये हुए शरीर भी पुनः शीघ्र हो जल में दण्डराजि के समान परिपूर्ण हो जाते हैं। आशय यह है कि नारक जीव नरकों में तीन प्रकार के दुःखों का अनुभव करते हैं ॥१५|| सूत्रार्थ-'ते नरगा अंतो वट्टा' इत्यादि । वे नरकावास अन्दर गोलाकार, बाहर चौकोर, खुरपा के समान आकार वाले तथा सदैव अन्धकार के युक्त आदि होते हैं ॥ १६ ॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रों में निरूपण किया गया है कि नरकों में नारक जीवों को आपस में पैदा किये हुए, क्षेत्र के स्वभाव से उत्पन्न होने वाले और परमाधार्मिक नामक संक्लिष्ट असुरों द्वारा उदीरित, यों तीन प्रकार के दुःख होते हैं । अब नरकावास के आकार आदि बतलाने के लिए कहते हैं वे नरकावास अन्दर गोल, बाहर चौकोर और नीचे खुरपा के समान आकार वाले होते हैं । क्षुर नामक एक अस्त्र है जो छेदन करने के काम आता है। उसे जो प्रतिपूर्ण करे Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू० १६ नरकस्वरूपनिरूपणम् ६०७ पुनः कीदृशास्ते नरका इत्याह-नित्यान्धकाराः-तिर्यगूर्ध्वमधश्च सर्वतः-समन्तात् अनन्तेना-ऽत्यन्तभयानकेन च तमसा-नित्यान्धकाराः-नित्यं-सन्ततम् अन्धकारो यत्र ते नित्याधकाराः गाढान्धकारयुक्ताः, आदिपदेनाऽन्यान्यपि नरकविशेषणानि संग्राह्याणि सन्ति ॥१६॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व रत्नप्रभादि सप्तपृथिवीस्थनरकेषु नारकारणां त्रिविधानि दुःखानि, नथा-परस्परोदीरणजनितानि नरकक्षेत्रानुभावोत्पन्नानि तृतीयपृथिवीपर्यन्तं संक्लिष्टासुरोदीरितानि च प्ररूपितानि, चतुर्थ्यादिपृथिवीषु च-परस्परोत्पादितानि क्षेत्रस्वभावजनितानि चेत्येवं द्विविधानि प्ररूपितानि, ___ सम्प्रति--तेषां नरकाणां स्वरूपाणि प्ररूपयितुमाह --"ते नरगा अंतोवट्टा बाहिं चउरंसा अहे खुरप्पसंठाणा तमसा णिच्चंधयाराइया-" इति। ते खलु-पूर्वोक्ताः रत्नप्रभादि सप्तपृथिवीस्थाः नरकाः अन्तो वृत्ताः-अन्तः अभ्यन्तरेवृत्ताः-वर्तुलाः सन्ति, बहिः-बाह्यदेशे च चतुरस्राः-चतस्रोऽस्रयो येषां ते चतुरस्रा:-समचतुष्ककोणाः, अधः - अधोभागे क्षुरप्रसंस्थानाः- क्षुरप्रो लघुच्छेदनाऽस्त्रविशेषः तस्येव संस्थानमाकारो येषां ते क्षुरप्रसंस्थानाः तथाविधा भवन्ति । एवं-तमसा सर्वतः समन्तात् सन्तमसेन नित्यान्धकाराः सततगाढान्धकारावृता भवन्ति । वह 'क्षुरप्र' कहा जाता है। इस नाम का एक विशेष अस्त्र होता है । जिनका आकार क्षुरप्र के समान हो उन्हें क्षुरप्रसंस्थान कहते हैं। . नरक और किस प्रकार के होते हैं सो कहते हैं-नरक नित्यान्धकार मय हैं अर्थात् वहाँ ऊपर, नीचे, तिर्छ, सर्वत्र अनन्त और अत्यन्त भयानक अंधकार हो अंधकार व्याप्त रहता है और वह सदैव बना रहता है। सूत्र में प्रयुक्त 'आदि' शब्द से नरकों के अन्य विशेषण भी ग्रहण कर लेना चाहिए ॥१६॥ तत्त्वार्थनियुक्ति पहले प्रतिपादन किया गया है कि सातों पृध्वियों के अन्दर जो नरक हैं, उनमें रहने वाले नारकों को तोन प्रकार के दुःख होते हैं- परस्पर में उदीरित दुःख, नरक क्षेत्र के प्रभाव से उत्पन्न होने वाले दुःख और तीसरी पृथ्वी तक परमाधार्मिक असुरों द्वारा उत्पन्न किये हुए दुःख । यह भी प्रतिपादन किया जा चुका है कि चौथी से लेकर सातवीं पृथ्वी तक परस्पर उत्पन्न किये हुए और क्षेत्रस्वभाव से उत्पन्न दुःख ही होते हैं। अब नरकों का स्वरूप प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं पूर्वोक्त रत्नप्रभा आदि सात पृथ्वीयों में । स्थित नरक भीतर से गोलाकार, बाहर से चौकर अर्थात् समचतुष्कोण और निचले भाग में क्षुरप्र अर्थात् खुरपा के समान आकार के होते हैं। क्षुरप्र एक छोटा अस्त्र है । जो छेदन करने के काम आता है। वहाँ सदैव घोर अंधकार व्याप्त रहता है। Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwww तत्त्वार्थसूत्रे . आदि पदेन— अन्यान्यपि नरकविशेषणानि संग्राह्यानि-। तथाहि-व्यपगतग्रह-नक्षत्र ज्योतिष्कप्रभाः-व्यपगताः दूरीभूताः ग्रहचन्द्रनक्षत्रज्योतिष्काणां प्रभा दीप्तियंत्र ते व्यपगतग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्रज्योतिष्कप्रभाः तथाविधा भवन्ति । पुनः कीदृशाः-इत्याह-मेदो वसा पूयपटल रुधिरमांसचिक्खललिप्तानुलेपनतलाः, . . दो-वपा, वसा-शुद्धमांसस्नेहरूपा, "चर्वी' इति लोकप्रसिद्धा, पूयपटलः- दूषितरुधिरसमुदाय, रुधिरं-शोणितम्, मांसम् , चिक्खलम्-कर्दमः केशास्थिचर्मादि तैर्युक्तम् अनुले पनं येषां ते मेदो वसा पूयपटलरुधिरमांसचिक्खललिप्तानुलेपनतलाः तथाविधा नरका भवन्ति । पुनः कीडशा-इत्याह-अशुचि वीभत्साः नरकाः, परमदुरभिगन्धाः, कापोताग्निवर्णाभा:-कर्कशस्पर्शाः, दुरध्यासाः अशुभा नरकाः, अशुभाः-नरकेषु वेदनाः इति । उक्तञ्च प्रज्ञापवायां २–पदे नरकाधिकारे-"तेणं णरगा अंतो वट्टा वाहिं चतुरंसा अहे खुरप्पसंठाणसंठिया णिच्चंधयारतमसा ववगय गह चंदसूरणक्खत्तजोइसप्पहा मेदवसा पूयपटलरुहिरमंसचिक्खललित्ताणुलेवणतला, असुई बीभच्छा परमदुब्भिगंधा काउगगणिवण्णाभा कक्खडफासा दुरहियासा असुभा गरगा असुभाओ णरगेसु वेयणाओ"-इत्यादि । ते खलु नरकाः अन्तोवृत्ताः वहिश्चतुरस्राः अधः क्षुरप्रसंस्थानसंस्थिताः नित्यान्धकाराः तमसाः व्यपगतग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्रज्योतिष्कप्रभाः, मेदो वसा प्यपटलरुधिरमांसचिक्खललिप्तानुलेपनतलाः, अशुचिबीभत्साः, परमदुरभिगन्धाः, कापोताग्निवर्णाभाः, कर्कशस्पर्शाः, दुरध्यासाः, अशुभाः नरकाः, अशुभाः--नरकेषु वेदनाः इत्यादि-॥१६॥ सूत्र में दिये हुए 'आदि' पद से नरकों के अन्यान्य विशेषण समझ लेने चाहिए । उनमें से कुछ इस प्रकार हैं-नरको चन्द्र, सूर्य ग्रह नक्षत्र और ताराओं की प्रभा से रहित होते हैं। अर्थात् वहाँ न सूर्य-चन्द्रमा हैं न ग्रह-नक्षत्र हैं और न तारे ही हैं। ये सब ज्योतिष्क मध्य लोक में होते हैं । नरकों में इनका अभाव होने से सदैव गाढ़ा अन्धकार फैला रहता है। इसके अतिरिक्त नरक कैसे होते है, सो कहते हैं-उनके तलभाग मेद से वसा अर्थात् चर्बी से जो शुद्ध मांस का स्नेह रूप होती है, पूयपटल अर्थात् दूषित रूधिर का समूह जिसे मवाद भी कहते हैं, रूधिर अर्थात् लोहू, मांस, चिक्खल अर्थात् कीचड़ तथा केशो, हड्डियों एवं चमड़ी आदि अशुचि पदार्थों से व्याप्त होते हैं। वे अत्यन्त अशुचि, भयानक गंदे, घोर दुर्गन्ध से ब्याप्त, कापोत अग्नि के समान वर्ण वाले, कर्कश स्पर्श वाले, दुस्सह और अशुभ होते हैं। ऐसे नरकों में वेदनाएँ भी अशुभ ही होती हैं। प्रज्ञापना सूत्र के दूसरे पद में नरक के प्रकरण में कहा है- नरक भीतर से गोलाकार बाहर से सम चौकर और नीचे से खुरपा के आकार के होते हैं उनमें सदैव अन्धकार बना रहता है, ग्रह चन्द्र सूर्य एवं नक्षत्र-इन ज्योतिष्कों की प्रभा से रहित होते हैं, मेद, चर्वी, मवाद के समूह, रुधिर, मांस एवं कीचड़ या रुधिर- मांस आदि की कीचड़ से उनके तलभाग लिप्त होते हैं, वे अशुचि और वीभत्स, घोर दुर्गन्ध से भरे हुए, Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू. १७ नारकाणामायुः परिमाणरूपास्थितेखनिरूपणम् ६०९ मूलसूत्रम् --- "तेमुं नारगाणं उक्कोसेणं ठिई जीवाणं जहाकम-एग-ति-सत्तदस-सत्तरस-बावीस-तेत्तोसा सागरोवमा-" ॥१७॥ छाया-"तेषु नारकाणा मुत्कृष्टेन स्थितिर्जीवानां यथाक्रमम् --एक-त्रि-सप्तदश-सप्तदश-द्वा-विंशति-त्रयस्त्रिशत्सागरोपमाः ॥१७॥ तत्वार्थदीपिका--पूर्वं तावन्नारकाणां-नरकाणाञ्च स्वरूपाणि प्ररूपितानि सम्प्रति--- तेषां नारकाणामायुः परिमाणरूपां स्थिति-परममुत्कृष्टां स्थितिं प्ररूपयितुमाह-"तेसुं नारगाणं" इत्यादि । तेषु पूर्वोक्तेषु नरकेषु रत्नप्रभादि सप्तपृथिवीरूपेषु नारकाणां-नरकजीवानाम् उत्कृष्टेन-उत्कर्षतः स्थितिः-आयुः-प्रमाणरूपा यथाक्रम-क्रममनतिक्रम्य यथाक्रमम्, रत्नप्रभादि पृथिवीक्रमानुसारेण-एक-त्रि-सप्त-दश-सप्तदश-द्वाविंशति-त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाः भवन्ति । तथा च-रत्नप्रभायां नरकेषु नारकाणामुत्कृष्टा स्थितिरेकसागरोपमा भवति-१ शर्कराप्रभायां तेषामुकृष्टा स्थिति स्त्रिसागरोपमा-२ वालुकाप्रभायां नारकाणामुत्कर्षेण सप्तसागरोपमा स्थितिभवति-३ पङ्कप्रभायां तेषा मुत्कृष्टा स्थितिर्दश सागरोपमा भवति-४ धूमप्रभायां नारकाणाकापोत अग्नि जैसे रंग वाले, कठोर स्पर्श वाले दुस्सह और अशुभ होते हैं । नरकों की वेदनाएँ भी अशुभ ही होती हैं, इत्यादि ॥१६॥ सूत्रार्थ 'तेसुं नारगाणं उक्कोसेणं' इत्यादि ॥१७॥ उन नरकों में नारक जीवों की उत्कृष्ट स्थिति यथाक्रम से एक, तीन, सात, दस, सतरह, वाईस और तेतीस सागरोपम की होती है ॥१७॥ तत्त्वार्थदीपिका-पहले नारक जीवों के तथा नरकों के स्वरूप का निरूपण किया गया है, अब उन नारक जीवों की उत्कृष्ट स्थिति का अर्थात् आयु के परिमाण का निरूपण करते हैं पूर्वोक्त सात रत्नप्रभा पृथ्वी आदि स्वरूप वाले नरकों में निवास करने वाले नारक जीवों की उत्कृष्ट अर्थात् अधिक से अधिक स्थिति या आयु अनुक्रम से अर्थात् रत्नप्रभा आदि भूमियों के क्रम के अनुसार एक, तीन, सात, दस, सत्तरह, बाईस और तेतीस सागरोपम की होती है । इसका अनुक्रम इसप्रकार है- (१) रत्नप्रभा नामक भूमि में जो नरक हैं; वहाँ के नारकों की उत्कृष्ट स्थिति एक सागरोपम की है; अर्थात् पहली पृथ्वी के नारक अधिक से अधिक एक सागरोपम तक नारक अवस्था में वहाँ रहते हैं । (२) शर्कराप्रभा में नारकों की उत्कृष्ट स्थिति तीन सागरोपम की होती है । (३) वालुकाप्रभा में नारकों की उत्कृष्ट स्थिति सात सागरोपम की होती है । (४) पंकप्रभामें नारकों की उत्कृष्ट स्थिति दस सागरोपम को होती है । (५) धूमप्रभा में नारकों की उत्कृष्ट स्थिति सतरह सागरो Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे मुत्कृष्टा स्थितिः सप्तदशसागरोपमा-५ तमःप्रभायां नारकाणामुत्कर्षेण द्वाविंशति सागरोपमा स्थितिः-६ तमस्तमःप्रभायान्तु तेषा मुत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमा भवति ॥१७॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः--नारकाणामनपवायुष्कत्वादनुबद्धविषमदुःखानुमूलकर्मालीढमूर्तत्वेनाऽकाले मुमूर्पूणामपि मृत्युनं भवति, किन्तु-पूर्णेस्वायुषि पश्चात्ते-उद्वतिष्यन्ते, तस्मात्–किं तत्तेषां नारकाणा मायुष्क मित्याकाङ्क्षयां प्रथममुत्कृष्टत आयुःपरिमाणमाह-"तेसुं नारगाणं उक्कोसेणं-" इत्यादि । तेषु पूर्वोक्तस्वरूपेषु रत्नप्रभादिसप्तपृथिवीषु नरकेषु यथासंख्य-त्रिंशत्-पञ्चविंशति-पञ्च दश-दश-त्रिलक्ष-पञ्चोनैकलक्ष-पञ्चसङ्ख्यकेषु नरकावासेषु नारकाणामुत्कृष्टेन-उत्कर्षतः स्थितिः आयुः प्रमाणम् यथाक्रमम्-क्रमशः रत्नप्रभादि सप्तपृथिवीक्रमानुसारेण एक-त्रि-सप्त-दश-सप्त. दश-द्वाविंशति-त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमा अवसेयाः । तत्र-रत्नप्रभाया मेका-सागरोपमा उत्कृष्टा स्थिति रकाणाम्-१ शर्कराप्रभायां त्रिसागरोपमा उत्कृष्टतः स्थिति स्तेषाम्-२ वालुकाप्रभायां नारकाणा मुत्कृष्टा स्थितिः सप्तसागरोपमा-३ पङ्कप्रभायां तेषा मुत्कृष्टा स्थिति र्दशसारोपमा-४ धूमप्रभायां नारकाणामुत्कृष्टतः स्थितिः सप्तदश सागरोपमा-५ तमः प्रभायां तु-नारकाणा मुत्कृष्टा स्थिति विंशति सागरोपमा-६ तमस्तमः प्रभायां पुन नरिकोणा मुत्कृष्टतः स्थिति स्त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमा भवतीति बोध्यम्-७ पम की होती हैं (६) तमःप्रभा में नारकों की स्थिति उत्कृष्ट बाईस सागरोपम की होती है । और (७) तमस्तमःप्रभा में नारकों की उत्कृष्ट स्थिति तेतीस सागरोपम की होती है ॥१७॥ तत्त्वार्थनियुक्ति--अत्यन्त विषम दुःखजनक कर्मों का बन्ध करने के कारण एवं अनपवर्तनीय आयु वाले होनेके कारण नारक जीव अकाल में ही मृत्यु की अभिलाषा करते हुए भी अकाल में नहीं मरते । आयु पूर्ण होने पर यथाकाल ही उनका मरण होता है । यहाँ यह आशंका उत्पन्न होती है कि उनकी आयु कितनी होती है ? इस शंका का समाधान करने के लिए उनकी आयु का उत्कृष्ट प्रमाण बतलाया जाता है जिनका स्वरूप पहले बतालाया जा चुका है, उन रत्नप्रभा आदि सात नरक भूमियों में यथाक्रम तीस, पच्चीस, पन्द्रह, दस, तीन, लाख, पाँच कम एक लाख और पाँच नारकावासों में नारक जीवों की उत्कृष्ट स्थिति अर्थात् आयु का प्रमाण रत्नप्रभा आदि भूमियों के अनक्रम से एक सागरोपम, तीन सागरोपम, सात सागरोपम, दस सागरोपम, सत्रह सागरोपम, वाईस सागरोपम और तेतीस सागरोपम की होती है। इस प्रकार रत्नप्रभा पृथ्वी में नारकों की उत्कृष्ट स्थिति एक सागरोपम की, शर्कराप्रभा में तीन सागरोपम की, वालुकाप्रभा में सात सागरोपम की, पंकप्रभा में दस सागरोपम की, घमप्रभा में सत्रह सागरोपम की, तमःप्रभा में वाईस सागरोपम की और तमस्तमःप्रभा में तेतीस सागरोपम की उत्कृष्ट स्थिति होती है। Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०५ सू० १७ नारकाणामायुः परिमाणरूपास्थितेनिरूपणम् ६११ उपमानमुपमा-सादृश्यं, सागरेणोपमा सागरोपमा, एका सागरोपमा यस्याः स्थितेः साएकसागरोपमा । एवं-त्रिसागरोपमादिष्वपि विग्रहोऽवगन्तव्यः । तेषु नरकेषु मद्यपायिनः-मांसभक्षका:-असत्यवादिनः-परस्त्रीलम्पटा:-महालोभाभिभूताः-स्त्री-बाल-वृद्ध-महर्षि-विश्वासघातकाः जिनधर्मनिन्दकाः-रौद्रध्यानाविष्टाः इत्यादिरीत्या पापकर्माऽनुष्ठातारः समुत्पद्यन्ते । तेचो-र्ध्वपादाः अधोमुखाः सर्वेऽपि समुत्पद्या-ऽधः पतन्ति, दीर्धकालं दुःखान्यनुभवन्ति च । किञ्चा -ऽसंज्ञिनः-प्रथमनरकमेव गच्छन्ति, सरीसृपाः-द्वितीयनरकपर्यन्तमेव गच्छन्ति, पक्षिण स्तृतीयनरकपर्यन्तमेव गच्छन्ति, सिंहाश्चतुर्थनरकपर्यन्तमेव गच्छन्ति, भुजगः पञ्चम नरकपर्यन्तमेव गच्छन्ति, स्त्रियः षष्ठ नरकपर्यन्तमेव गच्छन्ति । मनुष्या मत्स्याश्च सप्तमनरक पर्यन्तं गच्छन्तीति । सप्तमान्नरकानिर्गतस्तिर्यगेव भवति, सम्यक्त्वं तु तस्य न निषिध्यते । षष्ठानरका निर्गतो यदि-मनुष्यत्वं प्राप्नोति, तदा विरतित्वं प्राप्नोति । पञ्चमान्नरकान्निर्गतस्तु-यदि मनुष्यत्वं प्राप्नोति तदा सर्वविरतित्वं लभते । चतुर्थान्नर कान्निर्गतः कश्चित्-मनुष्यत्वं प्राप्य निर्वाणमपि प्राप्नोति । ____ उपमान या उपमा का अर्थ हैं सादृश्य । सागर अर्थात् समुद्र से उपमा होना सागरोपम है। एक सागर जिस आयु का उपमान हो वह एक सागरोपम कहलाती है । त्रिसागरोपम आदि में भी इसी प्रकार का विग्रह कर लेना चाहिए । ___उन नरकों में मद्यपान करने वाले, मांस भक्षण करने वाले, असत्यवादी, परस्त्रीलम्पट, महान् लोभ से ग्रस्त, अपनी स्त्री, बालक, वृद्ध और महर्षियों के साथ विश्वासघात करने वाले, जिनधर्म के निन्दक, रौद्रध्यान करने वाले, तथा इसी प्रकार के अन्य पापकर्म करने वाले जीव उत्पन्न होते हैं। जब कोई जीव नरक में उत्पन्न होता है तो उस के पैर ऊपर और मुख नीचे की ओर होता है और नीचे गिरते हैं। उसके पश्चात् वे दीर्घ काल तक दुःखो का अनुभव करते हैं। ___ यहाँ इतना समझ लेना चाहिए कि असंज्ञी जीव पहले नरक में ही उत्पन्न होते हैं, सरीसृप दूसरे नरक तक ही जाते हैं, पक्षी तीसरे नरक तक ही जाते हैं, सिंह चौथे नरक तक ही उत्पन्न होते हैं, भुजग पाँचवें नरक तक ही जा सकते हैं, स्त्रियां छठे नरक तक ही जाती हैं और मनुष्य-पुरुष एवं मत्स्य सातवें नरक तक उत्पन्न होते हैं। सातवें नरक से निकला जीव नियेचगति में ही उत्पन्न होता है वहाँ सम्यक्त्व का निषेध नहीं है अर्थात् वहाँ कोई जीव सम्यक्त्व को प्राप्त कर सकता है । छठे नरक से निकला जीव यदि मनुष्यगति में उत्पन्न हो तो वह देशविरति अंगीकार कर सकता है पांचवें नरक से निकला प्राणी यदि मनुष्यत्व प्राप्त करता है तो सर्वविरति भी प्राप्त कर सकता है चौथे नरक से निकला कोई जीव मनुष्य गति पाकर निर्वाण भी प्राप्त कर सकता है। तीसरे, Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwww wwwwwww ६१२ तत्त्वार्थसूत्रे ... तृतीयाद्-द्वितीयात्-प्रथमाच्च नरकान्निर्गतः कश्चिन्मनुष्यत्वं प्राप्य, तीर्थकरोऽपि भवति । देवा-नारका वा नरकेषूत्पत्तिं नाऽऽसादयन्ति तथा स्वभावात् । नापि-नरकादुवृत्य देवेषूत्पद्यन्ते । नरकादुद्वत्ताः खलु नारकास्तिर्यग्योनौ मनुष्येषु वा समुत्पद्यन्ते । आदितस्तिसृभ्यः पृथिवीभ्यः उद्धृत्य केचन-मनुप्यत्वं प्राप्य तीर्थकरत्वमपि प्राप्नुवन्ति । चतसृभ्यः खलु पृथिवीभ्य उद्धृत्य मनुष्यत्वञ्च प्राप्य केचन- निर्वाणमपि प्राप्नुवन्ति, आदितः खलु पञ्चभ्यः पृथिवीभ्य उदृत्य केचन-मनुष्यत्वं प्राप्य संयममपि प्राप्नुवन्ति । ____ षड्भ्यः पृथिवीभ्य उदृत्य पुनः केचन मनुष्यत्वं प्राप्य संयमासंयममपि प्राप्नुवन्ति । किन्तु सप्तमी पृथिवीत उद्वृत्तास्तु तिर्यक्त्वमेव प्राप्नुवन्ति, तत्र कश्चित् सम्यग्दर्शनमपि प्राप्नोति । सूत्र ॥१७॥ मूलसूत्रम्--"जहण्णेणं नारगाणं ठिई जहाकम दसवाससहस्सा-एग-ति-सत्तदस-सत्तरस-बावीसा-" ॥१०॥ छाया-"जघन्येन नारकाणां स्थितिः यथाक्रम दशवर्षसहस्राणि एक-त्रि-सप्तदश-सप्तदश-द्वाविंशति सागरोपमा-" ॥ १८ ॥ तत्त्वार्थदीपिका--पूर्वसूत्रे-रत्नप्रभादि सप्तपृथिवीषु वर्तमानानां नारकाणामायुः प्रमाणरूपा स्थिति रुत्कृष्टतः प्ररूपिता, सम्प्रति-तेषामेव जघन्येन स्थिति प्ररूपयितुमाह-"जहण्णेणं" इत्यादि । जघन्येन-जघन्यतः पूर्वोक्तेषु नरकेषु वर्तमानानां नारकाणां स्थितिः-आयुः परिमाणरूपा । दूसरे और प्रथम नरक से निकला जीव मनुष्यगति प्राप्त करके तीर्थंकर भी हो सकता हैं। देव और नारक मरकर नरकगति में उत्पन्न नहीं होते हैं । इसी प्रकार नारक जोव नरक से निकलकर सीधे देवगति में उत्पन्न नहीं होते हैं ? । नरक से निकले जीव या तो तिर्यंचयोनि में उत्पन्न होते हैं या मनुष्य गति में । पहले के तीन नरको से निकल कर कोई-कोई मनुष्य होकर तीर्थकर पद भी प्राप्त कर सकते हैं । चार नरकों से निकल कर और मनुष्यगति पाकर कोई-कोई जीव निर्वाण भी प्राप्त कर लेते हैं। प्रारंभ की पाँच पृथ्वियों से निकल कर कोई-कोई जीव मनुष्य होकर सर्वविरति संयम की प्राप्ति भी कर सकती हैं। छठो पृथ्वी से निकलकर कोई-कोई जीव मनुष्य होकर संयमासंयम (देशविरति भी प्राप्त कर सकते हैं। किन्तु सातवीं से निकले जीव तो तिर्यञ्च गति को ही पाते हैं वहाँ कोई जीव सम्यद्गर्शन भी प्राप्त कर सकता है। सूत्र--१७॥ सूत्रार्थ-'जहण्णेणं नारगाणं' इत्यादि । सूत्र १८॥ - नारकों की जघन्य स्थिति अनुक्रम से दस हजार वर्ष, एक सागरोपम, सतरह सागरोपम और वाईस सागरोपम है। सूत्र-१८॥ तत्त्वार्थदीपिका-इससे पहले के सूत्र में रत्नप्रभा आदि सातों नरकभूमियों में निवास करने वाले नारकों की उत्कृष्ट स्थिति का प्ररूपण किया गया है। अब उनकी जघन्य अर्थात् Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू. १८ नारकाणामायुः परिमाणरूपास्थितेनिरूपणम् ६१३ यथाक्रमम्-क्रममनतिक्रम्य यथाक्रमं रत्नप्रभादि पृथिवीक्रमानुसारेण दशवर्षसहस्राणि, एक सागरोपमम् , त्रिसागरोपमा, सप्तसागरोपमा, दशसागरोपमा, सप्तदशसागरोपमा, द्वाविंशसागरोपमा चाऽवसेया । तत्र-रत्नप्रभा पृथिवीवर्ति नारकाणां जघन्येन दशवर्षसहस्राणि स्थितिः, शकराप्रभा पृथिवीवतिनारकाणां जघन्येनै–कसागरोपमा स्थितिः, वालुकाप्रभापृथिवीमध्यवर्ति नारकाणां जघन्येन त्रिसागरोपमा स्थितिः, पङ्कप्रभापृथिवी मध्यवर्तिनारकाणां जघन्येन सप्तसागरोपमा स्थितिः, धूमप्रभा पृथिवीमध्यवर्ति नारकाणां जघन्येन दशसागरोपमा स्थितिः, तमःप्रभापृथिवीमध्यवर्ति नारकाणां जघन्येन सप्तदश सागरोयमा स्थितिः, तमस्तमःप्रभापृथिवीमध्यवर्तिनारकाणां जघन्येन द्वाविंशति सागरोपमा स्थितिः आयुःपमाणरूपा भवतो'तभावः ॥१८॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः----पूर्व नाराकाणामुत्कृष्टेन स्थितिः प्ररूपिता, सम्प्रति-तेषां जघन्येन स्थितिं प्ररूपयितुमाह "जहण्णेणं नारगाणं ठिई जहाकम दसवाससहस्सा एग-ति-सत्त-दस--सत्तरसबावीस तेत्तीसा सागरोवमा--" ।। इति ॥ रत्नप्रभादिपृथिवीषु-नारकाणां जघन्येन स्थितिः आयुःप्रमाणरूपा यथाक्रमम्--क्रममनतिक्रम्य यथाक्रमम्, रत्नप्रभादि पृथिवीक्रमानुसारेण दशवर्षसहस्राणि, एकं सागरोपमम्, त्रिसागरोपमा, सप्तसागरोपमा, दशसागरोपमा, सप्तदशसागरोपमा द्वाविंशति सागरोपमाऽवसेया ? तत्र रत्नप्रभापृथिव्यां-नारकाणां जघन्येन दशवर्षसहस्राणि स्थिति भवति, शर्ककम से कम स्थिति का प्ररूपण करने के लिए कहते हैं । रत्नप्रभा आदि भूमियों के क्रम के अनुसार उसमें रहने वाले नारको की जघन्य स्थिति इस प्रकार है-दस हजार वर्ष, एक सागरोपम तीन सागरोपम, सात सागरोपम, दस सागरोपम, सत्तरह सागरोपम और वाइस सागरोपम । रत्नप्रभा पृथ्वी के नारकों की जधन्य स्थिति अर्थात् आयु का प्रमाण दस हजार वर्ष का है। शर्करप्रभा पृथ्वी के नारकों को जघन्य स्थिति एक सागरोपम की है । वलुका प्रभा पृथ्वी में रहने वाले नारकों को जघन्य स्थिति तीन सागरोपम की है । पंकप्रभा पृथ्वी में निवास करने वाले नारक जीवों की स्थिति सात सागरोपम की है । धूमप्रभा पृथिवी के नारकों की जधन्य स्थिति दस सागरोपम की है । तमःप्रभा पृथ्वी के नारकों की जधन्य स्थिति सतरह सागरोपम की है। तमस्तमा नामक सातवीं पृथ्वी के नारकों की जधन्य स्थिति वाईस सागरोपम की है ॥१८॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-इससे पूर्व नारक जीवों की उत्कृष्ट अर्थात् अधिक से अधिक स्थिति की प्ररूपणा की गई, अब उनकी जघन्य स्थिति कहते हैं- रत्नप्रभा आदि पृथिवियों में नारक जीवों की जघन्य स्थिति अर्थात् आयु का प्रमाण, क्रम के अनुसार इस प्रकार है-दस हजार वर्ष एक सागरोपम तीन सागरोपम, सात सागरोपम, दस सागरोपम, सतरह सागरोपम और वाईस सागरोपम । इसमें रत्नप्रभा पृथ्वी में नारकों की जधन्य स्थिति दस हजार वर्ष की Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AisVIAranAmivier ६१४ तत्त्वार्थसूत्रे राप्रभापृथिव्यां नारकाणां जघन्येन–एकसागरोपमा स्थितिः, वालुकाप्रभायां पृथिव्यां नारकाणां जघन्येन त्रिसागरोपमा स्थितिः, पङ्कप्रभायां पृथिव्यां जघन्येन नारकाणां सप्तसागरोपमा स्थितिः, धूमप्रभायां पृथिव्यां नारकाणां जघन्येन दशसागरोपमा स्थितिः, तमःप्रभापृथिव्यां नारकाणां जघन्येन सप्तदशसागरोपमा स्थितिः, तमस्तमःप्रभायां पृथिव्यां नारकाणां जघन्येन द्वाविंशति सागरोपमा स्थितिरवसेया । तथाचोक्तम्---उत्तराध्ययने सूत्रे ३६-अध्ययने "सागरोवममेगंतु उक्कोसेणं वियाहिया । पढमाए जहण्णेणं दसवाससहस्सिया ॥१६०॥ "तिण्णेव सागराऊ उक्कोसेण वियाहिया । दोच्चाए जहण्णेणं एगंतु सागरोवमं ॥१६॥ "सत्तेव सागराऊ उक्कोसेण वियाहिया । तइयाए जहण्णेणं तिण्णेव सागरोवमा ॥१६२॥ "दस सागरोवमाऊ उक्कोसेण वियाहिया। चउत्थीए जहण्णेणं सत्तेव सागरोवमा ॥१६३॥ "सत्तरस सागराऊ उक्कोसेण वियाहिया । पंचमाए जहण्णेणं दसचेव सागरोवमा ॥१६४॥ "बावीस सागराऊ उक्कोसेण वियाहिया । छवीए जहण्णेणं सत्तरस सागरोवमा ॥१६५॥ "तेसीस सागराऊ उक्कोसेण वियाहिया । सत्तमाए जहण्णेणं वावीसं सागरोवमा ॥१६६॥ - "छाया-"सागरोपममेकन्तु-उत्कर्षेण व्याख्यातम् । प्रथमायां जघन्येन-दशवर्षसहस्रिका ॥१६॥ होती है । शर्कराप्रभा पृथ्वी में नारकों की जघन्य स्थिति एक सागरोपम को होती है। वालुका प्रभा में नारकों की जघन्य स्थिति तीन सागरोंपम की होती है। पंकप्रभा पृथ्वी में नारकों की जघन्य स्थिति सात सागरोपम की होती है । धूमप्रभा में नारकों की जघन्य स्थिति दस सागरोपम की होती है । तमःप्रभा पृथ्वी में नारकों की जघन्य स्थिति सतरह सागरोपम की होती है। तमस्तमःप्रभा पृथिवी में नारकों की जघन्य स्थिति वाईस सागरोपम की समझनी चाहिए। उत्तराध्ययन सूत्र के ३६ वें अध्ययन में कहा है 'प्रथम भूमि अर्थात् रत्नप्रभा में उत्कृष्ट स्थिति एक सागरोपम की है और जधन्य स्थिति दस हजार वर्ष की है ॥१६॥ १०|| Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू० १८ नारकाणामायुः परिमाणरूपस्थितेनिरूपणम् ६५ "त्रय एव सागरास्तु-उत्कृषेण व्याख्याताः । द्वितीयायां जघन्येन-एकन्तु सागरोपमम् ॥१६१।। "सप्तैव सागरास्तु-उत्कर्षेण व्याख्याताः । तृतीयायां जघन्येन-तिस्र एव सागरोपमाः ॥१६२॥ "दश सागरोपमास्तु-उत्कर्षेण व्याख्याताः । चतुर्थ्यां जघन्येन-सप्तैव सागरोपमाः ॥१६३।। "सप्तदश सागरास्तु-उत्कर्षेण व्याख्याताः । पञ्चम्यां जघन्येन-दशचैव सागरोपमाः ॥१६४॥ "वाविंशतिः सागरास्तु-उत्कर्षेण व्याख्याताः । षष्ठयां जघन्येन-सप्तदश सागरोपमाः ॥१६५॥ "त्रयस्त्रिंशत्सागरान्तु-उत्कर्षेण व्याख्याताः । सप्तम्यां जघन्येन-द्वाविंशतिः सागरोपमाः ॥१६६॥ इति तथाच-नारकाणां पूर्व-पूर्व पृथिव्यां या-उत्कृष्टा स्थितिः सा परपरपृथिव्यां जघन्या स्थिति भवति, यथा- रत्नप्रभायां नारकाणा मुत्कृष्टा स्थितिः एकं सागरोपमं वर्तते । सा चैकसागरोपमा स्थितिः शर्कराप्रभायां जघन्या वर्तते नारकाणाम् । 'दूसरी पृथ्वी अर्थात् शर्कराप्रभा में उत्कृष्ट आयु तीन सागरोपम की तथा जघन्य आयु एक सागरोपम की है ॥१६१॥ 'तीसरी पृथ्वी में अर्थात् वालुकाप्रभा में उत्कृष्ट आयु सात सागरोपम की और जधन्य आयु तीन सागरोपम की है ॥१६२॥ 'चौथो पृथ्वी पंकप्रभा में उत्कृष्ट आयु दस सागरोपम की है और जघन्य आयु सात सागरोपम की है ॥१६३॥ 'पाँचवीं धूमप्रभा पृथ्वी में उत्कृष्ट आयु सतरह सागरोपम को और जघन्य आयु दस सागरोपम की है' ॥१६४॥ छठी अर्थात् तमःप्रभा में उत्कृष्ट आयु वाईस सागरोपम की और जघन्य आयु सतरह सागरोपम की है' ॥१६५॥ . 'सातवीं पृथ्वी तमस्तमःप्रभा में उत्कृष्ट आयु तेतीस सागरोपम की और जघन्य आयु वाईस सागरोपम की है ॥१६६॥ सातों नरकभूमियों के नारकों की ऊपर जो उत्कृष्ट और जघन्य स्थिति दिखलाई गई है, उसे ध्यानपूर्वक देखने से प्रतीत होगा कि पूर्व-पूर्व के नरक में जितनी उत्कृष्ट स्थिति है, उत्तरोत्तर में वही जघन्य बन जाती हैं। उदाहरणार्थ-रत्नप्रभा पृथ्वी में नारकों की उत्कृष्ट स्थिति एक सागरोपम की है, वही शर्कराप्रभा में जधन्य स्थिति है । शर्कराप्रभा में तीन Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे शर्कराप्रभायां नारकाणां या त्रिसागरोपमो-त्कृष्टा स्थिति रस्ति, सा वालुकाप्रभायां तेषां जघन्या स्थितिरवसेया । या च-वालुकाप्रभायां नारकाणा मुत्कृष्टा स्थितिः सप्तसागरोपमा वर्तते, सा-पङ्कप्रभायां नारकाणां जघन्या स्थितिरस्ति । या च-पङ्कप्रभायां नारकाणामुत्कृष्टा स्थिति देशसागरोपमा वर्तते, सा धूमप्रभायां तषां जघन्या स्थिति रस्ति । या च-धूमप्रभायांनारकाणा मुत्कृष्टा स्थितिः सप्तदशसागरोपमा वर्तते सा तमःप्रभायां नारकाणां जघन्या स्थिति भवति । या च तमःप्रभायां नारकाणामुत्कृष्टा स्थितिः द्वाविशतिम्गरोपमा वर्तते, सा खलु-तमस्तमः प्रभायां नारकाणां जघन्या स्थिति भवति । रत्नप्रभायान्तु-नारकाणां दशवर्षसहस्राणि जघन्या स्थिति खगन्तव्या ॥ १८ ॥ मूलसूत्रम् --- "जंबूद्दीव लवण समुद्दाइ नामाओ असंखेज्जा दीवसमुद्दा-" ॥१९॥ छाया- "जम्बूद्वीप लवणसमुद्रादि नामानोऽसंख्येयाः द्वीपसमुद्राः-" ॥१९॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे-रत्नप्रभादि सप्तपृथिवीषु नरकवासिनां नारकाणां जघन्येन स्थितिः प्ररूपिता, सम्प्रति-भूमिप्रस्तावाद् जम्बूद्वीपादि द्वीपान्-लवणसमुद्रांश्च प्ररूपयितुमाह "जंबूद्दीव लवण समुद्दाइ-" इत्यादि । जम्बूद्वीपलवणसमुद्रादयोऽसंख्येया द्वीपसमुद्राः सन्ति । तत्र-जम्बूद्वीपादयो द्वीपाः लवणोदधिप्रभृतयः समुद्रा चाऽसंख्येयाः सन्ति । __ तद्यथा-जम्बूद्वीपो नामा द्वीपः-१ लवणोदधिनामा समुद्रः, धातकी खण्डनामा द्वीपः-२ कालोदधिनामा समुद्रः, पुष्करवरनामा द्वीपः-३ पुष्करवरोदनामा समुद्रश्च, वारुणीवरनामा सागरोपम की जो उत्कृष्ट स्थिति है, वह तीन सागरोपम वालुका प्रभा में जघन्य समझ नी चहिए । वालुकाप्रभा में जो सात सागरोपम की उत्कृष्ट स्थिति है वही पंकप्रभा में जधन्य है। पंकप्रभा में उत्कृष्ट स्थिति दस सागरोपम की है, वही धूमप्रभा में जधन्य है। धूमप्रभा में उत्कृष्ट स्थिति सतरह सागरोपम की है, वही तमःप्रभा में जधन्य स्थिति है। तमःप्रभा में नारकों की उत्कृष्ट स्थिति वाईस सागरोपम है, वही बाईस सागरोपम तमस्तमःप्रभा में जघन्य है । रत्नप्रभा में जघन्य स्थिति दस हजार वर्ष की है ॥१८॥ सूत्रार्थ- 'जंबुद्दीवलवण' इत्यादि ॥१९॥ जम्बू द्वीप आदि द्वीप और लवण आदि समुद्र असंख्यात हैं ॥१९॥ तत्त्वार्थदीपिका- पूर्व सूत्र में रत्नप्रभा आदि भूमियों के नारकों की जधन्य स्थिति की प्ररूपणा की गई, अब प्रसंगवश जम्बूद्वीप आदि द्वीपों की और लवण समुद्रों की प्ररूपणा करते हैं ___ जम्बूद्वीप और लवणसमुद्र आदि द्वीप और समुद्र असंख्यात हैं वे इस प्रकार हैं-(१) जम्बूद्वीप नामक द्वीप, लवणोदधि नामक समुद्र, (२) धातकी खण्ड नामक द्वीप, कालोदधि नामक समुद्र (३) पुष्करवर नामक द्वीप, पुष्करवरोद नामक समुद्र, (४) वारुणी Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिशक्तिश्च अ.५ सू. १९ जम्बूद्वीपादिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ६१७ द्वीपः-४ वारुणीवरोदनामा समुद्रश्च, क्षोरवरनामा द्वीपः-५ क्षीरवरोदनामा समुद्रश्च, घृतवरनामा द्वीपः-६ घृतवरोदनामा समुद्रश्च । इक्षुवरनामा द्वीपः-७ इक्षुवरोदनामा समुद्रश्च, नन्दीश्वरवर नामा द्वीपः-८ नन्दीश्वरवरोद नामा समुद्रश्च, अरुणवर नामा द्वीपः-९ अरुणवरोद नामा समुद्रश्चेत्येवं रीत्या स्वयम्भूरमणपर्यन्ता असंख्येया द्वोपसमुद्रा अवगन्तव्याः ॥ १९ ॥ तत्त्वानियुक्तिः-इतः पूर्व रत्नप्रभादि पृथिवीषु स्थितानां सीमन्तकादिनरकावासनिवासिनां जीवानां नरकेषु स्थिति रायुः परिमाणरूपा प्ररूपिता, सम्प्रतिहि-भूमिप्रस्तावाद् जम्बूद्वीपादि द्वीपानां-लवणोधदिप्रभृति समुद्राणाञ्च स्वरूपाणि प्ररूपयितुमाह- "जंबूद्दीव लवण समुहाइ मामाओ असंखेज्जा दीवसमुद्दा-" इति । ___जम्बूद्वीप लवणसमुद्रादिनामानोऽसंख्येया द्वीपसमुद्राः सन्ति । तत्र-जम्बूद्वीपादयो द्वीपाः लवणोदधिप्रभृतयः समुद्राश्चा-ऽसंख्येयास्तत्तन्नामधेयाः सन्ति । तथाचा-संख्येयपदेनाऽत्र सार्द्धद्वयोद्धारसागरोपमरूपमसंख्यातत्वं गृह्यते । तच्चोद्धारसागरोपमं उद्धारपल्योपमै निष्पद्यते, तथाहि-पल्यं स्यात् यत् आयामविष्कम्भाभ्यां उर्वोच्चत्त्वेन च प्रत्येक योजनपरिमितम् साधिक त्रिगुणपरिक्षेपयुक्तं च भवेत् , तच्च उत्कृष्टेन सप्तरात्रप्ररूढबालाप्रैः संनिचितमेतादृशं वर नामक द्वीप, वारुणीवरोद नामक समुद्र (५) क्षीरवर नामक द्वीप, क्षीरवरोद नामक समुद्र (६) घृतवर नामक द्वीप, घृतवरीद नामक समुद्र (७) इक्षुवर नामक द्वीप, इक्षुवर नामक समुद्र (८) नंदोश्वर नामक द्वीप, नंदोश्वरवरोद नामक समुद्र (९) अरुनामवरणक द्वीप, अरुणवरोद नामक समुद्र; इस प्रकार एक द्वीप और एक समुद्र, इस क्रम से स्वयंभूरमण द्वीप और स्वयंभूरमण समुद्र तक असंख्यात द्वीप-समुद्र समझने चाहिए ॥१९॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-- इससे पूर्व रत्नप्रभा आदि पृथ्वियों में स्थित सीमन्तक आदि नारकावासों में निवास करने वाले नारक जीवों की स्थिति अर्थात् आयु के प्रमाण की प्ररूपणा की गई है। अब भूमि का प्रकरण होने से जम्बूद्वीप आदि द्वीपों का तथा लवणोदधि आदि समुद्रों का स्वरूप बतलाने के लिए कहते हैं। जम्बूद्वीप और लवणसमुद्र आदि असंख्यात द्वीप और समुद्र हैं। तात्पर्य यह है कि जम्बूद्वीप आदि द्वीप असंख्यात हैं और लवणोदधि आदि समुद्र भी असंख्यात हैं। असंख्यात में तरतमता के भेद से असंख्यात प्रकार हो सकते हैं । यहाँ असंख्यात पद से अढ़ाई उद्धार सागरोपम की समयराशि के बराबर असंख्यात का ग्रहण करना चाहिए । यह उद्धार सागरोपम उद्धार पल्योपम से निष्पन्न होता है । जैसे-एक कोई पल्य आधारपात्रजो एक एक योजन आयामविष्कम वाला अर्थात् एक योजन का लम्बा और एक योजन का चौडा तथा एक योजन का गहरा तथा इस माप से कुछ अधिक हीनगुनी परिधि गोलाई वाला v८ Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६१८ तस्वार्थसूत्रे भृतं स्यात् यन्नाग्निना दह्यते न वायुनाऽपहियते न जलेन क्लिद्यते, ततस्तस्मा तादृशात्पल्यात् प्रतिसमयमेकैकबालाग्रामपहियते । ततो यावता काटेन तत्पल्यं रिक्तं भवेत्तावत्कालपरिमितमेकमुद्धारपल्योपमं भवति, तैस्तादृशैः दश कोटि कोटि परिमिते, पल्योपमैरेकमुद्धारसागरोपमं निष्पद्यते एतादृश सार्धद्वयोद्वारसागरोपम समयराशिप्रमाणतुल्याः खलु द्वीपसमुद्राः सन्ति । तत्राऽपि-प्रथमद्विपादनन्तरः प्रथमः समुद्रः, द्वितीय द्वीपादनन्तरो द्वितीयः समुद्रः, तृतीयादनन्तर स्तृतीयः समुद्र इत्यादि रीत्या प्राक् तावद् द्वीपो वर्तते पश्चात् समुद्रोऽस्ति, तदनन्तरः पुनीपः-तदन्तरः पुनः समुद्रः-इत्येवं यथासंख्यमवगन्तव्यम् । तद्यथा __ प्रथमं तावद् जम्बूद्वीपो नाम द्वीपः लवणोदधिः समुद्रश्च-१ ततो धातकीखण्डो नाम द्वीपः कालोदधिः समुद्रश्च-२ ततः पुष्करवरो नाम द्वीपः पुष्करोदधिः समुद्रः-३ ततो वरुणवरोनाम द्वीप वरुणोदधिः समुद्रश्च-४ ततः क्षीरवरो नाम द्वीपोऽस्ति क्षीरोदधिः समुद्रश्च-५ ततो घृतवरो नाम द्वीपः धृतोदधि समुद्रश्च-६ततश्च-ईक्षुवरोनाम द्वीपः इक्षुवरोदधिः समुद्रश्च-७ ततो नंदीश्वरो नाम द्वीपः नन्दीश्वरोदधि समुद्रश्च-८ ततश्च-अरुणवरो नाम द्वीपः अरुणवरोदधिः समुद्रश्च-९ इत्येवं रीत्या स्वयम्भूरमणसमुद्रपर्यन्ताः असंख्येया द्वीपसमुद्राः सन्तीति भावः । ते खलु सर्वे द्वीप-समुद्रा न शक्यन्ते नामग्राहमाख्यातुं तेषामसंख्येयत्वात्, तत्र-"जबूद्वीपः - इत्यादि संज्ञा-संज्ञिसम्बन्धश्चा-ऽनादिकालिकोऽवसेयः । द्विर्गता आपो यस्मिन् इति द्वीपहो, वह पल्य एक दो तीन उत्कृष्ट से सात रात्रि के उगे हुए बालानों से ऐसा ठोस ठोंसकर भरा जाय कि जिस बालाग्र को न अग्नि जला सके न वायु उडा सके और न पानी उन्हे क्लिन्न-गीला कर सके । इस तरह ठोंसकर भरे हुए पल्यसे प्रति समय एक एक बालाग्र निकाला जाय, तो जितने काल से वह पल्य रिक्त-खाली होवे उतने काल प्रमाण का एक उद्धार पल्योपम होता है । वैसे दस करोडा-करोड उद्धारपल्योपम होते हैं तब एक उद्धारसागरोपम होता है। इस प्रकार के अढाई उद्धार सागरोपमों में जितने समय होते हैं उतने ही द्वीप और समुद्र हैं। इन द्वीपों और समुद्रों की अवस्थिति अनुक्रम से इस प्रकार है-पहले द्वीप के बाद पहला समुद्र है, दूसरे द्वीप के बाद दूसरा समुद्र है तीसरे द्वीप के बाद तीसरा समुद्र है, इत्यादि क्रम से पहले द्वीप फिर समुद्र फिर द्वीप और समुद्र इस प्रकार अनुक्रम से द्वीप और समुद्र हैं । उदहारणार्थसर्वप्रथम जम्बूद्वीप नामक द्वीप है, उसे चारों ओर से वेष्टित किये हुए लवणोदधि नामक समुद्र है; तत्पश्चात् लवणोदधि समुद्र को चारों ओर से घेरे हुए धातकीखंड नामक द्वीप है, फिरे कालोदधि नामक समुद्र है, फिर पुष्करवर नामक द्वीप और पुष्करोदधि समुद्र है, फिर वरुणवर नामक द्वीप और वरुणोदधि समुद्र है, फिर क्षीरवर नामक द्वीप और क्षीरोदधि समुद्र है, फिर घृतवर नामक द्वीप और घृतोदधि समुद्र है, फिर इक्षुवर नामक द्वीप और इक्षुवरोदधि समुद्र है, फिर नन्दीश्वर नामक द्वीप और नन्दीश्वरोदधि समुद्र है, फिर अरूणवर नामक द्वीप और अरूणवरोदधि नामक समुद्र है; इस क्रम से स्वयंभूरमण समुद्र पर्यन्त असंख्यात द्वीप और समुद्र हैं। ___सभी द्वीपों और समुद्रों का नामोल्लेख करके गिनाना संभव नहीं है, क्योंकि वे असंख्येय हैं। जम्बूद्वीप अनादि काल से हैं और उसका 'जम्बूद्वीप, यह नाम भी अनादि काल से है । Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ. ५ सू. १९ जम्बूद्वीपादिद्वीपसमुद्र निरूपणम् ६१९ पदव्युत्पत्यां उभयपार्श्वजलपरिगतभूप्रदेशो द्वीप उच्यते, सर्वं खल्वेतद् जम्बूद्वीपादि द्वीपसमुद्रवलयजालमस्या एव रत्नप्रभायाः पृथिव्या उपरि- अवस्थितमवगन्तव्यम्, एतावानेव खलु तिर्यग्लोको वर्तते न ततः परमिति भावः । उक्तञ्च जीवाभिगमे ३–प्रतिपत्तौ २ उद्देशके द्वीपप्रकरणे - केवलिया णं भंते ! जंबुद्दीवा पण्णत्ता ? गोयमा असंखेज्जा जंबुद्दीवा नामघेज्जेहिं पण्णत्ता । केवलिया णं भते ! लवणसमुद्दा पण्णत्ता असंखेज्जा लवणसमुद्दा नामधेज्जेहिं पण्णत्ता, एवं धायसंडावि एवं जाव असंखेज्जा सूरदीवा नामवेज्जेहिय, एगे देवे दीवे पण्णत्ते एगे देवोदे समु पण्णत्ते, एवं णागे, जक्खे, भूए, जाव - एगे सयंभूरमणे दीवे, एगे सयंभूरमण समुद्दे णामधेज्जेणं पण्णत्ते" । [ " छाया - " ] कियन्तः खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपा : प्रज्ञप्ता: ? गौतम ! असंख्येयाः जम्बूद्रीपाः नामधेयैः प्रज्ञप्ताः । कियन्तः खलु भदन्त ! लवणसमुद्राः प्रज्ञप्ता: : गौतम ! असंख्येयाः लवणसमुद्रा नामधेयैः प्रज्ञताः एवं घातकीखण्डा अपि, एवं - यावत् असंख्येया स्तूर्यदीपाः नामधेयैश्च, एको देवो द्वीपः प्रज्ञतः, एको देवोदधिः समुद्रः प्रज्ञप्तः, एकः स्वयम्भूरमण - समुद्रो नामधेयेन प्रज्ञप्तः इति । पुनश्चाग्रे तत्रैव जीवाभिगमे तृतीयप्रतिपत्तौ २ उद्देशके चोक्तम् " जावतिया लोगे सुभा णामा सुभा वण्णा जाव सुभा फासा एवतिया दीवसमुद्दा णामधेज्जेहिं पण्णत्ता-" जिसके सब (चारों ओर पानी हो वह द्वीप इस व्युत्पत्ति के अनुसार चारो पार्श्वों में जल से व्याप्त जो भूमिभाग होता है, वह द्वीप कहलाता है । जम्बूद्वीप एवं लवणसमुद्र आदि असंख्यात द्वीप समुद्रों का यह जो समूह है, सब इसी रत्नप्रभा पृथ्वी के ऊपर अवस्थित है । इतनी ही तिर्यक् लोक की सीमा है । स्वयंभूरमण समुद्र से आगे तिर्छा लोक नहीं है । जीवाभिगम सूत्र में तीसरी प्रतिपत्ति, दूसरे उद्देशक, सूत्र १८६ वें में द्वीप प्रकरण में कहा है प्रश्न- भावन्ः जम्बूद्वीप कितने कहे गए हैं ? उत्तर - गौतम ! जम्बूद्वीप नाम से असंख्यात द्वीप कहे गए I प्रश्न- भगवन् ! लवण समुद्र कितने कहे गए हैं । उत्तर - लवणसमुद्र नाम से असंख्यात समुद्र कहे हैं । इसी प्रकार धातकीखण्ड नामक द्वीप भी असंख्यात समझने चाहिए । यावत् सूर्यद्वीप नामक द्वीप भी असंख्यात हैं । देवद्वीप एक है, देवोदधि समुद्र एक है, इसी प्रकार नाग, यक्ष, भूत यावत् स्वयंभूरमण द्वीप एक है, स्वयंभूरमण नामक समुद्र भी एक है । आगे जीवाभिगम सूत्र की तीसरी प्रतिपत्ति के द्वितीय उद्देशक में भी कहा है Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२० तत्वार्थसूत्र “यावन्ति लोके-शुभानि नामानि, शुभा वर्णा यावत् शुभा स्पर्शा एतावन्तो द्वीप समुद्रा नामधेयैः प्रज्ञप्ता" इति ॥१९॥ मूल सूत्रम् “ते दोवसमुद्दा दुगुणदुगुणा वलयागारा पुव्वपुव्व परिक्खेविणो य-" छाया-"ते द्वीपसमुद्रा द्विगुणद्विगुणा वलयाकाराः पूर्वपूर्वपरिक्षेपिणश्च" ॥२० तत्त्वार्थदीपिका—पूर्वसूत्रे जम्बूद्वीपादि द्वीपानां लवणोदधि-प्रभृति समुद्राणाञ्च निरूपणं कृतम् सम्प्रति-तेषां विष्कम्भायामाकारादि स्वरूपाणि प्रतिपादयितुमाह- 'ते दीवसमुदा" इत्यादि । ते खलु-जम्बूद्वीपा लवणोदधिप्रभृतयो द्वीपसमुद्राः द्विगुणद्विगुणाः पूर्वपूर्वापेक्षया परपराः द्विगुण-द्विगुणविस्तारा वलयाकारा -वलयाकृतयः-- वलयो-वृत्तम् मण्डलम् आकारो येषां ते वलयाकाराः करकङ्कणादिवत् गोलाकृतयःसन्ति पूर्वपूर्वपरिक्षेपिणश्च पूर्वपूर्वद्वीपसमुद्रान् यथाक्रमं परपरद्वीपसमुद्राः परिवेष्टय स्थिताः सन्तीतिभावः । तथा च-जम्बूद्वीपनाम्नः प्रथमद्वीपस्य यो विस्तारो वर्तते तद्विगुणविस्तारो लवणोदधिरस्ति । एवम्-लवणोदधेर्यो विष्कम्भो नाम विस्तारो वर्तते-तद् द्विगुणविष्कम्भो धातकीखण्डनाम्नो द्वीपस्य भवति । तद् द्विगुणविष्कम्भः कालोदधिसमुद्रोऽस्ति, तद् द्विगुणविष्कम्भः पुष्करवरोनाम द्वीपो वर्तते , तद्विगुणविष्कम्भः पुष्करवरः समुद्रः इत्यादिरीत्या विस्तारः उत्तरोत्तरस्याऽवगन्तव्यः ॥२०॥ 'लोक में जितने शुभ नाम हैं, शुभ वर्ण यावत् शुभ स्पर्श हैं, उतने ही नाम वाले द्वोप और समुद्र भी कहे गये हैं ॥१९॥ 'ते दीवसमुद्दा दुगुण' इत्यादि ॥सू.० २०॥ सूत्रार्थ-वे द्वीप और समुद्र दुगुने दुगुने विस्तार वाले, वलय के आकार के और पहलेपहले वालों को घेरे हुए हैं ॥२०॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्र में जम्बूद्वीप आदि द्वीपों का लवणोदधि आदि समुद्रों का निरूपण किया गया है । अब उनकी लम्बाई-चौड़ाई आदि का प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं पूर्वोक्त जम्बूद्वीप और लवणसमुद्र आदि द्वीप और समुद्र दुगुने दुगुने विस्तार वाले हैं अर्थात् पूर्व-पूर्वे की अपेक्षा उत्तर-उत्तर का विस्तार दुगुना-दुगुना है । सभी द्वीप और समुद्र चूड़ी के आकार के जैसा वृत्त अर्थात् गोल हैं । वे सब पूर्व-पूर्व वाले को घेरे हुए स्थित हैं । अर्थात् क्रम के अनुसार पहले द्वीप को आगे का समुद्र घेरे हुए है, उस समुद्र को आगे का द्वीप घेरे हुए है और उसको भी आगे का समुद्र घेरे हुए है । इस प्रकार पहले द्वीप-जम्बूद्वीप का जितना विस्तार है, उससे दुगुना विस्तार लवणसमुद्र का है। लवणसमुद्र का जितना विस्तार है उससे द्विगुणित धातकोखण्ड द्वीपका विस्तार है । धातकीखंड द्वीप से कालोदधि समुद्र का दुगुना विस्तार है, कालोदधि समुद्र से पुष्करवर द्वीप का दुगुना विस्तार है और पुष्करवर द्वीप की अपेक्षा पुष्करवर समुद्र का दुगुना विस्तार है । यहो क्रम आगे भो सर्वत्र समझ लेना चाहिए ॥२१॥ Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ५ सू. २० द्वीपसमुद्राणामायामविष्कम्भाकारादिनिरूपणम् ६२१ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्वसूत्रे-जम्बूद्वीपादिद्वीपानां-लवणोदधिप्रभृति समुद्रणाञ्च यथासम्भवं नामतो निर्देशः कृतः सम्प्रति-तेषामेव द्वीप-समुद्राणामायाम-विष्कम्भाकारादिस्वरूपाणि प्ररूपयितुमाह-"ते दोवसमुद्दा दुगणा-दुगुणा वलयागारा पुव्वपुव्वपरिक्खेविणो य-" इति । ते खलु-पूर्वोक्ताः जम्बूद्वीप-लवणोदधि प्रभृतयो द्वीपसमुद्राः द्विगुणद्विगुणाः पूर्वपूर्वद्वीपसमुद्राऽपेक्षया-उत्तरोत्तरद्वीपसमुदाः द्विगुणद्विगुणाधिकाः सन्ति । यथा जम्बूद्वीपरय यो विष्कम्भो नामविस्तारः, तदपेक्षया-द्विगुणविष्कम्भो लवणोदधिरस्ति । एवम्-लवणोदधेर्यो विष्कम्मोवर्तते ततो द्विगुणविष्कम्भो धातकी खण्डद्वीपोऽस्ति । तद द्विगुणविष्कम्भः कालोदधिः समुद्रोऽस्ति, तद् द्विगुणविष्कम्भः पुष्करवरो द्वीपो वर्तते, तद् द्विगुणविस्तारः पुष्करवरः समुद्रोऽस्ति, इत्येवं रीत्या जम्बूद्वीपादयो द्वीपसमुद्राः स्वयम्भूरमणसमुद्रपर्यन्ताः येन-येन क्रमेण व्यवस्थिता निर्दिष्टा वा सन्ति, तेनैव क्रमेण लवणसमुद्रप्रभृति स्वयम्भूरमणसमुद्रपर्यन्तं द्विगुणविष्कम्भा भवन्ति-इत्यवसेयम् तत्क्रमानुसारेणैव पूर्व पूर्व द्वीपसमुद्र परिक्षेपिण उत्तरोत्तरद्वीपसमुद्रा सन्तो त्यभिप्रायेणाह-पूर्व पूर्वपरिक्षेपिण इति । तथाच-जम्बूद्वोपं परिवेष्टय लवणोदधिरस्ति, लवणोदधिं परिवेष्ट्य धातकीखण्डो द्वोपश्चकास्ति, धातकोखण्डद्वीपञ्च परिवेष्टय कालोदधिसमुद्रोऽस्ति, कालोदधिं च परिवेष्टय पुष्करवरो तत्त्वार्थनियुक्ति-पूर्वसूत्र में जम्बूद्वीप आदि द्वीपों का तथा लवणोदधि आदि समुद्रों का यथासंभव नामनिर्देश किया गया है । अब उन्हीं द्वीप-समुद्रों की लम्बाई-चौड़ाई, आकृति आदि आदि का प्ररूपण करने के लिए कहते हैं-- पूर्वोक्त जम्बूद्वीप आदि द्वीप और लवणोदधि आदि समुद्र दुगुने दुगुने हैं अर्थात् पहलेपहले वाले की अपेक्षा अगले–अगले द्विगुण अधिक हैं। जम्बूद्वीप का जितना विस्तार है, उससे दुगुना लवणसमुद्र का विस्तार है । इसी प्रकार लवणसमुद्र के विस्तार की अपेक्षा धातकीखण्ड द्वीप का विस्तार दुगुना है। धातकीखण्ड के विस्तार से कालोदधि समुद्र का विस्तार दुगुना है । कालोदधि की अपेक्षा पुष्करवर द्वीप का और पुष्करवर द्वीप की अपेक्षा पुष्करवर समुद्र का विस्तार दुगुना है। इस प्रकार जम्बूद्वीप से लेकर स्वयंभूरमण समुद्र पर्यंत जिस क्रम से द्वीप और समुद्र अवस्थित हैं और जिस क्रम से उनमें से कुछ का नामोल्लेख किया गया है, उसी क्रम के अनुसार उनका विस्तार दुगुना-दुगुना समझना चाहिए । पूर्वोक्त नामों के अनुक्रम से ही वे द्वीप और समुद्र एक-दूसरे को वेष्टित किये हुए हैं, इस आशय को व्यक्त करने के लिए उन्हें 'पूर्वपूर्वपरिक्षेपिणः' कहा है । तात्पर्य यह है कि जम्बूद्वीप को परिवेष्टित करके लवणसमुद्र स्थित है, लवणसमुद्र को परिवेष्टित करके धातकीखण्ड द्वीप रहा हुआ है, धातकोखण्ड को घेर कर कालोदधि समुद्र फैला हुआ है और कालोदधि समुद्र Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६३३ तत्वार्थ सूत्रे द्वीप वर्तते, इत्यादिरीत्या बोध्यम् । अतएव - वलयाकाराः खलु ते - लवणोधधिप्रभृतयः स्वयम्भूरमणार्थन्ताः द्वोपसमुद्राः सन्ति । सर्वद्वीपसमुद्रान्तर्वर्ती जम्बूद्वोपस्तु - कुलालचक्राकृतिः प्रतरवृत्तोवर्तते, न तु वलयाकृतिरिति वदयते -- उक्तञ्च -- जीवाभिगमे ३ - प्रतिपत्तौ २ - उद्देशे "जंबद्दीवं णामं दीवं - लवणे णामं समुहे वट्टे वलयागारसंठाणसंठिए सव्वओ समता संपरिक्खित्ता णं चिट्ठ - " जम्बूद्रोपो नाम द्वीपो लवणो नाम समुद्रो वृत्तो वलयाकार - संस्थानसंस्थितः सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्य - खलु तिष्ठति -" इति । पुनस्तत्रैवोक्तम् -- "जंबुद्दीवाइया दीवा लवणादीया समुद्दा संठाणओ एगविह विषाणा facereओ अणेगविहविधाणा दुगुणा दुगुणे पडुप्पाएमाणा पवित्थरमाणा "ओभास माणवीचिया - " इति । - जम्बूद्रीपादिका द्वीपाः, लवणादिकाः समुद्राः संस्थानतः ऐकविधविधानाः, विस्तारतोऽनेकविधविधानाः द्विगुण - द्विगुणाः प्रत्युत्पन्नायमानाः अवभासमानवीचयः - इति” ॥२०॥ मूलसूत्रम् " सव्वमंतरे वट्टे मेरुणाभिए लक्खजोयणविक्खंभे जंबुद्दीवे ॥ २१ ॥ छाया - " सर्वाभ्यन्तरो वृत्तो मेरुनाभिकः लक्षयोजनविष्कम्भो जम्बूद्वीपः - " ॥ २१ ॥ तत्वार्थदीपिका - पूर्व सूत्रे - यद्यपि सामान्यतः सर्वद्वीपसमुद्राणां विष्कम्भा - ssयामा कारादिस्वरूपाणि प्ररूपितानि, तथापि तत्रा - ऽपवादरूपेण जम्बूद्वीपस्या -ऽन्यापेक्षया किञ्चिद् को परिवेष्टित करके पुष्करवर द्वीप स्थित है । इसी प्रकार आगे भी समझ लेना चाहिए । जम्बूद्वीप और लवणसमुद्र आदि सभी द्वीप - समुद्र वलयाकार हैं अर्थात् हाथ में पहनी जाने वाली चूड़ी के समान गोलाकार हैं । मगर इन सभी द्वीप - समुद्रों के मध्य में स्थित यह जम्बूद्वीप कुंभार के चाक के समान प्रतरवृत्त अर्थात् सपाट गोल है । यह वलय के सदृश गोलाकार नहीं है । जीवाभिगमसूत्र की तीसरी प्रतिपत्ति के दूसरे उद्देशक में कहा है- 'जम्बूद्वीप नामक द्वीप को वृत्त वलयाकार संस्थान वाला लवण नामक समुद्र सभी ओर से घेर कर स्थित है ।' आगे वहीं पुनः कहा है- 'जम्बूद्वीप आदि द्वीप और लवण आदि समुद्र आकार में एक ही प्रकार के हैं अर्थात् सभी गोलाकार हैं मगर विस्तार में अनेक प्रकार के हैं - किसी का भी विस्तार किसी के बराबर नहीं है । सब एक-दूसरे से दुगुने - दुगुने विस्तार वाले हैं; पन्नाय - मान हैं, विस्तृत हैं और अवभासमान वीचियों वाले हैं ||२०| 'सव्वन्तरे वट्टे' इत्यादि ॥ सू० २१|| मूलसूत्रार्थ – समस्त द्वीप के भीतर, गोलाकार, मध्य में मेरु पर्वतवाला, तथा एक लाख योजन विस्तार वाला जम्बूद्वीप है ||२१|| तत्त्वार्थदीपिका - पूर्वसूत्र में यद्यपि सामान्य रूप से समस्त द्वीपों और समुद्रों के विस्तार लम्बाई, चौड़ाई आदि का निरूपण किया जा चुका है, तथापि अन्य द्वीपों की अपेक्षा किंचित् Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वोपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू. २१ जम्बूद्वीपस्यायामापेक्षया वैशिष्टयप्रदर्शनम् ६२३ वैशिष्टयेन स्वरूपं प्ररूपयितुमाह- "सव्वम्भंतरे वटे-" इत्यादि । सर्वाभ्यन्तरः-सर्वेषां दोपसमुद्राणां जम्बूद्वीपप्रभृति स्वयम्भूरमणसमुद्रपर्यन्तानां मध्ये जम्बूद्वीपः सर्वाभ्यन्तरवर्तीत्यर्थः, एवं वृत्त: कुलालचक्रवत् प्रतरवृत्तः, पूर्णिमचन्द्रवत् गोलाकारः न तु-वलयाकारः । लवणसमुद्रा दयस्तु-वलयाकृतयः सन्ति, एवं-मेरुनाभिक -मेरुः मन्दरपर्वतो नाभौ-मध्ये यस्य स मेरुनाभिः खलु जम्बूद्वीप वर्तते । जम्बूद्धीपमध्ये मेरुरस्ति । मेरुस्तावन्--मन्दराचलनामा सकलतिर्यग्लोकमध्यभागस्य मर्यादाकारित्वान्मेरुः कनकपर्वतः एकसहस्रयोजनानि भूमिमध्ये प्रविष्टो वर्तते, नव-नवतियोजनानि चोर्ध्वन्नतोऽस्ति, श्रीभद्रशालवन नन्दनवनसौमनसबनपाण्डुकवननामानि तत्रो-पर्युपरि क्रमशश्चत्वारि वनानि सन्ति, उपरि चूलिका वर्तते । तत्र---श्रीभद्शावलनादुपरि पञ्चशतयोजनलभ्यं नन्दनवनं वर्तते नन्दनवनादुपरि सार्धद्विषाष्टयो जनसहस्रप्राप्यं सौमनसवनं वर्तते, सौमनसवनादुपरि-पत्रिंशत्सहस्रयोजनगम्यं पाण्डुकवनं विलसति चत्वारिंशत्सहस्र योजनोन्नता चूलिका वर्तते, सा खलु-चूलिका सार्धपञ्चत्रिंशत्सहस्रयोजनमध्यान्तर्गतैर्वा-ऽवसेया, एवंभूतमेरुनाभिकः खलु जम्बूद्वीपोऽवसेयः । ___ स च जम्बूद्वीपो विस्तारेण कियत्परिमाणः इत्याकाङ्क्षायामाह-लक्षयोजनविष्कम्भः-योजनशतसहस्रविस्तारः, लक्षयोजनानि विष्कम्भो विस्तारो-बाहल्यं यस्याऽसौ लक्षयोजनविष्कम्भः लक्षयोजविशेष रूप से जम्बूद्वीप के स्वरूप का प्ररूपण करते हैं इस रत्नप्रभा पृथ्वी पर पहले जो असंख्यात द्वीप समुद्र कहे गए हैं, उन सब के भीतर जम्बूद्वीप है। यह जम्बूद्वीप कुंभार के चाक के समान प्रतरवृत्त अर्थात् सपाट गोलाकार है या पूर्णिमा के चन्द्र की तरह गोल है; वलय के आकार का नहीं है । जम्बूद्वीप के अतिरिक्त शेष लवणसमुद्र आदि समुद्र और समस्त द्वीप वलय अर्थात् चूड़ी के समान गोलाकार हैं । जम्बूद्वीप के बिलकुल मध्य में सुमेरु पर्वत है । __ मेरुपर्वत का दूसरा नाम मन्दराचल भी है । वह संपूर्ण तिर्छ लोक की मर्यादा अर्थात् सीमा बनाने वाला है, इस कारण मेरु कहलाता है । वह स्वर्णमय है। सुमेरु पर्वत एक हजार योजन भूमि में फंसा हुआ है और निन्यानवे हजार योजन ऊपर है । उस पर एक-दूसरे के ऊपर चार वन हैं और ऊपर चोढी-शिखर है । चारों वनों के नाम इस प्रकार हैं-भद्रशाल वन, नन्दन वन, सौमनस वन और पाण्डुक वन । भद्रशाल वन से पाँच सौ योजन की ऊँचाई पर नंदनवन है । नन्दनवन से साढ़े बासठ हजार योजन की ऊँचाई पर सौमनस वन है और सौमनस वन से छत्तीस हजार योजन ऊपर पाण्डुक वन है । सुमेरु की चूलिका चालीस योजन ऊँची है। वह चूलिका चारसौ चौराणवे योजन मध्यान्तर्गत है । इस प्रकार मध्य में सुमेरु पर्वत से युक्त जम्बूद्वीप है जम्बूद्वीप का विस्तार कितना है, यह आशंका होने पर उत्तर दिया गया है-उसका विस्तार एक लाख योजन का है । जम्बू नामक वृक्ष से युक्त होने के कारण यह द्वीप जम्बूद्वीप Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थसूत्रे नविशालः, जम्बूवृक्षोपलक्षितस्वाद जम्बूद्वीप इत्युच्यते, अम्बूवृक्षश्चो-त्तरकुरूणां मध्यवर्ती अनादिनिधनः पृथिवीपरिणामः स्वाभाविको वर्तते तदुपलक्षितः खलु जम्बूद्वीपो वर्तते इति भावः ।।२१।। तत्वाधनियुक्तिः– पूर्व द्वीपाना समुद्राणांञ्च-वलयाकृतित्वमुक्तम्, तथाच-जम्बूद्वीपस्यापि द्वीपतया वलयाकृतित्वं प्रसक्तम्-अतस्तदपवादरूपेणाह --- "सबभतरे वट्टे-" इत्यादि । जम्बूद्वीपः खलु द्वोपः सर्वाभ्यन्तरः सर्वेषां द्वीपसमुद्राणां स्वयम्भूरमणपर्यन्तानां मध्ये सर्वाभ्यन्तरवर्ती वर्तते । स खलु जम्बूद्वीपो वृत्तः प्रतरवृत्तः कुम्भकारचक्रीकार न तु वलयाकारः लवणसमुद्रादीनां वलयाकृतित्वस्योक्तत्वात् । वलयाकृतिभिश्च तत्र चतुरस्राकारयोरपि परिवेष्टनसम्भवेन जम्बूद्वीपस्य त्रस्र चतुरस्राकृतित्वनिरासार्थ वृत्तग्रहणं कृतमवसेयम् । तथाच सर्वेषां द्वीपसमुद्राणां वृत्तत्वे सत्यपि जम्बूद्वीपस्य प्रतरवृत्तत्वमेव कुलालचक्रादिवत्-नतु-वलयवृत्तत्वकरकङ्कणादिवत्, लवणसमुद्रादीनां वलयवृत्तत्वमेव न तु-प्रतरवृत्तत्वमितिभावः स जम्बूद्वीपः पुनः कीदृशः इत्याह—मेरुनाभिकः मेरुः-मन्दराचलो नाभौ-मध्ये यस्याऽसौ मेरुनाभिकः, यस्य मध्ये मेरुपर्वतो वर्तते तथाविधो मध्यवर्ति मेरुः खलु जम्बूद्वीपो वर्तते, पुनः कीदृशो जम्बूद्वीप इत्याह___ लक्षयोजनविष्कम्भः लक्ष-योजनानि विष्कम्भो नाम विस्तारो बाहल्यं यस्य स लक्षयोजनविष्कम्भः योजनशतसहस्रविस्तारः स जम्बूद्वीपो वर्तते इतिभावः । मेरूपर्वतश्च काश्चनस्थालपात्रस्यकहलाता है। वह जम्बू वृक्ष उत्तर कुरु क्षेत्र के मध्य में है, अनादि-अनन्त है, पार्थिव अर्थात् पृथ्वी का परिणमन और स्वाभाविक है। जम्बूद्वीप इसी वृक्ष से युक्त है ॥२३॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-पहले कहा गया है कि द्वीप और समुद्र वलय के आकार के हैं । इस कथन से जम्बूद्वीप के वलयाकार होने का प्रसंग आता है; मगर वह वलय के आकार का नहीं है; अतएव पूर्वोक्त कथन का अपवाद यहाँ प्रदर्शित किया जाता है जम्बूद्वीप सब द्वीप-समुद्रों के अन्दर है, अर्थात् स्वयंभूरमणसमुद्र पर्यन्त जितने भी द्वीप और समुद्र हैं, उन सब के भीतर है । वह प्रतरवृत्त अर्थात् कुंभार के चाक के समान गोल है, मगर चूडी के समान गोल नहीं है । लवण समुद्र आदि को वलय के आकार का कहा गया है और जो वलयाकार होते हैं वे तिकोने और चौकोर पदार्थों को भी वे विष्टित कर सकते हैं । ऐसी स्थिति में जम्बूद्वीप को त्रिकोण या चतुष्कोण न समझ लिया जाय, इस उद्देश्य से सूत्र में 'वृत्त' शब्द ग्रहण किया गया है । अतएव समस्त द्वीपों और समुद्रों के गोलाकार होने पर भी जम्बूद्वीप प्रतरवृत्त है जैसे कुंभार का चाक होता है। वह हाथ में पहने जाने वाले कंकण के समाण गोलाकार नहीं है, जब कि उससे आगे के लवण समुद्र आदि वलय के समान गोलाकार हैं, प्रतरवृत्त नहीं हैं । जम्बूद्वीप मेरुनाभिक है अर्थात् उसके मध्यभाग में मन्दराचल-पर्वत है । जम्बूद्वीप का एक लाख योजन का विस्तार है । चाहे पूर्व से पश्चिम तक नापा जाय या उत्तर से दक्षिण तक; उसका परिमाण सर्वत्र एक लाख योजन ही होता है । Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुकिन अ०५सू. २१ जम्बूद्वीपस्यायामापेक्षया वैशिष्टम् ६२५ मध्यस्थानवद्-वृत्तः, भूमेरधस्तात् योजनसहस्रं प्रविष्टो नव-नवतियोजनसहस्र दृश्योच्छायो यदृश्यं योजनसहस्रं भूमौ वर्तते, तत्सर्वं विष्कम्भरूपबाहल्यायामाभ्यां दशसहस्रयोजनानि वर्तन्ते,। उपरिचयोजनसहस्रं यत्र चूलिकोद्भवति, त्रिकाण्डस्तावत्-त्रिलोकस्पृक् चतुर्भिश्च वनैर्भद्रशालनन्दन-सौमनस पाण्डुकैः परिवेष्टितो वर्तते । तत्र-काण्डं तावद् विशिष्टप्रमाणानुगतविच्छेदरूपं भवति, तत्र च यद् भूमौ प्रविष्टं शुद्धपृथिव्युपलवज्रशर्कराबहुल योजनसहस्रप्रमाणं वर्तते तत्प्रथमं काण्डमवसेयम्, । द्वितीयं काण्डन्तु-भूपरितलारब्धं त्रिषष्टियोजनसहस्राणि रजत-जातरूपाङ्कस्फटिकबहुलं वर्तते, तदुपरि तृतीयं काण्डं पुनः षत्रिंशदयोजनसहस्राणि जाम्बूनदबहुलं वर्तते । तदुपरि-वैडूर्यबहुलाऽस्य चूलिकाचत्वारिंशद्योजनोच्छ्रायाः । मूले-उद्गमप्रदेशे बाहल्यायामाभ्यां द्वादशयोजनानि, मध्येऽष्टौ योजनानि, उपरि चचात्वारि योजनानि सन्ति, भूमौ तावद् व्यवस्थितं प्रथमं भद्रशालवनं वलयाकारं वर्तते, भद्रशालवनभूमेः पञ्चयोजनशतान्युपरि-आरूह्य प्रथममेखलायां पञ्चयोजनशतविस्तारं द्वितीयं नन्दनं नाम वनं वर्तते, ततः सार्धद्विषष्टियोजनसहस्राणि-उपरि-आरूह्य पञ्चयोजनशतविस्तारमेव मेरुपर्वत सुवर्ण के थाल के मध्यस्थान के समान गोलाकार है। उसका एक हजार योजन-परिमित भाग भूमि के नीचे प्रविष्ट है और निन्न्यानवे हजार योजन-परिमित भाग पृथ्वी के ऊपर है जो दृश्य है । पृथ्वी में जो एक हजार योजन है उनकी लम्बाई, और चौडाई १०.९० १० भाग है । ऊपरी भाग में, जहाँ से चोटी प्रारंभ होती है, वहां एक हजार योजन ११ है। वह पर्वत तीन काण्डों वाला, तीनों लोकों को स्पर्श करने वाला तथा भद्रशाल, नन्दन, सौमनस और पाण्डुक नामक चार बनोंसे परिवेष्टित है । एक विशिष्ट प्रमाण से युक्त विच्छेद या रचनाविशेष को काण्ड कहते हैं । तीन काण्डों में से प्रथम काण्ड वह है जो भूमि के अंदर है, शुद्ध पृथ्वी, पाषाण, वज्र एवं शर्करा की बहुतायत वाला है और एक हजार योजन परिमाण वाला है । दूसरा काण्ड पृथ्वी के ऊपर से प्रारंभ होता है, त्रेसठ हजार योजन का है और चांदी, स्वर्ण अंक तथा स्फटिकत्नों की बहुलता वाला है । दूसरे काण्ड के ऊपर तीसरा काण्ड शुरु होता है । वह छत्तीस हजार योजन का है और जाम्बूनद की बहुलता से युक्त है । तीसरे काण्ड के ऊपर चालीस योजन ऊची चूलिका है, जिसमें वैडूर्य की बहुलता है। मूल अर्थात् उद्गमप्रदेश में चूलिका की चौड़ाई और लम्बाई बारह योजन की है। मध्यभाग में आठ योजन और ऊपर चार योजन की हैं । भूमि के ऊपर रहा हुआ पहला भद्रशालवन वलयाकार है । भद्रशालवन की भूमि से पाँच सौ योजन ऊपर प्रथम मेखला में पाँच सौ योजन विस्तृत नन्दन नामक दूसरा वन है । नन्दन वन से साढ़े बासठ हजार ७९ Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थसूत्रे सौमनसं नाम तृतीयं द्वितीयमेखलायां वर्तते । ततोप्युपरि षट्त्रिंशत् सहस्राण्यारूह्य चतुर्नवत्यधिकचतुर्योजनशतविस्तृतं पाण्डुकं नामचतुर्थं वनं मेरोः शिखरे विलसति अयं खलु मेरूपर्वतो न सर्वत्र समप्रमाणतया प्रवृद्धो वर्तते, अपितु-प्रदेशपरिहाण्या परिहीयमानः प्रवृद्धोऽस्ति । तत्र-नन्दनवनादुपरि सौमनसवनाच्चाऽधस्तात् खलु मध्ये एकादशयोजनसहस्राण्यारूह्य विस्तारस्य योजनसहस्रं परिहीयते । समभूमिभागे मेरूपर्वतीयो विष्कम्भो दशसहस्रयोजनपरिमितोऽस्ति, तस्मात् एकादशयोजनेषु उर्ध्व गतेषु सत्सु एकयोजनं तथा एकादशेषु योजनशतेषु गतेषु एकं शतम् तथा एकादशेषु योजनसहस्रेषु गतेषु एकसहस्रविष्कम्भे न्यूनत्वं गच्छन्नस्ति । अनेन प्रकारेण नवनवतियोजनसहस्रेषु गतेषु एकं सहस्रं योजनस्य विष्कम्भोऽवशिष्टः उक्तञ्च जम्बूप्रज्ञप्तौ ३-सूत्रे-"जम्बृद्दीवे सव्वदीवसमुद्दाणं सव्वभंतराए सव्वखुड्डाए वट्टे ....एगं जोयणसयसहस्सं आयामविक्खंभेण-" इत्यादि । जम्बूद्वीपः सर्वद्वीपसमुद्राणां सर्वाभ्यन्तरः सर्वक्षुल्लको वृत्तः....एकं योजनशतसहस्रम् आयामविष्कम्भेण, इत्यादि, । पुनस्तत्रैवोक्तम्-१०३ सूत्रे-"जंबूद्दीवस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं जंबूद्दीवे मंदरे णामं पब्वए पण्णत्ते, णवणउतिजोयणसहस्साई उद्धं उच्चत्तंण एगं जोयणसहस्सं उव्वेहेणं-" इति जम्बूद्वीपस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु-जम्बूद्वीपे मन्दरो नाम पर्वतः प्रज्ञप्तः नवनवतियोजनसहस्राणि ऊर्ध्वम् उच्चत्वेन, एकं योजसहस्रमुद्वेधेन, इति ॥२१॥ मूलसूत्रम् “तत्थ-भरह-१ एरवत-२ हेमवत-३ हेरण्णवत-४ हरि-५ रम्मग-६ महाविदेहा-७ सत्तवासा-,, ॥२२॥ योजन की उंचाई पर पाँच सौ योजन विस्तृत सौमनस नामक तीसरा वन दूसरी मेखला में है सौमनस वन से छत्तीस हजार योजन की उँचाई पर चार सौ चौरानवे योजन विस्तार वाला पाण्डुक नामक चौथा वन मेरु के शिखर पर शोभायमान है । यह मेरु पर्वत सभी जगह समान परिमाण वाला नहीं है किन्तु सम भूमि भाग पर मेरूपर्वत की चोड़ाई दशहजार योजन है वहाँ से ग्यारह योजन ऊपर जाने पर एक योजन और ग्यारह सौ योजन जाने पर एक सौ तथा ग्यारह हजार योजन जाने पर एक हजार योजन चौड़ाई में कम होता गया है। इस हिसाबसे ९९ नीन्यानवे हजार योजन ऊपर जाने पर एक हजार योजन का चौड़ा रह गया है। जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति के तीसरे सूत्र में कहा है जम्बूद्वीप समस्त द्वीप-समुद्रों के अन्दर है, सब से छोटा है, गोलाकार है और लम्बाईचौड़ाई में एक लाख योजन विस्तृत है।' वहीं फिर सूत्र १०३ में कहा है-'जम्बूद्वीप के ठीक बीचोंबीच में मन्दरे नामक पर्वत कहा गया है । वह निन्यानवे हजार योजन जमीन पर उँचा है और एक हजार योजन जमीन के भीतर घुसा हुआ है-' ॥२१॥ Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ ५ सू. २२ जम्बूद्वीपगतसप्त क्षेत्रनिरूपणम् ६२७ छाया-तत्र-भरतै-१ रवत-२ हैमवत-३ हेरण्णयवत-४ हरि-५रम्यक-६महाधि देहाः-७सप्तवर्षा:--,, ॥२२॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे जम्बूद्वीपस्य विष्कम्भायामस्वरूपादिकं प्ररूपितम्, सम्प्रति हि तस्मिन्नेव जम्बूद्वीपे षड्भिः कुलपर्वतैर्विभक्तानि सतक्षेत्राणि सन्तीति प्ररूपयितुमाह "तत्थ भरहे" इत्यादि । तत्र खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे भरते-१ रवत-२ हैमवत-३ हैरण्यवत-४ हरि -५ रम्यक-६ महाविदेहाः-७ससवर्वाः क्षेत्राणि सन्ति । तथाच-भरतवर्षैरवतवर्ष-हैमवतवर्ष-हैरण्यवतवर्ष-हरिवर्ष रम्यकवर्ष महाविदेहवनः सप्तक्षेत्राणि तावद्जम्बूद्वीपे सन्तोति भावः । तत्र-भरतबर्षस्तावद् हिमवतो दक्षिणदिग्भागे वैताढूयेन, गङ्गा सिन्धुभ्याञ्च विभक्तः षट् खण्डोऽस्ति, यस्य त्रिदिक्षु समुद्रोऽधिज्यचापाकारो वर्तते ॥१॥ शिखरिण उत्तरतस्त्रयाणाञ्च समुद्राणां मध्ये ऐवतवर्षों रक्ता-रक्तोदाभ्याञ्च विभक्तः षदखण्डविस्तारः । २ उत्तरेण-क्षुद्रहिमवतो दक्षिणेन च महाहिमवतः पूर्वापरसमुद्रयोर्मध्ये हैमवतवर्षों विद्यते ।३ 'तत्थ-भरह एरवत' इत्यादि सूत्रार्थ ॥सू० २२॥ जम्बूद्वीप में सात वर्ष (क्षेत्र) हैं-(१) भरत (२) ऐरवत (३) हैमवत (४) हैरण्यवत (५) हरि (६) रम्यक और (७) महाविदेह ॥२२॥ तत्त्वार्थदीपिका-इससे पहले के सूत्र में जम्बूद्वीप को लम्बाई-चौड़ाई आदि की प्ररूपणा की गई है। अब उसी जम्बूद्वीप में छह कुलपर्वतों के कारण विभक्त हुए सात क्षेत्रों की प्ररूपणा की जाती है जम्बूद्वीप नामक द्वीप में (१) भरत (२) ऐरवत (३) हैमवत (४) हैरण्यवत (५) हरि वास (६) रम्यकवास और (७) महाविदेह नामक सात क्षेत्र हैं जो 'वर्ष' कहलाते हैं। जैसेभरतवर्ष, ऐरवतवर्ष, हैमवतवर्ष, हैरण्यवतवर्ष हरिवर्ष, रम्यकवर्ष, महाविदेहवर्ष; तात्पर्य यह है कि जम्बूद्वीप में ये सात क्षेत्र हैं। (१) इन सात क्षेत्रों में से प्रथम भरतवर्ष हिमवान् पर्वत के दक्षिण में है। वैताड्य नामक पर्वत और गंगा-सिन्धु नामक दो महानदियों के कारण विभक्त हो जाने से उसके छह विभाग हो गए हैं । भरतवर्ष के तीनों ओर लवण समुद्र है । वह ज्या (डोरी) सहित धनुष के आकार का है। (२) उपर उत्तर दिशा में शिखरि नामक पर्वत से उत्तर में और तीन समुद्रों के मध्य में ऐरवतवर्ष है । उसके भो वैताठ्यपर्वत और रक्ता तथा रक्तोदा नामक नदियों से विभक्त हो जाने के कारण छह खंड हो गए हैं। (३) क्षुद्रहिमवान् पर्वत से उत्तर में और महाहिमवान् पर्वत से दक्षिण में हैमवत नामक वर्ष अवस्थित है । उससे पूर्व और पश्चिम में लवण समुद्र है । Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२८ तत्त्वार्थसूत्रे रुक्मिण उत्तरतः शिखरिणो दक्षिणतः पूर्वापरसमुद्रयोर्मध्ये सन्निविष्टो हैरण्यवतवर्षः ।४ निषधस्य दक्षिणतः, महाहिमालयस्योत्तरतः पूर्वापरसमुद्रयोरन्तराले सन्निविष्टो हरिबर्षः । ५ नीलादुत्तरतः रुक्मिणो दक्षिणतः पूर्वापरसमुद्रयोर्मध्ये सन्निवेशविशिष्टो रम्यकवर्षः ।। निषधस्योत्तरतः, नीलादक्षिणतः पूर्वापरसमुद्रयोरन्तराले स्थितो महाविदेहवर्षो भवति ॥२२॥ तत्त्वार्थनियुक्ति:-पूर्व जम्बूद्वीपस्वरूपं विष्कम्भायामाकारादिभिः प्ररूपितम्, सम्प्रतितस्मिन्नेव जम्बूद्वीपे वक्ष्यमाणैः षड्भिर्वर्षधरपर्वतैः प्रविभक्तानि सप्तक्षेत्राणि प्ररूपयितुमाह तत्थभरह-हेमवत-हरि-महाविदेह-रम्मग-हेरण्णवत एरवता-सत्तवासा-" इति । तत्र-तस्मिन् खलु पूर्वोक्तस्वरूपे जम्बूद्वीपे भरत-हैमवत-हरि-महाविदेह-रम्यक हैरण्यवत ऐरवताः सप्तवर्षाः क्षेत्राणि सन्ति । तथाच-भरतवर्ष-हैमवतवर्ष हरिवर्ष महाविदेहवर्ष-रम्यकवर्ष-हैरण्यवतवर्ष-ऐरवतवर्ष-नामधेयाः सप्तवर्षाः सन्ति, । एते भरतवर्षादयः सप्त न द्वीपान्तराणि सन्ति, अपितु-एकस्य जम्बूद्वीपस्यैव विशिष्टावधिका विभागा अवसेयाः जगतः स्थितेरनादित्वात् संज्ञामात्रमेव तेषां बोध्यम् । अथवा-भरतदेवनिवाससम्बन्धाद् भरतं-भारतं वोच्यते, हिमवतोऽदूरभवत्वाद् हैमवत (४) रुक्मि पर्वत से उत्तर में और शिखरि पर्वत से दक्षिण में हैरण्यवत नामक वर्ष है । इसके पूर्व और पश्चिम में भी लवणसमुद्र है। (५) निषध पर्वत से दक्षिण में और महाहिमवान् पर्वत से उत्तर में हरिवर्ष है। इसके भी पूर्व और पश्चिम में लवणसमुद्र है । (६) नील पर्वत से उत्तर में और रुक्मि पर्वत से दक्षिण में, पूर्व एवं पश्चिम समुद्र के मध्य में रम्यकवर्ष है। (७) निषधपर्वत से उत्तर में और नील पर्वत से दक्षिण में, पूर्व एवं पश्चिम समुद्र के मध्य में महाविदेहवर्ष अवस्थित है ॥२२॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-इससे पूर्व जम्बूद्वीप के स्वरूप का लम्बाई-चौड़ाई आदि द्वारा प्ररूपण किया गया है । अब उसी जम्बूद्वीप में आगे कहे जाने वाले छह वर्ष धर पर्वतों के कारण विभाजित हुए सात क्षेत्रों की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं पूर्वोक्त स्वरूप वाले जम्बूद्वीप में भरत, हैमवत, हरिवास, महाविदेह, रम्यक, हैरण्यवत और ऐरवत नामक सात वर्ष-क्षेत्र हैं । इस प्रकार भरतवर्ष , हैमवतवर्ष , हरिवर्ष, महाविदेह. वर्ष, रम्यकवर्ष', हैरण्यवतवर्ष और, ऐरवतवर्ष नामक सात वर्ष हैं । ये सातों क्षेत्र जम्बूद्वीप के ही एक विशिष्ट सीमा वाले विभाग हैं, अलग द्वीप नहीं हैं । जगत् की स्थिति अनादिकालीन है, अतएव इनकी संज्ञा भी अनादिकालीन समझना चाहिए। अथवा भरत नामक देव के निवास के सम्बन्ध से वह क्षेत्र भी भरत या भारत कहलाता Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ योपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू. २२ जम्बूद्वीपगतसप्तक्षेत्रस्वरूपनिरूपणम् ६२९ मुच्यते । हरयो-महाविदेहाश्च पञ्चालवद् बोध्याः रम्यमेव रम्यकमिति संज्ञायां स्वार्थे कनिन् प्रत्ययोंऽवसेयः हैमवतदेवनिवाससंबन्धात्-हैरण्यवतमुच्यते, एव मैरवतमपि बोध्यम् । तथाचैते सप्तवर्षाः क्षेत्राणि वा व्यपदिश्यन्ते, तत्र-वर्षधरसन्निधानाद् वर्षा उच्यन्ते, मनुजादि निवासाच्च क्षेत्राणि इत्युच्यन्ते, क्षिपन्ति-निवसन्ति प्राणिनो येषु तानि क्षेत्राणीति व्युत्पत्तेः तत्र-भरतस्योत्तरतो हैमवतम्-१ हैमवतस्योत्तरतो हरिवर्षः-३ हरिवर्षस्योत्तरतो महाविदेहवर्षः ४ महाविदेहस्योत्तरतो रम्यकवर्षः ५ रम्यकवर्षस्योत्तरतों हैरण्यवतम्-६ हैरण्यवतस्योत्तरतः-ऐरवतवर्षो वर्तते इति सर्वेषाञ्चैतेषां भरत, हैमवत हरिवर्ष, महाविदेह, रम्यकवर्ष, हैरण्यवत ऐरवतवर्षाणां खलु व्यवहारनयापेक्षया सूर्यकृताद् दिनियमादुत्तरतो मेरुर्भवति, न तु-निश्चयेन उक्तञ्चा-ऽन्यत्रापि "सर्वेषामेव वर्षाणां मेरुरुत्तरतः स्थित" इति । एवञ्च-व्यवहारनयेन रविगतिजनितदिगुनियमात् सर्वेषामुत्तरतो मेरुपर्वतः, दक्षिणतश्च लवणोदधिरस्तीति फलितम् । व्यवहारनयमाश्रित्य यस्मिन्-क्षेत्रे यत्र रविरुदेति-सा दिक् प्राचीति व्यपदिश्यते, यस्यां दिशि रविरस्तमेति सा प्रतीची, कर्कटकादिधनुरन्तान् राशीन् यस्यां दिशि व्यवस्थितो रविश्वहै । जो क्षेत्र हिमवान् पर्वत से दूर नहीं निकट में है, वह हैमवत कहलाता है । हरि और महाविदेह पंचाल के समान समझ लेने चाहिए । जो क्षेत्र रम्य (रमणीय हो) वह रम्यक । यहाँ स्वार्थ में कनिन् प्रत्यय हुआ है । हैरण्यवत देव का निवास होने के कारण वह क्षेत्र भी हैरण्यवत कहलाता है । ऐरवत क्षेत्र का नाम भी इसी प्रकार समझना चाहिए । वे सातों वर्ष, क्षेत्र भी कहलाते हैं । वर्षधर पर्वतों के निकट होने से उन्हें वर्ष कहते हैं और मनुष्यों आदि का निवास होने से उन्हें क्षेत्र भी कहते हैं । क्षिपन्ति अर्थात् निवास करते हैं प्राणो जिनमें वह क्षेत्र; ऐसी क्षेत्र शब्द की व्युत्पत्ति है। इन सात वर्षों में भरत से उत्तर में हैमवत है, हैमवत से उत्तर में हरिवर्ष है, हरिवर्ष से उत्तर में महाविदेहवर्ष है, महाविदेह से उत्तर में रम्यकवर्ष है, रम्यकवर्ष से उत्तर में हैरण्यवतवर्ष है, और हैरण्यवतवर्ष से उत्तर में ऐरवत वर्ष है । इन सब भरत, हैमवत, हरि, महाविदेह, रम्यक, हैरण्यवत और ऐरवत वर्षों से, ब्यवहारनय की उपेक्षा से, सूर्य के कारण होने वाले दिशाओं के नियम के अनुसार, मेरुपर्वत उत्तर में है, निश्चयनय से ऐसा नहीं है । अन्य जगह भी कहा है-'मेरुपर्वत सभी वर्षों के उत्तर में है।' इस कथन से यह फलित हुआ कि व्यवहारनय से, सूर्य की गति के कारण उत्पन्न दिशाओं के नियम के अनुसार मेरुपर्वत सभी के उत्तर में है और लवणसमुद्र सब के दक्षिण में है। व्यवहारनय की अपेक्षा जिस क्षेत्र में जिस ओर सूर्य का उदय होता है, वह दिशा पूर्वदिशा कहलाती है। और जिस दिशा में सूर्य अस्त होता है, वह पश्चिम दिशा कहलाती है। कर्क से लेकर धनुष् राशि पर्यन्त जिस दिशा में रहकर क्रम से सूर्य चलता है, वह Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AM.AAAAAAAAWA ६३० तत्त्वार्थसूत्रे रति क्रमेण सा दक्षिणा दिगुच्यते एवं-मकरादिमिथुनान्तान् राशीन् यस्यां दिशि व्यवस्थितो रविः क्रमेण चरति सा-उत्तरा दिग् व्यपदिश्यते । एवमन्तरालदिश ऊर्ध्वमधश्चापि रविसंयोगाद्बोध्याः, इति सवित्रपेक्षयैव दिव्यवहियते, इति सर्वेषां व्यावहारिकी खलु दिग्भवतीति भावः । न पुनर्निश्चयतः एवं वक्तुं शक्यते, अस्मदादीनां सवितुरुदयमपेक्ष्य या प्राचीदिक् उच्यते, सैव खलु-दिक् पूर्व विदेहकानां कृते प्रतीची भवति । तत्र-तदपेक्ष्य सवितुरस्तमितत्वात् , तस्माद्-व्यवहारमात्रमिदम् न तु-निश्चयः निश्चयनयापेक्षया तु-तिर्यगलोकमध्याऽवस्थितं समतलभूभागमेरुव्यवस्थितमाकाशप्रदेशाष्टकनिर्माणं चतुरस्राकृतिं रुचकं तावदिनियमहेतुतया-ऽऽश्रित्य यथासम्भवं दिगव्यवस्था कर्तव्या, स खलु रुचकः-ऐन्द्रयादीनां दिशाम्, आग्न्येयादीनां विदिशां च प्रभवो वर्तते ।। तत्र-दिशस्तावद् द्विप्रदेशादिकाः प्रदेशद्वयोत्तरवृद्धया वृद्धि लभमाना विशालशकटोद्विसंस्थानाकृतयः सादिकाः पर्यवसानरहिता विशिष्टाकृतिलब्धव्यवस्थानै रनन्तैराकाशदेशैर्जनितस्वरूपाश्चतस्रो भवन्ति ।। बिदिशः पुनर्मुक्तावलीसदृशाः एकैकाकाशप्रदेशरचनाकृतस्वरूपाः सादिकाः पर्यवसानरहिता दक्षिण दिशा कहलाती है और मकर राशि से लगा कर मिथुन राशि तक जिस दिशा में रहकर सूर्य क्रम से चलता है, वह उत्तर दिशा कहलाती है । इसी प्रकार इन चारों दिशाओं के मध्य की दिशाएँ अर्थात् विदिशाएँ, ऊर्ध्व दिशा और अधोदिशा भी सूर्य के संयोग से होती है । इस प्रकार सर्वत्र सूर्य की अपेक्षा से हो दिशाओं का व्यवहार होता है । तात्पर्य यह है कि सभी की दिशा व्यवहारिक है । मगर निश्चय से ऐसा नहीं कहा जा सकता । सूर्योदय की अपेक्षा से हमारे लिए जो पूर्वदिशा है, वही दिशा पूर्वविदेह के निवासियों के लिए पश्चिम दिशा है, क्योंकि उनकी अपेक्षा से वहाँ सूर्य अस्त होता है । इस कारण यह व्यवहार मात्र है, निश्चय नहीं। निश्चयनय की अपेक्षा से मध्यलोक में स्थित, मेरुपर्वत के समतल भूभाग में रहे हुए, आठ आकाशप्रदेशों से निर्मित चतुष्कोण जो रुचक है, वह दिशाओं के नियम का कारण है। उसी को केन्द्रमानकर दिशाओं की व्यवस्था करना चाहिए । वह रुचक ही पूर्वदिशाओं और आग्नेय आदि विदिशाओं का प्रभव-उद्गम स्थान है। दिशाएँ दो प्रदेशों से प्रारंभ होती हैं और दो प्रदेशों की वृद्धि से बढ़ती हुई विशाल शकटोद्धि के आकार की होती हैं । उनकी आदि है पर अन्त नहीं है । विशिष्ट आकार में उनका अवस्थान है, और अनन्त (अलोक की अपेक्षा) आकाश प्रदेशों से उनका स्वरूप उत्पन्न होता है । ये दिशाएँ चार हैं । विदिशाएँ मुक्तावली के समान होती हैं । एक-एक आकाशप्रदेश की रचना से उनका Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ. ५ सू. २२ जम्बूद्वीपगतसप्तक्षेत्रस्वरूपनिरूपणम् ६१ अनन्तप्रदेशाश्चतस्र एव सन्ति, ऊर्ध्वं पुनस्तानेव चतुरः प्रदेशान् मर्यादीकृत्यो-परिस्थितचतुः प्रदेशादिकाऽनुत्तरा विमलानामदिक् व्यपदिव्यते, एवमधस्तात् खलु तमोऽभिधाना-ऽधस्तना-ऽऽकाशप्रदेशचतुष्टयप्रवहो भवति, एताश्च-- दशदिशोऽनादिकालसन्निवेशिन्यो निश्चयनयाऽनुसारेणाऽनादिकालप्रसिद्धनामानश्चावगन्तव्याः । __उक्तञ्च स्थानाङ्गसूत्रे ७-स्थाने-"जम्बूद्दीवे सत्तवासा पण्णत्ता, तंजहा भरहे, एरवते हेमवते हेरण्णवते, हरिवासे, रम्मगवासे, महाविदेहे" इति । जंबूद्वीपे सप्त वर्षा प्रज्ञप्ताःतद्यथा-भरतम्-ऐरवतम्-हैमवतम्-हैरण्यवतम् हरिवर्षः रम्यकवर्षः-महाविदेहः, इति।। तत्र-भरतवर्षस्तावद् हिमाचलस्य दक्षिणदिग्भागावस्थितस्त्रयाणां समुद्राणाञ्च मध्येआरोपितचापाकृतिरस्ति वैताढयेन-गङ्गासिन्धुभ्याञ्च विभक्तः षट् खण्डः ।१ हैमवतबर्षस्तु-क्षुद्रहिमवत्त उत्तरतो महाहिमवतश्च दक्षिणतः पूर्वाऽपरसमुद्रयोर्मध्ये वर्तते ।२ हरिवर्षश्च-निषधस्य दक्षिणतो : महाहिमवत उत्तरतः पूर्वापर समुद्रयो रन्तराले वर्तते ।३ महाविदेहवर्षश्च-निषधस्योत्तरतो नीलस्य दक्षिणतः पूर्वापरसमुद्रयोरन्तरालवर्ती विद्यते ।४ स्वरूप निष्पन्न होता है; उनकी आदि तो है पर अन्त नहीं है । विदिशाएँ चार हैं और वे अनन्त प्रदेशों से निर्मित है। ऊर्ध्वदिशा भी उन्हीं चार प्रदेशों से उत्पन्न होती है । उसकी आदि ऊपर स्थित चार प्रदेशों से होती है। उसे अनुत्तरा-विमला दिशा भी कहते हैं । ___अधोदिशा का नाम तमस् है, वह नीचे के चार आकाश प्रदेशों से उत्पन्न हुई है। ये दशों दिशाएँ अनादिकालीन हैं और इनके नाम भी अनादिकाल से प्रसिद्ध हैं। यह निश्चयनय के अभिप्राय से समझना चाहिए । स्थानांगसूत्र के सातवें स्थान में कहा है-'जम्बूद्वीप में सात वर्ष-क्षेत्र कहे गए हैं। वे इस प्रकार हैं-भरत, ऐरवत, हैमवत, हैरण्यवत, हरिवर्ष, रम्यकवर्ष महाविदेह ।' । (१) भरतवर्ष हिमवान् पर्वत के दक्षिण में अवस्थित है । उसके दक्षिण, पश्चिम और पूर्व में तीनों ओर लवणसमुद्र है । वह धनुष के आकार का है। वैताड्य नामक पर्वत और गंगासिन्धु नामक दो महानदियों से विभाजित होने के कारण उसके छह खण्ड हो गए हैं। (२) हैमवतवर्ष-चुल्लहिमवान् पर्वत से उत्तर में और महाहिमवान् पर्वत से दक्षिण में हैमपतवर्ष है । उसके पूर्व और पश्चिम में लवणसमुद्र है। (३) हरिवर्ष-निषध पर्वत से दक्षिण में और महाहिमवान् पर्वत से उत्तर में स्थित है। इसके पूर्व और पश्चिम में लवणसमुद्र है । ____ (४) महाविदेहवर्ष-निषध पर्वत से उत्तर में और नीलपर्वत से दक्षिण में महाविदेह क्षेत्र है। इसके पूर्व और पश्चिम में भी लवणसमुद्र है। Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६३२ तत्त्वार्थसूत्रे रम्यकवर्षस्तु-नीलस्योत्तरतो रुक्मिणो दक्षिणतः पूर्वापर समुद्रयो मध्ये वर्तते । ५ हैरण्यवतवर्षश्च रुक्मिण उत्तरतः शिखरिणो दक्षिणतश्च पूर्वपश्चिमसमुद्रयोर्मध्ये सन्निविष्टोऽस्ति । ६ ऐश्वतवर्षः पुनः-शिखरिण उत्तरतस्त्रयाणां समुद्राणाञ्च मध्ये वर्तते । ७ विजयार्धेन-रक्तारक्तोदाभ्याञ्च विभक्तः षट् खण्डोऽस्तीति बोध्यम् । तथाच-वक्ष्यमाणैःषभिःकुलपर्वतैः प्रविभक्तानि-उक्तस्वरूपाणि खलु सप्तक्षेत्राणि जम्बूद्वीपे सन्तीतिफलितम् ॥२२॥ जम्बूद्वीपस्य स्वरूपं विष्कम्भायामाकारादिकञ्च पूर्वसूत्रे प्रतिपादितमेव, एतेषां सप्तक्षेत्राणाञ्च स्वरूपं प्ररूपयितुमाह--- मूलसूत्रम् - "तविभायगा पुव्वापरायया चुल्लहिमवंत-महाहिमवंत-निसढनीलवंत-रुप्पि-सिहरिणो छ वासहरपव्वया-" ॥२३॥ छाया-"तद्विभाजकाः पूर्वापरायताः क्षुल्लाहमवन्-महाहिमवन्-निषध-नीलवद्रुक्मि-शिखरिणः षड्वर्षधरपर्वताः-" ॥२॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे जम्बूद्वीपे वर्तमानानां सप्तानां भरतवर्षादीनां प्ररूपणं कृतम् , सम्प्रति तेषां विभाजकानां षण्णां क्षुल्लहिमवदादीनां वर्षधरपर्वतानां प्ररूपणं कर्तुमाह--"तविभायगा-" इत्यादि । तद्विभाजकाः--तेषां जम्बूद्वीपस्य भरतवर्षादीनां सप्तानां विभाजिनः पूर्वापरायताः पूर्वपश्चिमसमुन्द्रपर्यंतविस्तृताः पूर्वापरकोटिभ्यां लवणजलधिस्पर्शिनः-- (५) रम्यकवर्ष-नील पर्वत से उत्तर में और रुक्मि पर्वत से दक्षिण में, पूर्व-पश्चिम लवणसमुद्र के बीच में है। (६) हैरण्यवत-रुक्मि पर्वत से उत्तर में और शिखरीपर्वत से दक्षिण में; पूर्व-पश्चिम लवणसमुद्र के मध्य में स्थित है। (७) ऐरवतवर्ष-शिखरिपर्वत से उत्तर में है। यह तीन दिशाओं में लवणसमुद्र से घिरा हुआ है। विजयाध पर्वत तथा रक्ता और रक्तोदा नामक नदियों से विभक्त होने के कारण इसके छह खण्ड हो गए हैं। ___ फलितार्थ यह है कि आगे कहे जाने वाले छह कुल पर्वतों से विभक्त होने के कारण उक्त स्वरूप वाले सात क्षेत्र जम्बूद्वीप में हैं ॥२२॥ जम्बूद्वीप का स्वरूप लम्बाई-चौड़ाई आदि पहले ही दिखलाया जा चुका है। उसमें स्थित सात क्षेत्रों के स्वरूप का प्रतिपादन करने के लिए सूत्र कहते हैं । 'तविभायगा' इत्यादि । सू० २३॥ मूलसूत्रार्थ-उक्त सात क्षेत्रों को विभाजित करने वाले, पूर्व से पश्चिम तक लम्बे चुल्लहिमवन्त, महाहिमवन्त, निषध, नीलवन्त, रुक्मि और शिखरि नामक छह वर्षधर पर्वत हैं ॥२३॥ तत्त्वार्थदीपिका--पूर्वसूत्र में, जम्बूद्वीप में विद्यमान भरतवर्ष आदि सात क्षेत्रों का निरूपण किया गया है । अब उन क्षेत्रों को विभक्त करने वाले चुल्लहिमवन्त आदि छह वर्षघर Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - दीपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू. २३ षड्वर्षधरपर्वतनिरूपणम् ३३ क्षुल्लहिमवान्-महाहिमवान्–निषधः-नीलवान्-रुक्मी-शिस्त्ररीचेत्येवं षटसंख्यका वर्षधरपर्वता:---भरत-हैमवत-हरि-महाविदेह-रम्यक-हैरण्यवत-ऐरवतवर्षाणां पूर्वोक्तसप्तक्षेत्राणां धारकपर्वताः सन्ति । वर्षाणां भरतादीनां सप्तानां क्षेत्राणां विभागनिमित्तत्वाद् वर्षधरा स्ते षट्पर्वता व्यपदिश्यन्ते हिमवदादयश्चाऽनादिकालप्रवृत्ता अनिमित्तकसंज्ञाः सन्ति, किन्तु-भरतादिवर्षविभागहेतुत्वाद् वर्षधरपर्वता इत्युच्यन्ते । तत्र-क्षुद्रहिमवान् तावद्-भरतवर्षस्य-हैमवतवर्षस्य च सीमायां व्यवस्थितो वर्तते, स खलु-क्षुद्रहिमवान् वर्षधरपर्वतः शतयोजनोच्छ्रायोऽस्ति । महाहिमवान् खलु-हैमवतस्य-हरिवर्षस्य च विभाजको योजनशतद्वयोच्छायो वर्तते । निषधो नामवर्षधरपर्वतस्तु महाविदेहस्य दक्षिणतो हरिवर्षस्य चोत्तरतस्तयोविभाजकत्वात् तद् द्वयमध्यवर्तीयोजनशतचतुष्टयोच्छ्रायः खलु वर्तते। नीलवान् पर्वतस्तावद्-महाविदेहस्योत्तरतो रम्यकवर्षस्य च दक्षिणतो वर्तते तद् द्वयवर्षविभाजकतया तयोर्मध्येऽस्ति, सचापि-योजनशतचतुष्टयोच्छ्रायोऽवसेयः । रुक्मिपर्वतश्च-रम्यकवर्षस्योत्तरतो हैरण्यवतस्य च दक्षिणतो वर्तते, स च-योजनशतपर्वतों की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं जम्बूद्वीप में स्थित भरतवर्ष आदि क्षेत्रों का विभाजन करने वाले, पूर्व से पश्चिम लम्बे तक पूर्व-पश्चिम लवणसमुद्र तक फैले हुए, अपने पूर्व एवं पश्चिम छोरों से लवणसमुद्र को स्पर्श करने वाले क्षुद्र हिमबान् , महाहिमवान् , निषध, नील, रुक्मि और शिखरी नामक छह वर्षधर पर्वत हैं। अर्थात् भरत, हैमवत, हरि,, महाविदेह, रम्यक, हैरण्यवत और ऐरवत इन सात क्षेत्रों के धारक ये छह पर्वत हैं। भरत आदि सात क्षेत्रों को विभक्त करने के कारण ये छह पर्वत वर्षधर कहलाते हैं। इन पर्वतों के जो हिमवान् आदि नाम हैं, वे अनिमित्तक हैं, अर्थात् किसी विशेष कारण से नहीं हैं; ये पर्वत और इनके उल्लिखित नाम भी अनादिकाल से चले आ रहे हैं। हाँ, भरत आदि वों के विभाजक होने से इन्हें वर्षधर कहते हैं । क्षुद्रहिमवान् पर्वत भरतवर्ष और हैमवतवर्ष की सीमा पर स्थित है । उसको ऊँचाई सौ योजन की है । महाहिमवान् पर्वत हैमवत और हरिवर्ष को विभक्त करता है । उसकी ऊँचाई दो सौ योजन की है । निषध नामक वर्षधर पर्वत महाविदेह से दक्षिण में और हरिवर्ष से उत्तर में है । इन दोनों के मध्य में है अतएव दोनों का विभाजक है । इसकी ऊँचाई चार सौ योजन की है । नीलवान् पर्वत महाविदेह से उत्तर में और रम्यकवर्ष से दक्षिण में है। वह इन दोनों क्षेत्रों के मध्य में होने से इनको विभक्त करता है । यह पर्वत भी चार सौ योजन ऊँचा है। रुक्मिपर्वत रम्यकवर्ष से उत्तर में और हैरण्यवत से दक्षिण में है । दो सौ योजन ऊँचा है । शिखरि Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६३४ तत्त्वार्थ सूत्रे योच्छायो बोध्यः । शिखरीनामवर्षधरपर्वतः पुन-हरण्यवतस्योत्तरतः-ऐरवतवर्षस्य च दक्षिणतो वर्तते सचैकशतयोजनोच्छ्रायोऽवसेयः । सर्वेषां खलु पर्वतानामुच्छायस्य चतुर्थो भागोऽवगाहो भवतीति बोध्यम् ॥२३॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व भरतादिसप्तवर्षाणां प्ररूपणं कृतम् , सम्प्रति-तेषां सप्तानामपि क्षेत्राणां विभागकारकान् हिमवदादिषड्वर्षधरपर्वतान् प्ररूपयितुमाह-"तविभायगा पुव्वापरायया चुल्ल हिमवंत-महाहिमवंत-निसढ-नीलवंत-रुप्पि-सिहरिणो छ वासहरपव्यया-" इति । तद् विभाजकाः-तेषां भरतादिसप्तक्षेत्राणां स्वाभाविकसन्निवेशितया विभक्तारः विभागकर्तारः पूर्वापरायताः पूर्वापरकोटिभ्यां लवणजलधिमवगाढाः लवणसमुद्रस्पर्शिनः, क्षुद्रहिमवान्-महाहिमवान्–निषधः-नीलवान्-रुक्मी-शिखरीचेत्येवं षट् तावत्-वर्षधरपर्वताः। वर्षाणां-भरतादिसप्तक्षेत्राणां धारकत्वाद् विशिष्टतया व्यवच्छेदकारित्वात वर्षधरास्ते पर्वताः अनादिकालव्यवस्थिता वर्तन्ते । ____तथाच-पूर्वोक्तानां सप्तानामपि भरतादिवर्षाणां विभागकर्तारः खलु हिमवान्–महाहिमवान्निषधो-नीलवान्-रुक्मी-शिखरीचे त्येते षड् वर्षधराः पर्वतास्सन्तीति सञ्जातम् । तत्र-भरतस्य हैमवतस्य च वर्षस्य मध्ये व्यवस्थितत्वात् क्षुद्रहिमवान् खलु-भरत हैमवतयोविभागं करोति । महाहिमवान्-खलु हैमवत-हरिवर्षस्योर्विभागकारी वर्तते । निषधस्तावत्-हरिवर्षमहाविदेहयोर्विभाजकोऽस्ति । नीलवान् पर्वतस्तु महाविदेह-रम्यकवर्षयोविभाजको वर्तते । रुक्मीपर्वतस्तु रम्यपर्वत हैरण्यवत से उत्तर में और ऐरवतवर्ष से दक्षिण में है। उसकी ऊँचाई एक सौ योजन की है । सभी पर्वतों का अवगाह उनकी ऊंचाई का चौथाई भाग है ॥२३॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-इससे पूर्व भरत आदि सात क्षेत्रों का निरूपण किया गया है। अब उन सातों क्षेत्रों का विभाग करने वाले हिमवान् आदि छह वर्षधर पर्वतों की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं ___ उन भरत आदि सातों क्षेत्रों का अपनी स्वाभाविक रचना द्वारा विभाग करने वाले, पूर्व से पश्चिम तक लम्बे, अपने पूर्ववर्ती और पश्चिमवती छोरों से लवणसमुद्र को स्पर्श करने वाले क्षुद्रहिमवान् , महाहिमवान् , निषध, नीलवान् , रुक्मी और शिखरी नामक छह वर्षधर पर्वत हैं। भरत आदि सात वर्षों के विभाजक होने से अर्थात् उन्हें जुदा करने वाले होने से वे पर्वत वर्षधर कहलाते हैं । वे अनादिकाल से हैं। आशय यह है कि पूर्वोक्त भरत आदि सातों क्षेत्रों का विभाग करने वाले हिमवान् , महाहिमवान् , निषध, नीलवान्, रुक्मी और शिखरी नामक छह वर्षधर पर्वत हैं । भरतवर्ष और हैमवतवर्ष के मध्य में स्थित होने के कारण क्षुद्रहिमवान् पर्वत भरत और हैमवतवर्ष का विभाग करता है । महाहिमवान् पर्वत हैमवत और हरिवर्ष का विभाजक है । निषध पर्वत हरिवर्ष और महाविदेह की सोमा को पृथक करता है । नीलवान् पर्वत महाविदेह और रम्यकवर्ष को विभक्त करता है । रुक्मीपर्वत रम्यकवर्ष और हैरण्यवतवर्ष को अलहदा करता है और शिखरिपर्वत हैर Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू. २३ षड्वर्षधरपर्वतनिरूपणम् ६३५ कवर्ष-हरण्यवतयोविभाजकः शिखरीनामा षष्टः पर्वतः पुनर्हरण्यवतै-रवतयोविभक्तो वर्तते, एभिश्च षभिः कुलाचलैर्विभक्ताः खलु-भरतादयः सप्तवर्षाः क्षेत्ररूपा जम्बूद्वीपे सन्ति । सम्प्रति-तेषां खलु षण्णां क्षुद्रहिमवदादिकुलपर्वतानामवगाहोच्छ्रायाः प्रतिपाद्यन्ते तत्रक्षुद्रहिमवान् खलु योजनशतोच्छ्रायो वर्तते सर्वेषाञ्च–पर्वतानामुच्छ्रायचतुर्थभागस्याऽवगाहत्वेन क्षुल्लहिमवान् पञ्चविंशतियोजनान्यवगाढो वर्तते महाहिमवान् वर्षधरपर्वतस्तु-तद्विगुणावगाहोच्छ्रायत्वात् योजनशतद्वयोच्छ्रायः पञ्चाशद्योजनान्यवगाढश्च भवति । निषधपर्वतश्च-तद्विगुणावगाहोच्छायतया योजनशतचतुष्टयोजनोच्छ्रायः, शतयोजनान्यवगाढश्च भवति । नीलवानपि पर्वतो योजनशतचतुष्टयोच्छ्राय एव वर्तते, शतयोजनान्यवगाढश्च रुक्मी पर्वतस्तु योजनशतद्वयोच्छ्रायः, पञ्चाशद्योजनान्यवगाढश्च । शिखरी खलु कुलाचलःएकशतशोजनोच्छ्रायः, पञ्चविंशति योजनान्यवगाढश्च वर्तते । ___ भरतक्षेत्रमध्यवर्ती वैताढयपर्वतः खलु-दक्षिणोत्तरार्धविभागकारी पूर्वापरायत उभयतो लवणसमुद्रमवगाढो विद्याधराघिवासभूमिः पञ्चाशत्पष्टिनगरयुक्तदक्षिणोत्तरश्रेणिद्वयविभूषितो गुहाण्यवत और ऐरवत क्षेत्र की सीमाओं को अलग करता है। इन छह कुलपर्वतों से जम्बूद्वीप में स्थित भरत आदि सात वर्ष विभक्त हो गए हैं। - अब क्षुद्रहिमवान् आदि छहों कुलाचलों के अवगाह और ऊँचाई का प्रतिपादन करते हैंक्षुद्रहिमवान् पर्वत सौ योजन ऊँचा है । सभी पर्वतों का अवगाह उनकी ऊँचाई का चतुर्थाश होता है, अतएव क्षुदहिमवान् का अवगाह पच्चीस योजन है। ____ महाहिमवान् पर्वत क्षुद्रहिमवान् से दुगुना ऊँचा और अवगाह वाला है। इस प्रकार उसकी ऊँचाई दो सौ योजन की अवगाह पचास योजन का है। निषधपर्वत उससे भी दुगुना अवगाह और ऊँचाई वाला है, अतः उसकी ऊँचाई चार सौ योजन की और अवगाह सौ योजन का है। नीलवान् पर्वत भी चार सौ योजन ऊँचा है, अतएव उसका अवगाह सौ योजन का है। रुक्मिपर्वत दो सौ योजन ऊँचा है। उसका अवगाह पचास योजन का है। शिखरीपर्वत एक सौ योजन ऊँचा है। उसका अवगाह पचास योजन का है। वैताढ्यपर्वत भरतक्षेत्र के मध्य में स्थित है, इसके कारण भरतक्षेत्र दो भागों में बट गया है । वैताड्य से उत्तर की ओर का भाग उत्तर भरत कहलाता है और दक्षिण की ओर का भाग दक्षिण भरत । वैताठ्यपर्वत पूर्व से पश्चिम तक लम्बा है । दोनों ओर से उसका कुछ भाग लवण समुद्र को स्पर्श करता है । उस पर्वत पर विद्याधर निवास करते हैं। दक्षिण में पचास और उत्तर में साठ नगरों से युक्त, दक्षिणश्रेणिं और उत्तरश्रेणि नामक दो श्रेणियों से विभूषित है। दो, Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थसूत्र यालङ्कृतः स क्रोशषड्योजनानि धरणिमवगाढः पञ्चाशद्योजनानि विस्तृतः पञ्चविंशविंशतियोजनोच्छ्रितो वर्तते विदेहेषु मेरुपर्वतस्य दक्षिणतो निषधस्य चोत्तरतो देवकुरवा भवन्ति । ते च काञ्चनगिरिशतेन चित्र-विचित्रकूटाभ्यामलङ्कृताः सन्ति । एवञ्च हृदपञ्चकोभयपर्यन्ततटोपरि व्यबस्थितैर्दशभि-दशभिः काञ्चनपर्वतैरुपशोभिताः शीतोदानदीपूर्वापरगामिनौ निषधाचतुस्त्रिंशाऽष्टशतसचतुःसप्तभागान्तरौ चित्र-विचित्रकूटौ सहस्रयोजनोच्छ्रायौ अधोविस्तृतौ तदर्धमुपरितनभागौ स्तः ताभ्याञ्चा-ऽलङ्कताः खलु देवकुरवः सन्ति । ते च-द्विभागाधिकद्विचत्वारिंशदधिकाष्टशतोत्तरैकादशसहस्रयोजनविस्तृताः सन्ति । एवमेवोत्तरोत्तरेण-उत्तरोत्तराः कुरवः काञ्चनपर्वतशतेनोपशोभिताः सन्ति, किन्तुते खलु चित्र-विचित्रकूटाभ्यां होनाः सन्ति तत्स्थाने च काञ्चनाभ्यां तत्कूटद्वयप्रमाणाभ्यामेव यमकपर्वताभ्यां शीतोदा नदीतटवर्तिभ्यां समलङ्कताः सन्ति । महाविदेहाः खलु-मन्दराचलदेवकुरूत्तरकुरुभिः क्षेत्रान्तरवद् विभक्ताः सन्ति पूर्वेचापरे च खलु ते विदेहाः मेरुपवैतेन देवकुरूत्तरकुरूभिश्च विभक्ताः व्यवच्छिन्नमर्यादया स्थापिताः सन्तः एकस्यैव महाविदेहरूपक्षेत्रस्याऽन्तःपातिनोऽपि भिन्न-भिन्नक्षेत्रवद्भवन्ति । गुफाओं से सुशोभित है । छह योजन और एक कोस तक पृथ्वी में उसका अवगाह है। पचास योजन का विस्तार है और पच्चीस योजन की ऊंचाई है । विदेह क्षेत्र में मेरु पर्वत से दक्षिण में और निषध पर्वत से उत्तर में देवकुरु नामक क्षेत्र है। वह सौ कांचन पर्वतों से तथा चित्र-विचित्र कूटों से अलंकृत है । इस प्रकार पाँच हृदों के दोनों अन्त के तटों पर स्थित दस-दस कांचनपर्वतों से शोभायमान है। शीतोदा नदो से पूर्व और पश्चिम में जाने बाले, निषधपर्वत से आठ सौ चौतीस तथा चार के सातवें भाग ८३४ -४ के अन्तर वाले चित्र-विचित्र कूट हैं, जो एक हजार योजन ऊंचे हैं, नीचे की ओर विस्तृत हैं, जिनका ऊपरी भाग उससे आधा है । देवकुरु उनसे सुशोभित है । उसका विस्तार दो भाग अधिक ग्यारह हजार आठ सौ बयालीस योजन का है । इसी प्रकार मेरुपर्वत से उत्तर में उत्तरकुरुक्षेत्र है । वह भी सौ कांचनपर्वतों से शोभायमान है, मगर उसमें चित्र-विचित्र कूट नहीं हैं । उनके स्थान पर उन्हीं जितने प्रमाण वाले, कांचनमय एवं शीता नदी के तट पर स्थित दो यमक पर्वत हैं । महाविदेह क्षेत्र मेरु पर्वत और देवकुरु तथा उत्तर कुरु से विभस्त हो जाने के कारण चार भागों में बट गया है । मेरु पर्वत से पूर्व दिशा में स्थित विदेह का भाग पूर्व विदेह कहलाता है , पश्चिम दिशा में स्थित भाग पश्चिमविदेह कहलाता है, दक्षिण का एक भाग देबकुरु और उत्तर का भाग उत्तर कुरु के नाम से प्रसिद्ध है। ये सब यद्यपि एक ही महाविदेह क्षेत्र के अन्तरर्गत हैं, तथापि अलग-अलगक्षेत्र जैसे हैं । वहाँ जो Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ ५ सू. २३ षड्वर्षधरपर्वतनिरूपणम् ६३७ तत्रत्य मनुष्यादीनां परस्परं गमनाऽगमनं न भवति, तस्मात्-पूर्वे चाऽपरे चोभये खलु विदेहा भवन्ति । तत्र-मेरू पर्वतात्पूर्वतः पूर्वविदेहाः सन्तिः मेरोरपरतोऽपरे विदेहाः । तत्र-पूर्वेषु विदेहेषु षोडश-चक्रवर्तिविजया नदीपर्वतविभक्ताः परस्परस्यागम्याश्चक्रवर्तिनां विजे तव्याः क्षेत्रविशेषाः सन्ति । ___ एवमेव-तुल्यायामविस्तारावगाहोच्छ्रायौ दक्षिणोत्तरौ वैताढयौ स्तः तथा-हिमवच्छिखरिणौ महाहिमवद्रुक्मिणौ निषधनीलौ च वर्तेते । क्षुद्रमन्दराः पुनश्चत्वारः सन्ति, तत्रद्वौ तावद् धातकीखण्डद्वोपे, द्वौ च-पुष्कारार्धद्वीपे स्तः । ते चत्वारोऽपि मन्दराः जम्बूद्वीपमध्यवर्तिमन्दरापेक्षया हीनप्रमाणाः सन्ति । तत्र-ते तावद् महामन्दरात्-पञ्चदशसहस्रयोजनहीनोच्छायाः चतुरशीतियोजनसहस्रोच्छ्रिताः सन्ति ।। षड्भिर्योजनशतैश्च धरणीतले-होनविष्कम्भाः चतुःशतोत्तरनवसहस्रयोजनविष्कम्भाः सन्ति तेषां चतुर्णामपि क्षुद्रमन्दराणां प्रथमं काण्डं महामन्दरप्रथमकाण्डतुल्यम् सहस्रयोजनप्रमाणं धरणिमवगाहें वर्तते । द्वितीयं काण्डन्तु महामन्दरद्वितीयकाण्डात् सप्तभिः सहस्रयोजनीनं षट्पञ्चाशत्सहस्रयोजनप्रमाणं वर्तते । तृतीयं काण्डं पुनर्महामन्दरतृतीमनुष्य आदि निवास करते है, उनका एक क्षेत्र से दूसरे क्षेत्र में आवागमन नहीं होता । मेरु पर्वत से पूर्व में जो पूर्वविदेह है और पश्चिम में जो पश्चिमविदेह है, उनमें सोलह-सोलह चक्रवर्तिविजय हैं। वे विजय नदियों और पर्वतों से विभक्त हैं । वहाँ के निवासी एक बिजय से दूसरे विजय में नहीं आ जा सकते । चक्रवर्ती उन पर विजय प्राप्त करते है, और शासन करते हैं । । इस प्रकार दोनों दिशाओं के मिलकर वत्तीस विजय महाविदेह में हैं । . इसी प्रकार समान लम्बाई, चौड़ाई, अवगाह एवं ऊँचाई वाले दक्षिण और उत्तर वैताढ्य हैं, हिमवान् और शिखरी पर्वत हैं, महाहिमवान् और रुक्मिर्वत हैं, निषध और नील पर्वत हैं । क्षुद्रमेरु पर्वत चार हैं। उनमें से दो धातकीखण्ड द्वोप में और दो पुष्कारार्ध द्वीप में हैं । ये चारों मेरुपर्वत जम्बूद्वीप के मध्य में स्थित मेरुपर्वत को अपेक्षा प्रमाण में होन हैं । महामन्दर पर्वत की अपेक्षा इसको ऊँचाई पन्द्रह हजार योजन कम है, अतः ये चौरासी हजार योजन ऊँचे हैं । पूर्वोक्त चार क्षुद्रमन्दर पर्वत पृथ्वी में नव हजार पाँच सौ विष्कंभ वाले हैं। भूतल पर उनका विष्कम्भ नौ हजार चार सौ योजन का है । इन चारों क्षुद्रमन्दरपर्वतों का प्रथम काण्ड महामन्दर पर्वत के प्रथम काण्ड के बराबर है और पृथ्वी में एक हजार योजन अवगाढ है। द्वितीय काण्ड महामन्दर पर्वत के दूसरे काण्ड से सात हजार योजन कम है, अतः साढे पाँच हजार योजन प्रमाण है । तीसरा काण्ड महामन्दर पर्वत Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६३८ तस्वार्थसूत्रे यकाण्डादष्टभिः सहस्रयोजनहींनम् अष्टाविंशति सहस्रयोजनप्रमाणं विद्यते इति भावः । तेषु-क्षुद्रमन्दरेषु चतुर्पु विद्यमाने भद्रशालनन्दनवने द्वे अपि महामन्दरतुल्ये एवा-ऽवगन्तव्ये धरणितले-भद्रशालवनम्, तदुपरि-सार्धपञ्चशतयोजनेषु नन्दनवनं विद्यते, तदुपरि पञ्चपञ्चाशसहस्रशतयोजनान्यारुह्य सौमनसवनं वर्तते, द्वितीयकाण्डस्य-पञ्चशतयोजनानि नन्दनवनेन परिवेष्टितानि सन्ति । तस्मात्-सार्धपञ्चपञ्चाशत् सहस्रयोजनानि गत्वा तत्-पञ्चशतयोजनविस्तृतमेव भवति ततोऽष्टाविंशति शतसहस्रयोजनान्यारुह्य पाण्डुकवनं भवति ततः-खलु चतुर्नवत्यधिकचतुःशतयोजनविस्तृतमेव भवति । एव मुपरिचाऽधस्ताच्च विष्कम्भोऽवगाहश्च महामन्दरेण तुल्य एव भवति । तथाचोपरिशिखरे यो विष्कम्भो भवति स एतेषां महामन्दरेण तुल्यः, सहस्रयोजनप्रमाणो भवति अधश्च योवगाहः सोऽपि महामन्दरेण तुल्य एव सहस्रयोजनप्रमाण एषां •भवति, चूलिकाचैतेषां चतुणी महामन्दरस्य चूलिकातुल्यैव प्रमाणतो बोध्या। ___ उक्तञ्च-स्थानाङ्गे ६-स्थाने -"जम्बृद्दीवे छ वासहरपचया पण्णत्ता, तं जहा चुल्लहिमवंते. महाहिमवंते, निसढे, नीलवंते, रुप्पि, सिहरी,-"जम्बूद्वीपे षड्वर्षधरपर्वताः प्रज्ञप्ताः तद्यथा क्षुल्लहिमवान् , महाहिमवान् . निषधः, नीलबान् रुक्मी, शिखरी-इति । के तीसरे काण्ड से आठ हजार योजन कम होने से आईस हजार योजन प्रमाण है । चारों क्षुद्रमन्दर पर्वतों पर जो भद्रशाल और नन्दनवन हैं, वे दोनों महामंदर पर्वत के भद्रशाल और नन्दनवन के बराबर ही हैं । पृथ्वी तल पर भद्रशाल वन है। उससे पाँच सौ योजन की ऊँचाई पर नन्दनवन हैं । उससे साढे पचपन हजार योजन ऊपर सौमनसवन है । दूसरे काण्ड के पाँच सौ योजन नन्दनवन के द्वारा घिरे हुए हैं । अतएव साढे पचपन हजार योजन चलकर वह पाँच सौ योजन विस्तृत है । उससे आगे अट्ठाईस हजार योजन की ऊँचाई पर पाण्डुकान है । वह चार सौ चौरानवे योजन विस्तार वाला है । इसप्रकार ऊपर और नीचे बिस्तार और अवगाह महामन्दर पर्वत के बराबर ही है । अतएव ऊपर शिखर पर जो विस्तार है, वह इनका महामंदर पर्वत के ही बराबर हैं और वह एक हजार योजन प्रमाण है। नीचे जो अवगाह है, वह भी महामंदर के ही बराबर है और वह भो महामंदर के बराबर एक हजार योजन प्रमाण हो है । चारों क्षुधमंदर पर्वतों को भूमि का महामंदर पर्वत की चूलिका के बराबर ही है । स्थानांगसूत्र के छठे स्थान में कहा है-'जम्बुद्वीप में छह वर्षधर पर्वत कहे हैं, वे इस प्रकार हैं-चुल्ल (क्षुद्र) हिमवन्त, महाहिमवन्त, निषध, नीलवन्त रुक्मि, शिखरी ।' Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ.५ सू. १९ वर्षधरपर्वतानां वांदिनिरूपणम् ६३९ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तौ चोक्तम् ---१५-सूत्रे-"विभयमाणे-" इति, विभजमान इति । तदने च तत्रैवोक्तम्-७२ सूत्रे "पाईणपडीणायए-" इति, प्राचीन-प्रतीचीनायता-इति ॥२३॥ मूलसूत्रम्-"ते कणग रयण तवणिज्ज वेरुलिय रूप्प हेममयाइया-" ॥२४॥ छाया--"ते कनकरत्नतपनीयवैडूर्य रूप्यरत्नमयादिकाः ” ॥२४॥ तत्त्वार्थदीपिका--पूर्वसूत्रे जम्बूद्वीपस्थ भरतवर्षादिसप्तक्षेत्रविभाजकतया क्षुद्रहिमवदादयः षड्वर्षधरपर्वताः प्ररूपिताः सम्प्रति-तेषां पण्णामपि हिमवदादीनां वर्णविशेषसंस्थानपद्महदादि षड्द पुष्करविष्कम्भादि प्रतिपत्यर्थमाह "ते कणगरयण" इत्यादि । ते खलु क्षुद्रहिमवद् निषधनील रुक्मि-शिखरिनामानः षड्वर्षधरपर्वताः क्रमश:-कनक, रत्न तपनीय, वैडूर्य रूप्य, रत्नमयादिकाः सन्ति । तथा च-क्षुद्रहिमवान् खलु कनकमयो हेममयः चीनपट्टवर्णो वर्तते, १ महाहिमवान्-रत्नमयः शुक्लवर्णः, २ निषधपर्वतस्तु-तपनीयमयः तरुणरविवर्णः, ३ नीलवान्-पर्वतः खलु वैडूर्यमयो मयूरग्रीवा निभः,४ रुक्मीपर्वतश्च-रूप्यमयो रजतमयः शुक्लवर्णः, शिखरीपर्वतस्तु-हेममयः चीनपट्टवणों विद्यते, ६ कनक-रत्न-तपनीय–वैद्य रूप्यहेममयाः प्रकृतेर्विकारः अवयवो वेत्यर्थे मयह प्रत्ययः । आदिपदेन-मणिविचित्रपाश्र्वाः उपरि मध्ये-मूले च तुल्यविस्ताराः तदुपरि-वर्तमानाः पन महा जम्बूद्वीपप्रज्ञाप्ति सूत्र १५ में कहा है-विभजमान ।' वहीं आगे सूत्र ७२ में कहा है-(वे वर्षधर पर्वत) पूर्व-पश्चिम में लम्बे हैं ॥२३॥ 'ते कणगरयण' इत्यादि सू० २४ सूत्रार्थ-वे पर्वत क्रमशः कनक-रत्न-तपनीय-वैडूर्य-रुप्य-हेममय आदि हैं ॥२४॥ तत्त्वार्थदीपिका-जम्बूद्वीप में स्थित भरतवर्ष आदि सात क्षेत्रों को विभक्त करने वाले क्षुद्रहिमवन्त आदि छह वर्षधर पर्वतों का पूर्वसूत्र में प्ररूपण किया गया है; अब उन वर्षधर पर्वतों के रंग, आकार उन पर बने हुए पमहूद आदि छह हृद, उनके अन्दर के पुष्कर आदि का बिस्तार वगैरह बतलाने के लिए कहते हैं वे क्षुद्रहिमवन्त, महाहिमवन्त, निषध, नील, रुक्मि और शिखरी नामक छह वर्ष धर पर्वत अनुक्रम से कनक, रत्न तपनीय, वैडूर्य, रुप्य और रत्नमय आदि है । (१) क्षुद्रहिमवन्त पर्वत स्वर्णमय है, चीनपट्ट के वर्णवाला है। (२) महाहिवन्त पर्वत रत्नमय-शुक्क वर्ण का है (३) निषध पर्वत तपनीयमय-मध्याहन कालिक सूर्य जैसे वर्णका है । (४) नीलवान् पर्वत वैडूर्यमय-मयूर की गर्दन के समान है ।(५) रुक्मी पर्वत रजतमय-सफेद रंग का है और (६) शिखरी पर्वत हेममय-चीन-पट्ट के रंग का है। कनक-रत्न-- तपनीय वैडूर्य रूप्य-हेममयाः यहाँ प्रकृति के विकार या अवयव अर्थ में मयटू प्रत्यय हुआ है। सूत्र में जो 'आदि' पद का प्रयोग किया गया है, उससे इतना और Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६४० तत्वार्थ सूत्रे पद्म-तिगिच्छ - केसरि पुण्डरीक - महापुण्डरीक नामान: षड्हूदाः । तेषाञ्च षण्णां हृदानां तत्रत्य पुष्कराणाञ्च यथाक्रममायाम - विष्कम्भाऽवगाहाश्च गृह्यन्ते तत्र - पद्महूदस्याssयामो योजन सहस्त्रपरिमितः, विष्कम्भश्च - पञ्चशतयोजनमितः, अवगाहो निम्नता अधः प्रवेशो दशयोजनमितो वर्तते । तद् द्विगुणतद् द्विगुणादिक्रमेण महापमहूदादीनामायामविष्क्रम्भा बोध्याः अवगाहस्तु - सर्वेषां दशयोजनमित एव वर्तते । सर्वेषां हृदानां मध्यवर्ति पुष्कराणाञ्चा--ऽऽयामम - विष्कम्भाः योजनादि क्रमेणोत्तरोत्तरवृद्धया अवगन्तव्याः ||२४|| तत्त्वार्थनिर्युक्तिः – पूर्वं हिमवदादीनां जम्बूद्वीपवर्तिनां षण्णां वर्षधरपर्वतानां प्ररूपणं कृतम् सम्प्रति—तेषां वर्णविशेषसंस्थानाकार तत्रत्य पद्महृदादि षहूदपुष्करा - ssयाम-विष्कम्भादिप्रतिपत्त्यमाह - ते कणगरयणतवणिज्ज वेरुलिय रूप्पहेममयाइया- ॥ इति ॥ " ते खलु - क्षुद्रहिमवदादयः षड्वर्षधर पर्वताः कनक - रत्न - तपनीय - वैडूर्य - रूप्य - हेममयाः संन्ति । तत्र - हिमवान् पर्वतः कनकमयत्वात् - चीनपट्टवर्ण, १ महाहिमवान् - खलु रत्नमयत्वात्समझ लेना चाहिए- - उन पर्वतों के पार्श्वभाग मणियों से चित्र विचित्र हैं और उनका विस्तार ऊपर मध्य में तथा मूल में है । । उन छह पर्वतों के ऊपर क्रमशः पद्म, महापद्म तिगिच्छ केसरी, पुण्डरीक और महापुण्डरीक नामक छह हृद हैं । उन छहों हृदों का और उनमें स्थित पुष्करों का आयाम ( लम्बाई) विष्कंम (विस्तार) और अवगाह इस प्रकार है - पद्म नामक हूद (द्रह ) एक हजार योजन लम्बा है, पाँच सौ योजन विस्तृत है और दस योजन अवगाह (गहरा ) वाला है । अवगाह का अर्थ यहाँ निचाई है, जिसे निचला प्रदेश भी कह सकते हैं । महापद्म तथा तिगिच्छ हृदों का विस्तार एवं आयाम उत्तरोत्तर द्विगुणित है । अवगाह सबका दस योजन ही है । सभी हूदों के मध्य में स्थित पुष्करों का आयाम विष्कंम एक योजन आदि क्रम से उत्तरोत्तर बढ़ता हुआ समझना चाहिए । यहाँ यह ध्यान रखना चाहिए कि पद्म आदि हृद तथा उनमें स्थित पुष्कर दक्षिण दिशा में द्विगुणित हैं, अर्थात् पद्महूद से महापद्महूद द्विगुण आयाम विस्तार वाला है । और महापद्म हृद से तिगिच्छ हृद दुगुना आयाम विस्तार वाला है। उसके पश्चात् उत्तर दिशा के तोनों हूद और पुष्कर दक्षिण जैसे ही हैं, अर्थात् तिगिच्छ हूद के बराबर विस्तारादि वाला केसरी हुँद है, महापद्म के बराबर पुण्डरीक हूद है और पद्म हृद के समान महापुण्डरीक हूद है ॥२४॥ तत्वार्थ नियुक्ति – इससे पूर्व जम्बूद्वीप में स्थित हिमवन्त आदि छह वर्षधर पर्वतों की प्ररूपणा की गई है । अब उन पर्वतों के वर्ण एवं आकार का तथा उनमें जो पद्म द हैं उनका और उनके पुष्करों का आयाम विष्कम्भ आदि की प्ररूणा करते हैं वे क्षुद्रहिमवन्त आदि छह वर्षधर कनक, रत्न, तपनीय, वैडूर्य रूप्यमय और हेममय हैं । उनमें से हिमवन्त पर्वत कनकमय होने से चीनपट्ट के वर्ण का है । महाहिमवन्त रत्नमय होने से Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ. ५ सू. २४ वर्षधर पर्वतानां वर्णादिनिरूपणम् ६४१ शुक्लवर्णः, २ निषधपर्वतस्तु - तपनीयत्वात् तरुणादित्यवर्णः, ३ नीलवान् पर्वतस्तु - वैडूर्यमयत्वात् मयूरग्रीवाभः ४, रुक्मीपर्वतस्तु - रुप्यमयत्वाद् रजतवद्धवलवर्णः ५ शिखरीपर्वतः पुनममयत्वात् चीनपट्टवर्णो वर्तते ६ । आदिपदेन- क्रमशस्तेषां संस्थानादिकं बोध्यम् । एतेषाञ्च षण्णां वर्षधरपर्वतानाम् - क्षुल्ल हिमवद, महाहिमवद्, निषध, नीलवद्, रुक्मि शिखरिणां स्वरूपाणि तावत् - क्रमशो हेमधवल तपनीय वैडूर्य रजतहेममयानि सन्ति । ते च - षट् पर्वताः पुन र्मणिविचित्रपार्खाः उपरि-मूले च तुल्यविस्ताराः सन्ति । तथाचोक्तं जम्बू प्रज्ञप्तौ ७२-७९-८३-११०-१११ - सूत्रेषु - " चुल्ल हिमवंते जंबुtra.... सव्वकणगामए अच्छे संडे तहेव जाव पडिरूवे, महाहिमवंते णाम.... सव्वरयणामए, निसणाम.... सव्व तवणिज्जमए, नीलवंते णामं सव्ववेरुलियामए, रुपिणा ..... सव्वरुप्पामए, सिहरीणामं... सव्वरयणामए - " इति । क्षुल्लहिमवान् जम्बूद्वीपे .... सर्वकनकमयोऽच्छः श्लक्ष्णः - : - तथैव यावत्प्रतिरूपः, महाहिमवान् ... सर्वरत्नमयः, निषधो नाम .... .. सर्वतपनीयमयः, नीलवान् नाम.... सर्ववैडूर्यमयः, रुक्मीनाम.. सर्वरूप्यमयः, शिखरीनाम सर्वरत्नमयः, इति । नाम.... स्थानाङ्गे २–स्थाने ३–उद्देशके - चोक्तम् — “बहु समतुल्ला अबिसेसमणाणत्ता अन्नमण्णं णाइवति आयामविक्खम्भ उव्वेह संठाणपरिणाहेणं - " इति । बहुसमतुल्या अविशेष मनाज्ञप्ताः अन्योऽन्यं नातिवर्तन्ते आयीमविष्कम्भोद्वेधसंस्थानपरिणाहेन इति । शुक्लवर्ण है । निषध पर्वत तपनीयमय होने से तरुण सूर्य के समान वर्ण वाला है । नीलवान् पर्वत वैडूर्यमय होने से मयूर की ग्रीवा के वर्ण का है । रुक्मी पर्वत रूप्यमय होने से चांद के समान वर्ण का है । शिखरी पर्वत हेममय (स्वर्णमय) होने से चीन पढ़ट जैसे वर्ण का है । 1 'आदि' शब्द से क्रमशः उनके वर्ण आदि का ग्रहण करना चाहिए । इन छह वर्षधर पर्वतों का अर्थात् क्षुद्रहिमबान्, महाहिमवान्, निषध नीलवंत रुक्मी और शिखरी क्रमशः स्वर्ण वर्ण तपनीयवैडूर्य रजत और हेम के रंग के हैं। इन छहों पर्वतों के पार्श्वभाग मणियों से चित्र-विचित्र हैं तथा उनका विस्तार ऊपर और नीचे बराबर-बराबर है । जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति सूत्र में ७२- ७९-८३ - ११० और १११ सूत्रों में कहा है- 'जम्बूद्वीप में क्षुद्रहिमवान् पर्वत पूर्ण रूप से स्वर्णमय है । स्वच्छ है, चिकना है यावत् बहुत सुन्दर है । महाहिमवान् पर्वत सर्व रत्नमय है, निषध सर्व तपनीयमय है, नीलवान् पर्वत सर्ववैडूर्यमय है, रुक्मी पर्वत सर्वरूप्यमय है और शिखरी पर्वत सर्वरत्नमय है ।' स्थानांगसूत्र के द्वितीय स्थान; तृतीय उद्देशक, ८७ वें सूत्र में कहा है- 'ये छहों पर्वत आयाम, विष्कंभ, अवगाह संस्थान (आकार) तथा परिधि की अपेक्षा बिलकुल समान हैं, इनमें 'कोई भिन्नता नहीं हैं, नानापन नहीं है, परस्पर में विसदृश नहीं हैं ।' ८१ Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vvv तत्त्वार्थसूत्रे जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तौ ७२-सूत्रे चोक्तम्- "उभओ पासिं दोहिं पउमवरवेइयाहिं दोहिम वणसंडेहिं संपरिक्खित्ते-" इति । उभयोः पार्श्वयो भ्यां पद्मवरवेदिकाभ्यां द्वाभ्याञ्च वनखण्डाभ्यां संपरिक्षिप्ताः इति । तेषाञ्च षण्णां क्षुल्लहिमवदादिवर्षधरपर्वतानामुपरि जम्बूद्वीपे खलुक्रमशः षड्महाहदाः सन्ति । ते च-पद्म, महापद्म, तिगिच्छ, केसरि, पुण्डरीक, महापुण्डरीकनामानो हृदा अवगन्तव्याः । तथाचोक्तं स्थानाङ्गे ६-स्थाने - "जंबुद्दीवे छ महदहा पण्णत्ता, तं जहापउमदहे, महापउमदहे, तिगिच्छदहे, केसरिदहे पोंडरीयदहे, महापोंडरीयद्दहे,-" इति । जम्बूद्वीपे षड्महाहूदाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पद्महूदः-१ महापदादः-२ तिगिच्छादः-३ केसरिहदः-४ पुण्डरीकहूदः-५ महापुण्डरीकहूदः-६ इति ।। - तत्र-प्रथमस्तावत्-पद्महूदः सहस्रयोजनायामो वर्तते, पञ्चशतयोजनविस्तारो दशयोजनावगाहश्वा-ऽवसेयः । “तथाचोक्तं जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तौ पद्महूदाधिकारे---"तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं एकके महे पउमदहे णामं दहे पण्णत्ते, पाइणपडीणायए उदीणदाहिणविच्छिण्णे एक्कं जोयणसहस्सं आयामेणं पंचजोयणसयाई, विक्खं भेणं दसजोयणाई उव्वेहेणं अच्छे-" इति । तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य वहुमध्यदेशभागे, अत्र खलु-एको महापद्महदो नामहृदः प्रज्ञप्तः, प्राचीन–प्रतीचीनायतः-उदीचीन-दक्षिणविस्तीर्णः एकं योजनसहनमायामेन-पञ्चयोजनशतानि विष्कम्भेण, दशयोजनानि-उद्वेधेन, अच्छः इति । तस्य खलु-पद्महृदस्य मध्यभागेएकयोजनायामविस्तारमेकं पुष्करं नाम पद्म विलसति । जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति के सूत्र ७२ में कहा है-'ये पर्वत दोनों पार्थों में दो पद्मवर वेदिकाओं से तथा दो वनखंडों से घिरे हुए हैं । ___ उन क्षुद्रहिमवन्त आदि छहों वर्षधर पर्वतों के ऊपर क्रम से छह महाहृद हैं। उनके नाम ये हैं-पद्म, महापद्म, तिगिच्छ, केसरी, पुण्डरीक और महापुण्डरीक । स्थानांसूत्र के छठे स्थान में कहा है-जम्बूद्वीप में छहहद कहे गए हैं, वे इस प्रकार हैं-पद्महद, महापद्मद, तिगिच्छाद, केसरीहूद, पुण्डरीकहद, और महापुण्डरीकहद ।' इनमें से पहलापनहूद, एक हजार योजन लम्बा है, पाँच सौ योजन चौड़ा है और दस योजन गहरा है। ___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति में पद्महूद के प्रकरण में कहा है-क्षुद्रहिमवान् पर्वत के समतल भाग के बीचों बीच एक विशाल पद्महूदनामक हूद है । वह पूर्व पश्चिम में लम्बा है, उत्तर दक्षिण में चौड़ा है। उसकी लम्बाई एक हजार योजन की, चौड़ाई पाँच सौ योजन की और गहराई दस योजन की है । वह स्वच्छ है ।' उस पद्महूद के नध्यभाग में एक योजन लम्बा और चौड़ा एक पुष्कर नामक कमल है। Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू० २४ वर्षधरपर्वतानां वर्णादिनिरूपणम् ६७३ ___ उक्तञ्च–जम्बूप्रज्ञप्तौ पद्महदाधिकारे ७३-सूत्रे-'तस्स पउमदहस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ महं एगे पउमे पण्णत्ते, जोयणं आयामविक्खंभेणं, अद्धजोयणं-दसजोयणाई उव्वेहेणं दो कोसे ऊसिए जलताओ साइरेगाई दसजोयणाई सव्वग्गेणं पण्णत्ता-" इति । तस्य पाहदस्य बहुमध्यदेशभागे--अत्र महद् एकं पनं प्रज्ञप्तम्, योजनमायामविष्कम्भेणअर्धयोजनं बाहल्येन दशयोजनानि उद्वेघेन द्वौ क्रोशौ जलान्तात्, सातिरेकाणि दशयोजनानि सर्वाग्रेण प्रज्ञप्तानि, इति । पाहदापेक्षया तन्मध्यवर्तिपुष्करापेक्षया च-द्विगुणद्विगुणा हृदाः पुष्कराणि चाऽवगन्तव्यानि । तथाच-पद्महूदापेक्षया-द्विगुणायामविस्तारः खलु महापद्महूदः । महापद्महूदापेक्षया-द्विगुणायामविस्तार स्तावत्-तिगिच्छहूदः तिगिच्छदापेक्षया द्विगुणायामविष्कम्भश्च केसरि हृदः केसरिहदापेक्षया द्विगुणायामविस्तारो पुण्डरीकहूदः । पुण्डरीकहूदापेक्षया-द्विगुणायामविस्तारः पुन-महापुण्डरीकहृदो बर्तते । - एवं-पाहूदमध्यवर्तिपुष्करापेक्षया द्विगुणं पुष्करं महापमहूदे वर्तते, तत्पुष्करापेक्षया-द्विगुणं पुष्करं तिगिच्छहूदे विलसति तत्पुष्करापेक्षया-द्विगुणं पुष्करं केसरिहूदे वर्तते, तत्पुष्करापेक्षया द्विगुणं पुष्करं पुण्डरीकहदे विलसति, । तथाच-पद्महृदस्य योजनसहस्रायामतया-पञ्चशतयोजनविस्तारतयोत्तरत्वेन तद् द्विगुणो महापद्महृदः । सहस्रयोजनायामः सहस्रयोजनविस्तारश्च भवति । ___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति सूत्र ७३ पद्महूद के अधिकार में कहा है- उस पद्मद के बिलकुल मध्य भाग में एक विशाल पद्म कहा गया है । वह एक योजन लम्बा-चौड़ा है, आधा योजन मोटा है और दस योजन गहरा है, जल से दो कोस ऊँचा है । उसका समग्र परिमाण कुछ अधिक दस योजन का कहा गया है। पाहद का जो परिमाण कहा गया है, उसकी अपेक्षा महापमहूद का और महापद्मद की अपेक्षा तिगिच्छ हूद का परिमाण दुगुना-दुगुना है । इसी प्रकार उनमें स्थित कमलों का परिमाण भी दुगुना दुगुना है, जो परिमाण दक्षिण दिशा के इन हदों और पुष्करों का है, वही उत्तर दिशा के हृदों और कमलों का है । जैसे तिगिच्छ के समान केसरी हूद का, महापद्म के बराबर पुण्डरोक हृद का और पद्महूद के समान महापुण्डरीक हूद का आयाम विष्कम है । इनमें स्थित कमलों के विषय में भी ऐसा ही समझना चाहिए । तात्पर्य यह है कि पद्महूद के मध्य में स्थित पुष्कर की अपेक्षा महापद्महद में स्थित पुष्कर दुगुना है, महापद्म हद के पुष्कर की अपेक्षा तिगिच्छ हद पुष्कर दुगुना हैं। तत्पश्चात् उत्तर में केसरी हूद का पुष्कर तिगिच्छहूद के पुरष्कर के बराबर, पुण्डरीक हुद का पुष्कर महापद्म हद के पुष्कर के बराबर और महापुण्डरी हृद का पुष्कर पद्म हूद के पुष्कर बराबर है। Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्यसूत्रे एवं रीत्या-तद्विगुणत तद्विगुणतयोत्तरोत्तरं क्रमश स्तिगिच्छ-केसरि-पुण्डरीक-महापुण्डरीकहूंदानामपि स्वयमायामविस्ताराः ऊहनीयाः अवगाहस्तु-सर्वेषां हृदानां दशयोजनान्येवाऽवसेयः । उक्तञ्च जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तौ महापद्महूदाधिकारे-८० सूत्रे-"महाहिमवंतस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ नं एगे महापउमद्वहे णामं दहे पण्णत्ते दो जोयणसहस्साई आयामेणं एगं जोयणसहस्सं विक्खंभेणं दसजोयणाई उव्वेहेणं अच्छे रययामयकूले एवं आयामविक्खंभविहणा जा चेव पउमदहस्स वत्तव्वया सा चेव णेयचा पउमप्पमाणं दो जोयणाई अट्ठो जाव महापउमद्दहबण्णाभाई हिरीअ एत्थ देवीजाव पलिओवमट्टिइया परिवसइ” इति ___ महाहिमवतो बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु एको महापद्महृदो नाम हृदः प्रज्ञप्तः, द्वे योजनसहस्रआयामेन, एकं योजनसहस्रं विष्कम्भेण-दशयोजनानि-उद्वेधेन, अच्छो रत्नमयकूलः एवम्आयामविष्कम्भविहीना या चैव पद्महूदस्य वक्तव्यता-सा चैव ज्ञातव्या पनप्रमाणं द्वे योजने, अर्थो यावद महापद्महदवर्णाभानि, हीश्चात्र देवी यावत्-पल्योपमस्थितिका परिवसति, इति तदने चोक्तम्-जम्बूप्रज्ञप्तौ षड्हूदाधिकारे ८३-सूत्रतः ११०-सूत्रपर्यन्तम्-,तिगिछद्दहेपामं दहे पण्णत्ते....चत्तारि जोयणसहस्साई आयामेणं, दो जोयणसहस्साइं विक्खं भेचं, दसजोयणाई उन्वेहेणं....धिइअ एत्थ देवी पलिओवमहिइया परिवसइ-" इति । तिगिच्छकहदो नामहूदः प्रज्ञप्तः....चत्वारि योजनसहनाणि आयामेन, द्वे योजनसहरी विष्कम्भेण. दशयोजनानि उद्वेधेन, धृतिश्चात्र देवी पल्योपमस्थितिका परिवसति इति । तेषु च षट्सु षुष्करेषु उत्तरोत्तरविशालेषु कर्णिकामध्यदेशनिवेशिनः शरत्पूर्णिमा पूर्णचन्द्र चन्द्रिकाद्युतिहराः क्रोशायामाः अर्धक्रोशविस्ताशः देशोनक्रोशोत्सेधाः प्रासादाः षड् विलसन्ति, अवगाह सभी हृदों का दस योजन ही है। जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति के महापद्म हूद के प्रकरण में सूत्र ८० में कहा है-'महाहिमवंत पर्वत के ठीक बीचोंबीच एक महापम हृद नामक हृद है, उसकी लम्बाई दो हजार योजन की, चौड़ाई एक हजार की, और गहराई दस हजार योजन की कही गई है। वह स्वच्छ है, उसके किनारे रजतमय हैं । इस प्रकार लम्बाई-चौडाई को छोड़ कर शेष वर्णन पाहूद के समान ही समझ लेना चाहिए। उसमें स्थित पद्म का प्रमाण दो योजन है अर्थात् यावत् महापमहूद के वर्ण के समान........उस कमल में एक पल्योपम की स्थिति वाली ही देवी निवास करती है । ____ आगे जम्बूद्वीप्रज्ञप्ति में छह हदों के प्रकरण में सूत्र ८३से ११० पर्यन्त में कहा है-तिगिच्छ हद नामक हृद है जो चार हजार योजन लम्बा है, दो हजार योजन चौड़ा है और दस हजार पोजन गहरा है । यहाँ धृति नाम की देवी निवास करती है जिसकी स्थिति एक पल्योपम की है। उत्तरोत्तर विशाल उन छहों पुष्करों की कर्णिका के मध्य भाग में बने हुए, शरत्पूर्णिमा के चन्द्रमा की चांदनी की कान्ति को भी हरण करने वाले, एक कोस लम्बे, अर्ध कोस विस्तार Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू. २४ वर्षधरपवतानां वर्णादिनिरूपणम् ६४५ तेषु प्रासादेषु निवासिन्य षड्देव्यः श्रीः ही धृति-कीर्तिबुद्धि-लक्ष्मीनामधेयाः पल्योपमस्थितिकाः ससामानिकाः सपरिषदश्च ता विलसन्ति तेषां पुष्काराणां परिवारपुष्करेषु प्रासादानामुपरि सामानिका परिषदश्च तासां वसन्ति । ___ उक्तञ्च स्थानाङ्गे ६-- स्थाने ---- "तत्थ णं छ देवयाओ महड्डियाओ जाव पलिओपमहिइयाओ परिवसति तं जहा-सिरी-हिरी-धिई कित्ती बुद्धी लच्छी-" इति । यावत् पदेन- महाद्युतिकाः महाबलाः महायशसः इत्यादिग्राह्यम् । तत्र-श्रीहीधृतयस्तिस्रोदेव्यः स्व-स्वपरिवारपरिवृताः सौधर्मेन्द्रेण संबद्धाः सन्ति, अतएव तास्तिस्रो देव्यः सौधर्मेन्द्रसेवापरायणा वर्तन्ते कीर्ति-बुद्धि-लक्ष्म्यस्तिस्रः खलु देव्यस्तु-सपरिवारा ईशानेन्द्रेण सम्बद्धाः सन्ति तस्मात्ताः तिन ईशानेन्द्रस्य सेवातत्परा वर्तन्ते एवं रीत्या-पञ्चस्वपि मेरुषु ये तावत् षट्-पट कुलपर्वताः सन्ति, तेषु सर्वेषु षट्-षड्देव्योऽवगन्तव्याः सर्वाश्च ताः देव्यस्त्रिंशत्संज्ञका भवन्ति ॥ मूलसूत्रम् - "तत्थ-गंगाइया सत्तनदीओ पुरत्थाभिमुहवाहिणीओ सिंधुआइया सत्त पच्चस्थाभिमुहवाहिणीओ-" ॥ २५॥ डाया-"तत्र-गङ्गादिकाःसप्त नद्यः पूर्वाभिमुखवाहिन्यः' सिन्ध्वादिकाः सप्त पश्चिमाभिमुखवाहिन्यः-" ॥२५ ॥ वाले तथा एक कोस से कुछ कम ऊँचे छह प्रासाद हैं। उन प्रासादों में छह देवियाँ निवास करती हैं, जिनके नाम इस प्रकार हैं-श्री, ही, धृति, कीर्ति, बुद्धि, एवं लक्ष्मी इन सब देवियोंकी स्थिति पल्योपम की है और वे सामानिक एवं पारिषयों के साथ वहाँ विलास करती हैं । उन पुष्करों के परिवाररूप अन्य पुष्करों में प्रासादों के ऊपर उन देवियों के सामानिक और पारिषद्य देव निवास करते हैं। ___स्थानांगसूत्र के छठे स्थान में कहा है-'वहाँ छह महान् ऋद्धि की धारक यावत् पल्योंपम की स्थिति वालो देवियाँ रहती हैं । वे इस प्रकार हैं-श्री, ही, धृति, कीर्ति, बुद्धि और लक्ष्मी । 'यावत्' शब्द से महान् धुति वाली, महायश वाली, इत्यादि ग्रहण करना चाहिए । इन छह देवियों में से श्री, ही और धृति नामक तीन देवियाँ अपने-अपने परिवार सहित सौधर्मेन्द्र के साथ सम्बन्ध रखती हैं, अतः वे तीनों सौधर्मेन्द्र की सेवा में तत्पर रहती हैं । कीर्ति, बुद्धि, और लक्ष्मी नामक तीन देवियाँ ईशानेन्द्र से सम्बद्ध हैं, अतएव वे ईशानेन्द्र की सेवा में तत्पर रहती हैं। इस प्रकार पाँचों मेरुपर्वतों के उत्तर और दक्षिण में जो छह-छह कुलपर्वत हैं, उन सब पर छह-छह देवियाँ हैं । इस प्रकार सब देवियाँ मिलकर तीस होती हैं ॥२४॥ सूत्रार्थ-'तत्थ गंगाइया' इत्यादि सूत्रार्थ सू. २५ जम्बूद्वीप में गंगा आदि सात नदियाँ पूर्व दिशा की ओर बहती हैं और सिन्धु आदि सात नदियाँ पश्चिम की ओर बहती हैं ॥२५॥ Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थसूत्र __ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे जम्बूद्वीपे भरतादि सप्तक्षेत्रविभाजकानां क्षुद्रहिमवदादिषट्कुलपर्वतानां वर्णविशेषसंस्थानपद्मादिषड्रहदादि स्वरूपवर्णनं कृतम्, सम्प्रति-तत्रत्य तत्तत्क्षेत्रविभाजकगङ्गादिचतुर्दशनदीनां स्वरूपं प्ररूपयितुमाह-"तत्थ गंगाइया-" इत्यादि । । तत्र-तस्मिन् खलु पूर्वोक्तस्वरूपे जम्बूद्वीपे गंङ्गादिकाः–गङ्गा-१ रोहिता-२ हरिता३ सीता-४ नरकान्ता-५ सुवर्णकूला-६ रक्ता-७ इत्येवमादिकाः सप्तनद्यः सरितः पूर्वाभिमुखवाहिन्यः पूर्वाभिमुखीभूय भरतादिक्षेत्रेषु प्रवहन्त्यः पूर्वलवणसमुद्रं प्रविशन्ति पत्युःकुलपुनर्गमनाय स्वात्मानमर्पयन्ति-] । सिन्ध्वादयः-सिन्धु-१ रोहितांशा-२ हरिकान्ता-३ सीतोदका-४ नारीकान्ता-५ रूपकूला-६ रक्तवत्यः-७ इत्येवमादिकास्तु - सप्तनद्यः पश्चिमाभिमुखवाहिन्यः पश्चिमाभिमुखीभूय प्रवहन्त्यः पश्चिमलवणसमुद्रं प्रविशन्ति, तत्र-नदीद्वयनदीद्वयमध्ये--एकैकं क्षेत्रमवगन्तव्यम् तेन-नैकत्र सर्वासां प्रवहणप्रसङ्गः ॥ २५ ॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व भरतवर्षादिक्षेत्रविभाजकक्षुद्रहिमवदादीनां स्वरूपवर्णविशेषसंस्थाना -ऽऽयामविष्कम्भावगाहपमहदादितन्मध्यवर्तिपुष्करादीनां निरूपणं कृतम् , सम्प्रति-पग्रहदादिनिर्गतगङ्गादिचतुर्दशमहानदोनां स्वरूपादिकं प्ररूपयितुमाह- “तत्थ गंगाइया सत्त नदीओ पुरत्थाभिमुहवाहिणीओ, सिंधूआइया सत्त पच्चस्थाभिमुहीवाहिणीओ-" तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्र में जम्बूद्वीप के अन्दर भरत आदि क्षेत्रों को विभाजित करने वाले क्षुद्रहिमवन्त आदि छह कुलपर्वतों के वर्ण, संस्थान, पद्महूद आदि के स्वरूप का वर्णन किया गया। अब विभिन्न क्षेत्रों को विभक्त करने वाली गंगा आदि चौदह नदियों के स्वरूप का प्ररूपण किया जाता है जिसका स्वरूप पहले कहा जा चुका, है उस जम्बूद्वीप में गंगा आदि अर्थात् (१)गंगा (२) रोहिता (३) हरिता (४) सीता (५) नरकान्ता (६) सुवर्णकूला और (७) रक्ता, ये सात नदियाँ पूर्व की ओर बहती हैं और भरत आदि क्षेत्रों में बहती हुई पूर्वलवण समुद्र में प्रवेश करती हैं (पुनः वापिस न लौटने के लिए पति-सागर-के घर में अपने आपको अर्पित करती हैं।) सिन्धु आदि अर्थात् (१) सिन्धु (२) रोहितांशा (३) हरिकान्ता (४) सीतोदा (५) नारीकान्ता (६) रूप्यकूला (७) रक्तवती, ये सात नदियाँ पश्चिम की ओर बहने वाली हैं और पश्चिम की ओर बहती हुई पश्चिम लवणसमुद्र में प्रवेश करती हैं । भरत आदि सात क्षेत्रों में से प्रत्येक क्षेत्र में दो-दो नदियाँ बहती हैं अतएव एक ही जगह सभी के बहने का कोई प्रसंग नहीं हैं ॥२५॥ तत्वार्थनियुक्ति-इससे पहले भारतवर्ष आदि क्षेत्रों को पृथक्-पृथक् करने वाले क्षुद्रहिमवन्त आदि पर्वतों के स्वरूप, वर्ण आकार, आयाम, विष्कंभ, अवगाह आदि का, उनके ऊपर बने हुए पमहूद आदि का तथा पमहूद आदि के मध्य में स्थित कमलों आदि का वर्णन किया गया Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पीपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू० २५ पन्नहदादिनिर्गतगङ्गादिनदीनिरूपणम् १०७ इत्यादि-तत्र-तस्मिन् खलु पूर्वोक्तस्वरूपे जम्बूद्वीपे गङ्गादिकाः- गङ्गा-१ रोहिता२ हरिता-३ सीता-४ नरकान्ता-५ सुवर्णकूला-६ रक्ता-७ इत्येवं रूपा सप्तनद्यः महासरितः पूर्वाभिमुखवाहिन्यः -- पूर्वाभिमुखीभूय भरतादिक्षेत्रेषु प्रवहन्त्यः पूर्वेलवणसमुद्रं प्रविशन्ति सिन्ध्वादिकाः-सिन्धु रोहितांशा हरिकान्ता सीतोदा नारीकान्ता रूप्यकूला रक्तवत्यः इत्येवं भूताः सप्तनद्यस्तु-पश्चिमाभिमुखवाहिन्यः पश्चिमाभिमुखीभूय प्रवहन्यः पश्चिमलवण समुद्रं प्रविशन्ति तत्र नदीद्वयनदीद्वयमध्ये एकैकं क्षेत्रमवसेयम् तत्र पद्महदप्रभवा पूर्वतोरणद्वारनिर्गता गङ्गानदी वर्तते, तद्हूदप्रभवा पश्चिमतोरणद्वारनिर्गत सिन्धुरस्ति उदीच्यतोरणद्वारनिगेता रोहितांशा नदी विद्यते महापद्म ह्रदप्रभवा दक्षिणतोरणद्वारनिर्गता रोहिता नदी विद्यते महापद्मदप्रभवा-उदोच्यतोरणद्वारनिर्गता खलु-हरिकान्ता नदी वर्तते । तिगिच्छहदप्रभवा दक्षिणतोरणद्वारनिर्गता खलु हरिता नदी वर्तते' तिगिच्छहदप्रभवा उदीच्यतोरणद्वारनिर्गता सीतोदा नदी वहति केसरिहदप्रभवा दक्षिणतोरणद्वारनिर्गता सोता. नदी वर्तते, केसरिहूदप्रभवा-उदीच्यतोरणद्वारनिःसृता खलु नरकान्ता नदी विद्यते पुण्डरीक हृदप्रभवा दक्षिणतोरणद्वारनिर्गता नारीकान्ता नदी प्रवति, तद्हृदप्रभवा उदीच्यतोरणद्वारनिर्गता रूप्यकुलानदी भवति । है । अब पद्मद आदि से निकली हुई गंगा आदि चौदह महा नदियों के स्वरूप आदि का प्ररूपण करने के लिए कहते हैं - जम्बूद्वीप में गंगा आदि अर्थात् (१) गंगा (२) रोहिता (३) हरिता (४) सीता (५) नरकान्ता (६) सुवर्णकूला और रक्ता, ये सात महानदियाँ पूर्व दिशा की ओर अभिमुख होकर भरत आदि क्षेत्रों में बहती हुई पूर्व लवणसमुद्र में प्रवेश करती हैं। सिन्धु आदि अर्थात् (१) सिन्धु (२) रोहितांशा (३) हरिकान्ता (४) मीतोदा (५) नारिकन्ता (६) रूप्यकूला और रक्तवती, ये सात महानदियाँ पश्चिम की ओर बहती हुई पश्चिम लवणसमुद्र में प्रवेश करती हैं। एक-एक क्षेत्र में दो-दो नदियाँ समझनी चाहिए । उनमें गंगा नदी पद्महूद से उत्पन्न होती है और पूर्व तोरण द्वार से निकलती है । इसी पद्महद से निकलने वाली और पश्चिम तोरणद्वार से निकलने वाली सिन्धु नदी है इसी पमहूद से उत्तरीय तोरणद्वार से रोहितांशा नदी निकलती है। रोहिता नदी महापद्महूद से उद्गत होती है और दक्षिणी तोरणद्वार से निकलती है। महापमहद से, उत्तरीय तोरणद्वार से हरिकान्ता का उद्गम होता है । .. हरिता नदी तिगिच्छद से दक्षिणीतोरणद्वार से निकलती है सीतोदा नदि इसी उत्तरीय तोरणद्वार से निकलती है । सीता नामक नदी केसरी हुद से उत्पन्न होती और दक्षिणी तोरण द्वार से निकलती है। नरकान्ता भी केसरी हूद से निकलती है और उत्तरीय तोरणद्वार से होकर बहती है ।नारीकान्ता पुण्डरीक हृद से उद्गत होकर दक्षिणी तोरणद्वार से निकल कर बहती है । इसी हद से उद्गत होकर उत्तरीय तोरणद्वार से रूपयकूला नदी बहती है। Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. तत्वार्यसूत्र महापुण्डरीतहृदप्रभवा दक्षिणतोरणद्वारनिर्गता सुवर्णकूलानदी प्रवहति , महापुण्डरीकहृदप्रभवा पूर्ववतोरणद्वारनिर्गता रक्तानदी प्रवहति 'तत्पश्चिमतोरणद्वारनिर्गता रक्तोदा-रक्तवतीवा नदी प्रवहति । उक्तञ्च स्थानाङ्गे ७ स्थाने 'जंबुद्दीवे सत्त महानदीओ पुरत्याभिमुहीओ लवणसमुदं समुप्पेंति, तं जहा-गंगा रोहिता-हरी-सीता-णरकता-सुवण्णकूला रत्ता-जंबुद्दीवे सत्त महानदीओ पच्चत्याभिमुहीओ लवणसमुदं समुप्पेंति, तंजहा-सिंधू-रोहितंसा-२ हरिकंता-३ सीतोदा-४ णारीकता-५ रुप्पकूला-६ रत्तवई-" इति । जम्बूद्वीपे सप्त महानद्यः---पूर्वाभिमुख्यो लवणसमुद्रं समर्पयन्ति [स्वस्वाऽऽत्मानम् ] तद्यथा---गङ्गा-१ रोहिता-२ हरित्-३ सीता-४ नरकान्ता-५, सूवर्णकूला-६ रक्ता-७ जम्बूद्वीपे-सप्तमहानद्यः पश्चिमाभिमुख्यो लवनसमुद्रं समर्पयन्ति, तद्यथा-सिन्धुः-१ रोहितांशाहरिकान्ता-३ सीतोदा-४ नारीकान्ता-५ रुप्यकूला-६ रक्तवती-७ इति. । तत्राऽपि-गङ्गा-सिन्धु:-रक्तारक्तवतीचे-त्येवं खलु चतस्रो महानद्यः प्रत्येकं चतुर्दशसहस्रनदीभिः परिवृताः सत्य पूर्वपश्चिमलवणसमुद्रं प्रविशन्ति । तत्र-गङ्गा-रक्ता च तथाविधं महानद्यो वै पूर्वलवणसमुद्रं प्रविशतः । सिन्धुः-रक्तवती च द्वे महानद्यौ तथाविधे पश्चिमलवणसमुद्रं प्रविशतः । तत्र-गङ्गा-सिन्धुश्च द्वे महानद्यो भरतवर्षे प्रवहतः । रक्तारक्तवती च द्वे महानद्यौ ऐरवतक्षेत्रे प्रवहतः इति ।। उक्तञ्च-जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तौ ६ वक्षस्कारे १२६-सूत्रे-" जम्बुद्दीवे भरहेरवएसु वासेसु सुवर्णकूला नदी महापुण्डरीक हृद से उद्गत होकर दक्षिणी तोरणद्वार से निकल कर बहती है । रक्ता और रक्तोदा नामक नदियाँ भी इसी हद निकली हैं और वे क्रमशः पूर्व तोरणद्वार तथा पश्चिम तोरणद्वार से होकर बहती हैं। . स्थानांग सूत्र के सातवें स्थान के में कहा है जम्बूद्वीप में सात महानदियाँ पूर्व की ओर अभिमुख होकर लवणसमुद्र में जाकर मिलती हैं । वे ये हैं-गंगा, रोहिता, हरी, सीता, नरकान्ता, सुवर्णकूला और रक्ता । जम्बूद्वीप में सात महानदियों पश्चिम की ओर अभिमुख होकर लवण समुद्र में मिलती है । वे इसप्रकार हैं। सिन्धु, रोहितांशा, हरिकान्ता, सीतोदा, नारीकान्ता, रूप्यक्ला और रक्तवती ।। पूर्वोक्त चौदह नदियों में से गंगा, सिन्धु, रक्ता और रक्तवती नामक चार महा नदियाँ चौदह-चौदह हजार नदियों के साथ मिलकर पूर्व और पश्चिम के लवण समुद्र में मिलती हैं। इसमें से गंगा और रक्ता नामक दो महानदियाँ पूर्व लवण समुद्र में प्रवेश करती है । सिन्धु और रक्तवती नामक दो महा नदियाँ पश्चिम लवणसमुद्र में प्रवेश करती हैं । गंगा और सिन्धु भस्तक्षेत्र में बहती हैं और रक्ता तथा रक्तवती ऐरषत क्षेत्र में बहती हैं। . Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पीपिकानियुक्तिश्च अ० ५सू. २६ भरतवर्षस्य विष्कम्भबाहल्यनिरूपणम् wm कइ महाणईओ पण्णत्ताओ ? गोयमा ! चत्तारि महाण ईओ, पण्णत्ताओ, तंजागंगा-सिंध-रत्ता-रत्तवई, तत्थ णं एगमेगा महाणई चउद्दसहिं सलिलासहस्सेहि समन्या पुरथिमपच्चस्थिमेणं लबणसमुदं समप्पेइ-" इति । ___ जम्बूद्वीपे-भरतैरवतयोर्वर्षयोः कति महानद्यः प्रज्ञप्ताः-१ गौतम-! चतस्रो महनब्धः प्रज्ञताः, तद्यथा-गङ्गा-१ सिन्धु-२ रक्ता-३ रक्तवती-४ तत्र खलु । एकैका महानदी चतुर्दशभिः सलिलासहस्रैः समग्रा पूर्वपश्चिमं खलु लवणसमुद्रं समर्पयति ।। इति, ॥ २५ ॥ मूलसूत्रम्- "भरहवासस्स विक्खंभे पंचछव्वीसे जोयणसयाई छच्च एगृणवीसहभाया-"॥२६॥ छाया— भरतवर्षस्य विष्कम्भः पञ्चषविंशतिर्योजनशतानि षट्च एकोनविंशति भागा:-" ॥२६॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्व जम्बूद्वीपस्य भरतादिक्षेत्रेषु गङ्गादिमहानदीनां स्वरूपं प्रस्थापितम् सम्प्रति भरतक्षेत्रस्य विस्ताररूपवाहल्यं विष्कम्भापरपर्यायं प्ररूपयितुमाह-“भरहवासस्स विक्खंभे-" इत्यादि। भरतवर्षस्य भरतक्षेत्रस्य विष्कम्भो-विस्तारस्तावत् । योजनानां पञ्चशतानि पविशतिः षट्चैकोनविंशतिभागाः सन्ति तथाच-षविंशत्यधिकपञ्चशतयोजनानि षट्चैकोनविंशति भागः ५२६ , भरतक्षेत्रस्य विष्कम्भो वर्तते ॥२६॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्वसूत्रे-गङ्गा-सिन्ध्वादिमहानदीनां भरतादिक्षेत्रविभाजकहिमवदादिवर्षधरपर्वतादीनाञ्च स्वरूपं प्ररूपितम् सम्प्रति-भरतवर्षस्य विष्कम्भं प्ररूपयितुमाह-'भरत जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति के छठे वक्षस्कार के सूत्र १२५ में कहा है-'जम्बूद्वीप के अन्दर भरतवर्ष और ऐरवत वर्ष में कितनी महानदियाँ कही गई हैं ? उत्तर-गौतम ! चार महानदियाँ कही गई हैं, इस प्रकार हैं- गंगा, सिन्धु, रक्ता और रक्तवती । इनमें से प्रत्येक महानदी चौदह हजार नदियों से युक्त होकर पूर्व और पश्चिम लवणसमुद्र में जा मिलती है ॥२५॥ सूत्रार्थ- 'भरहवासस्स' इत्यादि । सूत्र. २६ भरतवर्ष का विष्कंभ पाँच सौ छब्बीस योजन एवं एक योजन के उन्नीस भाग में से छह भाग ( ५२६६६) हैं ॥२६॥ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्र में जम्बूद्वीपके भरत आदि क्षेत्रोमें गंगा आदि जो महानदिवा प्रवाहित हो रही हैं, उनके स्वरूप का निरूपण किया गया । अब भरतक्षेत्र का विस्तार कहते हैं भरतक्षेत्र का विष्कंभ अर्थात् विस्तार पाँचसौ छब्बीस योजन और एक योजन का ६ भाग है ॥२६॥ तत्त्वार्थनिर्यक्ति इससे पहले के सूत्र में गंगा सिन्धु आदि महानदियों का तथा भरत आदि क्षेत्रों का विभाग करने वाले हिमवन्त आदि वर्षधर पर्वतों का स्वरूप बतलाया गया है। Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्यता वासस्स विक्खंभे पंचछब्बीसे जोयणसयाई छच्च एगणवीसइभाया-" इति भरतवर्षस्य-भरतक्षेत्रस्य विष्कम्भो-बाहल्यं विस्तारः खलु योजनानां पञ्चशतानि षड्विंशतिः षट्च एकोनविंशतिभागा सन्ति । एतावता षडविंशत्यधिक पञ्चशतयोजनानि षट्चैकोनविंशतिभामा योजनस्य तावद् भरतवर्षस्य विस्तार इति फलितम् । उक्तञ्च जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तौ १२ सूत्रे "जबूद्दीवे दीवे भरहेणामं वासे जंबूद्दीवदीवणउयसयभागे पंचछच्चीसे जोयणसए छच्च एग्रणवीसइभाए जोयणस्स बिक्खंभेणं-" इति । जम्बूद्वीपे द्वीपे भरतो नामवर्षः जम्बूद्वीप द्वीपनवतिशतभागः पञ्च षड्विंशतिः योजनशतानि षट् च एकोनविशतिभागाः योजनस्य विष्कम्भेण-" इति । एवञ्च-जम्बूद्वीपस्य लक्षयोजनप्रमाणायामविष्कम्भतया तस्य नवतिशतभागविष्कम्भो भरतवर्षस्य षइविंशत्यधिकपञ्चशतयोजनषडेकोनविंशतिभागा इति ॥२६॥ मूलसूत्रम् - "भरहदुगुणविक्खंभाः चुल्लहेमवंताइ विदेहंता वासहरवासा-"॥ छाया--"भरतद्विगुण द्विगुणविष्कम्भाः क्षुल्ल हिमवदादिविदेहान्ता वर्षधरवर्षाः" । तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्रे-भरतवर्षस्य जम्बूद्वीपान्तवैर्तिनो विष्कम्भस्वरूपं निरूपितम् , सम्प्रति क्षुल्लहिमवदादिविदेहान्तानां वर्षधराणां वर्षाणाञ्च विष्कम्भस्वरूपं प्ररूपयितुमाह "भरहदुगुण-" इत्यादि । भरतद्विगुणद्विगुणविष्कम्भाः-भरतवर्षस्य द्विगुणद्विगुणाः विष्कम्भाः विस्तारा येषां ते भरतद्विगुणद्विगुणविष्कम्भाः क्षुल्लहिमवदादि-विदेहान्ताः, क्षुल्लहिमवद्-१ हैमवत-२ महाहिमवत्-३ हरिवर्ष-४ निषध-५ महाविदेहाः वर्षधरवर्षाः-प्रथमअब भरत क्षेत्र के विस्तार की प्ररूपणा करते हैं . भरतवर्ष अर्थात् भरतक्षेत्र का विस्तार पाँच सौ छब्बीस योजन और एक योजन के उन्नीस भाग में से छह भाग (५२६,६) है। जम्पूद्वीपप्रज्ञप्ति के बारहवें सूत्र में कहा हैं—'जम्बूद्वीप नामक द्वीप में भरत नामक वर्ष-क्षेत्र .....उसका विस्तार ५२६६. योजन है । तात्पर्य यह है कि एक लाख योजन ताबे चौड़े जम्बूद्वीप का ५२६५ वां भाग भरतक्षेत्र का विस्तार है ॥२६॥ . 'भरहदुगुण विक्खंभा' इत्यादि । सूत्रार्थ-क्षुद्रहिमवात् पर्वत से लेकर विदेह क्षेत्र पर्यन्त पर्वतों और क्षेत्रों का विस्तार दुगुना-दुगुना है ॥२७॥ र तत्त्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्र में जम्बूद्वीप के अन्तर्गत भरतक्षेत्र का विस्तार निरूपण किया है। चुल्ल हिमवन्त पर्वत से विदेह क्षेत्र तक के पर्वतों और क्षेत्रों का विस्तार बताते हैंभरत क्षेत्र से आगे के पर्वतों और क्षेत्रों का विस्तार उत्तरोत्तर दुगुना-दुगुना है । भरत क्षेत्र से Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू. २७ चुलहिमवदाहिवर्षाणां वर्षधराणां च बाहल्यम् ३५१ तृतीयपञ्चमाः वर्षधराः, द्वितीय-चतुर्थ-षष्ठाः वर्षाश्चोत्तरोत्तरं यथाक्रमं भरतापेक्षया उत्तरोत्तर द्विगुणद्विगुणविस्ताराः सन्तीति भावः । तथाहि-भरतापेक्षया द्विगुणविष्कम्भो हि क्षुल्लहिमघतो वर्षघरस्य पर्वतस्य वर्तते, क्षुल्लहिमवन्तमपेक्ष्य द्विगुणविष्कम्भो हैमवतवर्षस्य वर्तते । हैमवतस्य द्विगुणविष्कम्भः खलु-महामिवतो वर्षधरपर्वतस्य विद्यते, महाहिमवतो द्विगुणविष्कम्भश्चहरिवर्षस्यास्ति । हरिवर्षस्य द्विगुणविस्तारो निषधवर्षधरस्य वर्तते, निषधापेक्षया-द्विगुणविष्कम्भो महाविदेहस्य वर्तते इति ॥२७॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व जम्बूद्वीपान्तर्वर्तिनो भरतवर्षस्य बाहल्यं प्ररूपितम्, सम्प्रति-क्षुल्लहिमवदादि विदेहान्तानां वर्षधराणां वर्षाणाञ्च बाहल्यप्रमाणं प्ररूपयितुमाह-"भरहदुगुणगुणा विक्खंभा चुल्लहेमवंताइ विदेहंता वासहरवासा-" इति । भरतद्विगुणद्विगुणविष्कम्भाः--भरतक्षेत्रापेक्षया उत्तरोत्तरं द्विगुणद्विगुणाः विष्कम्भाः विस्ताराः बाहल्यानि येषां ते-भरतद्विगुणद्विगुणविष्कम्भाः, क्षुल्लहिमवदादिमहाविदेहान्ताः-क्षुल्लहिमवद-१ हैमवत-२ महाहिमवद्-३ हरिवर्ष-४ निपध-५ महाविदेहा:-क्रमशो वर्पधराः वर्षाश्च सन्ति । तत्र-भरतवर्षस्य द्विगुणविस्तारः क्षुल्लहिमवान् वर्षधरपर्वतोऽस्ति । क्षुल्लहिमवतो द्विगुणविस्तारो हैमवतो वर्षों वर्तते । हैमवतस्य-वर्षस्य द्विगुणविस्तारो महाहिमवान् वर्षघरपर्वतोऽस्ति । आगे क्षदहिमवान् पर्वत, फिर हैमवत क्षेत्र, फिर महाहिमवान् पर्वत फिर हरिवर्ष, फिर निषध पर्वत, और फिर महाविदेह क्षेत्र है , इसमें पहले तीसरे और पाँचवें स्थान पर वर्षधर पर्वत हैं और दूसरे, चौथे तथा छठे स्थान पर क्षेत्र हैं ये वर्षधर पर्वत और वर्ष भरतवर्ष की अपेक्षा दुगुने दुगुने विस्तार वाले हैं । जैसे- भरतक्षेत्र का ऊपर जो विस्तार कहा है उसमें खाना विस्तार क्षुद्रहिमवान् पर्वत का समझना चाहिए, क्षुद्रहिमवान् पर्वत की अपेक्षा, दगना विस्तार हैमवत क्षेत्र का है, हैमवत क्षेत्र की अपेक्षा दुगुना विस्तार महाहिमवान् पर्वत का है, महाहिमवान् पर्वत की अपेक्षा दुगुना विस्तार हरिवर्ष का है, हरिवर्ष से दुगुना विस्तार निषध पर्वत का है और निषध पर्वत की अपेक्षा दुगुना विस्तार महाविदेह क्षेत्र का है ॥२७॥ तत्त्वार्थनियुक्ति- इससे पूर्व जम्बूद्वीपके अन्दर स्थित भरत क्षेत्रके विस्तार का प्ररूपण किया गया है, अब चुल्ल हिमवन्त से लेकर विदेह पर्यन्त तक के वर्षधर पर्वतों और वर्षों के विस्तार का परिमाण बतलाने के लिए कहते हैं क्षदहिमवात् पर्वतसे लेकर विदेहक्षेत्र पर्यन्त जो वर्षधर और वर्ष हैं, उनको विस्तार उत्तरोत्तर दगना-दुगुना है । वे वर्षधर पर्वत और वर्ष इस प्रकार हैं-(१) चुल्लहिमवन्तः (२.) हैमवत, वर्ष (३) महाहिमबन्त पर्वत (४) हरिवर्ष (५) निषध पर्वत और (६) महाविदेह क्षेत्र । इनमें से भरत क्षेत्र के पूर्व लिखित परिमाण को अपेक्षा चुल्लहिमवन्त पर्वत का परिमाण दुगुना है, चुल्लहिमवन्त पर्वत की अपेक्षा हैमवत क्षेत्र का परिमाण दुगुना है । हैमवत क्षेत्र के परिमाण से दुगुना महाहिमवान् पर्वत का परिमाण है। Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्यसूत्रे महाहिमवतो वर्षधरस्य द्विगुणविस्तारो हरिवर्षोऽस्ति, हरिवर्षस्य द्विगुणविस्तारो निषधोनाम वर्षधरो वर्तते । निषधाद्-द्विगुणविस्तारो महाविदेहो वर्षों वर्तते इतिभावः तत्र-भरतवर्षः खलु-षड्विंशत्यधिकपञ्चशतयो जनप्रमाणषडेकोनविंशतिभागयोजनविकम्भः ५२६, क्षुल्लाहमवान् खल-द्विपञ्चाशदधिकसहस्रयोजनप्रमाणद्वादशैकोनविंशलिभागयोजनविष्कम्भः १०५२१२ हैमवतवर्षश्च पञ्चाधिक शतोत्तर द्विसहस्रयोजनप्रमाण-पञ्चैकोनविंशतिभागयोजनविष्कम्भः-२१०५३८ महाहिमवान् पर्वतस्तु-दशाधिकद्विशतोत्तरचतुः सहस्रयोजनप्रमाण-दशैकोनविंशतिभागयोजनविष्कम्भः ४२१०२० वर्तते हरिवर्षस्तु-एकविशत्यधिकचतुःशत्तोत्तराष्टसहस्रयोजनप्रमाण-एकैकोनविंशतिभागयजनावष्कम्मः ८४२१२. वर्तते - निषधपर्वतः पुन-चित्वारिंशदधिकाऽष्टशतोत्तरषोडशसहस्रयोजनप्रमाण द्वयेकोनविंशति भागबोजनविष्कम्भः १६८४२ वर्तते महाविदेहस्तु-चतुरशीत्यधिकषट् शतोत्तर त्रयस्त्रिंशत्सहस्त्रयोजनप्रमाण चतुरेकोनविंशतिभागयोजनविष्कम्भः ३३६८४ . वर्तते इतिभावः । १-उक्तञ्च-जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तौ क्षुल्लहिमवत् पर्वताधिकारे 'जंबुद्दीवे दीवे चुल्लहिमवंतेमाम बासहरपध्वए पण्णत्ते, पाइण पडीणायए उदीणदाहिणवित्थिण्णे दुहा लवणसमुई महाहिमवान् पर्वत के परिमाण से दुगुना हरिवर्ष का विस्तार है । हरिवर्ष से दुगुना निषध पर्वत का विस्तार है और निषध पर्वत की अपेक्षा दुगुना विस्तार महाविदेह वर्ष का है। भरतवर्षे का विस्तार, जैसा कि पहले कहा जा चुका है, पांच सौ छब्बीस योजन और एक योजन का भाग है, इससे दुगुना एक हजार बावन योजन तथा .. भाग विस्तार चुल्लहिमवान् पर्वत का है । इससे दुगुना २१०५५ योजन का विस्तार हैमवत वर्ष का है। महाहिमवान् पर्वत चार हजार दो सौ दस योजन और दस का उन्नीस या दस भाग है (४२१०१ के योजन) हरिवर्ष का विस्तार ८४२१ - योजन है। निषध पर्वत१६८४२२ योजन विस्तृत है , महाविदेह क्षेत्र का विस्तार ३३६८४१ योजन है। जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्र में क्षुद्र हिमवन्त पर्वत के वर्णन प्रकरण में कहा है-'जम्बूद्वीप नामक द्वीप Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ.५ सू. २७ चुल्लहमपदादि वर्षाणां वर्षधराणां च बाहल्यम् १५३ पुढे पुरथिमिल्लाए कोडीए पुरथिमिल्लं लवणसमुइंपुढे, पच्चत्थिमिल्लाए कोडीए पच्चस्थिमिल्लं लवणसमुदं पुढे एगं जोयणसयं उड्हें ऊच्चत्तेणं, पणवीसं जोयणाइं उव्वेहेणं एगंजोयणसहस्सं बावन्नं जोयणाई दुवालसयएगृणवीसईभाए जोयणस्स विक्खं भेणं-" इति ॥ जम्बूद्वीपे द्वीपे-क्षुल्लहिमवान् नाम वर्षधरपर्वतः प्रज्ञप्तः, प्राची-प्रतीचिना-ऽऽयत उदीची दक्षिणविस्तीर्णः द्विधा लवणसमुद्रं स्पृष्टः पौरस्त्यया कोट्या पोरस्त्यं लवणसमुद्रं स्पृष्टः, पाश्चात्यया कोट्या पाश्चात्यं लवणसमुद्रं स्पृष्टः एक योजनशतम् ऊर्ध्वमुच्चत्वेन, पञ्चविंशतियों जनानि उद्वेधेन, एकं योजनसहस्रं द्वापञ्चाशद्योजनानि द्वादशचैकोनविंशतिभागा योजनस्य विष्कम्भेण-इति। २-ततश्चाने हैमवतवर्षाधिकारे जम्वूप्रज्ञप्तावेवोक्तम्-“जंबुद्दीवे दीवे हेमबए णामं वासे पण्णत्ते पाईणपडीणायए उदीणदाहिणविच्छिण्णे पलियंकसंठाणसंठिए दुहा लवणसमुदं पुढे. पुरथिमिल्लाए कोडीए पुरथिमिल्लं लवणसमुदं पुढे पच्चथिमिल्लाए कोडीए पच्चथिमिल्लं लवणसमुई पुढे-दोणि जोयणसहस्साई एगच पंचुत्तरं जोयणसयपंचय एगणवीसईभाए जोयणस्स विकखंभेणं-" इति । जम्बूद्वीपे द्वीपे-हैमवतो नाम वर्षः प्रज्ञतः, प्राचीन-प्रतीचीना-ऽऽयतः उदोची-दक्षिणविस्तीणेः पल्यङ्कसंस्थानसंस्थितो द्विधा लवणसमुद्रं स्पृष्टः पौरस्त्यया कोट्या पौरस्त्यं लवणसमुद्रंस्पृष्टः, पाश्चात्यया कोट्या-पाश्चात्यं लवणसमुद्रं स्पृष्टाद्वे योजनसहने, एकश्च पञ्चोत्तरं योजनशतं पञ्चचैकोनविंशतिभागाः योजनस्य विष्कम्भेण-" इति । ३-ततश्चाऽग्रे पुनस्तत्रैव महाहिमवन्त मधिकृत्योक्तम्-"जंबदीवे हीवे महाहिमवंते णाम वासहरपव्वर पण्णत्ते, पाईणपाडीणायए उदीणदाहिणविच्छिण्णे दुहा लवणसमुद्दे पुढे पुरथिमिल्लाए कोडीए पुरथिमिल्लं लवणसमुदं पुढे पच्चस्थिमिल्लाए जाव पुढे, दो जोयणसहस्साई उड्डे उच्चत्तेणं पण्णासं जोयणे उव्वेहेणं-चत्तारि जोयणसहस्साई में चुल्ल (क्षुद्र) हिमवन्त नामक वर्षधर पर्वत कहा गया है । वह वर्षधर पर्वत पूर्व और पश्चिम में लम्बा है, उत्तर दक्षिण में चौड़ा है और दोनों ओर लवणसमुद्र से स्पृष्ट है । उसका पूर्व का किनारा पूर्व लवणसमुद्र से स्पृष्ट है और पश्चिमी किनारा पश्चिम लवणसमुद्र के साथ स्पृष्ट है । वह एक सौ योजन ऊँचा है, पच्चीस योजन अवगाह वाला है और १०५२१२ योजन विस्तार वाला है। आगे हैमवतवर्ष के प्रकरण में जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति में ही कहा है । 'जम्बूद्वीप नामक द्वीप में हैमवत नामक वर्ष कहा गया है । वह पूर्व से पश्चिम में लम्बा है, उत्तर-दक्षिण में चौड़ा है, पलंग के आकार में स्थित है, दोनों ओर लवण समुद्र को स्पर्श करता है । अपने पूर्वी किनारे से पूर्वसमुद्र को और पश्चिमी किनारे से पश्चिमी समुद्र को स्पर्श करता है। उसका विस्तार २१०५ ५ योजन का है। Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६५४ तत्त्वार्थसूत्रे दोणि य दसुत्तरं जोयणसए दस एगृणवीसईभाए जोयणस्स विक्खम्भेणं-" इति । ____जम्बूद्वीपे द्वीपे-महाहिमवान् नाम वर्षधरपर्वतः प्रज्ञप्तः प्राचीन-प्रतीचीना-ऽऽयतः उदीचीदक्षिणविस्तीर्णो द्विधा लवणसमुद्रं स्पृष्टः, पौरस्त्यया कोट्या पौरस्त्यं लवणसमुद्रं, स्पृष्टः, पाश्चात्यया कोट्या यावत्स्पृष्टः द्वे योजनशते-ऊर्ध्वमुच्चत्वेन, पञ्चाशद्योजनानि-उद्वेधेन; चत्वारि योजनसहस्राणि द्व च दशोत्तरे योजनशते दशचैकोनविंशतिभागाः योजनस्य विष्कम्भेण-इति । ४-पुनश्चाग्रे-हरिवर्षमधिकृत्य तत्रैव जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तौ प्रतिपादितम्-"जंबुद्दीवे दीवे हरिवासणामं वासे पण्णत्ते, एवं पाईणपडीणायए उदीणदाहिणविच्छिण्णे दुहा लवणसमुई पुढे पुरथिमिल्लाए कोडीए पुरथिमिल्लं लवणसमुदं पुढे पच्चथिमिल्लाए कोडीए पच्चथिमिल्लं लवणसमुदं पुटे, अट्ठजोयणसहस्साई चत्तारि एगवीसे जोयणसए एगं च एगूणवीसइभागं जोयणस्स विक्खंभेणं-" इति । जम्बूद्वीपे द्वीपे-हरिवर्षों नाम वर्षः प्रज्ञप्तः, एवं-प्राचीनप्रतीचीनायतः उदीचीदक्षिण-विस्तीर्णः, द्विधा लवणसमुद्रं स्पृष्टः पौरस्त्यया कोट्या-पौरस्त्यं लवणसमुद्रं स्पृष्टः पाश्चात्यया कोटया पाश्चात्यं लवणसमुद्रं स्पृष्टः, अष्टयोजनसहस्राणि चत्वारि एकविंशानि योजनशतानि एकश्चैकोनविंशतिभागो योजनस्य विष्कम्भेण-इति । ५-ततश्चाग्रे पुनस्तत्रैव जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तौ निषधवर्षधरपर्वतमधिकृत्य चोक्तम्-"जंबुद्दीवे दीवेणिसहे णाम वासहरपव्वए पण्णत्ते, पाईणपडीणायए उदीणदाहिणविच्छिण्णे दुहालवणसमुदं पुढे पुरथिमिल्लाए कोडीए पुरथिमिल्लं लवणसमुदं पुढे चत्तारिजोयणसयाई उडू उच्चत्तेणं, चत्तारि गाउयसयाई उव्वेहेण-सोलसजोयणसहस्साई अट्ठय बायाले जोयणसए दोण्णिय एगूणवीसइभाए जोयणस्स विक्खंभेणं-" इति । तत्पश्चात् वहीं महाहिमवन्त पर्वत के प्रकरण में कहा है-जम्बूद्वीप नामक द्वीप में महा हिमवन्त नामक वर्षधर पर्वत कहा गया है । वह पूर्व पश्चिम में लम्बा, उत्तर-दक्षिण में चौड़ा दोनों लवणसमुद्र से छुआ हुआ है। उसका पूर्वी भाग पूर्वी लवण समुद्र से और पश्चिमी भाग पश्चिम लवणसमुद्र से स्पृष्ट है । दो सौ योजन ऊँचा है , पचास योजन अवगाह वाला है और उसका विस्तार ४२१०१० योजन हैं ।। फिर हरिवर्ष के विषय में जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति में ही कहा है-जम्बूद्वीप नामक द्वीप में हरिवर्ष नामक क्षेत्र कहा है। पूर्व-पश्चिम में लम्बा-उत्तर- दक्षिण में चौड़ा और दोनों ओर लवण ५. समुद्र में प्रविष्ट है । अपने पूर्वीय छोर से पूर्व लवणसमुद्र से और पश्चिमी छोर से पश्चिम लवणसमुद्र से छुआ हुआ है उसका विस्तार ८४२१ . योजन का है । Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिथुक्तिश्च अ५ सू. २८ नीलदित्रयवर्षधराणां रम्यकादि वयवर्षाणां विष्कम्भः ११ जम्बूद्वीपे द्वीपे-निषधनामा वर्षधरपर्वतः प्रज्ञप्तः, प्राचीन-प्रतीचीनायतः उदीची-दक्षिणविस्तीर्णः, द्विधा लवणसमुद्रं स्पृष्टः, पौरस्त्यया कोट्या-पौरस्त्यं लवणसमुद्रं स्पृष्टः, चत्वारि योजनातानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन, चत्वारि गव्यूतशतानि उद्वेधेन-षोडषयोजनसहस्राणि भष्टच द्वाचत्वारिशान योजनशतानि द्वौ चैकोनविंशतिभागौ योजनस्य विष्कम्भेण-इति । ६-पुनश्चाग्रे तत्रैव जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तौ महाविदेहमधिकृत्योक्तम्----"जबुद्दीवे दीवे-महाविदेहेवासे पण्णत्ते, पाईणपडिणायए उदीण-दाहिणविच्छिण्णे, पलियंकसंठाणसंठिए दुहालवणसमुदं पुटे पुरथिमिल्लाए कोडीए पुरथिमिल्लं लवणसमुदं षुठे, पञ्चस्थिमिल्लाए कोडीए पच्चथिमिल्लं लवणसमुदं पुढे तेत्तीस जोयणसए चत्तारि य एगूणवीसइभाए जोयणसहस्सविक्खम्भेणं-" इति । "जम्बूद्वीपे द्वीपे-महाविदेहवर्षः प्रज्ञप्तः, प्राचीन-प्रतीचीनायतः उदीची दक्षिणविस्तीर्णः पल्यं संस्थानसंस्थितो द्विधा लवणसमुद्रं स्पृष्टः, पौरस्त्यया कोटया पौरस्त्यं लवणसमुद्रं स्पृष्टः, पाश्चात्यया कोटया पाश्चात्यलवणसमुद्रं स्पृष्टः त्रयस्त्रिंशद योजनसहस्राणि-षट्चचतुरशीतानि योजनशतानि चत्वारश्चैकोनविंशतिभागाः योजनस्य विष्कम्भेण" इति ॥२७।। मूलसूत्रम्- "उत्तरा वासहरवासा दाहिणतुल्ला विक्खंभेणं-" ॥२८॥ छाए-"उत्तरा वर्षधरवर्षाः दक्षिणतुल्या विष्कम्भेण-" ॥ २८ ॥ तत्त्वार्थदीपिका--पूर्वसूत्रे-क्षुद्रहिमवदादि महाविदेहान्तानां षण्णाँ वर्षधराणं-वर्षाणाश्च यथाक्रमं विष्कम्भः प्ररूपितः, सम्प्रति-नील रूक्मि-शिखरिणां त्रयाणां बर्षधराणां, रम्यक-हैरण्यवतै-रवतानाञ्च त्रयाणां वर्षाणां विष्कम्भं प्ररूपयितुमाह-- तदनन्तर वहीं जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति में निषधपर्वत के विषय में कहा है -- 'जम्बूद्वीप नामक वर्षधर पर्वत कहा है । वह पूर्व-पश्चिम में लम्बा, उत्तर-दक्षिण में चौड़ा, दोनों ओर लवण समुद्र से स्पृष्ट है । उसका पूर्वी छोर पूर्व लवणसमुद्र से और पश्चिमी छोर पश्चिमलबण समुद्र से छुआ हुआ है । वह चार सौ योजन ऊंचा है । उसका अवगाह चार सौ गव्यूति का है और विस्तार १६८४२ २ योजन का है। फिर जम्बूद्वीप्रज्ञप्ति में ही महाविदेह के विषय में कहा है। जम्बूद्वीप नामक द्वीप में महाविदेह नामक वर्ष है वह पूर्व -पश्चिम में लम्बा, उत्तर-दक्षिण में चौडा, पलंग के आकार का लम्ब-चौकोर, और दोनों ओर लवणसमुद्र से स्पृष्ट है। उसका पूर्वी किनारा पूर्व के लवणसमुद्र से स्पृष्ट हैं । और पश्चिमी किनारा पश्चिमी लवण समुद्र से स्पृष्ट है। उसका विष्कम्भ ३३६८४ ० योजन का है ॥२७॥ 'उत्तरा वासहरवासा' इत्यादि । सूत्रार्थ-उत्तर दिशा के वर्षधर पर्वत और वर्ष अर्थात् क्षेत्र दक्षिण दिशा के ही विष्कम्भ के समान हैं ॥ २८॥ Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- तत्वार्यसूत्रे "उत्तरा वासहरवासा-" इत्यादि । उत्तराः-नील-रम्यक-रुक्मि-हैरण्यवत-शिखरि-ऐरवताः खलु षट् वर्षधरवर्षाः विष्कम्मेण-बाहल्येन विस्तारेण दक्षिणतुल्या:-क्षुद्रहिमवदादिदक्षिणवर्षधरवर्षप्रमाणाः अवसेयाः । तत्र-नीलवर्षधरपर्वतो निषधपर्वततुल्यविष्कम्भः । रम्पकवर्षश्च-हरिवर्षतुल्यविष्कम्भः । रुक्मी वर्षधरपर्वतो महाहिमवद्वर्षधरतुल्यविष्कम्भः । हैरण्यवतवर्षस्तु-हैमवतवर्षतुल्यविष्कम्भः । शिखरी वर्षधरपर्वतस्तु-क्षुद्रहिमवद्यर्षधरतुल्यविष्कम्भः । ऐवतवर्षः पुनर्भरतवर्षतुल्यविष्कम्भो भवतीतिभावः । तथाच-भरतक्षेत्रस्य यावान् विस्तारो वर्तते, तावान्-ऐरवतक्षेत्रस्य विस्तारो बोध्यः । क्षुद्रहिमवत्-पर्वतस्य-यावान् विस्तारः, तावान्-शिखरिपर्वतस्य विस्तारः । हैमवतक्षेत्रस्य यावान् विस्तारः, तावान्-हैरण्यवतक्षेत्रस्य विस्तारः । महाहिमवत् पर्वतस्य यावान् विस्तारः, तावान्रुक्मिपर्वतस्य विस्तारः । हरिवर्षस्य-यावान् विष्कम्भो वर्तते, तावान्-विष्कम्भो रम्यक क्षेत्रस्य वर्तते । निषधपर्वतस्य च-यावान् विष्कम्भ स्तावान् विष्कम्भो नीलपर्वतस्य वर्तते । एवमेव-ऐरवतादि स्थितं हृदपुष्करादिकम् , भरतादिस्थित हृद-पुष्कर सदृशमेवाऽवगन्तव्यमिति फलितम् ॥२८॥ तत्वार्थदीपिका--पूर्व सूत्र में क्षुद्रहिमवान् पर्वत से महाविदेह क्षेत्र तक के क्षेत्रों और पर्वतों का विस्तार बतलाया गया है; अब नील, रुक्मि और शिखरि नामक पर्वतों का तथा रम्यक् हैरण्यवत और ऐरवत क्षेत्रों के विस्तार का प्ररूपण करते हैं उत्तर दिशा में स्थित नील पर्वत, रम्यक्षेत्र, रुक्मि पर्वत, हैरण्यवत क्षेत्र, शिखरिपर्वत और ऐवत क्षेत्र ये छह क्षेत्र एवं पर्वत विस्तार में दक्षिणदिशा के क्षुद्रहिमवान् आदि पर्वतों और क्षेत्रों के समान ही समझने चाहिए। उनमें से नीलनामक वर्षधर पर्वत निषध पर्वत के समान है, रम्यक क्षेत्र हरिवर्ष क्षेत्र के बराबर है और रुक्मी नामक वर्षधर पर्वत महाहिमवान् पर्वत-समान विस्तार वाला हैं। हैरण्यवतवर्ष हैमवत क्षेत्र के बराबर है और शिखरी नामक पर्वत का विस्तार क्षुद्रहिमवान् पर्वत के बराबर है। ऐरवत क्षेत्र भरत क्षेत्र के बराबर विस्तार वाला है। . इस प्रकार जितना विस्तार भरत क्षेत्र का है उतना ही ऐरवतक्षेत्र का भी समझना चाहिए । क्षुद्रहिमवान् पर्वत का जितना विस्तार है, उतनाही विस्तार शिखरी पर्वत का है। हैमवत क्षेत्र का जितना विस्तार है उतना ही विस्तार हैरण्यवत क्षेत्र का है महाहि मवान् पर्वत का जितना विस्तारहै, उतना ही विस्तार रुक्मी नामक पर्वत का है । हरिवर्ष का जितना विस्तार है उतना ही रम्यक क्षेत्र का विस्तार है । निषधपर्वत का जितना विस्तार है, उतनाही नील पर्वत का विस्तार समझना चाहिए। इसी प्रकार शिखरी पर्वत आदि के पर हृदों और पुष्करों का विस्तार भी क्षुद्रहिमवान् आदि पर्वतों पर स्थित हृदो एवं पुष्करों आदि के विस्तार के समान समझना चाहिए ॥२८॥ Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चिकानिर्युक्तिश्च अ० ५ सू० २८ नीलादित्रयवर्षधराणां रम्यकादि त्रयवर्षाणां विष्कम्भः ६५७ तत्वार्थनिर्युक्तिः - पूर्व सूत्रे - क्षुद्र हिमवदादिमहाविदेहान्तानां पण्णां वर्षधराणां वर्षाणाञ्च यथाक्रमं विष्कम्भः प्ररूपितः, सम्प्रति- नीलरुक्मि- शिखरिणां त्रयाणां वर्षघराणां, रम्यकहैरण्यवतैरवतानाञ्च त्रयाणां वर्षाणां विष्कम्भं प्ररूपयितुमाह - " उत्तरा वासहरवासा दाहिणतुल्ला” इति । उत्तराः -- नीलादि - ऐरवतान्ताः षट्संख्यकाः वर्षधरवर्पाः, त्रयो वर्षधराः - त्रयो वर्षाश्च दक्षिणतुल्याः दक्षिणैः- निषध- हरिवर्ष-महाहिमवद् - हैमवत - क्षुद्र हिमवद् भरतवर्षे स्तुल्यविष्कम्भाः सन्ति । तत्र - ऐरवतक्षेत्रं भरतक्षेत्रस्य तुल्यबाहल्यं वर्तते । शिखरीपर्वतः - क्षुद्र हिमवत्पर्वतस्य तुल्यबाहल्यो वर्तते । हैरण्यवतक्षेत्रञ्च हैमवतक्षेत्रस्य तुल्यबाहल्यम् । रुक्मिपर्वतश्च - महाहिमबत्पर्व - तस्य तुल्यबाहल्या वर्तते, रम्यकक्षेत्रञ्च- हरिवर्षक्षेत्रस्य तुल्यबाहल्यं विद्यते । नीलपर्वतस्तु - निषधपर्वतस्य तुल्यबाहल्यो वर्तते । " तत्र - ऐरवत क्षेत्र विष्कम्भस्तावत् - षडूविंशत्यधिकपञ्चशतयोजनप्रमाणः षडेकोनविंशतिभागयोजनरूपञ्च ५२६६_ वर्तते । शिखरि पर्वतविष्कम्भस्तु - द्वापञ्चाशदधिकसहस्रयोजनप्रमाण १९ द्वादशैकोनविंशतिभागयोजनरूपश्च १०५२ वर्तते । हैरण्यवत क्षेत्र विष्कम्भश्च - पञ्चाधिकशतो 1 १९ ५ १९ तर सहस्रद्वययोजनप्रमाणः पञ्चैकोनविंशतिभागयोजनरूपश्च २१०५ विद्यते । रुक्मिपर्वतविष्कम्भस्तु — दशाधिकशतद्वयोत्तरचतुः सहस्रयोजनप्रमाणो दशैकोनविंशतिभागयोजनरूपश्च ४२१० १° वर्तते । रम्यकक्षेत्रविष्कम्भस्तु एकविंशत्यधिक चतुःशतोत्तराष्ट सहस्रयोजनप्रमाणः, १९ तत्वार्थनियुक्ति - पूर्वसूत्रों में क्षुद्र हिमवान् आदि नील पर्वतों के तथा भरत क्षेत्र आदि क्षेत्रों के विस्तार की अनुक्रम से प्ररूपणा की गई है। अब नील रुक्मी तथा शिखरी नामक तीन वर्षधर पर्वतों के तथा रम्यक, हैरण्यवत और ऐरवत नामक तीन क्षेत्रों के विस्तार की प्ररूपणा करते हैं - उत्तर दिशा में अवस्थित नील आदि तीन वर्षधर पर्वत ऐरवत आदि तीन क्षेत्र - छहों वर्षधर एवं वर्ष दक्षिण दिशा के पर्वतों और क्षेत्रों के समान विस्तार वाले हैं । उनमें से ऐरवत क्षेत्र भरत क्षेत्र के बराबर विस्तार वाला है शिखरी पर्वत क्षुद्रहिमवान् पर्वत के बराबर विस्तार वाला है, हैरण्यवत क्षेत्र हैमवत क्षेत्र के समान विस्तार वाला है, और रुक्मीपर्वत महाहिमवान् पर्वत के बराबर विस्तार वाला है, रम्यक क्षेत्र हरिवर्ष के बराबर विस्तार वाला है एवं नील पर्वत निषेध पर्वत के बराबर विस्तार वाला है । इस प्रकार ऐरवत क्षेत्र का विस्तार ५२६ योजन का हैं, शिखरी पर्वत का १९ १२ ५ विस्तार १०५२ योजन का है, हैण्यवत क्षेत्र का विस्तार २१०५ योजन का है, १९ १९ ८३ Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६५८ एकश्चैकोनविंशतिभागयोजनरूपश्च ८४२१ १ विद्यते । १९ नीलपर्वतविष्कम्भः पुन - - चित्वारिंशदधिका-ऽष्टशतोत्तर षोडशसहस्रयोजन प्रमाणः कोनविंशतिभागयोजनरूपश्च १६८४२ वर्तते इति भावः । तत्वार्थ सूत्रे १९ एवं - नीलपर्वतोपरि केसरिहूदस्तावत् — चतुःसहस्रयोजनविष्कम्भो वर्तते, केसरिहृदमध्यभागेच चतुर्योजनाssयामविष्कम्भं पुष्करमेकं विलसति - । रुक्मिपर्वतो परिच- पुण्डरीक नामहृदो द्विगुणविष्कम्भो विशालो दशयोजनाऽवगाहश्च वर्तते । पुण्डरीकहूदमध्यभागेच - पूर्वोक्त पुष्करापेक्षया द्विगुणायामविष्कम्भं पुष्करमेकं वर्तते । एवं शिखरिपर्वतो परिच- महापुण्डरीक नामहूद स्तद् द्विगुणविस्तारो दशयोजना - ऽवगाहश्च विलसति । ४ १९ तथाच-महाविदेहवर्षस्य-चतुरशीत्यधिक षट्शतोत्तरत्रयस्त्रिंशत्सहस्रयोजनप्रमाण चतुरेकोनविंशतिभागयोजनविष्कम्भः ३३६८४ प्रमाणतया तदर्घविष्कम्भस्तावद् नीलपर्वतो वर्तते । नीलपर्वतार्धविष्कम्भो रम्यकवर्षो वर्तते, रम्यकवर्षार्धविष्कम्भो रुक्मिपर्वतो विद्यते, रुक्मिपर्वता विष्कम्भो हैरण्यवतवर्षोऽस्ति । हैरण्यवतवर्षार्धविष्कम्भश्च शिखरि पर्वतो भवति, शिखरपर्वता विष्कम्भः पुनरैरवतवर्षो भवतीति फलितम् । “उक्तञ्च स्थानाङ्गे २ स्थाने २- उद्देशके ८७ सूत्रे - " जंबू मंदरस्स पब्बयस्सय उत्तरदाहिणेणं दो वासहरपव्वया बहुसमतुल्ला अविसेसमणाणत्ता अन्नमन्नं णाति१° योजन विस्तृत है और रम्यकक्षेत्र का विस्तार ८४२१ योजन का रुक्मपर्वत ४२१० १९ १९ है । नीलपर्वत का विस्तार १६८४२ १९ इसी प्रकार नील पर्वत के ऊपर जो केसरी नामक हद है, उसका विष्कंभ दो हजार योजन का है । केसरी हृद में चार योजन की लम्बाई-चौड़ाई वाला एक पुष्कर शोभायमान है । रुक्मी नामक पर्वत के ऊपर पुण्डरीक हद है जो उससे आधा विस्तार वाला है, विशाल है और दस योजन के अवगाह वाला है । पुण्डरीक हृद के मध्यभाग में पूर्वोक्त पुष्कर की अपेक्षा से आधा लम्बा-चौड़ा एक पुष्कर है । इसी प्रकार शिखरी पर्वत के ऊपर महापुण्डरीक नामक हृद है, जिसका विस्तार उससे भी आधा है और अवगाह दस योजन का है । इस प्रकार तेतीस हजार छह सौ चौरासी योजन तथा उन्नासिया चार भाग महाविदेह क्षेत्र का विस्तार है । नील पर्वत का विस्तार इससे आधा है । नील पर्वत का जितना विस्तार है। उससे आधा विस्तार रम्यक वर्ष का है, रम्यक वर्ष से आधा विस्तार रुक्मी पर्वत का है, रुक्मी योजन का है । Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ. ५ सू. २९ भरतादिषु मनुष्याणामुपभोगादिनिरूपणम् ६५९ व ंति, आयाम विक्खं भोच्चतोव्वेह संठाणपरिणाहेणं, तं जहा --- चुल्लहिमवंते चेव सिहरिच्चेव, एवं महाहिमवंतेचेव - रुप्पिच्चेव, एवं निसइढे चेव - पीलवंते चैव " इत्यादि । जम्ब्वाः मन्दरस्य पर्वतस्य चोत्तरदक्षिणे खलु द्वौ वर्षधरपर्वतौ बहुसमतुल्यौ अविशेषाज्ञप्तौ अन्योऽन्यं नाति वर्तते, आयामविष्कम्भ उच्चतोद्वेध - संस्थान - परिणाहेन, तद्यथा - क्षुल्लहिमवांश्चैवशिखरीचैव, एवं - महाहिमवांश्चैव - रुक्मीचैव । एवं निषधश्चैव-नीलवांश्चैव, इत्यादि ॥ २८ ॥ मूलसूत्रम् - "भरेहे - खरसुं छस्समयाहिं उस्सप्पिणिओसप्पिणीहिं मणुयाणं बुढीहासातइयरेसु जावद्विया - " ॥ २९ ॥ छाया - “भरतै - रवतयोः षट्समयाभ्याम् उत्सर्पिण्यवसर्पिणीभ्यां मनुष्याणां वृद्धिहासौ, तदितरेषु यथावस्थिताः - ॥२९॥ तत्वार्थदीपिका - 'पूर्वं भरतादिक्षेत्राणां क्षुल्लहिमवदादिवर्षधर पर्वतानाञ्चा-ssयामविष्क्रम्भादि स्वरूपाणि प्ररूपितानि, सम्प्रति - तेषु खलु भरतादि क्षेत्रेषु मनुष्याणामुपभोगायुः शरीरप्रमाणादिविषये वृद्धि - ह्रासादिकं प्ररूपयितुमाह "भरहेरari " इत्यादि । पूर्वोक्तेषु भरताद्यैरवतान्तेषु सप्तसु क्षेत्रेषु, भरतैरवतयोः क्षेत्रयोर्मध्ये षट्समयाभ्याम् - षट् समयाः ययोस्ताभ्यां षट् समयाभ्याम् - सुषमसुषमा - सुषमा - सुषमपर्वत से आधा विस्तार हैरण्यवत वर्ष का, है हैरण्यवत वर्ष से आधा विस्तार शिखरी पर्वत का है। और शिखरी पर्वत से आधा विस्तार ऐरवत बर्ष का है । स्थानांगसूत्र के दूसरे स्थान, दूसरे उद्देशक के ८७ वें सूत्र में कहा है- जम्बूद्वीप के मन्दर पर्वत से उत्तर और दक्षिण में दो वर्षधर पर्वतबिलकुल समान हैं, उनमें कोई विशेषता नहीं है, विशता नहीं है, वे लम्बाई, ऊँचाई, चोड़ाई, अवगाह संस्थान और परिधि में एक-दूसरे से भिन्न प्रकार के नहीं हैं, वे दो पर्वत हैं - चुल्लहिमवन्त और शिखरी । इसी प्रकार महाहिमवन्त और रुक्मी पर्वत तथा निषध और नीलवन्त पर्वत । इत्यादि ||२८|| 'भरहे - Tara' इत्यादि ॥०२९|| भरत और ऐरवत क्षेत्रों में उत्सर्पिणी और अवसर्पिणी काल के छह आरों में मनुष्यों की आयु आदि की वृद्धि - हानि होती रहती है । शेष क्षेत्रों में वृद्धि-हानी नहीं होती ॥ २९ ॥ तत्वार्थदीपिका -- इससे पूर्व भरत आदि क्षेत्रों के तथा चुल्लहिमवन्त आदि वर्षधर पर्वतों के आयाम, विष्कंभ आदि का प्ररूपण किया गया, अब उन भरत आदि क्षेत्रों में निवास करनेवाले मनुष्यों के उपयोग, आयु शरीर प्रमाण आदि के वृद्धि एवं ह्रास की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं पूर्वोक्त भरत से लेकर ऐरवत तक सात क्षेत्रों में से भरत और ऐरवत इन दो क्षेत्रों में छह आरों वाले उत्सर्पिणी और अवसर्पिणी कालो में मनुष्यों के उपयोग, आयु शरीर के अवगाह आदि में वृद्धि और हानि होती रहती है । अवसर्पिणी काल के छह आरे है (१) सुषमसुषम (२) सुषम (३) सुषमदुष्षम (४) दुष्षमसुषम (५) दुष्षम और (६) Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६६० तत्वार्थसूत्रे दुष्षमा- दुष्षम सुषमा- दुष्षमा- दुष्षमदुष्षमा रूपकालविशेषयुक्ताभ्याम् - उत्सर्पिण्यवसर्पिणीभ्याम् मनुष्याणाम् उपभोगायुः शरीरोत्सेधप्रमाणादिकृतौ वृद्धि - हासौ भवतः । तदितरेषु — भरतैरवताऽतिरिक्तेषु पुन: हैमवत हरिवर्ष - महाविदेह - रम्यक- -हैरण्यवत क्षेत्रेषु मनुष्याः यथावस्थिता एव भवन्ति । नहि हि हैमवतादिपञ्चक्षेत्रेषु मनुष्याणाम् - उपभोगायुः शरीरोत्सेधप्रमाणादिकृतौ वृद्धि - हासौ भवतः । अपितु -- तेषु क्षेत्रेषु - उत्सर्पिण्यवसर्पिण्योरसद्भावेन कालस्य यथावस्थितत्वेनोपभोगायुः शरीरोत्सेधप्रमाणादिषु साम्यमेव भवति मनुष्याणाम्, न तु वैषम्यमितिभावः ॥ २९ ॥ 'तत्रार्थनिर्युक्तिः - पूर्व तावद् जम्बूद्वीपान्तर्वर्तिनां भरतादिसप्तक्षेत्राणां प्ररूपणं कृतम्, सम्प्रति - तेषु क्षेत्रेषु मनुष्याणां किं समानता एवा ऽनुभव लक्षणोपयोगजी - वितायुः शरीरोत्सेध प्रमाणादयो भवन्ति ? आहोस्वित् - कश्चित्प्रतिविशेषो भवतीत्याशङ्कां समाधातुमाह - "भरहेवसुं छस्समयाहिं उस्सप्पिणि ओसप्पिणीहिं- मणुयाणं बुड्ढी-हासा, तइयरेसु जहावहिया - " इति । पूर्वोक्तानां - भरत, हैमवत, हरिवर्ष, महाविदेह, रम्यक, हैरण्यवतै- रवतक्षेत्राणां मध्ये भरतैरवतयीः क्षेत्रयोः खलु षट् समयाभ्याम् - षट् षट् संख्यकाः समयाः यत्र ताभ्यां षट् समयाभ्यां कालविशेषस्वरूपाभ्याम् - सुषम सुषमा - १ सुषमा - २ सुषमदुष्षमा - ३ दुष्षमसुषमा-४ दुष्षम - दुष्षम । उत्सर्पिणी काल के आरों के भी यही नाम है, किन्तु उनका नाम विपरीत होता है, जैसे दुष्पमदुष्षम, दुष्पम आदि । भरत और ऐरवत क्षेत्रों में ही यह वृद्धि - ह्रास होता है । इन दो क्षेत्रों के अतिरिक्त हैमवत, हरिवर्ष, महाविदेह रम्यक हैरण्यवत क्षेत्रों में मनुष्यों की आयु आदि ज्यों की त्यों रहती है अर्थात् उसमें वृद्धि या हानि नहीं होती । तात्पर्य यह है कि हैमवन्त आदि क्षेत्रों में न तो उत्सर्पिणी- अपसर्पिणी रूप काल का विभाग होता है । और न मनुष्यों की आयु ऊँचाई आदि में वृद्धि-ह्रास होता है । वहाँ सदैव एक सरीखा काल रहता है, अतएब काल की विषमता के कारण आयु अवगाहना आदि में होने वाली विषमता वहाँ नहीं है ॥२९॥ तत्वार्थनिर्युक्ति – पहले जम्बूद्वीप के अन्दर स्थित भरत आदि सात क्षेत्रों की प्ररूपणा की गई है । अब उन क्षेत्रों में निवास करने वाले मनुष्यों के उपयोग आयु, शरीर के उत्सेध आदि में समानता होती है होती रहती है ! इस आशंका का समाधान करने के अथवा किसी प्रकार की विशेषता लिए कहते हैं- पूर्वोक्त भरत, हैमवत, हरिवर्ष महाविदेह, रम्यक, हैरण्यवत और ऐरवत क्षेत्रों में से भरत और ऐरवत नामक क्षेत्रों में उत्सर्पिणी और अवसर्पिणी कालों में मनुष्यों के भोग, उपभोग आयुष्य और शरीर के उत्सेध (ऊँचाई) आदि में वृद्धि और ह्रास होता रहता है । इन उत्स - fift और अवसर्पिणी कालों में से प्रत्येक में छह समय होते हैं, जिन्हें 'आरा' भी कहते हैं Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू० २९ भरतादिषु मनुष्याणामुपभोगादिनिरूपणम् ६६१ दुष्षमा-५ दुष्षमदुष्पमा-६ रूप षट् समययुक्ताभ्याम् उत्सर्पिण्यवसर्पिणीभ्यां मनुष्याणां तावद् उपभोगरूपानुभव-जीवितलक्षणायु:-शरीरोत्सेधलक्षणप्रमाणादिकृतौ वृद्धिहासौ भवतः । तथाच-भरतक्षेत्रे-ऐरवतक्षेत्र च मनुष्याणाम् उपभोगः आयु:-शरीरप्रमाणञ्च समानरूपतया न भवति, तयोः क्षेत्रयोः पूर्वोक्त षड्विध कालविशेषयुक्तोत्सर्पिण्योः सत्त्वेन तन्निवृत्तौ वृद्धिहासौ उपभोगादिषु मनुष्याणां भवतः । तदितरेषु पुनः-भरतै-रखताऽतिरिक्तेषु हैमवत हरिवर्ष-महाविदेह-रम्यक हैरण्यवतक्षेत्रेषु तथाविधोत्सर्पिण्यवसर्पिणीकालाभावेन मनुष्याणां तत्प्रयुक्तौ वृद्धिहासौ-उपभोगादिषु न भवतः । तथाच-भरतैरवतबर्षयोर्मनुष्याणामनुभवायुः शरीरप्रमाणादिकृतौ वृद्धिहासौ भवतः, तौ चापिवृद्धिहासौ षट् सामयिकोत्सर्पिणीरूपकालविशेषनिमित्तको अवसेयौ । ___ तत्रा -ऽनुभवस्तावद् उपभोगरूपः । आयुर्जीवितम्, प्रमाणञ्च-शरीरोत्सेधरूपम्, इत्येवं प्रभृतिषु मनुष्याणां वृद्धिहासौ भवतः । उत्सर्पिणीकालः अवसर्पिणीकालश्च प्रत्येकं पइविधः । अबसर्पिणीकाल में छह और इस प्रकार होते हैं-- (१) सुषम सुषमा (२) सुषम (३) सुषमदुष्षमा (४) दुष्पमसुषमा (५) दुष्पमा और (६) दुष्षमदुष्षम । अवसर्पिणी काल के इन छह आरों की समाप्ति के पश्चात् उत्सर्पिणी काल आरंभ होता है, जिसका प्रथम आरा दुष्षदुष्षमा और अन्तिम सुषमसुषमा होता है । अर्थात् अवसर्पिणीं काल के छह आरों से उत्सर्पिणी काल के आरे एकदम विपरीत क्रम से होते हैं। उत्सर्पिणी काल में आयु, उत्सेध आदि में क्रमशः वृद्धि होती रहती है और अवसर्पिणी काल में अनुक्रम से हानि होती है । यह विषमता सिफे भरत और ऐरवत क्षेत्रों में ही होती है। इन दोनों क्षेत्रों में मनुष्यों आदि के उपभोग में, आयु में तथा शरीर के प्रमाण आदि सदैव समानता नहीं होतो, वरन् उत्सर्पिणी काल में वृद्धि और अवसर्पिणी काल में हानि होती है। इसका कारण यह है कि इन दोनों क्षेत्रों में ही उत्सर्पिणी अवसर्पिणी काल का भेद है। भरत और ऐरवत क्षेत्रों के सिवाय हैमवत, हरिवर्ष, महाविदेह, रम्यक और हरण्यवत क्षेत्रों में उत्सर्पिणी और अवसर्पिणी काल नहीं होता। यह कालभेद न होने से मनुष्यों आदि की आयु, अवगाहना आदि में भी भेद नहीं होता है, आयु आदि में जो वैषम्य होता है उसका कारण कालकृत वैषम्य है। काल को वैषम्य के अभाव में तज्जनित आयु अवगाहना आदि का वैषम्य भी नहीं होता है। __ अनुभव का अर्थ है भोग और उपभोग, आयु से तात्पर्य है जीवन या जीवित रहने का कालमान और प्रमाण का मतलब है शरीर की ऊँचाई । इन सब में वृद्धि और हानि होती रहती है। उत्सर्पिणी के छह विभाग होते हैं वे इस भाँति है-(१) दुष्षमदुष्षमा (२) दुष्पमा Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६६२ तत्त्वार्थसूत्रे तत्रोपभोगायुः शरीरोत्सेधादिभिः उत्सर्पण-वर्धनशीलत्वाद् 'उत्सर्पिणी' तिव्यपदिश्यते, तैरेवउपभोगादिभिरवसर्पणशीलत्वाद् 'अवसर्पिणी' त्युच्यते । - तत्र-उत्सर्पिण्याःषड्विधः कालः । यथा-दुष्पमदुष्षमा-१ दुष्षमा-२ दुष्षमसुषमा--३ सुषमदुष्पमा--४ सुषमा-५ सुषमसुषमा-६ चेति । अवसर्पिण्याः षड्विधः कालो यथा-सुषमसुषमा-१ सुषमा-२ सुषमदुष्षमा-३ दुष्पमसुषमा-४ दुष्षमा-५ दुष्षमदुष्षमा-६ चेति । तत्र-दशसागरकोटीकोट्यः-उत्सर्पिण्याः परिमाणम्, अवसर्पिण्या अपि परिमाणं दशसागरकोटी-कोट्य एवेति, सा चो-भयी मिलित्वा 'कालचक्रम्' इत्याख्यायते । तत्र--सुषमसुषमा चतस्रः सागरोपमकोटीकोट्यः, तत्रादौ मनुष्या स्तावद्-वक्ष्यमाणोत्तरकुरुमनुष्यतुल्या स्त्रिक्रोशप्रमाणा भवन्ति । १ तदनन्तर मवसर्पिणीकालत्वेन क्रमशो हानौ सत्यां सुषमा भवति, सा च-सुषमा त्रिस्रः सागरोपमकोटी कोट्यः तत्रादौ मनुष्याः-हरिवर्ष मनुष्यसदृशाद्विकोशप्रमाणा भवन्ति, । २ ततः क्रमेण हानौ सत्यां सुषमदुष्पमा भवति, सा च द्वे सागरोपम-कोटी कोट्यौ, तदादौ-मनुष्याः हैमवतवर्षमनुष्यसमाना एकक्रोशप्रमाणा भवन्ति-३ ततः क्रमेण हानौ सत्यां दुष्षमसुषमा भवति, सा च-द्वाचत्वारिंशत्सहस्रवर्षोना-एक सागरोपमकोटीकोटी (३) दुष्षमसुषमा (४) सुषमदुष्षमा (५) सुषमा और (६) सुषम सुषमा । इससे विपरीत क्रम वाला अवसर्पिणीकाल है , यथा-(१) सुषम सुषमा (२) सुषमा (३) सुषम दुष्षमा (४) दुष्षमसुषमा (५) दुष्षमा और (६) दुष्षमदुष्षमा । इनमें से उत्सर्पिणी काल का प्रमाण दस कोड़ा कोड़ी सागरोपम का है और अवसर्पिणी काल का प्रमाण भी दस कोड़ा-कोडी सागरोपम ही है। दोनों का काल वीस कोडाकोडी सागरोपम है । इसे एक कालचक्र कहते हैं। इनमें से सुषमसुषमा आरा चार कोडा-कोडी सागरोपम का होता है । इस आरा की आदि में मनुष्य आगे कहे जाने वाले उत्तर कुरुक्षेत्र के मनुष्यों के समान तीन कोस की अवगाह वाले होते हैं । फिर अवसर्पिणी काल के प्रभाव से क्रमशः हानि होते-होते चार कोड़ा-कोडी सागरोपम समाप्त होने पर सुषमाकाल आरम्भ होता है। सुषमा काल तीन कोड़ा-कोडी सागरोपम का है ! इसके प्रारम्भ में मनुष्य हरिवर्ष क्षेत्र के मनुष्यों के समान दो कोस की अवगाहना वाले होते हैं । तत्पश्चात् क्रमशः हानि होते-होते उक्त काल व्यतीतहोने पर सुषमदुषमा काल आरम्भ होता है । उसका कालमान दो कोड़ा-कोड़ी सागरोपम का है । उसके प्रारम्भ में मनुष्य हैमवत वर्ष के मनुष्यों के समान एक कोस की अवगाहना वाले होते हैं । तत्पश्चात् अनुक्रम से हास होते-होते दुष्पमसुषमा काल प्ररम्भ होता हैं । वह बयालीस हजार वर्ष कम एक कोड़ा-कोड़ी सागरोपम का होता है । इस काल के आरम्भ में मनुष्य महाविदेह क्षेत्र के मनुष्यों के समान Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू. २९ भरतादिषु मनुष्याणामुपभोगादिनिरूपणम् ६६३ तदादौ मनुष्या महाविदेहवर्षमनुष्यतुल्याः पञ्चशतधनुःप्रमाणा भवन्ति-४ । ततः क्रमेण हानी सत्यां दुष्षमा भवति, साचैकविंशति, सहस्रवर्षप्रमाणा भवन्ति, मनुष्याः सप्तहस्तप्रमाणाः सपादशतवर्षायुष्का भवन्ति-५ ततः क्रमेण हानौ सत्यां दुष्षमदुष्षमा भवति, साचापि एकविंशति सहस्रवर्षप्रमाणाः मनुष्या एकहस्तप्रमाणा विंशतिवर्षायुष्का भवन्ति–६ एवमुत्सपिण्यपि अवसर्पिणी वैपरीत्यक्रमेणा-ऽवगन्तव्या । तत्र प्रथमः एकविंशतिवर्षसहस्रप्रमाणो दुष्षमदुष्पमानाम उत्सर्पिणी कालो भवति-१ ततो दुष्षमा नाम एकविंशतिवर्षसहस्त्रप्रमाणो द्वितीय उत्सर्पिणीकालो भवति-२ ततो दुष्षमसुषमानाम-तृतीयउत्सर्पिणी कालो हाचरिंशत्सहस्रवर्षोन एककोटी कोटी सागरोपमप्रमाणो भवति-३ ततश्च-सुषमदुषमानाम चतुर्थ उत्सर्पिणी कालो द्विगुणकोटी कोटी सागरोपमप्रमाणो भवति-४ ततः सुषमानाम पञ्चमः उत्सर्पिणी कालस्त्रिकोटी कोटी सागरोपमप्रमाणो भवति-५ ततश्च-सुषमसुषमानामषष्ठ उत्सर्पिणीकालश्चतुः कोटी कोटी सागरोपमप्रमाणो भवति-६ तत्रोत्सर्पिण्याः प्रथमकालस्याऽऽदौ षोडशवर्षायुष्का मनुष्या एकहस्तशरीरप्रमाणा पाँचसौ धनुष की अवगाहना वाले होते हैं । तदनन्तर हानि होते-होते उक्त समय पूर्ण होने पर पांचवां आरा दुष्षमा आरम्भ होता है । उसकी कालमर्यादा इक्कीस हजार वर्ष की है । उसके आरम्भ में मनुष्यों के शरीर की ऊँचाई सात हाथ की और आयु सवा सौ वर्ष की होती है । अनुक्रम से वह आरा समाप्त हो जाता है और दुष्षम-दुष्षम नामक छठा आरा आरम्भ होता है। वह भी इक्कीस हजार वर्ष का होता है। उसमें मनुष्यों की अवगाहना एक हाथ की और आयु बीस वर्ष की रह जाती है। उत्सर्पिणी काल भी इसी प्रकार समझना चाहिए, परन्तु उसके आरों का क्रम विपरीत होता है । प्रथम आरा इक्कीस हजार वर्ष का होता हैं, जिसका नाम दुष्पम-दुष्षम है। उसके पश्चात् उत्सर्पिणी का दूसरा आरा दुष्षम आता है उसका कालप्रमाण भी इक्कीस हजार वर्ष है। तदनन्तर दुष्पम सुषम नामक तीसरा आरा चालू होता है । जो बयालीस हजार वर्ष कम एक कोड़ा-कोड़ो सागरोपम का होता है। उसके बाद चौथा आरा दो कोड़ा-कोड़ी सागरोपम का आता है जिसका नाम सुषमदुष्पम है। फिर पाँचवाँ सुषमा नामक तीन कोड़ा-कोड़ी सागरोपम का आरा प्रारम्भ होता है अन्त मे सुषमसुषम नामक छठा आरा होता है जो चार कोड़ा-कोड़ी सागरोपम का होता है। उत्सर्पिणी काल के प्रथम आरे की आदि में मनुष्यों की आयु सोलह वर्ष की होती है। और उनका शरीर एक हाथ का होता है । उत्सर्पिणी के दूसरे आरे की आदि में मनुष्यों की आयु बीस वर्ष की शरीर का प्रमाण साढ़े तीन हाथ का होता हैं । उत्सर्पिणी Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्यसूत्रे भवन्ति । उत्सर्पिण्या द्वितीयकालस्याऽऽदौ विंशतिवर्षायुषो मनुष्याः सार्धहस्तत्रयशरीरोत्सेधा भवन्ति उत्सर्पिण्यास्तृतीयकालस्यादौ विंशत्यधिकशतवर्षायुषो मनुष्याः सप्तहस्तशरीरोत्सेधा भवन्ति । उत्सर्पिण्याश्चतुर्थकालस्यादौ कोटिपूर्वायुषो मनुष्याः पञ्चशतधनुःशरीरोत्सेधा भवन्ति । उत्सर्पिण्याः पञ्चमकालस्यादौ मनुष्याः एकपल्योपमायुष्का एकक्रोशशरीरोत्सेधा भवन्ति । उत्सर्पिण्याः षष्ठकालस्यादौ मनुष्या द्विपल्योपमायुष्काः द्विकोशशरीरोत्सेधा भवन्ति, अस्य षष्ठ कालस्यान्ते तु मनुष्या स्त्रिपल्योपमायुष्काः त्रिशरीरोत्सेधाश्च भवन्तीति विशेषः । चतुर्थ्या-पञ्चभ्यां षष्ठ्या श्चोत्सर्पिण्याम् एकापि 'ईति' न भवतीति बोध्यम् । उक्तञ्च स्थानाङ्गे २- स्थाने ८९-सूत्रे-"जंबुद्दीवे दीवे दोसु कुरासु मणुया सया मुसमसुसम मुत्तमिड्डि पत्ता पच्चणुब्भवमाणा विहरंति, तं जहा-देवकुराए चेव उत्तरकुराए चेव । जंबुद्दीवे दीवे दोसु वासेसु मणुया सया सुसम मुत्तमिढिपत्ता पच्चणुब्भवमाणा विहरंति, तं जहा-हरिवासे चेव, रंमगवासे चेव ।। जंबुद्दीवे दीवे दोसु वासेसु मणुया सया सुसमदुसम मुत्तममिड्डि पत्ता पच्चणुब्भवमाणा विहरंति, तं जहा-हेमवएचेव-एरण्णवएचेव । जंबुद्दीवे दीवे दोसु खित्तेसु मणुया सया दुसमसुसम मुत्तममिइढिं पत्ता पच्चणुब्भवमाणा विहरंति, तं जहा-पुव्वविदेहे चेव अवरविदेहे चेव जंबुद्दीवे दीवे दोसु वासेसु मणुया छव्विहंपि कालं पच्चणुब्भवमाणा विहरंति, तं जहा-भरहे चेव, एरवए चेव-, इति । जम्बूद्वीपे द्वीपे द्वयोः कुर्वोः मनुष्या सदा सुषमसुषमा मुत्तमद्धिं प्राप्य प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति, तद्यथा-देवकुरौ चैव । उत्तरकुरौचैव । जम्बूद्वीपे द्वीपे द्वयोर्वर्षयोःकाल के तीसरे आरे की आदि में मनुष्य एक सौ बीस वर्ष की आयु वाले और सात हाथ ऊँचे शरीर वाले होते हैं। उत्सर्पिणी के चौथे आरे की आदि में मनुष्य करोड़ पूर्व की आयु और पांच सौ धनुष की शरीर की अवगाहना वाले होते हैं। उत्सर्पिणी के पांचवें आरे को आदि में मनुष्यों की आयु एक पल्योपम की और शरीर की ऊँचाई एक कोस की होती है उत्सर्पिणी काल के छठे आरे की आदि में दो पल्योपम को आयु होती है और दो कोस का शरीर होता है । इस छठे आरे के अन्त में मनुष्यों की आयु तीन पल्योपम की और शरीर की ऊँचाई तीन कोस की होती है। उत्सर्पिणी काल के चौथे, पांचवें और छठे आरे में एक प्रकार की भी ईति नहीं होती-मनुष्य सब प्रकार के उपद्रवों से रहित होते हैं। स्थानांगसूत्र के द्वितीय स्थान के सूत्र ८९ में कहा है जम्बूद्वीप नामक द्वीप में दोनों कुरु क्षेत्रों में अर्थात् देवकुरु और उत्तरकुरु में मनुष्य सुषमसुषमा रूप उत्तम ऋद्धि को प्राप्त करके उसका उपभोग करते हुए विहार करते है । जम्बूद्वीप के दो वर्षों में अर्थात् Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पीषिकाभियुक्तिश्च अ.५सू. २९ भरतादिषु मनुष्याणामुपभोगादिनिरूपणम् ६६५ मनुष्या सदा सुषमामुत्तमर्द्धि प्राप्य प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति,तद्यथा-हरिवर्षेचैव, रम्यकवर्षेचैव जम्बूद्वीपे द्वयोर्वर्षयोर्मनुष्या सदा सुषमदुष्पमामुत्तमर्द्धिम्प्राप्य प्रत्यनुभवम्तो विहरन्ति, तद्यथा-हैमवतेचैव,हैरण्यवतेचैव । जम्बूद्वीपे द्वीपे द्वयोः क्षेत्रयोः मनुष्याः सदा दुष्षमसुषमामुत्तमर्द्धि प्राप्य प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति, तद्यथा-पूर्वविदेहे चैव, अपर विदेहे चैव । . जम्बूद्वीपे द्वीपे द्वयोर्वर्षयोर्मनुष्याः षड्विधमपि कालं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति, तद्यथा-भरतेचैव, ऐरवते चैव इति । व्याख्याप्रज्ञप्तौ भगवतीसूत्रे ५--शतके १ उद्देशके चोक्तम्- 'जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरत्थिम-पच्चत्थिमेण वि-णेवत्थि ओसप्पिणी, णेवत्थि उस्सप्पिणी, अवट्ठिए णं तत्थ काले पण्णत्ते-” इति जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पौरस्त्यपश्चिमे नाऽपि नैवास्त्यवसर्पिणी, नैवास्ति-उत्सर्पिणी, अवस्थितः खलु तत्र कालः प्रज्ञप्त:-', इति ॥२९॥ मूलसूत्रम्-"हिमवयाइ उत्तरकुरांतेसु दाहिणोत्तरेसु एगदुति पलियोबमहिइया, विदेहेसु य संखेज्जकाला-" ॥३०॥ छाया-"हेमवताधुत्तरकुर्वन्तेषु दक्षिणोत्तरेषु एकद्वित्रिपल्योपमस्थितिकाः विदेहयोधसंख्येयकाला:-" ॥ ३०॥ हरिवर्ष और रम्यक वर्ष में मनुष्य सदा सुषमा रूप उत्तम ऋद्धि को प्राप्त करके उसका उपभोग करते हुए रहते हैं। जम्बूद्वीप नामक द्वीप में दो वर्षों में अर्थात् हैमवत और हैरण्यवत नामक क्षेत्रों में मनुष्य सदा सुषमदुष्षम रूप उत्तम ऋद्धि को प्राप्त करके उसका उपभोग करते रहते हैं । जम्बूद्वीप नामक द्वीप में दो क्षेत्रों में अर्थात् पूर्वविदेह और अपर विदेह में मनुष्य सदैव दुष्पमसुषम रूप उत्तम ऋद्धि को प्राप्त करके उसका परिभोग करते हुए विचरते हैं। जम्बूद्वीप नामक द्वीप में दो क्षेत्रों में मनुष्य छहों प्रकार के काल का अनुभव करते हैं। वे दो क्षेत्र हैं-भरत और ऐरवत । भगवती सूत्र के पाँचवें शतक में, प्रथम उद्देशक में भी कहा है-जम्बूद्वीप नामक द्वीप में सुमेरु पर्वत से पूर्व और पश्चिम में न उत्सर्पिणीकाल होता है और न अवसर्पिणी काल ही होता है वहाँ काल सदैव अवस्थित अर्थात् एक सा रहता है ॥२९॥ ___'हिमबयाइ उत्तरकुरांतेमुं' इत्यादि । हैमवत क्षेत्र से लेकर उत्तरकुरु तक दक्षिण और उत्तर में मनुष्य एक, दो, तीन पल्योपम की स्थिति वाले तथा दोनों विदेह क्षेत्रों में संख्यात काल की आयु वाले होते हैं ॥३०॥ सूत्रार्थ-'हिमवयाइ उत्तरकुरांतेसु' इत्यादि । हैमवतक्षेत्र से लेकर उत्तरकुरु तक दक्षिण और उत्तर में एक, दो, तीन, पल्योपम की स्थिति वाले तथा दोनों विदेह क्षेत्रों में संख्यातकाल की आयु वाले होते हैं ॥३०॥ Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्त्वार्थदीपिका-पूर्व भरतैरवतादिक्षेत्रेषु मनुष्याणामुपभोगायुः शरीरोत्सेधादि विषयेउत्स-पिण्यवसर्पिणी प्रभृतिकालविशेषनिमित्तकवृद्धिहासादिकं प्ररूपितम् , सम्प्रति-हैमवत-१ हरिवर्ष-२ रम्यकवर्ष-३ हैरण्यवर्ष-४ देवकुरू-५ त्तरकुरुषु-६ महाविदेहयोश्च मनुष्याणां स्थिति प्ररूपयितुमाह । “हिमवयाइ-" इत्यादि । हैववतायुत्तरकुर्वन्तेषु हैमवत-हरिवर्ष-रम्यकवर्ष-हरण्यवत-देवकुरू-तरकुरुषु दक्षिणोत्तरेषु यथाक्रमं मनुष्या एक-द्वि-त्रिपल्योपमस्थितिका भवन्ति । तत्र-हैमवत हैरण्यवतयोः दक्षिणोत्तरयोः मनुष्या एकपल्योपमस्थितिका भवन्ति । हरिवर्ष-रम्यकबर्षयोश्च मनुष्यास्त्रिपल्योपमस्थितिका भवन्ति, किन्तु-महाविदेहेषु पूर्वविदेहेषु-अपरविदेहेषु च मनुष्याः संख्येयकालस्थितिका भवन्ति ॥३०॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व भरतै-रवतवर्षयोरुत्सपिण्यवसर्पिणीकाल विशेषनिमित्तकेषु मनुष्याणा मुपभोगायुः शरीरोत्स्येधादिषु वृद्धिहासौ भवतः, हैमवत-हरिवर्ष-महाविदेह-रम्यकवर्षे-हैरण्यवतेषु च उत्सर्पिण्यवसर्पिण्योरभावेन तेषु-सुषमदुष्षमायाः सुषमायाश्च कालविशेषरूपायाः सदावस्थितत्वान्न तत्र-मनुष्याणामुपभोगादिषु वृद्धिहासौ भवत इति प्ररूपितम्, सम्प्रति-तासु-पञ्चसु भूमिषु देवकुरूत्तरकुरुषु च केवलं मनुष्याणामायुष्ये तारतम्यं न्यूनाधिकत्वरूपं प्रति विशेष प्ररूपयितुमाह . तत्त्वार्थदीपिका-पहले कहा जा चुका है कि उत्सर्पिणी और अवसर्पिणी काल के निमित्त से भरत और ऐरवतक्षेत्रों में मनुष्यों के उपभोग, आयु, तथा शरीर की अवगाहना आदि में वृद्धि और हानि होती रहती है । अब हैमवत, हरिवर्ष राम्यकवर्ष हैरण्यवत, देवकुरु, उत्तर कुरु तथा पूर्व विदेह और पश्चिमविदेह में मनुष्यों की स्थिति की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं हैभवत से लेकर उत्तर कुरु पर्यन्त अर्थात् हैमवत, हरिवर्ष, रम्यकवर्ष हैरण्यवत, देवकुरु और उत्तर कुरु क्षेत्रों में यथाक्रम से मनुष्य एक, दो और तीन पल्योपम · की आयु वाले होते हैं। हैमवत और हैरण्यवत क्षेत्र में मनुष्यों की आयु एक पल्योपम की होती है। हरिवर्ष एवं रम्यक् वर्षे में मनुष्य तीन पल्योपम की आयु वाले होते हैं । परंतु महाविदेह क्षेत्र मैं पूर्वविदेह क्षेत्र में एवं अपर विदेह में संख्यात काल की स्थिति वाले होते हैं ॥३०॥ ... तत्त्वार्थनियुक्ति-इसके पहले भरत एवं ऐरवत में उत्सर्पिणी अवसर्पिणी कालविशेष निमित्तक मनुष्यों के उपभोग आयु शरीरका उत्सेध आदि में वृद्धि हास कहा एवं हैमवत-हरिवर्ष महाविदेह-रम्यकवर्ष एवं हैरण्यवत क्षेत्र में उत्सर्पिणो एवं अवसर्पिणी के अभाव होने से उन क्षेत्रों में सुषम दुष्षम, सुषमादि काल विशेष रूप सदा अवस्थित होने से उन क्षेत्रों में मनुष्यों के उपभोग आदि में वृद्धि एवं हास नहीं होता है यह प्ररूपित किया हैं , अब पांच क्षेत्रों में एवं देवकुरु उत्तर कुरु क्षेत्रों में केवल मनुष्यों के न्यूनाधिकत्वरूप विशेष प्रतिपादन करने के लिये कहते हैं Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू. ३० हैमवतादिक्षेत्रेषु मनुष्याणामायुप्ये न्यूनाधिकत्वम् ६६७, "हिमवयाइ उत्तरकुरांतेमु दाहिणोत्तरेसु एग-दु-ति पलियोक्मद्विइया, विदेहेस यसंखेज्जकाला-" इति । हैमवताद्युत्तरकुर्वन्तेषु हैमवत-हरिवर्ष-रम्यकवर्ष-हैरण्यवत-देवकुरूत्तरकुरुषु दक्षिणोत्तरेषु क्षेत्रेषु मनुष्या यथाक्रमम्-एक-द्वि-त्रिपल्योपमस्थितिका भवन्ति । तत्र-हैमवतक्षेत्रेषु हैरण्यवतक्षेत्रेषु च दक्षिणोत्तरेषु मनुष्याणामेकपल्योफ्ममायुष्यं भवत्ति, हरिवर्षरम्यकवर्षेषु च मनुष्याणां द्विपल्योपममायुष्यं भवति, देवकुरुषु-उत्तरकुरुषु च-मनुष्याणांत्रिपल्योपममायुष्यं भवति । तत्र---पञ्चसु हैमवतक्षेत्रेषु-पञ्चसु हैरण्यवतक्षेत्रेषु च सुषमदुष्पमायासदा-ऽवस्थितत्वात् तत्र मनुष्या एक पल्योपमायुषो द्विधनुः सहस्रोच्छ्रायाश्चतुर्भक्ताहारा एकान्तरभुक्तिमन्तः, नीलोत्पलवर्णाश्च भवन्ति ।। एवं-पञ्चसु हरिवर्षेषु-पञ्चसु रम्यकवर्षेषु च सुषमायाः सदाऽवस्थानात् तत्र मनुष्या द्विपल्यो पमायुषश्चतुर्धनुः सहस्रोत्सेधाः षष्ठभक्ताहारा द्विदिनान्तरितभुक्तिभाजः शङ्खवर्णाश्च भवन्ति । एवम्पञ्चसु देवकुरुषु, पञ्चसूत्तरकुरुषु च सुषमसुषमायाः अहरहः सान्निध्ययोगात् तत्र-मनुष्या निपल्योपमायुषः षड्धनुः सहस्रोच्छ्रिता अष्टमभक्ताहारास्त्रिदिनान्तरभुक्तिमन्तः कनकवर्णाभाश्च भवन्ति, किन्तु-विदेहेषु च पञ्चसु पूर्वविदेहेषु-पच्चसु-अपरविदेहेषु च महाविदेह 'हिमवयाइ' इत्यादि हैमवत से लेकर उत्तरकुरु पर्यन्त के अर्थात् हैमवत-हरिवर्ष-रम्यकवर्ष हैरण्यवत देवकुरु एवं उत्तरकुरु के दक्षिण उत्तर क्षेत्रों में मनुष्य क्रम से एक, दो, तीन, पल्योपम मी स्थिति वाले होते हैं। उनमें हैमवत क्षेत्र में हैरण्यवत क्षेत्र में दक्षिणोत्तर क्षेत्रों में मनुष्यों का आयु एक पल्योपम का होता है । हरिवर्ष और रम्यकवर्ष में दो पल्योपम की आयु होती है और देवकुरु तथा उत्तरकुरु में तीन पल्योयम की आयु होती है । पाँच हैमवत और पाँच हैरण्यवत क्षेत्रो में सदैव सुषमदुष्पम के सदृश काल रहने से वहां के मनुष्य एक पल्योपम की आयु वाले दो हजार धनुष की अवगाहना वाले, चतुर्थ भक्ताहारी अर्थात् एकान्तर से भोजन करने वाले तथा नील कमल के समान वर्ण वाले होते हैं । इसी प्रकार पाँच हरिवर्ष तथा पाँच रम्यक वर्ष क्षेत्रों में सदा सुषमा सदृश काल रहने से वहाँ के मनुष्यों की आयु दो पल्योपम की होती है, शरीर की अवगाहना चार हजार धनुष की होती है और वे षष्ठ भक्ताहारी होते हैं अर्थात् दो दिन के अन्तर से भोजन करते हैं । उनका वर्ण शंख जैसा होता है । ___ पाँच देव कुरु और पाँच उत्तर कुरु क्षेत्रों में सुषमा सुषमा सदृश सदैव रहने से वहाँ के मनुष्यों की आयु तीन पल्योपम की होती है, अवगाहना छह हजार धनुष की होती है और वे अष्टम भक्त-भोजी आकर्ष होते हैं अर्थात् तीन दिन के अन्तर से भोजन करते हैं । उनके शरीर का वर्ण स्वर्ण जैसा होता है । किन्तु पाँच पूर्वविदेहों और पाँच पश्चिमविदेहों में मनुष्य Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६६८ तस्वार्थसूत्रे लक्षणेषु क्षेत्रेषु मनुष्याः संख्येयकालस्थितिका भवन्ति तत्र-सुषमदुष्षमाकालान्तिमकालसदृशस्य कालविशेषस्य सदावस्थितत्वात् मनुष्याः पञ्चधनुःशतोत्सेधाः नित्याहाराः उत्कृष्टेन एकपूर्वकोटिस्थितिकाः जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तायुषो भवन्ति, विगतो-विनष्टो देहः शरीरं मुनीनां येषु ते विदेहाः प्रायेण-विदेहवर्षाणां मुक्तिप्राप्तिहेतुत्वात् तेषु विदेहेषु पञ्चानां मेरूणां सम्बन्धिनः पञ्च-पञ्चपूर्वाऽपर मेदवन्तोऽपि विदेहा पञ्चमहाविदेहा आख्यायन्ते इति । उक्तञ्च--जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तौ ४-वक्षस्कारे "जवुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरदाहिणेणंवासा पण्णत्ता, हिमवए चेव-हेरण्णवए चेव, हरिवासेचेव-रम्मगवासेचेव-देवकुरा चेव उत्तरकुरा चेव एगं पलियोवमं ठिई पण्णत्ता, दोपलिओवमाई ठिई पण्णत्ता, तिणि पलियोवमाईठिईपण्णत्ता, महाविदेहे मणुआणं केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता ! गोयमा ! जहण्णेण अंतोमुहुत्तं उक्कोसेण पुवकोडी आउयं पालेंति-" इति । छाया—जम्बूद्वीपे-द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य उत्तरदक्षिणेन द्वौ वर्षी प्रज्ञप्तौ, हैमवतश्चैव-हैरण्यवतचैव, हरिवर्वश्चैव-रम्यकवर्षश्चैव, देवकुरवश्चैव-उत्तरकुरवश्चैव, एक पल्योपमं स्थितिः प्रज्ञप्ता, द्वेपल्योपमं स्थितिः प्रज्ञप्ता, त्रीणि पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता, महाविदेहे मनुष्याणां कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ! गौतम ! जघन्येना-ऽन्तर्मुहूर्त्तम् , उत्कृष्टेन पूर्वकोटीः आयुष्यं पालयन्ति-इति ॥३०॥ संख्यात काल की आयु वाले होते हैं । वहाँ सदा दुष्षम सुषम काल के प्रारम्भ के समय जैसा काल बना रहता है, अतः वहाँ के मनुष्यों की ऊँचाई पाँच सौ धनुष की होती है, वे प्रतिदिन भोजन करते हैं और उन की उत्कृष्ट स्थिति एक करोड़ पूर्व की तथा जघन्य स्थिति अन्तर्मुहूर्त की होती हैं। जिस क्षेत्र में मुनिओं का देह विगत-विनष्ट होता है अर्थात् जहाँ सदैव धर्म-शासन की प्रवृत्ति रहने से तथा तीर्थकरों की विद्यमानता होने से मुनिजन विदेह-अवस्था प्राप्त करते हैं, वह क्षेत्र भी विदेह कहलाता है । यद्यपि मध्य में मेरु पर्वत के अवस्थित होने से विदेह होने से क्षेत्र पूर्व, अपर आदि भागों में विभक्त हैं, तथापि सामान्य रूप से एक ही है । जम्बूद्वीप में एक धातकीखण्ड द्वीप में दो तथा पुष्करार्ध में दो विदेह होने के कारण पाँचमहा विदेह क्षेत्र कहेजाते हैं। जम्बूद्वीप प्रज्ञप्ति के चौथे वक्षस्कार में कहा है-जम्बूद्वीप नामक द्वीप में मन्दर पर्वत से उत्तर और दक्षिण दिशा में दो वर्ष कहे गये हैं-हैमवन्त और हैरण्यवत, हरिवर्ष और रम्यक वर्ष, देव-कुरु और उत्तरकुरु । उनमें एक पल्योपम की स्थिति कही है, दो पल्योपम को स्थिति और तीन पल्योयम की स्थिति कही है। प्रश्न-भगवन् महविदेह में मनुष्यों की कितनी स्थिति कही है । उत्तर-गौतम ! जघन्य अन्तर्मुहूर्त प्रमाण और उत्कृष्ट करोड़ पूर्व की आयु कही गई है ॥३०॥ Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ ५ सू. ३१ धातकीखण्डे - पुष्करार्द्धे च द्वौ २ भरतादिक्षेत्रौः ६६९ मूलसूत्रम् - धायइखंडे पुक्खरद्धे य दो दो वासा-कुराय -,, ॥ ३१ ॥ छाया --- “धातकोखंण्ड- पुष्करार्धे च द्वौ द्वौ वर्षों कुरवश्च- ॥ ३१ ॥ तत्वार्थदीपिका - पूर्वे तावज्जम्बू द्वे भरत - है - मवत - हरिवर्षमहा विदेह - रम्यकवर्ष - हैरण्यवतै रखताश्च सप्तवर्षाः प्रत्येकमेकैके प्रतिपादिताः सम्प्रति- धातकीखंडे, पुष्करार्धे च द्वौ द्वौ भरतादिवर्षै स्त इति प्रतिपादयितुमाह - “धाय खंडे - " इत्यादि । धातकीखण्डे - पुष्करार्द्धे च द्वौ द्वौ वर्षो इति कृत्वा भरतादयः सप्त ये ते तत्र चतुर्दश चतुर्दश सन्ति कुरवश्च पञ्च महाविदेहेष्वेव भवेयुरिति जम्बूद्वीपातिरिक्तेषु चतुर्षु महाविदेहेषु चत्वारो देवकुरवःचत्वार उत्तरकुरवश्चेति धातकीखण्डे पुष्करार्द्धेचा -ऽष्टौ सन्ति तथाच - - जम्बूद्वीपे एकैको भरतादिवर्षः, धातकीखण्डे - द्वौ द्वौ भरतादिवर्षी, पुष्करार्द्धेच- द्वौ द्वौ भरतादिवर्षो स्त इति एवं - मेरुपर्वता अपिपञ्च सन्ति तथैव - महाविदेहेषु देवकुरवः - उत्तरकुरवश्चाऽपि पञ्चपञ्च सन्ति ॥ ३१ ॥ तत्वार्थनिर्युक्तिः पूर्वं जम्बूद्वीपे भरतवर्षादीनि सप्तक्षेत्राणि प्ररूपितानि - भरतादिक्षेत्रं ञ्चैकैकं जम्बूद्वीपे वर्तते इत्युक्तम् - सम्प्रति घातकीखण्डे - पुष्करार्द्धेच द्वे द्वे भरतादिक्षेत्रे स्तः इतिप्रतिपादयितु माह "धायइखण्डे - पुक्खरड्ढेय दो दो वासा कुरा य-,, इति । भरतादिवर्षै स्तः, कुरवश्च - पञ्चमहाविदेहेष्वेव धातकीखण्डे - पुष्करार्द्धे च द्वौ द्वौ 'धयखंडे' पुक्खरद्धे' सूत्र ३१ सूत्रार्थ घातकीखण्ड और पुष्करार्ध में दो-दो वर्ष और दो-दो कुरु हैं ॥ तत्वार्थदीपिका --- पहले जम्बूद्वीप में भरत, हैमवत, हरिवर्ष, महाविदेह, रम्यकवर्ष, हैरण्यवत, और ऐरवतवर्ष, इन सात वर्षों का प्रतिपादन किया गया है । अब यह निरूपण करते हैं कि धातकीखण्ड और पुष्करार्ध में भरत आदि क्षेत्र दो-दो हैं धातकीखण्ड द्वीप में तथा पुष्करार्ध द्वीप में भरत आदि प्रत्येक क्षेत्र दो-दो हैं । अतएव वहाँ सात के बदले चौदह - चौदह क्षेत्र होते हैं । कुरु महाविदेहों में ही होते हैं, अतः जम्बूद्वीप के देवकुरु और उतरकुरु के अतिरिक्त चार देवकुरु और चार उत्तरकुरु धातकीखण्ड और पुष्करार्ध में हैं । इस प्रकार जम्बूद्वीप में भरत आदि क्षेत्र एक-एक हैं । घातकीखण्ड में दो-दो हैं और पुष्करार्ध में भी दो-दो हैं, ये सब मिलकर पाँच-पाँच होते हैं। मेरुपर्वत भी पाँच-पाँच हैं । महाविदेहों में देवकुरु और उत्तरकुरु भी पाँच-पाँच ही होते हैं ॥ ३१ ॥ तत्वार्थनिर्युक्ति – जम्बुद्वीप में सात क्षेत्रों का पहले कथन किया गया है और यह भी बतलाया जा चुका है कि जम्बूद्वीप में एक-एक भरत आदि क्षेत्र है । अब यह निरूपण किया जाता है कि घातकी खण्ड एवं अर्द्ध पुष्करद्वीप में भरत आदि क्षेत्र दो-दो हैंधातकीखण्ड और पुष्करार्ष क्षेत्र में भरत आदि वर्ष दो-दो हैं । कुरु सिर्फ पाँच Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७० तत्वार्थसूचे भवेयुरिति 'जम्बूद्वीपातिरिक्तेषु चतुषु महाविदेहेषु चत्वारो देवकुरवः- चत्वार उत्तरकुरवश्चेति धातकोखण्डे पुष्करर्धेचाऽष्टौ सन्ति तत्र-द्वाभ्यां खल-इश्वाकारपर्वताभ्यां दक्षिणोत्तरायताभ्यां लवणोदधि-कालोदधिवेदिकास्पृष्टकोटीभ्यां विभक्तः पूर्वापरों धातकीखण्डो वर्तते तत्र-पूर्वस्याऽपरस्य च धातकीखण्डस्य मध्ये द्वौ मन्दराचलौ वर्तेते । तयोरुभयतो भरतादीनि क्षेत्राणि सन्ति, हिमवदादयोवर्षधरपर्वताश्च सन्ति, एवं रीत्या द्वौ भरतवर्षी-द्वौ हिमवन्तौ, द्वो हैमवतौ वर्षों द्वौ महाहिमवन्तौ,, द्वौ हरिवः द्वौ निषधपर्वतो, द्वौ महाविदेहौ-द्वौ नीलवन्तौ, द्वौ रम्यकव!--द्वौ रुक्मिपर्वतो, द्वौ हैरण्यवतौ द्वौ शिखरिपवतो, द्वौ-एरवतौ च वर्तते । चतुर्थमहाविदेहेषु--द्विसंख्यका देवकुरवः द्विसंख्यका उत्तरकुरवश्च सन्ति एवं-- जम्बूद्वीपहिमवदादीनां वर्षघरपर्वतानां विष्कम्भापेक्षया--द्विगुणविष्कम्भो धातकीखण्डवर्तिनां हिमवदादीनां वर्षधराणामवगन्तव्यः ते खलु वर्षधराश्चक्रावदवस्थिताः सन्ति, भरतादिक्षेत्राणि चा-ऽरविवरसंस्थानानि सन्ति, । जम्बूवृक्षःस्थित स्तत्र-धातकीखण्डे-धातकीवृक्षः सपरिवारः स्थितः, अतएव धातकोखण्ड इति घातकीवृक्षयोगाद् व्यपदिश्यते । तथाच-धातकीखण्डनामद्वीपः प्रतीतः, महाविदेहों में ही हैं, अतः जम्बूद्वीप के महाविदेह को छोड़कर शेष जो चार महाविदेह हैं, उनमें चार देवकुरु हैं और चार उत्तरकुरु हैं । इस प्रकार दोनों कुरु मिलकर धातकीखण्ड और पुष्कराध क्षेत्र में आठ कुरु हैं । जम्बूद्वीप के दोनों कुरु सम्मिलित कर लिये जाएँ तो इनकी संख्या दस हो जाती हैं-पॉच देवकुरु और पोंच उत्तरकुरु । ... दक्षिण और उत्तर में लम्बे, अपने छोरों से लवणोदधि और कालोदधि समुद्रों का स्पर्श करने वाले दो इषुकार पर्वतों से धातकोखण्ड द्वीप पूर्व और पश्चिम में विभक्त है । इसके पूर्व भाग में ओर पश्चिम भाग में एक-एक मेरु पर्वत है । । ... उसके उक्त दोनो विभागों में भरत आदि सभी पूर्वोक्त क्षेत्र हैं और हिमवन्त पर्वत हैं। इस कारण दो भरतक्षेत्र, दो हिमवन्त पर्वत, दो हैमवत क्षेत्र, दो महाहिमवान् पर्वत, दो हरिवर्ष, दो निषध पर्वत, दो महाविदेह, दो नोलवन्त पर्वत, दो रभ्यकवर्ष, दो रुक्मी पर्वत दो हैरण्यवत क्षेत्र; दो शिखरि पर्वत और दो ऐरवतवर्ष हैं। - चौथे महाविदेह क्षेत्र में दो देवकुरु और दो उत्तरकुरु हैं। इस प्रकार जम्बद्वीप में जो हिमवन्त आदि वर्षधर पर्वत हैं, उनके विस्तार से धारतकीखंड द्वीप में स्थित हिमवन्तः मादि पर्वतों का विस्तार दुगुना-दुगुना हैं । वे वर्षधर पर्वत चक्र (पहिया) के आकार में स्थित हैं और भरत आदि क्षेत्र उनके आरों के आकार के हैं। जम्बूद्वीप में जहाँ जम्बूवृक्ष है धातकीखंड में वहाँ धातकोखंड वृक्ष परिवारसहित स्थित है । धातकी नामक वृक्ष के कारण ही वह द्वीप धातकी खंड कहलाता है । धातकी Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मंपिकानियुक्तिश्च अ० ५ सू. ३१ . धातखण्डे-पुष्कराः च द्वौ २ भरतादिक्षेत्रः OR तत्परिक्षेपी कालोदः समुद्रः अष्टयोजनशतसहस्रबलथयिष्कम्भो वर्तते, अत्र द्वौ द्वौ भन्तादिवर्षों स्तः । कालोदपरिक्षेपी खलु पुष्करद्वीपः षोडशयोजनशतसहस्रवलयविष्कम्भो वर्तते । एवं-जम्बूद्वीपापेक्षया पुष्कराधे च-द्वौ मरतवर्षी द्वौ हिमवन्तौ च, द्वौ हैमवतौ-द्वौ महाहिमवन्तौ च, द्वौ हरिवर्षों द्वौ निषधपर्वतौ च, द्वौ महाविदेहौ-द्वौ नीलवन्तौ च, द्वौ रम्यकपर्क रुक्मिपर्वतौ च, द्वौ हैरण्यवतौ-द्वौ शिखरिपर्वतौ च, द्वौ-ऐरवतौ च वर्तेते, द्विसंख्यकाः- देवकुरवः द्विसंख्यका उत्तरकुरवश्च सन्ति । एवं यथा धातकी खण्डे हिमवदादीनां विष्कम्भउक्त स्तथापुष्करार्धेऽपि तेषां षण्णां वर्षधराणां विष्कम्भोऽवसेयः । इष्वाकारौ मन्दरौ च द्वौ पुष्कारार्धेऽपि वर्तेते । ___ यत्र जम्बूद्वीपे जम्बूवृक्ष स्तत्र-पुष्कर द्वीपे पुष्करवृक्षः सपरिवारः स्थितः, अतएव-तस्य द्वीपस्य पुष्करद्वीप नाम रूढं प्रतीतम् , मानुषोत्तर शैलेन च विभक्तार्धत्वात् पुष्कराईसंज्ञा बोध्या । उक्तञ्च स्थानाङ्गे २-स्थाने ३--उद्देशके ९२-सूत्रे-"धायइखण्डे दीवे पुरच्छिमद्धण मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरदाहिणेणं दो वासा षण्णता, बहुसमतुल्ला जाव भरहेचेब, एरवएचेव.... धायइखंडदीवे पच्चत्थिमद्धेणं मंदरस्स पव्वयस्स उत्तर दाहिणेणं दो वासा पण्णत्ता, बहुसमतुल्ला जाव-भरहेचेव एरवए चेव इच्चाइ -'' इति । धातकीखण्डे द्वीपे पौरस्त्याः खलु मन्दरस्य पर्वतस्यो-त्तरदक्षिणे खलु-द्वौ वषौ प्रज्ञप्ती, बहुतुल्यौ यावद् भरतश्चैव-ऐरवतश्चैव.... । . खंड द्वीप को चारो ओर से घेरे हुए कालोदसमुद्र है । उसका विष्कंभ आठ लाख योजन आठ लाख योजन का है उसमें भी दो-दो भरतआदि क्षेत्र हैं । कालोद समुद्र के चहुंओर पुष्कर द्वीप है । उसका विस्तार सोलह लाख योजन है। इस प्रकार जम्बूद्वीपकी अपेक्षा पुष्कारार्ध क्षेत्र में दो भरतक्षेत्र हैं, दो हिमवन्त पर्वत है, दो हैमवत क्षेत्र हैं, दो महाहिमवान् पर्वत हैं, दो हरिवर्ष हैं, दो निषध पर्वत हैं, दों महाविदेह हैं, दो नीलवन्त पर्वत हैं, दो - रम्यकवर्ष हैं, दो रुक्मिपर्वत हैं, दो हैरण्यवत क्षेत्र हैं, दो शिखरी पर्वत हैं और दो ऐवत क्षेत्र हैं । दो देवकुरु और दो उत्तस्कुरु हैं । धातकी खंड द्वीप में हिमवन्त आदि पवतों का विस्तार जितना कहा गया है, उतना ही विस्तार पुष्कराध द्वीप में भी समझना चाहिए । जैसे धातकीखंड द्वीप में दो इष्वाकार पर्वत और दो मन्दर पर्वत हैं, उसी प्रकार पुष्करा) द्वीप में भी हैं । जम्बूद्वीप में जिस स्थल पर जम्बूवृक्ष है, पुष्करद्वीप में उस स्थल पर पुष्करनामक वृक्ष सपरिवार स्थित है । इसी वृक्ष के कारण उसका नाम पुष्करद्वीप रूढ़ है । पुष्करद्वीप के मध्य में मानुषोत्तर पर्वत होने से उसके आधे-आधे दो भाग हो गये हैं। इस कारण उसे पुष्करार्ध कहते हैं। - स्थानांसूत्र के दूसरे स्थान के तीसरे उद्देशक में, सूत्र ९२ में कहा है- 'धातकीखंड द्वीप में पूर्वार्ध में मेरुपर्वतः के उत्तर दक्षिण में दो वर्ष (क्षेत्र) कहे हैं, जो विल्कुल एक समान Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ U तत्वार्थसूत्रे धातकीखण्डे पश्चिमार्धे खलु मन्दरस्य पर्वतस्य - उत्तरदक्षिण स्वष्टु- द्वौ वर्षो प्रज्ञप्तौ, बहुसम - तुल्यौ यावद - भरतश्चैव - ऐरवतश्चैव.... इत्यादि । ततश्वा तत्रैव स्थानाने २ -स्थाने ३-उद्देशके ९३-सूत्रे चोक्तम्- "पुक्खरवरदीवड्ढे पुरत्थिमद्धेणं मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरदाहिणेणं दो वासा पण्णत्ता, बहुसमतुल्ला जाव-भरहे चैव, एखए चैम, तहेब जाव-दो कुडाओ पण्णत्ता-" इति । पुष्करवरद्वीपार्धे पौरस्त्यार्थे खलु मन्दरस्य पर्वतस्योत्तरदक्षिणे खलु द्वौ वर्षो प्रज्ञप्तौ, बहुसमतुल्य यावद् - भरतश्चैव, ऐरवतश्चैव तथैव यावद् द्वौ कुरू प्रज्ञप्तौ - इति ॥३१॥ 'मूलसूत्र - 'माणुसुत्तराओ पुव्वं मणुआ ते दुविहा आरिया मिलक्खू य--" ॥ ३२ ॥ छोया - " मानुषोत्तरात्पूर्वमनुष्याः, ते द्विविधाः, आर्या- म्लेच्छाश्च - "|३२|| तत्त्वार्थदीपिका - पूर्व धातकीखण्डे पुष्कारार्धेच द्वौ द्वौ भरतादिवर्षो हिमवदादिवर्षधरपर्वतौ च प्ररूपितौ, तत्र - सम्पूर्ण पुष्करद्वीपमनुक्त्वा पुष्करार्धे एव तेषां द्विरावृत्तत्वाभिधानेकारणमाह-- “माणुमुत्तराओ पुव्वं मणुआ, ते दुविहा आरिया मिलक्खूय – "इति । मानुषोत्तरात् पुष्करद्वीपबहु मध्यभागवर्तिनो मानुषोत्तर शैलात् पूर्वमेव मनुष्याः सन्ति, न ततो बहिर्भागे, तथाच मानुषोत्तर शैलेन पुष्करद्वीपस्य विभक्तार्धत्वात् तस्य पुष्करद्वीपस्य पूर्वार्द्धेष्वेव मनुष्या भवन्ति, न तु तस्य बहिरर्धे इति फलितम् । ते मनुष्या द्विविधाः द्विप्रका रकाः सन्ति, आर्याश्च म्लेच्छाश्चेति भावः ॥ ३२॥ हैं, वे हैं भरत और ऐरबत, इत्यादि.... धातकीखण्ड द्वीप के पश्चिमार्ध में मेरुपर्वत से उत्तर और दक्षिण में दो क्षेत्र कहे गए हैं, जो बिल्कुल एक समान हैं, वे हैं भरत और ऐरवत; इत्यादि । आगे स्थानांगसूत्र में ही दूसरे स्थान के तीसरे उद्देशक के सूत्र ९३ में कहा है'पुष्कर वर द्वीप के पूर्वार्ध भाग में मेरुपर्वत से उत्तर दक्षिण में दो क्षेत्र कहे गए हैं, जो बिल्कुल एक जैसे हैं, वे हैं - भरत और ऐरवत । इत्यादि सब पूर्ववत् ही कह लेना चाहिए यावत् दो कुरु कहे गए हैं' ॥ ३१ ॥ 'माणुसुत्तराओ धुव्वं' इत्यादि सू० ३२ सूत्रार्थ - मनुष्य मानुषोत्तर पर्वत से पहले-पहले ही रहते हैं और वे दो प्रकार के होते हैं - आर्य और म्लेच्छ ॥३२॥ तत्वार्थदीपिका - इससे पूर्व धातकीखण्ड और पुष्करार्ध द्वीप में दो-दो भरत आदि क्षेत्र और दो-दो हिमवन्त आदि पर्वत हैं, यह प्रतिपादन किया गया है । मगर सम्पूर्ण पुष्कर द्वीप में भरत आदि क्षेत्रों का तथा हिमवन्त आदि पर्वतों का कथन न करके 'पुष्करार्ध' में जो कथन किया गया है, इसका कारण क्या है ? यह बतलाने के लिए कहते हैं । पुष्कर द्वोप के बीचों-बीच स्थित मानुषोत्तर पर्वत से पहले-पहले ही मनुष्यों का बास है उससे बाहर मनुष्य नहीं होते, मानुषोत्तर पर्वत के द्वारा पुष्कर द्वीप के दो विभाग हो गए Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानियुक्तिश्च अ०५ सू० ३२ पुष्कराधे भरतादीनां द्विरावृत्तस्वे कारणनिरूपणम् ६॥ तत्त्वार्थनियुक्तिः-पूर्व तावत् धातकीखण्डे पुष्कराः च द्वौ द्वौ भरतादिवर्षी हिमवदादिवर्षधरपर्वतौ च प्ररूपितौ, तत्र सम्पूर्णपुष्करद्वीपमनुक्त्वा पुष्करार्धे एव तेषां द्विरावृत्तत्वाभिधाने कारणमाह- "माणुसुत्तराओ पुव्वं मणुआ ते दुविहा आरिया-मिलक्खूय-" इति । मानुषोत्तरात् पुष्करद्वीपमध्यभागवर्ति मानुषोत्तरनामशैलात् पूर्वमेव-प्रागेव मनुष्याः सन्ति, न तु-तस्य पुष्करद्वीपस्य बहिरघे, तथाच पुष्करद्वीपबहुमध्यभागवर्ती वलयवृत्तो मानुषोत्तरो नाम शैलो वर्तते तेनैव मानुषोत्तरशैलेन पुष्करद्वीपस्य विभक्तार्थत्वात् पुष्करार्धसंज्ञा जाता । तस्मात् खलु मानुषोत्तरशैलात्प्रागेव पुष्करार्धपर्यन्ते मनुष्याः सन्ति न ततो बहिरर्धे, न वा-ततो बहिः पूर्वोक्त भरतादि क्षेत्र पर्वतविभागो वर्तते चारणमुनिः मनुष्यक्षेत्रतो नन्दीश्वररुचकवरद्वीपपर्यन्तं गच्छति । नद्योऽपि न बहिर्भागे प्रवहन्ति । अपितु--मानुषोत्तरपर्वतमाश्रित्य तिष्ठन्ति मानवक्षेत्रं त्रसाश्चापि न वहिर्गच्छन्ति यदा पुनः-- खलु मानुषोत्तरपर्वताद् बहिर्भागे मृतो जीव-स्तिर्यग्-देवो वा मनुष्यक्षेत्रमागच्छति, तदा मानवविग्रहगल्यानुपा समागच्छन् मानुषोत्तराद बहिर्भागेऽपि मनुष्योऽस्तीति व्यपदिश्यते एवम्-दण्ड कपाटहैं अतः पुष्करद्वीप के पूर्वार्ध में ही मनुष्य होते हैं, आगे नहीं । वे मनुष्य दो प्रकार के होते हैं-आर्य और म्लेच्छ ॥३२॥ तत्त्वार्थनियुक्ति-धानकोखण्ड और पुष्करार्ध में भस्त आदि क्षेत्र तथा हिमवन्त आदि पर्वत दो-दो हैं, यह पहले बतलाया जा चुका है, मगर दो-दो की संख्या पुष्कर द्वीप में न कहकर पुष्करार्ध में कही है । इसका क्या कारण है ? सो कहते हैं पुष्करद्वीप के मध्य में स्थित मानुषोत्तर पर्वत से पहले-पहले ही मनुष्यों का निवास है। उसके आगे के अर्धभाग में मनुष्य नहीं होते और न उससे आगे के अन्य किसी द्वीप में ही मनुष्य होते हैं । तात्पर्य यह है कि पुष्कर द्वीप के बीचों बीच, वलय के आकार का एक पर्वत है जो मानुषोत्तर पर्वत कहलाता है । वह पर्वत पुष्कर द्वीप को दो भागों में विभक्त कर देता है। इस कारण उसका एक भाग पुष्कराध कहा जाता है । इस प्रकार उस मानुषोत्तर पर्वत से पहले -पहले ही पुष्करार्ध तक मनुष्य हैं, उससे आगे के आधे भाग में नहीं । उस अगले भाग में पूर्वोक्त भरत आदि क्षेत्रों एवं पर्वतों का विभाग भी नहीं है। चारण मुनि मनुष्य क्षेत्र से बाहर नन्दी प्रवर और रुचकवर द्वीप तक जाते हैं ऐसा भगवती सूत्र शत. २० उद्देशक ९ नौ में कहा है। वहाँ नदियाँ भी प्रवाहित नहीं होती । मनुष्य क्षेत्र के त्रस जीव भी पुष्कराध से आगे नहीं जाते । किन्तु जब मानुषोत्तर पर्वत के आगे के किसी द्वीप अथवा समुद्र में मरा हुआ जीव-तिर्यंच या देव, मनुष्य क्षेत्र में जल लेने के लिए आता है और मनुष्य-पर्याय में उत्पन्न होने वाला होता है, तब मनुष्यगत्यानुपूर्वी से आता हुआ वह जोव, मनुष्य की आयु का उदय हो जाने के कारण मनुष्य कहलाता है । अतएव विग्रह Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वाथ सूत्रे દ્વાર प्रतर लोकपूरणसमुद्घात काले च मानुषोत्तर शैलब हिर्भागेऽपि मनुष्या भवन्तीति व्यपदिश्यते । तथाच--जम्बूद्वीप-धातकीखण्डद्वीप - पुष्करार्धभागात्मक सार्धद्वयद्वीपे द्वयोश्व समुद्रयोर्लवण - कालोदयोर्मध्ये च मनुष्याः सन्तीत्यवधेयम् अतएव -- पुष्करार्धे एव भरतादि क्षेत्रहिमवदादिपर्वतानां द्वयोर्द्वयो रस्तित्वमुक्तम्, न तु सम्पूर्ण पुष्करद्वीपे इतिभावः तथाच - मनुष्यलो कस्तावन्मनुष्योत्तरपर्वतात्प्रागेव जम्बूद्वीपो -- घातकीखण्डः - पुष्करार्घद्वीपश्चेत्येवं सार्घद्वीपद्वयम्, लवणसमुद्रः कालोद समुद्रश्चेत्येवं समुद्रद्वयम्, पञ्च मन्दरपर्वताः भरतादि सप्तक्षेत्राणां पञ्चभिर्गुणितत्वे पञ्चत्रिंशत् क्षेत्राणि, क्षुद्र हिवदादिवर्षघरपर्वतानां षण्णां पञ्चभिर्गुणितत्वे त्रिंशत् संख्यका वर्षधरपर्वताः, पञ्चदेवकुरवः, पञ्चोत्तरकुषष्ट्यधिकशतसंख्यकाश्चक्रवर्ति विजयाः, पञ्चपञ्चाशदधिकशतद्वयजनपदाः, षट्पञ्चा शद्-अन्तर्द्वीपाश्चेत्येवं रूपो बोध्यः मानुषोत्तरपर्वतश्च - मनुष्यलोकपरिक्षेपी महानगरप्राकारप्रतीकाशः काञ्चनमयः पुष्करद्वीपार्धविभागकारी एकविंशत्यधिकसप्तदशशतयोजनोच्छ्रितः, वरः, त्रिंशदधिकचतुःशतकोशञ्चा-धो धरणितलमवगाढः, द्वाविंशत्यधिकसहस्रयोजनानि मूलभागे विस्तीर्णः, चतुर्विंशत्यधिकचतुः शतयोजनानि - उपरितनभागे विस्तीर्णो वर्तते इति । मनुष्यो द्विप्रगति की अपेक्षा से मनुष्य क्षेत्र से बाहर भी मनुष्य की सत्ता मानी जाती है। इसी प्रकार केवली जब समुद्घात करते हैं तो दंड, कपाट, प्रतर और लोकपूरण करके समग्र लोक में अपने आत्मप्रदेशों को फैला लेते हैं । उस समय भी मानुषोत्तर पर्वत से आगे मनुष्य की सत्ता स्वीकार की गई हैं तथा लब्धिधारी भी जा सकते हैं । इस प्रकार जम्बूद्वीप में, धातकीखण्ड द्वीप में और अर्धपुष्कर द्वीप में अर्थात् अढ़ाई द्वीपों में तथा लवण समुद्र और कालीदधि समुद्र में मनुष्य होते हैं; ऐसा समझना चाहिए । आशय यह है कि पुष्करार्ध में ही दो-दो भरत आदि क्षेत्रों का तथा हिमवान् आदि पर्वतों का अस्तित्व कहा है; सम्पूर्ण पुष्करद्वीप में नहीं कहा । इस प्रकार मनुष्यलोक मानुषोत्तर पर्वत से पहले-पहले का ही भाग कहलाता है और उसमें जम्बूद्वीप, धातकीखण्ड द्वीप और आधा पुष्करद्वीप, ये अढ़ाई द्वीप और लवण समुद्र तथा कालोदघि समुद्र नामक दो समुद्र सम्मिलित हैं । उसमें पाँच मन्दर पर्वत हैं, पाँच-पाँच भरतक्षेत्र आदि सातों क्षेत्र होने से ७×५= ३५ क्षेत्र हैं, पाँच-पाँच हिमवन्त आदि पर्वत होने के कारण कुल ६४५ = ३० पर्वत हैं, पाँच देवकुरु हैं, पाँच उत्तरकुरु हैं, १६० चक्रवर्त्ती विजय हैं, दो सौ पचपन जनपद हैं, और छप्पन अन्तद्वीप हैं । मनुष्यलोक की सीमा निर्धारित करने वाला, महानगर के प्राकार के समान, स्वर्णमय, पुष्करद्वीप के आधे-आधे दो विभाग करने वाला, सत्तरह सौ इक्कीस योजन ऊँचा, चार सौ सवा तीस योजन पृथ्वीतल में धँसा हुआ और ऊपरी भाग में विस्तीर्ण मानुषोत्तर पर्वत है । मनुष्य दो प्रकार के हैं, संमूच्छिम और गर्भज, संमूच्छिम चौदह प्रकार के हैं उच्चा Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिर्युक्तिश्च अ०५ सू० ३३ कर्मभूमिस्वरूपनिरूपणम् ६७५ कारकोऽस्ति संमूर्च्छिमो गर्भजश्व, संमूच्छिमः चतुर्दशप्रकारकः - उच्चारेस्वादिः गर्भजस्त्रिप्रकारकः, कर्मभूमिजः अकर्मभूमिजोऽन्तरद्वीपजश्च कर्मभूमिजमनुष्यः पञ्चदशप्रकारकः, पञ्चभरताः, पञ्चऐरवताः, पञ्चविदेहाश्च । अकर्मभूमिः त्रिंशत्प्रकारिका, पञ्च हैमवताः, पञ्च हैरण्यवताः, पञ्च हरिवर्षाणि पञ्च रम्यकवर्षाणि पञ्च देवकुरवः, एते त्रिंशतिः अकर्मभूमिकाः मनुष्याः सन्ति, षट्पञ्चाशद् अन्तद्वपका मनुष्याः सन्ति, तीर्थंकरचक्रवर्त्त्यादयः, अनृद्धिं प्राप्ता अनेके सन्तिकलाचार्यशिल्पाचार्यादयः ॥ सू. ३२ ॥ ॥३३॥ मूलसूत्रम् - "कम्मभूमी भरह - एरवय - विदेहा, ता इयरा अकम्मभूमीछाया - कर्मभूमयो भरतैरवतविदेहाः, तदितरेऽकर्मभूमयः – ” ॥ ३३ ॥ तत्वार्थदीपिका - तावत्- कर्मभूमिजा म्लेच्छाः इत्युक्तम्, तत्र - काः खलु कर्मभूमयः सन्तीति जिज्ञासायामाह -"कम्मभूमी भरह - एरवय - विदेहा' ताइयरा अकम्मभूमी --" इति । कर्मभूमयस्तावद् भरतै - रवत - विदेहाः, सन्ति, तदितरे - तेभ्यः खलु भरतैरवत विदेहेभ्यः इतरे -ऽन्ये हैमवत - १ हरिवर्ष - २ रम्यकवर्ष - ३ हैरण्यबत - ४ देवकुरू- ५ त्तरकुरवश्च - ६ षट् क्षेत्राणि -अकभूमयो भोगभूमयः सन्तीतिभावः । :- पञ्च तथाच – पञ्चभरतवर्षाः, पञ्च-- ऐरवताः, पञ्च महाविदेहाचेत्येवं पञ्चदश क्षेत्राणि कर्मभूयो व्यपदिश्यते पञ्च हैमवताः पञ्च हरिवर्षा:- पञ्च रम्यकवर्षाः -- पञ्च हैरण्यवताः -- देवकुरवः - पञ्चोत्तरकुरवः, षट्पञ्चाशद्-अन्तर्द्वी पाश्च भोगभूमयस्ते व्यपदिश्यन्ते इति ॥ ३३ ॥ रेवा आदि । गर्भज तीन प्रकार के हैं कर्मभूमि अकर्मभूमि और अन्तर द्वीपज कर्मभूमि मनुष्य पन्द्रह प्रकार के हैं, पाँच भरत, पाँच ऐरवत और पाँच महाविदेह, अकर्मभूमि तीस प्रकार की हैं, पाँच हैमवत, पाँच हैरण्यवत पाँच हरिवास पाँच रम्यकवास पाँच देवकुरु और पाँच उत्तरकुरुये तीस अकर्मभूमि के मनुष्य हैं, छप्पन अन्तद्वीप के मनुष्य हैं, ऋद्धि प्राप्त अनेक प्रकार के हैं, तीर्थकर चक्रवर्त्ती आदि अनृद्धि प्राप्त अनेक प्रकार के हैं कलाचार्य शिल्पाचार्य आदि || सू० ३२॥ 'कम्मभूमी भरह' इत्यादि ॥ सू० ३३ ॥ सूत्रार्थ - भरत, ऐरवत और विदेह क्षेत्र कर्मभूमि हैं । इनके सिवाय अन्य सब क्षेत्र अकर्मभूमि हैं ||३३|| तत्त्वार्थदीपिका - इससे पहले कर्मभूमिज म्लेच्छों का उल्लेख किया गया है, सो वह कर्मभूमियाँ क्या है ? इस जिज्ञासा का समाधान करने के लिए कहते हैंकर्मभूमियाँ हैं, इनके अतिरिक्त हैमवतवर्ष, हरिवर्ष, उत्तरकुरु, ये छह क्षेत्र अकर्मभूमियाँ - भोगभूमियाँ हैं । इस प्रकार अढ़ाई द्वीप के पाँच भरत, पाँच ऐरवत और पाँच महाविदेह, ये पन्द्रह कर्मभूमियाँ कहलाती हैं । पाँच हैमवत, पाँच हरिवर्ष, पाँच रम्यकवर्ष, पाँच हैरण्यवतवर्ष, पाँच देवकुरु और पाँच उत्तरकुरु, इस प्रकार तीस तथा छप्पन अर्न्तद्वीप अकर्मभूमि या भोगभूमि हैं ||३३|| भरत, ऐरत और विदेह क्षेत्र रम्यकवर्ष, हैरण्यवतवर्ष, देवकुरु और Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६७६ MAA सत्वार्थसूत्रे - तत्त्वार्थनियुक्तिः–पूर्वसूत्रे कर्मभूमिजानां म्लेच्छानां प्ररूपणं कृतम्, तत्र-कर्मभूमि प्ररूपयितुमाह-"कम्मभूमी भरह-एरवय-विदेहा-ता इयरा अकम्मभूमी-" इति कर्मभूमयःकर्मणो निर्वाणाय-क्षपणाय सिद्धिभूमयः, सकलकर्माऽग्ने विध्यापनाय सिद्धिप्राप्त्यै भूमयः कर्मभूमय स्तावद् भरतैरवतविदेहाः सन्ति । तत्र-जम्बूद्वीपे एकैके भरतैरवतविदेहाः, धातकीखण्डे च-द्वौ द्वौ, पुष्करद्वीपार्धे चाऽपि द्वौ द्वौ-इति पञ्च भरतवर्षाः पञ्च-ऐरवताः पञ्च महाविदेहाश्च पञ्चदशक्षेत्राणि कर्मभूमयः सन्ति । तदितरे- तेभ्यो भरतैरवतविदेहेभ्यो ऽतिरिक्ताः ये हैमवतहरिवर्षरम्यकवर्षहैरण्यवतास्ते प्रत्येकं पञ्च पञ्च भेदात् विंशतिर्वर्षाः पञ्चदेवकुरवः पञ्चोत्तरकुरवः, एकोरुकादिषट्पञ्चाशद् अन्तर्वीपाश्चा-ऽकर्मभूमयो भूमिभूमयः सन्ति तत्र-नरकादि संसारकान्तारदुर्गान्त प्रापकस्य सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्ररूपस्य मोक्षमार्गस्याव गन्तारः प्रणेतारः प्रदर्शयितारश्च परमर्षयो भगवन्त स्तीर्थकराः पञ्चदशसंख्यक भरतैरवतमहा विदेहक्षेत्रेषु समुत्पद्यन्ते । एतेष्वेव सकलकर्मक्षयं विधाय सिद्धिधामवजन्ति, न तु-हैमवतादिक्षेत्रेषु, तेषां तीर्थकरजन्मरहितत्वादकर्मभूमित्वमवसेयम् । उक्तञ्च प्रज्ञापनायां १ पदे ३२ सूत्रे से किं तं कम्मभूमगा १ कम्मभूमगा पण्णरसविहा पण्णेत्ता, तं जहा पंचहिं भरहेहिं, पंचहिं एरवरहि, पंचहिं महाविदेहेहिं । से किं तं अकम्मभूमगा १ अकम्मभूमगा तीसइविहा पण्णत्ता, तं जहा-पंचहिं हेमवएहिं पंचहिं तत्त्वार्थनियुक्ति-पिछले सूत्र में कर्मभूमिज म्लेच्छों का प्ररूपण किया गया है, अतएव यहाँ कर्मभूमियों को प्ररूपणा की जाती है कर्मों का क्षपण करने में अनुकूल जो भूमियां हैं, वे कर्मभूमियां कहलाती हैं। समस्त कर्मरूपी अग्नि को बुझाने के लिए या सिद्धि प्राप्त करने के लिए उपयुक्त भूमियां कर्मभूमियां हैं । वे भरत, ऐरवत और विदेह क्षेत्र हैं । . जैसा कि पहले कहा जा चुका है, जम्बूद्वीप में एक भरत एक ऐरवत और एक विदेह क्षेत्र हैं। धातकीखंड में और अर्धपुष्कर द्वीप में दो-दो भरत, ऐरवत और विदेह क्षेत्र हैं । इस तरह पाँच भरत, पाँच ऐवत और पाँच विदेह, ये पन्द्रह क्षेत्र कर्मभूमि कहलाते हैं । इनके सिवाय हैमवत, हरिवर्ष, रम्यकवर्ष और हैरण्यवतवर्ष पाँच-पाँच होनेसे बीस, पाँच देवकुरु और पाँच उत्तरकुरु तथा छप्पन अन्तर्वीप, ये सब अकर्मभूमियाँ हैं। इन पन्द्रह भरत, ऐरवत और महाविदेह क्षेत्रों में नरकादि रूप दुर्गम संसार-अटवी के अन्त करने वाले सम्यग्दर्शन-ज्ञान-चारित्र रूप मोक्षमार्ग के ज्ञाता, प्रणेता और प्रदर्शक, परमर्षि भगवान् तीर्थकर उत्पन्न होते हैं । इन्ही कर्म भूमियों में उत्पन्न भव्यजीव सकल कर्मों का क्षय करके मोक्षधाम प्राप्त करते हैं । हैमवत आदि क्षेत्रों में उत्पन्न जीव मोक्ष नहीं प्राप्त करते, क्योकि वे अकर्मभूमि हैं । वहां तीर्थकर नहीं होते । प्रज्ञापनासूत्र के प्रथम पद के ३२ वें सूत्र में कहा है Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दीपिकानिमुक्तिश्च भ. ५ सू. ३४ ... कर्मभूमिसु मनुष्यादीनामायुः प्रमाणम् ६७७ हरिवासेहिं, पंचहिं रम्मगवासेहिं, पंचहिं एरण्णवएहिं, पंचहिं देवकुरुहिं पंचहिं उत्तरकुरुहि सेत्तं अकम्मभूमगा--' इति । अथ किं तावत् कर्मभूमयः १ कर्मभूमयः पञ्चदशविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पञ्चभिर्भरतैः, पञ्चभिरैरवतैः पञ्चभिर्महाविदेहैः, । अथ किं तावद् अकर्मभूमयः ? अकर्मभूमय स्त्रिंशद् विधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-पञ्चभिर्हिमवतैः, पञ्चभिर्ह रिवर्षे पञ्चभीरम्यकवः, पञ्चभिर्हरण्यवतैः, पञ्चभिर्देवकुरुभिः, पञ्चभिरुत्तरकुरुभिः ता एता अकर्मभूमयः इति ॥३३॥ मूलसूत्रम्-"तत्थ मणुस्साणं तिरिक्खनोणियाण य ठिई तिण्णि पलिओवमाई अंतोमुहुत्तं, उक्कोसजहण्णिया-" ॥३४॥ छाया --- "तत्र-मनुष्याणां तिर्यग्योनिकानाञ्च स्थिति स्त्रीणि पल्योपमानि अन्तर्मुहू तम्, उत्कृष्टजघन्यिका-" ॥३४॥ तत्त्वार्थदीपिका--पूर्व जम्बूद्वीपादि सार्धद्वयद्वोपस्य भरतादिक्षेत्रेषु मनुष्याणामुत्पत्तिः प्ररूपिता, सम्प्रति-तासु भूमिषु मनुष्याणां पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानाञ्च कियती स्थितिरायुः प्रमाणरूपा भवतीति जिज्ञासायामाह-"तत्थ मणुस्साणं तिरिक्खजोणियाणं य ठिई तिणि पलिओवमाइं अंतो मुहुत्तं उक्कोसजहणिया -" इति । तत्र तासु पूर्वोक्तासु भरतादिभूमिषु मनुष्याणां तिर्यग्योनिकानाञ्च गर्भव्युत्क्रान्तिकचतुप्पद स्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानाञ्चेत्यर्थः स्थितिरायुः परिमाणरूपा, उत्कृष्टेन पल्योपमानि, जघन्येन चाऽन्तर्मुहूर्त भवतीतिभावः ॥३४॥ प्रश्न-कर्मभूमियाँ कितने प्रकार की है ? उत्तर कर्मभूमियाँ पन्द्रह प्रकार की हैं-पाँच भरत, पाँच ऐरवत और पाँच महाविदेह । प्रश्न- अकर्मभूमियाँ कितने प्रकार की हैं ? उत्तर-अकर्मभूमियाँ तीस प्रकार की हैं-पाँच हैमवत, पाँच हरिवर्ष, पाँच रम्यकवर्ष , पांच हैरण्यवत, पांच देवकुरु, और पाँच उत्तरकुरु । ये अकर्मभूमियां हैं । ॥ ३३ ॥ 'तत्थ मणुस्साणं' इत्यादि । सू. ३४ सूत्रार्थ-भरत आदि क्षेत्रों में मनुष्यों और तिर्यचों को स्थिति उत्कृष्ट तीन पल्योपम की और जघन्य अन्तर्मुहूर्त की है ।। ३४ ॥ तत्वार्थदीपिका--इससे पहले जम्बूद्वीप आदि अढाई द्वीपों में विद्यमान भरत आदि क्षेत्रों में मनुष्यों की उत्पत्ति की प्ररूपणा की गई है। अब इन क्षेत्रों के मनुष्यों और पंचेन्द्रिय तिर्यचों की आयु कितनी होती है, इस जिज्ञासा का समाधान करते हैं पूर्वोक्त भरत आदि क्षेत्रों में मनुष्यों की और गर्भज चतुष्पद स्थलचर तिर्यंचों की आयु प्रमाण रूप स्थिति उत्कृष्ट तीन पल्योपम की और जघन्य अन्तर्मुहूर्त की होती है ॥३४॥ Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तत्वार्थसूत्रे तत्त्वार्थनिर्युक्तिः - पूर्वं तावद् भरतादि क्षेत्रेषु मनुष्याणामुत्पत्तिः प्ररूपिता, सम्प्रतितेषु क्षेत्रेषु मनुष्याणां पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानाञ्च कियन्तं कालं स्थिति भवतीति शङ्कां समाधातुमाह-'" तत्थ मणुस्साणं तिरिक्खजोणियाणं य ठिई तिष्णि पलिओ माई अंतोमुहुत्त उक्कोस जहणिया - " इति । तत्र तेषु भरतादिक्षेत्रेषु मनुष्याणां तिर्यग्योनिकानाञ्च गर्भव्युत्क्रान्तिकचतुष्पदस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां स्थितिः आयुःपरिमाणं त्रीणि पल्योपमानि अन्तर्मुहूर्तश्च उत्कृष्टजघन्यिका भवति । तत्रोत्कृष्टा स्थिति त्रिपल्योपमा जघन्या च स्थितिरन्तर्मुहूर्त परिमाणाभवतीति भावः । तत्र मनुष्याणां तिर्यग्योनिकानाञ्च द्विविधा स्थितिः प्रज्ञप्ता, भवस्थितिः कार्यास्थितिश्च । तत्र भवस्थितिस्तावद् मनुष्यजन्म प्राप्य - तिर्यग्जन्म वा लब्ध्वा कियन्तं कालं जीवति जीवो जघन्येन उत्कृष्टेन वा इत्येवं रूपा बोध्या । कायस्थितिः पुनर्मनुष्यो भूत्वा तिर्यग्योनिर्वा भूत्वा मरणञ्च प्राप्य भूमौ मनुष्येष्वेव मनुष्यः, तिर्यग्योनिष्वेव तिर्यग्योनिश्च निरन्तरतया कतिवारं समुत्पद्यते इत्येवं रूपाऽवगन्तव्या तत्र - मनुष्याणां त्रिपल्योपमान्तर्मुहूर्त्ते परापरे भवस्थिती बोध्ये कायस्थितिस्तु - सप्ताष्टौवा भवग्रहणानि नैरन्तर्येण - उत्कृष्टतो बोध्या । ६७८ तत्वार्थनिर्युक्ति- पहले भरत आदि क्षेत्रों में मनुष्यों की उत्पत्ति का निरूपण किया गया है । अब उन क्षेत्रों में उत्पन्न होने वाले मनुष्यों और पंचेन्द्रिय तिर्यचों की आयु कितनी होती है, इस शंका का समाधान करने के लिये कहते हैं - उन भरत आदि क्षेत्रों में मनुष्यों की तथा गर्भज चतुष्पद स्थलचर पंचेन्द्रिय तिर्यचों की आयु उत्कृष्ट तीन पल्योपम की और जधन्य अन्तर्मुहूर्त की होती है । मनुष्यों और तिर्यंचों की स्थिति दो प्रकार की कही गई है - भवस्थिति और कायस्थिति । मनुष्य का, या तिर्येच का जन्म पाकर जीव उस जन्म मे जितने काल तक रहता है, वह उसकी भवस्थिति कहलाती है । कोई जीव मनुष्य पर्याय में उत्पन्न होकर जीवित रहता है, फिर मृत्यु होने पर मरता है और पुनः मनुष्य पर्याय में उत्पन्न होता है । इस • प्रकार जितने काल तक वह लगातार मनुष्य भव करता है, उस कालमर्यादा को कायस्थिति कहते हैं । इसी प्रकार तिर्येच जितने भवों तक लगातार तिर्यंचपर्याय में बना रहता है, वह उसकी काय स्थिति कहलाती है । यह कायस्थिति मनुष्यों और तिर्यचों की ही होती है, क्योंकि इन्हीं के लगातार अनेक भव हो सकते हैं । देवों और नारकों के लगातार अनेक भव नहीं होते हैं अर्थात् देव मरकर पुनः देव और नारक मरकर पुनः नारक नहीं होता, अतएव उनकी भवस्थिति से भिन्न कोई कायस्थिति नहीं है । जितनी भवस्थिति है उतनी ही इनकी काय स्थिति समझनी चाहिए । Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोपिकनियुक्तिश्च म० ५ सू. ३४ कर्मभूमिसु मनुष्यादीनामायुः प्रमाणम् ६७९ तत्र-पूर्वकोट्यायुर्मनुष्यो मृत्वा पुनः पुनः पूर्वकोट्यायुरेव मनुष्यः सप्तवारं प्रादुर्भवति अष्टमभवे पुनर्देवकुरूत्तरकुरुषु समुत्पद्यते पश्चात् .. देवलोकं गच्छति तिर्यग्योनिजानाञ्च-उत्कृष्टजघन्येभवे स्थिती त्रिपल्योपमान्तमुहर्ते संक्षेपेणाऽवगन्तव्ये । उक्तञ्चोत्तराऽध्ययने ३६-अध्ययने ११८गाथायाम्- "पलिओवमा उतिणिय' उक्कोसेण विगाहिया आउटिईमणुस्साणं' अंतोमुहुत्तं जहन्निया--॥ १॥ इति ” पल्योपमास्तु तिस्रश्च-उत्कृष्टेन व्याख्याताः आयुःस्थितिर्मनुष्याणामन्तर्मुहर्त जधन्यिका-" इति ॥ प्रज्ञापनायां ४-पदेचोक्तस्- "मणुस्सणं भंते-! केवइकालं ठिई पण्णत्ता-! गोयमा-! जहण्णेणं अंतोमुहुतं-उक्कोसेणं तिण्णि पलिओवमाई-" इति मनुष्याणां भदन्त ! कियन्तंकालं स्थितिः प्रज्ञप्ता- गौतम- ! जघन्येना-ऽन्तर्मुहूर्तम् ,उत्कृष्टेन त्रीणि पल्योपमानि-" इति । समवायाङ्गे ३ समयाये चोक्तम् --"असंखिज्जवासाउय सन्निपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणंउक्कोसेणं तिण्णि पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता-"इति । असंख्येयवर्षायुष्कसंज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानामुत्कृष्टेन त्रीणि पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता--इति. । पुनरुत्तराध्ययने ३६-अध्ययने १३८ गाथायाञ्चोक्तम् -- “पलिओवमाइं तिण्णि उ उक्कोसेणवियाहिया-आउटिई थलयराणं अंतोमुहुत्तं जहणिया-" ॥ इति । “पल्योपमानि-त्रीणितु-उत्कृष्टेन व्याख्याता । आयुःस्थितिःस्थलचराणा-मन्तर्मुहूर्त जघन्यिका--॥ १ ॥ इति । " मनुष्य की उत्कृष्ट भवस्थिति तीन पल्योपम की और जघन्य अन्तर्मुहूर्त की है, उत्कृष्ट कायस्थिति सात-आठ भवग्रहण प्रमाण समझना चाहिये। यदि करोड़ पूर्व आयु वाला मनुष्य मरकर करोड़ पूर्व की आयुवाले मनुष्य के रूप में पुनः पुनः उत्पन्न हो तो लगातार सात वार ही होता है। अठवीं वार देवकुरु-उत्तरकुरु में उत्पन्न होता है और तत्पश्चात् देवलोक में गमन करता है। ___ तिर्थचों की उत्कृष्ट भवस्थिति तीन पल्योपम की और जघन्य अन्तर्मुहूर्त की समझना चाहिये उत्तराध्ययनसूत्र के अध्ययन ३६ की गाथा १९८ मे कहा हैमनुष्यों को उत्कृष्ट आयु तीन पल्योपम और जघन्य अन्तर्मुहूर्त को कही गई है, प्रज्ञापनासूत्र के चौथे पद में कहा गया है-'भगवन् ! मनुष्यों की स्थिति कितने काल को कही गई है ? (उत्तर) गौतम ! जघन्य अन्तर्मुहूर्त की उत्कृष्ट तीन पल्योपम की। समवायांग सूत्र के तीसरे समवाय में भी कहा गया-'असंख्यात वर्ष आयु वाले संज्ञी पंचेन्द्रिय तियेचों की उत्कृष्ट स्थिति तीन पल्योपम की कही है। उत्तराध्ययन के ३६ वें अध्ययन में भी कहा है- स्थलचर तिर्यचों की उत्कृष्ट आयु तीन पल्योपम की और जघन्य अन्तर्मुहर्त की कहो गई है।' Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwww पुनःप्रज्ञापनायां ४-पदे चोक्तम्-गब्भवतियचउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेण तिण्णि पलिओवमाइं-" इति । गर्भव्युत्क्रान्तिकचतुष्पदस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्य ग्योनिकानां पृच्छा-जधन्येना.ऽन्तर्मुहूर्तम् ,उत्कृष्टेन त्रीणि पल्योपमानि, इति विस्तारेण तु-शुद्धपृथ्वीकायस्य द्वादशसहस्रवर्षाणि-उत्कृष्टेन स्थितिः, खरपृथिवीकायस्य तुद्वाविंशतिसहस्राणि--उत्कृष्टा स्थितिरवगन्तव्या, अप्कायस्य पुनः--सप्तसहस्रवर्षाणि-उत्कृष्टा स्थितिः वायुकायस्य-त्रिवर्षसहस्राणि उत्कृष्टेन स्थितिः, तेजःकायस्य त्रीणि रात्रिन्दिवानि-उत्कृष्टेन स्थितिः, वनस्पतिकायस्य पुन-दशवर्षसहस्राणि-उत्कृष्टा स्थितिः, इत्येवं रूपा भवस्थितिरेषामवसेया कायस्थितिस्तु--एतेषामसंख्येया अवसर्पिण्युत्सर्पिण्यः, वनस्पतिकायस्य पुनरनन्ता कायस्थितिरवगन्तव्या, द्वीन्द्रियाणां भवस्थितिरुत्कृष्टेन द्वादशवर्षाण्यवसेया. ।। ... त्रीन्द्रियाणां भवस्थितिरुत्कृष्टा एकोनपञ्चाशद्रात्रिन्दिवानि, चतुरिन्द्रियाणामुत्कृष्टा भवस्थितिषण्मासा अवगन्तव्या, एतेषाञ्च-द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रियाणां कायस्थितिः संख्येयानि वर्षसहस्राणि, पच्चेन्द्रियतिर्यग्योनिजाः पञ्चविधाः सन्ति मत्स्याः--उरगाः परिसाः--पक्षिणः - चतुष्पदाश्चेति तत्र--मत्स्या-नाम्-उरगाणां-भुजगानाञ्चोत्कृष्टेन पूर्वकोटयेव भवस्थितिः पल्योपमासंख्येयभागरूपा, । पुनः प्रज्ञापनासूत्र के चौथे पद में कहा है-'गर्भज चतुष्पद स्थलचर पंचेन्द्रिय तियेचों के विषय में पृच्छा अर्थात् उनकी आयु कितने काल की है ? (उत्तर) जघन्य अन्तर्मुहूर्त और उत्कृष्ट तीन पल्योपम ।' विस्तार में कहा जाय तो शुद्ध पृथ्वीकाय की उत्कृष्ट स्थिति बारह हजार वर्ष की, खर पृथ्वीकाय की बाईस हजार की और जलकाय की सात हजार वर्ष की स्थिति कही गई है । वायुकाय की तीन हजार की, तेजस्काय की तीन दिन-रात की तथा वनस्पतिकाय की दस हजार वर्ष की उत्कृष्ट स्थिति है । यह भवस्थिति समझना चाहिए । कायस्थिति इनको असंख्यात उत्सर्पिणी अवसर्पिणी की तथा वनस्पतिकाय की अनन्त कायस्थिति द्वीन्द्रिय जीवों की उत्कृष्ट भवस्थिति बारह वर्ष की है, त्रीन्द्रियों की उनपचास दिन की है, चतुरिन्द्रियों की छह मास की है इन द्विन्द्रिय त्रीन्द्रिय और चतुरिन्द्रिय जीवों की कायस्थिति संख्यात हजार वर्ष की है। पंचेन्द्रिय तिर्यच पाँच प्रकार के हैं-(१ मनुष्य (२) उरग (३) परिसर्प (४) पक्षी और (५) चतुष्पद । इनमें से मत्स्य, उरग और भुजग तिर्यचों की उत्कृष्ट भवस्थिति कोटिपूर्व की होती है। पक्षियों की उत्कृष्ट भवस्थिति एक पल्योपम के असंख्यात भाग की और गर्भज चतुष्पदों की तीन पल्योपम की है। विशेष रूप से असंज्ञो मनुष्यों की भवस्थिति करोड़ पूर्व की, उरगों की त्रेपन हजार वर्ष को भुजगों को बयालिस हजार वर्ष की, स्थलचर संमूर्छिमों की चौरासी हजार वर्ष की भौर खेचर की बहत्तरहजार वर्ष की भवस्थिति होती है। . Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્ત્વાર્થટીકાનુવાદ– મંગલાચરણ દેવગણ જેમના ચરણોમાં નમસ્કાર કરે છે, જેઓ તન્દ્રાથી મુક્ત છે અર્થાત્ જેમના જ્ઞાનની અનુપયોગ–અવસ્થા દૂર થઈ ગઈ છે- જેઓ સતત ઉપયાગમય ક્ષાયિક કેવળજ્ઞાનથી સંપન્ન છે અથવા મેહજનિત પ્રમાદથી સર્વથા રહિત થઈ ગયા છે. તથા જેમણે ભદ્ર કહેતાં કલ્યાણને પૂર્ણ રૂપથી પ્રાપ્ત કરી લીધું છે. તે જિનેન્દ્ર ભગવાન રૂપી ચન્દ્રને પ્રણામ કરીને હું મુનિ ઘાસીલાલ નવ તના વાસ્તવિક સ્વરૂપને પ્રકટ કરવા વાળા ભવ્ય એવા આ તત્વાર્થસૂત્રની રચના કરું છું. ૧ બીવાળી અંધ googવાસ ઈત્યાદિ દીપિકાથ–જેઓ સંસારસાગરથી પાર ઉતરવાના અભિલાષી છે. તેમજ તે માટે અહંત ભગવાન દ્વારા પ્રતિપાદિત તનું જ્ઞાન સંપાદન કરવાની ઈચ્છાવાળા છે. એવા ભવ્ય જનનાં સ્વાધ્યાય માટે સમસ્ત આગના સારને પિતાની સંશોધનાત્મક પ્રજ્ઞાથી યથાશક્તિ સંગ્રહ કરીને, પ્રાકૃતભાષામાં નવ અધ્યાયમાં મેં તત્વાર્થસૂત્રની રચના કરી છે. આ રચના પિતાની બુદ્ધિથી તેની નવીન કલ્પના કરીને નહીં પરંતુ કયાંક ક્યાંક આગમન શબ્દશઃ સંગ્રહ કરીને અને કયાંય ક્યાંક આગમના અર્થને સંક્ષિપ્ત કરીને કરેલ છે. કયાંક કયાંક આગમાં વિસ્તૃત રૂપથી પ્રતિપાદિત કરેલ વિષયનું સુભગરૂપથી વર્ણન કરવામાં આવેલ છે. આ રીતે જેનાગના સમન્વયરૂપ આ તત્વાર્થસૂત્ર નામના ગ્રંથનું નિર્માણ કરવામાં આવેલ છે. આ તત્વાર્થસૂત્ર નામના ગ્રન્થને આશય સ્પષ્ટ કરવા માટે શાને અનુકૂળ મારી બુદ્ધિ અનુસાર તત્ત્વાર્થદીપિકા નામની ટીકાની રચના કરું છું પ્રથમ ઉત્તરાધ્યયન–એવં સ્થાનાંગસૂત્ર અનુસાર પ્રાકૃતગ્રસ્થમાં કહેવામાં આવનારા નવ તને ઉલ્લેખ કરીએ છીએ – (૧) જીવ (૨) અજીવ (૩) બન્ધ (૪) પુન્ય (૫) પાપ (૬) આશ્રવ (૭) સંવર (૮) નિર્જરા અને (૯) મેક્ષ આ નવ તત્વ છે. (૧) જીવ ઉપગ લક્ષણ ચૈતન્ય સ્વભાવ બેધસ્વરૂપ એવં જ્ઞાનમય છે. જેવી રીતે દીવાને પ્રકાશ નાની જગ્યામાં પણ સમાઈ જાય છે અને વિસ્તૃત ક્ષેત્રમાં પણ ફેલાઈ જાય છે એવી જ રીતે જીવ જ્યારે કીડીના પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થાય છે તે તેના નાનકડા શરીરમાં સમાઈ જાય છે. અને હાથીરૂપે જે પેદા થાય છે તે મેટરૂપે થઈ તે મુજબ શરીરને વ્યાપ્ત થઈને રહે છે. આવા ત્રસ અને સ્થાવર વગેરે પ્રાણુને જીવ કહેવામાં આવે છે. (૨) ચેતના રહિત, અજ્ઞાન સ્વરૂપ (જ્ઞાનશૂન્ય) ધર્માસ્તિકાય વગેરે અજીવતત્ત્વ છે. (૩) લાખ તથા લાકડા જેવા અથવા દૂધ અને પાણી જેવા જીવ તથા કર્મપુગેનું એકાકાર થઈ જવું યાની કામણ વર્ગણ ના પુદ્ગલેના આદાનને બંધ કહેવાય છે. Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને (૪) શુભ કર્મ પુણ્ય કહેવાય છે. પુણ્ય શબ્દની વ્યુત્પત્તિ, આ પ્રમાણે છે—જે આત્માને પવિત્ર કરે તે પુણ્ય છે. (૫) આત્માનું દુર્ગતિમાં પતન થવાના કારણરૂપ અશુભ કર્મ પાપ કહેવાય છે. (૬) શુભ અને અશુભ કર્મોના આગમનને માર્ગ, ભવજામાણના કારણે પ્રાણાતિપાત વિગેરે ક્રિયારૂપ આશ્રવ છે. અર્થાત્ જેનાથી કર્મ આવે તે આશ્રવ છે. (૭) આશ્રવનું રેકાઈ જવું તે સંવર તત્વ છે. તાત્પર્ય એ છે કે આત્મામાં પ્રવેશવા જતાં કર્મ જે આત્મપરિણામ દ્વારા અટકી જાય છે તે ત્રણ ગુપ્તિ, પાંચ સમિતિ વગેરેને સંવર કહે, છે. જે આશ્રવના પ્રવાહ દ્વારને રોકી દે છે. હાંકી દે છે. તે સંવર છે. વળી કહ્યું છે કે આશ્રય સંસારનું કારણ છે તે સંવર મેક્ષનું કારણ છે. (૮) અગાઉ જેઓ કર્મ કરી ચૂકેલ છે તે કર્મોનું તપ સંયમ વગેરેથી બળી જવું અથવા આંશિક રૂપથી ક્ષય થઈ જવું તેને નિર્જરા કહે છે અથવા પહેલાના કર્મો યથા સમયે પિતાનું ફળ આપીને અથવા તપ વિગેરે દ્વારા નાશ પામે તે નિર્જરા તત્વ કહેવાય છે. અભિપ્રાય એ છે કે પહેલાના બંધાયેલા કર્મોનુ તપ ધ્યાન વગેરે દ્વારા એકદેશથી નાશ થવું અર્થાત્ આત્મપ્રદેશથી જુદા પડવું તે નિર્ભર છે. (૯) કાયમને માટે સધળાં કર્મોને ક્ષય થઈ જ તે મેક્ષ છે ઉત્તરાધ્યયનના ૨૮માં અધ્યચનમાં કહ્યું છે. જીવ, અજીવ, બન્ય, પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ, સંવર નિર્જરા અને મેક્ષ આ નવ તત્વ છે. ૧ તત્વાર્થનિર્યુતિઃ –બત્રીસ આગની ટીકા રચ્યા બાદ મેં સંસારસાગર પાર કરવા ઈચ્છતા તથા. જિનપ્રતિપાદિત તત્વની જાણકારીના અભિલાષી મુમુક્ષુઓના સ્વાધ્યાય માટે મારી શક્તિ તથા બુદ્ધિ અનુસાર આગમને સાર સંરણ કરીને નવા અધ્યાયમાં તત્વાર્થસૂત્રનું નિર્માણ કર્યું છે. પ્રસ્તુત તત્વાર્થસૂત્રમાં કેઈક-કેઈક સ્થળે આગના શબ્દોને જેમ છે તેમ જ ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે અને ક્યારેક-ક્યારેક આગમના અર્થનું ટુંકમાં વર્ણન કરેલ છે. આ રીતે આ ગ્રન્થ આહત આગમને એક સમન્વયાત્મક ગ્રંથ છે. ટૂંકમાં રચેલ આ તત્વાર્થસૂત્રના રહસ્યને સ્પષ્ટ કરવા માટે મારી બુદ્ધિ અનુસાર નિયુકિતની રચના કરવામાં આવે છે. (૧) જીવ (૨) અજીવ (૩) બંધ (૪) પુણ્ય (૫) પાપ (૬) આશ્રવ (૭) સંવર (૮) નિર્જરા અને (૯) મેક્ષ, આ નવ તત્વ છે. સ્થાનાંગસૂત્રમાં ૬૬પમાં સૂત્રમાં નવમાં સ્થાનમાં કહ્યું છે કે-નવ સર્ભાવરૂપ પદાર્થ અર્થથી તિર્થંકરેએ અને શબ્દથી ગણધરેએ કહ્યા છે. તે આ પ્રમાણે છે-જીવ, અજીવ, પુષ્ય, પાપ, આશ્રય, સંવર, નિર્જરા બન્ધ અને મોક્ષ. ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રનાં ૨૮મા અધ્યયનમાં પણ આજ નવ તને ઉલ્લેખ કરવામાં આવેલ છે તેમાં પહેલું તત્વ જીવ જે ચૈતન્ય સ્વરૂપ એટલે જ્ઞાનમય છે જેવી રીતે દીપકના પ્રકાશમાં સંકુચન-વિસ્તરણને ગુણ છે, તેવી રીતે જીવમાં પણ છે. આ ગુણના કરણે જીવ હાથી અને કીડી-કુંથવા વગેરેના નાના મોટા શરીર અનુસાર સંકુચીત અને વિસ્તૃત થઈ જાય છે. સાંસારિક અવસ્થામાં તે પોતાના વડે ઉપાજીત નામ કમી અનુસાર, ત્રસ–સ્થાવર, દેવ નારક, એકેન્દ્રિયઈિન્દ્રિય વગેરે કહેવાય છે. અથવા જીવ ઔશમિક, ક્ષાપશમિક વગેરે ભાવેથી યુકત હોય છે. સાકાર ઉપયોગ (જ્ઞાન) તથા અનાકાર ઉપગ (દર્શન) રૂપ છે. શબ્દ રૂ૫ વગેરે વિષયેન Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઝુજરાતી અનુવાદ નવતાનું નિરૂપણ સૂ. ૧ જાણકાર, પુણ્યપાપનાં કર્તા અને તેમના ફળના સાક્ષાત્ ભોક્તા અને સ્વભાવતઃ અમૂર્ત અર્થાત રસ ગંધ અને સ્પર્શથી રહિત છે. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ૨૦માં અધ્યયન ગાથા ૩૭માં કહ્યું છે– આત્મા, પિતે જ પિતાના સુખદુઃખને હર્તા છે. જીવનાં ભેદ-પ્રભેદનું વર્ણન આગળ કરવામાં આવશે. જેમાં ચેતના ન હોય જે જડ હેય તે અજીવ તત્વ છે. તેના ચાર ભેદ છે. (૧) ધર્માતિકાય (૨) અધર્માસ્તિકાય (૩) આકાશાસ્તિકાય (૪) પુદ્ગલાસ્તિકાય. ઉત્તરાધ્યયનના ૨૮માં અધ્યયનમાં કહ્યું છે. ધર્મ અધર્મ આકાશ આ પ્રમાણે જીવ અને અજીવ આ બે તને જાણવા પરમઆવશ્યક હોવાના કારણે બીજે પણ કહ્યું છે. જે ઉપાદેયગ્રાહ્યને ગ્રહણ કરવા ઈચ્છે છે અને તેને ત્યાગ કરવા ઈચ્છે છે. તેના માટે બે મૂળભૂત તત્વે છે જીવ અને અજીવ. - રાગ દ્વેષ વગેરે અને તેમાંથી ઉત્પન્ન થતાં અજ્ઞાન વગેરે હોય છે જ્યારે ઉપગ રૂપ પરમ જ્યોતિ તે ઉપાદેય છે. અગ્નિ અને લેઢાના ગોળાની જેમ અથવા ક્ષીર અને નીરની જેમ કામવગણાઓના આત્મપ્રદેશની સાથે એકમેક થઈ જવું તે “બધ” કહેવાય છે. આગળ કહેવામાં આવનાર આશ્રવના કારણેથી ગૃહીત કર્મ પુદ્ગલેને પ્રકૃતિ, સ્થિતિ વિગેરે વિશેષણેથી વિશિષ્ટ સોગ થવે તે બબ્ધ છે. - શુભકર્મ પુણ્ય કહેવાય છે. અન્ન પુણ્ય વગેરેના ભેદ થી તેના નવ પ્રકાર છે આ ભેદ આગળ ઉપર કહેવાશે. પુણ્ય શબ્દની વ્યુત્પત્તિ આ પ્રમાણે છે–પુનાતિ એટલે જે આત્માને પવિત્ર કરે તે પુણ્ય છે. આ અશુભ કર્મ પાપ છે. પ્રાણાતિપાત વગેરે ૧૮ તે પ્રકારથી છે તેનું સ્પષ્ટીકરણ આગળ કર વામાં આવશે. જે આત્માને દુર્ગતિમાં પતનનું કારણ હોય તે પાપ છે. આ પાપની વ્યુત્પત્તિમાં થી કરેલ અર્થ છે. જેના દ્વારા કર્મો આવે છે તે આશ્રવ છે એટલે કે શુભાશુભ કર્મોના ઉપાર્જનનો હેતુ આશ્રવ કહેવાય છે જેનાથી જીવનું સંસારમાં પરિભ્રમણ થાય છે. આશ્રવનું રેકાઈ જવું તે સંવર છે. આશય એ છે કે આત્મામાં પ્રવેશતા કર્મ જેનાથી રોકાઈ જાય છે તે ત્રણ ગુપ્તિ અને પાંચ સમિતિ વગેરે પરિણામને સંવર કહેવાય છે. આ વ્યુત્પત્તિ અનુસાર સંવર શબ્દનો અર્થ છે-જે આશ્રવરૂપ પ્રવાહને રોકી દે એટલે કે અટકાવી દે તે સંવર છે કહ્યું પણ છે–આશ્રવ ભવભ્રમણનું કારણ છે અને સંવર મેક્ષનું કારણ છે. આમાં સંપૂર્ણ તત્વની સમાપ્તી થઈ જાય છે શેષ કથન તે આને જ વિસ્તાર છે. અથવા પ્રાણાતિપાત આદિ આશ્રવે મને ગુપ્તિ વગેરે દ્વારા અટકી જાય તે સંવર છે. પૂર્વોપાર્જિત કર્મનું તપ અને સંયમ વિગેરે કારણેથી જીર્ણ થઈ જવું–ક્ષય થઈ જવો તે નિર્જરા છે અથવા ઉપરાજિત કમેને વિપાક અથવા તપ વગેરે દ્વારા નષ્ટ થઈ જવું તે નિર્જસ છે. સારાંશ એ છે કે તપસ્યા, ધ્યાન વગેરે કારણેથી પ્રથમ બાંધેલા કર્મોનું આંશિક રૂપથી અલગ થઈ જવું તે નિર્જરા છે. તે પૂર્ણ રૂપથી સર્વ કર્મોને ક્ષય થઈ જ તે મેશ કહેવાય છે – બેધ, શમ, વીર્ય, દર્શન અને આત્યંતિક તથા એકાંતિક અને બાધ અને સર્વોત્તમ સુખ સ્વરૂપ આત્માનું પિતાના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં અવસ્થિત થઈ જવું તે મેક્ષ છે. " Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને - જે કે વાચકવર્ય ઉમાસ્વાતિ સ્વામીએ પુણ્ય અને પાપને છેડીને સાત જ તત્વને તત્વાર્થ સૂત્રમાં પ્રતિપાદિત કરેલ છે તેમ છતાં સ્થાનાંગ વગેરે સૂત્રમાં અગાઉ કહેલાં નવ પદાર્થનું જ કથન કરવામાં આવેલ છે આથી અહીં પણ તે જ નવ તત્વને લેવામાં આવેલ છે. જેવી રીતે હેય ઉપાદેય રૂપથી સાત તનું પરિજ્ઞાન થવું ખાસ જરૂરી છે તેવી જ રીતે પુણ્ય અને પાપનું પરિજ્ઞાન થવું એટલું જ જરૂરી છે. આથી નવ તનું વિવરણ કરવું જ યંગ્ય ગણાશે. પુણ્ય અને પાપને આશ્રવ તથા બંધ તત્વમાં સામાવેશ થઈ જાય છે આથી તેમને જુદા ગણવા યેગ્ય નથી એવું કહીએ તે પછી આશ્રવ વગેરે પાંચ તત્વેને પણ જીવ અને અજીવ તત્વેમાં મેળવી દઈ માત્ર બે જ તત્વ કહેવા જોઈતા હતા આમ આશ્રવ મિથ્યાદર્શન વગેરે રૂપ જીવના પરિણામ વિશેષ છે. તે આત્મા અને પુદ્ગલ સિવાય બીજું કશું જ નથી. આ રીતે આત્મપ્રદેશે સાથે બંધાયેલ કર્મ પણ પુદ્ગલ હોવાથી ભિન્ન નથી. સંવર આશ્રવને વિરૂદ્ધ શબ્દ છે. તે દેશવિરતિ અને સર્વવિરતિ રૂ૫ આત્માનું પરિણામ જ છે. એક દેશથી કર્મોનું જુદું પડવું એ નિર્જરા છે. જીવ પિતાની શક્તિથી કર્મોને જુદા પાડે છે. તે પણ જીવ અને અજીવથી ભિન્ન નથી. સર્વ કર્મોથી રહિત આત્મા જ મેક્ષ છે. આ રીતે આશ્રવ વગેરે પચે તને જીવ અને અજીવ તત્વમાં જ અન્તર્ભાવ થઈ જાય છે. આવી સ્થિતીમાં “જીવાજવાસ્તત્વમ્ ” અર્થાત્ જીવ અને અજીવ એ બે તત્વ છે એવી સૂત્રરચના જ ગ્ય હતી તે પછી એવું સૂત્ર કેમ ન રચાયું? કદાચ એવી દલીલ કરવામાં આવે કે શિષ્ય તથા અન્ય જિજ્ઞાસુઓને હેયઉપાદેયનું શિક્ષણ આપવા માટે આશ્રવ અને બંધ સંસારના કારણરૂ૫ હાઈ હેય છે અને સંવર તથા નિર્જરા મેક્ષના કારણરૂપ હેઈ ઉપાદેય છે તથા મેક્ષતે મુખ્ય સ્વરૂપે ઉપાદેય છે જ એવું સમજાવવા માટે ઉપર કહેલ પાંચ તત્વોનું અલગ નિદર્શન કરવામાં આવ્યું છે. જે આ પ્રમાણે હોય તે આ દલીલ પુણ્ય-પાપના વિષયને પણ લાગુ પડે છે. ટૂંકમાં પુણ્ય ઉપાદેય અને પાપ હેય (છાંડવા ગ્યો છે. એ કારણે તેમને પણ પ્રસ્તુત સૂત્રમાં ઉલ્લેખ કરે આવશ્યક છે. આ નવ તત્વેના લક્ષણ તથા ભેદનું સમ્યફ વિવેચન સવિસ્તર આગળ કરવામાં આવશે જેમ કે જીવનું લક્ષણ ઉપયોગ છે આ ભાવજીવનું લક્ષણ કહ્યું છે. ભેદ-પ્રભેદની વિવક્ષાથી જીવ અનેક પ્રકારના છે. દાખલાતરીકે પ્રથમ તે જીવ, દ્રવ્ય અને ભાવની અપેક્ષાથી બે પ્રકારના છે. પછી તે સાકાર અનાકાર, સંસારી અસંસારી, ત્રસ સ્થાવર, સૂક્ષ્મ બાદર, પર્યાપ્ત અપર્યાપ્ત વગેરે ભેદથી અનેક પ્રકારના છે. આવી જ રીતે અજીવ વગેરેના ભેદ અને લક્ષણ પણ આગળ ઉપર કહીશું ૧ _ 'उवओगलक्खणो जीवो।' મૂલસૂત્રનો અર્થ–જીવ ઉપગ લક્ષણવાળે છે ૨ | તત્વાર્થદીપિકાને અર્થ–પ્રથમ સૂત્રમાં જીવ વગેરે નવ તનું સામાન્ય રૂપથી કથન કરવામાં આવેલ છે. નવા અધ્યાયમાં નવ તત્વનું વિવેચન કરવું છે. આથી પ્રથમ અધ્યાયમાં પહેલા જીવ તત્વની પ્રરૂપણ કરવા માટે કહે છે-જીવ, ઉપગ લક્ષણવાળે છે. વસ્તુનાં સ્વરૂપને જાણવા માટે વસ્તુની તરફ જે ઉપયુકત અર્થાત્ પ્રેરિત કરાય તેને ઉપગ કહે છે. આને અર્થ એ છે કે અંતરંગ અને બહિરંગ કારણથી ઉત્પન્ન થવાવાળું ચૈતન્યરૂપ પરિણામ ઉપયોગ છે. આ રીતને ઉપગ જેનું લક્ષણ છે તે જીવ છે. Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ જીવનું લક્ષણ સૂ. ૨ ઉપયોગના બે ભેદ છે– જ્ઞાનોપગ અને દર્શને પગ સામાન્ય, વિશેષ ધર્માત્મક વસ્તુનાં વિશેષ ધર્મને જાણવાવાળ જ્ઞાને પગ અને સામાન્ય ધમને વિષય કરવાવાળા દશને પગ કહેવાય છે. જ્ઞાનપગ ૮ પ્રકારનો છે, (૧) મતિજ્ઞાન, (૨) શ્રુતજ્ઞાન, (૩) અવધિજ્ઞાન, (૪) મનઃપર્યાવજ્ઞાન, (૫) કેવળજ્ઞાન, (૬) મત્યજ્ઞાન, (૭) શ્રુત-અજ્ઞાન અને (૮) વિર્ભાગજ્ઞાન. દશને પગ ચાર પ્રકારનાં છે. ચક્ષુદશન, અચક્ષુદર્શન, અવધિદર્શન અને કેવળદર્શન. અથવા-જીવ ઉપગલક્ષણવાળે છે. ત્યાં ઉપગનો અર્થ છે-કઈ પદાર્થને નિશ્ચય રૂપથી જાણો. આ ઉપગ જેનો અસાધારણ ગુણ છે તે જીવ ભાવજીવ કહેવાય છે. જીવનાં બે ભેદ છે. ભાવજીવ અને દ્રવ્યજીવ. ઔપશમિક, ક્ષાયિક, લાપશમિક ઔદયિક અને પરિણામિક ભાવથી યુક્ત જે ભાવજીવ છે તે ઉપગલક્ષણવાળો કહેવાય છે. જે ગુણ અને પર્યાયથી રહિત હોય, બુદ્ધિ દ્વારા કલ્પિત અને અનાદિ પરિણામિક ભાવથી યુક્ત હોય તે દ્રવ્યજીવ છે. - આ રીતે ઉપયેગલક્ષણવાળા જીવના જ્ઞાનરૂપ તેમ જ દર્શનરૂપ બંને પ્રકારના વ્યાપારમાં ચૈતન્યરૂપ જે સ્વાભાવિક પરિણામ છે તે તે સરખાં જ હોય છે. જીવમાં જ્ઞાન અથવા દર્શનરૂપ સ્વાભાવિક ચૈતન્ય પરિણામ રહે છે જ. જો કે કર્મ પુદ્ગલ આત્મ પ્રદેશની સાથે એવી રીતે એકમેક થઈ જાય છે કે જેમ તપવેલે લેખંડને ગેળ અને અગ્નિ. તે પણ જેવી રીતે ઉષ્ણતા ગુણનાં કારણે અગ્નિ અને ગુતાગુણના કારણે લેખંડને ગોળ અલગ ઓળખી શકાય છે તે જ રીતે પિતાના અસાધારણ ઉપગગુણથી જીવ જુદી રીતે ઓળખી કઢાય છે. કાર્મણ વર્ગણાનાં અનન્તાનન્ત પ્રદેશ યુગ અને કષાયનું નિમિત્ત પામી આત્મપ્રદેશે સાથે જોડાઈ જાય છે. તે સમયે જીવના પ્રદેશ અને કર્મપ્રદેશે એકબીજામાં મિશ્રણ થઈ જાય છે. જેમ દૂધ અને પાણીનું મિશ્રણ કરવાથી બંને એકમેક થઈ જાય છે. તેવી જ રીતે આત્મા અને કર્મ પણ એકમેક થઈ રહ્યા છે. અનાદિ કાળથી બંનેની મિશ્રિત સ્થિતી હોવા છતાં ઉપયોગ ગુણના કારણે જીવને જુદો સમજવામાં આવે છે કારણ કે ઉપયોગ રૂપ પરિણતી જીવમાં જ હોય છે. કર્મ ભલે જીવની સાથે મળી ગયેલ હોય તે પણ તેમનું ચૈતન્ય ઉપગ રૂપ પરિણમન કદાપી થતું નથી. આજ ભાવજીવ છે. જ્યારે આ શરીરમાં સ્થિત છવની જ્ઞાન વગેરે ભાવથી રહિત રૂપમાં વિવક્ષા કરાય ત્યારે તે દ્રવ્યજીવ કહેવાય છે. તે સૂઇ ૨ | તત્વાર્થ નિર્યુકિત-શાસ્ત્રની પ્રવૃત્તિ ત્રણ રીતે થાય છે. ઉદ્દેશ્યથી, લક્ષણથી અને પરીક્ષાથી વસ્તુઓના નામમાત્રને કહી દેવું ઉદ્દેશ્ય કહેવાય છે. તેમના અસાધારણ ધર્મનું કથન એટલે લક્ષણ અને જેનું લક્ષણ કહ્યું હોય તે લક્ષણ યોગ્ય છે કે નહીં એ બાબત વિચાર કરે પરીક્ષા છે પ્રથમ સૂત્રમાં જીવાદિ પદાર્થોના નામનો ઉલ્લેખ થઈ ગયો છે. હવે જીવાદિ નવ પદાર્થોના અનુક્રમે લક્ષણ બતાવવા માટે સર્વપ્રથમ જીવના લક્ષણનું કથન કરવામાં આવે છે. જીવ ઉપગ લક્ષણવાળે છે. અને ઉપયોગને અર્થ છે કઈ પદાર્થને ઓળખવારૂપ વ્યાપાર આ ઉપગ જેને અસાધારણ ધર્મ છે અને બીજે કે ઈનામાં પણ ન મળી શકે તે ગુણ છે તે જ ભાવજીવ કહેવાય છે. Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને જીવના પ્રથમ બે ભેદ છે. દ્રવ્યજીવ અને ભાવજીવ. જે ગુણ અને પર્યાયથી રહિત હોય, પ્રજ્ઞામાં સ્થાપિત કરેલ હોય અર્થાત્ હકીક્તમાં ન હોવા છતાં પણ જે કેવળ કલ્પનાથી સ્વીકારી લેવામાં આવ્યો હોય, એવા પારિણમિક ભાવથી યુક્ત જીવ દ્રવ્યજીવ કહેવાય છે. હકીકતમાં કઈ પણ જીવ, પછી ભલે તે સંસારી હોય અગર મુક્ત હોય પરંતુ કદાપી તે પિતાના ગુણ અને પર્યાય થી અલગ હોઈ શક્તો નથી.) કઈને કઈ ગુણ અને પર્યાય તેમાં હમેશાં વિદ્યમાન રહે છે. તેમ છતાં દ્રવ્યને ભંગ શૂન્ય ન રહે એ પ્રયજન થી એવી કલ્પના કરવામાં આવે છે જે જીવ ઔપશમિક ભાવોથી યુક્ત છે તેમજ જેમાં ઉપયોગ લક્ષણ મળી આવે છે તે ભાવજીવ કહેવાય છે. તેના બે ભેદ છે. સંસારી અને મુક્ત. ઉપગ લક્ષણવાળા જીવના જ્ઞાનરૂપ અને દશનરૂપ બંને પ્રકારના વ્યાપારમાં ચૈતન્ય રૂપની જેમ સ્વાભાવિક પરિણમન થાય છે કારણકે જ્ઞાન અને દર્શન જીવના ચૈતન્ય રૂપમાં સ્વાભાવિક પરિણામ છે. આ પૈકી જ્ઞાન સાકાર અથવા વિશેષ ધર્મોને જ્ઞાપક છે અને દર્શન નિરાકાર અર્થાત્ સામાન્ય ધર્મને જ બોધક હોય છે. સ્વાભાવિક ચૈતન્યરૂપ પરિણતીને પ્રાપ્ત હોવા થકા જ્ઞાન-દર્શન રૂપ ઉપયોગ કર્મોની સાથે મળેલ હોવાના કારણે એકમેક હોવા છતાં પણ આત્માની ભિન્નતાનું જ્ઞાન કરાવે છે. અભિપ્રાય એ છે કે કર્મ જ્યારે યોગ અને કષાયના કારણે આત્મપ્રદેશની સાથે બંધાયેલા હોય છે ત્યારે એકમેક થઈ જાય છે. બન્ધના કારણે જીવ જુદો રહેતું નથી-કર્મની સાથે એકરૂપ થઈ જાય છે – જુદે જણાતું નથી. જેવી રીતે પાણીની સાથે મેળવેલ દૂધ પાણી સાથે એકાકાર થઈ જાય છે. જુદું જણાતું નથી તે જ રીતે બન્ધ થવાથી જીવ અને કર્મ પણ જુદા જુદા જણાતા નથી. પરંતુ એકાકાર થઈ જાય છે. આમ છતાં ઉપગરૂપ લક્ષણુના કારણે જીવની કર્મોથી જુદાઈ જાણી શકાય છે. જીવની સાથે મળી જવા છતાં પણ કર્મ પુદ્ગલેની ચૈતન્યરૂપ પરિણતી થતી નથી તે તે માત્ર જીવમાં જ સંભવી શકે છે. જ્યારે શરીરમાં સ્થિત જીવ જ્ઞાનાદિ ભાવથી રહિત વિવક્ષા કરવામાં આવે છે ત્યારે તે દ્રવ્ય જીવ કહેવાય છે. લેકમાં જોઈ શકાય છે કે ભવિષ્યમાં રાજા થનાર રાજપુત્ર પણ રાજા જ કહેવાય છે. આ સંજોગોમાં તે માત્ર દ્રવ્ય છે. અથવા જેવી રીતે મુનિજીવનું શરીર પૃથ્વી અગર શિલા ઉપર અથવા સંસ્મારક ઉપર રહેલ હોય તો તે મુનિ કહેવાય છે. આ રીતે જીવના ચાર પ્રકાર છે – નામજીવ, સ્થાપનાજીવ, દ્રવ્યજીવ તથા ભાવજીવ, નામને અર્થ છે સંજ્ઞા. કેઈ સચેતન અથવા અચેતન દ્રવ્યનું જીવ એવું નામ રાખવામાં આવે તે તે દ્રવ્ય નામ જીવ કહેવાય છે. કોષ્ટ, પુસ્તક, ચિત્ર, કર્માક્ષ નિક્ષેપ વગેરેમાં જીવના આકારને સ્થાપિત કરે સ્થાપના જીવ કહેવાય છે. દ્રવ્યજીવ તથા ભાવજીવ અગાઉ કહેવાઈ ગયેલ છે. આ પૈકી દ્રવ્યજીવ અને ભાવજીવ યુક્તિથી સંપન્ન છે જ્યારે નામજીવ તથા સ્થાપનાજીવ સર્વથા જ્ઞાન વગેરે ગણોથી પર હોવાના કારણે અનુપાદેય છે તેઓ ક્યારેય પણ ઉપાદેય નથી. પદાર્થનું નામ રૂપ નામનિશેપ અને આકૃતિ વિશેષરૂપ સ્થાપનાનિક્ષેપ છે. આ બંને તુચ્છ હવાના કારણે લગીર પણ વસ્તુના જ્ઞાપક નથી. Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઝુજરાતી અનુવાદ ભેદ પ્રભેદથી જીવના લક્ષણનું નિરૂપણ સૂ. ૩ આ બંને નિક્ષેપ જ્ઞાન ક્વિા વગેરે ગુણોથી શૂન્ય હોવાના કારણે તથા ભાવશૂન્ય હોવાના કારણે. કેઈ ભરવાડના બાળકનું ઈન્દ્ર આદિ નામ રાખવામાં આવે તે પણ તે ઈન્દ્ર શબ્દને અનુરૂપ અર્થક્રિયા કરી શકતા નથી. બરાબર આ વાત સ્થાપના નિક્ષેપમાં પણ છે. તેમાં પણ મૂળ વસ્તુને અનુરૂપ અર્થક્રિયા કરવાનું સામર્થ્ય હોતું નથી એ પ્રત્યક્ષથી સિદ્ધ થયેલ છે. કેઈનું મંતવ્ય છે કે જેવી રીતે મૂર્તિમાં રૂપ સ્થાપના જેવાથી ભાવમાં ઉલ્લાસ થાય છે તેમ નામ સાંભળવાથી ઉલ્લાસ થતું નથી. આ જ નામ અને સ્થાપનાનો તફાવત છે. આ જ કારણ છે કે ઈન્દ્ર વગેરેની પ્રતિમા રૂપ સ્થાપનામાં લેકની ભાવનાની પ્રબળતાથી પૂજાની પ્રવૃત્તિ અને ઈચ્છિતની પ્રાપ્તિ દેખાય છે તેવું નામ ઈન્દ્ર વગેરેમાં હોતું નથી. આ પણ નામ અને સ્થાપનાને ભેદ છે. આવી જ રીતે બીજા ભેદ પણ સમજી લેવા જોઈએ આ કથન સૂત્ર વિરૂદ્ધ પ્રરૂપણાથી ઉત્પન્ન થનારા અનંતા સંસારનું કારણ છે. આગમમાં જે કહેલું છે કે તથારૂપ અરિહં તેના નામશેત્રના શ્રવણમાત્રથી પણ મહાન ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે તેમાં નામનિક્ષેપનો વિષય કોઈ પણ રીતે આવતું નથી. “અરિહંત ભગવતના” એમ કહેવાથી તેજ અર્થમાં પ્રયુકત નામના શ્રવણથી જ મહાન ફળ મેળવી શકાય છે. નેપાલક (ભરવાડ)ના બાળક વગેરેમાં પ્રયુકત નામના સાંભળવાથી તે ભારવાડ-પુત્ર વગેરે વગેરે વસ્તુઓને જ બંધ થાય છે તે આત્મપરિણામને હેતું નથી. નામનિક્ષેપના સ્થળે ભગવાન અરિ હંતનું સ્મરણ થવું અસંભવ છે કારણકે નામ નિક્ષેપ ભાવશૂન્ય હોય છે. ભાવ જિનના બોધક નામનું શ્રવણ જ મહાન ફળ આપનાર છે એવી રીતે સ્થાપના પણ ભાવરૂપ અર્થથી શૂન્ય હોય છે. સ્થાપનાને ભાવરૂપ અર્થથી કઈ જ સંબંધ નથી, ભાવજિનના દેહની જે આકૃતિ હતી તેના આશ્રય-આશ્રયી ભાવ સંબંધ ભાવજિન સાથે તે સમયે વિદ્યમાન હતી જેવી રીતે ભાવજિનનું દર્શન કરનાર કેઈ પુરુષને તે સમયે ભાવલાસ પણ માને. કે થયો તેવી જ રીતે ભકિતપૂર્વક તે આકૃતિનું સ્મરણ કરનાર પુરુષને પણ તે જ ભાવેઉલ્લાસ સંભવી શકે છે કારણ કે તે સમયે પેલી આકૃતિને સંબંધ ભાવજિન સાથે હોય છે. પરંતુ સ્થપનાને ભાવજિનની સાથે સંબંધ હેતું નથી. આવી સ્થિતીમાં પ્રતિમા રૂપ સ્થાપના ભાવજિન સાથે સંબંધ ન હોવાના કારણે ભાવજિનનું અથવા તેમના ગુણનું સ્મરણ કેવી રીતે કરાવી શકે ! આથી તેમાં ભાવજિનની સ્થાપના કરવી તે જીનેશ્વરની આજ્ઞાથી ત્યાજ્ય છે તેમ જ પ્રવચનથી વિરૂદ્ધ છે. આમ કરવું ઉચિત નથી. | સર્વથા કુપ્રવચનિકના દ્રવ્યાવશ્યકની જેવી મૂર્તિનું પૂજન કરનાર તથા કરાવનાર મિથ્યા દષ્ટિપણું જ પ્રાપ્ત કરતા હોય છે. તેઓ સમ્યકત્વને પ્રાપ્ત નથી જ કરતા. અનુયોગદ્વારમાં કથિત ટીકા અનુસાર અત્રે પણ નામ તથા સ્થાપના નિક્ષેપ તુચ્છ હોવાના કારણે વસ્તુના સાધક થઈ શક્તા નથી એવું સમજી લેવું જોઈએ સૂત્ર ૨ ! 'समणायाऽमणाया' મૂલસૂત્રને અર્થ – સંસારી જીવ બે પ્રકારના છે- સમનસ્ક અને અમનસ્ક | ૩ | પૂર્વસૂત્રમાં જીવના લક્ષણનું નિરૂપણ કરવામાં આવેલ છે. હવે ભેદ વગેરે દ્વારા જીવમા વિશેષ સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરવા માટે કહીએ છીએ–“નriયા ઈત્યાદિ સંસારી જીવ સંક્ષેપથી Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને બે પ્રકારના છે. સમનસ્ક અને અમનસ્ક. મન બે પ્રકારના છે. દ્રવ્યમાન અને ભાવમન, પુદ્ગલવિપાકી કર્મના ઉદયની અપેક્ષાથી દ્રવ્યમન કહેવાય છે અને વર્યાન્તરાય તથા ઈન્દ્રીયાવરણ કર્મના ક્ષયોપશમની અપેક્ષાથી આત્માની વિશુદ્ધતાને ભાવમન કહે છે. આ પ્રકારના દ્રવ્યમન અને ભાવમનથી જોડાયેલા છે સમનસ્ક કહેવાય છે. અગાઉ કહેલા દ્રવ્યમનથી રહિત, માત્ર ભાવમનથી જ ઉપયોગ માત્રથી યુક્ત જીવ અમનસ્ક કહેવાય છે. આ રીતે દ્રવ્યમાન હોવાથી અથવા ન હોવાથી સંસારી જીવ અનુક્રમે બે પ્રકારના હોય છે. સમનસ્ક અને અમનસ્ક. આશય આ છે કે-મનની નિષ્પત્તિ માટે વસ્તુના સ્વરૂપને ઓળખવા માટે આત્મા દ્વારા ગ્રહણ કરેલ સમસ્ત આત્મપ્રદેશમાં રહેલા દલિકદ્રવ્ય રૂપ મનપર્યાપ્તીકરણ દ્વારા જીવ ચિંતન કરવા માટે જે અનન્તપ્રદેશી મનેવગણાના યોગ્ય પુદ્ગલસ્કને ગ્રહણ કરે છે તે મન:પર્યાપ્તિ રૂપે કરણવિશેષ વડે ગ્રહણ કરાયેલા પુદ્ગલસ્કન્ધ દ્રવ્યમન કહેવાય છે. ચિત્ત, ચેતના, યોગ અધ્યયસાન, અવધાન સ્વાન્ત તથા મનસ્કાર રૂપ જીવન ઉપયોગ ભાવમન કહેવાય છે. આ મન રૂપ કરણને અરિહંત ભગવાન શ્રુત જ્ઞાનાવરણના ક્ષયોપશમથી ઉત્પન્ન થવા વાળા માને છે. તાત્પર્ય આ છે કે મન વાળા જીવને જ ધારણા જ્ઞાન હોય છે બીજાને હેતું નથી આ રીતે દ્રવ્યમાન અને ભાવમનથી યુકત જીવ જ સમનસ્ક અથવા સંજ્ઞી કહેવાય છે. જે જીવો મનઃ પર્યાપ્તિ રૂપ પ્રકારથી રહિત છે. પરંતુ ફકત ઉપયોગ રૂ૫ ભાવમનથી યુક્ત છે, તે જે અમનસ્ક કહેવાય છે. આ અમનસ્ક જીની મન:પર્યાપ્તિ રૂપ કરણની પ્રાપ્તિ થવા પર ચેતના અત્યન્ત ક્ષણિક હોય છે. જેવી રીતે કેઈ ઘરડા માણસને લાકડીને સહારે મળે તેમ દ્રવ્યમનની મદદથી સંજ્ઞી જીવ સ્પષ્ટ રૂપથી ચિંતન કરે છે. (૩) નારક, દેવ, ગર્ભજમનુષ્ય તથા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ સમનસ્ક હોય છે. આ સિવાયના બીજા જીવ અમનસ્ક કહેવાય છે. ઈહા, અપહથી યુક્ત અને સમ્મધારણ સંજ્ઞાથી સંજ્ઞી જીવ સમનસ્ક કહેવાય છે. તત્ત્વાર્થનિર્યુક્તિ –પૂર્વસૂત્રમાં જીવના લક્ષણનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. હવે ભેદ વગેરે કહીને તેના વિશેષ સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરવા માટે કહીએ છીએ “તમારામારા સંસારી જીવ સંક્ષેપથી બે પ્રકારના છે સમનસ્ક અને અમનસ્ક. અત્રે સમનસ્કમનસ્ક એવા સમાસયુક્ત પદના પ્રયોગ દ્વારા એ પ્રગટ કરમાં આવ્યું છે. કે અહીં સંસારી જીવોને જ સમ્બન્ધ છે, મુક્ત જીવોને નહીં સમનસ્ક તથા અમનકને ભેદ સંસારી જીવમાં જ હોય છે, મુક્ત જીવોમાં નહીં. સિદ્ધજીવ ને અમનસ્ક કહેવાય છે બારમાં ગુણસ્થાનવતી જીવ સંજ્ઞી જ માનેલા છે. તેમાં અને ચૌદમાં ગુણસ્થાનવર્તિ જીવ તથા સિદ્ધસંજ્ઞી અસંશી કહેવાય છે. બીજા સ્થાનના બીજા ઉદ્દેશામાં કહ્યું છે પહેલું નરક, ભવનપતિ, વાનવ્યંતર ત્યાં સુધી અસંશોતિર્યંચ પંચેન્દ્રિય જીવ ઉત્પન્ન થાય છે, કેટલાક સમય સુધી સંજ્ઞી રહી પાછા તે સંસી થઈ જાય છે. I સૂ૦ ૩ Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ જીવના બે ભેદનું કથન સૂ. ૪ संसारिणो मुत्ताय મૂલાઈ–ઝવ બે પ્રકારના છે. સંસારી અને મુક્ત છે ૪ તત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં સંસારી જીના સમનસ્ક તથા અમનસ્ક એ બે ભેદ જોઈ ગયા હવે સામાન્ય જીવેના બે ભેદ કહીએ છીએ-સંસારી અને મુક્ત. સંસરણ એટલે સંસાર. અર્થાત્, જેના કારણે જીવ એક ભવથી બીજા ભવમાં ગમન કરે છે તે જ્ઞાનાવરણ વગેરે આઠ કર્મ સંસાર કહેવાય છે. તે આઠ કર્મ આ પ્રમાણે છે. જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, વેદનીય, મોહનીય, આયુષ્ય, નામ ગોત્ર અને અન્તરાય. આ રીતે સંસારમાં ભ્રમણ કરવાવાળા જીવ સંસારી કહેવાય છે. ક્રોધ, માન, માયા, લેભ વગેરે કષાય અથવા બળવાન મેહ રૂપ સંસાર જેમનામાં વિદ્યમાન છે તેઓ સંસારી કહેવાય છે. જેઓ આ પ્રકારના સંસારથી છૂટી ગયા હોય તે મુક્ત કહેવાય છે. સમસ્ત કર્મોથી રહિત જીવ સંસારથી મુક્ત રહેવાના કારણે મુક્ત કહેવાય છે. અથવા દ્રવ્યપરિવર્તન, ક્ષેત્રપરિવર્તન, કાલ પરિવર્તન ભવપરિવર્તન અને ભાવપરિવર્તન, આ પાંચ પ્રકારના પરિવર્તન રૂપ સંસારથી યુક્ત જીવ સંસારી કહેવાય છે અને જે એનાથી મુક્ત થઈ ગયા છે તે મુક્ત જીવો કહેવાય છે. ' આ પૈકી દ્રવ્યપરિવર્તન બે પ્રકારનાં છે-કર્મ દ્રવ્યપરિવર્તન તથા ને કર્મ દ્રવ્યપરિવર્તન એક સમયમાં એક જ જ્ઞાનાવરણ આદિ આઠ કર્મોનાં જે પુદ્ગલેને ગ્રહણ કર્યા તે કર્મ પુદ્ગલ એક સમય વધુ આવલિકાને ત્યાગ કરી બીજા સમયમાં નિજીર્ણ થઈને તેજ પૂર્વોક્ત કમથી તે જીવના કર્મરૂપમાં પ્રાપ્ત થાય છે. એટલે સમય દ્રવ્યકર્મ પરિવર્તન સમજે. એક જીવે ઔદારિક વૈક્રિય આહારક એ ત્રણ શરીરે તથા છ પર્યાપ્તિએને અનુરૂપ જે પુદ્ગલેને એક સમયમાં ગ્રહણ કર્યા હોય તે પુદ્ગલે સ્નિગ્ધ રૂક્ષ વર્ણ, ગંધ રસ તીવ્રતામન્દતા અગર મધ્યમ રૂપથી સ્થિત થયા. ત્યારબાદ બીજા વગેરે સમયમાં નિર્જરાને પામેલા, નહીં ગ્રહણ કરેલા મિશ્ર તથા ગૃહીત પુદ્ગલેને અનંત વાર છેડીને તેજ રીતે, તે જીવના, જેટલા કાળમાં ને કમપણને પ્રાપ્ત થાય છે તેટલે કાળ ને કર્મવ્યપરિવર્તન કહેવાય છે. આજ રીતે ક્ષેત્રપરિવર્તન વગેરે માટે પણ સમજી લેવું જોઈએ. સૂઇ જા તત્વાર્થનિર્યુકિત–પૂર્વસૂત્રમાં સમનસ્ક તથા અમનચ્છના ભેદથી જીવના બે ભેદોનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું હવે એ જ જીવના બીજા પ્રકારથી ભેદ બતાવવામાં આવે છે. અગાઉ કહેલ ઉપગ લક્ષણવાળા જીવ સંક્ષેપથી બે પ્રકારના છે–સંસારી અને મુક્ત. જેના કારણે આત્માનું સંસરણ અર્થાત્ એક ભવથી બીજા ભવમાં ગમન થાય છે–તે આઠ કર્મ સંસાર કહેવાય છે. કર્મ આઠ પ્રકારના છે-જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણય. વેદનીય, મેહનીય, આયુ, નામ, ગોત્ર અને અંતરાય. જે છે આવા સંસારને વશીભૂત છે, તેઓ સંસારી કહેવાય છે. અથવા–બળવાન મેહ રૂપ સંસારવાળા જીવ સંસારી કહેવાય છે અથવા–નારક આદિ અવસ્થા રૂપ સંસારવાળા જીવ સંસારી કહેવાય છે. જે છે આ પ્રકારના સંસારથી નિવૃત્ત થઈ ગયા હોય તે મુક્ત કહેવાય છે અર્થાત સમસ્ત કર્મોથી રહિત જીવ સંસારથી મુકત કહેવાય છે. Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૦ તત્વાર્થસૂત્રને અહીં સમાસ રહિત નિર્દેશ કરવાથી એવું સૂચિત કરવામાં આવે છે કે આગળ ઉપર કહેવામાં આવનાર ઓપશમિક ક્ષાયિક, લાપશમિક ઔદયિક, પારિણમિક તથા સાન્નિપાતિક સ્વભાવવાળા, સંસારી જીવ હોય છે. મુક્ત જીવ શાયિક અને પરિણામિક ભાવે શિવાયના અન્ય ભાવથી રહિત હોય છે. બહુવચનના પ્રગથી એવું સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે કે સંસારી જીવ પણ અનન્ત છે અને મુકત જીવ પણ અનન્ત છે. “ચ” પદના પ્રગથી એમ સૂચિત થાય છે કે સંસારી જીનાં સંજ્ઞી-અસંસી વગેરે અનેક પ્રકારના ભેદ હોય છે. સ્થાનાંગ સૂત્રના બીજા સ્થાન, પ્રથમ ઉદ્દેશક, સૂત્ર ૧૦૧માં કહ્યું છે. સર્વ જીવ બે પ્રકારના કહેલા છે. સિદ્ધ અને અસિદ્ધ. મુક્તજીવ અનન્તરસિદ્ધ, પરમ્પરસિદ્ધ વગેરેના ભેદથી જુદાં છે. સૂ૦ ૪ હાળિ સુવિધા તા થાવ થ ... મૂલાથ–સંસારી જીવે બે પ્રકારના છે-ત્રસ અને સ્થાવર તત્ત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં જવેના ટુંકમાં સંસારી અને મુકત, એ બે ભેદ. કહેવાઈ ગયા છે. હવે સંસારી જીનાં ભેદ કહીએ છીએ. અગાઉ કહેવાયેલા સંસારી જીવે છે પ્રકારના છે- ત્રસ અને સ્થાવર. જે જીવ ત્રસ નામકર્મના ઉદયથી સ્પષ્ટ સુખ દુઃખ, ઈચ્છા દ્વેષ વગેરેથી જોડાયેલા છે તે ત્રસ કહેવાય છે. સ્થાવર નામકર્મના ઉદયથી જે જીવના દુઃખ વગેરેને અનુભવ અસ્પષ્ટ હોય છે. તે સ્થાવર કહેવાય છે. બેઈન્દ્રિયવાળા જીવોથી શરૂ કરી દેવપર્યન્તના તમામ છ ત્રસ છે. પૃથ્વીકાયથી લઈને વનસ્પતિકાય સુધીના એકેન્દ્રીય જી સ્થાવર કહેવાય છે. અને સરળતાથી સમજવામાં આવે તે માટે પ્રથમ ત્રસ લેવામાં આવ્યા છે કારણકે તેમના માં જીવના લક્ષણ, સુખ વગેરે સ્પષ્ટ પ્રતીત થાય છે.–ચ શબ્દના પ્રયોગથી એમ સૂચિત કરવામાં આવ્યું છે કે આ બંને પ્રકારનાં જીવે બદલાતા રહે છે. અર્થાત્ ત્રસ જીવો મરીને સ્થાવરમાં અને સ્થાવર જી ત્રસમાં ઉત્પન્ન થાય છે, જ્યારે બહુવચને પ્રયાગ કરીને એવું કહેવાને પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યા છે કે ત્રસ જીવે પણ ઘણાં છે અને સ્થાવર પણ તેટલાં જ છે. શાસ્ત્ર પા - તત્ત્વાર્થનિર્યુકિત–આના પહેલાના સૂત્રમાં સંસારી અને મુકતના ભેદથી છના બે પ્રકાર દર્શાવ્યા હતા અત્રે પ્રથમ નિર્દિષ્ટ સંસારી જીવેના ભેદ દર્શાવવા માટે કહે છે સંસારી જીવ બે પ્રકારના છે–ત્રસ અને સ્થાવર. જે જીવ ત્રસનામકર્મને આધીન છે તેઓ ત્રસ અને જે સ્થાવર નામકર્મને આધીન છે તે સ્થાવર જ કહેવાય છે. બેઈન્દ્રીય, તેઈન્દ્રીય, ચતુરિન્દ્રીય વગેરેથી લઈને અગી કેવળી પર્યન્ત ત્રસ જીવ છે. પૃથ્વીકાય અપકાય, તેજસ્કાય, વાયુકાય તથા વનસ્પતિકાય એ પાંચ પ્રકારના એકેન્દ્રીય જ સ્થાવર છે. આ રીતે ત્રસત્વ અને સ્થાવરત્વ ત્રસનામકર્મ તથા સ્થાવર નામકર્મના ઉદયથી થાય છે. ચાલવા ન ચાલવા પર ત્રણ સ્થાવરપણું નિર્ભર નથી. કદાચ માની લઈએ કે જે ગતિ કરે તે ત્રસ અને જે જડ હોય તે સ્થાવર તે આ માન્યતા આગમથી વિરુદ્ધ ગણાશે કારણ કે આગમમાં બેઈન્દ્રિયથી લઈને અગિકેવળી પર્યન્તના જીને ત્રસ કહેલા છે. આથી ત્રસત્વ કર્મોદયની અપેક્ષાથી જ સ્વીકારવું જોઈએ અને નહીં કે વ્યુત્પત્તિનિમિત્તની અપેક્ષાથી. Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ સંસારી જીના બે ભેદનું કથન સૂ. ૫-૬ ત્રસ જીવમાં બાર ઉપયોગ મળી આવે છે આથી મુખ્ય હોવાના કારણે સૂત્રમાં તેમને ઉલ્લેખ પ્રથમ કરવામાં આવેલ છે. સ્થાવર જીવમાં ત્રણ જ ઉપયોગી હોય છે આથી તેઓ મુખ્ય ગણાય નહીં એ કારણથી જ તેમને પાછળથી ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે. સ્થાનાંગ સૂત્રના બીજા સ્થાન–પ્રથમ ઉદ્દેશના પાંચમાં સૂત્રમાં કહ્યું છે–સંસાર સમાપન જીવ બે પ્રકારના હોય છે–ત્રસ અને સ્થાવર “જીવાભિગમ” સૂત્રની પ્રથમ પ્રતિપત્તિના ર૭માં સૂત્રમાં કહ્યું છે-ઉદાર-ધૂળ ત્રસ પ્રાણી કેટલા પ્રકારનાં છે ? ઉત્તર-ચાર પ્રકારના છે-બેઈન્દ્રિય તેઈન્દ્રીય, ચતુરિન્દ્રય અને પંચેન્દ્રિય સૂટ ૫ છે तं दुषिहा सुहुमा बायराय सू० ६ મૂલાથ–સંસારી જીવ પુનઃ બે પ્રકારના છે–સૂક્ષમ અને બાદર માસૂ૦ ૬ તત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં સંસારી જીનાં ત્રસ તથા સ્થાવર એ બે ભેદ કહેવાયા છે હવે તેજ સંસારી જીનાં પ્રકારાન્તરથી બે ભેદ બતાવીએ છીએ સંસારી જીવ પુનઃ બે પ્રકારના છે સૂક્ષ્મ અને બાદર. આ પૈકી સૂક્ષ્મ જીવ આઠ પ્રકારનાં છે – (૧) સ્નેહ સૂમ (૨) પુષ્પસૂક્ષ્મ (૩) પ્રાણિસૂક્ષ્મ (૪) ઉનિંગસૂક્ષ્મ (૫) પનકસૂક્ષ્મ (૬) બીજસૂમ (૭) હરિતસૂક્રમ (૮) આડસૂફમ. આથી ભિન્ન પૃથ્વીકાય વગેરે બાદર છવ છે તે અનેક પ્રકારના છે. મુક્ત નથી સૂક્ષ્મ, નથી બાદર કે નથી ત્રસ અથવા સ્થાવર uસૂ૦ દા તત્વાર્થનિર્યુકિતપૂર્વસૂત્રમાં સંસારી જીવનાં ત્રસ અને સ્થાવરના ભેદથી બે પ્રકાર કહ્યા છે. હવે એમના જ પ્રાકાન્તરથી બે ભેદનું પ્રતિપાદન કરીએ છીએ-સંસારી જીવો બે પ્રકારના છે–સૂક્ષ્મ અને બાદર. દશવૈકાલિક સૂત્રના આઠમાં અધ્યયનની ૧૫મી ગાથામાં કહ્યું છે-આઠ સૂક્ષ્મ આ રીતે છે-નેહસૂફમ, પુષ્પસૂફમ, પ્રાણિસૂમ, ઉત્તિગસૂમ, પનકસૂરમ, બીજસૂમ હરિતસૂક્ષ્મ તથા અસૂક્ષ્મ. (એ વાત ધ્યાનમાં રાખવી જોઈએ કે અત્રે જે આઠ સૂકમ બતાવવામાં આવ્યા છે. તે સૂક્ષ્મ નામકર્મના ઉદયની અપેક્ષાથી નથી, પરંતુ પરિણામની અપેક્ષાથી છેઃ આ આઠ સૂક્ષ્મ સામાન્યતા દૃષ્ટિગોચર થતાં નથી માટે જ એમને સૂક્ષમ કહ્યાં છે.) બાદર છવ પૃથ્વીકાય વગેરેના ભેદથી અનેક પ્રકારના છે. શુદ્ધ પૃથિવી, શર્કરા પૃથિવી, વાલુકા–પૃથિવી–એવી જ રીતે ઉપલ, શિલા, લવણ, ત્રપુ તામ્ર સીસુ ચાંદી સોનું, હડતાળ, હિંગુલ, મૈનસિલ, સમ્યક, અંજન, પ્રવાળ, અશ્વપટલ, અભ્રવાલુકા, ગોમેદ, રુચકાંગ, સ્ફટિક, લેહિતાક્ષ મરકત, મારગલ, ભુજંગેન્દ્ર, નીલ, ચન્દન, ઐરિક, હંસગર્ભ, પુલ, સૌગન્ધિક, ચન્દ્રકાન્ત, સૂર્યકાન્ત, વૈડૂર્ય, જલકાન્ત વગેરે બાદર પૃથ્વીકાયિક જીનાં ભેદો છે. એમના સ્થાન આઠ પૃથ્વીઓ, પાતાલ વન, નરક. પ્રસ્તર વગેરે જાણવા જોઈએ. સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક જીવો કાજળથી. ભરેલી કુપીની જેમ સંપૂર્ણ લેકમાં પ્રસરેલાં છે, બાદર પૃથિવીકાયિક જેમાં ચાર લેયાઓ કૃષ્ણ, નીલ, કાપત અને તેને વેશ્યા–હોય છે. Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થ સૂત્રના આજ પ્રમાણે હિમ, અવશ્યાય મિહિકા ધ્રૂવર કરક (એળા) હરતનુ (પૃથ્વીને ભેટ્ટીને નિકળતા જળબિન્દુ).શુદ્ઘપાણી, ઠંડુ પાણી, ગરમ પાણી, ક્ષારનું પાણી, ખાટુ પાણી, ખારું પાણી ક્ષીરળ તથા ધૃતજળ-ઘીનાજેવું પાણી વગેરે ખાદર અાયિક જીવા છે. ૧૨ સમુદ્ર તળાવ નદી વગેરે ખાદર જળકાયિક જીવાનાં સ્થાન છે. સૂક્ષ્મ જળકાયિક વાનાં સ્થાન સમ્પૂર્ણ લેાક છે. એવી જ રીતે અગાર, અર્ચિ, ઉત્સુક શુદ્ધ અગ્નિ વગેરે ખાદર તેજસ્કાયિક જીવ મનુષ્યક્ષેત્ર અર્થાત્ અઢીદ્વીપમાં જ હોય છે એથી આગળ હેાતા નથી. સૂક્ષ્મ તેજસ્કાયિક સમ્પૂર્ણ લેાકમાં વ્યાપ્ત છે. પૂર્વી પશ્ચિમી, ઓતરાદી વગેરે હવાએ તથા ઉત્કાલિકા, મલિકા વગેરે હવાએ ખાદર વાયુકાયિક જીવા છે. ખદર વાયુકાયના સ્થાન ધનવાત તનુવાતવલય. અધેલેકના ભવન વગેરે છે. સૂક્ષ્મ વાયુકાયિકાનુ' સ્થાન સમસ્ત લેાક છે. એવી જ રીતે શેવાળ, અવક, પનક, હળદર, આદુ મૂળા બટાકા, ગુચ્છ, ગુલ્મ, લતા, વિતાન વગેરે વનસ્પતિકાયિક જીવા છે. એમનાંથી જે જુદા છે તે સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયિક છે. બાદર વનસ્પતિકાયિકાનાં સ્થાન દ્વીપસમુદ્ર વગેરે છે. સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાય સમ્પૂર્ણ લેકવ્યાપી સમજવા જોઈ એ. અત્રે એવું સમજવુ. જોઈએ કે ત્રસત્વ એ પ્રકારનું છે—ક્રિયાથી અને લબ્ધિથી ક્રિયાને અર્થ છે ક-ચલન એક સ્થળેથી બીજે સ્થળે પહોંચવુ' અર્થાત્ ગતિ કરવી. આ ક્રિયાની અપેક્ષાથી તેજસ્કાયિક અને વાયુકાયિક જીવા પણ ત્રસ છે. લબ્ધિના અર્થ છે ત્રસનામ કમ ના ઉદય એની અપેક્ષાથી તથા ગનમરૂપ ક્રિયાની અપેક્ષાથી બેઇન્દ્રિય વગેરે જીવા જ ત્રસ કહેવાય છે. સ્થાવરનામકર્મના ઉદય રૂપ લબ્ધિની અપેક્ષાથી બધા પૃથ્વીકાયિક, અષ્ઠાયિક તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક જીવા સ્થાવર કહેવાય છે. મુકત જીવા નથી ત્રસ કે નથી સ્થાવર. આથી તેએ ખાદર કે સૂક્ષ્મ કહેવાતા નથી. ત્રસ, સ્થાવર, સૂક્ષ્મ તથા બાદરનેા વ્યવહાર માત્ર સંસારી જીવામાં જ હેઈ શકે છે. પ્રસૂ॰ દા पुणो दुविहा पज्जत्तिया अपज्जात्तया મૂલા વળી પાછા જીવના બે પ્રકાર બતાવે છે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત સૂ॰ ગા તત્વાથ દીપિકા—પૂર્વ સૂત્રમાં કહેવાઈ ગયું છે કે સૂક્ષ્મ અને બાદરના ભેદથી સ'સારી જીવા એ પ્રકારનાં ડાય છે. હવે તેમનાં જ ખીજી રીતે એ ભેદ બતાવવામાં આવે છે સ`સારી જીવ આ રીતે પણુ એ પ્રકારના છે પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત પર્યાપ્તિના ૬ ભેદ છે—(૧) આહારપર્યાપ્તિ (૨) શરીરપર્યાપ્તિ (૩) ઇન્દ્રિયપર્યાપ્તિ (૪) શ્વાસેચ્છવાસપર્યાપ્તિ (૫) ભાષાપર્યાપ્તિ (૬) મન:પર્યાપ્તિ. તૈજસ અને કાણુ શરીરવાળા આત્માની કોઈ ક્રિયાથી પૂર્તિ થવી તે પાઁપ્તિ છે. કર્તા આત્મા છે. જે કરણ દ્વારા આત્મામાં આહાર વગેરે ગ્રહણ કરવાની શકિત પેદા થાય છે, તે કરણ જીવ પુદ્ગલેાથી ઉત્પન્ન થાય છે. પુદ્ગલ આત્મા વડે ગૃહીત થઈને અમુક રીતે પરિણમન કરે છે તેજ પ્રર્યાપ્તિ, કહેવાય છે. આહારને ગ્રહણ કરવા માટે સમથ, કરણની નિષ્પત્તિ થઈ જવી Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ પ્રકારાન્તરથી જીવના બે ભેદોનું કથન સૂ. ૮ ૧૩ તે આહારપર્યાપ્તિ છે. શરીર રૂપકરણની નિષ્પત્તિ થવી તે શરીરપર્યાપ્તિ છે એજ પ્રમાણે ઇન્દ્રિયપર્યાપ્તિ વગેરે પણ જાણી લેવા જોઈએ જે જીવા આ પ્રકારની પર્યાપ્તિઓથી યુક્ત હાય છે તે પર્યાપ્ત કહેવાય છે. જે જીવા આહાર વગેરે પર્યાપ્તિએથી રહિત હાય છે તેમને અપર્યાપ્ત કહે છે પ્રસૂ॰ છણા તત્વાથ નિયુકિત—પૂર્વસૂત્રમાં સૂક્ષ્મ અને માદરના ભેદથી જીવાનાં એ ભેદ કહેવામાં આવેલ છે. હવે તેમનાજ પ્રકારાન્તરથી બે ભેદ દર્શાવવા માટે કહીએ છીએ-તે જીવા પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્તના ભેદથી પુનઃ એ પ્રકારના છે. પર્યાપ્ત અર્થાત્ શક્તિ ૬ પ્રકારની છે (૧) આહારપર્યાપ્તિ (૨) શરીરપર્યાપ્તિ (૩) ઇન્દ્રિયપર્યાપ્તિ (૪) શ્વાસોચ્છવાસપર્યાપ્તિ (૫) ભાષાપર્યાપ્તિ અને (૬) મનઃ પર્યાપ્તિ. કોઈ જવા આહાર વગેરે પર્યાપ્તિથી યુક્ત હેાય છે અને કોઈ-કોઈ તેનાથી રહિત હેાય છે. તેઓ જ્યાંસુધી પૂર્ણ પર્યાપ્તિ નથી બાંધતા ત્યાંસુધી અપયાઁપ્ત કહેવાય છે. આ કારણથી કોઈ જીવ પર્યાપ્ત અને કઈ અપર્યાપ્ત કહેવાય છે સૂ॰ છા बेदिय इंदिय इत्यादि મૂલાથ –એ ઇન્દ્રિય, ત્રણન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પૉંચેન્દ્રિય જીવ ત્રસ છે. પ્રસૂ॰ ટા તત્વાથ દીપિકા—ત્રસ અને સ્થાવરના ભેદથી સ‘સારી જીવ બે પ્રકારના કહેવાઈ ગયા છે. હવે તે ત્રસ અને સ્થાવર જીવેાનુ સ્વરૂપ ક્રમશઃ વિસ્તારપૂર્ણાંક કહીએ છીએ. એ ઇન્દ્રિય, તેઇન્દ્રિય ચઉરિન્દ્રિય, પંચેન્દ્રિય અને ચ શબ્દને ગ્રહણ કરવાથી માદર તેજસ્કાયિક તથા વાયુકાયિક જીવ ત્રસ કહેવાય છે. આ પૈકી જે જીવા સ્પશ અને જીભ એ બે ઇન્દ્રિયાથી યુકત હેાય છે તે એઇન્દ્રિય કહેવાય છે। જેવા કે–શંખ, છીપ, કોડી વગેરે । જેઓને સ્પ, જીભ તથા નાક એ ત્રણ ઇન્દ્રિયા છે તે ત્રણઇન્દ્રિયવાળા જીવ કહેવાય છે જેવા કે કથવા, વિંછી શતપદી ઇન્દ્રગોપ, જૂ લીખ, માંકડ, કીડી વગેરે । સ્પર્શી જીભ, નાક તથા આંખ, ધારણ કરનારા ચતુરિન્દ્રય જીવા છે જેવા કે–ડાંસ, મચ્છર, પતંગીયા, ભમરા વીછી વગેરે । અંડજ (ઇંડામાંથી ઉત્પન્ન થનારા) પેાતજ, તથા જરાયુજ ચામડાની પાતળી કોથળીમાંથી ઉત્પન્ન થનાર જીવ પ ંચેન્દ્રિય કહેવાય છે. uસૂ૦ ૮૫ તત્વા નિયુકત—ત્રસ અને સ્થાવરના ભેદથી સંસારી જીવાના બે ભેદ કહેવાઈ ગયા છે. હવે તેમનુ વિસ્તારથી પ્રતિપાદન કરવા માટે એ સૂત્ર કહીએ છીએ. એઇન્દ્રિય, તેઇન્દ્રિય, ચઉરિન્દ્રય અને પંચેન્દ્રિય તથા “ચ” શબ્દના ગ્રહણથી ખાદર તેજસ્કાયિક અને વાયુકાયિક જીવ ત્રસ કહેવાય છે. એમાં કૃમિ વગેરે એઇન્દ્રિય કીડ વગેરે તેઇન્દ્રિય ભ્રમર વગેરે ચઈન્દ્રીય તથા મનુષ્ય વગેરે પંચેન્દ્રિય જાણવા જોઈએ. જીવાભિગમ”ની પહેલી પ્રતિપત્તિના, ૨૭માં સૂત્રમાં કહ્યું છે--ઉદાર ત્રસ પ્રાણી કેટલા પ્રકારનાં છે—એઇન્દ્રિય તેઇન્દ્રીય ચરીન્દ્રીય તથા પચેન્દ્રિય. જે જીવેામાં સ્પન તથા જીભ એ ઇન્દ્રીયા હેાય તે એઇન્દ્રીય. એવી જ રીતે જેએ સ્પર્શીન જીભ તથા નાક એ ત્રણ ઇન્દ્રિયાવાળા હાય તે તેઇન્દ્રિય કહેવાય છે. તેમાં આંખ ઉમેરાતાં ચાર ઇન્દ્રિયવાળા જીવા તથા સ્પેન જીભ, નાક આંખ તથા કાનવાળા જીવા પાંચેન્દ્રિય કહેવાય છે. Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થ સૂત્રના શ’ખ, છીપ, કાડી વગેરે બેઇન્દ્રિય જીવા છે; કથવા, વીંછી શતપદી જૂ ઇન્દ્રગાપ, લીખ, માંકડ, વગેરે તેઇન્દ્રિય છે; ડાંસ, મચ્છર, પતંગીયા, ભમરો, માખી વગેરે ચરિ ન્દ્રિય છે જ્યારે માણુસ, ગાય, ભેંસ, સાપ, ગરાળી વગેરે પંચેન્દ્રિય છે ઘસૢ૦ ૮૫ ૧૪ efiदिया पुढवीकाइया पंचथावरा सू० ९ મૂલા—પૃથિવીકાયિક આદિ પાંચ સ્થાવર એકેન્દ્રિય છે. ાસૂ॰ ા તત્વા દીપિકા આપણે પ્રથમ સંસારી જીવાને એક પ્રકાર-સ્થાવર કહ્યો-હવે તેના પાંચ ભેદના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવા માટે કહે છેઃ— જે જીવામાં ફકત એકસ્પન ક્રિયા દેખાય છે તે પૃથ્વીકાયક આદિ સ્થાવર કહેવાય છે. આદિ શબ્દથી અાયિક તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિકનું ગ્રહણ થાય છે એ પાંચ પ્રકારનાં સ્થાવર જીવા છે પરંતુ દેશાન્તર પ્રાપ્તિરૂપ ગતિક્રિયાની અપેક્ષાથી તેજસ્કાયિક તથા વાયુકાયિક પણ ત્રસ કહેવાય છે પ્રસૂ॰ લા તત્વા નિયુકત હવે પૂર્વાંત સ્થાવરાનુ પ્રતિપાદન કરવા માટે કહે છે. એક સ્પર્શે - ન્દ્રિયવાળા જીવા સ્થાવર કહેવાય છે. પૃથ્વીકાયિક, અષ્ઠાયિક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક પાંચ સ્થાવર છે. સ્થાનાંગસૂત્રનાં પાંચમાં સ્થાનના પ્રથમ ઉદ્દેશકના ૩૯૪માં સૂત્રમાં કહ્યું છે— સ્થાવરકાય પાંચ કહેવાય છે–(૧) પૃથ્વીસ્થાવરકાય (૨) અસ્થાવરકાય (૩) તેજસ્થાવરકાય (૪) વાયુસ્થાવરકાય અને (૫) વનસ્પતિસ્થાવરકાય પ્રસૢ૦ લા तसा अणेगविहा अंडयाइया મૂલાથ —ત્રસજીવ, અંડજ વગેરેના ભેદથી અનેક પ્રકારના છે ાસૢ૦ ૧૦૫ તત્વાર્થદીપિકાઃ પહેલા સામાન્યરૂપથી કહેવાઈ ગયેલા ત્રસજીવાના વિશેષ સ્વરૂપ અને ભેદ અતાવવા માટે કહે છે ત્રસનામક ના ઉદયને આધીન દ્વીન્દ્રિય તેઇન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય પચેન્દ્રિય વગેરે અયાગિ કેવળી પન્ત છે. તે અનેક પ્રકારના હેાય છે તેઓ આ પ્રમાણે છે—અડજ, જરાયુજ, રસજ, સંસ્વેદજ, સમૂર્ત્તિમ ઉભિજજ અને ઔપપાતિક જીવાને જન્મ ત્રણ પ્રકારના છે-ગ, સમ્પૂ મ અને ઉપપાત આમાંથી અન્ડજ, પાતજ તથા જરાયુજ જીવ ગર્ભજન્મથી ઉત્પન્ન થાય છે. ઈંડાથી ઉત્પન્ન થનાર સાપ, ગરોળી વગેરે અડજ છે. જે વગર આવરણથી પેદા થાય છે. એવા સિંહ વાઘ, ચિત્તો વગેરે જરાયુજ છે. ચામડાના પાતળા-આવરણમાં ઉત્પન્ન થનાર ગાય ભેંસ. મનુષ્ય વગેરે પણ જરાયુજ કહેવાય છે. દારૂ વગેરે રસમાં પેદા થનાર કૃમિ વગેરે કીડા રસજ કહેવાય છે. પરસેવામાં ઉત્પન્ન થનાદ જૂ વગેરે સંસ્વેદજ જીવ છે. સ્ત્રી પુરુષના સમાગમ વગર ઉત્પન્ન થનાર જીવ સમ્પૂમિ કહેવાય છે. સાપ દેડકા મનુષ્ય વગેરે પણ સમ્યૂઝિમ જન્મથી ઉત્પન્ન થવાના કારણે સમ્પૂમિ કહેવાય છે. તેા-શું તેઓ ત્રસજીવ છે. ? પત’ગીયા વગેરે ઉદ્ભિજજ કહેવાય છે. જયારે દેવ તથા નારક ઔપપાતિક હોય છે. પ્રસૂ૦૧૦ના Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૫ ત્રસજીનું નિરૂપણ સૂ. ૧૦ તત્વાર્થનિયંતિ–પૂર્વોક્ત ત્રસજીવના ભેદ કહીને હવે તેનું વિગતવાર રૂપથી પ્રતિપાદન કરવા માટે સૂત્રકાર કહે છે. ત્રસ અર્થાત્ બે, ત્રણ ચાર પાંચ ઈન્દ્રિયવાળા જીવ અનેક પ્રકારના છે. જેમકે અન્ડજ પિતજ જરાયુજ, રસજ, સંસ્વેદજ સંમૂઈિમ ઉભિજજ, અને ઔપપાતિક– આગળ ઉપર કહેવામાં આવનાર ગર્ભથી, સમૂર્ણિમ અને ઉપપાત–આ ત્રણ પ્રકારનાં જન્મો પૈકી અન્ડજ, પિતજ, જરાયુજ જીને ગર્ભથી જન્મ થાય છે. સાપ ગળી, મચ્છ, કાચબે, શિશુમાર વગેરે તથા હંસ, પોપટ, ગીધ, બાજ, કબૂતર, કાગડે મેર, જળકુકડી, બગલે, બતક મેના વગેરે અન્ડજ જીવે છે. હાથી, કુતર, બિલાડી, સસલું, નેળિયે, ઉંદર, વાગોળ ઘૂવડ તથા ભારડ પક્ષી તથા વિરાલ વગેરે પિતજ છે. મનુષ્ય, ગાય, ભેંસ, બકરી ઘેટું, ઉંટ, હરણ, ચમરીગાય, સૂવર, સિંહ, વાઘ, દીપડો, કુતરે, ગીધ, બીલાડ, વગેરે જરાયુજ છે. આ અંડજ, પિતજ અને જરાયુજ જીવને ગર્ભજન્મ થાય છે. ' બગડી ગયેલા દૂધ વગેરે રમાં ઉત્પન્ન થનાર કૃમિ વગેરે રસજ કહેવાય છે. માકડ વિગેરે જે પરસેવાથી ઉત્પન્ન થાય છે તેથી તેને સંસ્વેદજ કહે છે. માતા-પિતાના સંગ વગર જ ઉત્પન્ન થાય છે તેમજ જેઓ ગર્ભથી ભિન્ન હોય છે, તે સમૂર્ણિમ છે. પૃથ્વીને ભેદીને ઉત્પન્ન થનારા જીવ ઉભિજજ કહેવાય છે. નારક, ભવનપતિ વાણવ્યંતર, જતિષ્ક વૈમાનિક વિગેરે સિદ્ધોને છોડીને બીજા તમામ ઔપપાતિક કહેવાય છે. આ સઘળાં ત્રસ છે. સિદ્ધ ભગવાન નથી ત્રસ કે નથી સ્થાવર બેઈન્દ્રિય વગેરે તિર્યંચ અને કેટલાક મનુષ્ય સમૂછિમ હોય છે. ગર્ભને લપેટનાર ચામડાની પાતળી કેથળીને જડ–જેર કહે છે તેથી ઉત્પન્ન થનારા જીવ જરાયુજ કહેવાય છે. પિતને અર્થ થાય છે. શાવક જે જરાયુથી ઢંકાયેલા હતા નથી તેમજ જન્મતાની સાથે જ ચાલવા-ફરવા લાગે છે. તે જીવ પિતજ છે. - જે પક્ષી તથા સાપ વગેરે ઈડામાં પેદા થાય છે તે અન્ડજ કહેવાય છે. જેઓ પિત રૂપ જ જન્મ લે છે, જરાયુથી ઢંકાયેલા નથી જન્મતા, નિથી બહાર આવતા જ ચાલવા-ફરવા લાગે છે તેવા હાથી વગેરે પિતજ કહેવાય છે. અથવા પિતને અર્થ છે ચામડું, તેનાથી વિટાંયેલા હોય છે. આથી પિત અર્થાત ગર્ભના ઢંકાયેલી ચામડીથી જુદા પડવાના કારણે કપડાથી લુછેલા શરીરથી જે પેદા થાય છે. તે પિતજ કહેવાય છે. - જે જરા પ્રાપ્ત કરે તે જરાયું છે. અર્થાત ગર્ભને લપેટવાવાળી ચામડી તેનાથી જન્મ લેનાર મનુષ્ય, ગાય, ભેંસ વગેરે જરાયુજ કહેવાય છે. રસ અર્થાત્ દારૂ અગર વિકૃત મીઠાં રસ વગેરેમાં જન્મનાર જીવ રસજ કહેવાય છે. હૈમકોષમાં કહ્યું છે-દારૂનેક રસજ કહેવાય છે. પરસેવાથી ઉત્પન્ન થનાર જં, લીખ, માંકડ વગેરે સંસ્વદજ કહેવાય છે. જે જીવ માત-પિતાના સોગ વગર જ પેદા થાય છે. તે અમનસ્ક જીવ સંમૂછિમ છે. અથવા આમ તેમથી શરીરનું બની જવું અવયવોને સંગ થઈ જ “મૂર્ઝન' કહેવાય Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६ તત્વાર્થસૂત્રને છે તેનાથી જે ઉત્પન્ન થાય તે પણ સંમૂઈિમ કહેવાય છે. કિડી, માખી, માંકડ વગેરે જીવ માતા-પિતાના સાગ વગર જ જન્મ લે છે. પૃથ્વીને ભેદીને ઉત્પન્ન થનાર પતંગીયા જેવા છ ઉદુભિજજ કહેવાય છે. - જે ઉપપાતથી જન્મ લે છે. તે ઔપપાતિક છે. ઉપપાતને અભિપ્રાય છે. દેવતા અને નારકેને ગર્ભ અને સંપૂઈન જન્મથી જુદા જ પ્રકારનો જન્મ હોય છે. દેવ સેજમાં (પથારીમાં) ઉત્પન્ન થાય છે અને નારક કુંભ વગેરેમાં જાતે જ ઉત્પન્ન છે. દશવૈકાલિકસૂત્રના ચોથા અધ્યયનમાં કહ્યું છે કે –“અંડજ, પિતજ જરાયુજ રસજ સંદજ, સંમછિમ ઉભિજજ અને ઔપપાતિક –ગર્ભજ અને સમૂછિમ–પ્રજ્ઞાપનાના પ્રથમ પદમાં કહ્યું છે કે—બે પ્રકારના છને ઔપપાતિક જન્મ થાય છે. દેવેને તથા નારકને–“સ્થાનાંગના ર–સ્થાન ૩, ઉદ્દેશકમાં ૮૫ મા સૂત્રમાં કહેલ છે. દારૂ વગેરે રસમાં જે જીવો ઉત્પન્ન થાય છે. તે રસજ કહેવાય છે. મજજા અને શુક, સંસ્વેદ અથવા પરસેવાથી ઉત્પન્ન થનારા સંક્વેદજ જીવ છે. આમ તેમથી પુદ્ગલેને ભેગા થઈ જવાથી ઉત્પન્ન થનાર છે સમૂર્ણિમ છે સાપ, દેડકો અને મનુષ્ય વગેરે પણ સમૂર્ણિમ જન્મથી પેદા થાય છે. ભૂમિ લાકડું પથ્થર વગેરેને ભેદીને ઉપર આવી જવું તેને ઉભેદ કહેવાય છે. તેનાથી જે જીવ ઉત્પન્ન થાય છે. તેને ઉદૂભિજજ કહેલા છે જેમ કે એ પ્રસિદ્ધ છે. કે કેઈએ પથ્થરને બેદીને દેડકે કાલે. સૂત્ર ૧૦ अविहा सुहुमा सिनेहकायाइया, सू० ११ મૂલાથ–સ્નેહકાય, આઠ પ્રકારના સૂક્ષમ છે. સૂ૦ ૧૧૫ તત્વાર્થદીપિકા–પહેલા સંસારી જીનાં બે ભેદ–સૂક્ષમ તથા બાદર કહેવાઈ ગયા. હવે સૂક્ષ્મ જીવેના ભેદ અને તેમના સ્વરૂપની પ્રરૂપણ કરવા માટે કહીએ છીએ-સ્નેહકાય આદિ આઠ પ્રકારના સૂક્ષ્મ છે. (૧) સ્નેહકાયસૂમ (૨) પુષસૂક્ષ્મ કાય સૂક્ષ્મ (૩) પ્રાણિસૂક્ષ્મ (૪) ઉનિંગસૂક્ષ્મ (૫) પનકસૂક્ષ્મ (૬) બીજ સૂક્ષ્મ (૭) હરિત સૂક્ષમ અને (૮) અન્ડજ સૂક્ષ્મ. આને અર્થ આ પ્રમાણે છે. ઝાકળ, બરફ ધુમ્મસ વગેરે નેહસૂક્ષ્મ કહેવાય છે. અહીં “સ્નેહ” શબ્દથી પાણી એ અર્થ લેવાને છે. ગુલર વગેરેના સૂક્ષ્મ ફૂલ પુષ્પસૂક્ષ્મ કહેવાય છે. જે પ્રાણ હલન ચલનથી જ દેખાય છે અને સ્થિત હોવાથી ન દેખાય તેઓ પ્રાણી સૂક્ષ્મ કહેવાય જેવા કે કંથવા વગેરે નાની નાની કીડીઓને સમૂહ-કીડી નગર-ઉનિંગસૂક્ષ્મ છે. આ પ્રાણી ઘનીભૂત હોવા છતાં પૃથ્વી વગેરે જેવા હેવાથી સહેજમાં દેખી શકાતા નથી. વર્ષાકાળમાં ભૂમિ અને લાકડા વગેરેની ઉપર જે પાંચ વર્ણની લીલ–ફૂગ ઉત્પન્ન થાય છે તે પનકસૂક્ષ્મ છે. શાલિ આદિ તુષના મેઢા જેનાથી અંકુર ઉત્પન્ન થાય છે. તે બીજભૂમિ કહેવાય છે. નવું ઉત્પન્ન થનાર અને રૂપરંગનું હોવાના કારણે જે સહેલાઈથી દેખાતું નથી તે હરિતસૂમ છે માખી, કડી, ગળી વગેરેના નાના નાના ઈડા અન્ડસૂમિ કહેવાય છે. સૂ૦ ૧૧ તત્વાર્થનિયુકિત–પ્રથમ કહેવાઈ ગયું છે કે સૂક્ષ્મ તથા બાદરના ભેદથી છવ બે પ્રકારના છે-હવે એમાંથી સૂમ જીનાં ભેદનું પ્રતિપાદન કરવા માટે કહીએ છીએ તીર્થકર વગેરેએ નેહસૂમ વગેરે પર્વોક્ત આઠ પ્રકારના સૂક્રમ જીવો કહેલા છે. તીર્થકર વગેરેએ Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ બાદર નું નિરૂપણ સૂ. ૧૨ ૧૭ આઠ પ્રકારના સૂમ નાના નાના જીવો કહેલા છે તે આ પ્રમાણે છે-(૧) નેહસૂમ (૨) પુષ્પસૂમ (૩) પ્રાણિસૂકમ (૪) ઉસિંગસૂફમ (૫) પનકસૂમિ (૬) બીજસૂક્ષ્મ (૭) હરિતસૂમ અને (૮) અન્ડજસૂમિ કહ્યું પણ છે આઠ સૂક્ષમ છે. જેમકે–સ્નેહસૂમ પુષ્પસૂક્ષ્મ પ્રાણીસૂક્ષમ ઊરિંગસૂફમ પનકસૂમ બીજસૂક્ષ્મ, હરિતસૂક્ષ્મ અને અન્ડજસૂફમ. - અહીં “સને પદથી અપકાય વિશેષ ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. કુંજટિકા-ધુમ્મસ (ઝાકળનું પાણી) હીમ વિગેરે સ્નેહસૂક્ષ્મ કહેવાય છે. ગૂલર (એક જાતનું ઝાડ) ના ફૂલની જેમ જે અત્યન્ત સૂમ પુષ્ય છે. તેઓ પુષ્પ સૂક્ષ્મ કહેવાય છે. જે પ્રાણીઓ એટલા નાના છે કે જે હાલતા-ચાલતા હોય ત્યારે જ દેખાય છે. સ્થિર હોય ત્યારે દેખાતા નથી તે કંથવા વગેરે પ્રાણિસૂક્ષ્મ કહેવાય છે. નાની-નાની કીડીઓ વગેરેને સમૂહ-કીડીયારા ઉંનિંગ સૂકમ કહેવાય છે. આ જીવ એટલા નાના હોય છે કે ઘણી સંખ્યામાં ભેગા થવા છતાં પણ પૃથ્વીના રૂપ-રંગ ન જેવા હોવાથી જીવ રૂપે દેખાતાં નથી ચોમાસામાં જમીન તથા લાકડા વગેરે ઉપર પંચવણી જે કઈ લીલ-ફૂલ કૃમી થાય છે. તે જયારે સહજ પણ દેખાતા નથી ત્યારે પનસૂફમ કહેવાય છે. ડાંગર વગેરેના પુષ્યના મુખ જેનાથી અકુરની ઉત્પત્તિ થાય છે તેને બીજસૂક્ષ્મ કહેવાય છે. નવા-નવા ઉત્પન્ન થનાર જમીનના રંગના હરિતકાય હરિત સૂક્ષ્મ કહેવાય છે, જે સાધારણતયા દેખાતા નથી, માખી કડી ખીસકોલી, વગેરેના ઘણા જ નાના-નાના અન્ડોને અન્ડસૂમિ કહે છે. સૂત્ર ૧૧ાા ___ बायरा अणेगविहा पुढवीकाश्या, सू० १२ મૂલાર્થ–બાદર જીવ પૃથ્વિકાય વગેરેના ભેદથી અનેક પ્રકારના છે. સૂ૦ ૧૨ તત્વાર્થદીપિકા–પ્રથમ સંસારી જીવને એક ભેદ બાદર કહેવાય ગયો-પૃથ્વીકાયિક આદિ બાદર છવ અનેક પ્રકારના છે. જેમ કે પૃથ્વિીકાયિક અપકાયિક વાયુકાયિક તેજસ્કાયિક અને વનસ્પતિકાયિક. એમાં સૂક્ષમતા હોવા છતા પણ બાદરતા પણ દેખાઈ શકે છે ૧૨ - તત્વાર્થનિયુકિત-પૂર્વસૂત્રમાં સૂક્ષ્મજીનાં આઠ પ્રકારનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે હવે બાદર જીના ભેદ બતાવીએ છીએ–પૃથ્વીકાય આદિ બાદર જીવ અનેક પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે. અહીં આદિ શબ્દથી અપકાયિક વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક આદિ સમજી લેવા જોઈએ. આ જીવ સૂરમ હવા થકા બાદર પણ હોય છે. અર્થાત્ એમાં જે અત્યન્ત નાના હોય છે. તે સૂમ, અને જે અનાયાસે જ દષ્ટિગોચર થઈ જાય છે તે બાદર કહેવાય છે. એ પહેલા પણ કહેવાઈ ગયું છે કે અહીં સૂક્ષ્મ અને બાદરના જે ભેદ કહેવામાં આવ્યા છે તે જીના શરીરની સૂદ્ધમતા અને સ્થૂળતાની અપેક્ષા એ છે. સૂમિ નામકર્મનાં ઉદય અને બાદર નામકર્મના ઉદયવાળા જે સૂક્ષમ અને બાદર છવ શાસ્ત્રોમાં કહેવામાં આવ્યા છે અત્રે તેમને ઉલ્લેખ નથી. ૧૨. Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને मुत्ता अणेगविहा तित्थसिद्धाइया. મૂલસૂત્રાર્થ–મુક્તજીવ તીર્થસિદ્ધ આદિના ભેદથી અનેક પ્રકારના હોય છે. તત્વાર્થદીપિકા-સંસારી અને મુક્તના ભેદથી બે પ્રકારના જેનું કથન કરવામાં આવ્યું છે તેમાંથી અહીં મુકતાજીનું સ્વરૂપ કહીએ છીએ-સમસ્ત કર્મોના ક્ષય રૂપ મેક્ષને પ્રાપ્ત થવાવાળા મુક્ત જીવ અનેક પ્રકારના છે. તે આ મુજબ છે.–તીર્થસિદ્ધ અતીર્થસિદ્ધ આદિ નન્દીસૂત્રના ૨૧ સૂત્રમાં કહેલા છે. આ રીતે અનન્તરસિદ્ધ પરમ્પરા સિદ્ધ આદિ ભેદ પણ જાણી લેવા જોઈએ ૧૩ - તત્વાર્થનિર્યુકિત–સંસારી અને મુકતના ભેદથી બે પ્રકારના જેમાં સંસારી જીની આઠ સૂત્રમાં પ્રરૂપણા કરેલ છે. હવે કર્મપ્રાપ્ત મુક્ત જીવનું પ્રતિપાદન કરવામાં છે– તે સઘળા કર્મોના ક્ષયરૂપ મોક્ષ મેળવનારા છે મુક્ત કહેવાય છે તે અનેક પ્રકારના છે. એમા અનન્તરસિદ્ધ જીવ પંદર પ્રકારના છે–(૧) તીર્થસિદ્ધ (૨) અતીર્થસિદ્ધ (૩) તીર્થંકરસિદ્ધ (૪) અતીર્થંકરસિદ્ધ (૫) સ્વયં બુદ્ધ (૬) પ્રત્યેકબુદ્ધ (૭) બુદ્ધબોધિતસિદ્ધ (૮) સ્ત્રીલિંગસિદ્ધ (૯) પુરુષલિંગસિદ્ધ (૧૦) નપુંસકલિંગસિદ્ધ (૧૧) સ્વલિંગસિદ્ધ (૧૨) અન્યલિંગસિદ્ધ (૧૩) ગૃહસ્થલિંગસિદ્ધ (૧૪) એકસિદ્ધ અને (૧૫) અનેકસિદ્ધ. આ ભેદ નન્દીસૂત્રના ૨૧ માં સૂત્રમાં કહેલ છે, એને અર્થે સુસ્પષ્ટ છે. તીર્થકર દ્વારા તીર્થની સ્થાપના થઈ જવા પર જેઓ સિદ્ધ થાય તેઓ તીર્થસિદ્ધ કહેવાય છે. વળી કહ્યું પણ છે. સમસ્ત કર્મોને ક્ષય થવાથી જીવ ઉપર નિર્વાણ તરફ જાય છે. જેવી રીતે બળતણ બળી જવાથી અને નવું બળતણ ન મળવાથી એગ્નિ નિર્વાણને પ્રાપ્ત કરે છે તેમ. માસૂટ ૧૩ જીવણ જ આવા ઈત્યાદિ મૂલા -જીવના છ ભાવ હોય છે. ઔદયિક પથમિક, ક્ષાયિક, મિશ્ર (ક્ષા પશ્ચમિક) પરિણામિક અને સાન્નિપાતિક સૂ૦ ૧૪ તત્વાર્થદીપિકા–પ્રથમ સંસારી અને મુક્તના ભેદથી તથા સૂરમ-આદર સમનસ્કઅમનસ્ક વગેરેના ભેદથી જીવોનું નિરૂપણ કરવામાં આવેલ છે. હવે તે જીવનાં સ્વરૂપભૂત ઔદયિક વગેરે છ ભેદોની પ્રરૂપણા કરવા માટે કહીએ છીએ–બેધમય ઉપગવાન જીવના તીર્થકરોએ છ ભાવ કહ્યા છે. (૧) ઔદયિક (૨) પથમિક (૩) ક્ષાયિક (૪) મિશ્ર (ક્ષેપથમિક) (૫) પારિણામિક અને (૬) સાન્નિપાતિક જીવની ભવન અથવા થવા વાળી પરિણતિને ભાવ કહે છે. દ્રવ્યક્ષેત્ર કાળ, ભાવના નિમિત્તથી કર્મોના ફળની પ્રાપ્તિ થવી ઉદય કહેવાય છે. જેવી રીતે પાણીમાં કાદવનું ઉભરાવું. એ રીતે કર્મોદયથી ઉત્પન્ન થવા વાળો ભાવ ઔદયિક ભાવ કહેવાય છે. આત્મામાં કમની શકિતને કારણવશ અનુભવ થ તે ઉપશમ કહેવાય છે જેવી રીતે ફટકડી વગેરે દ્રવ્યના ઉપયોગથી પાણીમાં કચરાનું તળીયે બેસી જવું. - કર્મોનું કાયમ માટે શાન્ત થઈ જવું તે ઔપશમિક છે. જેવી રીતે કાચ વગેરે પાત્રમાં સ્થિત અગર વાદળમાં સ્થિત પાણીમાં મેલને અત્યંત ચભાવ હોય છે. તેમ કમેને સર્વથા નાશ થવો એ ક્ષાયિક ભાવ છે. બંને અવસ્થાઓનું મિશ્રણ મિશ્ર અગર ક્ષયોપશમ કહેવાય Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ જીના છ ભાવનું કથન સૂ. ૧૪ છે. જેવી રીતે કુવા અગર તળાવનાં પાણીમાં કચરાલું થોડું થોડું ઓછું થવું અગર ન થવું તે લાપશમિક ભાવ છે. જે ભાવ સ્વતઃ રહે છે કર્મના ઉદય વગેરેની અપેક્ષા રાખતા નથી તે પરિણામિક ભાવ છે. આ રીતે કર્મના ફળ-વિપાકના પ્રગટ થવા રૂપ ઉદયથી જન્મનાર ભાવ ઔદયિક છે. રખ્યાથી ઢંકાયેલ અગ્નિની જેમ કર્મની અનુત્પાદ અવસ્થાને ઉપશમ કહે છે. ઉપશમથી ઉત્પન્ન ભાવ ઔપશમિક કહેવાય છે. કર્મના ક્ષયથી નિષ્પન્ન થવાવાળે ભાવ ક્ષાયિક છે. કર્મના ક્ષય અને ઉપશમથી થવાવાળે ભાવ મિશ્રભાવ કહેવાય છે. જે ભાવ કઈ કર્મના ઉદય, ઉપશમ, ક્ષય અગર ક્ષપશમથી નહી પરંતુ સ્વભાવથી જ થાય છે તે પરિણામિક ભાવ છે અને ઔદયિક વગેરે ભાવના સમ્મિલનથી ઉત્પન્ન થવાવાળો ભાવ સાન્નિપાતિક ભાવ કહેવાય છે. આમાં ઔદયિક વગેરે પાંચ ભાવ કર્મનિ અપેક્ષાથી થાય છે. આથી તેઓ નૈમિત્તિક છે. પરંતુ પરિણામિક ભાવ કર્મના ઉદય વગેરેથી થતા નથી આથી તેઓ સ્વાભાવિક કહેવાય છે. આ છ પ્રકારના ભાવ યથાયોગ્ય ભવ્ય અથવા અભવ્ય જીવના સ્વરૂપ છે. મિથ્યાદષ્ટિ અને અભવ્ય જીને ઔપશમિક તથા ક્ષાયિક ભાવની પ્રાપ્તિ કદાપી થતી નથી. આ બંને ભવ્ય "જીવને જ થાય છે. પરિણામિક ભાવ બંને પ્રકારના જીવને થાય છે. સાન્નિપાતિક ભાવ એક સાથે એક જીવમાં પ્રાપ્ત થાય છે. ઔપશમિક આદિ ભાવમાંથી બે કે ત્રણ વગેરેના સગથી ઉત્પન્ન થાય છે. મિશ્રભાવમાં તેને અન્તર્ભાવ થઈ શકે છે. તેમ છતાં આગમસાબીતિને કારણે તેને જુદુ ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે અને દયિક વગેરે સાન્નિપાતિકને મિશ્રમાં અન્તભાવ થતે પણ નથી સૂ૦ ૧૪ તત્વાર્થનિર્યુકિત–પ્રથમ ઈનાં સંસારી તથા મુક્તના ભેદ બતાવી તથા તેમના અવાન્તર ભેદોનું પ્રતિપાદન કરીને વિશદ નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. હવે તે જીના સ્વરૂપ ભૂત ઔદયિક વિગેરે છ ભાવની પ્રરૂપણ કરવા માટે કહીએ છીએ ચેતના લક્ષણવાળા જીવન છ ભાવ કહેવામાં આવ્યા છે. જેમકે (૧) ઔદયિક (૨) ઔપથમિક (૩) ક્ષાયિક (4) મિશ્ર (૫) પરિણામિક (૬) અને સાન્નિપાતિક. કઈ પદાર્થને ગ્રહણ કરવાના વ્યાપારરૂપ લક્ષણવાળા જીવના જ્ઞાન અને દર્શન બંને પ્રકારના વ્યાપારમાં ચૈતન્યરૂપથી સ્વાભાવિક પરિણામ સરખું જ હોય છે, જ્ઞાન તથા દર્શન ચૈતન્ય કહેવાય છે. આ જીવનનું સ્વાભાવિક પરિણામ છે એમા જ્ઞાન સાકાર છે જયારે દર્શન નિરાકાર હોય છે. સ્વાભાવિક ચૈતન્યરૂપ પરિણતિને પ્રાપ્ત કરતે થકે જ્ઞાન દશન રૂપ ઉપયોગ કર્મની. સાથે આત્માના અાગેલક લેખંડના ગેળા) ની જેમ પરસ્પર પ્રદેશબધું હોવા છતાં પણ ભિન્નતાનું જ્ઞાન કરાવે છે તાત્પર્ય એ છે કે આત્મા છે કે કર્મોથી બંધાયેલ છે એક મેક થઈ રહ્યો છે તે પણ પોતાના ચૈતન્ય સ્વભાવથી તેમનાથી જુદા તરીકે ઓળખાય છે અવયવ રૂપ પ્રદેશ જીવાવને પરસ્પર સંયે કદી-કદી દઢ હોય છે અને કદી–કદી શિથિલ હોય છે. Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થ સૂત્રના પેાતાનું ફલ પ્રદાન કરવા માટે ઉન્મુખ, ઉદયમાં આવેલા કમ ના અવયવ જીવાત્માના અવયવસચાગને શિથીલ કરીને અંદર પ્રવેશ કરી જાય છે. જીવ અને કર્મીના પરસ્પર મિશ્રણ રૂપ પ્રવેશ બન્ધના કારણે જીવ કર્મની સાથે એકરૂપ થઈ જાય છે. તે લેાઢાના પિન્ડાની જેમ ભિન્ન થતા નથી. ૨૦ સારાંશ એ છે કે જેમ દૂધ અને પાણી એકબીજામાં મળી જવાથી અલગ--અલગ પ્રતીત થતાં નથી તેવી જ રીતે આત્મા અને કમ એક મેક થઈ જાય છે તેા અને પૃથ-પૃથક્ જણાતા નથી; તા પણ ઉપયોગ રૂપ લક્ષણ ના કારણે જીવ પાતાની સાથે આવેલા કર્માંદળાથી પૃથક્ ઓળખાય છે. ઉપયાગની અવસ્થામાં કર્મ પુદ્ગલાના ચૈતન્ય રૂપથી પરિણતી થતી નથી આથી જીવ પણામાં સમાન રૂપથી મળતાં ચૈતન્ય, ઉપશમ, ક્ષય અને ક્ષયાપશમથી ઔપમિક ક્ષાયિક ક્ષાર્યપામિક ભાવથી તથા કર્મોદયના વશથી કલુષિત આકારથી પરિણત જીવપર્યાયની વિવક્ષામાં જીવના સ્વરૂપ હેાય છે. ભવત્ અર્થાત્ થવાને “ભાવ” કહે છે. અહી' ભાવમાં ઘઝ પ્રત્યય થયેા છે. એવી રીતે જીવ ભવન રૂપ પિરણામને ભાવ કહે છે. દ્રવ્યાદિનું નિમિત્ત મેળવીને કર્મોના ફળની પ્રાપ્તિ થવી ઉદય કહેવાય છે જેમ પાણીમાં કાદવનું આવવું તેમ કર્મીના ઉદયથી ઉત્પન્ન થનાર ભાવ ઔયિક ભાવ કહેવાય છે. કમની કિતનુ આત્મામાં કારણવશાત્ દખાઈ રહેવું ઉપશમ છે, જેમ ફટકડી આદિ દ્રબ્યાના સંચાગથી પાણીમાં કચરા નીચે બેસી જાય છે. કર્મોની આત્યન્તિક નિવૃત્તિને ક્ષય કહે છે, ક્ષય અને ઉપશમના મિશ્રણને ક્ષાયેાપશમ કહેવાય છે. જેવી રીતે કુવામાં રહેલા પાણીમાં કાદવની ઘેાડી ક્ષીણતા અને થાડી અક્ષીણતા હેાય છે. દ્રવ્યનું સ્વાભાવિક રૂપ પરિણામ કહેવાય છે. કર્મના વિપાકનું પ્રકટ થવું ઉર્જાય છે અને ઉદયથી ઉત્પન્ન થનારા ભાવને ઔયિક ભાવ કહેવામાં આવેલ છે. જેમ અગ્નિને રમ્યાથી ઢાંકી દઇએ તે તેની શક્તિ પ્રકટ થતી નથી તેવી જ રીતે કર્મીની શકિતનુ' દખાયેલ અવસ્થામાં રહેવું ઉપશમ કહેવાય છે અને ઉપશમથી ઉત્પન્ન થનારો ભાવ ઔપમિકભાવ છે. આ પણ જીવની એક અવસ્થા છે. આવી જ રીતે કર્માંના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થનારા ભાવ ક્ષાયિક અને ઉપશમથી ઉત્પન્ન થનારા ભાવ ક્ષાયે પામિક અને આત્માનું પરિણામ જ પારિણામિક ભાવ છે. પિરણામ જેનુ પ્રત્યેાજક હાય અથવા પરિણામથી જે ઉત્પન્ન થાય તે પારિણામિક ભાવ એમ સમજવુ ન જોઈ એ હકીકતનાં પારિણામિક ભાવ તેજ કહેવાય છે. જે કોઈપણ કર્માંના ઉદય ક્ષય, ક્ષયાપશમ અગર ઉપશમની અપેક્ષા રાખતા નથી--બલ્કે સ્વભાવથી જ હેાય છે. પારિણામિક કર્મના નિમિત્તથી માનવામાં આવે તે જીવવ, ભવ્યત્ત્વ અને અભવ્યત્ત્વ સમ્યગ્દર્શન આદિની જેમ સાદિ થઈ જશે. પરિણામ જેનું પ્રયાજન હેાય તે પારિણામિક ભાવ છે એવી વ્યુત્પત્તિ માની લઈએ. તે તેનાથી પહેલી અવસ્થામાં જીવનાઅભાવ હેાવાથી તેની આદિ થઈ જશે એવી જ રીતે પિરણામથી ઉત્પન્ન થનારા ભાવને જો પારિણામિક ભાવ માનીએ તેા ઉત્પત્તિથી પહેલા તેની અનુત્પત્તિ માનવી પડશે કારણ કે જે ઉત્પન્ન થતું નથી તેની જ અનુત્પત્તિ હેાય છે. આમ માનવાથી પણ પૂર્વોત દોષની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ જ વાત ભવ્યત્ત્વ અને અભન્યત્ત્વતા વિષયમાં પણ સમજવી જોઇ એ. Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ શુજરાતી અનુવાદ જીના છ ભાવનું કથન સૂ. ૧૪ એટલા માટે એજ માનવું ચેશ્ય છે. કે પરિણામિક ભાવ અનાદિ કાળથી પ્રસિદ્ધ છે અને તેજ સમસ્ત ભાવને આધાર છે. તેના વગર કઈ પણ ભાવની નિષ્પત્તિ થતી નથી. સિદ્ધ થવા યોગ્ય ભાવ ભવ્યત્વ અને સિદ્ધ ન થવાયેગ્ય ભાવ અભવ્યત્વ કહેવાય છે. સન્નિપાત જેનું પ્રજન હોય તે સાન્નિપાતિક ભાવ કહેવાય છે. આ છ એ ભાવે જીવ પર્યાયની વિવક્ષા થવા પર જીવના સ્વરૂપ કહેવાય છે. . ક્રમથી થનારી અવસ્થાઓ પર્યાય કહેવાય છે. જેમ માટીને ઘડે, ઠીંકરા કપાલિકા-શકેરા વિગેરે પર્યાય છે, જે એકની પછી બીજા પર્યાયને પ્રાપ્ત થાય છે. તે દ્રવ્ય છે. દાખલા તરીકે– માટી. એવી રીતે કર્મને ઉદય થવાથી ઉત્પન્ન થનારો ભાવ ઔદયિક કહેવાય છે. તપ, સંયમ, વૈરાગ્ય વગેરેના કારણે અનુદય રૂ૫ કર્મના ઉપશમથી ઉત્પન્ન થનારે ભાવ ઔપશમિક કહેવાય છે. જેમ પાણીમાં ગંદકી ઉત્પન્ન કરનાર કાદવ જયારે ફટકડી આદિ રસાયણિક દ્રવ્યોને સંબંધથી તળીએ બેસી જાય છે. તે પાણી સ્વચ્છ થઈ જાય છે. અહંત ભગવાન દ્વારા પ્રતિપાદિત તનાં અનુસંધાનથી જ્ઞાનાવરણ આદિ કર્મમળને ક્ષય થઈ જવાથી નિર્મળતા ઉત્પન્ન કરવા વાળો ભાવ ક્ષાયિક કહેવાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે કર્મના ક્ષયથી જે ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે તે ક્ષાયિક ભાવ કહેવાય છે. જેમ કચરે જુદો પાડેલ, નિર્મળ - તથા સ્ફટિક પાત્રની અંદર રાખેલા જળમાં મલીતાને અત્યંત અભાવ થઈ જાય છે જે ભાવ કર્મના ઉપશમ વિગેરેની અપેક્ષા રાખતું નથી પરંતુ સ્વભાવથી જ થાય છે તે ચૈતન્ય આદિ પરિણામિક ભાવ કહેવાય છે. એવી જ રીતે ઔદયિક વગેરે ભાવેના સન્નિપાતથી અર્થાત્ ગંદકીથી ઉત્પન્ન થના ભાવ સાન્નિપાતિક ભાવ કહેવાય છે. આમાં ઔદયિક આદિ પાંચ ભા કર્મોદય આદિની અપેક્ષાથી થવાના કારણે નૈમિત્તિક છે, પરંતુ એવનત્વ આદિ રૂપ પારિણમિક ભાવ સ્વાભાવિક હોય છે તેમાં કર્મના ઉદય આદિની અપેક્ષા રહેતી નથી. આ જ છ પ્રકારના ભાવ ભવ્ય અથવા અભવ્ય ઇવેનું સ્વરૂપ કહેવાય છે. કો આ છ પ્રકારના ભાવમાંથી મિથ્યાદષ્ટિ અને અભવ્ય જીવોને પથમિક અને ક્ષાયિક ભાવ કદાપી થતાં નથી. આ બંને ભાવ ભવ્ય જીવને જ પ્રાપ્ત થાય છે. પરિણામિક, ઔદયિક, શાપશસિક અને સાનિયાતિક ભાવ ભવ્ય અને અભવ્ય-બંનેમાં જ મળે છે. મિશ્રાવ થાય અને ઉપશમથી ઉત્પન્ન થાય છે તે કંઈક-કંઈક ઓલવાયેલી અને કઈ-કઈ શાંત અગ્નિના જે છે. ઉદયાવલિકામાં પ્રવિષ્ટ ઉપસેલા) કર્મને ક્ષય થઈ જવાથી તથા ક્ષેત્ર કર્મને અનેક થવા પર આ રીતે બનેની અવસ્થામાં ક્ષાશમિક (મિશ્ર) ભાવની ઉત્પતિ થાય છે. , શંકા-મૌયમિક ભાવ અને ક્ષાપથમિક ભાવમાં કેઈપણ તફાવત નથી કારણ કે પJથમિક ભાવમાં ભણું ઉકિત-ઉદમાવલિકામાં પ્રવિષ્ટ કર્મને ઉદય થતું નથી અને અનુદિત કર્મ કકિશાન્ત રહે છે. - સમાધાન-સેચશમા ભાવમાં કર્મને ઉદય પણ રહે છે. ત્યાં પ્રદેશ પણાથી કમનું વેદન સ્વીકાર કરવામાં આવ્યું છે પરંતુ તે વિધાનકારી હોતું નથી અર્થાત્ ત્યાં વિપાકની વેદના થતી નથી–ઉપશમ–અવસ્થામાં કર્મને પ્રદેશદય પણ થતું નથી. આ જ આ બંનેમાં અન્તર છે. Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૨ તત્વાર્થસૂત્રને જે કે ઉમાસ્વાતિકૃત તત્વાર્થસૂત્રમાં ઔપશમિક આદિ પાંચ જ ભાવ કહ્યા છે, સાન્નિપાતિક ભાવે કહેલ નથી તે પણ આગળ ઉપર કહેવામાં આવનારા આગમપ્રમાણ અનુસાર સાન્નિપાતિક ભાવને પણ પૃથક્ કહે જરૂરી છે. સ્થાનાંગસૂત્રના છઠા સ્થાનના પ૩૭માં સૂત્રમાં કહ્યું છે-છ પ્રકારના ભાવ કહેવામાં આવ્યા છે તે આ મુજબ છે–(૧) ઔદયિક (૨) ઔપથમિક (૩) ક્ષાયિક (૪ ક્ષાપશમિક (પ) પરિણામિક અને (૬) સાન્નિપાતિક. એવી સ્થિતીમાં મિશ્રનું ગ્રહણ કરવાથી એક જીવમાં ઉત્પન્ન થનારા સાન્નિપાતિક ભાવને, કે જે ઔપશમિક આદિ ભાવોમાંથી બે, ત્રણ ચાર વગેરેના સંગથી ઉત્પન્ન થાય છે, અન્તર્ભાવ થવા પર પણ ઉપરબતાવેલ આગમના પ્રમાણથી તેને જુદો ગ્રહણ કરે જ યથાયોગ્ય છે ૧૪ एगवीसइ बेनोद्वादसतिनेगमेया जहाकर्म | મૂળસૂવાથ–પૂર્વોક્ત છ ભાવના અનુક્રમથી ૨૧, ૨, ૯, ૧૮, ૩ અને અનેક ભેદ છે ૧પ તત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં છવના ઔદયિક વગેરે છ ભાવેના સ્વરૂપ અને લક્ષણનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. હવે તેમનામાંથી પ્રત્યેકના ભેદ બતાવવા માટે કહીએ છીએ અનુક્રમથી ઓદયિક ભાવના ૨૧ ભેદ છે, પથમિક ભાવના ૨ ભેદ છે, ક્ષાયિક ભાવના ૯ ભેદ છે, મિશ્રરૂપ શાપથમિક ભાવના ૧૮ ભેદ છે, પરિણામિક ભાવના ૩ ભેદ છે અને સાત્રિપાતિકભાવના અનેક ભેદો છે. ઔદયિક ભાવના ૨૧ ભેદ–(૧-૪) નરકગતિ, તિર્યંચગતિ, મનુષ્યગતિ અને દેવગતિના ભેદથી ચાર પ્રકારની ગતિ, (પ-૮) કાંધ, માન, માયા, અને લેભના ભેદથી ૪ કષાય, (૯-૧૧) સ્ત્રીવેદ, પુરુષવેદ, અને નપુંસકવેદના ભેદથી ૩ લીંગ, (૧૨) મિથ્યાદષ્ટિ (૧૩) અજ્ઞાન (૧૪) (૧૫) અસિદ્ધત્વ અને (૧૬-૨૧) કૃષ્ણલેશ્યા, નીલલેશ્યા, કપિલેશ્યા, તેજેશ્યા, પલેશ્યા, અવિરતિ શુકલેશ્યા આ ઔદયિક ભાવના ૨૧ ભેદ છે. જે જોડાયેલ હોય તેને લેથા કહે છે. મનેગના નિમિત્તથી ઉત્પન્ન થનારાં પરિણામ વિશેષ લેશ્યા કહેવાય છે અથવા જે કમપુદ્ગલ લિશ્યને અર્થાત્ આત્માની સાથે એકમેક થઈ જાય તેને વેશ્યા કહે છે. વેશ્યા બે પ્રકારની છે–દ્રવ્યલેશ્યા અને ભાવલેશ્યા. કાળા વગેરે રંગવાળા દ્રવ્યવિશેષને દ્રવ્યલેશ્યા અને કાળા વગેરે દ્રવ્યના નિમિત્તથી ઉત્પન્ન થનારા-અધ્યવસાયને ભાવલેશ્યા કહે છે. આ ભાવલેશ્યા કર્મબન્ધના કારણે થાય છે. કાળા વર્ણવાળા દ્રવ્યના નિમિત્તથી જે અશુદ્ધ પરિણામ વિશેષ ઉત્પન્ન થાય છે તે કૃષ્ણ લેશ્યા કહેવાય છે “જે વેશ્યાવાળા દ્રવ્યોને જીવ ગ્રહણ કરે છે તેજ લશ્યાને અનુરૂપ તેના પરિ ણામ થાય છે” એમ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનાં લેશ્યાપદમાં કહ્યું છે. એવી જ રીતે વાદળી દ્રવ્યના નિમિત્તથી નીલલેસ્યા થાય છે. નીલ અને રક્ત બંને વર્ણવાળા દ્રવ્યના નિમિત્તથી કતલેશ્યા, રક્તવર્ણવાળા દ્રવ્યના નિમિત્તથી તેજેશ્યા, પત વર્ણવાળા દ્રવ્યના નિમિત્તથી પાલેશ્યા અને શુકલ વર્ણવાળા દ્રવ્યના નિમિત્તથી શુકલ લેશ્યા ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યાં અન્તિમ ત્રણે લેશ્યાઓ કમિક ઈષ્ટ, ઈછતર ઈષ્ટતમ હોય છે. આદિની ત્રણે લેશ્યાઓ ક્રમશઃ અનિષ્ટતમ, અનિષ્ટતર, અનિષ્ટ હોય છે. . Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ છ ભાવેના ભેદનું નિરૂપણ સૂ. ૧૫ - આ રીતે બધા મળીને ઔદયિક ભાવના ૨૧ ભેદ હોય છે, જે કે અનુગદ્વાર સૂત્રમાં છ ભાવેના પ્રકરણમાં ઔદયિકભાવના ઘણા ભેદ બતાવવામાં આવ્યા છે, જેમનું કથન આગળ કહેવાશે. તે પણ તે બધા ઔદયિક ભાવને સૂત્રમાં કહેલા ૨૧ ભેદમાંજ સમાવેશ થઈ જાય છે આથી કઈ દોષ સમજવો ન જોઈએ. અનુગદ્વાર સૂત્રનું કથન આ પ્રકારે છે– “દયિકભાવ કેટલા પ્રકારના છે. બે પ્રકારના-ઔદયિક અને ઉદય નિષ્પન્ન. ઔદયિક ભાવ શું છે ? ઔદયિક ભાવ આઠ કર્મપ્રકૃતિઓના ઉદયથી થાય છે તેજ ઔદયિક છે. ઉદય નિષ્પન્ન શું છે? ઉદય નિષ્પન્ન બે પ્રકારનાં છે-જીવદયનિષ્પન્ન અને અજીવદય નિષ્પન્ન. જીવદયનિષ્પન્ન કેને કહે છે ? તે અનેક પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે જેમ કે રિયિક તિર્યચ, મનુષ્ય, દેવ, પૃથિવીકાયિક-ત્રસકાયિક, ધિકષાયી-ભકષાયી–સ્ત્રીવેદક, પુરુષવેદક, નપુસકેદક, કૃષ્ણલેયાવાળે યાને શુકલેશ્યાવાળે, મિથ્યાષ્ટિ, અવિરત, અસંસી, અજ્ઞાની, આહારક છદ્મસ્થ: સગી, સંસારમાં રહેલ જે સિદ્ધ થએલ નથી તે ઉદય નિષ્પન્ન છે. - હવે અ દયનિષ્પન્ન શું છે? તે પણ અનેક પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે જેમ કે દારિક શરીર, દારિકશરીરગપરિણામિક દ્રવ્ય, વૈકિય શરીર, વૈકિયશરીર પ્રયોગપરિ Pમિક દ્રવ્ય આજ રીતે આહારક શરીર, તૈ જસ શરીર કામણ શરીર પણ કહી લેવું જોઈએ. પ્રગપરિણામિક વર્ણ ગંધ રસ સ્પર્શ એ બધા અછદપનિષ્પન્ન છે. આ ઉદયનિષ્પન્નનું વર્ણન પુરૂ થયું અને તેની સાથે ઔદયિકલાવનું પ્રતિપાદન પણ સંપૂર્ણ થયું. ઔપશમિકભાવ સંક્ષેપથી બે પ્રકારના છે–સમ્યકત્વ અને ચારિત્ર. અનુગદ્વારસૂત્રમાં આપશમિક ભાવના પણ અનેક ભેટ કહેવામાં આવ્યા છે પરંતુ આ સૂત્રમાં ટુંકમાં જ વર્ણન છે આથી સમ્યક્ત્વ તથા ચારિત્ર આ બંને ભેમાં જ તે સઘળાને અન્તર્ભાવ સમજી લેવી. જોઈએ. અનુગદ્વારમાં કહ્યું છે ઓપશમિક ભાવ કેટલા પ્રકારના છે? પથમિક ભાવ બે પ્રકારના છે ઔપશમિક તથા ઉપશમનિષ્પન્ન. ઔપશમિક ભાવ શું છે? મેહનીય કમના ઉપશમથી ઔપથમિક ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે. ઉપશમનિષ્પન્ન ભાવ શું છે ?' ઉપશમનિષ્પન્નના અનેક ભેદ છે જેવા કેઉપશાક્રોધ, ઉપશાન્તલેભ, ઉપશાનસંગ, ઉપશાસ્તષ, ઉપશાન્તદર્શનમેહનીય, ઉપશાન્તારિત્રમોહનીય, ઉપશાન્ત સમ્યકત્વલબ્ધિ, ઉપશાન્ત ચારિત્રલબ્ધિ, ઉપશાન્તક્ષાય છવાસ્થવીતરાગ અહીં ઉપશમનિષ્પન્ન અને પશમિકભાવનું નિરૂપણ સમાપ્ત થયું જેનું સ્વરૂપ પહેલા કહેવાઈ ગયુ તે ક્ષાયિક ભાવના નવ ભેદ છે–(૧) જ્ઞાન (૨) દર્શન (૩) દાન (૪) લાભ (૫) લેગ (૬) ઉપભોગ (૭) વીય, (૮) સમ્યક્ત્વ તથા (૯) યથાખ્યાત, ચારિત્ર. સમસ્ત પેય પદાર્થોને જાણવાવાળા અર્થાત્ સપૂર્ણ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થનાર કેવળજ્ઞાન જ આહ“જ્ઞાન” શબ્દથી ગ્રહણ કરવું જોઈએ. કેવળજ્ઞાન સિવાયના બાકીનાં ચાર જ્ઞાન ક્ષયિક નહીં પરંતુ ક્ષાયપશામક છે કારણું કે તેઓ જ્ઞાનાવરણ કર્મનાં ક્ષાપશમથી ઉત્પન્ન થાય છે. દશ શબ્દથી અત્રે સંપૂર્ણ દર્શનાવરણકર્મના ફર્યથી અસ્તિત્વમાં આધના કેવળદાન જ,સમજવું જોઈએ, ચક્ષુદનાદિ નહીં. ચક્ષુદર્શનાદિ ક્ષાયિક થઈ શકે, નહીં. તે પશમથી ઉત્પન્ન થાય છે. સ્વને ત્યજી દેવું તેને દાન કહે છે. આ દાન સંપૂર્ણ Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૪ - તત્વાર્થસૂત્રને દાનાતરાય કર્મના ક્ષયથી પેદા થાય છે, તે ત્રણેય લેકેના જીને નવાઈમાં ડૂબાડનાશ હોય છે અને યાચક જ દવારા તેને કદી પણ પ્રતિષેધ થતું નથી. બીજાથી સમસ્ત સાધનની પ્રાપ્તિ થવી તે લાભ છે. તે સંપૂર્ણ લાભાન્તરાય કર્મના ક્ષયથી અચિન્તનીય માહામ્ય અર્થાત્ વિભૂતિ સ્વરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. જેની પણું વાંચન કરવામાં આવે છે, આના વડે તે બધાની પ્રાપ્તિ થાય છે, જ્યારે પણ કેઈ ઠેકાણે તેને નિષેધ હેતે નથી. શુભ વિષયક સુખાનુભવ ભેગ કહેવાય છે. આ સંપૂર્ણ ભેગાન્તરાય, કર્મના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થાય છે. એને કેઈ પ્રત્યાઘાત થતો નથી અર્થાત્ ઈષ્ટની પ્રાપ્તિ ન થાય એવું કદાપી બનતું નથી. ' વિષયસમ્પત્તિની વિદ્યમાનતામાં ઉત્તર ગુણોનાં પ્રકર્ષથી વિષય-સમ્પત્તિને અનુભવ કરે તે ઉપભેગ છે. સંપૂર્ણ ઉપભેગાન્તરાય કર્મના ક્ષયથી યથેષ્ટ ઉપગની પ્રાપ્તિ થાય છે.” આત્માની કયારેય પણ નીરુદ્ધ ન થવાવાળી શક્તિને વીર્ય કહે છે. સંપૂર્ણ વિર્યાન્તરાય કર્મના ક્ષયથી અપ્રતિહત સામર્થ્યની પ્રાપ્તિ થાય છે. અનન્તાનુબંધી કષાય મિથ્યાત્વ મેહનીય મિશ્રમેહનીય અને સભ્યત્વ મેહનીય વગેરે આ સાત પ્રકૃતિએને સર્વથા ક્ષય થઈ જવાથી જીવાદિ તનું શ્રદ્ધાન ઉત્પન્ન થાય તે ક્ષાયિક સમ્યકત્વ છે. આ સમ્યકત્વ એકવાર ઉત્પન્ન થયા પછી ક્કી પણ નાશ પામતુ નથી કહે વાનું એ કે ચાર અનન્તાનુબંધી કષાય મિથ્યાત્વ મેહનીય મિશ્રમેહનીય અને સમ્યકત્વ મેહનીય આ સાત પ્રકૃતિનાં ક્ષયથી ક્ષાયિક સમ્યકત્વની ઉત્પત્તિ થાય છે. સમસ્ત મેહનીય કર્મના ક્ષયથી ક્ષાયિક ચારિત્ર પ્રકટ થાય છે. આ નવ રક્ષાયિક ભાવ છે. જે કે અનુગદ્વાર સૂત્રમાં છ ભાવેનાં પ્રકરણમાં ક્ષાયિક ભાવના ધણા બધાં ભેદ પ્રતિમ પાદિત કરવામાં આવ્યા છે પરંતુ અહીં તે ટુંકનાં જ વર્ણન કરવામાં આવેલું છે. આથી તે બધાને નવ ભેદમાં સમાવેશ થઈ જાય છે. વળી કહ્યું પણ છે - ભાવિકભાવ શું છે? ક્ષાયિક ભાવ બે પ્રકારના કહેલા છે–સાયિક અને ક્ષય નિષ્પન્ન ક્ષાયિક શું છે ? ક્ષાયિક આઠ કર્મપ્રકૃતિથી ઉત્પન્ન થાય છે. ક્ષયનિષ્પન્ન શું છે? ક્ષય, નિષ્પન્ન અનેક પ્રકારના છે જેમાં ઉત્પન્ન જ્ઞાન દર્શનધર, અ૭ન, જિન કેવળી, ક્ષીણભિનિબેન: ધિક જ્ઞાનાવરણ, ક્ષીણબ્રુતજ્ઞાનાવરણુ, ક્ષીણવધિજ્ઞાનાવરણ, ક્ષીણમઃ પર્યવજ્ઞાનાવરણુ, ક્ષીણકેવળ જ્ઞાનાવરણ, નિરાવરણુ, ક્ષણાવરણ, જ્ઞાનાવરણીય, કર્મવિપ્રમુકત, કેવળદશીથ, સર્વદશી ક્ષીણનિદ્ર ક્ષીણનિદ્રાનિદ્ર, ક્ષીણપ્રચલ, ક્ષીણપ્રચલપ્રચલ, ક્ષીણસ્યાનધેિ ક્ષીણું ચક્ષુદર્શનાવરણ, ક્ષીણુંચક્ષુદર્શનાવરણ ક્ષીણવધિદર્શનાવરણ, ક્ષીણુંકેવળદશનાવરણ, અનાવરણ. - નિરાવરણ, ક્ષીણાવરણ, દર્શનાવરીયકર્મવિપ્રમુક્ત, ક્ષીણસાલાવેદનીય, ક્ષીણ-અસતાવેદનીય. અવેદન, નિર્વેદન, ક્ષીણુવેદન, શુભાશુભવેદનીય, કર્મ વિપ્રમુક્ત ક્ષીણક્રોધ યથાવત્ ક્ષીણ લેભ, ક્ષીણ રાગ, ક્ષીણ, ક્ષીણુદર્શનમેહનીય, ક્ષીણચરિત્રમેહનીય, અહ, નિર્મોહ, મેહનીયમ વિપ્રમુક્ત, - ક્ષીણુરયિકાયુ ક્ષીણ તિર્યંચાણુ ક્ષીણમનુષાયુ, ક્ષીણુદેવાયું, અનાયુ, નિસમું, ફીણાયુ આયુર્મવિપ્રમુક્ત, Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ છવના છ ભાવેનું નિરૂપણ સૂ. ૧૫ ૨૫ ગતિ-જાતિ–શરીર–અંગોપાંગ-બંધન-સંધાનન–સંહનન-સંસ્થાન–અનેકશરીરવૃન્દસંઘાતવિપ્રમુકત ક્ષીણશુભનામ, ક્ષીણ-અશુભનામ, નિર્નામ, ક્ષીણનામ, શુભાશુભનામ કર્મવિપ્રમુક્ત ક્ષીણ ઉચગવ્ય, ક્ષીણનીચગેત્ર, અગોત્ર નિગેત્ર, ક્ષીણત્ર, ગોત્રાકર્મવિપ્રમુક્ત. ક્ષીણુદાનાન્તરાય, લીલાભાન્તરાય, ક્ષીણુગાન્તરાય, ક્ષીપભેગાન્તરાય, ક્ષીણવીર્યાન્તરાય અનન્તરાય, નિરન્તરાય, ક્ષીણાન્તરાય અનન્તરાયકર્મવિઘમુક્ત સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત, પરિનિવૃત્ત અન્નકૃત, સર્વદુઃખ પ્રક્ષણ, આ બધાં ક્ષય નિષ્પન્ન છે. અગાઉ કહેલા સ્વરૂપવાળા ક્ષાપશમિક ભાવના અઢાર ભેદ છે–ચાર પ્રકારનું જ્ઞાન અર્થાત્ મતિજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન અને મનઃ પર્યવજ્ઞાન ત્રણ પ્રકારનું અજ્ઞાન–મત્યજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અને વિર્ભાગજ્ઞાન, ત્રણ પ્રકારના દર્શન, ચક્ષુદર્શન, અચક્ષુદર્શન અવધિ દશન– પાંચ પ્રકારની લબ્ધિઓ દાનલબ્ધિ લાભલબ્ધિ, ભેગલબ્ધિ ઉપગલબ્ધિ અને વીર્યલબ્ધિ. સમ્યકત્વચારિત્ર તથા સંયમસંયમ. આ બધા ભેગા મળીને ક્ષાપશમિકના અઠાર ભેદ થાય છે. મતિજ્ઞાનાવરણીય, કૃતજ્ઞાનાવરણીય, અવધિજ્ઞાનાવરણીય, અને મને પર્યજ્ઞાનાવરણીય, કર્મોના સ્પર્ધક સર્વ ઘાતી પણ હોય છે અને દેશઘાતી પણ હોય છે. જયારે સમસ્ત સર્વઘાતી સ્પર્ધક નાશ પામે છે. અને આત્માની વિશુદ્ધિના કારણે સમયે સમયે દેશઘાતી પણ સ્પર્ધકેના અનન્ત ભાગ ક્ષયને પ્રાપ્ત થઈ જાય છે અને તેના ભાગ ઉપશાન્ત થઈ જાય છે ત્યારે સમ્યક દર્શનના સાહચર્યથી જીવ જ્ઞાની થાય છે. ક્ષયશમાંથી ઉત્પન્ન થનાર મતિજ્ઞાન વગેરે જ્યારે મિથ્યાત્વની સાથે હોય છે ત્યારે અજ્ઞાન અથવા મિથ્યાજ્ઞાન કહેવાય છે. અહીં “અજ્ઞાન” શબ્દથી કુત્સિત અર્થમાં નમ્ સમાસ કરવામાં આવ્યું છે જેમ કે કુપુત્રને “અપુત્ર” કહે છે. મિથ્યાષ્ટિ જીવનું અવધિજ્ઞાન વિભંગ કહેવાય છે. ભંગને અર્થ “પ્રકાર છે. “વિ” ઉપસર્ગ કુત્સિત અર્થમાં છે. અર્થાત્ અપ્રશસ્ત ભંગને વિભંગ કહે છે. વિભંગ રૂપજ્ઞાન વિભંગજ્ઞાન કહેવાય છે. આ પ્રકારના અજ્ઞાન જ્ઞાનાવરણ કર્મના ક્ષપશમથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. ચક્ષુદર્શન શ્રોત્રાદિ રૂ૫ અચક્ષુદર્શન અને અવધિદર્શન આ ત્રણેય દર્શનાવરણ કર્મના ક્ષપશમથી ઉત્પન્ન થાય છે. દાન ઈત્યાદિપાંચ લબ્ધિઓ પાંચ પ્રકારના અન્તરાય કર્મના ક્ષયોપશમથી થાય છે. સમ્યકત્વ અનન્તાનુબંધી કષાય મિથ્યાત્વીય મિશ્રમેહનીય અને સમ્યકત્વમેહનીય એ સાત કર્મપ્રકૃતિઓનાં પશમથી ક્ષપશમિક સમ્યકત્વ ઉત્પન્ન થાય છે. | સર્વવિદિત ચારિત્ર, દર્શન મેહનીય અને બાર કષાયોના ક્ષયોપશમથી ઉત્પન્ન થાય છે. સંયમસંયમ અર્થાત્ દેશવિરતિ જેમાં સંકલ્પપૂર્વક કરવામાં આવનારી હિંસાને ત્યાગ કરવામાં આવતું નથી તે દર્શન મેહનીય તથા અનન્તાનુબંધી કષાય અને અપ્રત્યાખ્યાન કષાયના ક્ષપશમથી ઉત્પન્ન થાય છે. જો કે અનુગદ્વાર સૂત્રમાં છ ભાવોના પ્રકરણમાં ક્ષાપશમિક ભાવના પણ ઘણા ભેદ કહેવામાં આવ્યા છે તેમ છતાં ટુંકમાં પ્રતિપાદિત આ અઢાર ભેદોમાં જ તે સઘળાનો સમાવેશ થઈ જાય છે એ પૂર્વોકત કથન આ રીતે છે Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૬ mmmmmmmmmmm તત્વાર્થસૂત્રને ક્ષાપશમિક ભાવ શું છે? ક્ષાપશમિક ભાવ બે પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે-ક્ષયપથમિક અને ક્ષપશમ નિષ્પન્ન ક્ષેપથમિક શું છે? ચાર ઘાતી કર્મોના અર્થાત્ જ્ઞાનાવરણીય મેહનીય અને અન્તરાય કર્મના ક્ષેપશમથી ક્ષયપશમિક ભાવ થાય છે. ક્ષયોપશમનિષ્પન્ન ભાવ શું છે? તે અનેક પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે-ક્ષાપશમિક આભિનિબધિક જ્ઞાનલબ્ધિ જેવા કે ક્ષયોપથમિક મનઃ પર્યવજ્ઞાનલબ્ધિ ક્ષયોપથમિક મત્યજ્ઞાનલબ્ધિ ક્ષાપશમિક કૃતારાનલબ્ધિ ક્ષાપશમિક વિભંગજ્ઞાનલબ્ધિ ક્ષાપશમિક ચક્ષુદર્શનલબ્ધિ અવધિદર્શન લબ્ધિ આ રીતે સમ્યગદર્શન લબ્ધિ મિથ્યા દર્શનલબ્ધિ સમ્યફ મિથ્યાદર્શન લબ્ધિ ક્ષાપશમિક ચારિત્ર લબ્ધિ છેદપસ્થાપનીય લબ્ધિ પરિવાર વિશુદ્ધિ લબ્ધિ સૂમ સાંપરાયિક લબ્ધિ ચારિત્રાચારિત્રલબ્ધિ ક્ષાપશમિક દાનલબ્ધિ લાયોપથમિક લાભલબ્ધિ ભેગલબ્ધિ ઉપગલબ્ધિ વીર્યલબ્ધિ પંડિતવીર્યલબ્ધિ બાળવીયલબ્ધિ બાળપંડિતવીર્યલબ્ધિ ક્ષાપશમિક શ્રોત્રેન્દ્રિયલબ્ધિ ક્ષાપશમિક સ્પર્શેન્દ્રિયલબ્ધિ. ક્ષાપશમિક આચારાંગધર, એવી જ રીતે સૂત્રકૃતાંગધર, સ્થાનાંગધર, સમવાયાંગધર, વિવાહપ્રજ્ઞપ્તિધર, જ્ઞાતાધર્મકથાધર, ઉપાસકદશાંગધર, અન્તકૃદશાંગધર, અનુત્તરૌપપાતિકદશાંગધર, પ્રશ્નવ્યાકરણધર, વિપાકકૃતધર, ક્ષાયોપથમિક દૃષ્ટિવાદધર, ક્ષાપશમિક નવપૂવિ લાયોપશમિક અને ચતુર્દશપૂવી ક્ષાપશમિક ગણી ક્ષાયોપથમિક વાચક આ તમામ ક્ષયોપશમનિષ્પન્નના ભેદ કહેવામાં આવ્યા છે. પારિણામિક ભાવ ત્રણ પ્રકારના હોય છે—જીવત્વ, ભવ્યત્વ અને અભવ્યત્વ. જીવને ભાવ અર્થાત્ જીવપણું, જીવત્વ કહેવાય છે અર્થાત્ અસંખ્યાતા પ્રદેશમય ચૈતન્ય. જે જીવ સિદ્ધિગમન ને પાત્ર હોય તે ભવ્ય અને જે સિદ્ધિગમનને યોગ્ય ન હોય ને અભવ્ય કહેવાય છે. એમના ભાવને ભવ્યત્વ અને અભવ્યત્વ કહેવામાં આવ્યા છે. જીવના આ ત્રણેય ભાવો સ્વાભાવિક જ છે, કર્મકૃત નહીં અર્થાત્ કઈ કર્મના ઉદય, ઉપનામ, ક્ષય અગર ક્ષપશમથી ઉત્પન્ન થતાં નથી. આત્મા પોતાના સ્વભાવથી જ જીવત્વ, ભવ્યત્વ, અગર અભવ્યત્વ રૂપથી પરિણતશીલ થાય છે. જે કે અસ્તિત્વ અન્યત્વ, કર્તૃત્વ, ભેતૃત્વ, ગુણત્વ, અસર્વજ્ઞત્વ અનાદિકમસન્તાન બદ્ધત્વ, પ્રદેશવ, અરૂપિ– નિત્ય વગેરે પણ જીવના અનાદિ પરિણામિક ભાવ છે અને અનુ ગદ્વાર સૂત્રમાં, છ ભાવના પ્રકરણમાં અન્ય ઘણા જ ભેદો પણ પ્રતિપાદિત કરવામાં આવ્યા છે તેમ છતાં અત્રે સંક્ષેપમાં જ પરિણામિક ભાવનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. આથી આ આ ત્રણ ભેદોમાં જ એ સર્વને સમાવેશ થઈ જાય છે. અનુગદ્વારમાં કહ્યું છે.– પરિણામિક ભાવ એટલે શું ? પરિણામિક ભાવ બે પ્રકારના છે–સાદિ પરિણામિક અને અનાદિ પરિણામિક સાદિ પરિણામિક ભાવ શું છે ? તે અનેક પ્રકારના છે જેવા કેઉલ્કાપાત, દિશાદાહ. ગર્જના, વિધુત-નિર્ધાત ભૂપદા, યક્ષાદિત્ય, ધૂમિકા, મિહિકા, રજ ઉદ્દઘાત, ચન્દ્રગ્રહણ, સૂર્યગ્રહણ, ચન્દ્રપરિષ, સૂર્ય પરિષ, પ્રતિચન્દ્ર, પ્રતિસૂર્ય ઈન્દ્રધનુષ્ય ઉદકમસ્ય, કપિહસિત, અમેઘવર્ષ, વર્ષધારા, ગ્રામ, નગર, ગ્રહ, પર્વત, પાતાળ, ભવન, નરક, રત્નપ્રભા, શર્કરપ્રભા, વલુકાપ્રભા, પંકપ્રભા, ધૂમપ્રભા, તમ પ્રભા, તમસ્તમ પ્રભા, સૌધર્મ યાવત્ અર્ચ્યુત, રૈવેયક, અનુત્તર વિમાન, ઈષત્ પ્રાગભારા પૃથ્વી પરમાણુપુદ્ગલ, દિપ્રદેશિકકંધ અનન્તપ્રદેશિક કંધ આ સર્વ સાદિ પરિણામિક ભાવ છે. Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७ ગુજરાતી અનુવાદ જીવના છ ભાવનું નિરૂપણ સૂ. ૧૫ અનાદિ પરિણામિક ભાવ શું છે? ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, જીવાસ્તિકાય, પુદ્ગલાસ્તિકાય અદ્ધાસમય લેક અલેક ભવસિદ્ધિક એ બધાં અનાદિ પરિણામિક ભાવ છે. છડ઼ ભાવ સાન્નિપાતિક પણ અનેક પ્રકારનો છે એક જીવાત્મામાં એકી સાથે ઉત્પન્ન થનારો ભાવ નિપાતિક ભાવ કહેવાય છે. આ સાન્નિપાતિક ભાવ પૂર્વોક્ત ઔદયિક પથમિક વગેરે ભાવમાંથી યથાયોગ્ય બે ત્રણ વગેરેના સંગથી બને છે. જો કે એના ભેદ ઘણા છે પરંતુ અત્રે મુખ્યરૂપથી પંદર પ્રકારના દર્શાવવામાં આવે છે -ઔદયિક ક્ષાપશમિક અને પરિણામિક એ ત્રણ ભાવે એકી સાથે એક જીવમાં ઉત્પન્ન થાય છે. - નારક, તિર્યાનિકે, મનુષ્ય તથા દેવગતિના ભેદથી ચાર (૪) ભેદ થાય છે. એવી જ રીતે ઔદયિક. ઔપશમિક, ક્ષાપશમિક, પારિણામિક, કયારેક ત્રણjજ ન કરવાવાળા જીવના ઉપનામ સભ્યને સદ્ભાવ હોવાથી, ગતિના ભેદથી ચાર (૪) ભેદ થઈ જાય છે-ઔદયિક, ક્ષાયિક, ક્ષપશમિક અને પરિણામિક તે વળી કયારેક ક્ષાયિક સદ્ભાવ હોવાથી, શ્રેણિક વગેરેની જેમ ગતિભેદથી થાય છે. દયિક, ઔપથમિક, ક્ષાયિક ક્ષાયોપથમિક અને પરિણામિકનો એક ભેદ મનુષ્ય ગતિમાં ઉપનામ શ્રેણીને સદ્ભાવમાં જ થાય છે. આ ભાવ દર્શન સાથી રહિત સપૂર્ણ મોહનીય કર્મના ઉપશમથી, શેષ કર્મોના ક્ષપશમ વગેરે થવાથી થાય છે (૧) એવી જ રીતે ઔદયિક, ક્ષાયિક અને પરિણામિકનો એક જ ભંગ થાય છે જેમકે કેવળીમાં દયિક મનુષ્યત્વ, ક્ષાયિક કેવળજ્ઞાન અને પરિણામિક ભાવ જીવત્વ મળી આવે છે. (૧) એવી જ રીતે ક્ષાયિક અને પરિણામિકનું એક અંગ છે જેવી રીતે સિદ્ધમાં કેવળજ્ઞાન સમ્યકત્વ આદિ ક્ષાયિક તથા જીવત્વ પરિણામિક ભાવ હોય છે. એવી જ રીતે મતભેદ માટે પણ સમજવું. અત્રે આ વાત સમજવા જેવી છે–પશમિક, ક્ષાયિક અને ક્ષાપશમિક, એ ત્રણ ભાવ કર્મને નાશથી ઉત્પન્ન થાય છે જેવી રીતે રજકણોના સમૂહનો નાશ થવાથી સૂર્યના કિરણોનો સમૂહ ઉત્પન્ન થાય છે. તે નાશ બે પ્રકારે થાય છે–સ્વવીયની અપેક્ષાથી કર્મના એક ભાગને ક્ષય અને સર્વક્ષય તથા પોતાના વડે ઉપાર્જિત કર્મના ઉદયથી આત્માથી નરકગતિ વગેરે ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે. દાખલા તરીકે દારૂના નામ વગેરે વિકાર ઉત્પન્ન થાય છે, રેવે છે, ગાય છે, ક્રોધ કરે છે એવી જ રીતે ગતિ વગેરે કર્મોના ઉકથી જીવ ગતિ કષાય વગેરે વિકારેને પ્રાપ્ત થાય છે પરંતુ પારિણમિક ભાવ સ્વાભાવિક છે તે કોઈ પણ નીમિત્તકરણથી ઉત્પન થતું નથી ૧પ - “saોનો સુવિદો વારે ઈત્યાદિ મૂલાઈ–ઉપયોગ બે પ્રકારનો છે. સાકાર અને અનાકાર. તત્વાર્થ દિપીકા–પહેલાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે જીવનું લક્ષણ ઉપયોગી છે. હવે ઉપયોગનું સ્વરૂપ તથા ભેદ દર્શાવવા કહે છે –ઉપયોગ બે પ્રકારના છે-સાકારો પગ અને નિરાકારોપયોગ. જ્ઞાન અને દર્શનની પ્રવૃત્તિને અર્થાત્ પિતતાના વિષયની તરફ અભિમુખ થવું તેને “ગ” કહે છે ઉપ અર્થાત્ જીવનું સમીપવતી યે તે ‘ઉપગ” કહેવાય છે. ઉપગને નિત્ય સંબંધ પણ કહી શકાય. તાત્પર્ય એ છે કે કઈ પદાર્થને ઓળખવા માટે જીવને જે વ્યાપાર હોય છે તે ઉપયોગ કહેવાય છે. એમાં જે ઉપગ સાકાર હોય તે જ્ઞાનપયોગ અને જે ઉપગ નિરાકાર હોય તે Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૮ તત્વાર્થસૂત્રને દર્શને પગ કહેવાય છે. ઈ દ્રિની પ્રણાલીથી જ્ઞાનનું વિષયાકાર પરિણત થવાથી સાકાર વ્યાપાર થાય છે. પરંતુ દર્શન, વિષયાકાર પરિણત થતું નથી, આથી તે નિરાકાર અગર અનાકાર કહેવાય છે. જ્ઞાનપગ આઠ પ્રકારના છે. મતિજ્ઞાન, શ્રતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, મન:પર્યવજ્ઞાન, કેવળજ્ઞાન, મત્યજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને વિર્ભાગજ્ઞાન. | દર્શને પગ ચાર પ્રકારના છે.–ચક્ષુદર્શન, અચક્ષુદર્શન, અવધિદર્શન અને કેવળદર્શન. જે આકારથી યુકત હોય તે સાકાર જ્ઞાન. અને એનાથી વિપરીત હોય તે અનાકાર દર્શન કહેવાય છે. અથવા જે ઉપગ પ્રકાર યુક્ત હોય તે જ્ઞાન અને એથી રહિત હોય તે દર્શન છે. “કંઈક છે.” બસ એટલું માત્ર જ પ્રતીત થાય છે. ૧૬ તત્વાર્થનિર્યુકિત–ઉપગ જીવનું લક્ષણ છે તે પહેલાં કહેવાઈ ગયું. ઉપગને ઉપલંભ પણ કહે છે. અને તેને અર્થ છે પોતપોતાની હદનું ઉલ્લંઘન ન કરીને જ્ઞાન અને દર્શનને વ્યાપાર થવો અથવા જ્ઞાન અને દર્શનની પ્રવૃત્તિ અગર વિષયના નિર્ણય માટે અભિમુખ થવુ. ઉપગ છે. ઉપ અર્થાત્ જીવન સમીપવતી પેગ ઉપગ અથવા નિત્ય સંબંધી પણ કહેવાય છે. સાર એ નીકળ્યો કે કોઈ પણ પદાર્થને ગ્રહણ કરવા માટે આત્માને વ્યાપાર થો ઉપગ કહેવાય છે. ઉપગના ભેદ બતાવતાં પ્રકારાન્તરથી તેની વિશેષતાનું પ્રતિપાદન કરવા માટે કહે છેઉપગ બે પ્રકારના છે–સાકાર અને નિરાકાર. જ્ઞાન સાકાર ઉપગ છે. દર્શન નિરાકાર છે. જે ઉપગ પ્રતિનિયત હોય છે યાની જાતિ, વસ્તુ વગેરે વિશેષને ગ્રહણ કરે છે તે સાકાર ઉપયુગ જ્ઞાન કહેવાય છે. કહ્યું પણ છે–આકાર વિશેષને કહે છે. જે ઉપયોગમાં વસ્તુના વિશેષ અંશનું ગ્રહણ થતું નથી. તે અનાકાર ઉપયોગ છે. તાત્પર્ય એ છે કે દર્શન વિશેષ રહિત સામાન્ય માત્રનું જ ગ્રાહક હોય છે. કહ્યું પણ છે. જ્ઞાન સાકાર અને દર્શન નિરાકાર હોય છે. મતિ, શ્રુત, અવધિ, મન:પર્યય, કેવળજ્ઞાન અને વિર્ભાગજ્ઞાન, કુમતિજ્ઞાન તથા કુશ્રુતજ્ઞાન સાકાર હોય છે. ચાર પ્રકારના દર્શન અનાકાર છે. કેઈએ આઘેથી વૃક્ષોને સમૂહ જે પરંતુ તેને સાલ, તમાલ, બકુલ, અશેક, ચંપક, કદંબ, જાંબું, લીમડો વગેરે વિશેષનું જ્ઞાન થયું નહિ–સામાન્ય રૂપથી જાડ માત્રની જ પ્રતીતિ થઈ. “કંઈક છે.” એવી અપરિપકવ પ્રતીતિ થઈ તે પછી તે દર્શન છે કેમકે જે ઉપગમાં વિશેષનું ગ્રહણ થતું નથી તે જ દર્શનોપયોગ કહેવાય છે. જયારે તે જ વ્યક્તિ નજીક આવે છે ત્યારે તાલ, તમાલ, સાલ આદિ આદિ વિશેષ રૂપમાં નિશ્ચય કરે છે ત્યારે તે પરિક્રુટ પ્રતિભાસ જ્ઞાન કહેવાય છે. મતલબ એ છે કે વિશેષ ધર્મોને ગ્રહણ કરવાવાળો ઉપયોગ જ્ઞાનપગ છે. જ્ઞાને પગને સાકાર અને દર્શને પગને નિરાકાર કહેવામાં આવે છે. ઈદ્રિની પ્રણાલી દ્વારા વિષયના આકારમાં પરિણામ થવાનું કારણ જ્ઞાન સાકાર કહેવાય છે. હકીકતમાં આકારને અર્થ છે-વિકલ્પ. જે જ્ઞાન વિકલ્પ સહિત હોય તે સવિકલ્પ અને એથી વિપરીત હોય તે નિર્વિકલ્પ તેજ અનાકાર કહેવાય છે. આથી પ્રકારયુકત જ્ઞાન સવિકલ્પ અને પ્રકારતાથી શૂન્ય હોય તે નિર્વિકલ્પ કહેવાય છે. એટલે પ્રકાર સહિત વિશિષ્ટની વૈશિષ્ટતા ને જમાવવાવાલા જ્ઞાનને સવિકલ્પ અથવા સાકાર કહેવામાં આવે છે અને જે પ્રકારતાથી શૂન્ય હોય છે. તે, “કંઈક છે” આ પ્રકાર ને આભાસ માત્ર જ હોય તે નિર્વિકલ્પ અથવા અનાકાર કહેવાય છે. Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ સાકાર અને અનાકાર ઉપગનું નિરૂપણ સૂ. ૧૬ ૨૯ સાકારો પગ ઉપરોક્ત પ્રમાણે મતિજ્ઞાને પગ વગેરે આઠ પ્રકાર છે. અનાકાર, દશને પગ ના ચાર ભેદ છે-ચક્ષુદર્શન, અચક્ષુદર્શન, આવધિદર્શન કેવળદર્શન તેના ભેદથી ચક્ષુદર્શને પગ, અચક્ષુદર્શનેપગ, અવધિદર્શનપગ અને કેવળદેશનેપચેગ. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ઓગણત્રીસમાં પદમાં કહ્યું છે :ભગવદ્ ! ઉપગ કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે ? જવાબઃ-ઉપયોગ બે પ્રકાનના કહ્યા છે.-સાકારે પગ અને અનાકારોપયોગ. પ્રફના-ભગવદ્ ! સાકારઉપયોગ કેટલા પ્રકારના છે ? જવાબ –ગૌતમ ! સાકારો પગ આઠ પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે. જેમકે-મતિજ્ઞાનપગ, શ્રતજ્ઞાનેપગ, અવધિજ્ઞાનોપયોગ મન:પર્યવજ્ઞાનોપગ, કેવળજ્ઞાનપગ, મતિઅજ્ઞાને પગ, શ્રુતજ્ઞાને પગ તથા વિર્ભાગજ્ઞાનેગ. પ્રનિ–હે ભગવન્! અનાકારે પગ કેટલા પ્રકારનાં છે ? ઉ–ગૌતમ ! તે ચાર પ્રકારનાં છે. જેવાકે–ચક્ષુદર્શને પગ, અચક્ષુદર્શનો પગ, અવધિદર્શને પગ અને કેવલદને પગ. ૧૬ મૂલાઈ–ઈન્દ્રિય પાંચ પ્રકારની છે ૧૭ તત્વાર્થદીપિકા –આની પહેલાં જીવનું લક્ષણ જ્ઞાન-દર્શન ઉપયોગ કહેલ છે. તે ઉપયોગ સંસારી જીવોને ઈન્દ્રિ દ્વારા જ ઉત્પન્ન થાય છેઆથી તેના ભેદ બતાવતા ઇન્દ્રિયની પ્રરૂપણ કરીએ છીએ ઈન્દ્રિય પાંચ છે. ઈન્દ્ર અર્થાત્ આત્મા દ્વારા જે અધિણયુકત હોય અથવા ઈન્દ્ર નામકર્મ દ્વારા જેની રચના કરવામાં આવી હોય અથવા ઈન્દ્ર કહેતા આત્માનું જે ચિહ્ન-લિંગ હોય તેને ઇન્દ્રિય કહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે ઈન્દ્ર અર્થાત્ જીવ જે કે સ્વભાવથી જ જ્ઞાનમય છે પરંતુ આવરણના કારણે જાતે અને ગ્રહણ કરવા માટે સમર્થ નથી. આથી પદાર્થોને ગ્રહણ કરવામાં જે મદદરૂપ-નિમિત્ત હોય તે ઈન્દ્રિય છે. આ રીતે ઈન્દ્ર-જીવનું લિંગ હોવાથી ઇન્દ્રિય કહેવાય છે. અથવા-છૂપાયેલા પદાર્થ (આત્મા) ને જે જ્ઞાન કરાવે છે તેને ઈન્દ્રિય કહે છે. આત્મા અતિ સૂક્ષ્મ છે તેનું અસ્તિત્વ ઈન્દ્રિયની દ્વારા જ જાણી શકાય છે. જેવી રીતે ધુમાડે અગ્નિ વગર ન હોવાથી જ અગ્નિને જાણવા માટે કારણ હોય છે તે જ રીતે સ્પર્શન વગેરે કરણ કર્તા અર્થાત્ આત્માના જ્ઞાપક હોય છે, કેમકે જે સ્પશન આદિ કરણ છે તે કર્તા જરૂર હવે જેઈએ ! કર્તાને અભાવમાં કરણ હોતું નથી. આ રીતે સ્પશનાદિ કરણથી કર્તા-આત્માનું અસ્તિત્ત્વ જાણું શકાય છે. સ્પર્શન, રસના, ઘાણુ, ચક્ષુ અને શ્રેત્રના ભેદથી ઇન્દ્રિયો પાંચ પ્રકારની છે. અત્રે ઉપયેગનું પ્રકરણ હોવાથી પરિકલ્પિત વા (વચન), પાણિ (હાથ) પાદ (પગ) પાયુ (ગુદા) અને ઉપસ્થ (મૂત્રેન્દ્રિય) ને ઈન્દ્રિય માનવામાં આવતા નથી. અહીં જ્ઞાનના કારણે નેજ ઈન્દ્રિય કહેવામાં આવે છે. મન અનિષ્ક્રિય છે . ૧૭ છે Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૦ તત્વાર્થસૂત્રને તત્વાર્થનિયુકિત–પ્રથમ જીવના જ્ઞાન દર્શનઉપયોગ રૂપ લક્ષણ કહેવામાં આવેલ છે. છદ્મસ્થ જીવોનો તે ઉપયોગ ઇન્દ્રિ દ્વારા જ થાય છે. આથી ભેદ બતાવીને ઇન્દ્રિયની પ્રરૂપણ કરીએ છીએ. અથવા પહેલા પૃથ્વીકાય આદિ એકેન્દ્રીય, બેઈન્દ્રિય વગેરે જેવેની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. આથી એવી જિજ્ઞાસા સ્વાભાવિક રીતે જ થાય કે ઈન્દ્રિયે કેટલી હોય છે ? કેટલા પ્રકારની ? કયા ઉપગવાળા જીવને કઈ ઈન્દ્રિય હોય છે? અહીં આ તમામ સવાલના જવાબ આપવામાં આવે છે. અથવા સંસારી જીનું જ્ઞાન ઇન્દ્રિય મારફતે જ થાય છે પરંતુ બધી જ ઇન્દ્રિયે બધા અને પ્રાપ્ત હોતી નથી. આથી ઇન્દ્રિયને ભેદ દર્શાવી એની સંખ્યાનું નિયમન કરવા માટે કહીએ છીએ. અથવા અગાઉ બતાવવામાં આવેલ છે કે ઉપગ જીવનું અન્વયી લક્ષણ છે આથી હવે તે ઉપગના જે નિમિત્ત છે તે દર્શાવવા માટે કહે છે ઈન્દ્રિયે પાંચ પ્રકારની છે. સમસ્ત દ્રવ્યોમાં ઐશ્વર્યનું ભાજન હોવાથી જીવ ઈન્દ્રિય કહેવાય છે અથવા પરમેશ્વર્યને ઉપયોગ કરવાના કારણે પણ જીવને ઇન્દ્ર કહેવામાં આવે છે. રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ આદિ વિષયમાં પરઐશ્વર્યવાન હોવાના કારણથી પણ જીવ ઈંદ્ર કહેવાય છે. વ્યાકરણ અનુસાર-ઈદિ ધાતુ પરમેશ્વર્યભાગના અર્થમાં છે. આ કારણે ઇન્દ્રિયનો અર્થ થયે-ઈન્દ્ર (જીવ) દ્વારા અધિષ્ઠિત ઈન્દ્રિયેના પાંચ ભેદ છે-(૧) સ્પર્શન (૨) રસના (૩) ઘાણ (૪) ચક્ષુ અને (૫) શ્રેત્ર. સ્પર્શન ઈન્દ્રિય સ્પર્શને, રસના રસને, ઘાણ ગંધને, ચક્ષુ રૂપને અને શ્રોત્રેન્દ્રિય શબ્દને મુખ્ય રૂપે ગ્રહણ કરે છે. મન, ચક્ષુ વગેરે ઇન્દ્રિ દ્વારા નિર્ધારિત રૂપ વગેરે પદાર્થોને ગ્રહણ કરે છે. તે સાક્ષાત્ અર્થાત્ ઇન્દ્રિય નિરપેક્ષ હોઈ પદાર્થોને ગ્રહણ કરી શકતું નથી. કેમકે જે આંખ વગેરે બંધ હોય તે રૂપ આદિ વિષયનું મનથી ગ્રહણ થઈ શકતું નથી. આ કારણે મન ચક્ષુ વગેરેની જેમ ઇન્દ્રિય નહીં પરંતુ અંહીન્દ્રિય કહેવાય છે. વચન, હાથ, પગ, ગુદા અને મૂત્રન્દ્રિય ઈન્દ્રિય કહેવાતી નથી કારણકે જેવી રીતે ચક્ષુ વગેરે દ્વારા જાણેલું જ્ઞાન રૂપ વગેરે પદાર્થોના ગ્રહણ કરવામાં પરિણત થાય છે તેવી રીતે વચન વગેરે દ્વારા ઉત્પન્ન થનાર વાણી વગેરેની પરિણતિ જ્ઞાનમાં થતી નથી. અહીં તે પિતાના વિષયને ગ્રહણ કરવામાં સાધન રૂપ હોય તેને જ ઇન્દ્રિય કહેલ છે. ઉત્કૃષ્ટ નવ જન દૂર દેશ થી આવેલા સ્પર્શ, રસ તથા ગંધને સ્પર્શન, રસના અને પ્રાણ ઈન્દ્રિય ગ્રહણ કરી શકે છે. આ ઈન્દ્રિય પ્રાપ્યકારી છે અર્થાત્ પિતા પોતાના વિષયને સ્પર્શ કરીને જાણે છે. આ ઇન્દ્રિયને અગ્નિ આદિથી ઉપઘાત અને ચન્દન વગેરેથી અનુગ્રહ જોઈ શકાય છે આથી એમની પ્રાપ્યકારિતા પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી સિદ્ધ છે. શબ્દ જે પિતાના પરિ ણામને ત્યાગ ન કરી દે તે બાર યેજન છેટેથી આવેલા શ્રવણ દ્વારા ગ્રહણ થાય છે. આથી શ્રોત્રેન્દ્રિય પણ પ્રાપ્યકારી છે. - ચક્ષુ ઈન્દ્રિય તથા આગળ કહેવામાં આવનાર ઈન્દ્રિય રૂપ મન એ બંને અપ્રાપ્યકારી છે. તેઓ વિષયને પ્રાપ્ત થયા વગર જ ગ્રહણ કરી લે છે. ચક્ષુની અપ્રાપ્યકાર્તિા પ્રત્યક્ષથી સિદ્ધ છે કેમકે તે વિષયકૃત ઉપઘાત અને અનુગ્રહથી રહિત છે. જયારે આપણે આંખ વડે પાણી, Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૧ ગુજરાતી અનુવાદ ઈન્દ્રિયેનું નિરૂપણ સૂ. ૧૭ અગ્નિ અથવા કાંટા વગેરે જોઈએ છીએ ત્યારે દાહ, ભીનાશ અગર ભેદન વગેરે હોતા નથી. શરીર દેશ સ્થિત નેત્રમાં એગ્ર દેશમાં સ્થિત રૂપ વગેરેને ગ્રહણ કરવાની યોગ્યતા સ્વભાવથી જ સિદ્ધ છે. નેત્ર ઢાંકેલા પદાર્થને જાણતું નથી આથી એને પણ પ્રાપ્યકારી માનવું જોઈએ, એમ કહી શકાય નહીં. એવું કહેવામાં આવે કે જેમ દિવાલ વગેરે દ્વારા વ્યવહિત પદાર્થને નેત્રગ્રહણ કરી શકતું નથી તેજ રીતે કામ વગેરે દ્વારા વ્યવહિત પદાર્થને પણ નેત્ર ગ્રહણ કરી શકતું નથી પરંતુ તેને તે નેત્ર ગ્રહણ કરી લે છે. આ સિવાય આ દલીલથી તે મને પણ, જેને સમસ્તવાદી નિવિવાદ રૂપથી અપ્રાપ્યકારી માને છે, તે અપ્રાપ્યકારી રહેશે નહીં કારણ કે તે દિવાલ વગેરેથી ઢંકાયેલી વસ્તુને ગ્રહણ કરતું નથી. શંકા-જેમ આંખ વગેરે ઇન્દ્રિયે છે તે રીતે સુખ, દુઃખ અને ઇચ્છા વગેરે પણ જીવનું લક્ષણ હોવાથી ઈન્દ્રિય હોવી જોઈએ. સમાધાન—એ નિયમ નથી કે જે જીવનું લિંગ હોય તે બધી ઈન્દ્રિય જ છે આથી સુખ વગેરે કદાચિત્ જીવના લિંગ હોઈ શકે છે. તે પણ તેમને ઈન્દ્રિય કહી શકાય નહીં. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના પંદરમાં ઈન્દ્રિયપદમાં કહ્યું છે— પ્રશ્ન–ભગવદ્ ! ઇન્દ્રિય કેટલી કહી છે ? ઉત્તર–ગૌતમ! પાંચ ઈન્દ્રિય કહી છે. જેમકે શ્રોત્રેન્દ્રિય, ચક્ષુઈન્દ્રિય, ઘ્રાણેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય તથા સ્પર્શનેન્દ્રિય ૧ળા 'पुणा दुविहं भावि दियं दधिदियंया' મૂલાઈ–ઈન્દ્રિયના બીજા બે પ્રકાર છે જેમકે-ભાવેન્દ્રિય અને દ્રવ્યેન્દ્રિય ૧૮ તત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં ઈન્દ્રિયે પાંચ પ્રકારની કહી છે તેજ ઈન્દ્રિના પ્રકારાન્તરથી પ્રરૂપણ કરવા માટે કહીએ છીએ-ઈન્દ્રિયો બે પ્રકારની છે. ભાવેન્દ્રિય અને દ્રવ્યેન્દ્રિય આ રીતે સ્પર્શન વગેરે પાંચે ઈન્દ્રિય દ્રવ્યેન્દ્રિય અને ભાવેન્દ્રિયના ભેદથી બે-બે પ્રકારની છે. સાધારણ રીતે જે ઈન્દ્રિય પુગલની પરિણતિ છે તે દ્રન્દ્રિય અને જે આત્માની પરિણતિરૂપ છે તે ભાવેન્દ્રિય કહેવાય છે ૧૮ - તત્વાર્થનિયુકિત-પૂર્વ સૂત્રમાં ઈન્દ્રિયેની સંખ્યાનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું. હવે બીજી રીતે ફરીવાર તેમની સંખ્યાનું નિરૂપણ કરવા માટે કહ્યું છે-ઈન્દ્રિયે પુનઃ બે પ્રકારની છે-ભાવેન્દ્રિય અને દ્રન્દ્રિય. સામાન્ય રૂપથી પૌગલિક ઈન્દ્રિયે જે નામ કર્મ દ્વારા નિર્મિત છે તે દ્રવ્યેન્દ્રિય છે અને જે ઈન્દ્રિયાવરણ કર્મ તથા વીર્યાન્તરાય કર્મના ક્ષપશમ નામથી આત્માની પરિણતિ રૂપ ઉત્પન્ન થાય છે તે ભાવેન્દ્રિય છે. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૧૫માં ઈન્દ્રિયપદમાં કહ્યું છે પ્રશ્ન–ભગવાન ! ઈ દિયે કેટલા પ્રકારની છે ? જવાબ–ગૌતમ ! બે પ્રકારની છે. દ્રવ્યેન્દ્રિય અને ભાવેન્દ્રિય. તાત્પર્ય એ છે કે દ્રવ્યેન્દ્રિય અનન્ત પ્રદેશાત્મક પુદ્ગલને સ્કંધ. તે નિવૃત્તિ તથા ઉપકરણના ભેદથી બે પ્રકારની છે. અસંખ્યાત આત્મપ્રદેશ તેમનામાં રહે છે. ભાવેન્દ્રિય આત્માનું પરિણમન વિશેષ છે, તેમનું સ્વરૂપ હવે પછીના સૂત્રમાં જ દર્શાવવામાં આવશે ૧૮ _ 'पुणो दुविहं भावेदियं दवेदियं च' મૂલાથ–ભાવેન્દ્રિય બે પ્રકારની છે-લબ્ધિ અને ઉપગ ૧ Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૨ તત્વાર્થસૂત્રને તત્વાર્થદીપિકા-પૂર્વસૂત્રમાં દ્રવ્યેન્દ્રિય અને ભાવેન્દ્રિયના ભેદથી બે પ્રકારની ઈન્દ્રિ કહી. હવે ભાવેન્દ્રિયના બે ભેદ પ્રતિપાદન કરવા માટે કહીએ છીએ-ભાવેન્દ્રિય બે પ્રકારની છેલબ્ધિ અને ઉપયોગ, જ્ઞાનાવરણ કર્મના એક વિશિષ્ટ લપશમને લબ્ધી કહે છે. મૂળમાં તે ઇન્દ્રિયાવરણ કર્મના ક્ષપશમથી ગતિ-જાતિ વગેરે નામ કર્મથી તથા મતિજ્ઞાનાવરણ અને દર્શનાવરણ કર્મને ક્ષયે પશમથી ઉત્પન્ન થવાવાળું સામર્થ્ય અથવા ઇન્દ્રિયાશ્રય કર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન થવાવાળું સામર્થ્ય અગર અંતરાયકર્મના ક્ષપશમની અપેક્ષાથી થનારા ઇન્દ્રિય વિષયના ઉપયોગની તથા જ્ઞાનની શકિતને લબ્ધી કહે છે. જેના સન્નિધાનથી આત્મા આગળ પર કહેવામાં આવનાર દ્રવ્યેન્દ્રિયની નિષ્પત્તિની તરફ વ્યાપાર કરે છે તે કારણે આત્માનું પરિણામ ઉપયોગ કહેવાય છે. ઉપગ શ્રેત્રો પગ આદિના ભેદથી પાંચ પ્રકારનો છે. જોકે ઉપગ ઇન્દ્રિયનું કાર્ય છે પરંતુ કાર્યકર્મ કારણને ઉપચાર કરીને તેને ઇન્દ્રિય કહી છે. સ્પર્શનેન્દ્રિયલબ્ધિ વગેરેના ભેદથી લબ્ધિ પણ પાંચ પ્રકારની છે. ટાટું, ઉનું વગેરે સ્પર્શને જાણવાની શક્તિ, જે ઉપગના રૂપમાં અભિવ્યકત ન થઈ હોય, તે સ્પર્શનેન્દ્રિયલબ્ધિ કહેવાય છે એવી રીતે રસનેન્દ્રિયલબ્ધિ વગેરે પણ સમજવા જોઈએ. ૧લા તત્વાર્થનિર્યુક્તિ–આના અગાઉના સૂત્રમાં ભાવેન્દ્રિય તથા દ્રવ્યેન્દ્રિયના ભેદથી ઈન્દ્રિયેનાં બે-બે ભેદનું કથન કરવામાં આવેલ છે. હવે તેમાંથી ભાવેન્દ્રિયના બે ભેદ દર્શાવીને તેનું સ્વરૂપ કહે છે. ભાવેન્દ્રિય બે પ્રકારની છે-લબ્ધિ અને ઉપયોગ. પિત–પિતાના ઈન્દ્રિયાવરણ કર્મના ક્ષપશમથી ઉત્પન્ન ગતિ જાતિ વગેરે નામકર્મ દ્વારા ઉત્પન્ન મતિજ્ઞાનાવરણ તથા દર્શનાવરણ કર્મના ક્ષપશમથી ઉત્પન્ન તે આત્માની શક્તિ છે. ઉપયોગ શ્રેત્રોપયોગ વગેરેના ભેદથી પાંચ પ્રકારના છે. જો કે ઉપગ ઇન્દ્રિયનું કાર્ય છે તે પણ અહીં કાર્યમાં કારણનો ઉપચાર કરી તેને ઈન્દ્રિય કહી છે. એવી જ રીતે લબ્ધિ પણ સ્પર્શનેન્દ્રિયલબ્ધિ વગેરેના ભેદથી પાંચ પ્રકારની છે. ટાઠા અગર ગરમ સ્પર્શને ગ્રહણ કરવાની શક્તિ જે ઉપગ રૂપમાં પ્રકટ ન થઈ હોય તે સ્પશનેન્દ્રિય લબ્ધિ કહેવાય છે એવી જ રીતે રસનેન્દ્રિયલબ્ધિ વગેરે પણ સમજવા. અથવા ઈન્દ્રિયાશ્રય કર્મના ઉદયથી જીવમાં સામર્થ્ય ઉદય થાય છે. અન્તરાયકર્મના ક્ષપશમની અપેક્ષાથી ઇન્દ્રિયેના વિષયેના ઉપગ અથવા જ્ઞાનની જે શક્તિ હોય છે તે લબ્ધિ કહેવાય છે. તે લબ્ધિ પાંચ પ્રકારની છે—(૧) સ્પર્શનેન્દ્રિય લબ્ધિ (૨) રસનેન્દ્રિયલબ્ધિ (૩) ધ્રાણેન્દ્રિયલબ્ધિ (૪) ચક્ષુરિન્દ્રિયલબ્ધિ (૫) શ્રેન્દ્રિયલબ્ધિ ઠંડ, ગરમ વગેરે સ્પર્શેના પરિ. જ્ઞાનનું–સામર્થ્ય જે ઉપગ રૂપથી વ્યક્ત ન થયું હોય તે સ્પર્શનેન્દ્રિય લબ્ધિ કહેવાય છે, એજ પ્રમાણે રસનેન્દ્રિય લબ્ધિ વગેરે પણ કહી લેવી જોઈએ. પિતાના વિષયમાં વ્યાપાર હો તે ઉપગ કહેવાય છે. તે આત્માનું વીર્ય રૂપ છે. અથવા હવે પછી કહેવામાં આવનારી નિવૃત્તિ તથા ઉપકરણને કર્મથી, લબ્ધીન્દ્રિય હોવાથી ઉપગ થાય છે તે અતીન્દ્રિય ઉપગને અભાવ થઈ જશે કારણકે તેમાં નિવૃત્તિ વગેરેની આવશ્યક્તા નથી રહેતી અવધિજ્ઞાન વગેરેને અભાવ થઈ જશે કારણકે તેઓ અતીન્દ્રિય છે Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 ગુજરાતી અનુવાદ દ્રવ્યેન્દ્રિયનું નિરૂપણ સૂ. ૨૦ અર્થાત્ ઈન્દ્રિયોથી જન્મતાં નથી. આ આશંકાનું સમાધાન આ છે કે–એવો કોઈ નિયમનથી કે બધા ઉપગ નિવૃત્તિ અને ઉપકરણ ઇન્દ્રિયથી જ ઉત્પન્ન થાય પરંતુ એક મતિજ્ઞાનને ઉપયોગ થાય છે. તે ઉપગ-પ્રાણિઘાત રૂપ વ્યાપાર વિશેષ છે. પ્રજ્ઞાપનાસૂત્રના ૧૫માં ઇન્દ્રિય પદના બીજા ઉદ્દેશ્યમાં કહ્યું છે – પ્રશન–ભગવાન ! ઈન્દ્રિયલબ્ધિ કેટલા પ્રકારની છે ? ઉત્તર ગૌતમ ! પાંચ પ્રકારની ઈન્દ્રિયલબ્ધિ કહી છે, જેમ કે- સ્પર્શનેન્દ્રિયલબ્ધિ, જીન્દ્રિયલબ્ધિ પ્રાણેન્દ્રિયલબ્ધિ, ચક્ષુરિન્દ્રિયલબ્ધિ, શ્રેગ્નેન્દ્રિયલબ્ધિ. પ્રશ્ન–ભગવાન ! ઈન્દ્રિયઉપગદ્વારના કેટલા પ્રકાર છે? ઉત્તર ગૌતમ! પાંચ પ્રકારના છે—એન્દ્રિય-ઉપયોગદ્ધા-સ્પર્શનેન્દ્રિય–ઉપગદ્ધાd૧લા 'दुविहं दन्विदिय निवत्ति उवगरण च' દ્રવ્યેન્દ્રિય બે પ્રકારની છે-નિવૃત્તિ અને ઉપકરણ | ૨૦ || તત્વાર્થદીપિકા–ભાવેન્દ્રિયના બે ભેદ કહેવાઈગયા હવે દ્રવ્યેન્દ્રિયની પ્રરૂપણ કરવા માટે કહે છે-દ્રવ્યેન્દ્રિયના બે ભેદ છે-નિવૃત્તિ અને ઉપકરણ વિભિન્ન ઇન્દ્રિયના જુદા જુદા આકારનું ઉત્પન્ન થવું નિવૃત્તિરૂપ ઇન્દ્રિયને નિવૃત્તિ-ઈન્દ્રિય કહે છે. નિવૃત્તિ બે પ્રકારની હોય છે આત્યંતર અને બાહ્ય. ધનરૂપ વ્યવહારઆંગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ પરિમિત, આંખ વગેરે ઈન્દ્રિયોનાં આકારમાં સ્થિત શુદ્ધ જીવપ્રદેશની આત્યંતરવૃત્તિથી યુક્ત આત્યંતર નિવૃત્તિ ઇન્દ્રિય કહેવાય છે. તે આત્મપ્રદેશમાં જેઓ ઇન્દ્રિય કહેવાય છે નામકર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન અવસ્થા વિશેષરૂપ નિયત આકારવાળા પુદ્ગલેને સમૂહ બાહ્યનિવૃત્તિ છે. આશય એ છે કે શ્રેત્ર વગેરે ઇન્દ્રિયેન-આકારમાં પુદ્ગલેની જે રચના છે તે બાહ્યનિવૃત્તિ કહેવાય છે. આ રચના નામકર્મના ઉદયથી થાય છે. જે ઉપકાર કરે છે તેને ઉપકરણ કહે છે. અભિપ્રાય એવો છે કે નિવૃત્તિ ઈન્દ્રિયને ઉપકાર કરનારને ઉપકરણેન્દ્રિય કહે છે. ઉપકરણના પણ બે ભેદ છે-આત્યંતર અને બાહ્ય. આંખને કાળે તથા ઘોળો જે ડોળો છે તે–આત્યંતર ઉપકરણ છે અને ભ્રમર તથા પાંપણ વગેરે બાહ્ય ઉપકરણ છે. એવી રીતે આ બન્ને નિવૃત્તિ અને ઉપકરણ ઇન્દ્રિય પૌગલિક છે અને પૂર્વોક્ત ભાવ ઇન્દ્રિયની સહાયક હોય છે. એમને દ્રવ્યેન્દ્રિય કહેવાનું કારણ એ છે કે આત્મપરિણામ રૂપ ઉપગ ભાવેન્દ્રિયને મદદ કરવામાં સમર્થ છે તેમજ દ્રવ્ય છે. મૂળગુણ નિર્વત્તના નિવૃત્તિને નિવૃત્તિ-દ્રવ્યેન્દ્રિય કહે છે. તે અંગોપાંગનામકર્મ દ્વારા ઉત્પન્ન થાય છે, ઉપયોગ રૂ૫ ભાવેન્દ્રિયનું છિદ્ર છે. કર્મવિશેષ દ્વારા સંસ્કૃત શરીરને પ્રદેશ રૂપ છે તથા નિર્માણનામકર્મ તથા અંગોપાંગકર્મની નિમિત્ત હોય છે. - બંને પ્રકારની ઉપકરણેન્દ્રિય શેન્દ્રિય વગેરે નામની નિવૃત્તિદ્રવ્યેન્દ્રિયની અનુપઘાત તથા અનુગ્રહ દ્વારા ઉપકારક હોય છે. અર્થાત્ ઉપકરણેન્દ્રિય, નિવૃત્તિ ઇન્દ્રિયને ઉપઘાત ન થઈ જાય તેમજ અનુગ્રહ થાય, એ રૂપે સહાયક હોય છે. તે ૨૦ | તત્વાર્થનિયુકિત-પૂર્વસૂત્રમાં ભાવેન્દ્રિયના બે ભેદ કહેવાઈ ગયા હવે દ્રવ્યેન્દ્રિયના ભેદોની પ્રરૂપણ કરવા માટે કહીએ છીએ-દ્રવ્યેન્દ્રિય બે પ્રકારની છે-નિવૃત્તિ અને ઉપકરણ Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૪ તત્વાર્થસૂત્રને સ્વરૂપ અને ભેદથી જે રચના થાય તેને નિવૃત્તિ કહે છે. નિવૃત્તિનો અર્થ છે જુદી જુદી ઈન્દ્રિયને પિત પિતાને આકાર ઉત્પન્ન થવો તે જે ઉપકાર કરે-મદદ કરે તે ઉપકરણ છેનિવૃતિ ઈન્દ્રિય અને ઉપકરણેન્દ્રિય, બંને હકીકતમાં પુદ્ગલના પરિણમન છે છતાં પણ તેઓ ઇન્દ્રિય કહેવાય છે. એનું કારણ એ છે કે બે ઉપગ રૂપ ભાવેન્દ્રિયનું કારણ છે. કહેવાને હેતુ એ છે કે જે દ્રવ્ય ઉપગ ભાવેન્દ્રિયની મદદ કરવામાં સમર્થ હોય છે એને દ્રવ્યેન્દ્રિય કહે છે. | નિવૃત્તિ-ઈન્દ્રિય અંગોપાંગનામકર્મથી ઉત્પન્ન થાય છે, ઉપગ રૂપ ભાવેન્દ્રિયનું છિદ્ર છે-નિમણુનામકર્મ અને અંગોપાંગ નામકર્મના કારણે જે ઉત્પન્ન થાય છે તે મૂળગુણનિર્વત્તિરૂ૫ છે. ઉપકરણેન્દ્રિય બે પ્રકારની છે. બાહ્ય અને આત્યંતર. શ્રેત્રાદિ દ્રવ્યેન્દ્રિયને ઉપઘાતથી બનાવવા તથા તેમના અનુગ્રહ કરવામાં ઉપકરણેન્દ્રિય મદદરૂપ થાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે નિર્માણ નામનું નામકર્મ અંદર રહેલા સુથાર જેવું છે જે કર્ણશખુલી વગેરે અવયની આકૃતિ બનાવવામાં કુશળ છે. એવી રીતે દારિક. વૈક્રિય અને આહારક એ ત્રણે શરીરના અંગોપાંગ નામ કર્મ પણ અવયની રચના કરનાર છે. એનાથી પેટ માથું આદિ અંગો અને આંગળી આદિ ઉપાંગેની રચના થાય છે. આ બન્ને કર્મ નિવૃત્તિ ઉપકરણ રૂપ બને દ્રવ્યેન્દ્રના નિર્માણ કરવા માટે પ્રયત્ન કરે છે. અંગોપાંગ નામક અત્યંત વિશિષ્ટ કર્મ છે તે ઉપગ રૂ૫ ભાવેન્દ્રિયને અવધાન આપવા માટે જે માર્ગ રૂપ છિદ્રો ઉત્પન્ન કરે છે. તેજ કર્ણ શમ્ભલી આદિ જે રૂ૫ છિદ્ર જે રૂપ બહારથી જણાય છે તેમને એક નિવૃતિ કહે છે, બીજી આત્યંતર નિવૃત્તિ કહેવાય કે અથવા અંગોપાંગ નામકર્મ અને નિર્માણનામ કર્મના વડે વિશિષ્ટ પ્રકારની અવયવરચનાથી રચિત ઔદારિક વગેરે ત્રણ શરીરનાં કર્ણશશ્કેલી વગેરે પ્રદેશ નિર્માણ નામક અને અંગોપાંગ નામકર્મ નિમિત્તક ઉત્તર ગુણ નિર્વ7નાની અપેક્ષા મૂલગુણનિર્વ ત્તના રૂપ નિવૃત્તિ ઉત્પન્ન થાય છે. કાન વિંધવા તથા તેમાં લંબાઈ ઉત્પન્ન કરવી આંખનું કાજળથી તથા સુગંધીનું નાક દ્વારા ઉપકાર થયે, ઔષધ પ્રદાન કરી જીભની જડતા દૂર કરવી, તથા જુદા જુદા પ્રકારના ચૂર્ણ પટવાત તથા ગંધદ્રવ્યનું ઘસવાથી સ્પર્શનેન્દ્રિયનું સ્વચ્છ થવું આ તમામ ઉત્તરગુણ નિર્વત્તના છે. એવી જ રીતે જુદા જુદા વિશેષથી નિરપેક્ષ જેવી ઉત્પન્ન થઈ હોય તેવી જ રહેલી, ઔદારિક શરીરના એગ્ય દ્રવ્યવર્ગણ મૂળકારણુવ્યવસ્થિત ગુણનિર્વતના કહેવાય છે. તલવારની ધાર જેવી નિવૃત્તિ રૂપ દ્રવ્યેન્દ્રિયનું અસ્તિત્વ હોવા છતાં તેના પાછલા ભાગની જેમ ઉપકરણે ન્દ્રિયની અપેક્ષા તે રહે જ છે. પોતાના વિષયને ગ્રહણ કરવાની શક્તિથી યુક્ત છેદન કરવા માટે સમર્થ તલવારની ધારની જેમ શકિત રૂપ ઈલાયદી ઈન્દ્રિયનો સ્વીકાર કરે જોઈએ. અથવા નિવૃત્તિ હોવા છતાં પણ શકિતને ઉપઘાત થવાથી ઈન્દ્રિય પિતાના વિષયને ગ્રહણ કરી શકતી નથી. આથી નિવૃત્તિ રૂપ શ્રવણાદિ સંજ્ઞાવાળા દ્રવ્યેન્દ્રિયની વિદ્યમાનતાંક જે અનુપઘાત અને અનુગ્રહના દ્વારા ઉપકારક થાય છે તેને ઉપકરણેન્દ્રિય કહે છે ઉપકરણેન્દ્રિયના બે ભેદ છે-બાહ્ય અને આત્યંતર જયાં નિવૃત્તિ દ્રવ્યેન્દ્રિય હોય છે. ત્યાં ઉપકરણેન્દ્રિય હોય છે. તે તેનાથી ભિન્ન ભાગમાં રહેતી નથી હવે ઈન્દ્રિયને આકાર કહેવામાં આવે છે સ્પર્શને ન્દ્રિયને આકાર કેઈ એક નિશ્ચીત નથી તેના આકાર વિવિધ પ્રકારનાં હોય છે. રસનેન્દ્રિયને Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૫ ગુજરાતી અનુવાદ ઈન્દ્રિયેના વિષયનું નિરૂપણ સૂ. ૨૧ આકાર લાંબ અને ત્રિકોણ છરા જેવો હોય છે. અતિ મુક્તકના પુષ્ય-દાર ચન્દ્રકના આકાર જેવી કંઈક કંઈક કેસર સહિત ગળાકાર અને મધ્યમાં કંઈક વિનત ધ્રાણેન્દ્રિય હોય છે. મધ્યમાં કિંચિત્ ઉંચી ઉઠેલી ગળાકાર મસૂરની દાળ નામના અનાજ જેવી ચક્ષુ ઈન્દ્રિય છે શ્રોત્રેન્દ્રિયને આકાર કદંબના પુષ્પ જેવો છે. પ્રજ્ઞાપનસૂત્રના ઇન્દ્રિયપદમાં કહ્યું પણ છે. પ્રશ્ન–ભગવાન ! ઇન્દ્રિય-ઉપચય કેટલા પ્રકારનાં છે ? ઉત્તર–ગૌતમ ! ઇન્દ્રિય-ઉપચય પાંચ પ્રકારનાં છે. તે આ પ્રમાણે છે-બેન્દ્રિય-ઉપચય ચક્ષુ-ઇન્દ્રિય-ઉપચય પ્રાણેન્દ્રિય-ઉપચય જિહવેન્દ્રિય-ઉપચય અને સ્પર્શનેન્દ્રિય-ઉપચય. પ્રશ્ન–ભગવાન ! ઇન્દ્રિયનિર્વત્તના કેટલા પ્રકારની છે? ઉત્તર–ગૌતમ! પાંચ પ્રકારની ઇન્દ્રિયનિવર્નનાં કહી છે જેમકે-ત્રઈન્દ્રિનિર્વતના ચક્ષુરિન્દ્રિય નિવ7ના ધ્રાણેન્દ્રિયનિવૃત્તના જિહેવેન્દ્રિય નિર્વત્તા અને સ્પર્શેન્દ્રિયનિર્વત્તનાં. પ્રશ્ન–ભગવદ્ ! સ્પર્શેન્દ્રિય કેવા આકારની કહેવામાં આવી છે ? ઉત્તર–ગૌતમ ! વિવિધ આકારની કહેવાય છે. પ્રશ્ન- હે ભગવન જીવા ઈન્દ્રિય કેવા આકારની કહી છે? ઉત્તર–હે ગૌતમ! છરાના આકારની કહી છે. પ્રશ્ન–હે ભગવન્ ધ્રાણેન્દ્રિય કેવા આકારની કહી છે ? ઉત્તર––હે ગૌતમ. અતિમુક્તકના ચન્દ્રકના આકાર જેવી છે. પ્રશ્ન-હે ભગવંત ! ચક્ષુરિન્દ્રિય કેવા આકારની કહી છે? ઉત્તર--હે ગૌતમ ! મસુરની દાળ જેવા આકારની કહી છે. પ્રશ્ન—-હે ભગવન શ્રેગ્નેન્દ્રિય ! કેવા આકારની કહી છે ? ઉત્તર--હે ગૌતમ કદમ્બપુષ્પનાં આકારની જેમ છે. આ રીતે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના પંદરમાં પદમાં ૧૯૧માં સૂત્રમાં કહેવામાં આવેળ છે. પર इंदियविसए पंचविहे फासे रसे गंधे वण्णे सद्दे य ॥२१॥ ઈન્દ્રિયના વિષય પાંચ પ્રકારના છે- સ્પર્શ રસ ગંધ વર્ણ તથા શબ્દ પરના તત્વાર્થદીપિકા– પ્રથમ કહેવાઈ ગયું છે કે શ્રોત્ર વગેરે પાંચ ઈન્દ્રિયે દ્રવ્ય અને ભાવના ભેદથી બે-બે પ્રકારની છે-હવે તેમના વિષય બતાવવા માટે કહીએ છીએ-ઇન્દ્રિયના વિષય પાંચ છે-સ્પર્શ, રસ. ગંધ વર્ણ અને શબ્દ. જે ઈન્દ્રિયો દ્વારા જાણી શકાય છે, તે ઈન્દ્રિયોને વિષય કહેવાય છે તેના પાંચ ભેદ છે. (૧) સ્પર્શ –જેને અડકીને જાણી શકાય (૨) રસ-જે ચાખવાથી જાણી શકાય (૩) ગંધ-જે સુંઘવાથી માલમ પડે (૪) વર્ણ-જેવાથી જેનું જ્ઞાન થાય અને (૫) શબ્દ-જે કાનથી પ્રતીત થાય. સ્પર્શ આઠ પ્રકારના છે-(૧) કર્કશ (૨) મૃદુ (૩) ભારે (૪) હલકે (૫) ઠંડે (૬) ઉને (૭) ચિકણે અને (૮) સૂકો. રસ પાંચ પ્રકારના છે (૧) તીખો (૨) કડે (૩) કસેલે (૪) ખાટો (૫) મીઠે ગંધના બે ભેદ છે-સુગંધ અને દુર્ગધ વર્ણના પાંચ ભેદ છે-કાળે, નિલે, રાતે, પીળો અને ધો. શબ્દ ત્રણ પ્રકારના છે–જીવશબ્દ, અજીવ શબ્દ અને મિશ્રશબ્દ. Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને વચનગથી નિકળેલે, અનન્તાનંદ પ્રદેશી પુદ્ગલ દ્રવ્યને સ્કંધ અગર પુગલ દ્રવ્યના સંધાનથી ઉત્પન્ન ધ્વનિને શબ્દ કહે છે. આ સ્પર્શ વગેરે પાંચ વિષય કમશઃ સ્પર્શન વગેરે ઈન્દ્રિ દ્વારા ગ્રહણ કરવામાં આવે છે. જીવ તેમની અભિલાષા કરે છે આથી તેમને અર્થ પણ કહે છે કે ૨૧ છે તત્વાર્થનિયુકિત-પહેલા સ્પર્શન. જીભ, નાક, ચક્ષુ અને કાન એ પાંચ ઈન્દ્રિય કહેવાઈ ગઈ. હવે એમના પાંચ વિષયનું પ્રતિપાદન કરવા માટે કહીએ છીએ-ઈન્દ્રિયનાં વિષય પાંચ છે-સ્પર્શ, રસ-ગંધ,વર્ણ તથા શબ્દ. ઇન્દ્રિયો વડે જેનું જ્ઞાન થાય તે ઇન્દ્રિયને વિષય કહેવાય છે તેના પાંચ ભેદ છે-સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ અને શબ્દ. જેને અટકાય તે સ્પર્શ જે આઠ પ્રકારને છે—કઠોર, કમળ, ભારે, હલકે, ઠંડ, ગરમ, ચિકણો તથા લુખે. જીભ વડે જે ચાખી શકાય તે રસ કહેવાય. તીખ, મધુર, કટુ, કષાય તથા ખાટાના ભેદથી રસના પાંચ ભેદ છે. મીઠું મીઠા રસમાં આવી જાય છે. ગંધના-સુગંધ તથા દુર્ગધ-બે પ્રકાર છે. વર્ણ પાંચ પ્રકારના હોય છે-કાળ, લીલે, રાતે, પીળો તથા સફેદ. વમનયેગથી નિકળેલા અનન્તાનન્દ પ્રદેશી યુગલસ્કંધનું એક વિશિષ્ટ પરિણમન શબ્દ કહેવાય છે શબ્દ કયારેક પુગલ દ્રવ્યથી અથડાઈ જવાને અને જુદા જુદા થવાને કારણે ઉત્પન્ન થાય છે તેના ત્રણ ભેદ છેજીવશબ્દ અજીવશબ્દ તથા મિશ્રશબ્દ-એમ ત્રણ ભેદ છે. આ સ્પર્શ વગેરે પાંચ વિષયે અનુક્રમે, સ્પર્શન જીભ, ઘાણ, ચક્ષુ તથા શ્રોત્રેન્દ્રિ દ્વારા ગ્રાહ્ય હોય છે આથી એમને–અર્થ વર્ણ કહે છે કારણ કે જીવ તેમની અભિલાષા કરે છે. આ બધા મળીને ૨૩ વિષય છે. સ્થાનાંગસૂત્રનાં પાંચમાં સ્થાનમાં, ત્રીજા ઉદ્દેશકના ૪૪૩માં સૂત્રમાં કહ્યું છે-ઇન્દ્રિયોનાં પાંચ વિષય કહેલા છે-બેન્દ્રિય, ચક્ષુરિન્દ્રિય, ઘ્રાણેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય તથા સ્પર્શનેન્દ્રિયના વિષયે છે ૨૧ છે णो इंदियं मणे ता विसए सुअं ॥२२॥ મૂળસત્રાર્થ–મન નો ઈન્દ્રિય છે અને તેને વિષય શ્રત છે ૨૨ છે તત્વાર્થ દિપિકા–પહેલા ઈન્દ્રિયનું અને એમના વિશેનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું શ્રેત્ર વગેરે ઉપગનું કારણ હોવાથી ઈન્દ્રિય છે અને શબ્દ વગેરે એમના વિષય નિશ્ચીત છે, અર્થાત્ શ્રેત્ર શબ્દને જ જણાવે છે, ચક્ષુ રૂપને જ ગ્રહણ કરે છે એ રીતે પ્રત્યેક ઇન્દ્રિયને પોત પોતાને વિષય ચકકસ છે. પરંતુ મનને વિષય નિશ્ચીત નથી-તે શબ્દ રૂ૫ રસ વગેરે બધા વિષયમાં પ્રવૃત્ત થઈ શકે છે એથી એને ઈન્દ્રિય માનવામાં આવ્યું નથી. મનને ને ઇન્દ્રિય કહેવું જ યંગ્ય છે આ માટે કહે છે – મન ને ઈન્દ્રિય કહેવાય છે કારણકે તેને વિષય શબ્દ વગેરે નિશ્ચીત નથી તે પણ તે શ્રેત્ર આદિની જેમ ઉપગમાં નિયત હવે થાય જ છે. એમના વિના શ્રેત્ર વગેરે ઈન્દ્રિયની શબ્દ વિગેરે વિષયમાં સ્વપ્રજનભૂત પ્રવૃત્તિ હોતી નથી. આ રીતે મન બધી ઇન્દ્રિયનું તેમજ સાથે સાથે ઉપયોગનું પણ મદદરૂપ સાબીત થાય છે. પરંતુ મન માત્ર ઇન્દ્રિયેના સહાયક માત્ર નથી પરંતુ સ્વતંત્ર રૂપથી શ્રત જ્ઞાનના વિષયને પણ જાણે છે આથી સૂત્રમાં કહ્યું છે- મનને વિષય શ્રત છે અર્થાત્ મનને વિષય શ્રુતજ્ઞાન છે. Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ મન નેઈન્દ્રિય હોવાનું નિરૂપણ સૂ. ૨૨ ૩૭ અહીં શ્રુતજ્ઞાન શબ્દથી શ્રુતજ્ઞાનનો વિષય સમજવો જોઈએ અર્થાત્ શ્રુતજ્ઞાનને જે વિષય છે. તેજ મનને વિષય છે. જે આત્માને શ્રુતજ્ઞાનાવરણ કર્મનો ક્ષયપશમ છે તે શ્રુતજ્ઞાનના વિષયમાં મનની મદદથી જ પ્રવૃતિ કરે છે. મતલબ શ્રુતજ્ઞાનને જે વિષય છે તે મનને સ્વતંત્ર વિષય છે. આ પ્રકરણમાં શ્રુત શબ્દનો અર્થ ભાવશ્રુતજ્ઞાન સમજ જોઈએ. આ ભાવકૃતજ્ઞાન શ્રતજ્ઞાનાવરણના ક્ષપશમથી ઉત્પન્ન થાય છે, દ્રવ્ય કૃતને અનુસરણ કરે છે તેમજ આત્માનું જ એક વિશિષ્ટ પરિણમન છે. અથવા અર્થાવગ્રહની પછી મતિજ્ઞાન જ શ્રુતજ્ઞાન રૂપમાં પરિણત થાય છે. પરંતુ બધી ઈન્દ્રિયથી થનાર અર્થાવગ્રહ ના અંતર મતિજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાન રૂપ પરિણમન ન થવું. વચન અને મનથી થનાર અર્થ વિગ્રહની પછી જ શ્રુતજ્ઞાન રૂપ હોય છે. ચોકકસ રીતથી શ્રતજ્ઞાન મૃતશાસ્ત્ર અનુસાર હોય છે. મનનો વિષય જે શ્રુતજ્ઞાન છે તે બે પ્રકાર છે-અંગબાહ્ય અને અંગપ્રવિણ આવશ્યક વગેરે અંગબાહ્યશ્રુતજ્ઞાન અનેક પ્રકારના છે. અંગપ્રવિષ્ટ બાર પ્રકારના છે, જેમ આચારાંગાદિ આંખની જેમ મન પણ અપ્રાપ્યકારી છે કારણ કે જ્યારે મનથી અગ્નિનું ચિંતન કરવામાં આવે છે ત્યારે મનમાં જલન થતું નથી. અને જ્યારે પાણીનું ચિંતવન કરે છે ત્યારે ઠંડુ થતું નથી મનના બે ભેદ છે-દ્રવ્યમન અને ભાવમન-દ્રવ્યમના પિતાના શરીરની બરાબર છે જ્યારે ભાવમન આત્મા જ છે. તે ભાવમન રૂપ આત્મા ત્વચા પર્યન્ત દેશમાં વ્યાપ્ત રહે છે. ભાવમન દ્રવ્યમનનું અવલમ્બન કરીને પણ ઇન્દ્રિયોના વિષયોનું મનન કરે છે આથી તે દ્રવ્યમનના વ્યાપારનું જ અનુસરણ કરે છે તાત્પર્ય એ છે કે શ્રોત્રની પ્રણાલીથી ગ્રહણ કરવામાં આવેલા શબ્દોનાં વાક્યનો વિચાર કરવાવાળા મનને વિષય શ્રુતજ્ઞાન છે. શ્રુતજ્ઞાન પ્રયોગ વિશેષ અને સંસ્કારજ્ઞાનથી ઉત્પન્ન થાય છે. વર્ણ, પદ, વાક્ય, પ્રકરણ અધ્યયન વગેરેના જ્ઞાનરૂપ છે. તેને મન શિવાય બીજી કઈ ઇન્દ્રિય ગ્રહણ કરવા માટે સમર્થ નથી. આથી મનને અવશ્ય સ્વીકાર કરવો જોઈએ / ૨૨ / તત્વાર્થનિર્યુક્તિ-પૂર્વસૂત્રમાં સ્પર્શન વગેરે ઇન્દ્રિયોના સ્પર્શ વગેરે વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે. હવે મનનું વિજ્ઞાપન કરીને તેના વિષયનું પ્રજ્ઞાપન કરીએ છીએમન ને ઇન્દ્રિય કહેવાય છે. તેને વિષય શ્રત છે. શ્રુતજ્ઞાનાવરણના ક્ષેપશમથી ઉત્પન્ન થઈને દ્રવ્યશ્રતનું અનુસરણ કરવાવાળા પોતાના અર્થથી ઉપસંગત આત્મપરિણતિને પ્રમાદ તથા તત્વાર્થને જાણવાવાળા સ્વરૂપવાળે મતિશ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે અથવા અર્થાવગ્રહના સમય પછી મતિજ્ઞાન જ શ્રુતજ્ઞાન બની જાય છે. પરંતુ બધી ઈન્દ્રિયેથી થનાર અર્થાવગ્રહની પછી થતું નથી પરંતુ માનસિક અર્થાવગ્રહના અનન્તર જ મતિજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાન બને છે, વિશેષ રૂપથી તે શ્રતશાસ્ત્રના અનુસાર શ્રુતજ્ઞાન થાય છે. મનને વિષય તે શ્રુતજ્ઞાન બે પ્રકારનું છે અંગબાહ્ય અને અંગપ્રવિષ્ટ – આવશ્યક વગેરેના ભેદથી અંગબાહ્ય અનેક પ્રકારના છે તે મન ને ઇન્દ્રિય કહેવાય છે કારણકે રૂપ વગેરેને ગ્રહણ કરવામાં તે સ્વતંત્ર નથી, અપૂર્ણ છે અને ઇન્દ્રિયનું કાર્ય કરતું નથી. જેમ ચક્ષુ અપ્રાપ્યકારી છે તેવી જ રીતે મન પણ અપ્રાપ્યકારી છે કારણ કે પાણી તથા અગ્નિનું ચિંતન કરતી વખતે ન તે તેને ઉપકાર હોય છે કે ન તે ઉપઘાત. Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થ સૂત્રના મન એ પ્રકારના છે. દ્રવ્યમન અને ભાવમન દ્રવ્યમન શરીર છે તેા ભાવમન આત્મા. ભાવમન દ્રવ્યમનનું અવલબન કરીને ઇન્દ્રિયપરિણામનું મનન કરે છે તે દ્રવ્યમનનુ જ અનુસરણ કરે છે. ૩૮ આ રીતે શ્રેાત્રની પ્રણાલી દ્વારા ગ્રહીત શબ્દોના અર્થના વિચાર કરનાર અતીન્દ્રીય થયેલ રૂપ મનના વિષય શ્રુતજ્ઞાન છે. પ્રયાગ-વિશેષથી સંસ્કૃત તે શ્રુતને વર્ણ, પદ્મ, વાકય, પ્રકરણ, અધ્યયન વગેરે ભેદવાળા છે. મન શિવાય અન્ય કોઈ ઇન્દ્રિય જાણવા માટે સમ નથી. આ કારણે આત્માની પરિણતી વિશેષ રૂપ શ્રુતજ્ઞાન જ મનના વિષય છે શબ્દ સ્વરૂપ શ્રુત મનના વિષય હેાઈ શકે નહી. શબ્દાત્મક શ્રુત પ્રતિઘાત અને અભિભવથી જોડાયેલા હેાવાથી તેમજ મૂતિક હાવાથી શ્રેાત્ર દ્વારા જ ગ્રાહ્ય હોય છે. મન દ્વારા નહી. આ રીતે મન ઇન્દ્રિય હોઈ શકતું નથી કારણકે તેમાં ઇન્દ્રિયનુ પૂર્વાકત લક્ષણુ ઘટિત હાતું નથી આથી જ મન ના ઇન્દ્રિય કહેવાય છે ॥૨૨॥ पोग्गल जीवगइ दुविहा अणुसेढीय विसेढीय મૂળસૂત્રા :-પુદ્દગલ અને જીવની ગતિ એ પ્રકારની હોય છે અનુશ્રુણિગતિ અને વિશ્રેણિગતિ ॥ ૨૩ ॥ તત્વા દીપિકા અગાઉ જીવાનુ` સ્વરૂપ પ્રતિપાદિત કરવામાં આવ્યુ એજ પ્રસગને લઈને એ બતાવીએ છીએ કે જીવાની ભવાન્તરને પ્રાપ્ત કરાવવા વાળી જે ગતિ હાય છે તે અનિયત અર્થાત્ ગમે તેવી હાય છે કે તેના કોઈ નિયમ છે ? આ જિજ્ઞાસાનું સમાધાન કરવા માટે પ્રથમ ગતિનું સ્વરૂપ કહે છે-પુદ્ગલા અને જીવાની ગતિ અર્થાત્ એક જગ્યાએથી મીજી જગ્યાએ પહેાંચવાના બે પ્રકાર હેાય છે અનુશ્રેણિ અને વિશ્રેણિ. પરમાણુપુદ્ગલેાની દ્વિદેશી વગેરે સ્મુધાની તરફ જીવાની દેશાન્તરપ્રાપ્તિ ગતિ રૂપ ગતિ એક પ્રકારની હાય છે–અનુશ્રેણિરૂપ પરમાણુપુદ્ગલેાની સાથે દ્વિદેશી આદિ ધાની ગતિ અનુશ્રેણિ હેાય છે. જીવાને પણ અનુશ્રેણિ જ ગતિ હાય છે. લાકના મધ્યભાગથી શરૂ કરીને ઉપર નીચે અને તીછે. અનુક્રમે રહેલા આકાશપ્રદેશેાની હુરાળને શ્રેણિ કહે છે. આ શ્રેણી અનુસાર જીવા અને પુદ્ગલાની જે ગિત થાય છે તે અનુશ્રુણિ ગતિ કહેવાય છે. આ પૈકી અનુશ્રેણિ ગતિ પુદ્ગલા અને જીવાની હાય છે. પુદ્ગલામાં પણ જીવ મરીને જ્યારે ખીજા ભવમાં જાય છે અને મુકત જીવ જ્યારે ઉર્ધ્વગમન કરે છે ત્યારે તેની અનુણિગતિ થાય છે. પરપ્રયાગ વગર પુદ્ગલેાની પણ સ્વાભાવિક ગતિ શ્રેણી અનુસાર જ થાય છે, પરપ્રયાગથી અર્થાત્ અહ્ય દબાણથી પુદ્ગલાની અનુશ્રેણિગતિ થાય છે, એ વસ્તુસ્થિતિ છે ॥ ૨૩ તત્વાથ નિયુકિત ડ્વાના સ્વરૂપનું નિરૂપણ પ્રથમ કર્વામાં આવ્યું. હવે જીવાની ભવાન્તરમાં જે ગતિ થાય છે તે ગમે તેવી થઈ જાય છે અથવા તે શું તેના કોઈ નિયમ છે ? આ રીતની શંકા હેાવાથી પ્રથમ ગતિનું નિરૂપણ કરે છે. પુદ્ગલા અને જીવાની ગતિ એક પ્રકારની છે અનુશ્રેણિ ગમન કરવું તેને ગતિ કહે છે અને ગમનના અર્થ છે એક સ્થાનેથી બીજા સ્થાને પહોંચવું. Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૯ ગુજરાતી અનુવાદ પુદ્ગલ અને જીવની ગતિનું નિરૂપણ સૂ. ૨૩ પરમાણપુદ્ગલેની, ઢિપ્રદેશી વગેરે સ્કધાની અને જીવની ગતિ એક પ્રકારની હોય છેઅનુશ્રેણિરૂપ, એમાંથી પરમાણુપુદ્ગલ અને ક્રિપ્રદેશી આદિ સ્કની અનુશ્રેણિ ગતિ જ હોય છે. જીવની ગતિ એક પ્રકારની હોય છે– અનુણિ રૂપ પોતાના શરીરની અવગાહના જેટલા આકાશના પ્રદેશની હરોળને શ્રેણિ કહે છે–અમૂર્ત ક્ષેત્રને પરમાણું પ્રદેશ કહેવાય છે. તે ઘણાંજ બારીક હોય છે અને નિરન્તર વ્યાપ્ત રહે છે. આકાશના પ્રદેશની પંક્તિ અર્થાત્ શ્રેણી જીવગતિની અપેક્ષાથી અસંખ્યાતા પ્રદેશેવાળી હોય છે. પુદગલગતિની અપેક્ષાથી ખેતીના હાર જેવી એક–એક આકાશપ્રદેશની રચના વાળી પણ સમજી લેવી જોઈએ. પરમાણુપુદ્ગલેનું તેટલી જ શ્રેણીમાં અવસ્થાન હોય છે પરંતુ ક્રિપ્રદેશી વગેરે પુદ્ગલેનું તેટલું અને તેથી વિશિષ્ટ શ્રેણીમાં અવસ્થાન હોય છે. આ રીતે અપ્રદેશી સ્કંધ પર્યન્ત પુદ્ગલદ્રવ્યના વિષયમાં પણ કહીદેવું જોઈએ, શ્રેણી અનુસાર જે ગતિ થાય તે અનુશ્રેણિ કહેવાય છે – જેમાં મિલન અને વિયેગ જોવામાં આવે તેને પુદ્ગલ કહે છે. તે પુગલેની તથા સંસારી જીની ઉંચી નીચી અથવા તિછી જે ગતિ થાય છે તે આકાશના પ્રદેશની શ્રેણી અનુસાર થાય છે. પુદ્ગલેને અવગાહ લાંબો હોય છે. એવી જ રીતે ઉપર-નીચે પણ ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય પર્યન્ત જે શ્રેણિઓ છે તે શ્રેણિએમાં જ ગતિ થાય છે–તેમને ભેદીને કદાપી પુદ્ગલે ગમન કરતા નથી. આ રીતે છે અને પુદ્ગલેના અવગાહરૂપ આકાશના પરમાણુરૂપ અમૂર્ત પ્રદેશની લાંબી શ્રેણી અસંખ્યાત પ્રદેશની હોય છે પરંતુ તે જીના મનમાં જ હોય છે. પુદ્ગલેના ગમનમાં તે સંખ્યાત પ્રદેશવાળી શ્રેણી પણ હોય છે. આ પ્રકારની શ્રેણીમાં જ ગમન થાય છે. આકાશના પ્રદેશોની જે શ્રેણી છે તે પ્રમાણે જ છે અને પુદ્ગલની ગતિ થઈ શકે છે. સ્વતઃ ગતિ પરિણામને પામેલા જીવની દેશાંતર પ્રાપ્તિ રૂપે ગતિ આકાશશ્રેણીનું ઉલ્લંઘન નહીં કરીને, ગતિના કારણભૂત તથા સમસ્ત લેકમાં વ્યાપ્ત ધર્મદ્રવ્યને નિમિત્તથી થાય છે. પરભવમાં જવા માટે અભિમુખ થયેલે જીવ મનકિયાવાળું હેવાથી જે આકાશપ્રદેશની મદદ લઈને શરીરને ત્યાગ કરે છે, તેનું ભેદન ન કરે કે, ઉપર, નીચે અથવા મધ્ય દેશાન્તરમાં ગતિ કરે છે. તેની અનુશ્રેણી ગતિ હોય છે. આગળ જતા ધર્માસ્તિકાયને અભાવ હોવાથી લેકના પર્યન્ત ભાગમાં ગતિ એક થઈ જાય છે. લેકના નિષ્કુટ- જેવા નિશ્ચલ ઉપપતન ક્ષેત્રના વશથી જીવ ધર્માસ્તિકાયની સહાયતાથી વાંકી ગતિ કરે છે. પુદ્ગલેની પણ પરપ્રેરણા વગર જે સ્વાભાવિક ગતિ હોય છે તે અનુશ્રેણી રૂપ જ હોય છે. જેવી રીતે પરમાણુ પૂર્વ દિશાના કાન્તથી પશ્ચિમ દિશાના લેકાન્ત સુધી એક સમયમાં પ્રાપ્ત થાય છે. વસ્તુગતિને અનુરોધથી સૂત્ર દ્વારા પ્રતિબન્ધન કરવામાં આવેલ છે. બીજાની પ્રેરણાની અપેક્ષાથી પુદ્ગલેની પણ અનુશ્રેણી રૂપ પણ ગતિ હોય છે. વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિના રૂપમાં શતકમાં, બીજા ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે— Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪૦ તત્વાર્થસૂત્રને પ્ર–ભગવાન ! પરમાણુપુદ્ગલેની ગતિ અનુશ્રેણિ-શ્રેણી અનુસાર થાય છે ? જવાબ–ગૌતમ ! અનુશ્રેણ ગતિ હોય છે, વિશ્રેણી ગતિ હોતી નથી. પ્ર–ભગવાન ! ટ્રિપ્રદેશ સ્કંધની અનુશ્રેણી ગતિ હોય કે વિશ્રેણી ગતિ ? જ–આ પ્રશ્નને જવાબ પૂર્વવત્ છે. આવી જ રીતે અનંતપ્રદેશી સ્કંધે સુધી સમજવાનું છે. પ્ર.--ભગવદ્ નારકી ની ગતિ અનુશ્રેણી હોય છે કે વિશ્રેણી. જ–અને જવાબ પણ પૂર્વવત્ જ છે. આ જ રીતે વૈમાનિક દેવે સુધી સમજવું રવા 'जीवगई य दुविहा विग्गहा अविग्गहा य' મૂળ વાર્થ-જીવની ગતિ બે પ્રકારની છે- વિગ્રહ અને અવિગ્રહ ૨૪ તત્વાર્થ દિપીકા–પહેલા છે અને પુગલેની ગતિની પ્રરૂપણું કરી તેમાં જીની તે ગતિ ભવાન્તર પ્રાપિણી અને પુદ્ગલોની ગતિદેશાન્તર પ્રાપિણી હોય છે એવું સમજી લેવું. શં જીવ અગર પુદગલ સીધા જ આવીને રેકાઈ જાય છે અથવા વાંકાચુંકા જઈને પણ ઉત્પન્ન થાય છે અથવા રેકાઈ જાય છે ? એવા પ્રકારની જિજ્ઞાસાનું સમાધાન એ છે કે પુદુગળે માટે નિયમ ન હોવાથી પરપ્રયાગના અભાવમાં તેમની સીધી જ ગતિ હોય છે; પરંતુ પરપ્રેગના નિમિત્તથી બંને પ્રકારની ગતિ હોય છે. સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવાવાળા જીવેની ગતિ નિયમથી વગર વિગ્રહ (વળાંક) ની સરલ હોય છે આ સિવાયના સંસારી જીવની ગતિ વાંકી પણ હોય છે અને સીધી પણ હોય છે આ પ્રકારની પ્રરૂપણું કરવા માટે કહીએ છીએ – જીવની ગતિ બે પ્રકારની હોય છેસવિરહ ગતિ અને અવિગ્રહ ગતિ. એક ભવથી બીજા ભવને પ્રાપ્ત કરાવનાર જીવની ગતિ બે પ્રકારની હોય છે–વિગ્રહવાળી અર્થાત વક્રગતિ અને અવિગ્રહવાળી અર્થાત્ સરળગતિ વિહરહિત-સીધી ગતિ એક સમયની જ હોય છે મોક્ષગામી સિદ્ધજીવની અવિગ્રહ ગતિ હોય છે. અવિગ્રહ ગતિ એક સમય બે સમય અને ત્રણ સમયની હોય છે. જઘન્ય એક સમયની અને ઉત્કૃષ્ટા ત્રણ સમયની જાણવી. આ રીતે એકેન્દ્રિય બેઈન્દ્રિય વગેરે જાતિયની અંદર સંક્રમણ કરવામાં અથવા સ્વજાતિમાં સંક્રમણ કરવામાં સંસારી જીવની ગતિ સવિગ્રહ અર્થાત્ વર્ક અને અવિગ્રહ અર્થાત્ સરળસીધી ગતિ. ક્યારેક વક્રગતિ અને કયારેક સરળગતિ હેવાનું કારણ ઉપપાત ક્ષેત્રની અનુકૂળતા તથા પ્રતિકળતા છે. જે ક્ષેત્રમાં જીવ જન્મ લેનાર છે, તે ક્ષેત્રની અનુકૂળતા હોવાથી, મધ્યમાં, ઉપર અગર નીચે, દિશાઓમાં અથવા વિદિશાઓમાં મરતો થકે, જેટલી આકાશશ્રેણીમાં અવગાહના હોય છે, તેટળી જ પ્રમાણવાળી શ્રેણને પરિત્યાગ ન કરતે થક, ચારવિગ્રહથી પહેલા વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થતે થકે એક વિગ્રહવાળી, બે વિગ્રહવાળી અગર ત્રણ વિગ્રહવાળી ગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે પરંતુ અન્તર્ગતિ તે ચોકકસ જ ત્રણ વિગ્રહવાળી હોય છે એવા નિયમને સ્વીકાર ન કરવો જોઈએ પરંતુ જે જીવની ગતિ વિગ્રહવાળી હોય છે, ઉપપાત ક્ષેત્રના કારણે તેની વિગ્રહવાળી ગતિ ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ વિગ્રહવાળી હોય છે. એજ રીતે વિગ્રહની દૃષ્ટિથી ચાર ગતિ છે–એક વિગ્રહવાળી, બે વિગ્રહવાળી, ત્રણ વિગ્રહવાળી ને ચાર સમયની હોય છે, આમા વિગ્રહરહિત ગતિ એક સમયની હોય છે અને વિગ્રહ Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪૧ ગુજરાતી અનુવાદ જીવની ગતિનું નિરૂપણ ૧૦ ૨૪. વાળી ગતિ ત્રણ પ્રકારની છે એક સમયની, બે-સમયની અને ત્રણ સમયની. એથી વિશેષ હોતી નથી કારણકે તેને સ્વભાવ જ એવો છે, પ્રતિઘાતને અભાવ છે અને વિગ્રહના નિમિતને અભાવ છે. જે જીવનું ઉપપાતક્ષેત્ર સમશ્રણમાં રહેલ છે તે જીવ જુ થી જઈને ઉત્પન્ન થાય છે. વક્રગતિ નહીં કરનાર જીવ એક જ સમયમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે અર્થાત્ પિતાના ઉપપાતક્ષેત્ર સુધી પહોંચી જાય છે પરંતુ તેનું ઉપપાતક્ષેત્ર જે વિશ્રેણમાં હોય છે ત્યારે એક સમય અને ત્રણ સમયવાળી પણ વિગ્રહ ગતિ હોય છે. - અત્રે વિગ્ર” શબ્દ વિરામ અર્થમાં લેવું જોઈએ અને નહી કે કુટિલ અર્થમાં આથી ફલિતાર્થ એ થયે કે એક સમયમાં ગતિના અવચ્છેદથી અર્થાત્ વિરામથી ઉત્પન્ન થાય છે, બે સમયમાં ગતિના અવચ્છેદથી યાની વિરામથી ઉત્પન્ન થાય છે અથવા ત્રણ સમયમાં ગતિના અવચ્છેદ અર્થાત્ વિરામથી ઉત્પન્ન થાય છે. અહીં એવું સમજવું જોઈએ-અવિગ્રહ ગતિ ઈગતિ (બાણ જેવી સીધી ગતિ) કહેવાય છે જેવી રીતે બાણનું પિતાનું લક્ષ્ય સીધી ગતિ હોય છે એવી જ રીતે સિદ્ધો તથા સંસારી જીની અવિગ્રહગતિ એક સમયે જેવી સરખી જ હોય છે. સવિગ્રહગતિ સંસારી જીની જ હોય છે. તેના ત્રણ ભેદ છે હસ્તપ્રક્ષિપ્ત, લાંગલિકા અને ગેમૂત્રિકા. જેમ હાથને એકબાજુ વાંકો વીંઝવામાં આવે તે એક તરફ તિરછી ગતિ હોય છે એવી જ રીતે સંસારી જીવની હસ્તપ્રક્ષિત ગતિ એક વિગ્રહવાળી બે સમયની હોય છે. લાંગલિકા ગતિ બંને તરફથી વાંકી હોય છે જેવી રીતે હળ બંને તરફથી વાંકું હોય છે તે જ રીતે સંસારી જીની જે ગતિ બંને તરફથી વાંકી હોય તે લાંગલિકા કહેવાય છે, તે ગતિ ત્રણ સમયની હોય છે. ગોમૂત્રિકા ગતિ ત્રણ વિગ્રહવાળી હોય છે. તે ગતિ ચાર સમયની હોય છે. આ રીતે ભવાન્તરમાં ઉત્પન્ન થનારા સંસારી ઓની વિગ્રહવાળી વક્રગતિ ચેથા સમયથી પહેલા જ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. ચોથા સમયમાં અગર ચોથા સમયના અન્તમાં વક્રગતિ હોતી નથી. વિગ્રહવાળી ગતિ ચેથા સમયમાં કેમ થતી નથી ? આ પ્રશ્નનો જવાબ એ છે કે સહુથી અધિક વિગ્રહના નિમિત્તભૂત લેકાગ્રના ખુણારૂપ નિષ્ફટ ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થનાર છવ નિષ્કટ ક્ષેત્રને અનુકૂળ શ્રેણી ન હોવાના કારણે ઈષગતિ કરી શકતો નથી આથી નિષ્ફટ ક્ષેત્રમાં જવા માટે પણ વિગ્રહવાળી ગતિને આરંભ કરે છે તેથી અધિક વિગ્રહવાળી ગતિ કરતું નથી કારણકે એવું કંઈ પણ ઉ૫પાત ક્ષેત્ર નથી કે જ્યાં જવા માટે ત્રણથી વધારે વિગ્રહ કરવા પડે ૨૪ .. તત્વાર્થનિર્યુકિત–પૂર્વસૂત્રમાં કહેવામાં આવેલી જીની ભવાન્તર પ્રાપિણાગતિ તથા પુદ્ગલેની દેશાન્તર પ્રાપિણી ગતિ શું સીધી જઈને વિરત થઈ જાય છે અથવા વિગ્રહ કરીને પણ ફરી ઉત્પન્ન થાય છે ? એવી આશંકાના સમાધાન માટે કહે છે-પગલે માટે કોઈ નિયમ નથી, સિદ્ધિગમન કરવાવાળા જેની ગતિ નિયમ રૂપે અવિગ્રહ-સરળ જ હોય છે, Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪૨ તત્વાર્થ સૂત્રને સિદ્ધોથી જુદા જે સંસારી જીવે છે તેમની ગતિ સવિગ્રહ અને અવિગ્રહ બંને પ્રકારની હોય છે. આ આશયને પ્રતિપાદન કરવા માટે કહીએ છીએ– જેની ગતિ બે પ્રકારની છે. સવિગ્રહ અને અવિગ્રહ સામાન્યતયા અવની બે પ્રકારની ગતિ હેાય છે–વિગ્રહ અર્થાત્ વકતાવાળી અને અવિગ્રહ અર્થાત સીધી-સરળ. આમાં જે અવિગ્રહગતિ છે તે નિયમથી એક સમય વાળી જ હોય છે આવી ગતિ મેક્ષગામી જીવની જ હોય છે. વિગ્રહવાળી ગતિ એક સમયની બે સમયની અગર તે ત્રણ સમયની હોય છે. જઘન્ય એક સમયની અને ઉત્કૃષ્ટ ત્રણસમયની સમજવી જોઈએ ! આથી એકેન્દ્રિય વગેરે બીજી જાતિમાં સંક્રમણ સમયે અથવા પોતાની જ જાતિમાં સંક્રમણ કરતી વેળાએ સંસારી જીવની વિગ્રહવાળી વક અથવા વગર વિગ્રહની અવગતિ હોય છે. આ રીતે કયારેક વાંકી અને કયારેક સીધી જે ગતિ હોય છે તેનું કારણ ઉપપાતક્ષેત્રનીવિશેષતા જ છે. જે ક્ષેત્રમાં જઈને જીવને જન્મ લે છે તે જે અનુકૂળ હોય તે વચ્ચે ઉપર અગર નીચે, દિશા અગર વિદિશામાં મરીને જેટલી આકાશશ્રેણીમાં અવગાહ હોય તેટલા જ પ્રમાણુવાળી શ્રેણીનો પરિત્યાગ ન કરત થકે, ચાર વિગ્રહથી પહેલા–પ્રથમ એક બે અગર ત્રણ વિગ્રહ કરીને ઉત્પન્ન થઈ જાય છે પરંતુ એ નિયમ સમઝ જોઈએ નહી કારણ અંતગંતિ નિશ્ચિત રૂપથી વિગ્રહવાળી હોય છે પરંતુ જે જીવની ગતિ વિગ્રહવાળી હોય છે તેમની તે વિગ્રહવાળી ગતિ ઉપપાત ક્ષેત્ર મુજબ વધારેમાં વધારે ત્રણ વિગ્રહવાળી હોય છે. આ રીતે સમયની અપેક્ષાથી ચાર (૪) પ્રકારની ગતિ હોય છે એક સમયની અવિગ્રહગતિ, એક વિગ્નહવાળી, બે વિગ્રહવાળી અને ત્રણ વિગ્રહવાળી આનાથી વધુ વિગ્રહવાળી ગતિની શક્યતા નથી કારણકે જીવને એ જ સ્વભાવ છે, પ્રતિઘાતને અભાવ હોય છે અને અધિક વિગ્રહ કરવા માટે જ કઈ કારણ રહેતું નથી. વિગ્રહને અર્થ છે વક્તા, અવગ્રહ અથવા એક આકાશશ્રેણીથી બીજી શ્રેણીમાં જવું આ તમામ પર્યાયવાચક શબ્દ છે. અભિપ્રાય એ છે કે ભવાન્તરમાં ઉત્પન્ન થનારા જીવન ઉપપાતક્ષેત્ર જે સમશ્રેણીમાં રહેલું હોય તે તે એજ શ્રેણી અનુસાર કયાય ફંટયા વગર–સીધો જઈને એક જ સમયમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. પરંતુ જ્યારે ઉપપાતક્ષેત્ર વિશ્રેણીમાં અર્થાત્ કઈ બીજી શ્રેણીમાં હોય છે ત્યારે ત્યાં સુધી પહોંચવા માટે એક, બે અગર ત્રણવાર ફંટાય છે. જ્યારે તેને વળવું પડે છે ત્યારે વળાંક મુજબ વધુ સમય લાગે છે. આગમમાં કહ્યું છે– આ પ્રશ્ન:-ભગવદ્ ! અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક જીવે આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પૂર્વ ચરમ ન્તમાં સમદુઘાત કર્યો અને તે આજ રત્નપ્રભ પૃથ્વીના પશ્ચિમ ચરમાન્તમાં અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક રૂપે ઉત્પન્ન થનાર છે તે હે ભગવન! તે જીવ કેટલા સમયને વિગ્રહ કરીને ઉત્પન્ન થાય છે ? ઉત્તર–ગૌતમ ! એક સમયનો બે સમયને અથવા ત્રણ સમયને વિગ્રહ કરીને ઉત્પન્ન થાય છે. પ્રશ્નઃ–ભગવદ્ ! ક્યા હેતુથી આપે એવું કહે છે? ઉ—ગૌતમ, મેં સાત શ્રેણીની પ્રજ્ઞાપના કરી છે. Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ પુદ્ગલ અને જીવની ગતિનું નિરૂપણ સૂ. ૨૪ ૪૩ (૧) ઋજવાયતાશ્રેણી (સીધી-લાંબી શ્રેણી), (૨) એક તરફથી વાંકી, (૩) અને બાજુથી વાંકી (૪) એક તરફથી ખહા-એક બાજુ ત્રસ નાડી સીવાયના આકાશ વાળી–(પ) અને તરથી ખડ઼ા બન્ને બાજુ ત્રસ નાડી સીવાયના આકાશ વાળી (૬) ચક્રવાલા-ગાળાકાર (૭) અ ચક– વાલા ગાળાકાર. જે જીવ સીધી લાંખી શ્રેણીથી ઉત્પન્ન થાય છે તે એક સમયના વિગ્રહથી ઉત્પન્ન થાય છે—જે જીવ એક વક્ર શ્રેણીથી ઉત્પન્ન થાય છે તે એ સમય વાળા વિગ્રહથી ઉત્પન્ન થાય છે, જે બે તરફ વાંકી શ્રેણીથી ઉત્પન્ન થાય છે તે ત્રણ સમયના વિગ્રહથી ઉત્પન્ન થાય છે. આ હેતુથી જ હે ગૌતમ ! મેં આ પ્રમાણે કહેલ છે........ ભગવતીસૂત્ર શ. ૩૪. ઉ, ૧, સૂત્ર ૧ અહીં “વિગ્રહ”ના અર્થ વિરામ’ છે, વક્રતા નહી’ આથી સાર એ નીકળ્યા કે એક સમયની ગતિના વિરામથી અર્થાત્ એક સમય પરિમાણુ ગતિકાળ પછી થનારા વિરામથી જીવ પેદા થાય છે. એ રીતે વક્રશ્રેણીથી ઉત્પન્ન થતા થો જીવ એ પિરમાણુવાળી ગતિની પછીથી થનારા વિરામથી ઉત્પન્ન થાય છે. જો કે ગતિનું પરિમાણુ દર્શાવનારા સૂત્રમાં ત્રિવઢ્ઢા ગતિનું કથન કરવામાં આવ્યુ નથી તા પણ તેનુ' કથન ઉપર કહેવાઈ જ ગયું છે-~~ પ્રશ્ન—ભગવન્ ! અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક જીવ અધેલાકક્ષેત્રની નાલ....થી મહા૨ના ક્ષેત્રથી ઉલાકના ક્ષેત્રની નાલ....થી. બહારના ક્ષેત્રમાં અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિકના રૂપમાં ઉત્પન્ન થનાર છે, તે કેટલા સમયના વિગ્રહથી ઉત્પન્ન થાય છે ? ઉત્તર-—ગૌતમ ! ત્રણ અગર ચાર સમયનાં વિગ્રહથી ઉત્પન્ન થાય છે. આ રીતે ત્રિવક્રા ગતિમાં જ ચાર સમય થઈ શકે છે આથી કોઈ દોષ નથી. એ રીતે ચક્રવાલા વગેરે પણ આ ચાર સમયેામાં અન્તગત થઈ જાય છે, આથી જ તેમનું સ્વતંત્ર કથન કરવામાં આવ્યું નથી, આ રીતે ઋજુ વગેરે ચાર પ્રકારની ગતિએ ચાર સમયપર્યન્ત જ હોય છે. કોઈ પણુ ગતિ એવી હેાતી નથી કે ચારથી વધુ-પાંચ વગેરે સમયેાની હેાય આ ચાર ગતિમાંથી નારક વગેરેની અવિગ્રહા (સરળ) તથા એક અગર એ વિગ્રહવાળી ગતિ જ હોય છે, ત્રણ વિગ્રહવાળી નહી. એકેન્દ્રિય જીવાની ત્રણ વિગ્રહવાળી તથા ખીજી ગતિએ પણ હાય છે. સ્થાનાંગસૂત્રનાં ત્રીજા સ્થાનના ચેાથા ઉદ્દેશકના ૨૨માં સૂત્રમાં કહ્યું છે-નારકજીવ ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ સમયવાળા વિગ્રહથી ઉત્પન્ન થાય છે. એકેન્દ્રિયાને છેડી, વૈમાનિકા સુધી આજ પ્રમાણે સમજવું જોઈ એ. એવી જ રીતે ભગવતીસૂત્રના ૩૪માં શતક પ્રથમ ઉદ્દેશકના પહેલા સૂત્રમાં કહ્યું છે—— પ્રશ્ન-—નારક જીવ કેટલા સમયના વિગ્રહથી ઉત્પન્ન થાય છે ? ——ગૌતમ ! એક સમય, એ સમય, ત્રણ સમય અથવા ચાર સમયના વિગ્રહુથી ઉત્પન્ન ઉ~ થાય છે. Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થ સૂત્રના સ્વાભાવિક પ્રશ્ન થઈ શકે કે અવિગ્રહગતિએક સમયની જ કેમ હેાય છે ? એ અગર ત્રણ સમયની કેમ નહીં ? કાળના અવસરે કાળ કરીને કોઈ જીવ બે અગર ત્રણ સમય સુધી સીધું ગમન કેમ કરતા નથી ? પ્રશ્નના જવાબ એ છે કે ત્રીજીગતિમાં પ્રતિઘાત નથી અને વિગ્રહનું કોઈ કારણ હાતું નથી. આ ઉપરાંત શાસ્ત્રની એજ માન્યતા છે. જે જીવ ત્રીજીગતિથી પેાતાના ઉપપાતક્ષેત્રમાં જાય છે, તે વચ્ચે કોઈ પણ જગ્યાએ રોકાયા વગર એક જ સમયમાં તેને પ્રાપ્ત કરી લે છે. ત્યાં બે અગર બેથી વધારે સમય થવાનુ` કોઈ કારણ નથી આથી તેની આ ગતિ એકજ સમયની હાય છે. ઔપપાતિકસૂત્રના સિદ્ધપ્રકરણમાં ૯૨માં સૂત્રની અમારા દ્વારા કરવામાં આવેલી પીયૂષવષે ણી ટીકામાં કહ્યુ` છે-ત્રીજીગતિને પ્રાપ્ત અસ્પર્શી માનગતિ વાળેા જીવ એક સમયના અવિગ્રહથી જઈને સાકાર ઉપયેગથી યુકત થઈને સિદ્ધ થશે. ૪૪ જેવી રીતે સંસારી જીવાની ચાર ગતિ સંભવિત છે તેજ રીતે પરમાણુ વગેરે પુદ્ગલાની પણ વિસ્રસા તથા પ્રયાગ દ્વારા સમજી લેવી જોઈએ. કાળના તથા વિગ્રહના આ નિયમ અન્તરાલ ગતિ માટે દર્શાવવામાં આવેલ છે. ભવસ્થ તથા ઔદારિક શરીરવાળા જીવાની પ્રયાગપરિણામના વશથી સવિગ્રહક અવિગ્રહક અને પ્રકારની ગતિ થાય છે-તેના માટે કોઈ નિયમ નથી. ઔદારિક વગેરે શરીરધારીએ માટે વિગ્રહેાના નિયમ નથી-તે થેાડા પણ હાય ઘણાં પણ હાઈ શકે છે ॥ ૨૪ ।। અને જમ્મનોના વિશાફે' || ફ્રૂ૦ ૨૧ ॥ મૂળસૂત્રા :-વિગ્રહગતિ કાણુકાયયેાગથી થાય છે ॥ ૨૫ ॥ તત્વા દીપિકા—પ્રથમ વિશિષ્ટ સંસારી જીવેાના જ મનાયેાગના નિયમ બતાવવામાં આવ્યેા. હવે ભવાન્તરગમનના માર્ગમાં અન્તગતિમાં વર્તમાન જીવેાના કયા યાગ હાય છે એ દર્શાવવા માટે કહીએ છીએ- જીવની વિગ્રહગતિ ક યાગથી અર્થાત્ કાણુશરીરના નિમિત્તથી થાય છે. જે ગતિ વિગ્રડુ અર્થાત્ વક્રતાથી યુકત હેાય તે વિગ્રહગતિ કહેવાય છે. જે શરીર સમસ્ત શરીરની ઉત્પત્તિમાં બીજની સમાન-કારણ-રૂપ હેય તે કાણું શરીર કહેવાય છે મનેાવા કાય વણા અને વચનવાના નિમિત્તથી થનારા આત્માના પ્રદેશાનું પરિસ્પન્દન-હલન ચલન– ચેત્ર કહેવાય છે. એવી રીતે વિગ્રહગતિમાં કાણુકાયયેાગ થાય છે તેનાથી નવીન કર્મોનુ ગ્રહણ અને દેશાન્તરમાં ગમન થાય છે. જ્યારે આત્મા એક શરીરને છોડી બીજું શરીર ધારણ કરવા માટે જાય છે, ત્યારે તે કામણુ શરીરની સાથે હેાય છે. આના લિતા એ છે કે જીવ કાણુ શરીરના આધારથી ભવાન્તરમાં ગમન કરે છે—આને પરમાથ એ છે કે ભવાન્તરમાં ગમનના માર્ગોમાં સ્થિત તથા વિગ્રહગતિને પામેલા જીવની અન્તરાલ ગતિમાં કાણું કાયયેાગ થાય છે. અન્તરાલગતિ સિવાય બીજા સમયમાં આગમના કથન અનુસાર કાયયેાગ વચનયેગ અને મનાયેગ ત્રણે યાગ હાઈ શકે છે એમ સમજી લેવું ॥ ૨૫ ॥ તત્વા નિયુ કિંતઃ—અગાઉ ખાસ ખાસ સંસારી જીવાનાં જ મનાયેાગના નિયમ પ્રતિપાદન કર્યાં પરંતુ અન્તગતિમાં જીવાના કયા યેાગ હાય છે ? આ પ્રતિપાદન કરવા માટે કહીએ છીએ—વિગ્રહગતિ કયાગ અર્થાત્ કાણુ કાયયેાગથી થાય છે. જેમાં કાણુ શરીર દ્વારા ચેષ્ટા થાય તે ગતિ–કમ ચેાગ કહેવાય છે. વિગ્રહગતિ કયાગ છે. Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અંતર્ગતિમાં વર્તમાન જીવનાયેગનું નિરૂપણ સૂ૦ ૨૫ ૪૫ વિગ્રહ અર્થાત્ વતા અગર વળાંકથી યુક્ત જે ગતિ હોય તે વિગ્રહગતિ અથવા ઘોડાના રથ જેવા વિગ્રહની પ્રધાનતાવાળી ગતિ વિગ્રહગતિ કહેવાય છે. જે જીવ વિગ્રહગતિને પ્રાપ્ત છે, ભાવાન્તર ગમનના માર્ગમાં સ્થિત છે, તે જીવને કામણકાયયોગ જ હોય છે. બીજા સમયમાં આગમના અનુસાર કાગ વચનગ અને મને એ ત્રણ વેગ હોઈ શકે છે – આ રીતે નારકી, ગર્ભજ, તિર્યંચ અને મનુષ્ય તથા જેમાં ત્રણે વેગ મળે છે સન્મુઈિમ જન્મવાળા તિર્યો અને મનુષ્યમાં કાયયોગ અને વચનગ જ હોય છે અથવા અન્તરાલગતિ સિવાય બીજા સમયમાં ભિન્ન ભિન્ન પર્યાયમાં સ્થિત દેનાં યથાયેગ્ય કાયાગ વગેરે પંદર જ યંગ હોય છે. એ પૈકી મનોયોગ ચાર પ્રકારના છે. (૧) સત્ય મોગ (૨) અસત્ય મોગ (૩) સત્યાસત્ય (મિશ્ર) મ ગ અને (૪) અસત્યામૃષા (વ્યવહાર) મનેયેગ. વચનગ પણ આ રીતે ચાર પ્રકારના છે (૧) ઔદારિક (૨) ઔદારિક મિશ્ર (૩) વૈક્રિય (૪) વૈક્રિયમિશ્ર. (૫) આહારક (૬) આહારમિશ્ર (૭) કામણગ તૈજસ કાર્મની સાથે જ હોય છે આથી કાર્મણથી ભિન્ન નથી આથી વેગ પંદર જ પ્રકારનાં છે, સેળ પ્રકારના નથી. - સત્યમયેગ અને વ્યવહાર મનેયોગ સંજ્ઞી મિથ્યાદષ્ટિથી લઈને સંગ કેવળીપર્યન્ત હોય છે. સત્ય વચનગ પણ આ સ્થાનમાં મળી આવે છે. ચોથે વચનગ બેઇન્દ્રિયથી લઈને સગ કેવળી પર્યન્ત રહે છે. બીજો અને ત્રીજે વચનગ સંજ્ઞી ભાવદૃષ્ટિથી લઈને ક્ષીણ કષાય વીતરાગ છસ્થ પર્યન્ત મળી આવે છે. આવી જ રીતે બીજે તેમજ ત્રીજે કાયગ જ ભવાન્તરની પ્રાપ્તિ પર્યત હોય છે અન્તરાલમાં–ભવાન્તર ગમનના માર્ગમાં યથાસંભવ ઔદારિક અને વૈકિય કાયગ હોય છે. વકગતિમાં દારિક તથા વૈકિય કાયયેની નિવૃત્તિ થઈ જાય છે. નારક અને દેવ વૈકિયગ વાળા હોય છે. તિર્યંચ અને મનુષ્ય ઔદારિક તથા વૈક્રિયાગવાળા હોય છે. આહારગન પ્રમત્ત અનગાર જ પ્રારંભ કરે છે, પછી તે અપ્રમત્તને પણ આહારકગ હોય છે. આજ નારક વગેરે જીવ જ્યારે અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં હોય છે ત્યારે તેઓ મિશ્રેગવાળા હોય છે. જીવ આગામી ભવમાં ઔદારિક શરીર ધારણ કરશે. તેને આહાર ગ્રહણ જ ઔદારિક મિશ્ર હોય છે. અને જે જીવ વૈક્રિય શરીર ધારણ કરે છે તેને વૈક્રિય મિશ્ર હોય છે. કેવલીસસઘાતના સમયે ત્રીજા ચોથા અને પાંચમાં સમયમાં કામણું” કાયોગ જ હોય છે. બીજા, છઠા અને સાતમા સમયમાં કાર્મણ વેગ ઔદારિક મિશ્ર હોય છે તથા પ્રથમ અને આઠમા સમયમાં દારિક ગ જ હોય છે ઔદારિક બીજી અવસ્થામાં અગાઉ કહેલ કાયાગ વગેરેની યેજના કરી લેવી જોઈએ. શંકા–જે વિગ્રહગતિમાં કર્મણગ થાય છે તે એ કાયગ્રહણવાળી ગતિમાં પણ કાર્પણ ગ જ કેમ થતું નથી ? તે પણ વિગ્રહગતિ જ છે. સમાધાનઃ—વિગ્રહગતિમાં કાર્પણ કાગની વ્યાપ્તિ તલ અને તેલની જેમ વિરક્ષિત નથી પરંતુ વિષ્કપમાત્રની વિવક્ષા કરવામાં આવી છે. જેવી રીતે આકાશમાં પક્ષી અને જળમાં Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને માછલાની વિવક્ષા કરવામાં આવે છે તે રીતે વિગ્રહગતિમાં કામણ કાયયોગ કહેવામાં આવે છે. અન્યથા બે અગર ત્રણ વિગ્રહવાળી ગતિમાં આદિ અને અંત ના સમયમાં પણ કામણગની પ્રાપ્તિ થતિ પરંતુ બે વિગ્રહવાળી ગતિમાં મધ્યમ સમયમાં અથવા ત્રણ વિગ્રહવાળી ગતિમાં બે મધ્યના સમયમાં જ કામણ કાયમ માનવામાં આવે છે. શંકાઃ—એમ માની લઈએ તે પણ તાત્પર્ય તે એ નિકળયું કે વિગ્રહગતિવાળે જીવ કાર્મણ કાગ દ્વારા જ ભવાન્તરમાં સંકમણ કરે છે તે પછી વિગ્રહગતિમાં નિરૂપભેગતાનું પ્રતિપાદન કેમ કરવામાં આવ્યું. ? ભવાન્તરમાં સંક્રમણ કરવું એ ઉપગ જ છે. સમાધાનઃ–અહીં ઉપભોગનો જે નિષેધ કરવામાં આવ્યો છે તે સુખ અને દુઃખના વિશિષ્ટ ઉપભોગને, કર્મબન્ધનો અનુભવ અને નિર્જરાને નિષેધ કરવામાં આવેલ છે. ચોથારૂપ કાર્મગનો નિષેધ કરવામાં આવ્યા નથી. શંકા –એવું માનવામાં પણ આગમની વિરૂદ્ધ ગણાય કારણકે આગમમાં પ્રશ્ન કરવામાં આવે છે કે–ભગવન્! આ જીવ જ્યાંસુધી હાલતે ડોલતે, ગમન સ્પન્દન કરે છે ત્યાં સુધી તે જ્ઞાનાવરણીય અને... અન્તરાય કર્મનો બંધ કરે છે ? આનો જવાબ આપવામાં આવ્યું છે કે હા, ગૌતમ ! જ્યાં સુધી જીવ હાલતે, ડેલ ગમન અગર સ્પન્દન કરે છે ત્યાં સુધી તે જ્ઞાનાવરણીયથી અન્તરાય કર્મને બંધ કરે છે. ઉક્ત કથનમાં આ સૂત્રમાં મુશ્કેલી આવે છે કાર્મણયેગના રામય ચલન હોય તો પછી બન્ધ વગેરે રૂપ ઉપભેગને નિષેધ કેમ કરવામાં આવ્યા છે? સમાધાનઃ—ભવરથ જીવની અપેક્ષાથી જ ભગવાને ઉક્ત સૂત્રમાં પ્રણયન કર્યું છે કારણકે ભવસ્થ અવરથામાં જ જ્ઞાનાવરણ વગેરે કર્મોને આશ્રવ થાય છે. આના ઉપરાંત બે સમય એટલે તે અપકાળ છે કે તેમાં ઉપભોગ વગેરેને સંબંધ થઈ શકે છે. અથવા–કાયસેગ નિમિત્તક બન્ધનો સમય હોવા છતાં પણ અહીં તેની વિરક્ષા કરવામાં આવી નથી એટલે આ કારણે કેઈ દોષ નથી આ રીતે કહેવાનું એ છે કે વિગ્રહગતિ કામણકાયેગવાળી જ હોય છે રપ છે સિદ્ધ સૂત્રાર્થ–સિદ્ધજીવની અવિગ્રહ ગતિ હોય છે ૨૬ છે તત્વાર્થદીપિકા–પહેલા કહેવામાં આવ્યું છે કે સાધારણ તથા ભવાન્તરમાં જતી વખતે જીવની ગતિ વિગ્રહવતી હોય છે. હવે સિદ્ધિ-મુક્તિમાં ગમન કરવાવાળા સિદ્ધ પુરુષની ગતિ કેવી હોય છે ? એ દર્શાવવા માટે કહીએ છીએ– - સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરનારા-મેક્ષગામી–પુરુષની ગતિ-અવક-સીધી હોય છે. તે વિગ્રહવાળી હિતી નથી એવી રીતે સિદ્ધ થનારા જીવની એકાત રૂપથી વિગ્રહ રહિત ગતિ જ હોય છે. સિદ્ધ થનારા સિવાયના બીજા ની સવિગ્રહ અને અવિગ્રહબંને પ્રકારની ગતિ હોય છે. વિગ્રહનો અર્થ છે વ્યાઘાત અગર કુટિલતા અથવા વકતા. આ જેમાં ન હોય તે ગતિ અવિ. ગ્રહો કહેવાય છે. સિદ્ધજીવની આવી અવિગ્રહ ગતિ હોય છે. અવિગ્રહ ગતિ એક સમયની હોય છે જ્યારે સવિગ્રહ ગતિ બે અથવા ત્રણ સમયની હોય છે એ પ્રથમ કહેવાઈ ગયું છે. ૨૬ | Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ સિદ્ધજીવની ગતિનું નિરૂપણ સૂ. ૨૬ તત્વાર્થનિકિતઃ–પૂર્વસૂત્રમાં સાધારણતયા જીવોની વિગ્રહગતિનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું. હવે સિદ્ધજીવની ગતિનું પ્રતિપાદન કરીએ છીએ સિદ્ધગતિમાં ગમન કરનારા સિદ્ધજીવોની ગતિ જુ-સરળ જ હોય છે, વાંકી નહીં તે ગર્તિ પ્રયોગ વગેરે ચાર કારણોથી ઉત્પન્ન થાય છે-ભગવતી સૂત્રમાં કહ્યું છે....... | મુક્તજીવની ગતિ કર્મ અકર્મને સંસર્ગ દૂર થવાના કારણે નિર્લેપ (બન્ધહીન) હોવાથી, જીવનું ઉર્ધ્વગમન સ્વભાવના કારણે, બન્ધનેને છેદ થવાથી અને (નિરિબ્ધન) કર્મરૂપી બળતહુથી મુકત થવાના કારણે...ભગ -૭ ઉ૦ ૧) હોવાના કારણે તથા પૂર્વપ્રયોગના કારણે થાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે સિધ્યમાન જીવની ગતિ એકાન્તતઃ વિગ્રહ રહિત જ હોય છે. સિધ્યમાન જીવ સિવાયના બીજા ની ગતિ વિગ્રહવાળી પણ હોય છે અને વિગ્રહરહિત પણ હોય છે. પપાતિક સૂત્રના સિદ્ધાધિકારમાં, ૯૩માં સૂત્રની અમારી બનાવેલી પીયૂષવર્ષિણી ટીકામાં કહ્યું છે-અજુ શ્રેણને પ્રાપ્ત મુક્તજીવ અફસમાન ગતિ કરતે થેકે, ઉપર એકજ સમયમાં, વિગ્રહ વગર સાકારે પગથી યુકત થઈને સિદ્ધ થાય છે ૨૬ तिसमयं सिया अणाहारगो ॥ सू० २७ ।। મૂળસૂત્રા –વિગ્રહગતિવાળા જીવ વધારેમાં વધારે ત્રણ સમય સુધી અનાહારક રહે. છે પરછા તત્વાર્થદીપિકા-પૂર્વસૂત્રમાં સવિગ્રહા ગતિનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું, એ જ પ્રસંગને લઈને હવે અવિગ્રહ ગતિને પ્રાપ્ત જીવની અનાહારકતાનું પ્રતિપાદન કરીએ છીએ. - વિગ્રહગતિને પ્રાપ્ત જીવ એક સમય સુધી બે સમય સુધી અથવા ત્રણ સમય સુધી અનાહારક રહે છે. આ સિવાયના બીજા સમયમાં જીવ નિરંતર આહારક રહે છે. બે વિગ્રહવાળી ગતિમાં એક સમય સુધી અનાહારક રહે છે જ્યારે ત્રણ વિગ્રહવાળી ગતિમાં બે સમય સુધી અનાહારક રહે છે. કેવળી સમુદુઘાતના કાળમાં ત્રીજા, ચોથા સમય સુધી અનાહારક રહે છે મારા - તત્વાર્થનિયુક્તિઃ –પ્રથમ વિગ્રહગતિની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી હવે વિગ્રહગતિને પ્રાપ્ત જીવની અનાહારતાની પ્રરૂપણ કરીએ છીએ— '' વિગ્રહ ગતિને પ્રાપ્ત જીવ એક, બે અથવા ત્રણ સમય સુધી અનાહારક હોય છે બાકીના કાળમાં પ્રત્યેક સમય આહારક જ બનેલું હોય છે. બે વિગ્રહવાળી ગતિમાં એક સમય અનાહારક હોય છે અને ત્રણ વિગ્રહવાળીગતિમાં બે સમય પર્યન્ત અનાહારક રહે છે. સમુદુઘાત કરવાના સમયે કેવળી ત્રીજા ચેથા અને પાંચમાં સમયમાં આ રીતે ત્રણે સમયમાં અનાહારક હોય છે. કેઈ કોઈ કહે છે કે અહીં વિગ્રહ ગતિનું જ પ્રકરણ હેવાથી કેવળી સમુઘાત અપ્રસ્તુત છે આથી સ્થાચિ અનાહારક એક અગર બે સમય સુધી જ જીવ અનાહારક રહે છે તેઓ ત્રણ સમય સુધી અનાહારક રહે છે. એવું માનતા નથી પરંતુ તેમની આ માન્યતા સાચી નથી. આ સૂત્રમાં સામાન્યરૂપથી અનાહારકનું જ પ્રકરણ છે આથી કેવલી સમુદુઘાતના સમયે થનારી અનાહારકતાને પણ સમાવેશ થઈ જાય છે. હકીકતમાં તે પાંચ સમયવાળી વિગ્રહગતિમાં જીવ ત્રણ સમય સુધી તેમાં અનાહારક રહે છે, આ અભિપ્રાયથી ત્રણ સમયની અનહારક અવસ્થા કહેવામાં આવી છે. Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને શંકા—પાંચ સમયની વિગ્રહગતિથી કઈ જીવ ઉત્પન્ન જ થતો નથી? સમાધાનઃ–પાંચ સમયની વિગ્રહગતિ પણ પ્રમાણથી સિદ્ધ છે, આથી કઈ જીવની તેનાથી પણ ઉત્પત્તિને સંભવ છે. - શેલેશી અવરથા અર્ધ અન્તર્મુહૂત સુધી અનાહારક અવસ્થા રહે છે. આવી સ્થિતિમાં અર્ધ અન્તર્મુહૂત સુધી અનાહારક રહેવાનું કેમ કહેવામાં ન આવ્યું? આ શંકાનું પણ નિવારણ અનાથી થઈ જાય છે કે અત્રે વિગ્રહગતિનું જ પ્રકરણ છે અને શૈલેશી અવસ્થાનું પ્રકરણ નથી આથી શૈલેશી અવસ્થામાં થનારી અનાહારક અવસ્થાને અત્રે ગ્રહણ કરવી વાજબી નથી. પ્રશ્ન –અહીં કોઈ ખાસ આહારની અપેક્ષાથી અનાહારક કહે છે અથવા સપૂર્ણ આહારના નિષેધની અપેક્ષાથી ? ઉત્તર–અહીં સંપૂર્ણ આહારને નિષેધ જ પ્રસ્તુત છે. આહાર ત્રણ પ્રકારના છે– (૧) એજ આહાર (૨) લેમાહાર (૩) પ્રક્ષેપાહાર એજઆહાર અપર્યાપ્તક અવસ્થામાં કાર્મણ શરીર દ્વારા કરવામાં આવે છે જેવી રીતે અગ્નિમાં તપાવેલ પાત્રને પાણીમાં નાખવામાં આવે તે તે સપૂર્ણ અવયથી પાણી ગ્રહણ કરે છે તે જ રીતે પિતાની આપત્તિના પ્રથમ સમયમાં જન્મ સ્થાનમાં પહોંચતાના પ્રથમ સમયમાં સમસ્ત આત્મપ્રદેશે દ્વારા પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરે છે અથવા તે જેવી રીતે તવામાંના ગરમ તેલ અગર ધીમાં માલપુવા નાખીએ તે તે સર્વાગથી તેલ તથા ઘીને ચુસી લે છે, આ પુદ્ગલેનું ગ્રહણ કરવું એ જ એજ આહાર કહેવાય છે. આજઆહાર અન્તર્મુહૂર્ત પર્યન્ત જ હોય છે. પર્યાપ્ત અવસ્થાથી લઈને ભવના ક્ષય પર્યન્ત ત્વચા દ્વારા પુદ્ગલેનું ગ્રહણ કરવું તે લેમાહાર છે. પ્રક્ષેપાહારને અર્થ છે. કવલાહાર-ચેખા વગેરેના કળીયાઓને ખાવું પીવું વગેરે. વિગ્રહમાં ગતિમાં આ ત્રણ પ્રકારના આહારનો નિષેધ કરવામાં આવ્યો છે. આ ત્રણે આહાર ભવ–અવસ્થામાં જ પ્રથમ સ્વીકારાયાં છે. વિગ્રહગતિના પ્રથમ સમયમાં જીવ ત્યાગ કરવામાં આવનારા દેશમાં અને અન્તિમ સમયમાં જન્મદેશમાં રહેવાના કારણે આહારક હોય છે. કારણકે તે સમયે તે ત્યજી દેનારા અને નવા ગ્રહણ કરવામાં આવનારા પૂર્વ તથા ઉત્તર શરીરથી સંબદ્ધ હોય છે. યેગ તથા કષાયના નિમિત્તથી થનારા કર્મ પુદ્ગલેનું ગ્રહણ તે વિગ્રહગતિમાં પણ પ્રત્યેક સ્થાન પર થતું જ રહે છે. જેવી રીતે પાણી વરસતું હોય ત્યારે સળગતું બાણ છોડવામાં આવે તે તે પાણીને ગ્રહણ કરતું થયુ જાય છે તેવી જ રીતે સંસારી જીવ કર્મોથી ઉપણ હોવાના કારણે કાશ્મણ શરીર દ્વારા નિરન્તર કર્મપુગલેને ગ્રહણ કરતે થકો જ આગામી જન્મ માટે ગમન કરે છે. પ્રકૃત સૂત્રમાં આ પ્રકારના પુગલેને ગ્રહણ કરવાને કઈ નિષેધ કરવામાં આવ્યો નથી પરંતુ ઔદારિક અને વૈકિય શરીરનું પિષણ કરનાર આહારને જ નિષેધ કરવામાં આવ્યો છે અથવા અનાહાર દશામાં જીવ દારિક, વૈકિય તથા આહારક શરીરના તથા છ પર્યા પ્તિને અનુરૂપ પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરતું નથી. આ કારણથી જ વિગ્રહ ગતિમાં એક બે અથવા ત્રણ સમય સુધી અનાહારક રહે છે. અગાઉ કહેલા એક બે અગર ત્રણ સમયને છેડીને બાકીના Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ જીવની ઉત્પત્તિનું નિરૂપણ સૂ. ૨૮ તમામ સમયમાં નિરન્તર આહારક જ રહે છે. ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયમાં આરંભ કરી અન્તમુહૂર્ત પર્યન્ત એજ આહાર કરે છે, ત્યારબાદ ભવપર્યન્ત માહાર કરે છે. ચાર-પાંચ વિગ્રહ વાળી ગતિમાં કવલાહારની દષ્ટિએ અનહારક રહે છે, ભગવતી સૂત્રનાં સાતમાં શતકમાં પ્રથમ ઉદ્દેશના ૨૬૦માં સૂત્રમાં કહ્યું છે પ્રશ્ન – ભગવદ્ ! જીવ ક્યા સમયે અનાહારક હોય છે? ઉત્તરઃ- ગૌતમ! પ્રથમ સમયમાં કવચિત્ આહારક અને કવચિત્ અનાહારક હોય છે. બીજા તથા ત્રીજા સમયમાં પણ આવી જ સ્થિતિ હોય છે પરંતુ ચોથા સમયમાં નિયમથી આહારક હોય છે. આવી જ રીતે સંપૂર્ણ દન્ડક માટે સમજી લેવાનું છે. ઘણું જીવ અને એકેન્દ્રિય ચોથા સમયમાં અને બાકીના તમામ જીવ ત્રીજા સમયમાં કહેવા જોઈએ રણા 'तिविहं जम्मं गब्भ समुच्छिणोववाया' ॥सूत्र. २८॥ મૂળસવાથ–જન્મ ત્રણ પ્રકારના છે-ગર્ભજન્મ સંમૂર્ણિમજન્મ અને ઉપપાત જન્મ. તત્વાર્થદીપિકા – પહેલા કહેવામાં આવ્યું કે સંસારી જીવ પૂર્વગૃહીત દારિક અથવા વૈકિય શરીરને ત્યાગ કરીને સવિડ અથવા અવિરહ ગતિથી પિતાના ઉત્પત્તિક્ષેત્રમાં પહોંચે છે. હવે એ બતાવીએ છીએ કે તેમને ઉત્પાદ કેવા પ્રકારનો હોય છે? જીવોને જન્મ ત્રણ પ્રકારને હોય છે. (૧) ગર્ભ (૨) સંપૂર્ઝન (૩) ઉપપાત સ્ત્રીની યોનિમાં ભેગા થયેલા શુક તથા લેહીના જીવ માતા દ્વારા કરવામાં આવેલા આહારના રસને પરિપષણની અપેક્ષાથી ગ્રહણ કરે છે તે ગર્ભજન્મ કહેવાય છે. ગર્ભ રુપ જન્મને ગર્ભજન્મ કહે છે. સ્ત્રીની પેનિ, આવનારા શુક (વીર્ય) અને લેહીને ગ્રહણ કરે છે આથી ને ફક્ત શુક શેણિત રૂપ નથી. જન્મ બંને શરીરથી સંબન્ધ રાખવાવાળે હોવાથી આત્માનું પરિણમન વિશેષ સમજવું જોઈએ. સમ્યફ પ્રકારથી વૃદ્ધિ થવાને સમૂચ્છ અથવા સમૂછન કહે છે. જે જગ્યાએ જીવ જન્મ લેનાર છે ત્યાના પુદ્ગલેને સંગ્રહ કરીને શરીર બનાવતે થકે વીર્ય તથા લેહી વગર જ વૃદ્ધિ પામવી ને સંમર્ઝન જન્મ છે. ત્રણ લેકમે ઉપર નીચે અને વચલા શરીરનું બધી બાજુથી વધવું અથવા અવયની રચના થવી તે સમૂછન જન્મ છે. સ્ત્રીના પેટમાં વીર્ય અને લેહીનું મિશ્રણ થવું તે ગર્ભ કહેવાય છે. સમૂઈન જન્મ ઉત્પત્તિ ક્ષેત્રમાં રહેલા પુગળ સમૂહે ગ્રહણ કર્યા વગરને હેતે. નથી. લાકડાં વગેરેમાં જે કીડા વગેરે ઉત્પન્ન થાય છે તેમને સંપૂર્ઝન જન્મ કહેવાય છે, લાકડાની છાલ તથા પાકા ફળે વગેરેમાં ઉત્પન્ન થનારા કૃમિ વગેરે જંતુ તે લાકડાની છાલ અગર ફળ વગેરેના પુદ્ગલેને જ પોતાના શરીરના રૂપમાં પરિણત કરી લે છે. આ રીતે જીવતાં ગાય ભેંસ મનુષ્ય વગેરેના શરીરમાં ઉત્પન્ન થનારાં કૃમિ (કરમીયાં) વગેરે જીવ તેજ ગાય ભેંશ વગેરેના શરીરના અવયવોને ગ્રહણ કરીને પોતાના શરીરના રૂપમાં પરિણત કરે છે. આવી જ રીતે ઉપપાતક્ષેત્રમાં પહોંચવાનું જ જે જન્મનું કારણ હોય તે ઉપપાત કહેવાય છે. પાથરેલા વસ્ત્રની ઉપર અને દેવદૂષ્યની નીચે વચમાં વિદ્યમાન પુદ્ગલેને વૈકિય શરીરના રૂપમાં ગ્રહણ કરીને દેવ-ઉત્પન્ન થાય છે. આ જન્મ પૂર્વોક્ત બંને પ્રકારના જન્મથી વિલક્ષણ છે. આ ન તે શુક્ર-શેણિત વગેરેથી થાય છે. કે ન દેવદૂષ્ય તથા પાથરેલા વસ્ત્રના પુગેલેથી Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૫૦ તત્વાર્થસૂત્રને આથી પ્રતિનિયત ઉપપાતક્ષેત્રમાં પ્રાપ્ત થવું જ આ જન્મનું કારણ છે આ જન્મ દેવો તથા નારકને હોય છે. ૨૮ તત્વાર્થનિયતિ–પ્રથમ કહેવામાં આવ્યું કે પૂર્વગ્રહીત દારિક અગર વૈક્રિય શરીરને ક્ષય થવાથી સંસારી જીવ ઋજુગતિ અગર વકગતિ કરીને પરભવ સમ્બન્ધી ઉત્પત્તિ ક્ષેત્રમાં જાય છે. પરંતુ ત્યાં જઈને કઈ રીતે ઉત્પન્ન થાય છે. તે વિષે કંઈજ કહેવામાં આવ્યું નથી, આથી તેનું કથન કરવામાં આવે છે-જન્મ ત્રણ પ્રકારના હોય છે– ગર્ભ સમૂચ્છન અને ઉપપાત સ્ત્રીની નિમાં ભેગા થયેલા શુકને જીવ ગ્રહણ કરે છે અને માતા દ્વારા લેવાયેલ આહારના રસથી પુષ્ટ થાય છે તે જીવને જન્મ ગર્ભ જન્મ કહેવાય છે. તેને ગર્ભ જ જન્મ સમજ જોઈએ. આગળ પર કહેવામાં આવનાર સંમૂશ્કેન જન્મના લક્ષણથી આ લક્ષણ ભિન્ન છે. આ જન્મમાં આગન્તુક (અન્ય જગ્યાએથી આવેલા) શુક તથા શાણિતને ગ્રહણ કરવામાં આવે છે. સ્ત્રીની નિ શુક-શેણિત સ્વરૂપવાળી હોતી નથી. જન્મ બે શરીરેથી સંબંધિત હોવાથી આત્માની પરિણતી વિશેષ છે. સંમૂચ્છ ને સંપૂર્ણન કહે છે. જે સ્થાનમાં જીવ ઉત્પન્ન થનારો હોય છે. ત્યાંના એકત્રિત દુગલેને ગ્રહણ કરીને શુઝ શોણિત વગર જ પિતાના શરીરનું નિર્માણ કરે તે સંપૂર્ચ્યુન જન્મ કહેવાય છે. આ રીતે સંમૂન જન્મ પિતાના ઉત્પત્તિ સ્થાનમાં રહેલાં પુદ્ગલેનાં સમૂહને ગ્રહણ કર્યા વિના થતો નથી. જેવી રીતે લેટ દારુના બીજ પાણુ વગેરેના સંમિશ્રણથી સુરાની ઉત્પત્તિ થાય છે. તેવી જ રીતે બાહ્ય તથા અંદરમાં પુદ્ગલેના ગ્રહણથી જે જન્મ થાય છે તે સંમૂર્ણન જન્મ કહેવાય છે. બાહ્ય પુદ્ગલેના ગ્રહણથી લાકડા વગેરેમાં ઘુણ-કીડાઓને જન્મ થાય છે તે જાણીતું છે જ લાકડાની છાલ તથા પાકા ફળ વગેરેમાં કૃમિ વગેરે જે જીવ ઉત્પન્ન થાય છે તે તેજ છાલ તથા ફળ વગેરેમાં રહેલા પુદ્ગલેને પિતાનું શરીર બનાવી લે છે. એવી રીતે જીવંત ગાય, ભેંસ, માણસ વગેરેના શરીરમાં ઉત્પન્ન થવા વાળા કીડા આદિ જીવ તેજ ગાય ભેંસ આદિના શરીરના અવયવોને ગ્રહણ કરીને પિતાના શરીર રૂપમાં પરિણુત કરી લે છે. આ કૃમિ વગેરેને સંપૂર્ણન જન્મ અંદરના પુત્રના ગ્રહણથી થાય છે તે પણ જાણીતી વાત છે. એવી જ રીતે પિતાના ઉત્પત્તિ ક્ષેત્રમાં પહોંચવાથી જ જે જન્મ થાય છે તે ઉપપાત જન્મ કહેવાય છે. જેવી રીતે દેવ. પાથરેલા વસ્ત્ર ઉપર અને દેવદુષ્યની નીચે–બંનેની વચમાં વિદ્યમાન પુદ્ગલેને વૈકિય શરીરના રૂપમાં ગ્રહણ કરતો થકે ઉત્પન્ન થાય છે. આ જન્મ પહેલાં કહેવામાં આવેલાં બંને જન્મના લક્ષણથી વિલક્ષણ છે કારણકે આનું કારણ ન તે નીચે અગર ઉપરના વસ્ત્રના પુગલે છે અથવા ન શુક-શોણિતના પગલે આ રીતે આ જન્મનું કારણ અમુક સ્થાનમાં પહોંચે જ છે. નારક જીવ નરક સૂચિઓમાં સ્થિત કુંભમાં ઉત્પન્ન થાય છે. કુંભી ઘણજ સાંકડા મોઢાની ગવાક્ષ જેવી હોય છે. તેમ આકાર પણ ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના હોય છે. નારક જીવ ત્યાંના વૈદિય પુલોને ગ્રહણ કરતે થકે વજમય નરતલમાં પાણીની વચ્ચે ફેંકાયેલા પથ્થરની જેમ, ઘણુ વેગથી જઈને પડે છે અર્થાત્ ઉત્પન્ન થાય છે. આ જીના ત્રણ પ્રકારનાં જન્મ છે. એ વાત સમજી લેવી ઘટે કે, સંસારી જીવના વર્તન માન જીવનને જ્યારે અંત થાય છે અને પૂર્વગ્રહીત ઓદારિક અથવા વૈક્રિય શરીરને વિરહ Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ જીવની ઉત્પત્તિનું નિરૂપણ સૂ. ૨૮ ૫૧ થાય છે અર્થાત્ વમાનભવના ક્ષય થાય છે ત્યારે તે જીવ જે ક્ષેત્રમાં પુનર્જન્મ લેવાવાળા છે, તે ક્ષેત્રમાં તે પેાતાના પૂર્વભવનાં કર્માંના સામર્થ્ય`થી જ જાય છે, ભગવાન વગેરેની પ્રેરણાથી જતા નથી. તે ઋજુ અગર વક્ર ઉત્પત્તિસ્થાનમાં જાય ડાબા રસ્તે જાય, અમુક સમયમાં જાય અમુક ચેાનિમાં ઉત્પન્ન થાય, બીજે નહી. આ બધી વાતેાના નિયામક અચિત્ત્વ સામર્થ્ય શાળી નામકમ વગેરે જ છે. મરણ બાદ સમયની પ્રતીક્ષા કરતા થકા કોઈ સ્થળે રાકાઈ રહેતા નથી. આ પ્રકારે કર્માંના પ્રભાવથી પેાતાના ઉત્પત્તિક્ષેત્રમાં પહોંચી જઈ જીવ પેાતાને ચાગ્ય ઔદારિક અથવા વૈક્રિય શરીરની નિષ્પત્તિ માટે શરીરના યાગ્ય પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરે છે. પ્રશ્નઃ—શરીરના ચાગ્ય પુદ્ગલાના કયા કારણે સબન્ધ થાય છે ? ઉત્તર: કષાયયુકત હાવાથી જીવ કના યેાગ્ય પુદ્ગલાને ગ્રહણ કરે છે. તે પુદ્ગલ એવી જ રીતે ચાંટી જાય છે કે જેવી રીતે ચીકાશ લાગેલા શરીર અગર વસ્ત્ર ઉપર રેત ચાંટી જાય છે તેમ, કાય, વચન મન અને પ્રાણ પુદ્ગલાના ઉપકારક છે એ કથન અનુસાર પાંચે શરીર પુદ્ગલાના ઉપકારક છે-પુદ્ગલાનાં નિમિત્તથી ઉત્પન્ન કરે છે આથી ગ્રહણ કરવામાં આવેલા તે પુદ્ગલ વિશેષ પ્રકારથી શ્લેષને પ્રાપ્ત થઈ ને શરીરના રૂપમાં પિરણત થઈ જાય છે. તે પુદ્ગલા ચારે બાજુથી, ચેાગની વિશેષતા અનુસાર ગૃહીત, સૂક્ષ્મ, એક જ ક્ષેત્રમાં અવગાઢ અર્થાત્ જે આકાશપ્રદેશમાં જીવ રહેલા હોય તેજ આકાશપ્રદેશમાં સ્થિત તથા અનન્તાનન્ત પ્રદેશવાળા હાય છે. આવી રીતે અન્ય નામકર્માંના ઉદયથી કર્મ પુદ્ગલાનું ગ્રહણ થવુ પ્રથમ ઉત્પત્તિ છે, ઉપકારભેદની વિવક્ષા દ્વારા મધ્યમ ઉત્પત્તિ છે અને પ્રદેશખન્યના પ્રસ્તાવથી આકૃષ્ટ અન્તિમ ઉત્પત્તિ થાય છે. આનાથી ત્રણે ઉત્પત્તિયાની સૂચના થાય છે. આ ત્રણે ઉત્પત્તિઓ અભિન્ન એક વસ્તુ વિષયક નથી. આમ હાવાથી પુનઃરિકત દોષના પ્રસ’ગ આવે છે. કહેવાનુ` એ છે કે આવી રીતે પુદ્ગલાનું ગ્રહણ જન્મ કહેવાય છે. કેવા પ્રકારના સ્થાને સૌ પ્રથમ ઉત્પન્ન થતા થકા જીવ શુક્ર અને શેણિતનું ગ્રહણ કરે છે ? સમ્મૂતિ કરે છે અથવા વૈક્રિયશરીરને ગ્રહણ કરે છે ? નારક તથા દેવ કેવા પ્રકારના ગુણવાળા અને વિશેષતાવાળા સ્થાનમાં ઉત્પન્ન થાય છે? આ શંકાનુ સમાધાન કરવા માટે પૂર્વાંકત જન્માનાં વિશેષ સ્થાનની પ્રરૂપણા કરવાના હેતુથી યેાનિએ!નાં સ્વરૂપનુ કથન કરીએ છીએ—— સંસારી જીવાનાં ઉપર કહેલાં ત્રણ પ્રકારનાં જન્મામાં નવ ચેાનિએ કહેલી છે. તે આ પ્રકારે છે. (૧) સચિત્ત (૨) અચિત્ત (૩) સચિત્તાચિત (મિશ્ર) (૪) શીત, (૫) ઉષ્ણુ (૬) શીતેાધ્યુ (મિશ્ર) (૭) સંવૃત (૮) વિદ્યુત અને (૯) સંવૃતવિવૃત્ત (મિશ્ર). આ પૈકી નારકી અને દેવતા એની અચિત્ત યાનિ હાય છે. ગર્ભજ મનુષ્યા અનેતિય ચેાની સચિત્તાચિત ચેાનિ હાય છે. સમૂમિ મનુષ્યા અને તિર્યંચાની ત્રણે પ્રકારની યાની હાય છે—સચિત, અચિત અને સચિત્તાચિત્ત. ગજ તિર્યંચા તથા મનુષ્યેાની તથા દેવતાઓની શીતેાધ્યુ યાનિ હેાય છે. સમ્પૂમિ તિયન્મ્યા તથા મનુષ્યેામાં કોઈની શીત, કાઇની ઉષ્ણ અને કર્કની શીતાયેાનિ હેાય છે. નારકીના જીવાની પ્રારંભની ત્રણ પૃથ્વીએમાં શીત યેાનિ હેાય છે. ચેાથી અને પાંચમી પૃથ્વીમાં કોઈ કોઈ નરકાવાસમાં શીત અને કોઈ કોઈમાં ઉષ્ણુ હાય છે. છઠ્ઠી અને સાતમી નરકભૂમિમાં ઉષ્ણુયાનિ હાય —— Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પરું તત્વાર્થસૂત્રને - નારકી, પૃથ્વીકાય, અકાય, તેજસ્કાય, વાયુકાય, વનસ્પતિકાય અને દેવતાઓની નિ સંવૃત્ત અર્થાત્ ઢાંકેલી હોય છે. ગર્ભજ તિર્યો અને મનુષ્યની સંવૃત–વિવૃત અર્થાત્ ઢાંકેલી– ઉઘાડેલી નિ હોય છે. આ સિવાયના સમૃઈિમ, બેઈન્દ્રિત વગેરે તિર્યો અને મનુષ્યની વિવૃત એનિ કહેવામાં આવી છે, કારણકે તે તદન ઉઘાડી–ખુલ્લી હોય છે. જે સ્થાને જન્મના કારણભૂત દ્રવ્ય કાર્યણશરીરની સાથે મિશ્રિત હોય છે તેને નિ કહે છે અથવા જે સ્થાન આશ્રયના રૂપમાં મિશ્રિત કરવામાં આવે છે તે યોનિ છે. જીવનમાં પ્રદેશથી જોડાયેલ હોવાના કારણે કેઈ યોનિ સચિત કહેવાય છે અને એથી ઉલટું હોય તેને અચિત કહેવાય છે. બંને પ્રકારની સચિત્તાચિત કહેવાય છે. કાઠી યોનિ શીત, એથી વિપરીત હોય તે ઉષ્ણ જ્યારે બંને સ્વાભાવવાળી શીતષ્ણ કહેવાય છે. જે ઢાંકેલી હોય તે સંવૃત, ઉઘાડી હોય તે વિસ્તૃત જ્યારે બંને પ્રકારની હોય તે સંવૃત વિવૃત કહેવાય છે. પાથરેલા વસ્ત્ર અને દેવદુષ્યના વચ્ચેનું સ્થાન જીવપ્રદેશથી જોડાયેલું ન હોવાના કારણે દેવેની પેનિ અચિત માનવામાં આવી છે. નારકીના જીવની વજમય નરકક્ષેત્રમાં ગવાક્ષ જેવી, અનેક આકરોની કુંભી નિ અચેતન હોય છે. તિર્યંચ અને મનુષ્ય સ્ત્રીની નાભિથી નીચે પુષ્પમાળા વૈકલ્યના આકારની બે શિરાઓ હોય છે. એની હેઠળ અમુખ કેશના આકારની નિ હોય છે. તેની બહાર આંબાની કળીના આકારની માંસની મંજરિયો હોય છે. તે ઋતુકાળ વખતે ફૂટી જાય છે અને તેમાંથી લોહી વહે છે. તેમાંથી કેટલાંક લેહીના કણ કોશાકાર નિમાં પ્રવેશ કરીને સ્થિત થઈ જાય છે. પાછળથી વીર્યથી મિશ્રીત તે લેહીકણોને જીવ ગ્રહણ કરે છે. જે લેહીકણુ પિતાના સ્વરૂપમાં રહેતા નથી તે અચિત થઈ જાય છે. સમૂછિમ તિય અને મનુષ્યમાંથી ગાય કૃમિ વગેરે જેની નિ સચિત હોય છે અને લાકડાના કીડા વગેરેની નિ અચિત હોય છે. પૂર્વકૃત ઘાવમાં પેદા થનારા કઈ કઈ કીડાની નિ સચિતઅચિત (મિશ્ર) હોય છે. ગર્ભજ, તિર્યચ, મનુષ્ય અને દેવેની શીતષ્ણનિ હોય છે. આ સમ્મરિમ તિર્યંચે અને મનુષ્યમાં કેઈની શીત કેઈની ઉષ્ણ અને કેઈની શીતગણું નિ હોય છે. સ્થાન વિશેષના પ્રભાવથી આ નિભેદ થાય છે. પ્રથમ ત્રણ નરકમાં એની શીત અને કુંભીથી બહાર આવવા પર ક્ષેત્રવેદના ઉષ્ણ છે. ૬ ઠી ૭મીમાં યોનિ ઉષ્ણ છે, અને કુંભીથી બહાર આવવા પર ક્ષેત્રવેદના શીત છે. કુંભમાં તે છેડે વખત જ રહે છે. અને શેષ આયુષ્ય બહાર જ પુરું થાય છે અને તે ક્ષેત્ર તેમને પ્રતિકૂળ હોય છે. ઉષ્ણ વેદનાથી શીત વેદના ભયંકર હોય છે. આગમમાં ૮૪ લાખ પેનિઓ કહેવાઈ છે. આ રીતે–પૃથ્વી અપ તેજ અને વાયુકાય દરેકની ૭ લાખ મુજબ કુલ ૨૮ લાખ પ્રત્યેક વનસ્પતિની ૧૦ લાખ અને સાધારણ વનસ્પતિની ૧૪ લાખ બે ઈન્દ્રિક તે ઈન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રીય દરેકની ૨ લાખ ઉપર મુજબ ગણતાં ૬ લાખ થાય છે. બાકીના તિર્યએ નારકી અને દેવતાની દરેકની ચાર ચાર લાખ મુજબ કુલ ૧૨ લાખ અને મનુષ્યની ૧૪ લાખ મળી કુલ્લે ૮૪ લાખ યોનિ થાય છે. આશંકા સહેજે થાય કે જે ૮૪ લાખ એનિઓ છે તે અહીં માત્ર નવ નિઓનું જ નિરૂપણ કેમ કર્યું ? આનું સમાધાન એ છે કે શાસ્ત્રમાં પ્રતિપાદિત ૮૪ લાખ યુનિઓને કહેલી નવ નિમાંજ સંગ્રહ થઈ જાય છે. ૮૪ લાખનું કથન વિસ્તારની અપેક્ષાથી છે દાખલા તરીકે પૃથ્વીકાયની જે યાનિ કહી છે તે જ જાતિ ભેદની. અપેક્ષાથી સાત લાખ પરિમાણવાળી છે. Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ જીવાના શરીરાનું નિરૂપણ સૂ. ૨૯ ૫૩ શકરા વાલુકા વગેરે પૃથ્વીની જે જાતિએ કહેવામાં આવી છે પૃથ્વીકાયની ચેાનિએ પણ તેટલી જ સમજવી તે યાનિએ પેાતાની મૂળયેાનિથી જુદી નથી. પરંતુ જાતિભેદથી તેમાં ભેદ પડી જાય છે. આથી આ વચન સ’ગ્રાહકવચન સમજવુ' જોઈ એ. આવી જ રીતે અન્ય જીવાની ચેાનિએ પણ જાતિભેદની અપેક્ષાથી બહુ સંખ્યક છે. ર૮૫ सरीरा पंच ओरालियवेडव्त्रिय आहारग तेयकम्माई ||२९|| મૂળસૂત્રા :- શરીર પાંચ છે–ઔદારિક, વૈયિક આહારક તૈજસ તથા કામ`ણુ ૫રહ્યા તવા દિપીકાઃ—પહેલા સંસારી જીવેાના ગલ, ઉપપાત અને સમૂનના ભેદથી ત્રણ પ્રકારના જન્મ બતાવેલા છે. હવે એવુ' બતાવીએ છીએ તે જન્મામાં જીવાના કયા શરીર હાય છે ? કેટલાં હેાય છે ? તે શરીરેાનાં લક્ષણ કયા છે ? જે પ્રતિક્ષણ વિનષ્ટ થતા રહે છે તે શરીર કહેવાય છે. વિશિષ્ટ નામક ના ઉદયથી તેમની રચના થાય છે તે પાંચ છે ઔદારિક, વૈયિ, આહારક તૈજસ તથા કાણુ આ શરીર યથાસંભવ નરકાદિ ચાર ગતિઓનાં જીવાને જ ાય છે. સિદ્ધ જીવાને નહીં આ બતાવવા માટે સૂત્રમાં સર્વાં પ્રથમ શરીર શબ્દના પ્રયોગ કરવામાં આવ્યે છે. શરીર નાશવંત છે અને સિદ્ધોમાં તેનુ' હાવું સંભવિત નથી શરીર” શબ્દની અપેક્ષા “કાય” શબ્દ નાના છે તે પણ અત્રે કાયશબ્દના પ્રયોગ નહીં કરતા શરીર શબ્દના પ્રયોગ કરવામાં આવ્યેા છે તેના હેતુ શરીરની ક્ષણભંગુરતા દર્શાવે છે. “શરીર”ના વ્યુત્પત્ય જ એ છે કે જે નાશવત છે. આ રીતે સ`સારી જીવાના ઉપયુકત પાંચ શરીર હાય છે. આ પાંચ શરીરમાં પ્રથમ-પ્રથમ શરીરની અપેક્ષા ઉત્તરાત્તર શરીર સૂક્ષ્મ હાય છે. ઔદારિક શરીર સ્થૂળ છે તેની અપેક્ષા વૈક્રિય શરીર સૂક્ષ્મ છે, વૈક્રિય શરીરની અપેક્ષા આહારક સૂક્ષ્મ છે, આહારકની અપેક્ષા તેજસ અને તેજસની અપેક્ષા કર્માંણુ શરીર સૂક્ષ્મ છે. ઉદાર અર્થાત્ સ્થૂળ તથા અસાર દ્રવ્યથી બનેલું શરીર ઔદારિક કહેવાય છે. આ શરીરની ઉત્પત્તિ ઔદારિકને યાગ્ય પુદ્ગલાના ગ્રહુણના કારણભૂત પુદ્ગલવિચારી ઔદારિક શરીર નામકમનાં ઉદયથી થાય છે અર્થાત્ જે શરીર સ્થૂલ અથવા જેનુ' પ્રયાજન સ્થૂલ હેાય તે ઔદારિક. એક, અનેક, નાના, મેાટા ઈત્યાદિ દરેક પ્રકારના શરીર કરવા તે વૈક્રિય કહેવાય છે. વિક્રિયા કરવી જેવુ પ્રત્યેાજન છે તે વૈક્રિય શરીર અથવા વિક્રિયાશકિત દ્વારા ઉત્પન્ન કરવામાં આવેલું શરીર વૈક્રિય શરીર કહેવાય છે. દેવાનું મૂળ શરીર તીર્થંકર ભાગવતાના જન્મકલ્યાણક વગેરે સમયે પણ વૈક્રિય શરીર ધારણ કરીને જન્મ ઉત્સવના સ્થળે આવે છે. મૂળ રૂપથી નહી એક અથવા અનેક રૂપ ઉત્તર શરીર જ તેમના જન્મોત્સવ વગેરેમાં સમ્મિલિત થાય છે. વિક્રિયા, વિકાર, બહુરૂપતા અગર એકને અનેક બનાવવુ', આ તમામ સમાનાર્થીક શબ્દ છે. ટુંકમાં જે શરીર વિક્રિયાથી બનેલું હાય, અનેક આશ્ચય ઉત્પન્ન કરનાર હેાય, જુદા જુદા પ્રકારના ગુણેાથી યુકત હેાય, એવા વૈક્રિયવગણાના પુદ્ગલાથી બનેલું શરીર વૈક્રિય કહેવાય છે. સૂક્ષ્મતત્ત્વને જાણવા માટે અથવા અસંયમનુ નિવારણ કરવા માટે વગેરે કારણેાથી પ્રમ ત્તસયત દ્વારા જે શરીર નિષ્પાદિત કરવામાં આવે છે તે આહારક કહેવાય છે. આ શરીર Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને અત્યન્ત શુભ, શક્તિ, તથા વિશુદ્ધ દ્રવ્યોથી નિર્મિત હોય છે. વિશેષ પ્રજનથી બનાવાય છે તેમજ અન્તર્મુહૂર્તની સ્થિતિવાળું હોય છે. પ્રમતસંયત મુનિ જ આ શરીરને નિષ્પન્ન કરે છે. - જ્યારે પ્રમત્તસંવતને કઈ ઊંડા તત્ત્વમાં અથવા સંયમના વિષયમાં શંકા ઊભી થાય છે, ત્યારે તીર્થકર તથા કેવળી ભગવાનની પાસે શંકાને દૂર કરવા અર્થે તાલુપ્રદેશના છિદ્રથી નિકળીને એક હાથનું પુતળું ત્યાં જાય છે, જઈને તીર્થકર વગેરેને પૂછી કરીને પાછું ફરે છે અને તેજ તાલુના છિદ્રથી પ્રમત્તસંયતના શરીરમાં પેસી જાય છે. આવું કરવાથી તેની શંકા દૂર થઈ જાય છે. તેજથી જે શરીર ઉત્પન્ન થાય છે તે તેજસ કહેવાય છે. કર્મ દ્વારા નિષ્પન્ન શરીરને કાર્મણ શરીર કહે છે. જેવી રીતે બેર વગેરેને આધાર કુંડ હોય છે તેજ પ્રકારે આ કાર્પણ શરીર સમસ્ત કર્મરાશિને આધાર છે અથવા જે શરીર કર્મોનું કાર્ય છે તે કાર્મણ કહેવાય છે. તે સમસ્ત કર્મોને ઉત્પન્ન કરવામાં સમર્થ હોય છે. ર૯ / તત્વાર્થનિર્યુકિતઃ–પૂર્વોક્ત જન્મમાં, પૂર્વોત નિઓવાળા જીવોના ક્યા અને કેટલા શરીર હોય છે ? તે શરીરના લક્ષણ ક્યા છે ? આ બતાવવા માટે કહીએ છીએશરીર પાંચ છે. ઔદારિક વૈક્રિય-આહારક-તેજસ અને કાર્પણ - ક્ષણે ક્ષણે શીર્ણ-જીર્ણ, નાશવંત હોવાથી તેમજ ચય અને અપચય વાળું હોવાથી “શરીર સંજ્ઞા પ્રદાન કરવામાં આવી છે. શરીર ઉપર મુજબ પાંચ છે. - આ પાંચ શરીર નરક વગેરે ચાર ગતિના ને જ હોય છે, સિદ્ધ ઇવેને હોતા નથી. સિદ્ધ જીવ સમસ્ત કર્મોથી રહિત હોવાથી સમસ્ત શરીરથી પણ રહિત હોય છે. આ સત્યને પ્રકટ કરવા માટે સૂત્રની શરૂઆતમાં “શરીર” શબ્દને પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે. શરીરશબ્દને અર્થ છે–જે નાશવંત હોય, પળ-પળે બદલાતું રહે. આવું નાશવંત શરીર સિદ્ધમાં મળી આવતું નથી. આજ કારણ છે કે શરીર શબ્દની અપેક્ષા “કાય” શબ્દ નાખે છે અને જે તેને પ્રયાગ કર્યો હોત તે સૂત્રમાં લઘુતા આવત આમ છતાં અત્રે કાય શબ્દ પ્રયોગ કરવામાં આવ્યું નથી. શરીર શબ્દને મોટા હોવાના કારણેજ પ્રવેશ કરવામાં આવ્યું છે તે તેની વિનશ્વરતા પ્રકટ કરવા માટે જ. તાત્પર્ય એ છે કે સંસારી જીનાં ઔદારિક વૈકિય. આહારક તેજસ અને કોર્પણ વગેરે પાંચ પ્રકારના શરીર હોય છે. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૨૧માં શરીરપદમાં કહેલ છે– પ્રશ્ન–ભગવદ્ ! શરીર કેટલા કહેલાં છે? ઉત્તર–ગૌતમપાંચ શરીર છે. (૧) ઔદારિક (૨) વૈક્રિય (૩) આહારક (૪) તેજસ (૫) કામણ. - જે શરીર ધૂળ અને અસાર પુગલદ્રવ્યોથી બન્યું હોય તે દારિક કહેવાય છે. વિકિયા શકિતથી ઉત્પન્ન થયું હોય તે વૈક્રિય કહેવાય છે. વિકિયા. વિકાર અનેક રૂપતા અથવા એકના અનેક રૂપો બનાવવા એ સર્વ સમાન અર્થવાલા શબ્દ છે જે શરીર વિક્રિયાથી બનેલ હોય નાનાપ્રકારના રૂપ અને અભૂત હેય. નાના પ્રકારના ગુણોથી યુક્ત પુદ્ગલવર્ગણાથી બનેલ હોય તે વિકિય કહેવાય છે. Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ જીવેાના શરીરનુ... નિરૂપણુ સ, ર૯ ૫૫ જે શરીર અત્યન્ત શુભ, શુભ્ર, અને વિશુદ્ધ દ્રષ્યવણાએથી ઉત્પન્ન થાય તથા એક વિશેષ પ્રયેાજનથી જ બનાવાય તથા જેની સ્થિતિ અન્તર્મુહૂત માત્રા હેાય તે આહારક શરીર કહેવાય છે. જે તૈજસ ગુણવાળા દ્રવ્યેાથી નિર્મિત હાય, તેજના વિકાર હાય અગર તેજ રૂપ જ હાય તે તૈજસ શરીર છે. આ શરીર ઉષ્ણ ગુણવાળું તથા શાપ અને અનુગ્રહના સામર્થ્યવાળું પણ હાઈ શકે છે. આ શરીર જેને મળે છે અને જો તે તેોલેશ્યા લબ્ધિવાળા હોય તે તે જ્યારે ક્રાપથી ભભુકી ઉઠે છે ત્યારે ખીજા જીવને, ખાળી મુકવા માટે તેને બહાર કાઢે છે જેવી રીતે ગાશાળકે કાઢી હતી તેમ. અને જ્યારે ખુશ હાય છે ત્યારે શીત તેજથી ઉપકાર પણ કરે છે, જે જીવને ઉત્તરગુણપ્રત્યયક લબ્ધિ પ્રાપ્ત થતી નથી તેનું જ તેજસ શરીર ખાધેલા અન્નને પચા વવાનું કાર્ય કરે છે, આ પ્રમાણે જે શરીર ખારાક પચાવવાની શિતવાળું હાય તે પણુ તેજસ કહેવાય. આવીજ રીતે કાઁદ્વારા નિષ્પન્ન શરીર કાણુ કહેવાય છે. આ શરીર સમસ્ત કરાશિનુ એવી રીતે આધાર ભૂત છે જેવી રીતે એર વગેરેના આધાર કુંડ વગેરે હાય છે. અથવા આ શરીર ખીજની જેમ બધાં કર્મોના પિતા છે. આ શરીરનામકર્મીની ઉત્તરપ્રકૃતિ છે અર્થાત્ શરીરનામક ના એક ઉપભેદ છે આથી આઠ કાંથી થાડુંક ભિન્ન છે. કમ જ કાણુ કહેવાય છે. હકીકતમાં તે કર્મો દ્વારા નિષ્પન્ન, કર્માંમાં થનારૂ અથવા કમ જ કાણુ શરીર કહેવાય છે. ઔદારિક વગેરે શરીર પેાતાને ગમે તે પુદ્ગલાથી બનતાં નથી પરંતુ એમને યેાગ્ય પુદ્ગલાની વા જુદી જુદી હાય છે. ઔદારિક વણાના પુદ્ગલાથી ઔદારિક શરીર, વૈક્રિય વણાના પુદ્ગલાથી વૈક્રિય શરીર, આહારક વ`ણાના પુદ્ગલાથી આહારક શરીર, તેજસવગણાના પુદ્ગલાથી તૈજસશરીર અને કાણુવા ના પુદ્ગલાથી કાણુ શરીરનું નિર્માણ થાય છે. પુદ્ગલાનાં સમૂહને વણા કહે છે. આનું વિકરણ અનેક પ્રકારથી કરવામાં આવેલ છે. જેવી રીતે દ્રવ્યની અપેક્ષાથી સમસ્ત પરમાણુદ્રવ્યેની એક વણા યાને (રાશિ) છે. દ્વિપ્રદેશી સ્કંધાની એક વણા છે. એવી જ રીતે એક-એક પરમાણુની વૃદ્ધિ કરીને સંખ્યાત વણાઓ છે, અસંખ્યાત પ્રદેશી સ્કધાની અસંખ્યાત વણાએ છે. અનન્તપ્રદેશી સ્કાની અનન્ત, વણાએ હેાય છે. અલ્પ પુદ્ગલાવાળી કેટલીક એવી વા હાય છે કે જેનાથી ઔદારિક શરીર બની શકતું નથી અર્થાત્ તે ઔદારિક શરીર માટે અયેાગ્ય હાય છે તેમની આગળની અનન્ત વર્ગણા ઔદારિક શરીરને યેાગ્ય હાય છે આ ચેાગ્ય વણાએની આગળની તેમનાથી પણ અનન્તગણી એવી વણા છે જે (વધારે દ્રવ્યવાળી હાવાને કારણે) ઔદારિક શરીર માટે યેાગ્ય નથી આવી રીતે ઔદારિક વણાએ ત્રણ પ્રકારની છે. (૧) અલ્પ પુદ્ગલાવાળી હાવાથી અયેાગ્ય (૨) યાગ્ય પરિણામવાળી હાવાના કારણે યેાગ્ય તથા (૩) બહુપુદ્ગલાવાળી હાવાથી અયેગ્ય. આવી જ રીતે વૈક્રિય આહારક, તેજસ ભાષા, આણા પાણુ મન તથા કામ ણમાંથી પ્રત્યેક જાતિની ત્રણ પ્રકારની વણાએ કહેલી છે-અયેાગ્ય, યાગ્ય,.... તાત્પર્ય એ છે કે ઔદારિક વગેરે શરીરોનાં તથા ભાષા આદિના નિર્માણ માટે યાગ્ય પરિમાણાવળી વણાએ જ ચાગ્ય હાય છે. આ ઉચિત પરિમાણવાળી વણાએથી ઓછા Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થ સૂત્રને પરિમાણવાળી જે વણાઓ છે. તે અયેાગ્ય હાય છે અને અધિક પરિમાણવાળી હોય તે પણ અયેાગ્ય હાય છે. ઓછા પરિમાણવાળી વણાઓમાં પુદ્ગલદ્રબ્યાની ઉણપ હાવાથી તેમને અયેાગ્ય કહેવામાં આવી છે અને વધુ પિરમાણુવાળી વણાએ જરૂરથી વધુ પુદ્ગલા હાવાથી અયેાગ્ય કહેલ છે. પ્રથમ વણાએ અલ્પદ્રવ્યવાળી હોવાથી, અયેાગ્ય છે જ્યારે છેવટની વધુ દ્રવ્યવાળી હાવાથી અયેાગ્ય છે અર્થાત્ તે ચેાગ્ય વ ણુાએથી જ ઔદારિકશરીરની નિષ્પત્તિ થાય છે. ૫૬ અહી એક બાબત ધ્યાનમાં રાખવી ઘટે કે વધારે દ્રવ્યવાળી ઔદારિક વગણામાં, જે ઔદારિક શરીર માટે અયેાગ્ય હાય છે તેમાં એક પુગળ જો ભેળવી દેવામાં આવે તે તે વૈક્રિય શરીરને અયેાગ્ય પ્રાથમિક વૈક્રિયવા જેવી થઈ જાય છે. આજ રીતે આહારક વગેરે બધી આગળની વણાએની ખખતમાં સમજી લેવું જોઈ એ. જો કે અહીં ભાષાવણા, અણુાપાણુવા તથા મનાવાના ઉલ્લેખ કરવાનું કોઈ પ્રરકરણ નથી તેા પણુ કાણુશરીરને ચાગ્ય વણાઓને દેખાડવાના હેતુથી તેમના પણ નિર્દેશ કરવામાં આવેલ છે. આવી જ રીતે આ ઔદારિક વગેરે શરીર જુદા જુદા ઔદારિક વણા વગેરેથી ખનેલાં છે. પાંચ શરીરેમાં ઔદારિક શરીરનુ' સર્વપ્રથમ નિર્દેશન કરવામાં આવેલ છે. એનુ કારણ એ છે કે તે બધાથી વધુ સ્થૂળ છે, અલ્પપ્રદેશી છે અને તેમના સ્વામી બધાથી વધારે છે. ત્યારબાદ વૈક્રિય શરીરના ઉલ્લેખ કરવાનું કારણ પૂર્વસ્વામીનું સામર્થ્ય છે અર્થાત્ જેને પહેલા ઔદારિક શરીર પ્રાપ્ત હાય તેજ વૈક્રિય શરીરને મેળવી શકે છે. જેવી રીતે વૈક્રિયશરીર લબ્ધિથી પણ હાય છે તેવી જ રીતે આહારક શરીર પણ લબ્ધિથી પ્રાપ્ત થાય છે. આ સમાનતાથી વૈક્રિય શરીરની પછી આહારક લેવામાં આવ્યું છે-આહારકની અપેક્ષા પણ વધુ સૂક્ષ્મ હાવાથી તેની પછી તેજસનું તથા તેજસ અધિક સૂક્ષ્મ હાવાથી તેની પછી કામણુ શરીરનું ગ્રહણુ કરેલ છે. આહારક શરીરની અપેક્ષા તેજસમાં અને તેજસની અપેક્ષા કામ શરીરમાં અનન્ત પ્રદેશ અધિક હાય છે. ॥ ૨૯ ॥ 'उत्तरोत्तरं सुह आदिओ चत्तारि भयणिज्जाई' ॥३०॥ મૂળસૂત્રા—પૂર્વકિત શરીર ઉત્તરાત્તર સૂક્ષ્મ છે અને એક જીવમાં એકી સાથે ચાર શરીરાની ભજના છે ॥ ૩૦ ॥ તત્વા દીપિકા-પૂર્વ સૂત્રમાં ઔરિક વગેરે પાંચ શરીરાની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે. તે શરીર ઉત્તરાત્તર સૂક્ષ્મ છે અને કોઈ જીવનાં એ કોઈનાં ત્રણ તથા કોઈ કોઈના ચાર સુધી એકી સાથે હાઈ શકે છે એ માટે કહીએ છીએ પૂકિત પાંચ શરીરામાંથી પૂર્વ શરીરની અપેક્ષા આગળ-આગળના શરીર સૂક્ષ્મ અર્થાત્ સૂક્ષ્મ પરિણમનવાળા પુગળદ્રબ્યાથી મને છે. સૂક્ષ્મ ડાવાના કારણે જ વૈક્રિય વગેરે ચાર શરીર આપણને સામાન્યતયા દેખાતાં નથી. શંકા—શાસ્ત્રમાં ઔદારિક શરીરનું ઉત્કૃષ્ટ પરિમાણુ એક હજાર યેાજનથી કિચીત અધિક કહેલ છે જ્યારે વૈક્રિય શરીરનું ઉત્કૃષ્ટ પરિમાણુ એક લાખ યાજનથી થાડુક વધુ કહેવામાં આવેલ આવી સ્થિતિમાં ઔદારિકની અપેક્ષા વૈક્રિય શરીર સૂક્ષ્મ કઈ રીતે હાઈ શકે ? સમાધાન—સાચી વાત છે. પરિમાણની અપેક્ષાથી જો કે ઔદારિક શરીરની અપેક્ષા વૈક્રિય શરીર માટું હાય છે તેમ છતાં આદશ્ય હાવાથી તેને સૂક્ષ્મ જ કહેવામાં આવે છે આ Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ દારિક શરીરની સૂક્ષમતાનું નિરૂપણ સૂ. ૩૦ પ૭ પ્રશ્ન બીજે જ છે કે વિક્રિયા કરવાવાળાની ઈચ્છાથી તેનું વૈક્રિય શરીર દષ્ટિગોચર પણ હોઈ શકે છે આવી રીતે દારિકથી વૈક્રિય વૈક્રિયથી આહારક-આહારકથી તૈજસ તૈજસથી કામણશરીર સૂક્ષમ છે. - જો કે શરીર અનુક્રમથી ઉત્તરોત્તર સૂક્ષમ છે તે પણ પુદ્ગલપ્રદેશોની અપેક્ષા એ દારિક શરીરથી વૈક્રિય અને વિક્રિયથી આહારક શરીર અસંખ્યાતગણુ છે આહારકની એપેક્ષા તેજસ શરીરમાં અને તૈજસની અપેક્ષા કાશ્મણ શરીરમાં અનન્તગણ પ્રદેશ છે. આવી રીતે બહુતર દ્રવ્યોથી ઉત્પન્ન થવા છતાં પણ તેમનું ઉત્તરોત્તર સૂક્ષમ પરિણમન છે આથી જ તે સૂફમ કહેવાય છે. આ પાંચ શરીરમાંથી કેઈ જીવને એક સાથે ચાર શરીર હોઈ શકે છે. કેઈને બે, કોઈને ત્રણ અને કોઈને ચાર શરીર સુધી પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. (૧) એકી સાથે એક જીવને બે શરીર હોય તો તૈજસ અને કાર્મણ હોય છે. બે શરીર માત્ર વિગ્રહગતિના સમયે જ હોય છે. (૨) ત્રણ શરીર એક સાથે હોય તે તૈજસ કાર્પણ અને ઔદારિક હોય છે. આ ત્રણ શરીર ઋદ્ધિવગરના તિર્યંચ તથા મનુષ્યમાં હોય છે. (૩) અથવા ત્રણ શરીર તૈજસ, કાર્પણ અને વૈક્રિય હોય છે જે દેવગતિ અને નારકીના જીવને પ્રાપ્ત હોય છે. (૪) ચાર હોય તે તૈજસ, કાર્મણ, ઔદારિક તથા વૈકિય હોય અથવા (૫) તૈજસ, કામણ, દારિક તથા આહારક હોય આ ચાર શરીર વૈકિય લબ્ધિ અથવા આહારક લબ્ધિવાળા જીવને હોય છે. એક જીવમાં એકી સાથે પાંચ શરીર હોતા નથી અને વૈકિય અને આહારક શરીર એકી સાથે મળી શક્તા નથી કારણ કે એકી સાથે બંને-ક્રિય અને આહારક લબ્ધિઓ હતી નથી. કામણુશરીર તે પ્રત્યેક સંસારી જીવને હોય જ છે. | ૩૦ | - તત્વાર્થનિયતિ –દારિક વગેરે શરીર ઉત્તરોત્તર સૂક્ષમ છે જેમકે–ઔદારિકથી વૈકિય સૂક્ષમ છે ક્રિયથી આહારક. આહારથી તેજસ તેજસથી કાણશરીર સૂક્ષમ છે આવિરીતે દારિક પાંચે શરીરમાં એક બિજાની અપેક્ષા એ ઉત્તરોત્તર શરીર સૂક્ષ્મ છે. આવી રીતે ઉત્તરોત્તર શરીર સૂમિ દ્રવ્યોથી બનેલા હોવાથી સૂક્ષમ છે અને આ કારણે દારિક શરીર સિવાયના ચાર વૈક્રિય વગેરે શરીર માયા જોઈ શકાતાં નથી. પુદ્ગલેનું પરિણ મન વિવિધ પ્રકારનું છે. કેઈ-કઈ પુદ્ગલ થડા હેવા છતાં પણ પિલા-પોલા હોવાથી સ્થૂળ દેખાય છે જેમ ભીંડા અગર લાકડાનાં પુદ્ગલ. કેઈ આથી ઉલટું, પણ અત્યંત સઘનરૂપમાં પરિણત થાય છે. તે ઘણું વધારે હોવા છતાં પણ સૂફમ-પરિણત હોવાથી અલ્પ દેખાય છે દાખલાતરીકે. હાથી દાંતના પુદ્ગલ– આ વાત ચોકકસ છે કે લંબાઈ-પહોળાઈમાં સરખાં ભીંડા અને હાથીદાંતના ટુકડાને જે ત્રાજવામાં જોખવામાં આવે તે તેમના વજનમાં ઘણે તફાવત હોય છે. આથી સાબીત થાય છે કે કોઈ પુદ્ગલ સઘન એવાં સૂક્ષમ પરિણમનવાળા અને કઈ શિથિલ પરિણમનવાળા હોય છે નહીંતર જે તેમનું પ્રમાણ તુલ્ય છે એ લઘુતા અને ગુરુતા કેમ થાય ? આ કારણે પહેલા–પહેલાના શરીર ઉત્તરોત્તર શરીરની અપેક્ષા સ્થૂળ દ્રવ્યથી બનેલા અને શિથિલ પરિણમનવાળા હોય છે અને ઉત્તરોત્તર શરીર સુમિ દ્રવ્યથી નિર્મિત, સઘન પરિણતિવાળા અને સૂક્ષમ હોય છે. આ પુદ્ગલ દ્રવ્યની પરિણમનની વિચિત્રતા છે, આ રીતે દારિક શરીર અલ્પદ્રવ્યવાળું, Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૫૮ ~ ~~-~ W તત્વાર્થસૂત્રને સ્થૂળ અને પિલું હોય છે અને તેની અપેક્ષા વૈકિય શરીર બહતર દ્રવ્યોવાળું, સૂમિ અને સઘન પરિણમનવાળું હોય છે. આ કારણે તેને દારિકની અપેક્ષા સૂકમ કહેલ છે. પ્રશ્ન—દારિક શરીર શાસ્ત્રમાં વધુમાં વધુ એક હજાર યેજનથી ડુંક વધારે પરિમાસુવાળું કહેવામાં આવેલું છે પરંતુ વૈકિય શરીર કંઈક વધુ એક લાખ જન પરિમાણવાળું હોય છે તે પણ તેને સૂકમ કઈ રીતે કહ્યું ? ઉત્તર–જો કે પ્રમાણની અપેક્ષા વકિય શરીર ઘણું મોટું હોય છે તે પણ અદશ્ય હોવાથી તે સૂક્ષ્મ જ કહેવાય છે. હા, જે વિકિય શરીર બનાવનાર ધારે તે તે દષ્ટિગોચર પણ થઈ શકે છે આથી તેને સૂફમ કહેવામાં કઈ દેષ નથી. આવી જ રીતે વૈક્રિયની અપેક્ષા આહારક શરીર સૂક્ષમ હોય છે. તે બહુસંખ્યક દ્રવ્યથી ઉત્પન્ન થવા છતાં પણ સૂફમતર પરિમાણવાળું હોવાથી સૂક્ષ્મ છે. આહારકની અપેક્ષા તેજસ શરીર ઘણું સૂમ અને ઘણા દ્રવ્યથી બનેલું છે. તેજસ શરીરની અપેક્ષા કામણ શરીર બહુ અધિક દ્રવ્યોથી બનેલું હોવા છતાં પણ અત્યન્ત સૂક્ષ્મ હોય છે. અહીં ઉત્તરોત્તર શરીરમાં જે સૂક્ષ્મતાનું વિધાન કરવામાં આવેલું છે તે આપેક્ષિક છે, સૂક્ષ્મતા કર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન સૂફમતા નથી. પ્રશન–કારણની સૂક્ષ્મતા હોવાથી બહુસંખ્યક પુદ્ગલ દ્વારા રચિત હોવા છતાં પણ પ્રચયની વિશેષતાને કારણે આગળ-આગળના શરીર ભલે સૂમ હોય પરંતુ તે શરીર બહુસંખ્યક પુદ્ગલથી બનેલા છે, તેની સાબીતી શી ? - ઉત્તર –દારિક આદિ શરીરનું નિર્માણ ક્રમશઃ અસંખ્યાતગણું અધિક પ્રદેશથી થાય છે અર્થાત્ ઔદારિક શરીરની અપેક્ષા વૈક્રિય શરીરના પ્રદેશ અસંખ્યાતગણી વધારે છે અને વેકિય શરીરના પ્રદેશથી આહારક શરીરના પ્રદેશ અસંખ્યાતગણુ વધારે હોય છે. આહારકની અપેક્ષા તેજસના અને તેજસની અપેક્ષા કાશ્મણ શરીરના પ્રદેશ અનન્તગણા વધારે હોય છે. પ્રવૃદ્ધદેશ પ્રદેશ કહેવાય છેઆ વ્યુત્પત્તિ અનુસાર જ્યારે અનન્તગુણ સ્કન્ધ અન્ય અનન્તાક સ્કંધેથી અસંખ્યાતવાર ગણવામાં આવે ત્યારે તે વૈકિય શરીર માટે ગ્રહણ કરવા ગ્ય બને છે. જ આવી જ રીતે વૈક્રિય શરીર માટે ગ્રહણ કરવા યોગ્ય એક અનન્તપ્રદેશી સ્કન્ધ જ્યારે અનન્તાણુક અંધથી અસંખ્યાત વખત ગુણવામાં આવે છે ત્યારે તે આહારક શરીર માટે ગ્ય બને છે પરંતુ તૈજસ અને કામણ શરીરના વિષયમાં આ નિયમ લાગુ થતું નથી. એમના માટે બીજો નિયમ છે જે હવે પછી કહેવામાં આવશે. આવી રીતે ઔદારિક શરીરને ઘેગ્ય સ્કંધ અનન્તાણુક હોવા છતાં પણ ઉત્તર સ્કધાની અપેક્ષા સહુથી નાનું છે કારણકે અનન્ત સંખ્યાના અનન્ત ભેદ છે. આને સારાંશ એ છે કે દારિક શરીરને યોગ્ય એક કંધ જ્યારે અન્ય અનન્તપદેશી. સ્કો સાથે અસંખ્યવાર ગુણાય ત્યારે જ તે વેક્રિય શરીરને મેગ્ય બને છે. આવી જ રીતે ક્રિય શરીરના યોગ્ય સ્કથી આહારક શરીરના યંગ્ય સ્કંધ અસંખ્યગણું છે. આને ફલિતાર્થ એ છે કે વૈક્રિય શરીરને ગ્ય સ્કંધ જ્યારે અન્ય અનન્તપ્રદેશી અસંખ્યાત સ્કંધેથી ગુણાય છે ત્યારે તે આહારક શરીરને અનુરૂપ બને છે." - તેજસ અને કાશ્મણ શરીર પૂર્વ-પૂર્વના શરીરની અપેક્ષા પ્રદેશથી અનન્તગણ હેય છે. આ રીતે આહારક શરીરથી તેજસમાં અનન્તગણ પ્રદેશ છે અને તૈજસની અપેક્ષા કામણ Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ રાતી અનુવાદ ઔદારિકાશિરીરની સૂક્ષમતાનું નિરૂપણ સૂ. ૩૦ ૫૯ શિરીર અનન્તગણું પ્રદેશવાળા છે. તારણું એ થયું કે આહારક શરીરને યોગ્ય અનન્તાણુક સ્કંધ જ્યારે બીજાં અનન્ત અનન્ત પ્રદેશેવાળા સ્કોથી ગુણવામાં આવે ત્યારે તે તેજસ શરીર માટે ગ્રહણ કરવા ગ્ય બને છે. આવી જ રીતે તૈજસ શરીરને વેગ્ય અનન્તાણુક સ્કંધ અન્ય એનન્તગુક સ્કધોથીગુણવામાં આવે–ત્યારે કાશ્મણ શરીર માટે ગ્રહણ કરવા ગ્ય બને છે. પ્રજ્ઞાપનાસૂત્રના શરીરપદના ૨૧માં પદમાં કહે છે-- દ્રવ્યની અપેક્ષા આહારક શરીર બધાથી ઓછા છે, વૈક્રિય શરીર તેથી અસંખ્યાતગણ વધારે છે, ઔદારિક શરીર તેથી પણ અસંખ્યાતગણી છે. તેજસ અને કાર્મણ શરીર બંને દ્રવ્યની અપેક્ષાએ સરખાં છે પરંતુ અનન્તગણે છે, પ્રદેશની અપેક્ષા સહુથી ઓછા આહારક શરીર છે, વૈક્રિય શરીર પ્રદેશોની અપેક્ષા તેમનાથી અસંખ્યાતગણું છે, દારિક શરીર પ્રદેશેની અપેક્ષા અસંખ્યાતગણુ છે તેજસશરીર પ્રદેશની અપેક્ષા અનન્તગણ છે, વગેરે.... અન્ય શરીરથી તેજસ અને કાર્મણ શરીરની એક ધ્યાન ખેંચતી બાબત એ છે કે આ બને લેકાન્ત સિવાય બધે જ અપ્રતિહત હોય છે, હા, લેકના અન્તમાં આ બંને પણ નાશ પામે છે. કહેવાનું એ છે કે જીવો અને અછાનું આધારભૂત ક્ષેત્ર લેક કહેવાય છે. લેકને અન્ત થાય છે. ત્યારે તેજસ-કામણ શરીરની ગતિને પણ અન્ત થઈ જાય છે. લેકની બહાર ગતિને કારણ ધર્મદ્રવ્ય અને સ્થિતિને કારણ અધર્મદ્રવ્ય હોતું નથી ધર્મદ્રવ્યના નિમિત્તથી જ છ અને પુગલેની ગતિ થાય છે આથી જ્યાં ધર્મદ્રવ્યને અભાવ છે ત્યાં ગતિને પણ અભાવ હોય છે. જેમ માછલાં વગેરે જળચરેની ગતિ પાણીની મદદથી થાય છે તેવી જ રીતે સમસ્ત જીવો અને પુદ્ગલેની ગતિ ધર્મદ્રવ્યની મદદથી જ થાય છે. - કાન્તને છોડીને સંપૂર્ણ લેકમાં ક્યાંય પણ તેમને પ્રતિઘાત થતું નથી-ગતિમાં રુકાવટ આવતી નથી જે કે આ બંને શરીર પણ આકારવાળા છે તે પણ અત્યંત સૂક્ષમ હોવાના કારણે અપ્રતિત છે-ભલે પર્વત હોય કે દરિયે, રણ દ્વીપ પાતાળ નરક અથવા વૈમાનિક લેક આદિ તે પણ તેને ભેદીને તેઓ સર્વત્ર અપ્રતિહત ગતિમાં હોય છે. જેવી રીતે લાલચોળ તેજના અવયવ લોઢાના પિન્ડની અંદર પેશી જાય છે અને કોઈ પણ પ્રકારે રોકી શકાતા નથી કારણ કે તે સૂક્ષમ હોય છે તે જ રીતે તેજસ અને કામણ શરીર પણ રાજાના પ્રિય પુરુષની જેમ સર્વત્ર પ્રવેશ કરે છે અને નિકળે છે, રાજપ્રશ્નીય સૂત્રનાં ૬૬માં સૂત્રમાં તેમને “અપડિયગઈ અર્થાતુ વગર કોઈ રોકટોક ગતિ કરનાર કહેવામાં આવ્યા છે. તેજસ અને કાર્મણ શરીરથી સંસારી જીવ કદાપી રહિત હેતે નથી-સમસ્ત સંસારી જીવોની સાથે તેમને સંબન્ધ અનાદિકાળથી છે–જેવી રીતે સુવર્ણ અને પાષાણનો સંગ અનાદિ છે તથા આકાશ અને પૃથ્વી વગેરેને સંગ અનાદિકાલીન છે તેવી જ રીતે જીવની સાથે આ બંને શરીરને સંબન્ધ અનાદિકાલીન છે–પરંતુ આ અનાદિ સમ્બન્ધ એકાંત રૂપથી ન સમજવો જોઈએ પરંતુ દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાથી જ સમજવો જોઈએ-બંને શરીર પ્રવાહ સ્વરૂપે અનાદિકાલીન છેતાત્પર્ય એ છે કે આ બંને શરીરની પરંપરા અનાદિકાળથી અવિચ્છિન રૂપમાં ચાલતી આવી છે અને જ્યાં સુધી જીવને મુકિત મળતી નથી ત્યાં સુધી ચાલતી જ રહે છે. પરંતુ પર્યાયની અપેક્ષા તેમને સંબન્ધ આદિમાન પણ છે. Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને દ્રવ્યથી અનાદિ સમ્બન્ધ હોવા છતાં પણ આ તેજસ અને કામણ શરીર શું બધાં સંસારી ઇને હોય છે-અથવા કઈ કઈને જ હોય છે ? આ પ્રશ્નનો જવાબ એ છે કે બધાં સંસારી જનાં તેજસ-કાશ્મણ શરીર હોય છે, એવું નથી કેઈને હેય અને કેઈને ન હેય. પ્રશ્ન-જેમ તૈજસ અને કાર્મણ શરીર અનાદિકાલીન સંબંધ હોવાથી બધા સંસારી જીને સાથે-સાથે હોય છે તેવી જ રીતે શું અન્ય શરીર પણ એકી સાથે એક જીવને હેય છે નહીં ? ઉત્તર–ભજનાથી એક જીવને એકી સાથે ચાર શરીર સુધી હોઈ શકે છે.(૧) એક જીવને એકી સાથે તેજસ અને કાર્મણ-બે શરીર હોય છે (૨) કેઈને તૈજસ કાર્પણ અને ઔદારિક હોય છે (૩) કેઈને તેજસ, કામણ અને વૈકિય હોય છે (૪) કોઈને તેજસ કાર્પણ ઔદારિક તથા વૈકિય હોય છે (૫) કેઈને તૈજસ, કાર્મણ, ઔદારિક તથા આહારક હોય છે (૬) કેઈને માત્ર કાર્મણ જ હોય છે (૭) કેઈને કામણ અને ઔદારિક (૮) કામણ અને વૈકિય (૯) કાર્મણ, ઔદારિક અને વૈકિય (૧૦) કાર્મણ, ઔદારિક, આહારક (૧૧) કેઈને કામણ, તેજસ, ઔદારિક તથા વૈક્રિય હોય છે. (૧૨) કેઈને કામણ તૈજસ અને દારિક હોય છે– - એક જીવને પાંચ શરીર કદી પણ હોઈ શકે નહીં કારણ કે આહારક અને વૈક્રિય શરીર સાથે-સાથે હોતા નથી, બંને લબ્ધિઓ એક જીવને એકી સાથે હોતી નથી. આ બંને લબ્ધીઓ એકી સાથે એક જીવમાં વ્યક્ત રૂપમાં હોઈ શકતી નથી. જે કાળમાં વિકિપલબ્ધિને પ્રગ કરવામાં આવે છે તે સમયે આહારક લબ્ધિને પ્રયોગ થતું નથી–હા, આગળ પાછળ પ્રયોગ કરી શકાય પહેલા વૈક્રિય શરીર બનાવી તેના વ્યાપારથી નિવૃત્ત થઈ જાય પછી આહારક શરીર બનાવી શકે છે. આવી સ્થિતિમાં એક જીવનાં એકી સાથે પાંચ શરીર હોઈ શકે નહીં પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૨૧માં શરીર પદમાં કહ્યું છે કે પ્રશ્ન–હે ભગવંત! જે જીવને ઔદારિક શરીર છે તેમને વૈકિય અને વૈશ્યિ શરીર હોય તેને દારિક શરીર હોય છે કે નહીં ? ઉત્તર હે ગૌતમ ! જેને ઔદારિકશરીર છે તેને વૈક્રિય શરીર કેઈવાર હોય છે, કઈ વાર હોતું નથી જેને વૈકિય શરીર છે તેને ઔદારિક શરીર હોય અગર ન પણ હોય. પ્રશ્ન–ભગવંત ! જેને ઔદારિક શરીર છે તેને આહારક અને આહારકવાળાને દારિક શરીર હોય છે ? જવાબઃ—ગૌતમ ! જેને દારિક શરીર હોય તેને આહારક શરીર કદાચિત હોય છે કદાચિત નથી પણ હતું જેને આહારક શરીર છે તેને દારિક શરીર નિયમથી હોય છે. પ્રશન–ઔદારિક શરીરવાળાને તૈજસ અને તૈજસવાળાને દારિક શરીર હોય છે ? જવાબ–જેને ઔદારિક શરીર છે તેને તૈજસ શરીર નિયમથી હોય છે પરંતુ તેજસવાળાને દારિક શરીર હોય પણ ખરું અને ન પણ હોય આવું જ કાર્મણ શરીર માટે સમજવાનું છે. પ્ર ક્રિય શરીરવાળાને આહારક અને આહારક શરીરવાળાને વૈકિય શરીર હોય છે? Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ કાશ્મણ શરીરના લક્ષણનું કથન સ, ૩૧ જવાબઃ-ગૌતમ, વૈદિયવાળાને આહારક શરીર હોતું નથી અને આહારકવાળાને કિય શરીર પણ હેતું નથી. તેજસ અને કાર્મણ શરીરના વિષયમાં ઔદારિક શરીર માટે જે કહ્યું તેજ સમજવાનું છે અને આહારક શરીરના વિષયમાં પણ તેજ પ્રમાણે કહેવું જોઈએ અર્થાત્ જેને વૈકિય અને આહારક શરીર હોય છે તેમને તૈજસ અને કાર્મણ શરીર નિયમથી હોય છે. પ્રનિઃ–ભગવંત, ! જેમને તૈજસ શરીર હોય છે તેમને કાર્પણ અને કામણવાળાને તૈજસ શરીર હોય છે ? ઉત્તર–ગૌતમ, જેને તેજસ શરીર હોય છે તેમને કામણ શરીર નિયમથી હોય છે અને જેને કામણ શરીર હોય તેમને તેજસ શરીર નિયમથી હોય છે . ૩૦ || 'कम्मगं उबभोगवज्जिए' મૂળસૂવાથ –કાશ્મણશરીર ઉપભેગથી રહિત છે . ૩૧ II તત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં દારિક વેકિય આહારક તેજસ અને કાર્મણ ના ભેદથી પાંચ પ્રકારના શરીરનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું. હવે કાશ્મણનું પ્રકરણ આવવાથી તેના વિષયમાં થેડી વિશિષ્ટતાનું પ્રતિપાદન કરીએ છીએ— કર્મથી ઉત્પન્ન થનાર, પૂર્વોકત સ્વરૂપવાળું કામણ શરીર ઉપભેગથી રહિત છે. ઈન્દ્રિદ્વારા શબ્દ, રૂપ, ગંધ રસ અને સ્પર્શ વગેરેની ઉપલબ્ધિ થાય તેને ઉપભેગ કહેવાય છે. કાર્મણ શરીર આ ઉપભેગથી રહિત છે. વિગ્રહગતિમાં કાર્યણશરીરનું અસ્તિત્વ હોવા છતાં પણ લબ્ધિરૂપ ભાવેન્દ્રિયનું વિદ્યમાનપણું હોવા છતાં પણ વ્યક્તિને અભાવ હોવાથી શબ્દ વગેરે ભેગ, ઉપલેગ થતું નથી. દારિક વગેરે શરીરના સદૂભાવમાં સુખ દુખ રૂપ વિષને ઉપભેગતે પ્રત્યક્ષથી સિદ્ધ છે પરંતુ જ્યારે વિગ્રહગતિમાં કાર્મણશરીર હોય છે ત્યારે આ શરીરથી શબ્દ વગેરે વિષયેને ઉપભેગા થઈ શક્તા નથી. આથી જ કામણ શરીરને ઉપભેગથી રહિત કહેવામાં આવ્યું છે. તે ૩૧ | 'ओरालिए दुविहे सम्मुच्छिमे गम्भवक्कतिए य' । મૂળસૂત્રાર્થ–ઔદારિક શરીર બે પ્રકારના છે–સમૂર્છાિમ અને ગર્ભવ્યુત્કાન્તિક માસરા તત્વાર્થદીપિકા–પહેલા ત્રણ પ્રકારના જન્મ કહેવામાં આવ્યા છે તેમાંથી કયા જન્મમાં ઔદારિક આદિ પાંચે શરીરમાંથી કયું શરીર હોય છે, આવી જિજ્ઞાસા થવાથી કહેવામાં આવે છે કે-ઉદાર અર્થાત્ સ્થૂળ પુદ્ગલેથી બનનારૂં શરીર ઔદારિક કહેવાય છે તેના બે ભેદ છે-સમૂર્છાિમ અને ગર્ભવ્યુત્કાન્તિક. આ રીતે સમૂર્ણિમ જન્મ અને ગર્ભજન્મથી ઉત્પન્ન થનારા જીવને દારિક શરીર હોય છે. અહીં એવી અટકળ કરવાની નથી કે તેમને માત્ર ઔદારિક શરીર જ હોય છે. કારણકે તેમને તૈજસ અને કાર્મણ શરીર પણ હોય છે. લબ્લિનિમિત્તક વૈક્રિય અને આહારક શરીર પણ ગર્ભજ જીવને આગળ જતાં હોઈ શકે છે. ઔદારિક શરીર જઘન્યથી આંગળીના અસંખ્યાત ભાગ પ્રમાણ અને ઉત્કૃષ્ટથી હજાર જન પ્રમાણથી કંઈક વધારે હોય છે. દારિક શરીર, જેમ-જેમ આયુષ્ય વધતું જાય છે તેમ-તેમ વધતું જાય છે અને જ્યારે આયુષ્યને ક્ષય થવા લાગે છે ત્યારે જીર્ણ થવા માંડે છે. પછીથી જ્યારે ગાત્રો ઢીલા પડી Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તાવાર્થ સૂત્ર જાય છે અને ચામડી લટકવા માંડે છે તે શીર્ણ થઈ જાય છે. તે ૩૨ / તત્વાર્થનિયુક્તિ–પૂર્વોક્ત દારિક વગેરે પાંચ શરીરમાંથી કયું શરીર સમ્મર્ષોિમ વગેરે ત્રણ જન્મમાંથી કયાં હોય છે ? આ જાતની શંકા થવાથી કહીએ છીએ– દારિક શરીર–સમૂચ્છિમ અને ગર્ભજ એમ બે પ્રકારનાં છે. આથી સમૂછન જન્મવાળાં તથા ગર્ભ જન્મવાળા પ્રાણીઓને દારિક શરીર હોય છે પરંતુ એ નિયમ નથી કે તેમને ઔદારિક શરીર જ હોય છે, કારણકે તેમને તૈજસ અને કાર્મણ શરીર પણ પ્રાપ્ત થાય છે. આ શિવાય ગર્ભ જન્મવાળાને આગળ જતાં લબ્ધિ જનિત વૈકિય અને આહારક શરીર પણ હોઈ શકે છે. દારિક શરીરની અવગાહના જન્મથી આંગળીના અસંખ્યાતા ભાગ અને જે ઉત્કૃષ્ટા હોય તે એક હજાર એજનથી થેડી વધારે હોય છે. ઉદાર અર્થાત ઉગમ, ઉગમનને અર્થ છે પ્રદુભવ જે શરીર ઉત્પત્તિથી લઈને પ્રત્યેક સમયે ઉદ્ગમ કરે છે અર્થાત વૃદ્ધિને પ્રાપ્ત થતું રહે છે, પછી જીર્ણ અને શીર્ણ થાય છે તે ઔદારિક શરીર કહેવાય છે. આ શરીર ઉમરના પરિણમન અનુસાર પુષ્ટ થતું જાય છે અને પાકી ઉમર થતાં નાશ પણ પામે છે. એના સાંધા જ્યારે ઢીલા પડી જાય છે અને ચામડી લટકવા માંડે છે તે શીણું પણ થઈ જાય છે. ઘડપણના ભારના કારણે વાંકું પણ વળી જાય છે. ઈન્દ્રિના વિષયને ગ્રહણ કરવાની શક્તિ નબળી-અને વધુ નબળી થવા લાગે છે અને કરચળીઓ પડી જાય છે. આ રીતે ક્રમશઃ આ કંઈનું કંઈ થઈ જાય છે. ઓળખી પણ શકાતું નથી કે આ તેજ સુંદર અને તાજુમાજુ શરીર છે. આ પ્રકારનું પરિણમન પ્રત્યક્ષથી સાબીત થયેલું છે. આ ઔદારિક શરીરમાં આ જે વિશેષતા છે તે વૈક્રિય, આહારક, તૈજસ અથવા કામણ શરીરમાં નથી. આ શરીર શરૂઆતથી છેવટ સુધી જેમનું તેમ રહે છે તેનામાં ઔદારિક શરીરની જેમ પળેપળે પરિવર્તન થતું નથી તે ઘડપણને લીધે ક્ષીણ થતું નથી અથવાતો વિશિષ્ટ પ્રગેથી વૃદ્ધિને પણ પ્રાપ્ત થતું નથી. આહારક શરીરમાં પણ આવું પરિવર્તન થતું નથી. તેજસ તથા કાશ્મણ શરીરમાં તે તેની શકયતા જ નથી કારણકે તેમનામાં સાંગોપાંગેનું નિર્માણ હોતું નથી. આ સિવાય ઔદારિક શરીર ગ્રાહ્ય હોવાના કારણે ગ્રહણ કરી શકાય છે. હાથ વગેરે અવયવો દ્વારા પણ ગ્રહણ કરી શકાય છે તેમજ ઇન્દ્રિયો દ્વારા પણ ગ્રહણ કરી શકાય છે પશુ વગેરે દ્વારા તેનું છેદન થઈ શકે, બાણ અગર ભાલા વગેરે દ્વારા ભેદન થઈ શકે, અગ્નિ અને સૂર્ય વગેરે દ્વારા બાળી શકાય છે, મહાવાયુના વેગથી અપહરણ કરી શકાય વગેરે અનેક પ્રકારના વિદારણ શકય હોવાથી આ શરીર ઉદાર-દારિક કહેવાય છે. આ સિવાય માંસ, હાડકાં, ન વગેરેથી બનેલું હોવાના કારણે પણ એને દારિક કહે છે. વૈકિય આદિ બીજા શરીર ન તે માંસ, હાડકાં વગેરેનાં બનેલા હોય છે અથવા ન તે તેમનું ગ્રહણ, વિદારણ છેદન ભેદન વગેરે થઈ શકે છે. અથવા જે સ્થૂળ છે તે ઉદાર કહેવાય છે ચેડાં પ્રદેશથી બનેલું હોવા છતાં પણ આ મેટું હોય છે અથવા ઉદારને અર્થ પ્રધાન પણ થાય છે. પ્રધાન એ માટે કે આ શરીર દ્વારા સકલસંયમ, તીર્થકર, મુકિત વગેરેની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે અથવા તે ભીંડાની જેમ પિલું હોવાથી પણ આને ઉદાર કહેવામાં આવે છે. ઉદારને અર્થ ઉચા પણ થાય છે આ શરીર મોટા પરિણામ (પરિમાણ) વાળું હોય છે અથવા ઉદાર અર્થાત્ પુષ્ટ, કારણકે તે વીર્ય–લેહીથી યુક્ત છે. ક્ષણે ક્ષણે તેની વૃદ્ધિ થાય છે. ઉદારને અર્થ મેટો પણ થાય છે કેમકે તે એક હજાર જ Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ વૈકિય શરીરનું અને તેના ભેદનું નિરૂપણ સૂ. ૩૨ ૩ નની અવગાહનાવાળું હોય છે. જે ઉદાર છે તેજ દારિક કહેવાય છે. વૈકિય આદિ શરીર ઉત્તરોત્તર સૂક્ષમ હોય છે આથી એમનામાં આ પ્રકારની ઉદારતાની શકયતા નથી. પ્રજ્ઞાપનસૂત્રમાં ૨૧માં શરીરપદમાં કહ્યું છે– પ્રશ્નઃ—ભગવંત ! દારિકશરીર કેટલા પ્રકારનાં છે ? ઉત્તરઃ—ગૌતમ ! બે પ્રકારનાં છે-સમૂર્ણિમ અને ગર્ભવ્યુત્કાન્તિક. આ ૩૨ 'वेउध्वियं दुविहं उववाइयं लखिपत्तय च' મૂળસૂવાથ–પૈકિય શરીર બે પ્રકારનાં છે–પપાતિક અને લબ્ધિપ્રત્યય. / ૩૩ / તત્વાર્થદીપિકા-પ્રથમ દારિક શરીરનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું હવે વૈકિય શરીરનું પ્રતિપાદન કરીએ છીએ વૈકિયશરીરના બે ભેદ છે-પપાતિક અને લબ્ધિપ્રત્યય. જે શરીર વિકયાથી ઉત્પન્ન થાય છે તેને વેકિય કહે છે તે બે પ્રકારના છે ઔપપાતિક અને લબ્ધિપ્રત્યય. જે ઉપપાત જન્મમાં હોય તે ઔપપાતિક શરીર કહેવાય છે અને જે શરીર લબ્ધિ અર્થાત્ વિશિષ્ટ તપસ્યા વગેરેથી ઉત્પન્ન –અદ્ધિવિશેષથી જન્મે છે તે લબ્ધિપ્રત્યય કહેવાય છે. લબ્ધિપ્રત્યય વૈકિયશરીર કઈ-કઈ મનુષ્ય અને તિર્યંચોને હેય છે. તે ઉત્તર ક્રિય શરીરની જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ અન્તર્મુહૂર્તની હોય છે. તીર્થકરના જન્મ વગેરે અવસરે પર દેવને એવા કાર્ય કરવા પડે છે જે ઘણુ સમયમાં સંપન્ન થઈ શકે છે, ત્યારે તે કાર્યો કરવા માટે તેઓ વૈકિય શરીર બનાવે છે. - કમળના કદને તેડી નાખવામાં આવે ત્યારે તેના કકડાઓમાં જે તાંતણ લાગેલા હૈયું છે તે દ્વારા તે કકડા એકબીજાથી જોડાયેલા રહે છે તે જ રીતે ઉત્તર શરીરમાં અન્તર્મુહૂર્તમાં તેઓ આત્મપ્રદેશને પૂરા કરે છે આમ કરવાથી ઉત્તરકિયશરીર યોગ્ય સમય સુધી ટકી રહે છે. - અહીં ઉપપાતને આશય ઉપપતજન્મથી છે. જે પૈક્રિય શરીર ઉપપાતજન્સમાં હોય તે પપાતિક વિકિય શરીર કહેવાય છે આ શરીર ઔપપાતિક જન્મની સાથે જ ઉત્પન્ન થાય છે. કારણકે તેનું કારણ ઉપપતજન્મ જ છે. નારકી અને દેવતાઓને જ પપાતિક વૈક્રિય શરીર હોય છે, કેઈપણ બીજા પ્રાણુને હોતું નથી. આના પણ બે ભેદ છે. ભવધારણીય અને ઉત્તરક્રિય. - ભવધારણીય વૈયિ શરીરની અવગાહના જઘન્ય આંગળીના અસંખ્યાતા ભાગની અને ઉત્કૃષ્ટ ૫૦૦ ધનુષ્યની હોય છે. ઉત્તર વૈકિયની જઘન્ય અવગાહના આંગળીનાં સંખ્યાતા ભાગ અને ઉત્કૃષ્ટ ૧,૦૦,૦૦૦ યાજનની હોય છે. લબ્ધિ પ્રત્યય વૈકિય શરીર તિર્યો અને મનુષ્યોને હોય છે. લબ્ધિ, તપસ્યા વગેરેથી ઉત્પન્ન થનારી એક પ્રકારની વિશિષ્ટ શક્તિ છે. જેને ઋદ્ધિ પણ કહે છે. એને કારણે જે ક્રિ શરીર ઉત્પન્ન થાય છે તે લબ્ધિ પ્રત્યય કહેવાય છે. આ શરીર જન્મજાત હોતું નથી. પણ પાછળથી ઉત્પન્ન થાય છે. વિશિષ્ટ તપ વગેરેનાં અનુષ્ઠાનથી ઘણાં ગર્ભજતિર્યંચે તેમ જ મનુષ્યને લબ્ધિ પ્રત્યય વૈક્રિય શરીર હોય છે. તિર્યમાં બીજા કેઈને હેતું નથી. આમાં અપવાદ એક જ છે અને તે એ કે વાયુકાયને લબ્ધિ પ્રત્યય વૈક્રિય શરીર પણ હોય છે. સ્થાતાંગ સૂત્રનાં પ્રથમ સ્થાનનાં પ્રથમ ઉદ્દેશકનાં પંચોતેરમાં સૂત્રમાં કહ્યું છે – Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને - નારકે જીવને બે શરીર હોય છે. આત્યંતર અને બાહ્ય. આત્યંતર કામણ શરીર અને બાહ્ય વેકિય શરીર. આવી જ રીતે દેવેને પણ આજ બે શરીર હોય છે. પપાતિક સૂત્રનાં ૪૦માં સૂત્રમાં કહ્યું છે-વૈકિય લબ્ધિથી થનારું શરીર વેકિય કહેવાય છે. મે ૩૩ | તત્વાર્થનિર્યુકિત-પહેલાં ઔપપાતિક અને લબ્ધિ પ્રત્યય એમ બે પ્રકારનાં ક્રિય શરીર કહ્યાં. હવે પહેલાં અવયવાર્થ કહે છે.-વિક્રયા. વિકાર, વિકૃતિ, વિકરણ આ બધાં સમાનાર્થક છે. વિવિધ પ્રકારની અથવા વિશિષ્ટ પ્રકારની ક્રિયાને વિક્રિયા કહે છે. તેમાં જે ઉત્પન્ન થાય તે વૈક્રિય. જે વસ્તુની જે પ્રકૃતિ છે તેમાં ભિન્નતા આવવી તે વિકાર છે. વિચિત્ર કૃતિને વિકૃતિ કહે છે. વિવિધ પ્રકારથી કરવું વિકરણ છે. જે શરીર અનેક પ્રકારનું બનાવાય તે કિય કહેવાય છે. વિક્રિયા લબ્ધિ જેને પ્રાપ્ત થાય છે તેની ઈચ્છા મુજબ જે શરીર એક થઈ અનેક થાય છે. અનેકમાંથી એક, નાનાથી મેટું અને મોટાથી નાનું, એક આકૃતિ થઈ અનેક આકૃતિવાળું, અનેક આકૃતિથી એક આકૃતિ, દશ્ય થઈ અદશ્ય, અદશ્ય થઈ દશ્ય, ભૂમિચર થઈ ખેચર અને બેચર થઈ ભૂમિચર, સબળ ગતિવાળું થઈ અબળગતિ પ્રતિઘાતી થઈ અપ્રતિઘાતી અને અપ્રતિઘાતી થઈ પ્રતિઘાતી થઈ જાય છે. આ બધાં ભાવોને જે એકી સાથે અનુભવ કરે છે તે વિક્રિય શરીર છે. વૈક્રિય સિવાયનાં બીજાં શરીર એકીસાથે આ ભાવને અનુભવ કરતાં નથી. પહેલા સ્કૂલ હેવાનાં કારણે પ્રતિઘાતી હોય છે. પછી સૂક્ષ્મ અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરીને અપ્રતિ ઘાતી થઈ જાય છે. ભગવતી સૂત્રનાં બીજા શતકનાં પાંચમાં ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે. પ્રશ્ન–ભગવન્ત, ભાવિતાત્મા, અનુગાર બદ્ધ પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરીતે એક મહાન સ્ત્રીરુપની જેમ પાલખીનાં રૂપની વિક્રિયા કરવામાં સમર્થ છે? ઉત્તર-હા, સમર્થ છે. પ્રન–ભગવન્ત, ભાવિતાત્મા, અનગાર કેટલાં સ્ત્રીરૂપની વિક્રિયા કરવામાં સમર્થ હોય છે. ઉત્તર–ગૌતમ, જેમ કોઈ યુવાન પુરૂષ કોઈ યુવતીને હાથને પિતાનાં હાથમાં ગ્રહણ કરે અથવા ચકની નાભિ આરાથી યુક્ત હોય એ જ રીતે હે ગૌતમ, ભાવિતાત્મા, અણગાર વૈક્રિય સમુદ્રઘાત કરીને સંખ્યાત યાજનેને દંડ કાઢે છે એવી રીતે બીજી વાર વૈકિય સમુદ્રઘાત કરીને સંપૂર્ણ જંબુદ્વીપને ઘણી સ્ત્રીરૂપથી વ્યાપ્ત કરી શકે છે. આ ભાવિતાત્મા અનાગારની વિક્રિયા કરવાની શક્તિ બતાવી છે. પરંતુ કેઈ અનગર આટલી વિકિયા કરતો નથી. તેમ કરશે પણ નહીં. એ રીતે ચૌદમા શતકના આઠમા ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે. પ્રન–ભગવન્ત, શું દેવ અવ્યાબાધ છે ? ઉત્તર-હા, છે. પ્રશ્ન–ભગવન્ત, કયા હેતુથી દેવ અવ્યાબાધ છે એમ કહેવાય છે. ઉતર–ગૌતમ, એક-એક અવ્યાબાધ દેવ એક-એક પુરુષને એક-એક પળમાં દિવ્ય દેવ ઋદ્ધિ, દિવ્યદેવઘુતિ, દિવ્યદેવાનુભાવ અને દિવ્ય બત્રીસ પ્રકારની નાટ્યવિધિ દેખાડવામાં સમર્થ છે. પરંતુ તે દેવ તે પુરુષને કેઈપણ બાધા કે મુશ્કેલી ઉત્પન્ન કરતું નથી. ન તેની ચામડીનું છેવન કરે છે. તે સૂક્ષ્મ રૂપથી આ બધું દેખાડે છે. આ અભિપ્રાયથી દેવ અવ્યાબાધ છે એમ કહેવાયું છે, Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ વૈક્રિય શરીરનું અને તેના ભેદોનું નિરૂપણ સૂ. ૩૩ ૬૫ આવી જ રીતે ભગવતી સૂત્રના ૧૮માં શતકનાં સાતમાં ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે– પ્રશ્ન–ભગવંત ! મહાન ઋદ્ધિના ધારક અને ચાવત્ મહેશ આ પ્રકારની આખ્યાવાળા દેવ શું પિતાના એક હજાર રુપની વિયિા કરીને આપસમાં એક બીજા સાથે સંગ્રામ કરવામાં સમર્થ છે? ઉત્તર–હા, સમર્થ છે. પ્રન–ભગવંત ! તેના તે એક હજાર શરીર શું એક જ જીવથી યુક્ત છે ? અર્થાત તે હજાર શરીરમાં એક જ જીવ વ્યાપ્ત છે ? અથવા તેઓ અનેક જીવોથી યુકત છે? ભગવંત! તે જેનાં મધ્ય ભાગ એક જીવથી વ્યાપ્ત છે અથવા અનેક જીથી વ્યાપ્ત છે? ઉત્તર–ગૌતમ! એક જ જીવથી યુક્ત છે, અનેક જીવેથી યુક્ત નથી. પ્રશ્નન-ભગવંત ! શું પુરુષ પોતાના હાથથી પગથી અગર તલવારથી ને અન્તરોનું વિચ્છેદ કરવામાં સમર્થ છે? ઉત્તરના આ અર્થ સમર્થ નથી એવું થઈ શકતું નથી. ત્યાં શસ્ત્ર કામ કરતું નથી ૩૩ 'तेयगं दुविहं, लद्धिपत्तय' सहजं च । ॥सू० ३४॥ મૂળસૂત્રાર્થ—તૈજસ શરીર બે પ્રકારના છે—લબ્ધિપ્રત્યય અને સહજ ૩૪ તવાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં ક્રમ પ્રાપ્ત ક્રિય શરીરનું સ્વરૂપ બતાવવામાં આવ્યું હવે પ્રસંગથી પ્રાપ્ત તેજસ શરીરનું સ્વરૂપ દર્શાવવા માટે કહીએ છીએ. તેજસ અર્થાત તેજથી ઉત્પન્ન કરેલાં શરીરના પ્રકાર બે છે-લબ્ધિપ્રત્યય અને સહજ વિશિષ્ટ પ્રકારની તપસ્યાથી ઋદ્ધિથી પ્રાપ્તિ થવી લબ્ધિ છે. આ લબ્ધિ જે શરીરનું કારણ હોય તે શરીર લબ્ધિપ્રત્યય કહેવાય છે. સહજને અર્થ થાય છે સ્વાભાવિક આવી રીતે તેજસ શરીરના બે ભેદ છે-નિઃશરણાત્મક અને અનિઃશરણુંત્મક કેઈ ઉગ્ર ચારિત્રવાળે સાધુ કોઈનાથી અપમાનિત થવાથી જ્યારે ગુસ્સે થાય છે ત્યારે તેની ડાબી ભુજાથી તેજસ શરીરે જીવના પ્રદેશની સાથે બહાર નિકળે છે. તે પ્રજવલિત અગ્નિના પુંજ જેવું હોય છે. તે જેને બાળવું છે તેને ઘેરીને રહી જાય છે. જ્યારે ત્યાં લાંબા સમય સુધી રોકાય છે તે તે બાળવા ગ્ય વસ્તુને ભસ્મીભૂત કરી નાખે છે. એવી રીતનું તેજસ શરીર નિશરણાત્મક કહેવાય છે. બીજુ જે અનિશરણાત્મક તૈજસ શરીર છે તે દારિક, વૈકિય અને આહારક શરીરની અંદર રહે છે અને ત્રણે શરીરની દીપ્તિનું કારણ હોય છે. ૩૪ તવાથનિર્યુકિત–તેજોમય અથવા તેજનું પિંડ તૈજસ શરીર બે પ્રકારનું કહેવામાં આવ્યું છે-લબ્ધિપ્રત્યય અને સહજ વિશિષ્ટ પ્રકારનાં તપથી જે શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે તે લબ્ધિ કહેવાય છે. તેના નિમિત્તથી ઉત્પન્ન થનાર શરીર ને લબ્ધિ પ્રત્યય તેજસ શરીર કહેવામાં Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६६ તત્વાર્થસૂત્રને આવે છે. આવું શરીર કઈ-કઈ મહાત્માઓને કઈ-કઈ વાર જ પ્રાપ્ત થાય છે. બધાને પ્રાપ્ત થતું નથી. સ્થાનાંગસૂત્રના ત્રીજા સ્થાનક, બીજા ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે– નિન્ય શ્રમણ ત્રણ કારણોથી પિતાની વિપુલ તેલેશ્યાને સંક્ષિપ્ત કરે છે (૧) આતાપના લઈને (૨) ક્ષમાભાવ ધારણ કરીને અને ચઉવિહાર તપસ્યા કરીને. બીજુ સહજ તૈજસ શરીર સમસ્ત સંસારી પ્રાણીઓને પ્રાપ્ત થાય છે અને રસ વગેરે આહારના પરિપાકને કારણે હોય છે અર્થાત્ આપણે જે ભજન કરીએ છીએ તેને પચાવવું તે જ આ તૈજસ શરીરનું કામ છે. ૩૪ “માહા પાદું ઘરસંન્નારા જેવ’ ફૂ૦ રૂડા મૂળસૂવાથ–આહારક શરીર એક જ પ્રકારનું છે અને તે પ્રમત્ત સંયતને જ પ્રાપ્ત થાય છે. રૂપા તત્ત્વાર્થ દિપીકા પૂર્વ સૂત્રમાં તેજસ શરીરની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી હવે કમપ્રાપ્ત આહારક શરીરનું કથન કરવામાં આવે છે. આહારક શરીર એક જ પ્રકારનું હોય છે અને તે ૧૪ પૂના ધારક પ્રમત્તસંયતને જ પ્રાપ્ત થાય છે. પ્રમત્ત સંયત અર્થાત્ ૬ ગુણસ્થાનવત્તી સાધુના મનમાં જ્યારે હવે પછીથી કહેવામાં આવનારા પ્રાણિદયા, તત્ત્વજિજ્ઞાસા વગેરેમાંથી કોઈ કારણુ ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે તે વિચારે છે–પરમદેવ તીર્થકર ભગવંતના દર્શન વગર આ શંકાનું નિવારણ થવાનું નથી અને આ ક્ષેત્રમાં તે તીર્થકર ભગવાન વિદ્યમાન નથી. આ સંજોગોમાં મારે શું કરવું જોઈએ ? આવું ચિંતન કરવાવાળા પ્રમત્ત સંયતના શરીરથી તાલુપ્રદેશથી વિદ્યમાન વાળના અગ્ર ભાગના આઠમાં ભાગ બરાબર નાના એવા છિદ્રથી એક હાથ બરાબર બનેલું સ્ફટિકમણિ જેવું સ્વચ્છ એક પુતળું નીકળે છે. તે પુતળું તે સ્થળે જાય છે જ્યાં તીર્થકર ભગવંત અગર કેવળી સ્થિત હોય, ત્યાં તેમના શરીરને સ્પર્શ કરી પોતાનું પ્રયોજન પૂરું કરીને પાછા આવી જાય છે અને પાછું તેજ સાધુના શરીરમાં પેસી જાય છે. આ પ્રમાણે થવાથી તે સાધુને સંશય-શંકા દૂર થઈ જાય છે. આ આહારક શરીર આ ચાર કારણથી ચાર વાર ધારણ કરી શકાય છે અને પછી તે સાધુને મોક્ષ પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. આને જ આહારક લબ્ધિ પ્રકટ કરવી એમ કહે છે. જે ચાર પ્રજનથી આહારક શરીરનું નિર્માણ કરવામાં આવે છે તે આ પ્રકારે છે- (૧) પ્રાણદયા (૨) તીર્થકર ભગવાનની ઋદ્ધિનું દર્શન (૩) છદ્મસ્થનું અવગ્રહણ અર્થાત નવું જ્ઞાન ગ્રહણ કરવું તે અને (૪) સંશયનું નિવારણ આ ચાર પ્રયોજનથી મુનિ આહારક લબ્ધિ પ્રકટ કરીને આહારક શરીરનું નિર્માણ કરે છે. | મુનિએ આહારક શરીરનું નિર્માણ કરીને તેને તીર્થંકર પાસે મોકલવું અને કદાચ જે ત્યાં તીર્થકર ન મળે તો તે એક હાથ પ્રમાણ વાળા આહારક શરીરમાંથી બંધ મુઠી હાથની બરાબર બીજ આહારક શરીર નીકળે છે અને તે તીર્થંકર પાસે જાય છે. ત્યાં પિતાના મનનું સમાધાન કરી ફરી પાછું આવે છે અને એ એક હાથ પ્રમાણ પ્રથમ શરીરમાં પેસી જાય છે અને તે પ્રથમ શરીર મુનિના અસલ શરીરમાં પેસી જાય છે. વળી કહ્યું પણ છે Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ આહારક શરીરનું નિરૂપણ સૂ. ૩૫ પ્રાણીની દયા માટે તીર્થકરની ઋદ્ધિનું દર્શન કરવા માટે સંશયને દૂર કરવા માટે, છદ્મસ્થના અવગ્રહણ માટે જીનેન્દ્ર ભગવાનની પાદમૂળમાં ગમન કરે છે.” આહારક શરીર શુભકામના આહારક કાયયોગનું કારણ હોવાથી શુભ કહેવાય છે. આ વિશુદ્ધ નિર્દોષ કર્મનું કાર્ય હેવાથી વિશુદ્ધ પણ કહેવાય છે આહારક શરીર કઈને રુકાવટ કરતું નથી અથવા તેને રોકી પણ શકાતું નથી. આ માટે તેને અપ્રતિઘાતિ કહે છે. મુનિ જ્યારે આહારક શરીરનું નિર્માણ કરવાનો પ્રારંભ કરે છે ત્યારે પ્રમાદયુક્ત હોય છે. આથી પ્રમત્તસંય મીને જ આહારક શરીર હોય છે. બીજા કોઈને નહીં. પ્રમત્તસંપત્તને બીજુ દારિક શરીર તે હોય છે જ એ વાત લક્ષમાં રાખવી જોઈએ રૂપો તત્વાર્થનિકિતઃ–આહારક શરીરના ભેદ-પ્રભેદ નથી. તે એક જ પ્રકારનું હોય છે. પ્રમત્તસંતને જ હોય છે અને તેને સમય અન્તર્મુહૂર્ત માત્ર જ છે. આહારકશરીર શુભ દ્રવ્યથી અર્થાતુ પ્રશસ્ત વર્ણ ગંધ રસ સ્પર્શવાળા દ્રવ્યોથી બને છે અને શુભ પરિણામ વાળું અર્થાત સમચતુરસ સંસ્થાનવાળું હોય છે. આ રીતે આહારકશરીર વિશુદ્ધ પુદ્ગલેથી ઉપસ્થિત હોવાથી નિરવદ્ય હોય છે અર્થાત નિરવદ્ય આહાર-પાણીથી તેનું નિર્માણ થાય છે. આહારક શરીર વિશુદ્ધ દ્રવ્યોથી બને છે એનો અર્થ એ છે કે તે સ્વચ્છ સ્ફટિકમણિના કકડાની જેમ સમસ્ત પદાર્થોના પ્રતિબિમ્બના આધારભૂત હોય છે અથવા તે પાપમય હોતું નથી–તેનાથી પ્રાણિવધ વગેરે પાપમાં પ્રવૃત્તિ થતી નથી આથી તે નિરવદ્ય હોય છે. આહારક શરીર ન તે હિંસા આદિ પાપકર્મોમાં કદી પ્રવૃત્ત થાય છે અથવા ન હિંસા વગેરે કરવાથી ઉત્પન્ન થાય છે આથી તે વિશુદ્ધ-અસાવદ્ય હોય છે. આહારક શરીર અવ્યાઘાતી પણ હોય છે અર્થાત ન તો તે કોઈને રેકાણુ ઉત્પન્ન કરે છે અથવા ન કેઈ બીજી વસ્તુ તેમાં રુકાવટ ઉત્પન્ન કરી શકે છે. આ શરીર ચૌદપૂન ધારક મુનિને લબ્ધિના નિમિત્તથી જ પ્રાપ્ત થાય છે. ચૌદપૂર્વધારી બે પ્રકારના હોય છે-ભિન્તાક્ષર અને અભિન્નાક્ષર. જે ચૌદપૂર્વધારીને શ્રુતજ્ઞાનને એક એક અક્ષર અસંદિગ્ધ હોય છે અર્થાત જેને કઈ પ્રકારને સંશય નથી હોતે તે ભિન્તાક્ષર કહેવાય છે. ભિન્નાક્ષરને શ્રુતજ્ઞાને સંબન્ધી સંશય નિવૃત્ત થઈ જવાથી પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થતું નથી અભિન્નાક્ષર આહારક લબ્ધિને પ્રયોગ કરે છે કારણકે તેને સંપૂર્ણ શ્રતજ્ઞાન પ્રાપ્ત થતું નથી અને તે વીતરાગ હેતું નથી. આ પ્રકારે ચૌદપૂર્વધારી જ આહારકલબ્ધિ પ્રાપ્ત કરીને આહારક શરીર બનાવે છે તે પ્રમસંયત કહેવાય છે. પ્રમત્તસંયત અને ચૌદપૂર્વ ધારક મુનિ આહારક લબ્ધિને આશ્રય કેમ લે છે ? એનું કારણ એજ જણાય છે કે-શ્રુતજ્ઞાનના ગોચર કઈ અત્યન્ત ગૂઢ પદાર્થમાં તેને સંશય ઉત્પન્ન થાય Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૬૮ * તત્વાર્થસૂત્રને છે ત્યારે તેનું સમાધાન મેળવવા માટે તેને તીર્થકર ભગવંતના ચરણકમળમાં જવું અનિવાર્ય બની જાય છે પરંતુ વિદેહ વગેરે દૂરવતી ક્ષેત્રમાં ઔદારિક શરીરથી જવું શકય હોતું નથી. આ પરિસ્થિતિમાં તે પિતાની પૂર્વ પ્રાપ્ત લબ્ધિને ઉપયોગ કરે છે અને તેની મદદથી આહારક શરીરનું નિર્માણ કરીને તેને તીર્થકરના ચરણારવિન્દોમાં મોકલે છે અથવા એમ કહેવું ગ્ય લેખાશે કે તે પેલા શરીર દ્વારા સ્વયં ભગવંતના ચરણકમળમાં હાજર થાય છે. હવે ત્યાં પહોંચ્યા બાદ એવા સમાચાર મળેકે તીર્થકર ભગવંત વિહાર કરીને અન્ય સ્થળે ચાલ્યા ગયા છે તો તે આહારક અસરથી મુઠીબાંધેલા હાથ જેટલું બીજુ શરીર નિકળે છે અને આ બીજું શરીર તીર્થકર ભગવંતની પાસે જાય છે, ત્યાં પહોંચી તુર્ત જ ભગવાનના દર્શન કરીને, તેમને નમસ્કાર કરીને અને પ્રશ્ન પૂછી સંશય રહિત થઈ જાય છે. સંશય ટળી જતાં તે પછું ફરે છે. બીજુ આહારક શરીર પ્રથમ આહારકશરીરમાં વિલીન થઈ જાય છે અને પ્રથમ આહારક શરીર મૂળ શરીરમાં સમાઈ જાય છે. આવી રીતે પોતાના પ્રજનને પ્રાપ્ત કરીને તે મુનિરાજ હતા તેવા થઈ જાય છે. કોઈ કઠણ અને અત્યન્ત સૂક્ષ્મ અર્થમાં શંકા ઉપસ્થિત થવાથી તેને નિર્ણય કરવા માટે દૂર દેશવતી અહંન્ત ભગવંતના ચરણકમળમાં દારિક શરીરથી જવાનું અસંભવિત સમજીને લબ્ધિ નિમિત્તક શરીરને ઉત્પન્ન કરે છે. ભગવાનથી પ્રશનોત્તરી થયા બાદ સંશય રહિત થઈ પાછા આવી તે શરીરને ત્યાગ કરી દે છે. આ બધું એક અન્તર્મુહૂર્તમાં જ થઈ જાય છે. ભાષ્યનું આ કથન પણ આનાથી સંગત થાય છે. પ્રજ્ઞાપનાના ૨૧માં શરીરપદમાં કહ્યું છે— પ્રનિ–ભગવંત ! આહારકશરીરનું સંસ્થાન કેવું હોય છે? ઉત્તર–ગૌતમ! સમરસ સંસ્થાન હોય છે. આ રીતે ભાવાર્થ એ થયો કે જે શરીર કેઈ વિશિષ્ટ પ્રજનની સિદ્ધિ માટે ઉત્પન્ન કરવામાં આવે છે અને તે પ્રજનની પ્રાપ્તી થઈ જવા પર-ઉછીના લીધેલા દાગીનાની જેમ ત્યાગ કરવામાં આવે છે તે આહારક શરીર છે. સંશયનું નિવારણ કરવું, નવું જ્ઞાન સંપાદન કરવું, દ્વિદર્શન વગેરે તેના પ્રયાજને છે. આ શરીર માત્ર અન્તમુહૂર્ત સુધી જ રહે છે. અન્તર્મુહૂર્ત સમયમાં જ ઇચ્છિત પ્રજનની સિદ્ધિ થઈ જાય છે. પ્રજન સિદ્ધિ થઈ જવા પર આહારક શરીરનો ત્યાગ કરવામાં આવે છે. “ત્યારબાદ તે મુનિ તે લબ્ધિનો પ્રયોગ કરતા નથી.” આહારકશરીરથી જે પ્રજનની સિદ્ધિ થાય છે તેને દારિક વગેરે અન્ય કોઈપણ શરીર સિદ્ધ કરી શકતાં નથી. અન્ય શરીર નિયમથી અન્તર્મુહૂર્ત માત્રની સ્થિતિવાળા જ હોય એ કેઈ નિયમ નથી. - તેજસ શરીર તેજના વિકાર રૂપ તેજોમય, તેજઃ સ્વભાવ હોય છે. તેનું પૂજન શાપ અને અનુગ્રહ કરવાનું છે. અત્રે તેને અધિકાર નથી. તેજનું લક્ષણ ઉષ્ણતા છે. તે સમસ્ત Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ આહારક શરીરનું નિરૂપણ સૂ. ૩૫ શરીરમાં અનાજને પચાવનાર, જઠરાગ્નિના રૂપે પ્રસિદ્ધ છે. આ તેજસ શરીર આહારકથી જુદું છે. - કામણ શરીર કમનો વિકાર જ્ઞાનાવરણીય વગેરે કર્મોની વિકૃત્તિ કર્મમય અગર કર્યાત્મક હોય છે જ્યારે ઔદારિક વગેરે શરીર આ પ્રકારનાં હોતા નથી જેવી રીતે ઉદારતા-સ્થૂલતા ઔદારિક શરીરનું લક્ષણ છે તેવી જ રીતે આ પાંચે શરીરનાં લક્ષણ જુદાં જુદાં છે અને જુદાં જુદાં લક્ષણે હોવાથી એમનામાં ભિન્નતા હોય છે. જેમ ઘટ અને પટમાં ભિન્નતા હોય છે તેમ. હા ઉક્તવ્યુત્પત્તિના ભેદથી જ ઔદારિક વગેરે શરીરમાં ભેદ નથી જે કે નિચે લખેલાં કારથી પણ તેમનામાં ભેદ સિદ્ધ થાય છે. સર્વપ્રથમ ઔદારિક વગેરે શરીરનાં કારણ ભિન્ન-ભિન્ન છે દારિક શરીર ભૂલ પુદ્દ ગેલેથી બને છે, વૈક્રિય વગેરે શરીરે એ મુજબના નથી, તેઓ ઉત્તરોત્તર સૂમ હોય છે કારણકે તેમનું નિર્માણ તે પુદ્ગલથી થાય છે તે ઉત્તરોત્તર સૂક્ષ્મ હોય છે. વિષય અર્થાત્ ગતિક્ષેત્રની અપેક્ષાથી પણ શરીરમાં ભેદ હોય છે. વિદ્યાધરોના ઔદારિક શરીર નન્દીશ્વરદ્વીપ સુધી જ જઈ શકે છે. જંઘાચરણ મુનિ તિછ સમકપર્વત સુધી અને ઉપર પાન્ડકવન સુધી જઈ શકે છે. વૈક્રિય શરીરને વિષય અસંખ્યાત દ્વીપ–સમુદ્ર છે. અર્થાત્ ક્રિય શરીર ધારી અસંખ્યાત દ્વીપસમુદ્રો સુધી જઈ શકે છે. આહારક શરીર મહાવિદેહ ક્ષેત્ર સુધી જઈ શકે છે અને તેજસ તથા કાર્મણ શરીરને વિષય સપૂર્ણ લેક છે. સ્વામીની અપેક્ષાથી પણ શરીરમાં ભેદ છે. તે આ રીતે ઔદારિક શરીર મનુષ્ય અને તિર્યને, વૈક્રિય દેવો અને નારકેને અને કોઈ કોઈ મનુષ્ય તથા તિર્યંચને પણ હોઈ શકે છે. આહારક ચૌદપૂર્વધારી મુનિએને જ હોય છે. તેજસ અને કામણ બધાં સંસારીજીને હોય છે. પ્રજનની અપેક્ષાથી પણ શરીરમાં ભેદ છે-ધર્મ, અધમ, સુખ, દુઃખ તથા કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ વગેરે ઔદારિક શરીરનું પ્રયેાજન છે. સ્કૂલતા, સૂક્ષમતા, એકતા, અનેકતા, આકાશગમન પૃથ્વીગમન વગેરે અનેક વિભૂતિઓની પ્રાપ્તિ વૈકિય શરીરનું પ્રયોજન કરે છે. સૂક્ષ્મ, ગહન, દય અર્થના વિષયકમ સમાધાન પ્રાપ્ત કરવું તે આહારક શરીરનું પ્રયોજન છે. આહારને પચાવ વગેરે તૈજસ શરીરનું પ્રયોજન છે અને ભવાન્તરમાં ગતિ થવી તે કામણ શરીરનું પ્રત્યે પ્રમાણુની અપેક્ષાએ પણ શરીરમાં ભેદ છે-દારિક શરીરનું પ્રમાણ ડું વધારે એક હજાર એજન, વૈકિયનું એક લાખ યેજન આહારનું એક હાથ અને તેજસ તથા કાર્યણ લેકની બરાબર છે. પ્રદેશોની સંખ્યાની અપેક્ષા એ-દારિકથી વૈક્રિય અને વૈક્રિયથી આહારક શરીરના પ્રદેશ અસંખ્યાત ગણા છે. આહારકથી તૈજસ અને તૈજસથી કાર્પણ શરીરના પ્રદેશ અનંતગણા છે. અવગાહનાથી–કિંચિત્ અધિક એક હજાર અધિક જન પ્રમાણવાળું દારિક શરીર લેકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં અવગાઢ થાય છે. એક લાખ જન પ્રમાણુવાળું વૈક્રિય શરીર તેની અપેક્ષા અધિક પ્રદેશમાં અવગાઢ થાય છે આહારક શરીર આ બંનેથી ઓછા પ્રદેશમાં અવગાઢ થાય છે કારણકે તેનું પ્રમાણ એક હાથનું જ હોય છે. તેજસ અને કાર્પણુ શરીર લેક Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને પર્યત લાંબી આકાશ શ્રેણીમાં અવગાહન કરે છે-સ્થિતિની દૃષ્ટિથી પણ શરીરમાં ભેદ છે. ઔદારિક શરીરની સ્થિતિ જઘન્ય અન્તર્મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ પલ્યોપમની છે. વૈકિય શરીર તેત્રીસ સાગરેપમ સુધી રહે છે. આહારકની સ્થિતિ અન્તર્મહત્ત માત્રની છે. તૈજસ અને કાર્મણ શરીર પ્રવાહની અપેક્ષા અનાદિ અને અભવ્યની અપેક્ષા અનન્ત તથા ભવ્યની અપેક્ષા સાત હેય છે. અલ્પબહુત્વની અપેક્ષાથી પણ ભેદ છે- આહારક શરીર સહથી ઓછો છે કદાચિત હોય છે, અને કદાચિત નથી પણ હતાં તેમનું અન્તર જઘન્ય એક સમયનું અને ઉત્કૃષ્ટ બેમાસનું છે. આહારક શરીર જે હોય તે જઘન્ય એક હોય અને વધારેમાં વધારે એક સાથે નવ હજાર સુધી હાઈ શકે છે–આહારકની અપેક્ષા વકિય શરીર અસંખ્યાતા છે અસંખ્યાતા ઉત્સર્પિણી અને અવસપિણી કાળની સમય રાશિની બરાબર છે અને બધાં નારક તથા દેવને વિકિય શરીર જ હોય છે. વૈશ્ચિયની અપેક્ષા દારિક શરીર અસંખ્યાત અસંખ્યાતા ઉત્સર્પિણી–અવસર્પિણી કાળની સમય રાશિ બરાબર છે. શંકા–તિર્યંચ અનન્ત છે, એવી સ્થિતિમાં તેમના શરીર અસંખ્યાત જ કેમ કહેવામાં આવ્યા ? સમાધાન–પ્રત્યેક શરીરી તિર્યને અસંખ્યાત શરીર હોય છે. જો કે સાધારણ નિગદકાયના તિર્યંચ અનન્ત સંખ્યક છે, પરંતુ તેમના જુદાં જુદાં શરીર હેતા નથી પરંતુ અનન્ત સાધારણ ને એક શરીર જ હોય છે. આથી જીવ અનન્ત હોવાં છતાં પણ તેમના શરીર અસંખ્યાતા જ હોય છે, અનન્ત નહીં. દારિક શરીરની અપેક્ષા તેજસ અને કામણ શરીર અનન્તગણું છે. કારણકે એ બંને શરીર સમસ્ત સંસારીજીને હોય છે અને બધાને અલગ અલગ હોય છે. દારિક શરીરની જેમ અનન્ત અને એક જ તૈજસ અથવા કામણ શરીર હોતું નથી. આ રીતે દારિક વગેરે શરીરમાં ઉકત નવ આધારેથી ભેદ હોય છે. અહીં સમજી લેવું જોઈએ કે-વિગ્રહ ગતિ સમ છે માત્ર તેજસ અને કાર્મણ બે શરીર હોય છે, ભવસ્થ દશામાં તૈન્સ, કાર્પણ અને ઔદારિક એ ત્રણ અથવા તેજસ કાર્મણ અને વૈક્રિય હોય છે. તિર્યો અને મનુષ્યને તેજસ કામણ અને ઔદારિક શરીર સાથે જ્યારે લબ્લિનિમિત્તક વેકિય શરીર પણ પ્રાપ્ત થાય છે તે એકી સાથે ચાર શરીર પણ હોઈ શકે છે. ચૌદપૂર્વધારિ મુનિને આહારકલબ્ધિ પ્રાપ્ત હોય અને તે આહારક શરીર બનાવે ત્યારે તેજસ કાર્પણ અને ઔદારિક શરીરની સાથે આહારકશરીરના હોવાથી પણ ચાર શરીર હોઈ શકે છે. જ્યારે એક જીવમાં ચાર શરીર એકી સાથે હોય છે તે જીવન પ્રત્યેક પ્રદેશની સાથે ચારે શરીરને સંબંધ હોય છે. આ પ્રકારે લબ્ધિરહિત સંસારી જીવને ત્રણ શરીર હોય છેતૈજસ, કાર્મણ, ઔદારિક અગર તે જે દેવ અગર નારક હોય તે દારિકની જગ્યાએ વૈક્રિય શરીર હોય છે. વૈકિય લબ્ધિથી રહિત અને આહારક લબ્ધિથી યુક્ત ચૌદ પૂર્વધારી મનુષ્યને તૈજસ, કામણ ઔદારિક તથા આહારક એ ચાર શરીર હોય છે. જે એક મનુષ્ય અથવા તિર્યંચને વૈકિય લબ્ધિ પ્રાપ્ત હોય તે તેના તેજસ, કામણ ઔદારિક તથા વૈકિય એ ચાર Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૭૧ ગુજરાતી અનુવાદ કાર્મણશરીરનું નિરૂપણ સૂ. ૩૬ શરીર એકી સાથે મળી આવે છે. આ રીતે વધુમાં વધુ એક જીવમાં ચાર શરીરને સંભવ છે, પાંચને નહીં કારણકે જ્યારે વૈકિય શરીર હોય છે તે આહારક શરીર ન હોય અને આહારક હોય તે વૈઝિય શરીર હેતું નથી એનું પણ કારણ એ છે કે એકી સાથે આ બંને લબ્ધિઓ, હેતી નથી. રૂપા 'कम्मए सम्वेसिं' ॥सू० ३६॥ મૂળસૂત્રાર્થ-કામણ શરીર બધાં શરીરનું કારણ છે ૩૬ તત્વાર્થદીપિકા પહેલાં આહારક શરીરનું નિરૂપણ કર્યું હવે છેલ્લા કામણ શરીરનું નિરૂપણ કરીએ છીએ. કર્મ દ્વારા નિર્મિત અથવા કર્મનું કાર્ય કામણ શરીર, ઔદારિક વગેરે બધાં શરીરનું કારણ છે. જીવ જ્યારે એક શરીરને ત્યાગ કરીને બીજા શરીરને પ્રાપ્ત કરવા માટે ગમન કરે છે યાનિ વિગ્રહ ગતિમાં હોય છે તે સમયે કામણ શરીર દ્વારા જ તેને વેગ અર્થાત્ પ્રયત્ન હોય છે. કાર્પણ શરીર દ્વારા થનારા પ્રયત્નથી જ તે બીજી ગતિમાં જાય છે. આ રીતે કામણ શરીર અન્ય બધાં શરીરને ઉત્પન્ન કરનાર બીજ સમાન છે. તે જ્ઞાના વરણ વગેરે કર્મો સિવાય તેનું બીજું કોઈ કારણ નથી. હકીકતમાં કામણ શરીર કર્મ સ્વરૂપ જ છે. આ શરીર સમસ્ત સંસારી જીને પ્રાપ્ત થાય છે. વેગને અર્થ છે-વચન, મન, કાયાના નિમિત્તથી આત્માના પ્રદેશમાં થનારું હલનચલન ૩૬ તત્વાર્થનિર્યુક્તિ કામણ શરીર ઔદારિક વગેરે બધાં શરીરનું કારણ છે. જેમ ચિત્રકાર્યને આધાર દિવાલ હોય છે તેમ આ કર્મ સકળ શક્તિને આધાર છે. ભવપરપરાનાં કારણભૂત આ કર્મને જ્યારે સમૂળગે ઉચ્છેદ થઈ જાય છે જ્યારે બધાં પાપ ધોવાઈ જાય છે અને જીવ પછી કઈપણ શરીરને ધારણ કરતું નથી. આ કાર્મણ શરીર જ્ઞાનાવરણીય કર્મોથી ઉત્પન્ન થાય છે. એનું બીજું કોઈ કારણ નથી. જ્ઞાનાવરણ વગેરે કર્મ કામણ શરીર રૂપ હોવાથી કામણ શરીરનાં કારણ છે. તેમનામાં સૂર્યનાં પ્રકાશની જેમ અંદરોઅંદર ક્રિયાને વિરોધ નથી. જેમ સૂર્ય પોતાનાં મંડળને પણ પ્રકા શિત કરે છે અને ઘટ પટ વગેરે બીજા પદાર્થોને પણ પ્રકાશિત કરે છે–સૂર્યમંડળને પ્રકાશિત કરવા માટે કે અન્ય પ્રકાશની જરૂર પડતી નથી. જે સૂર્યમંડળને પ્રકાશિત કરવા માટે બીજા પ્રકાશની આવશ્યક્તા સ્વીકારીએ તે અનવસ્થાદોષને પ્રસંગ આવે છે. આમ માનીએ તે ક્યાંય પણ વિરામ જ રહે નહિ. આ રીતે જ્ઞાનાવરણ વગેરે કર્મોથી ભિન્ન કામણ શરીરનું કોઈ કારણ નથી. કાર્પણ શરીર કર્મસ્વરૂપ જ છે, કર્મ સમુદાયરૂપ જ છે. ૩૬ 'वेए तिविहे' ॥सू० ३७॥ મૂળસૂવાથ–વેદ ત્રણ પ્રકારનાં છે. આવા તત્વાર્થદીપિકા–પ્રથમ દારિક વગેરે પાંચ શરીરની પ્રરૂપણ કરી હવે એ કહીએ છીએ કે તે શરીરને ધારણ કરનારા જે પૈકી કઈ સ્ત્રીવેદવાળું. તે કોઈ પુરુષવેદવાળું હોય છે. પહેલા વેદના ભેદ બતાવવામાં આવે છે. Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થ સૂત્રના એક પ્રકારની વેદનાને વેદ કરે છે. વેદ એક પ્રકારની અભિલાષા છે અને લિંગને પણ વેદ કહે છે. ७२ વેદનાં ત્રણ ભેદ છે—પુવેદ, શ્રીવેદ નપુસકવેદ, લિંગ એ પ્રકારનાં છે. દ્રવ્યલિંગ અને ભાવલિંગ, ચાનિનામ કમ અને લિંગનામકર્માંનાં ઉદયથી દ્રવ્યલિંગ ઉત્પન્ન થાય છે. ભાવલિંગની ઉત્પત્તિ કષાય મેાહનીય કમનાં ઉદયથી થાય છે. પુરૂંવેદનાં ઉદયથી પુરુષ થાય છે. સંસ્કૃત ભાષા અનુસાર અપત્યમ-ઈતિ પુમાન” અર્થાત્ જે સંતાનને ઉત્પન્ન કરે (૨) બંધાય છે તેને સ્ત્રી કહે છે. (૩) નપુંસકવેદનાં ઉદયથી જે રહિત હાય છે અર્થાત્ ન સતાન ઉત્પન્ન કરી શકે અથવાન કહેવાય છે. આ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ છે. “સૂતે સ્ત્રીવેદનાં ઉદયથી જેમાં ગભ જીવ પૂર્વાંત અને શકિતએથી ગર્ભ ધારણ કરી શકે તે નપુંસક આ રીતે હાસ્ય રતિ અરતિ વગેરે નવ પ્રકારનાં નાકષાય વેદનીયનાં ભેદમાં એક જે વેદ છે તેનાં ત્રણ પ્રકાર છે. (૧) પુરુષવેદ (૨) સ્ત્રીવેદ અને (૩) નપુંસક વેદ, પુરુષવેદનાં ઉદયથી સ્ત્રીની અભિલાષા ઉત્પન્ન થાય છે. જેમ કફનાં પ્રકોપવાળા પુરુષને કેરી ખાવાની ઈચ્છા થાય છે તેમ આ જ રીતે સ કપની વિષયભૂત સ્ત્રીઓમાં પણ અભિલાષા સમજી લેવાની છે. આજ સ્ત્રીવેદનાં ઉદયથી પુરુષો પ્રત્યે અભિલાષા ઉત્પન્ન થાય છે. સંકલ્પજનિત પુરુષા પ્રત્યે પણ આ જ કારણે અભિલાષા થાય છે. નપુસકવેદના ઉદયથી કોઈ ને પુરુષ અને સ્ત્રી-બંનેની અર્થાત્ 'નેની સાથે ક્રીડા કરવાની અભિલાષા ઉત્પન્ન થાય છે. જેમ એ ધાતુઓના ઘષ ણથી માતિ આદિ દ્રવ્યાની અભિલાષા થાય છે. કોઈ-કોઈને માત્ર પુરુષાની સાથે કામક્રીડા કરવાની ઈચ્છા થાય છે પ્રણા તાનિયુક્તિ હાસ્ય રતિ અતિ, શાક, ભય, જુગુપ્તા, સ્ત્રીવેદ પુરુષવેદ, અને નપુંસક વેદ; આ નાકષાયવેદનીય કના નવ ભેદ છે. આ નવલેદામાં ત્રણ વેદોની ગણના કરવામાં આવી છે. એક વિશેષ પ્રકારની વેદના અથવા અભિલાષાને વેદ કહે છે. આશય આ છે. માહનીય કમ એ પ્રકારના છે–દનમાનીય. અને ચારિત્રમેહનીય (૨) દનમેહનીયના ત્રણ ભેદ છે. (૧) મિથ્યાત્વમેહનીય સમ્યક્ત્વમાહનીય અને (૩) સમ્યગ્મિથ્યાત્વમેાહનીય મિશ્રમેાહનીય. ચારિત્રમેાહનીય કના બે ભેદ છે—કષાય મેાહનીય અને ના કષાય મેાહનીય. આમાથી કષાયમેહનીયના ૧૬ ભેદ છે-ક્રાય માન માયા અને લાભ, આ માટેનાં અનન્તાનુબંધી, અપ્રત્યાખ્યાન અને સ ંજવલનના ભેદથી ચાર ચાર ભેદ હાવાથી સાળ ભેદ થઈ જાય છે. ના કષાય મેહનીયના નવ ભેદ છે-હાસ્યાદિ પૂકિત ત્રણ વેદોની ગણત્રી આની જ અન્તગત છે. આ પૈકી પુરુષ વેદમેાહકના ઉદયથી સ્ત્રીની અભિલાષા ઉત્પન્ન થાય છે. જેમ કને પ્રકોપ થનારને આમ્રફળ ખાવાની ઈચ્છા થાય છે. તેમ આવી જ રીતે સ્ત્રી વિષયક સંકલ્પ જનિત સ્ત્રીઓની તરફ પણ અભિલાષા જન્મે છે જ્યારે સ્ત્રીવેદના ઉદય થાય છે. તે પુરુષ તરફ આકષ ણુ ઉત્પન્ન થાય છે. સાથે જ સલ્પજનિત પુરુષાની પણ અભિલાષા થાય છે, Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 ગુજરાતી અનુવાદ દેવેને બે વેદ હોવાનું નિરૂપણ સૂ. ૩૮ નપુંસકવેદનો ઉદય થવાથી કેઈ કેઈને સ્ત્રી અને પુરુષ બંનેની ઈચ્છા ઉત્પન્ન થાય છે જેવી રીતે છે વાતાદિ બે ધાતુઓના ઘર્ષણથી માજિત દ્રવ્યની ઈચ્છા થાય છે. કેઈકેઈને પુરુષે પ્રત્યે જ ઈચ્છા જાગ્રત થાય છે. સંકલ્પજનિત વિષઓમાં પણ અનેક પ્રકારની અભિલાષા થાય છે. સમવાયાંગ સૂત્રમાં કહ્યું છે. પ્રશ્ન–ભગવંત! વેદ કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે? ઉત્તર–ગૌતમ, ! ત્રણ પ્રકારનાં-સ્ત્રીવેદ, પુરુષવેદ, નપુંસકવેદ . ૩૭ II 'देवे दुवेए इत्थिवेए पुरिसवेश्य' । મૂળસૂત્રાર્થ–દે બે વેદવાળા જ હોય છે સ્ત્રીવેદવાણા અને પુરુષ વેદવાળા ૩૮ . તત્વાર્થદીપિકા–-અગાઉ વેદના ત્રણ ભેદ કહ્યાં હુવેના ત્રણ સૂત્રોમાં એ બતાવીશું કે દેવ, નારક, તિયચ, મનુષ્ય, ગર્ભાજ, મૂર્ણિમ અને ઔપપાતિક જીવનમાં કોને કેટલા વેદ હોય છે? સર્વ પ્રથમ દેને વેદનું પ્રતિપાદન કરીએ છીએ ભવનપતિ, વનવ્યન્તર, જતિષ્ક અને વૈમાનિક આ ચાર પ્રકારનાં દેશમાં બે જ વેદ હોય છે–સ્ત્રીવેદ અને પુરુષવેદ. તાત્પર્ય એ છે કે ચારે નિકાના દેવ નપુંસકવેદી હોતા નથી, માત્ર સ્ત્રીવેદી અને પુરુષવેદી જ હોય છે. ભવનપતિ, વનવ્યન્તર, જતિષ્ક તથા સૌધર્મ અને ઈશાન વિમાનના વૈમાનિકેમાં બંને વેદવાળાની ઉત્પત્તિ થાય છે. જેવી રીતે અસુરકુમાર, અને અસુરકુમારીઓ, નાગકુમાર અને નાગકુમારીઓ વગેરે પ્રકારથી અસુરકુમારથી લઈને ઈશાન દેવલેક સુધી કઈ-કઈ પુરુષવેદી દેવ હોય છે અને સ્ત્રીવેદવાળી દેવીઓ હોય છે. તેમનામાં શુભગતિ નામકર્મના ઉદયથી નિરતિશય સુખવિશેષ રૂપે પુરુષ અને સ્ત્રીવેદને અનુભવ થાય છે. સનત્કુમાર દેવકથી પાંચ અનુત્તર વિમાન સુધી માત્ર પુરુષવેદવાળા જ દેવ ઉત્પન્ન થાય છે, ન સ્ત્રીવેદી અને ન નપુંસકવેદી. દેવોમાં નપુંસકવેદ કેમ નથી હોતો ? આ પ્રશ્નનો જવાબ એ છે કે ચારે પ્રકારનાં દેવોમાં શુભગતિ આદિ નામ ગોત્ર વેદ્ય અને આયુષ્કથી સાપેક્ષ મેહના ઉદયથી અભિલષિતમાં પ્રીતિ ઉત્પન્ન કરનાર, માયા આર્જવથી યુકત, છાણાની અગ્નિ સમાન એક સ્ત્રીવેદનીય અને બીજો પુરુષવેદનીય હાય, જે પહેલા નિકાચિત રૂપમાં બંધાયેલ છે હવે ઉદયમાં આવ્યો છે. આ બંનેથી ભિન્ન નપુંસક વેદનીયને કદાપી ઉદય થતું નથી કેમકે તેઓએ પૂર્વભવમાં નપુંસક વેદહનીય કર્મને બંધ કર્યો નથી. સનત્ કુમાર વગેરે દેવલોકનાં દેએ પૂર્વભવમાં સ્ત્રીવેદમેહનીય કર્મને પણ બંધ નહીં કરેલો હોવાથી ત્યાં સ્ત્રીવેદ પણ હોતું નથી. ૩૮ | તત્વાર્થનિર્યુકિત—ભવનપતિ, વીનવ્યંતર, તિષ્ક અને વૈમાનિક આ ચારે નિકાના દેવ બે વેચવાળા હોય છે. સ્ત્રીદવાળા અને પુરુષ વેદવાળા. આ રીતે ચારે નિકાયના દેવ નપુંસકવેદી હતા નથી માત્ર સ્ત્રીવેદી અને પુરુષવેદી જ હોય છે અર્થાત કોઈ પુરુષવેદી અને કઈ સ્ત્રીવેદી હોય છે. ભવનપતિ, વ્યન્તર તિષ્ક, સૌધર્મ ઈશાન દેવલોકમાં ઉપપાતની અપેક્ષાથી બંને વેદ હોય છે. તેમનાથી આગળ પુરુષવેદ જ હોય છે. દેવોમાં નપુંસકવેદ કેમ નહીં ? આ શંકાનું સમાધાન એ છે કે ચારે પ્રકારના દેવમાં શુભગતિ વગેરે નામ ગેત્ર વેદ્ય આયુષ્કની અપેક્ષા રાખનાર મેહકર્મના ઉદયથી અભિલલિત પ્રીતિજનક, માયા આજીવથી ઉપચિત છાણની અગ્નિ ૧૦ Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४ તત્વાર્થસૂત્રને જેવાં સ્ત્રીવેદનીય અને ઘાસના પૂળાની અગ્નિ સમાન પુરુષવેદનીય જે અગાઉ નિકાચિત રૂપમાં બંધાયેલા હતાં, તે ઉદયને પ્રાપ્ત થાય છે. આ બંનેથી ભિન્ન નપુંસકવેદનીયને કદાપી ઉદય થતું નથી કારણકે પૂર્વભવમાં તેને બંધ કરવામાં આવ્યા ન હતા. અહીં નપુંસકદની અપેક્ષા સ્ત્રીવેદ શુભ કહેવાય છે, હકીકતમાં તે શુભ છે એમ સમજવું ન જોઈએ. સમવાયાંગ સૂત્રમાં કહ્યું છે – પ્રશ્ન–ભગવંત! શું અસુરકુમાર સ્ત્રીવેદી પુરુષવેદી અગર નપુંસવેદી હોય છે? ઉત્તર–હે ગૌતમ ! સ્ત્રીવેદી અને પુરુષવેદી હોય છે, નપુંસક વેદી હોતા નથી. સનકુમારો સુધી આ પ્રમાણે જ કહેવું જોઈએ. જેવું અસુરકુમારના સંબન્ધમાં કહે છે તેવું જ વનવ્યન્તર, જતિષ્ક અને વૈમાનિક બાબતમાં પણ સમજવું જોઈએ . ૩૮ છે 'नारगे समुच्छिमेय नपुंसगवेए' . મૂળસૂત્રાર્થનારક અને સમૂર્ણિમ જીવ નપુંસકવેદી જ હોય છે કે ૩૯ છે તત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં ચારે નિકાયના દેશમાં સ્ત્રી અને પુરુષવેદનું વિધાન કરવામાં આવ્યું હવે નારકી અને સમૂર્છાિમ જેમાં માત્ર નપુંસકવેદ જ હોય છે એ પ્રરૂપણ કરવા માટે કહે છે રત્નપ્રભા વગેરે સાતે નરકભૂમિમાં રહેનારાં નારક જીવ અને પૂર્વોકત સ્વરૂપવાળા સમૂઈિમ છે માત્ર નપુંસકવેદી જ હોય છે. તેમનામાં ન પુરુષવેદ હોય છે કે ન સ્ત્રીવેદ. આ રીતે બધાં નારક, પૃથ્વીકાય અપકાય, તેજસ્કાય, વાયુકાય, વનસ્પતિકાય, બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચઉરિન્દ્રિય અને કોઈ-કઈ પંચેન્દ્રિય મનુષ્ય તથા તિર્યંચ સંમૂછિમ હોય છે અને તે તમા. મને નપુંસકવેદી જ સમજવા જેઈએ કારણકે નારકી તથા સંમૂછિમછમાં ત્રણ વેદમાંથી ફક્ત નપુંસકવેદ જ પૂર્વકાળમાં નિકાચીત રૂપમાં બંધાયેલા હોવાથી તેમાં જ તેમને ઉદય થાય છે. તેઓએ પૂર્વકાળમાં પુરુષવેદમોહનીય અને સ્ત્રીવેદમોહનીય કર્મો કે જે શુભ છે, તે બાંધ્યા ન હતાં. ૩૯ છે તત્વાર્થનિયુકિત-સાત નરકભૂમિમાં રહેલા નારક છે તથા બધાં સંમૂર્ણિમ છે અર્થાત્ પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેજસ્કાય, વાયુકાય, વનસ્પતિકાય, બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય તથા કઈ-કઈ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ તથા મનુષ્ય નપુંસક જ હોય છે. તેઓ ન તે સ્ત્રીવેદી હોય છે કે ન પુરુષવેદી કારણકે ચારિત્રહનીય કર્મને ભેદ જે નેકષાયવેદનીય છે તેના હાસ્યાદિ નવ ભેદોમાંથી જે ત્રણ વેદ છે તેમાંથી એક નપુંસકવેદને જ ઉદય થાય છે. સ્ત્રીવેદ અગર પુરુષવેદને ઉદય થતું નથી. આ કારણે બધાં નારક તથા સંમૂર્ણિમ જીવ અશુભ નગરદાહની જેમ મૈથુનની અભિલાષાવાળા હોય છે. આશય એ છે કે નારકી તથા સંમૂછિમ છએ અનન્તર પૂર્વભવમાં નપુંસકવેદને યોગ્ય કર્મોને આશ્રવ (આપાત) કર્યો, તે કર્મોને દૂધ અને પાણીની જેમ એક-એક કરીને નિકાચીત બંધ–ગ્રહણ કરેલ છે વળી તે કર્મો આત્મપ્રદેશ સાથે ભળી ગયા છે-જુદાં જણાઈ આવતાં નથી. વિશેષ પ્રકારનાં અધ્યવસાયથી તે કર્મને બંધ કર્યો છે. તેજ કર્મ આ વર્તમાનભવમાં પકિપકવ થઈ ઉદયાવસ્થામાં આવ્યા છે આથી જ નારક અને સંમૂછિમ જીવ દુઃખની વિપુલતાવાળા હોવાથી નપુંસક જ હોય છે. તેઓ કદાપી સ્ત્રી અગર તે પુરુષ વેદવાળા દેતા નથી. Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ નારક અને સંમૂચ્છિથી ભિન્ન છેને ત્રણ વેદનું નિરૂપણ સૂ. ૪૦ ૭૫ સમવયાંગ સૂત્રમાં કહ્યું છે-ભગવંત ! નારક જીવ શું સ્ત્રીવેદી, પુરુષવેદી અથવા નપુંસકવેદી હોય છે ? હે ગૌતમ ! તેઓ ન સ્ત્રીવેદી ન પુરુષવેદી પણ નપુંસકવેદી હોય છે પૃથ્વીકાય, અપૂકાય, તેજસ્કાય, વાયુકાય, વનસ્પતિકાય, બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય, સંમૂર્ણિમ, પંચે ન્દ્રિય તિર્યંચ અને સંમૂર્ણિમ પુરુષ નપુંસકદવાળા જ હોય છે. ૩૯ ૫ “હા તિ ' મૂળસ્વાર્થશેષ જીવ ત્રણ વેદવાળા હોય છે ૪૦ છે તત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું કે નારક અને સંમૂર્ણિમ જીવ ફકત નપુંસકદવાળા જ હોય છે. હવે તે સિવાયના અર્થાત્ નારકો અને સંમૂર્ણિમ સિવાયના જે ગર્ભજ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને મનુષ્ય છે તે ત્રણ વેદોવાળા હોય છે. આ માટે કહીએ છીએ – - શેષ જીવ અર્થાત નારકો અને સંમૂઈિથી ભિન્ન ગર્ભજન્મથી ઉત્પન્ન થનારા પચેન્દ્રિય તિર્યંચ તથા મનુષ્ય ત્રણ વેદોવાળા હોય છે. જે જેમાં પુરુષવેદ, સ્ત્રીવેદ અને નપુંસકવેદ ત્રણે હોય તે ત્રણ વેદવાળા કહેવાય છે. આવી રીતે ગર્ભજ પંચેન્દ્રિય તિર્યો અને મનુષ્યમાં કેઈ પુરુષવેદી, કેઈ સ્ત્રીવેદી અને કેઈ નપુંસકવેદી હોય છે. ૪૦ છે તત્વાર્થનિર્યુક્તિ–શેષ અર્થાત નારકે અને સમૃછિમથી ભિન્ન ગર્ભજ મનુષ્ય અને પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ ત્રિવેદી અર્થાત્ ત્રણે વેદવાળા હોય છે એટલે કે તેમાં સ્ત્રીવેદવાળા પણ હોય, પુરુદવાળા પણ હોય છે અને કેઈ નપુંસકદવાળા પણ હોય છે – આ કથનને ફલિતાર્થ એ છે કે જરાયુજ, અન્ડજ તથા પિતજ પ્રાણી ત્રણ પ્રકારના હોય છે. સ્ત્રી. પુરુષ અને નપુંસક સમવાયાંગ સૂત્રમાં કહ્યું છે કેગર્ભથી ઉત્પન્ન થનારા મનુષ્ય અને પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ ત્રણ વેદ વાળા હોય છે. ૪૦ | ‘બાઝ તુવિદે વવવ નવ રામે મૂળસુવાથ– આયુષ્ય બે પ્રકારના છે. સોપકમ અને નિરૂપકમ છે ૪૧ તત્વાર્થદીપિકા–પહેલા નરકગતિ, દેવગતિ, તિર્યંચગતિ અને મનુષ્યગતિ રૂપ સંસારી જેનું કથન કર્યું હવે તેમના આયુષ્યનું નિરૂપણ કરવા માટે કહીએ છીએ આયુ અર્થાત્ જીવનકાળ બે પ્રકારના છે–પક્રમ અને નિરૂપકમ. જે આયુષ્ય ઉપક્રમ અર્થાત્ ક્ષયથી યુકત હોય તે સોપકમ કહેવાય છે. દીર્ઘકાળ પર્યન્ત ભેગવવા યંગ્ય આયુષ્ય અધ્યવસાન વગેરે જે કારણે અલ્પકાળમાં જ ભેગવવા યોગ્ય બની જાય છે તે કારણે ઉપક્રમ કહેવાય છે અર્થાત આયુષ્યને ક્ષયને નજીક લઈ આવનાર કારણ ઉપક્રમ કહેવાય છે. જે આયુષ્ય ઉપકમ સહિત હોય તે સપક્રમ કહેવાય છે. ઝેર, અગ્નિ, જળસમાધી વગેરે આત્મહત્યાના બાહ્યકારણ મળવાથી દીર્ધાયુ પણ ઓછું થાય છે અર્થાત જે આયુષ્ય ધીમે-ધીમે લાંબા સમયમાં ભોગવવાનું હતું તે અલ્પસમયમાં જ ભેગવી લેવાય છે. આ પ્રકારનું આયુષ્ય અપવત્યે આયુષ્ય પણ કહેવાય છે આથી ઉલટું જે આયુષ્ય ઉપકમથી રહિત હોય તે નિરૂપકમ કહેવાય છે. તેમાં અધ્યવસાન વગેરે કારણ હોતાં નથી. તાત્પર્ય એ છે કે જે આયુષ્ય જે રૂપમાં બંધાયેલું હોય છે તેજ રૂપે ભેગવી શકાયદીર્ઘ બંધાયેલું હોય તે હસ્વ ન થાય તે નિરૂપક્રમ કહેવાય છે. Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને આવી રીતે જે ઘણા દીર્ઘકાલિક આયુષ્ય ઝેર, અગ્નિ, પાણી, ફસા વગેરે કારણોથી અલ્પકાલિક થઈ જાય છે તે સેપક્રમ-અપવર્ય આયુષ્ય કહેવાય છે પરંતુ પૂર્વોકત કારણથી જે દીર્ઘકાલીન આયુષ્ય અલ્પકાલીન થતું નથી તે નિરૂપક્રમ કહેવાય છે તેને અપવિત્યે આયુષ્ય પણ કહે છે કે ૪૧ છે તત્વાર્થનિર્યુકિત–નરક તિર્યચ, મનુષ્ય અને દેવગતિ રૂપ સંસારમાં આયુષ્યની સ્થિતિ શું વ્યવસ્થિત છે ? અથવા શું અકાળ મરણ પણ થાય છે ? આ જાતની શંકા થવાથી કહે છે– આયુષ્ય બે પ્રકારનાં હેય છે–અપવર્તનીય અને અનપવર્તનીય-અનાવર્તનીય આયુષ્યનાપણ બે પ્રકાર છે–પક્રમ અને નિરૂપકમ. જે આયુષ્ય ઉપક્રમણ અથવા ક્ષયવાળું હોય તે સેપક્રમ કહેવાય છે. લાંબા સમય સુધી ભેગુ આયુષ્ય જે કારણ વિશેષથી –અધ્યવસાન વગેરે નિમિત્તથી અલ્પકાલીન થઈ જાય છે તે કારણ ઉપક્રમ કહેવાય છે, તેને સ્વલ્પકરણ અથવા પ્રત્યાસનીકરણ પણ કહી શકાય કારણકે તેનાથી આયુષ્ય સ્વલ્પ થાય છે અથવા તેનો અંત નજીકમાં આવી જાય છે. જે આયુષ્ય આ પ્રકારના ઉપકમથી સહિત હોય તેને સપક્રમ આયુષ્ય કહે છે. જે આયુષ્યમાં ઝેર, અગ્નિ જળસમાધિ વગેરે ઉપક્રમ લાગુ ન થઈ શકે તે નિરૂપકમ કહેવાય છે ત્યાં અધ્યવસાન વગેરે કારણ હોતા નથી. શંકા--જેવી રીતે દીર્ધકાળની સ્થિતિવાળું આયુષ્ય કારણ મળવાથી અલ્પકાલીન થઈ જાય છે તેવી જ રીતે શું અલ્પકાલીન આયુષ્ય રસાયણ વગેરેના સેવનથી વૃદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી દીર્ઘકા. લીન પણ થાય છે. ? સમાધાન -જે આયુષ્ય દીર્ઘકાલીન રૂપે બંધાયેલું નથી એવા અલ્પ આયુષ્યની વૃદ્ધિ થવી શક્ય નથી. હકીક્ત એ છે કે પૂર્વ જન્મમાં જે આયુષ્ય જેટલું બંધાયું હોય આગલા જન્મમાં તે બધું ભેગવવું જ પડશે. તેમાં કઈ ઘટાડે અગર તે વધારે થતો નથી. માત્ર ઝેર, શસ્ત્ર વગેરે કારણ ઉપસ્થિત થવાથી દીર્ઘકાળ સુધી ભેગવાનારા આયુષ્ય અ૫સમયમાં જ ઝટ-ઝટ ભગવી લેવાય છે; દાખલા તરીકે એક મહીનામાં પાકનારા, ઝાડમાં લાગેલા ફળને તેડીને જે પાકમાં નાખવામાં આવે તે તે બે કે ત્રણ દિવસમાં પાકી જાય છે અને એક માસમાં થનારા ફળની પરિપક્વતાની વિભિન્ન અવસ્થાએ પાકમાં દબાયેલા ફળમાં પણ હોય છે. પરંતુ તે જલદી-જલ્દી થઈ જાય છે. એવી જ રીતે જીવે આયુષ્યકર્મના જેટલા પ્રદેશોના બન્ધન કર્યા છે તે તમામ તે ઉદયમાં આવ્યા વગર નાશ પામી શકતા નથી, પછી ભલે સોપકમ આયુષ્ય હોય કે નિરૂપક્રમ, સંપૂર્ણ આયુષ્ય ભોગવવું જ પડે છે. ફરક માત્ર એટલે જ છે કે ઝેર, અગ્નિ વગેરે ઉપકમ મળવાથી દીર્ઘકાળમાં જે આયુષ્ય ભેગવવાનું હતું, તે જલદી ઉદયમાં આવી જાય છે અને જોગવી લેવાય છે. આવી સ્થિતિમાં આયુષ્યની વૃદ્ધિ કઈ રીતે થઈ શકે ? અમૃત--રસાયણનું સેવન કરવાથી પણ બાંધેલું આયુષ્ય વધતું નથી. લાંબા પથરાયેલા વસ્ત્રને સંકેલીને છેડી જગ્યામાં સમાવી શકાય છે પરંતુ વધુ લાંબુ કરી શકતું નથી. એવી જ રીતે જે આયુષ્યના દલિક થેડા બંધાયા હોય તેને લાંબા કરવાનું શકય નથી. જે અયુષ્ય અપ Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ સેપક્રમ અને નિરૂપક્રમ બે પ્રકારના આયુષ્યનું નિરૂપણ સૂ. ૪૧ ૭૭ વત્તનીય હોય છે તે નિયમથી સોપકમ હોય છે. આથી સિદ્ધ થયું કે અપવર્તનીય આયુષ્ય સર્વદા સોપક્રમ જ હોય છે કારણકે અધ્યવસાન વગેરે નિમિત્ત સિવાય અપવર્તનીય થઈ શકતું નથી આ રીતે આયુષ્યની અપવર્નના જ લેકમાં અકાલમરણના રૂપમાં પ્રસિદ્ધ છે. હકીક્તમાં કેઈ પણ પ્રાણ અધુરું આયુષ્ય ભોગવીને મરતું નથી. સાર એ છે–ભોગવવા ગ્ય આયુષ્યના ત્રણ ભાગમાંથી બે ભાગ જ્યારે વ્યતીત થઈ જાય છે અને ત્રીજો ભાગ બાકી રહે છે ત્યારે પરભવનું આયુષ્ય બંધાય છે. કદાચિત તે સમયે ન બંધાયું હોય તે નવમે ભાગ શેષ રહેવા પર બંધાય છે અને જે તે સમયે પણ ન બંધાય તે ભેગવનાર આયુષ્ય અન્તર્મુહૂર્ત શેષ રહે ત્યારે તે ચોકકસ બંધાય જ છે. અન્ય સાત કર્મોની જેમ આયુષ્યનું નિરન્તર બંધન થતું નથી જીવનમાં એક જ વાર આયુષ્યકર્મ બંધાય છે. પૃથ્વીકાય, અપૂકાય તેજસ્કાય, વાયુકાય, વનસ્પતિકાય, બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય ચતુરિન્દ્રિય અને નિરૂપકમ આયુષ્યવાળા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને મનુષ્ય નિયમથી વર્તમાન આયુષ્યનો ત્રીજો ભાગ શેષ રહેવા પર નવીન આયુષ્યને બંધ કરે છે. સેપક્રમ આયુષ્યવાળા પંચેન્દ્રિ માટે એ નિયમ નથી. તેઓ ત્રીજા ભાગમાં, નવમાં ભાગમાં અગર ર૭માં ભાગમાં આગામી ભવનું આયુષ્ય બાંધે છે. જીવ જ્યારે આયુષ્ય બાંધે છે તે અધ્યયસાયની વિશેષતાથી કઈ અપવર્નના યેગ્ય આયુષ્ય બાંધે છે અને કેઈ અનપવર્તનીય આયુ બાંધે છે. તીવ્ર પરિણામ દ્વારા જે ગાતુ આયુષ્ય બાંધે છે તે અપવર્તનીય હોય છે. અપવત્તનીયને અર્થ છે-પૂર્વજન્મમાં બાંધેલા. આયુષ્યની સ્થિતિનું અધ્યવસાન વગેરે કારણેમાંથી કઈ કારણ દ્વારા અલ્પ થઈ જવું અને આયુષ્યના અનપવર્તનને અર્થ એ થાય કે જેટલા સમયનું આયુષ્ય બાંધવું હોય તેટલા જ સમયમાં ભેગવવા ગ્ય હોવું તે આ આયુષ્ય તેની સમય મર્યાદા અનુસાર જ ભગવાય છે, હાસન, પ્રાપ્ત થતું નથી. જેમ કોઈ પ્રકારનું વિશ્ન નડે નહીં તે તેલ અને વાટનો ક્ષય થવાથી દીવાનું ઓલવાઈ જવું આ આયુષ્ય પ્રબલતર વીય–પરાક્રમથી બાંધવામાં આવતું હોવાથી અપવર્તનીય હોતું નથી. આ રીતે ગાઢ બંધનના કારણે-નિકાચિત રૂપે બંધાયેલું હોવાથી આયુષ્ય અનપત્તનીય હોય છે. અથવા એક નાડિકા દ્વારા પરિગૃહીત આયુષ્ય સમુદાયરૂપ હોવાથી એકત્રિત થયેલા પુરુષોનાં સમુદાય જેવું અથવા એક નાડિકાના વિવરમાં નાખેલા બીજથી ઉત્પન્ન ધાન્ય સમૂહની જેમ અભેદ્ય હોય છે પરંતુ છિદ્રથી બહાર પડેલા બીજથી ઉત્પન્ન ધાન્ય સઘન ન હેવાથી તે ગાય ભેંસ વગેરે પશુઓ માટે ઉપયોગમાં લેવાય છે. આ રીતે આયુષ્યને બંધ કરે કે આ જીવ અનેક આત્મલબ્ધ પરિણામ સ્વભાવ હવાથી શરીર વ્યાપી હોવાથી નાડિકામાગ પરિમાણવાળો હોય છે. ત્યારબાદ તે અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરીને જીવ જે આયુષ્યના પુગળને બાંધે છે તે આયુષ્ય પુદ્ગળ નાડિકા પ્રવિષ્ટ હોવાથી સંહતિ (સઘન) રૂપે હોય છે આથી ઝેર, શસ્ત્ર, અગ્નિ વગેરે માટે અભેદ્ય હોય છે. મન્દ તીવ્ર પરિણામ હોવાથી તે જીવ તે આયુષ્યને જન્માંતરમાં જ બાંધે છે, આ જન્મની વ્યાધિની જેમ. Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८ તત્વાર્થસૂત્રને જરાક ધાતુ વિષમતાના કારણભૂત અપથ્ય સેવનથી ઉત્પન્ન થયેલે રેગ બેદરકારીથી કાલાન્તરમાં ઘણો વધી જાય છે અને શરીરને સમૂળગો નાશ કરી નાખે છે તથા નિષ્ણાત વૈદ્ય દ્વારા ઉપદિષ્ટ રોગ-નિરોધી ક્રિયા કલાપના સેવનથી તે વ્યાધિ એકદમ નાશ પામે છે. આ જ પ્રમાણે જે આયુષ્ય મંદ પરિણામ–પ્રયત્નના કારણે પાછલા ભવમાં ગાઢ રીતે બંધાયું ન હતું, તે અપવર્તાનાને યોગ્ય હોય છે. આથી ઉલટું જે વ્યાધિ અત્યંત તીવ્ર ધાતુક્ષેભને આશ્રિત કરીને અપથ્ય સેવન વગેરેથી ઉત્પન્ન થયો છે અને કેઢ અથવા ક્ષયના જેવા દીર્ઘકાલીન રેગ થઈ જવાથી શરીરના બધા અંગે પાંગમાં પ્રસરી ગયા છે તેની ચિકિત્સા થવી ઘણું મુશ્કેલ છે. વિવિધ પ્રકારના ઔષધોનું સેવન કરવા છતાં પણ તે ઉત્તરોત્તર વધતાં જાય છે અને રોગીને અકાલે જ ઝડપી લે છે. વધુમાં વધુ પ્રયત્ન કરીને ધન્વન્તરિ પણ તે રોગને નાશ કરી શક્તા નથી. આ રીતે જે આયુષ્ય તીવ્ર પરિણામ–પ્રયોગથી પ્રગાઢ રૂપમાં બાંધેલું હોય છે તેનું અપવર્તન થઈ શકતું નથી તે જલ્દીથી સમાપ્ત થઈ શકતું નથી તે અપવર્તનીય આયુષ્ય કહેવાય. છે. આયુષ્યના યથાકાળ અને અકાળમાં સમાપ્ત થવાથી અનેક દ્રષ્ટાંત વિદ્યમાન છે. સબળ હોવાથી શ્રેતાની પ્રતીતિ ઉત્પન્ન થાય છે. આથી આયુષ્ય બંને પ્રકારના છે અપવર્તનીય અને અનપત્તનીય. કયા જીવ અપવર્તનીય આયુષ્ય વાળા હોય છે અને કયા અનપવર્ણનીય આયુષ્ય વાળા હોય છે? આ પ્રકારની જિજ્ઞાસા થવાથી કહીએ છીએ. ઉપપાત જન્મવાળા નારક અને દેવ ચરમ શરીરી મનુષ્ય (જે તેજ શરીરથી સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવા વાળા છે) ઉત્તમ પુરુષ અર્થાત તીર્થકર, ચક્રવતી, બળદેવ, વાસુદેવ, અને અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા મનુષ્ય તથા તિર્યંચ નિરૂપકમ આયુષ્યવાળા હોય છે. - જે તેજ શરીરથી સમસ્ત કર્મ-જાળને નષ્ટ કરીને સમસ્ત કર્મક્ષય રૂપ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે તે ચરમ શરીરિ મનુષ્ય જ હોય છે. નારક તિર્યંચ અગદેવ નહીં કારણ કે તેઓ સિદ્ધિને વેગ્ય હેતા નથી. જેમને તીર્થકર નામ કર્મનો ઉદય થઈ ચૂક્યા છે તેઓ તીર્થકર કહેવાય છે. નવ નિધિ અને ચૌદ રત્નના અધિપતિ પિતાના પુરૂષાર્થથી મહાન ભેગશાળી તથા સંપૂર્ણ ભરત ક્ષેત્રના સ્વામી ચક્રવર્તી કહેવાય છે. અર્ધ ચક્રવર્તી બળદેવ વાસુદેવ કહેવાય છે. ગણધર આદિ ચરમ શરીરીની શ્રેણીમાં ગણાય છે. અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા મનુષ્ય અને તિર્યંચ નિરૂપકમવાળા હોય છે. મનુષ્ય અને તિર્યમાં જ અસંખ્યાત વર્ષનું “જીવન લેવામાં આવે છે, નાકે અને દેશમાં નહીં.” દેવકુરૂ, ઉત્તરકુરૂ, અન્તદ્વીપ સહિત અકર્મ ભૂમિઓમાં તથા સુષમ સુષમાકાળ, સુષમાકાળ અને સુષમદુષમકાળમાં અસંખ્યાત વર્ષોના આયુષ્યવાળા મનુષ્ય હોય છે. તેજ દેવકુરૂ વગેરેમાં તથા મનુષ્ય ક્ષેત્રથી બહારનાં દ્વીપ અને સમુદ્રમાં અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા તિર્યંચ નથી. ઔપપાતિક નારક અને દેવ તથા અસંખ્યાત વર્ષનું આયુષ્યવાળા તિર્યંચ અને મનુષ્ય નિરૂપકમ–અનપત્યં આયુષ્યવાળા હોય છે. તેમના પ્રાણાપાન નિષેધ, આહારનિરોધ અધ્ય Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ સપક્રમ અને નિરૂપકમ બે પ્રકારના આયુષ્યનું નિરૂપણ સૂ. ૪૧ ૭૯ વસાન, નિમિત્ત વેદના પરાધાત તથા સ્પર્શ આદિ વેદના વિશેષ, જે આયુષ્યના ભેદને ઉપક્રમ છે, તે હોતા નથી. આથી તે નિરૂપકમ આયુષ્યવાળા ગણાય છે. અસંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળાથી ભિન્ન મનુષ્ય અને તિર્યામાં કઈ કઈ પ્રાણવાન નિરોધ આદિ કોઈ કારણ, મળવાથી સોપકમ આયુષ્ય વાળા કહેવાય છે. કઈ કઈ એવા પણ હોય છે જેમના આયુષ્યને ઉપકમ થતો નથી આથી તેઓ અપવર્તનીય આયુષ્યવાળા અને અનપવર્તનીય આયુષ્યવાળા એમ બંને પ્રકારના હોય છે, જે મનુષ્ય અને તિર્યંચ અપવર્ય આયુષ્યવાળ હોય છે. તેઓ નિયમથી સોપકમ આયુષ્યવાળા હોય છે અને જે અનપત્ય આયુષ્યવાળા હોય તેઓ નિરૂપકમ આયુષ્યવાળા હોય છે. જે જીવ અપવત્યં આયુષ્યવાળા હોય છે તેમનું આયુષ્ય ઝેર, શસ્ત્ર, કાંટા, અગ્નિ, પાણી, સર્પ, અજીર્ણ સન્નિપાત, સંસી, હિંસક પશુ, ભૂખ, તરસ, ઠંડી અને ગરમી વગેરે ઉપકમથી અપવર્તિત થઈ જાય છે. અપવર્તિત થવાને અર્થ છે જલ્દી જ અંતર્મુહૂર્ત કાળમાં આયુષ્યનાં દલિકને ભોગવી લેવા, આયુષ્યનું સ્વલ્પ થઈ જવું અને અપવર્તનનું કારણ પૂર્વોક્ત નિમિત્ત હોય છે. શંકા–જે અપવર્તનને અર્થ કર્મને વિનાશ થાય છે તે કૃતનાશને પ્રસંગ આવે છે. કેમકે આયુષ્યકર્મ પિતાનું ફળ આપ્યા વગર જ નાશ પામે છે. બાંધવા છતાં પણ તેનું ફળ ભેગવી શકાતું નથી કેમકે બાંધેલું કર્મ કર્તાને પોતાનું યોગ્ય ફળ આપીને જ નાશ પામે છે. ફળ આપ્યા વગર નહિ. શાસ્ત્રમાં પણ કહ્યું છે “કાજામાળ નોકવારિ” અર્થાત કરેલા કર્મોના ફળ ભેગાવ્યા વગર છુટકારો થતા નથી. આ રીતે જે આયુષ્યને અનુભવ કર્યા વગર જ મૃત્યુ થાય તે કૃતનાશ અને અકૃતાગમ દોષોને પ્રસંગ આવે છે કેમકે આયુષ્યની વિદ્યમાનતામાં પણ મરણ થાય છે. આવી જ સ્થિતિમાં આયુષ્યની નિષ્ફળતાને પણ પ્રસંગ આવે છે તે અનિષ્ટ ગણાય. જૈન સિદ્ધાંતમાં એવું છે પણ નહિ કે ઉપાર્જિત કરેલાં કર્મ ફળ આપ્યા વગર જ નષ્ટ થઈ જાય. અને જે કર્મ ઉપાર્જન નથી કર્યા તે ભગવાય. આ સિવાય એકજ ભવની સ્થિતિવાળું આયુષ્ય કર્મ બીજા ભવ સુધી રહી શકતું નથી તેને ઉપભગ એકજ ભવમાં થાય છે. ભવાન્તરમાં નહિ. જે તમારી માન્યતા મુજબ આયુષ્યના રહેવા છતાં પણ જીવ મરી જાય છે તે પછી અવશિષ્ટ આયુષ્ય બીજ જન્મમાં ભેગવવું જ પડશે. આનાથી સાબિત થયું કે આયુષ્યનું અપવર્તન થતું નથી. સમાધાન–ધીમે ધીમે દીર્ઘકાળ સુધી ભેગવવા યોગ્ય આયુષ્યને જલ્દીથી થોડા સમયમાં ભેગવી લેવું તેને જ અપવર્તન કહેવાય છે. અપવર્તનનો અર્થ એ નથી કે બાંધેલું આયુષ્ય ફળ આપ્યા વગર જ નષ્ટ થઈ જાય. આ કારણે આયુષ્યના વેદનકાળમાં અપતાં થઈ જવા છતાં કૃતનાશ અને અકૃતાત્માગમ દોષનાં પ્રસંગ આવતાં નથી. આયુષ્ય બીજા ભવમાં ભેગવાય એવું પણ હોતું નથી. પણ થાય છે એ કે પૂર્વોકત વિષ શસ્ત્ર વગેરે ઉપક્રમેથી ઉપલિત જીવનાં પુણ્યરૂપથી આયુષ્ય ઉદયમાં આવી જાય છે. અને જલદીથી પોતાનું ફળ આપે છે. અને પ્રદેશ ઉદય દ્વારા જલદીથી તેને પરિપાક થઈ જાય છે. આજ અહીં અપવર્તન માનવામાં આવ્યું છે. Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને - જેમ એકજ કરેલા સૂકા ઘાસનાં ઢગલાને એક તરફથી સળગાવવામાં આવે તે ક્રમથી બળતો કે તે ઢગલે લાંબા સમયમાં ભસ્મ થાય છે અને જે તેજ ઢગલે જે પિલે હોય અને ચારે બાજુથી એકી સાથે અગ્નિ પેટાવવામાં આવે, અને તેજ હવા ચાલતી હોય તે જલ્દીથી સળગી જાય છે અને શીધ્ર જ ભસ્મ થઈ જાય છે. આયુષ્યના ભેગના વિષયમાં પણ આ દિષ્ટાંત જ સમજવું જોઈએ. જે આયુષ્ય બંધના સમયે અત્યન્ત ગાઢ રૂપમાં નિકાચિત રૂપમાં બાંધવામાં આવે છે તે ધીમે ધીમે લાંબાકાળમાં ભગવાય છે પરંતુ જે આયુષ્ય કર્મબન્ધના સમયે જ શિથિલ રૂપમાં બાંધેલું છે તે શિથિલ ઘાસના ઢગલાના દાહની જેમ અપવર્તિત થઈને જલ્દી વેદન કરી શકાય છે. જેના જૈનશાસ્ત્રાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્ય શ્રીવાસીલાલજી મહારાજ વિરચિત તત્ત્વાર્થ સેવના ગુજરાતી અનુવાદના દીપિકા નિર્યુકિત નામક વ્યાખ્યાને પ્રથમ અધ્યાય સમાપ્ત છે Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ દ્વિતીય અધ્યાયના પ્રારંભ 'धम्माधम्मागासकाल पोग्गला अजीवा' મૂળસૂત્રા ધર્મ, અધમ, આકાશ, કાળ અને પુદ્ગલ અજીવ છે ॥ ૧ ॥ તત્વાથ દીપિકા-—પ્રથમ અધ્યાયમાં જીવ આદિ નવ તત્ત્વામાંથી જીવ તત્ત્વનું ૪૧ સૂત્રેા દ્વારા સાંગેાપાંગ વર્ણન કરવામાં આવ્યું. હવે ક્રમપ્રાપ્ત બીજા અજીવતત્ત્વનું આ અધ્યાયમાં નિરૂપણ કરવા અર્થે કહીએ છીએ- ધર્મ, અધ, આકાશ, કાળ અને પુદ્ગલ આ પાંચ અજીવ અર્થાત્ જીવથી અલગ તત્ત્વ છે. !! ૧ ॥ તત્વા નિયુતિ—પહેલા યથાયેાગ્ય દ્રવ્ય અને ભાવપ્રાણાથી યુકત જીવાના, તેના, દેવ, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને નારકીના ભેદોનુ, સાકાર અને અનાકાર ઉપયાગરૂપ ચૈતન્ય શક્તિનુ વિવરણ કરવામાં આવ્યું છે. હવે ધર્મ વગેરે પાંચ અજવાના ભેદ અને લક્ષણ બતાવીને તેમનુ પ્રતિપાદન કરીએ છીએ— અજીવ અર્થાત્ જીવ દ્રવ્યથી વિપરીત, ધર્મ, અધમ આકાશ, કાળ અને પુદ્ગલ એ પાંચ અજીવ તત્વ છેઃ જે જીવ નથી તે અજીવ, અહી... પર્યું`દાસ નામના નઞસમાસ છે આ સમાસથી અજીવ એકાન્ત નિષેધ રૂપ નહીં પરંતુ વિધિરૂપ જ તત્ત્વ સાખીત થાય છે, કારણકે પર્યું`દાસમાં વિધિની પ્રધાનતા હૈાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે ધર્મ વગેરે પાંચ તત્ત્વ અસ્તિત્ત્વની દૃષ્ટિથી જીવની માફ્ક જ છે પરંતુ તેમનામાં ચૈતન્યના સદ્ભાવ નથી આથી જ તેમને અજીવ કહ્યા છે. વળી કહ્યુ પણ છે—જે નસમાસમાં વિધિની પ્રધાનતા તથા નિષેધની ગૌણત! હાય છે તે પયુ દાસ નગ્સમાસ કહેવાય છે.' એવી જ રીતે—જે નસમયમાં વિવિધ અપ્રધાન અને નિષેધ પ્રધાન હાય તે પ્રસહ્ય (પ્રસજય) નગ્સમાસ કહેવાય છે—જેમાં ક્રિયાની સાથે નસમાસ હોય છે. આમાંથી જે જીવા અને પુદ્ગલાની ગતિના ઉપકાર કરવાના કાર્ય દ્વારા જાણી શકાય તે ધદ્રવ્ય છે. જીવા અને પુદ્ગલાની સ્થિતિમાં ઉપગ્રહ કરવાથી જેનું અનુમાન કરવામાં આવે છે તે અધદ્રવ્ય છે. અહીં ધમ અને અધમ પદાથી શુભ ફળ આપનારા અને અશુભ ફળ આપનારા ધ અધર્મને સમજવા ન જોઈ એ. અહીં આ દ્રવ્યનું પ્રકરણ ચાલી રહ્યું છે આથી અભિપ્રેત છે. અન્ન-પુણ્ય-પાપ-રૂપ ધર્મ અધમ પણ ગુણ છે. દ્રવ્યરૂપ ધર્મ અને અધમ જ અત્રે અભિપ્રેત નથી કારણકે તે દ્રવ્ય નહીં અવગાહના રૂપ કાર્યથી જેનુ અનુમાન કરવામાં આવે છે, તે આકાશ છે. અહીં પ્રશ્ન થઈ શકે કે અલાકાકાશ અવગાહના રૂપ ઉપકાર કરતા નથી તે તેને આકાશ કેવી રીતે કહી શકાય ? આના જવાબ એ છે કે અલાકાકાશમાં જીવા તથા પુદ્ગલાની સ્થિતિના નિમિત્તભૂત ધર્મ-અધમ દ્રવ્ય નથી. આથી અલાકાકાશમાં અવગાહના ગુણ વિદ્યમાન હેાવા છતાં પણ પ્રગટ ૧૧ Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૮૨ તત્વાર્થસૂત્રને થતાં નથી. અગર જો ત્યાં ધર્મ અને અધર્મ હોત અને જીવ-પુદ્ગલ ત્યાં જતાં-રેખાતાં હેત તે આલકાકાશ તેમને અવગાહન આપત, પરંતુ ત્યાં તેઓ નથી આ કારણે અલકાકાશમાં વિદ્યમાન પણ અવગાહન ગુણ પ્રગટ થતું નથી. કાળનું લક્ષણ વર્તાના છે. નવાને જુનું કરવું અને જુનાને નાશ કરે તે વર્તન કહેવાય કાળદ્રવ્યના કારણે જ મોટાપણું, નાનાપણું વગેરેને વ્યવહાર થાય છે. તે કાળસમય આવ લિકા આદિ રૂપ છે. ઉત્તરાધ્યયનને ૨૮માં અધ્યયનની ગાથા ૧૦મીમાં કહ્યું છે-કાલવત્તના” લક્ષણવાળો છે. જીવાદિ પદાર્થ અમુક-અમુક રૂપમાં વર્ત-રહે છે તેમના વર્તનમાં જે નિમિત્ત કારણ છે, તે વર્તાના છે. આ વર્તન જ કાળનું લક્ષણ છે. જેમાં મીલન અને વિગ દેખાય તે પુગલ છે. એક પુદ્ગલ સિવાય એવું કઈ દ્રવ્ય નથી જે વિખેરાઈ શકાય અને જોડાઈ પણ શકે. પુગલ વિખરાઈને અનેક રૂપ બની શકે છે અને અનેક પુદ્ગલ મળીને એક સ્કંધ રૂપ પરિણામ થઈ શકે છે પરંતુ પુદ્ગલ સિવાય કઈ અન્ય દ્રવ્યમાં આ પ્રકારને સ્વભાવ નથી આથી મીલન અને વિગ પુદ્ગલ દ્રવ્યનું અસાધારણ લક્ષણ છે. અથવા પુરુષ જે જે ગ્રહણ કરી લે છે-મિથ્યાદર્શન વગેરે કારણેથી ગ્રહિત પુરુષને બાંધે છે અથવા કષાય અને વેગવાળા પુરુષ દ્વારા કર્મ રૂપમાં જેમને ગ્રહણ કરવામાં આવે છે તે પુદ્ગલ છે. આ રીતે ધર્મ આદિ પાંચ અજીવ કહેવાય છે. અધ્ધા રૂપ કાળ એક સમય રૂપ હેવાથી અસ્તિકાય હેઈ શક્તા નથી આથી જીવાસ્તિકાય, ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને પુદ્ગલાસ્તિકાય, આ પાંચ અતિકામાં કાળને ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા નથી તે પણ ધર્માદિની જેમ કાળમાં પણ અજીવતત્ત્વની સત્તા હેવાથી અજીવ દ્રવ્યમાં તેને ગ્રહણ કરવું અનુપયુક્ત નથી. આ કારણથી અહીં “અજીવ એમ જ કહેવામાં આવ્યું છે. “અછવકાય એમ અથવા અછવાસ્તિકાય, એમ કહેવામાં આવ્યું નથી. અસ્તિ' શબ્દનો અર્થ અહીં પ્રદેશ છે અને કાય’ શબ્દનો અર્થ સમૂહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે જે દ્રવ્યપ્રદેશના સમૂહ રૂપ હોય તેજ અસ્તિકાય કહેવાય છે. કાળપ્રદેશને સમૂહ નથી એક સમયે રૂપ કારણ કે અતીતકાળને નાશ થઈ જવાથી સત્તા નથી અને ભવિષ્યકાળ અનુત્પન્ન હોવાથી સત્તા નથી. ફકત વર્તમાનકાળને સત્તા હોય છે અને વર્તમાનકાળ એક સમયે જ છે. આ કારણે કાળની અસ્તિકામાં ગણત્રી કરવામાં આવી નથી. સમય આદિ રૂપ કાળ અઢીદ્વીપની અંદર જ હોય છે. (અઢી દ્વીપની બહાર ચન્દ્ર સૂર્ય વગેરે સ્થિર હોવાથી ત્યાં કાળની કલ્પના કરી શકાતી નથી). તે એક સમયરૂપ છે, જે અત્યન્ત સૂમ છે, નિવિભાગ છે તેને કાય’ કહી શક્તા નથી કારણકે “કાય’ શબ્દ સમૂહવાચક છે. અગર ધર્મ વગેરેને “અજીવકાય” કહેવામાં આવે તે કાળ તેમનામાં ગ્રહણ થઈ શક્ત નથી પરંતુ પ્રાકૃત સૂત્રમાં કેવળ અજીવ દ્રવ્યને જ ઉલ્લેખ કરવામાં આવે છે આથી જીવથી ભિન્ન હોવાના કારણે કાળને પણ તેમનામાં સમાવેશ થાય છે. Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ અજીવતત્વનું નિરૂપણ સૂ. ૧ ૮૩ આમાંથી ધર્મ અને અધર્મના અસંખ્યાતા-અસંખ્યાતા પ્રદેશ છે અને આકાશના અનન્તપ્રદેશ છે. વાસ્તવમાં લેક પરિમિત આકાશ અસંખ્યાતપ્રદેશ છે અને કાલેક રૂપે સંપૂર્ણ આકાશ અનન્ત પ્રદેશવાળું છે અડધો સમય એક સમય રૂપ કાળનો ન તે અસંખ્યાત પ્રદેશ છે કે નથી અનન્ત પ્રદેશ. પુદ્ગલ દ્રવ્ય ઘણું અવયવાળું હોય છે. કોઈ પુદ્ગલ ઘણું અવયવાળું, કઈ સંખ્યાત પ્રદેશેવાળું કેઈ અસંખ્યાત પ્રદેશવાળું કેઈ અનન્તપ્રદેશેવાળું અને કેઈ અનન્તાનન્તપ્રદેશ વાળું હોય છે. શંકા–પરમાણુ પણ પુદ્ગલદ્રવ્ય હેવાથી ઘણું અવયવાળું હોવું જોઈએ. તેમાં એક રસ, એક ગધ, એક વર્ણ અને બે સ્પર્શેનું હોવું જાણીતું છે. સમાધાન–પરમાણુ ભાવ- અવયની અપેક્ષાએ એક અવયવ છે અને દ્રવ્ય-અવયની અપેક્ષા નિરવયવ છે. ભગવતી સૂત્રના શતક ૨૦, ઉદ્દેશક પાંચમાં કહ્યું છે – પ્રશ્ન–ભાવપરમાણું કેટલા પ્રકારના છે ? ઉત્તર–ગૌતમ ! ચાર પ્રકારના ભાવ પરમાણું કહ્યા છે-વણવાન. રસવાન, ગંધવાન અને સ્પર્શનવાન. આ રીતે વર્ણાદિ રૂપ અવયેની અપેક્ષા પરમાણુ પુદ્ગલ દ્રવ્ય પણ ઘણુ અવયવાળું સમજવું જોઈએ. અજીમાં અસ્તિકાય ચાર છે – (૧) ધર્માસ્તિકાય (૨) અધર્માસ્તિકાય (૩) આકાશાસ્તિકાય અને (૪) પુદ્ગલાસ્તિકાય. આમાં જીવાસ્તિકાયને ભેળવી દેવામાં આવે તે પાંચ અસ્તિકાય થઈ જાય છે. કેઈપણ શાસ્ત્રકારે કાલાસ્તિકાયનું પ્રતિપાદન કર્યું નથી સ્થાનાંગસૂત્રનાં ચોથા સ્થાનકના પ્રથમ ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે-ચાર અસ્તિકાય અછવકાય કહેવામાં આવ્યા છે તે આ છે-ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પુદ્ગલાસ્તિકાય. પ્રસ્તુત સૂત્રમાં કેવળ “અજીવા” એટલું જ કહ્યું છે આથી “અજીવ’ પદથી કાળનું પણ ગ્રહણ થઈ જાય છે. ફલિતાર્થ એ છે કે ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, કાળ અને પુદ્ગલ એ પાંચ અજીવ છે. એમનામાં પ્રશસ્ત નામ હોવાથી સર્વ પ્રથમ ધર્મને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે, પછી ધર્મથી વિરૂદ્ધ અધર્મને, ત્યારબાદ લેક હોવાથી તેમના દ્વારા ઘેરાયેલા આકાશને અને તેની પછી અમૂર્તત્ત્વ સમાન હોવાથી કાળનું ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે. આ સૂત્રના વિશિષ્ટ કમ સન્નિવેશનું પ્રયોજન સમજી લેવું જોઈએ. જે ૧ છે 'एयाणि दव्वाणि મૂળસૂવાથ–આ જ છ દ્રવ્ય છે. જે ૨ છે તત્વાર્થદીપિકા–આ ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, કાળ અને પુદ્ગલ અને “ચ” શબ્દથી જીવ બધાં મળીને છ દ્રવ્ય કહેવાય છે. અર્થ એ છે કે ધર્મ વગેરે પાંચ અને જીવ એ છે દ્રવ્ય છે. અનુગદ્વારમાં દ્રવ્યગુણ પ્રકરણમાં કહ્યું છે – દ્રવ્ય છ કહેવામાં આવ્યા છે—ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, જીવાસ્તિકાય, પુદ્ગલાસ્તિકાય અને અબ્બાસમય આ દ્રવ્યનામનું નિરૂપણ થયું. ૨ છે Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને તત્વાર્થનિર્યુકિત-પૂર્વસૂત્રમાં ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, કાળ અને પુદ્ગલ, અજીવ છે. એમ કહેવામાં આવેલ છે. આ ધર્મ વિગેરેનું જે દ્રવ્યગુણ અને પર્યાયરૂપથી નિરૂપણ ન કરવામાં આવે તે શંકા ઉપસ્થિત થાય છે કે–તેનું નિરૂપણ પૂર્વસૂત્રમાં કેમ કરવામાં આવેલ નથી ? આથી એ શંકાના નિવારણાર્થે કહેવામાં આવે છે– જે યથાયોગ્ય પોતાના પર્યાયે દ્વારા મેળવાય છે. તે દ્રવ્ય કહેવાય છે. વાસ્તવમાં જે ગુણેને પ્રાપ્ત થાય છે અથવા ગુણો દ્વારા જાણી શકાય છે તે દ્રવ્ય કહેવાય છે. “જે ગુણે અને પર્યાયવાળું હોય તે દ્રવ્ય છે” એ મુજબ દ્રવ્યનું લક્ષણ કહેવાયું છે. મૂળે તે પોતપિતાના સ્વભાવમાં અવસ્થિત રહેવું એજ દ્રવ્યનું લક્ષણ છે. ધર્માદિ છ દ્રવ્યની દ્રવ્ય સંજ્ઞા દ્રવ્યત્વના નિમિત્તથી દ્રવ્યાર્થિક નયના અભિપ્રાયથી છે તે દ્રવ્યત્વ હકીક્તમાં ભિન્ન અને અભિન્ન એ બંને પક્ષોનું અવલખન કરે છે. તે ધર્માદિથી ન તે સર્વથા ભિન્ન જ છે અથવા ન તે અભિન્ન જ છે. આ કારણે મેરના ઈંડાના રસની જેમ જેમાં બધા ભેદ-પ્રભેદ સમ્મિલિત છે તેમજ જે દેશ કાળ, કમ બંગભેદ તથા સમાસ અવસ્થા રૂપ છે, એવાં આ ધર્મ આદિ દ્રવ્ય કહેવાય છે. તે અભિન્ન હોવા છતાં પણ ગુણ પર્યાય કલા તથા પરિણામના મૂળ કારણ હોવાથી ભિન્ન જણાવાથી ભિન્ન હવાને આભાસ થાય છે. ધ્યા મળે’ આ પાણિનીયના સૂત્ર અન્વયે દ્રુ ધાતુથી ભાવ અને કર્તાને અર્થમાં દ્રવ્ય શબ્દને ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે. આ પ્રકારે દ્રવ્ય ભવ્ય અને ભવન આ બધાને સમાન અર્થ છે. ગુણ અને પર્યાય ભવનરૂપ જ છે, ઉભેલા બેસેલા ઉકડા આસને બેઠેલાં અથવા સૂતેલા પુરૂષની જેમ અર્થાત્ જેવી રીતે પુરૂષની આ અવસ્થાઓ ભિન્ન-ભિન્ન હોય છે, પણ બધી અવસ્થાઓમાં પુરૂષ જેમની તેમ તેજ રહે છે એવી જ રીતે પર્યાના બદલાવા છતાં પણ મૂળ દ્રવ્ય એક રૂપ જ બન્યું રહે છે. આ કથન આ રીતે પણ કહી શકાય “ઉત્પન્ન થાય છે—બદલાય છે-વધે છે. ઘટે છે અને નાશ પણ પામે છે.” પિડ સિવાય વૃત્યન્તર-અવસ્થા-પ્રકાશતાની દિશામાં કાજ (ઉત્પન્ન થાય છે, એવો વ્યવહાર થાય છે. વ્યાપાર સહિત હોવા છતાં પણ ભવનવૃત્તિ થાય છે. “અતિ (છે) એનાથી વ્યાપાર શૂન્ય સત્તા કહેવામાં આવે છે, ભવનવૃત્તિ ઉદાસીન છે. “ વિના મરો” (બદલાય છે) એને દ્વારા અનુવૃત્તિવાળી વસ્તુનું રૂપાંતરથી થવું એમ કહેવામાં આવે છે. જેમ દૂધ દહી રૂપથી પરિણત થાય છે, અહીં વિકારાન્તર વૃત્તિથી “ભવન” કાયમ રહે છે. જે વ્યકૃત્યન્તર વ્યક્તિવૃતિ થાય અગર હેતુભાવવૃત્તિ થાય તે પરિણામ કહેવાય છે. “– ઉક્ત સ્વરૂપવાળું પરિણામ ઉપચય રૂપમાં પ્રવૃત્ત થાય છે જેવી રીતે અંકુર વધે છે અર્થાત્ ઉપચયશાળી પરિણામ રૂપથી “ભવન’ની વૃત્તિ વ્યકત થાય છે. “પ ણે' (ધટે છે) આ શબ્દથી પૂર્વોક્ત સ્વરૂપવાળા પરિણામની અપચયવૃત્તિ પ્રકટ કરવામાં આવે છે– નબળાઈને પ્રાપ્ત થનાર પુરૂષની જેમ અપચય ભવન રૂપ નવીન વૃત્તિનું પ્રગટ થવું કહેવાય છે. “વિનરથતિ' આ પદ દ્વારા ભવનવૃત્તિને આવિર્ભૂત કહેવામાં આવે છે. જેવી રીતે “ધડે નાશ પામે” આ વાકયને અર્થ એ જ છે કે વિશિષ્ટ સમવસ્થાન રૂપ ભવનવૃત્તિ અદશ્ય થઈ ગઈ–એને આશય એ નથી કે કઈ સ્વભાવહીનતા ઉત્પન્ન થઈ ગઈ–શૂન્યતા આવી ગઈ, કારણ કે ઘટ આકારની પછી કપાલ વગેરે રૂપ નવીન ભવનવૃત્તિ દેખાય છે. વગેરે આકાર દ્વારા દ્રવ્ય જ ભવન લક્ષણ વાળું કહેવાય છે. Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ દ્રવ્યનું નિરૂપણ સૂ. ૨ મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન દ્વારા ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, કાળ પુગળ અને જીવ રૂપ બધા દ્રવ્યોને જીવ જાણે છે પરંતુ ધર્મ અધર્મ વગેરે બધા દ્રવ્યોના સઘળા ઉત્પાદ આદિ પર્યાને જાણતું નથી. મતિજ્ઞાની શ્રુતજ્ઞાનિ દ્વારા જાણેલા પદાર્થોમાં જ્યારે અક્ષર પરિપાટી વગર જ વિદ્યાને સારી પેઠે અભ્યાસ કરીને દ્રવ્યનું ચિંતન કરે છે, ત્યારે ધર્મ અધર્મ આદિ સમસ્ત દ્રવ્ય મતિજ્ઞાનના વિષય રૂપ પ્રતિભાસિત થાય છે, પણ મતિજ્ઞાની તેમના બધા પર્યાને જાણ નથી એનું કારણ છે કાળની અલ્પતા તથા મનની અશક્તિ એવી જ રીતે શ્રુતજ્ઞાન અનુસાર ધર્મ આદિ બધાં દ્રવ્યને જાણે છે પરંતુ બધા પર્યાને જાણતા નથી. અવધિજ્ઞાન દ્વારા રૂપી દ્રવ્યને–પુગળ દ્રવ્યને જ જાણે છે પણ બધાં પર્યાને નહીં. અવધિજ્ઞાન અત્યંત નિર્મળ હોય તે પણ તેના દ્વારા રૂપી-દ્રવ્ય પુગલ જ જાણી શકાય છે અને તે રૂપી દ્રવ્ય પણ બધાં પર્યાયાથી નહીં જ. સાર એ છે કે અતીત અનાગત અને વર્તમાનકાળ સંબન્ધી ઉત્પાદ વ્યય અને ધ્રૌવ્ય આદિ અનન્ત પર્યાયોથી જાણે છે અને જે શુષ્ક વગેરે ગુણોથી યુક્ત પુગલ રૂપ રૂપી દ્રવ્યને અવધિજ્ઞાનથી જાણે છે તેમના અનન્તમાં ભાગને મન:પર્યય જ્ઞાનથી જાણે છે તે અનન્તમાં ભાગવતી રૂપી દ્રવ્યને પણ દીવાલના આધારે રહેવાને નહીં પણ મને તેને જાણે છે તે દ્રવ્યને પણ સંપૂર્ણ લેકમાં રહેલાઓને નહીં પણ મનુષ્ય ક્ષેત્રની અંદર જ જાણે છે અને અવધિજ્ઞાનીની અપેક્ષા વિશુદ્ધતર અને બહુતર પર્યાને જાણે છે. અભિપ્રાય એ છે કે પાંચ જ્ઞાનમાંથી મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન બધાં દ્રવ્યોને જાણે છે પરંતુ તેમના કેટલાંક પર્યાયે જ તેમને વિષય હોય છે. કારણ કે એ બંને જ્ઞાન લાપશમિક છે અને ક્ષાપથમિક જ્ઞાન પરિપૂર્ણ હોતા નથી. આના સિવાય આ બંને જ્ઞાન ઈન્દ્રિયજન્ય અને મને જન્ય છે અને એ કારણે પણ તેઓ સંપૂર્ણ નથી. અવધિજ્ઞાન અને મન:પર્યવજ્ઞાન ઈન્દ્રિય-મને જન્ય નથી આથી તેઓ પ્રત્યક્ષજ્ઞાનની કેટિમાં ગણાય છે તે પણ ક્ષાપશમિક હેવાથી અપૂર્ણ છે આથી તેમને વિકલ પ્રત્યક્ષ પણ કહે છે, આ બંને જ્ઞાન રૂપી દ્રવ્યને જ જાણે છે તે પણ તેમનામાં વિષયકૃત ભિન્નતા છે. અવધિજ્ઞાન સપૂર્ણ લેકના સમસ્ત રૂપી દ્રવ્યને જાણી શકે છે જ્યારે મન પર્યયજ્ઞાન ફક્ત મને વર્ગણાના ૫ગલેને જ જાણે છે. આ કારણથી જ અવધિજ્ઞાનના વિષયને અનન્તમે ભાગ જ મન:પર્યયને વિષય કહેવાય છે મનઃપર્યયજ્ઞાન અઢીદ્વીપની અન્તર્ગત જે સંસી જીવ છે તેમની મને વગણને, જાણે છે આવું હોવા છતાં પણ મન:પર્યયજ્ઞાન અવધિજ્ઞાનની અપેક્ષા અત્યન્ત વિશુદ્ધ છે અને જે રૂપી દ્રવ્યને જાણે છે તેમના બહુતર પર્યાને જાણે છે. કેવળજ્ઞાન દ્વારા સમસ્ત દ્રવ્ય અને તેમના બધાં પર્યાયે જાણી શકાય છે. પ્રશ્ન થઈ શકે કે કેવળજ્ઞાન બધાં દ્રવ્યો અને બધાં પર્યાને કેવી રીતે જાણે છે? એને જવાબ એ છે કે કેવળજ્ઞાન સમસ્ત ભાનું અવભાસિક છે તથા સંપૂર્ણ લેક અને અલેકને જાણે છે. ધર્મ અને અધર્મ દ્રવ્યથી વ્યાપ્ત લેકમાં અને તેનાથી રહિત અલેકમાં જે કંઈ પણ હોય છે, તે બધાને જાણે છે. કેવળજ્ઞાનથી મેટું બીજું કઈ જ્ઞાન નથી અને કેવળજ્ઞાનની વિષય મર્યાદાની બહાર કે વસ્તુ ય નથી. આનું મુખ્ય કારણ એ છે કે કેવળજ્ઞાન જ્ઞાનાવરણીય કર્મના સંપૂર્ણ ક્ષયથી ઉત્પન્ન થાય છે જ્યારે જ્ઞાનને ઢાંકવાવાળા કમ સમૂળગા નાશ થાય છે. ત્યારે આત્માની જ્ઞાન Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને શક્તિ પોતાના વિશુદ્ધ પરિપૂર્ણ અને સ્વાભાવિક રૂપમાં પ્રગટ થઈ જાય છે. આ વખતે એ કોઈ ય પદાર્થ હોતો નથી કે જે કેવળજ્ઞાન વિષય ન હોય. ધર્મ, અધર્મ, આકાશ કાળ, પુદ્ગલ અને જીવ આ બધાં દ્રવ્યમાં પ્રતિક્ષણે ઉત્પાદ, વ્યય તથા ધ્રૌવ્ય રહે છે. જે પણ સત્ પદાર્થ છે તે ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્યાત્મક જ હોય છે. કેઈ વસ્ત્રને વેતવર્ણ નાશ થાય છે તેમાં ત્રણ વર્ણને ઉત્પાદ હોય છે પરંતુ વસ્ત્ર દ્રવ્ય બંને અવસ્થાઓમાં કાયમ રહે છે. આવી જ રીતે પૂર્વ પર્યાયને વિનાશ અને ઉત્તર પર્યાયને ઉત્પાદ થવાથી પણ દ્રવ્ય-પ્રવ–જેવું ને તેવું જ રહે છે. જેમ જીવ દેવ પર્યાય રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે, મનુષ્ય પર્યાય રૂપે વિનાશ પામે છે પરંતુ જીવના રૂપે હમેશાં અવસ્થિત રહે છે. આ બધાં પર્યાને કેવળજ્ઞાન સાક્ષાત જાણે છે. આવી જ રીતે આકાશ અને કાળ જેવા અપૂર્વ દ્રવ્ય પણ કેવળજ્ઞાન દ્વારા જાણી શકાય છે. આથી કેવળજ્ઞાન પરિપૂર્ણ સમગ્ર અસાધારણ, નિરપેક્ષ વિશુદ્ધ સર્વભાવને ક્ષાપક, કલેકને વિષય કરવાવાળું અને અનન્ત પર્યાયવાળું છે. એક-એક યની સ્વ-પર પર્યાની ગણના કરવામાં આવે છે તે અનન્તાનન્ત છે. એવા અનન્તાનન્ત પર્યાયવાળા અનન્તાનન્ત શેય પદાર્થ કેવળજ્ઞાન વિષય છે. એવી સ્થિતિમાં કેવળજ્ઞાનના અનન્તાનન્ત પર્યાય છે, આ સમજવું મુશ્કેલ નથી. અનુયોગ દ્વારના ૧૪૧માં સૂત્રમાં કહ્યું છે. પ્રશ્ન–ભગવંત ! દ્રવ્ય કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે ! ઉત્તર–ગૌતમ ! દ્રવ્ય બે પ્રકારના કહ્યા છે. જીવ દ્રવ્ય અને અજીવ દ્રવ્ય. ઉત્તરાધ્યયનના અધ્યયન ૨૮ ની આઠમી ગાથામાં કહે છે– ધર્માસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાય અને આકાશ એ ત્રણ દ્રવ્યો એક-એક રૂપ છે અને કાળ, પુદ્ગલ તથા જીવ એ ત્રણ દ્રવ્ય અનન્ત-અનન્ત છે. રા 'निच्चावहियाणि अरूपाणि ये મૂળસૂત્રાર્થ-પૂર્વોક્ત દ્રવ્ય નિત્ય, અવસ્થિત અને અરૂપી છેારા તત્વાર્થદીપિકા–ધર્મ અધર્મ, આકાશ, કાલ, પુદ્ગલ અને જીવ એ છએ દ્રવ્ય નિત્ય અને અવસ્થિત છે. આમાંથી કયારેય પણ કેઈ ન હોય એવું નથી. અર્થાત્ એ હમેશાં રહે છે અને એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યના રૂપમાં પરિણત થતું નથી. આમાંથી ધર્મ, અધર્મ આકાશ કાળ અને જીવ એ પાંચ દ્રવ્ય અરૂપી છે અર્થાત રૂપ-રસ આદિથી રહિત છે. આ રીતે છે એ દ્રવ્ય નિત્ય અને અવસ્થિત છે તથા પુદ્ગલ સિવાયના શેષ પાંચ દ્રવ્યો અરૂરી છે. કા તત્વાર્થનિયંતિ–પૂર્વસૂત્રમાં ધર્માદિ દ દ્રવ્યો કહ્યાં હવે આ દ્રવ્ય શું પિતાના સ્વભાવથી કયારે યુત થાય છે? શું કયારે પણ વધે ઘટે છે ? તેઓ મૂર્ણ છે કે અમૂર્ત? આ ત્રણ પ્રશ્નના સમાધાન માટે કહીએ છીએ ધર્મ આદિ છે એ દ્રવ્ય નિત્ય અને અવસ્થિત છે નિત્યને અર્થ એ છે કે આ દ્રવ્ય કોઈ વાર પણ પોતપોતાના સ્વભાવને ત્યાગ કરતા નથી અને અવસ્થિતને ભાવ એ છે કે એમની સંખ્યા કયારે પણ વધતી-ધટતી નથી અર્થાત્ આ તમામ દ્રવ્ય અનાદિ નિધન છે અને નિયત સંખ્યાવાળા છે કયારેય પણ પોતાના સ્વરૂપને ત્યાગ કરતા નથી. આમાં પુદ્ગલ સિવાયના પાંચ દ્રવ્યો અરૂપી છે. Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ દ્રવ્યની અવસ્થાનું નિરૂપણ સૂ. ૩ - જેમાં રૂપ નથી તેને અરૂપી કહે છે. અહીં રૂપ શબ્દ ઉપલક્ષણ છે તેનાથી રસ, ગંધ અને સ્પર્શનું પણ ગ્રહણ થાય છે. સૂત્રમાં અરૂપ શબ્દના ગ્રહણથી ધર્મ, અધમ, આકાશ, કાળ અને જીવ દ્રવ્યની અમૂર્તાતા પ્રગટ કરવામાં આવી છે. આથી પુદ્ગલને છેડીને શેષ પાંચ, ધર્મ આદિ દ્રવ્ય રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શથી રહિત હોવાના કારણે અમૂર્તા કહેવાય છે. “ઝા ઋપિ’ આગળ પર કહેવામાં આવનાર સૂત્ર અનુસાર પુદ્ગલ સિવાય ધર્મ આદિ પાંચ દ્રવ્ય જ અરૂપી છે પરંતુ નિત્ય અને અવસ્થિત તે પુદ્ગલ દ્રવ્ય પણ છે. નન્દીસૂત્રના ૧૮માં સૂત્રમાં કહ્યું છે-પાંચ અસ્તિકાય કયારેય પણ ન હતાં એવું નથી, કયારેય પણ નથી એમ પણ નથી અને કયારેય પણ હશે નહીં એવું પણ નથી. તે હમેશાં હતાં છે અને રહેશે. તેઓ ધ્રુવ છે, નિયત છે, શાશ્વત છે, અક્ષય છે, અવ્યય છે, અવસ્થિત છે, નિત્ય છે અને અરૂપી છે. આ રીતે ધર્મ વગેરે છએ દ્રવ્ય દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાથી નિત્ય છે, પર્યાયાર્થિક નયની અપેક્ષાથી નહીં. દ્રવ્યાર્થિક નય વસ્તુના ધ્રૌવ્યનું જ પ્રતિપાદન કરે છે, ઉત્પાદ અને વિનાશનું નહીં. આ કારણે દ્રવ્યાર્થિકનયના અભિપ્રાયથી જ ધર્મ આદિ દ્રવ્ય નિત્ય સમઝવા જોઈએ દ્રવ્યાર્થિકનયથી નિરપેક્ષ રૂપમાં નિત્યતા સ્વીકાર કરવા છતાં પણ એકાન્તવાદને પ્રસંગ આવશે અને એકાન્તવાદ અનેક પ્રકારના દોષોથી દૂષિત છે. જૈનદર્શન અનુસાર એકનયથી વસ્તુની પ્રરૂપણ કરવી તે પુરતું નથી, દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક-બંનેમાંથી એકને પ્રધાન અને બીજાને ગૌણરૂપથી વિવરણ કરીને જ વસ્તુતત્વનું પ્રતિપાદન કરી શકાય છે. આમ કર્યા વગર વસ્તુસ્વરૂપની પ્રરૂપણ કરવી ઘણી મુશ્કેળ છે આથી અને દ્રવ્યાર્થિકનયને પ્રધાન અને પર્યાયાર્થિકનયને ગૌણ ગણુને ધર્મ આદિ દ્રવ્યની નિત્યતા કહેલી છે. દ્રવ્યાર્થિકનય દ્વારા પ્રજ્ઞા ધ્રૌવ્ય અંશની અપેક્ષાથી ધર્મ આદિ દ્રવ્ય નિત્ય અર્થાત ઉત્પાદ અને વિનાશથી રહિત ધ્રુવ છે. નિત્ય કહીને એ પ્રગટ કરવામાં આવ્યું છે કે ધર્મ વગેરે દ્રવ્યની સત્તા સમસ્ત કાળમાં અવિકારિણી છે. એવી જ રીતે ધર્મ આદિ બધાં દ્રવ્ય અવસ્થિત છે અર્થાત્ તે પિતાની છની સંખ્યાને તથા ભૂતાર્થતાને કદી પણ છેડતાં નથી અને કયારેય પણ છોડશે નહીં. “અવસ્થિત’ શબ્દના ગ્રહણથી એવું નિર્ધારિત કરવામાં આવ્યું છે કે આ દ્રવ્યો પિતાના સ્વરૂપનો પરિત્યાગ કરતાં નથી આથી છના છ જ રહે છે. ન કદી ઓછી થાય છે અને ન તે વધે. છે. જગત સદા પંચાસ્તિકાયાત્મક છે અને કાળપર્યાય હોવા છતાં પણ ભિન્ન રૂપથી પ્રતીત થાય છે આથી છ જ દ્રવ્ય છે, પાંચ નહીં. આ ધર્મ આદિ દ્રવ્ય એકબીજાને મળીને રહે છે તે પણ પોતપોતાના સ્વરૂપને અને ભૂતાર્થતાને ત્યાગ કરતા નથી અથવા પિતાના વિવિધ અસાધારણ લક્ષણપણુનું ઉલ્લંઘન પણ કરતાં નથી. ધર્મદ્રવ્યનું સ્વરૂપ ગતિમાં અને અધર્મદ્રવ્યનું સ્વરૂપ સ્થિતિમાં નિમિત્ત થાય છે. આકાશનું સ્વરૂપ અવગાહ પ્રદાન કરે છે. જીવનું સ્વરૂપ સ્વ–પર પ્રકાશક ચૈતન્યરૂપ પરિણામ છે. પુદ્ગલનું સ્વરૂપ શરીર, વચન મન, પ્રાણપાન, જીવન મરણમાં નિમિત્ત થવું તથા મૂત્વ વગેરે છે. Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને ધર્માદિ દ્રવ્ય અનાદિસિદ્ધ પિતપતાના આ સ્વરૂપમર્યાદાનું અતિક્રમણ કરતાં નથી. કેઈ પણ દ્રવ્ય પોતાના સ્વાભાવિક ગુણને પરિત્યાગ કરીને બીજા દ્રવ્યના ગુણને ધારણ કરતાં નથી આથી એ દ્રવ્ય અવસ્થિત કહેવાય છે. એ પહેલાં જ કહેવાઈ ગયું છે કે છ દ્રવ્યમાંથી પુદ્ગલને છોડીને બાકીના પાંચ દ્રવ્ય અરૂપી–અમૂર્ત છે. - પુગલ સિવાય ધર્મ આદિ પાંચ દ્રવ્ય અમૂર્ત હોવાથી અરૂપી છે–તેમનામાં રૂપ નથી અને રૂપી ન હોવાને કારણે તેઓ આંખ વડે જોઈ શક્તા નથી. - ધર્માદિ દ્રવ્યોના નેત્ર ગ્રાહ્ય ન હવામાં અરૂપિત્વને હેતુ કહેલ નથી અન્યથા પુદ્ગલ પરમાણું પણ નેત્રોચર ન હોય તે તેને પણ અરૂપી માનવું પડે પણ તે અરૂપી નથી. આ રીતે ધર્મ આદિ પાંચ દ્રવ્યોમાં જ અરૂપત્યનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે. રૂપને અર્થ મૂત્તિમૂર્તિ જ રૂપાદિ શબ્દો દ્વારા કહેવામાં આવે છે. તે મૃતિ રૂપાદિ આકારવાળી હોય છે. વૈશેષિક, દ્રવ્યનું સર્વવ્યાપક ન હોવું તેને મૂર્તવ માને છે અર્થાત તેમના કથન અનુસાર મૂર્તિ તે છે જે સર્વવ્યાપિ પરિણામવાળી ન હોય, પરંતુ આ માન્યતા અહીં સ્વીકારાઈ નથી કારણકે એમ માનવાથી આત્મા પણ મૂર્તિક થઈ જાય. લેક બધી તરફથી પરિમિત છે આથી આત્મા પણ પરિમિત જ છે. - લેક પરિમિત છે એને વૈશેષિકેએ પણ સ્વીકાર કરવો જોઈએ કારણ કે તેને એક વિશિષ્ટ આકાર છે. આ કારણથી રૂપને મૂર્તિ માનવું જ નિર્દોષ છે. - શંકા–જે રૂપને જ મૂતિ માનીએ તે મૂતિ શબ્દને વાચ એકલું ગુણ જ થશે આથી રૂપ જ મૂતિ નથી. સમાધાનદ્રવ્યાર્થિકનયના અભિપ્રાયે રૂપને મૂતિ કહેવામાં આવ્યું છે. દ્રવ્યના રૂપ આદિ તેનાથી ભિન્ન જણાતા નથી. આ કારણથી એજ મૂર્તિ દ્રવ્યસ્વભાવના આનયન ગ્રહણ વગેરેને પ્રાપ્ત કરીને રૂપ કહેવાય છે આથી સ્પર્શ વગેરે મૂર્તિના આશ્રિત કહેવાય છે સ્પર્શ આદિ મૂર્તિને પરિત્યાગ કરતા નથી કારણકે તેઓ એકબીજાના સહચર છે. જ્યાં રૂપ હોય છે ત્યાં સ્પર્શ રસ અને ગંધ પણ અવશ્ય રહે છે. આથી સ્પર્શ આદિ ચારે ય સહચર છે. - પરમાણુમાં પણ રૂપ આદિ ચારે ગુણ વિદ્યમાન રહે છે પરંતુ તે બધાં એકરૂપ થઈને રહે છે આથી પરમાણું ચતુર્ગુણ વગેરે જાતિભેદવાળા હોતા નથી. વિશેષતા માત્ર એજ છે કે કેઈ દ્રવ્ય ઉત્કટ ગુણપરિણતિને પ્રાપ્ત થઈને તેને ત્યજી દે છે. દાખલા તરીકે મીઠું અને હીંગ લે. જ્યારે તેઓ મિશ્ર રૂપે હોય છે તે નેત્ર, નાક તથા સ્પશેન્દ્રિયના વિષય હોય છે. પરંતુ જ્યારે પાણીમાં પ્રવેશે છે ત્યારે માત્ર જીભ અને નાકના જ વિષય રહે છે. વર્ણ અને સ્પર્શ તે તેમનામાં એ સમયે પણ રહે છે પણ તે ઇન્દ્રિય વડે ગ્રહણ કરી શકાતાં નથી. આ તેમના પરિણમનની વિશેષતા છે. એવી જ રીતે એક જાતીય પાર્થિવ, પાણીના, તેજના અને વાયુના પરમાણું પણ કયારે કઈ પરિણમનને પ્રાપ્ત થઈને બધી ઈન્દ્રિયો દ્વારા ગ્રાહ્ય હોતા નથી. આથી રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ જ વિશેષ પરિણામથી યુક્ત થઈને મૂતિ કહેવાય છે. ૩ ! : ‘જોના વિના મૂળસૂત્રાથ–પુદ્ગલ દ્રવ્ય રૂપી હોય છે ૪ Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ પુદ્ગલના રૂપિપણાનું નિરૂપણ સૂ. ૪ તત્વાર્થદીપિકા-પુદ્ગલ વર્ણ, ગંધ રસ અને સ્પર્શથી યુકત હોવાના કારણે, આંખ દ્વારા ગ્રાહ્ય હેવાના કારણે અને મૂત્ત હેવાથી રૂપી છે-તેઓ અરૂપી નથી. પુગલ જે અરૂપી હેત તે નેત્ર દ્વારા તેમને જેવું શકય ન હોત સ્થાનાંગસૂત્રના પાંચમાં સ્થાન ત્રીજા ઉદ્દેશકના પ્રથમ સૂત્રમાં કહ્યું છે-“પુદ્ગલાસ્તિકાય રૂપીકાય છે, ભગવતી સૂત્રના સાતમાં શતકનાં દશમાં ઉદ્દેશકમાં પણ કહ્યું છે–પુદ્ગલાસ્તિકાય રૂપીકાય છે ૪ તત્વાર્થનિર્યુકિત-પૂર્વસૂત્રમાં સામાન્ય રૂપથી દ્રવ્યોને અરૂપી કહેવામાં આવ્યા હતા પરંતુ વિશેષરૂપથી પુદ્ગલાસ્તિકાયની અરૂપતાને નિષેધ કરીને તેમને રૂપી પ્રતિપાદન કરવા માટે કહીએ છીએ પુદ્ગલ રૂપી છે–અરૂપી નહીં. નિત્યતા અને અવસ્થિતતા તે પુગમાં જ હોય છે કારણ કે તે પિતાના પુદ્ગલ સ્વભાવને કયારેય પણ ત્યાગ કરતાં નથી. સર્વદા રૂપાદિમાન જ રહેવાના કારણે તે અવસ્થિત પણ છે. માત્ર અરૂપીપણું તેમનામાં હોતું નથી. શંકા-પુદ્ગલદ્રવ્ય ઉત્પન્ન અને વિનાશ પામતા હોવાથી તેમને અનિત્ય માનવું જ ગ્ય લેખાશે તેમનામાં અનિત્યતાથી વિરૂદ્ધ નિત્યતા હોઈ શકતી નથી. સમાધાન–નિત્યતા બે પ્રકારની કહેવામાં આવી છે (૧) અનાદિ અનન્તતા અર્થાત્ આદિ પણ ન હોય અને અન્ત પણ ન હોય (૨) સાવધિનિત્યતા-અવધિયુક્ત નિત્યતા. પ્રથમ પ્રકારની નિત્યતા લેકની જ છે. તેને આદિ પણ નથી કે નથી અન્ત. તેના પ્રવાહને કદી પણ વિચ્છેદ થતું નથી તે પોતાના સ્વભાવને ક્યારેય પણ ત્યાગ કરતે નથી વિવિધ પ્રકારના પરિણમને ને ઉત્પન્ન કરવાની શક્તિથી યુક્ત છે આ જ અનાદિ-અનન્ત નિત્યતા છે. બીજા પ્રકારની નિત્યતા મૃતપદેશની છે કૃતને ઉપદેશ ઉત્પત્તિમાન અને પ્રલયવાન છે તે પણ તે અવસ્થિત રહે છે. પર્વત, સમુદ્ર વલય વગેરેનું અવસ્થાન પણ સાવધિ નિત્યતામાં પરિમિત છે. એવી જ રીતે અનિત્યત્વ પણ બે પ્રકારના છે (૧) પરિણામાનિત્યત્વ (૨) ઉપરમાનિત્યત્વ માટીને પિન્ડો સ્વભાવથી અને પ્રયત્નથી પિતાની પૂર્વ–અવસ્થાને ત્યજી દઈ નવીન અવસ્થાને પ્રત્યેક સમયે પ્રાપ્ત થતો રહે છે. આ પ્રકારની અનિત્યતાને પરિણામા નિત્યતા કહે છે. ઉપરમાનિત્યત્વ છેદ-સંસારને અંત આવે તેમ છે. ચારે ગતિઓમાં પરિભ્રમણને અંત થયા પર પર્યન્તવત્તી જે અવસ્થાન છે તે ઉપરમાનિત્યત્વ છે અત્યન્તાભાવવત્તી નથી. આમાંથી પરિણામનિત્યત્વની દૃષ્ટિથી પુદ્ગલ દ્રવ્ય અનિત્ય કહેવાય છે અને પિતાના પગલપણાને ત્યાગ ન કરવાના કારણે નિત્ય પણ માનવામાં આવે છે. બંને પ્રકારને વ્યવહાર જોવામાં આવે છે આથી કઈ વિરોધ આવતો નથી. પ્રત્યેક વસ્તુમાં ઉક્ત બંને જ પ્રકારની અર્થાત નિત્યતા અને અનિત્યતાની વ્યવસ્થા છે અને એજ પ્રકારની પ્રતીતિ થાય છે. હા, કદી અનિત્યતાને ગૌણ કરીને નિત્યતાની પ્રધાનતાથી વિવક્ષા કરવામાં આવે છે અને કયારેક નિત્યતાની પ્રધાનતા કરીને અનિત્યતાને ગૌણ કરી દેવામાં આવે છે. આ રીતે પુગલમાં અનિત્યતા અને નિત્યતા બંને જ ધર્મ રહે છે એવું માનવામાં લગીર પણ મુશ્કેલી નથી. ૧૨ Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને તે પુદ્ગલ રૂપી અર્થાત્ રૂપવાળા છે પૂરણ અને ગલન સ્વભાવવાળા હોવાથી તે પરમાણું થી લઈને અનન્તાનન્ત પ્રદેશ સ્કંધ સુધી જાણવા જોઈએ. પુદ્ગલ અનેક રૂપ પરિણમનના પિતાના સામર્થ્યના કારણે સૂક્ષ્મ, સ્થળ, વિશેષ, અવિશેષ, પ્રકર્ષ, અપકર્ષ રૂપ અસાધારણ રૂપવત્તાને ધારણ કરે છે. ધર્મ, અધર્મ આદિ દ્રવ્યમાં આ હેતું નથી એ કારણથી પુગમાં રૂપવત્વનું અવધારણ કરવામાં આવ્યું છે. પુદ્ગલ ભલે પરમાણું હેય અગર દ્વયાક આદિ રૂપમાં વધીને મોટો સ્કંધ બની જાય પરંતુ રૂપવત્વ પુગલને ત્યાગ કરતું નથી અને પુગલદ્રવ્ય કદીપણું રૂપવત્તાને પરિત્યાગ કરતું નથી આથી એ ગ્ય જ કહેવામાં આવ્યું છે કે પુદુંગલ રૂપી હોય છે. - ચક્ષુગ્રાહ્ય રૂપ જે પરમાણુ દ્રયાણુક વગેરે પુદ્ગલેના હોય તે રૂપી કહેવાય છે એ પ્રકારને વિગ્રહ કરીને છઠ્ઠી વિભકિત બતાવવાથી એવું સૂચિત કરવામાં આવે છે કે ભેદ વિવરણથી દ્રવ્ય અને ગુણમાં ભિન્નતા છે. જે બંનેમાં અભેદનું વિવરણ કરીએ તે અભેદ, પણ છે. આ અભિપ્રાય છે “રૂપ જેમનામાં છે તે રૂપી એમ સાતમી વિભક્તિ લઈને વિગ્રહ કરવામાં આવ્યો છે. અથવા દ્રવ્ય અને ગુણમાં પર્યાયાર્થિકનયની અપેક્ષાથી ભેદ અને દ્રવ્યાર્થિકનયની અપેક્ષાથીઅભેદ સમજવો જોઈએ. રૂપાત્મક મૂત્તિથી ભિન્ન પુગલ કોઈ સ્થળે ઉપલબ્ધ થતાં નથીબંને ભિન્ન ભિન્ન દેશમાં મળતાં નથી આથી તેમનામાં અભેદ છે. એવી જ રીતે એવો જે વ્યવહાર થાય છે કે ચન્દ્રનું રૂપ શ્વેત છે, રસ તીખો છે, ગંધ સુરભિ છે, સ્પર્શ શીતળ છે, એ ભેદ હોવા પર જ સંભવિત છે. “આ મુનિની આ મહપત્તિ છે એમાં જેમ મુનિ અને મુહપત્તિમાં ભેદ હોવાથી જ છઠ્ઠી વિભક્તિ દેખાય છે એ જ રીતે દ્રવ્ય અને ગુણમાં પણ ભેદ છે. શંકા–જેવી રીતે એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યથી ભિન્ન મળી આવે છે તે જ રીતે રૂ૫ આદિ ગુણ દ્રવ્યથી જુદાં મળી આવતા નથી તેમજ ન તે દ્રશ્ય જ રૂપ વગેરે ગુણોથી ભિન્ન ઉપલબ્ધ હોય છે. સમાધાન–જે દ્રશ્ય અને ગુણમાં ભેદ ન હોત તે ચન્દનનું શ્વેત રૂપ, તીખ રસ, સુરભિગંધ એ મુજબ છઠ્ઠી વિભક્તિ ન હેત. ભેદ થવાથી જ છઠ્ઠી વિભક્તિ થાય છે, અભેદમાં નહીં. આથી દ્રવ્ય અને ગુણમાં ભેદ અવશ્ય માન જોઈએ— કદાચિત કહેવામાં આવે છે સેના, વન આદિની જેમ અન્ય અર્થોમાં પણ છઠ્ઠી વિભક્તિ દેખાય છે. દાખલા તરીકે સેનાને હાથી-વનને આબે (જંગલની કેરી) હાથી વગેરે પદાર્થોને સમૂહ જ સેના પદને અર્થ છે અને આંબા વગેરે વૃક્ષોને સમૂહ જ વન હોય છે. એને જવાબ એ છે કે સેનાને હાથી અને વનને આંબે તેમાં કોઈ ભેદ નથી. અનિશ્ચિત દિશાઓ તથા દેશમાં રહેલાં હાથી, પુરુષ ઘેડા અને રથમાં, જે સમ્બન્ધ વિશેષથી વિશિષ્ટ છે. જેમની સંખ્યા નિશ્ચિત-અનિશ્ચિત છે તે બધાની જે બહત્વ સંખ્યા છે, તેજ સેનાપદને અર્થ છે. એકલે હાથી જ એ શબ્દને વાચ્ય નથી. એવી જ રીતે સહકાર, આંબે, જાંબુ કબીર-લીંબૂ દાડમ વગેરેના વૃક્ષને સમૂહ જ કાનન શબ્દને વાચે છે માત્ર સહકારજ વન શબ્દને અર્થ નથી આથી તે બંને પણ ભિન્ન છે. Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ કાલદ્રવ્યના અનેક પણાનું નિરૂપણ સૂપ ૯૧ એવી જ રીતે યૂષ અને પતિ વગેરે પણ અર્થાન્તર જ સમજવા જોઈએ બીજા બીજા દ્રવ્યના સંસર્ગથી યુક્ત સમુત્પન્ન પાકજ દ્રવ્યના કાલ વિશેષને અનુગ્રહ થવાથી પાકજની ઉત્પત્તિ થવા પર સંજોગ વિશેષ રૂપ થાય છે તે એદનથી ભિન્ન છે. એવી જ રીતે પંકિત પણ એક દિશા અને દેશમાં સ્થિત, પ્રત્યાત્તિથી ઉપકૃત નિયતઅનિયત સંખ્યાવાળા ભિન્ન અભિન્ન જાતિવાળા આધારેમાં વિદ્યમાન બહુસંખ્યા જ કહેવાય છે. એ કારણે બંને દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિકનાં પરસ્પર સાપેક્ષ થઈને જ વાસ્તવિકતાનું પ્રતિપાદન કરે છે, એકાન્ત રૂપથી નહીં. આથી તાત્પર્ય એ છે કે વિવરણ અનુસાર રૂપત્મિક મૂર્તિ પુદ્ગલેમાં કથંચિત ભિન્ન અને કથંચિત અભિન્ન છે જ છે “સામાજિ રિત્તિ ઘafજ ાિજ નિત્તમાન મળતા” મૂળમૂત્રાર્થ–આદિના ત્રણ દ્રવ્ય એક-એક છે અને અન્તના ત્રણ દ્રવ્ય અનન્ત-અનન્ત છે પાપા તત્વાર્થદીપિકા–પહેલાના ત્રણ દ્રવ્ય અર્થાત ધર્મ, અધર્મ અને આકાશ એક–એક દ્રવ્ય છે. તેઓ કાળ, જીવ અને પુગલની જેમ ભિન્ન-ભિન્ન ઘણું નથી દ્રવ્યની અપેક્ષા આમાંથી પ્રત્યેક દ્રવ્ય એક-એક સમજવું જોઈએ પરંતુ ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની અપેક્ષાથી અસંખ્યાત તથા અનન્ત સમજવા જોઈએ. ધર્મ, અધર્મ અને અકાશ આ ત્રણ દ્રવ્ય ક્રિયારહિત છે. એવી રીતે જેમ છવદ્રવ્ય જુદા-જુદા ની અપેક્ષાથી ભિન્ન છે, પુગલદ્રવ્ય પણ પ્રદેશ અને સ્કંધની અપેક્ષાથી ભિન્ન છે. એવી જ રીતે કાલદ્રવ્ય પણ અધ્ધા સમય વગેરેની અપેક્ષાથી ભિન્ન છે. તેવી જ રીતે ધર્મ, અધર્મ અને આકાશ દ્રવ્ય ભિન્ન-ભિન્ન નથી તાત્પર્ય એ છે કે અન્તના ત્રણ દ્રવ્ય કાળ, પુગળ અને જીવ અનન્ત છે. જે પ છે તત્વાર્થનિર્યુકિત–જેવી રીતે પુદ્ગલ દ્રવ્ય પરમાણુ કયણુક આદિને ભેદથી, પ્રદેશ અને સ્કંધ આદિની અપેક્ષાથી અનેક પ્રકારના છે કાલદ્રવ્યપણ અદ્ધા સમય આવલિકા આદિના ભેદથી અનેક પ્રકારના છે અને જેવી રીતે જીવદ્રવ્ય નારકી, દેવતા, તિર્યંચ અને મનુષ્ય વગે. રેના ભેદથી અનેક પ્રકારનાં છે તેવી જ રીતે ધર્મ આદિ દ્રવ્ય પણ શું અનેક છે? એવી આશંકા થવાથી કહે છે– - આદિના ત્રણ દ્રવ્ય અર્થાત ધર્મ અધર્મ અને આકાશ એક–એક દ્રવ્ય જ છે તેમની સરખી જાતીવાળું બીજુ દ્રવ્ય નથી અર્થાત જેમ એક જીવથી બીજા જીવનું પૃથક અસ્તિત્વ છે અને એક જીવ સ્વયં જ પરિપૂર્ણ દ્રવ્ય છે, તેવી રીતે ધર્મદ્રવ્ય પૃથક્ પૃથક નથી તે અસંખ્યાત પ્રદેશને એક જ સમૂહ છે જે અખન્ડ રૂપથી સંપૂર્ણ લેકાકાશ વ્યાપ્ત છે અધર્મ દ્રવ્ય પણ એવું જ એક અખંડ દ્રવ્ય છે. આકાશ પણ વ્યકિતશઃ પૃથફ નથી તે અનન્તાનંત પ્રદેશોને એક જ અખંડ પિન્ડ છે. ધર્મ, અધર્મ અને આકાશની ક્રમશઃ સ્થિતિ અને અવગાહ રૂપ ઉપકાર છે. સમસ્તગતિ પરિણત છે અને પુલની ગતિમાં સહાયક થનારું દ્રવ્ય-ધર્મદ્રવ્ય છે. એ જ રીતે સ્થિતિ પરિણત બધાની સ્થિતિમાં સહાયતા કરનાર અધર્મદ્રવ્ય છે. જેમાં બધાં દ્રવ્ય પ્રકાશિત થાય છે અગર જે સ્વયં જ પ્રકાશિત થાય છે તે આકાશ કહેવાય છે. આ પ્રકારની વ્યુત્પત્તિ અનુ Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૯િ૩ તત્વાર્થસૂત્રને સાર ધર્મ આદિ દ્રવ્યની ગતિ સ્થિતિ અને અવગાહન ઉપકાર છે. ગતિ વગેરે ત્રણેથી યુકત વસ્તુ અર્થ ક્રિયા કરવામાં સમર્થ હોય છે એમ અનેકાન્તવાદી સ્વીકારે છે. પ્રાકૃત સૂત્રમાં “એક” શબ્દ અસહાયક અર્થમાં ગ્રહણ કરવામાં આવ્યો છે આથી જેમ પરમાણુ રૂપ પુદ્ગલ દ્રવ્ય બીજા પરમાણુથી સદ્વિતીય છે અર્થાતું એક પરમાણું બીજા પરમથી ભિન્ન સ્વતંત્ર અસંયુક્ત અસ્તિત્વ રાખે છે અને જેમ એક આત્મા બીજ આત્માથી ભિન્ન અસ્તિત્વવાળે છે અને તે બધાના ચૈતન્ય સુખ, દુઃખ નાદિ ગુણ યથાર્થ ભિન્ન-ભિન્ન છે અને જેમ કાળદ્રવ્યને કાળાંતરથી ભેદ છે તે ભેદ ધર્મ આદિ દ્રવ્યમાં નથી. એક ધર્મદ્રવ્યથી ભિન્ન બીજા ધર્મદ્રવ્યની પૃથક સત્તા નથી. અધર્મ દ્રવ્ય પણ પરસ્પર ભિન્ન બે અગર વધારે નથી. આકાશ પણ વ્યકિતશઃ અનેક નથી આ કારણથી ધર્મ આદિ ત્રણ દ્રવ્યોને એક-એક કહેવામાં આવ્યા છે. કાળ પુગલ અને જીવ અનેક દ્રવ્ય છે. કાલ દ્રવ્ય સમય આવલિકા, નિમેષ ક્ષણ લવા આદિ રૂપથી અનેક દ્રવ્ય છે. પુદગલ પણ અનેક દ્રવ્ય છે કારણ કે પરમાણુઓ તથા દ્વયાગુકેથી લઈને અનન્તાનન્તાયુક સ્કંધેની સત્તા સ્વતંત્ર છે. પૃથ્વીકાય, અપૂકાય, તેજસ્કાય, વાયુકાય, વનસ્પતિકાય બેઈન્દ્રિય તેઈન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય, પંચેન્દ્રિય આદિ જેની પોત-પોતાની સ્વતંત્ર સત્તા છે. એવી જ રીતે ધર્મ, અધર્મ અને આકાશ દ્રવ્ય અક્રિય અર્થાત ગમન રૂપ ક્રિયાથી રહિત છે. કિયા રૂપ પરિણમનથી યુકત દ્રવ્ય આત્યંતર કારણ છે અને પ્રેરણા આદિ બાહ્ય કારણ છે. આ બંને કારણેથી દ્રવ્યની દેશાંતર પ્રાપ્તિ (એક સ્થળેથી બીજે સ્થળે પહોંચવું) રૂપ પર્યાય ક્રિયા કહેવાય છે. આ ક્રિયા ધર્મ આદિ ત્રણ દ્રવ્યમાં થઈ શકતી નથી. આ પ્રકારે પુદગલ અને જીવમાં થનારી દેશાંતર પ્રાપ્તિ રૂપ જે વિશેષ ક્રિયા છે તેને જ ધર્મ આદિ ત્રણ દ્રવ્યમાં નિષેધ કરવામાં આવ્યો છે. એવું નહીં સમજી લેવું જોઈએ કે એમનામાં ઉત્પાદુ વ્યય અને ધ્રૌવ્ય રૂપ ક્રિયા પણ નથી. જે એમનામાં સત્તા છે તે ઉત્પાદ અને વ્યયનું હોવું પણ અનિવાર્ય છે. ઉત્પાદું વ્યય અને ધ્રૌવ્ય વગર કઈ પણ વસ્તુ સત્ થઈ શક્તી નથી. આથી દ્રવ્ય હોવાના કારણે જેમ મુક્તાત્માઓમાં ઉત્પાદ વ્યય અને ધ્રૌવ્ય માનવામાં આવે છે તેવી જ રીતે ધર્મ આદિ દ્રામાં પણ મનાય છે. - આ રીતે અવગાહ દેવું આકાશનું લક્ષણ છે અને તેજ તેને ઉપકાર છે. તે ઉપકાર અવગાઢ જીવ આદિ વગર અભિવ્યક્ત થતો નથી આથી અવગાઢ જીવાદિના સંગમાત્ર જ અવગાહ છે. સંગ ઉત્પન્ન થનારી બે વસ્તુઓમાં થાય છે, જેમ બે આંગળીઓને સંગ એ રીતે અવગાહ દેવું તે આકાશને ઉપકાર છે તેવી જ રીતે ધર્મ અને અધર્મનો ઉપકાર ગતિ અને સ્થિતિમાં સહાયક હોવાનો છે. તે પણ ગતિમાન અને સ્થિતિમાન દ્રવ્યોને સંગમાત્ર છે. આ કારણથી ધર્મ અને અધર્મ દ્રવ્ય પણ ઉત્પાદ વ્યય વગેરે સ્વભાવવાળા છે વગેરે પ્રશ્નોનું સમાધાન થઈ જાય છે. આ સૂત્રને આશય એ છે કે જેમ જીવ અને પુગળમાં એક જગાએથી બીજી જગાએ જવાની વિશેષ ક્રિયા થાય છે, તેવી કિયા ધર્મ આદિ ત્રણ દ્રવ્યમાં થતી નથી પરંતુ ઉત્પાદ આદિ સામાન્ય કિયા તેમનામાં માનવામાં કઈ પણ દેષ નથી. Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ દ્રવ્યના અનેક પણાનું નિરૂપણ સૂ. ૫ શંકા–જો ધર્મ વગેરે ત્રણ દ્રવ્ય નિષ્ક્રિય છે તે તેમનામાં ઉત્પાદ ઘટિત થતો નથી કારણ કે ઘટ આદિમાં જે ઉત્પાદ દેખાય છે તે ક્રિયાપૂર્વક જ થાય છે, ઉત્પાદના અભાવમાં વ્યય પણ થઈ શકતો નથી. આવી સ્થિતિમાં બધા દ્રવ્ય ઉત્પાદ વ્યય ધ્રૌવ્યાત્મક છે એ માન્યતા ખંડિત થઈ જાય છે. સમાધાન-ધર્મ આદિ ત્રણ દ્રવ્યમાં ઘડાની જેમ કિયા નિમિત્તક ઉત્પાદ થતો નથી ત્યાં બીજી જ રીતે ઉત્પાદની કલ્પના કરવામાં આવી છે. ઉત્પાદ બે પ્રકારના છે–સ્વનિમિત્તક અને પરનિમિત્તક અનન્ત અગુરુલઘુ ગુણોને જે આગમની પ્રમાણતાના આધાર પર વિચાર કરવામાં આવે છે અને જે ષટ્રસ્થાન પતિત વૃદ્ધિ અને હાનિથી પ્રવૃત્ત હોય છે, સ્વભાવથી જ ઉત્પાદ અને વ્યય થાય છે તેને સ્વનિમિત્તક ઉત્પાદ કહે છે અશ્વ આદિની ગતિ સ્થિતિ અને અવગાહનમાં કારણ હોવાથી ધર્માદિ દ્રવ્યમાં ક્ષણે ક્ષણે ભેદ થતો રહે છે અર્થાત્ ધર્મ દ્રવ્ય ક્યારેક અશ્વની કદી મનુષ્યની અને કદી કોઈ પુદ્ગલની ગતિમાં સહાયક થાય છે એ જ રીતે અધમ દ્રવ્ય તેમની સ્થિતિમાં સહાયક થાય છે. જ્યારે ઘડાને એક જગાએથી ખસેડી બીજી જગ્યાએ મુકવામાં આવે છે ત્યારે પહેલાનાં આકાશ પ્રદેશથી તેને વિભાગ અને બીજી જગ્યાના આકાશ પ્રદેશથી સાથે સંગ થાય છે. આ સંગવિભાગની ઉત્પત્તિ અને વિનાશ જ આકાશને ઉત્પાદ–વિનાશ છે. આ પરનિમિત્તક ઉત્પાદ-વિનાશ કહેવાય છે. ધર્માદિ દ્રવ્ય જે નિષ્ક્રિય છે તે તે છે અને પુગળની ગતિ આદિમાં કારણભૂત કેવી રીતે હોઈ શકે ? એમ કહેવું ઉચિત નથી, ધર્માદિ દ્રવ્ય આંખની જેમ માત્ર સહાયક જ હોય છે આથી એ દેવ નથી. તાત્પર્ય એ છે કે ધર્મ દ્રવ્ય સ્વયંગતિમાં પરિણત જીવપુદગલેની ગતિમાં, અધર્મ દ્રવ્ય સ્વયં સ્થિતિમાં પરિણત જીવ-પુદગલની સ્થિતિમાં અને આકાશ સ્વયં આકાશરૂપ પરિણત અન્ય દ્રવ્યોના અવગાહનમાં સહાયક થાય છે. ગતિ આદિની પ્રેરણા કરવી તેમને સ્વભાવ નથી. જેમ રૂપની ઉપલબ્ધિમાં ચક્ષુ નિમિત્ત હોય છે, તે પણ વિક્ષિપ્ત ચિત્ત વાળા માટે તે નિમિત્ત હતી નથી, એવી જ રીતે ધર્મ, અધર્મ અને આકાશને ક્રિયાહીન માનવા છતાં પણ જીવ અને પુદગલે સક્રિય હોવાથી તેમનામાં પણ સક્રિયતાની સિદ્ધિ થઈ જાય છે. એવી જ રીતે કાલ પણ સક્રિય સિદ્ધ થાય છે. આ દ્રવ્યની સાથેનું પ્રકરણ નથી. આગમમાં કહ્યું છે–પ્રત્યેક વસ્તુ ઉત્પન્ન થાય છે, નષ્ટ પણ થાય છે અને કાયમ પણ રહે છે. અન્યત્ર પણ કહેલું છે. જેમ અવગહ આદિ ગુણ હોવાના કારણે ઉત્પાદ વ્યય, ધ્રૌવ્ય સ્વભાવવાળા છે તેજ રીતે જીવના ગુણ જો ઉત્પાદ આદિ સ્વભાવવા છે તે શું દોષ આવે ? iા અવગાહક વગર અવગાહન કેવી રીતે થઈ શકે ? ગતિ આદિ ઉપકાર પણ આ પ્રકારના છે? રા. દ્રવ્ય, પર્યાયથી સર્વથા ભિન્ન નથી અર્થાત્ કથંચિત અભિન્ન છે. આવી સ્થિતિમાં પર્યાયને નાશ થવાથી આકાશ આદિ દ્રવ્યને સર્વદા નિત્ય કેવી રીતે માની શકાય ? પાપા Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૯૪ તત્વાર્થસૂત્રના 'धम्माधम्मलो गागा सैगजीवाणसंखेज्जा परसा' મૂળસૂત્રા-ધર્મ, અધમ, લેાકાકાશ અને એક જીવનાં અસંખ્યાત અસખ્યાત પ્રદેશ હાય છે. u! તત્વાથ દીપિકા—પહેલા ધર્મ આદિ દ્રબ્યાનું પ્રરૂપણ કરવામાં આવ્યુ` હવે તેના પ્રદેશેાની સખ્યા દર્શાવવા માટે કહીએ છીએ. ધમ અધમ લેાકાકાશ અને એક જીવમાં પ્રત્યેકના અસ`ખ્યાત પ્રદેશ હોય છે. ૬॥ તત્વાથ નિયુકિત—પરમાણુને બાદ કરતાં શેષ બધાં જ મૂત અને અમૂર્ત દ્રવ્યોના પ્રદેશ હાય છે. અવયવ સ્ક ંધામાં જ હાય છે. વ્યવહાર માટે જે કલ્પિત કરવામાં આવે છે, તે પ્રદેશ છે અથવા પ્રકૃષ્ટ દેશને કોઈ સ્કંધના બધાંથી નાના અવયવને, જેનાથી નાનુ` કોઈ અવચવ ન હેાઈ શકે તેને પ્રદેશ કહેવાય છે. જે જુદાં પાડી શકાય અગર ભેગા થઈ શકે તે અવયવ કહેવાય છે. આ કારણે અમૂત ધર્મ અધમ આકાશ કાળ અને જીવ દ્રવ્યોમાં અવયવાના વ્યવહાર હાતા નથી. એજ પ્રમાણે અન્ય પરમાણુએમાં પણ અવયવાના વ્યવહાર હાતા નથી. પરમાણું શિવાય મૃત પુનૢગલામાં જ અવયવને વ્યવહાર થાય છે. પ્રદેશાના વ્યવહાર પરમાણુને છોડીને, બધાં દ્રવ્યામાં હાય છે. તાત્પય એ છે કે ધ, અધમ આકાશ કાળ અને જીવ દ્રવ્યેાના પરમાણુના મૂર્તિ વ્યવરિષ્ઠન પ્રદેશ છે. પુદગળ દ્રવ્યના નિરશ દ્રવ્યરૂપ ભાગ પ્રદેશ કહેવાય છે. તેના કોઈ અન્ય પ્રદેશ હાતા નથી. આથી જે કદીપણ વસ્તુથી ભિન્ન ઉપલબ્ધ હેાતા નથી તે પ્રદેશ કહેવાય છે. અને જે ઈલાયદા થઈ ને પૃથક્ પ્રતીત થાય છે તેમને અવયવ કહેવામાં આવે છે. વાસ્તવમાં સ્પષ્ટ રૂપથી પ્રતીત થનારા તથા સ્નિગ્ધતા આદિના કારણે સંયાગ અને વિભાગવાળા તે અંશ અવયવ છે જેમના દ્વારા દ્રવ્ય ભિન્ન કરવામાં આવે છે. તેઓ સ્કામાં જ હાય છે. સ્વભાવથી અથવા પ્રયાગથી જે પૃથક્ કરવામાં આવે છે તે અવયવ કહેવાય છે. તે અવયવ ઢચણુકાદિથી લઈ ને અન્ય જે રૂપી સ્કંધ છે તેમાં જ હાય છે. ધર્મ, અધમ, આકાશ, કાળ, જીવ અને પરમાણુમાં હાતા નથી. જુદા-જુદા અવયવાન જ્યારે પિન્ડરૂપ પરિણમન થાય છે. ત્યારે સંધ ઉત્પન્ન થાય છે અને જે એકત્ર છે તેમના ભેદ થવાથી યશુક વગેરેની ઉત્પત્તિ થાય છે પરંતુ પરમાણું, ભેદ થવાથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. આ પ્રકારે અવયવાના વ્યવહાર પુદ્ગલ દ્રવ્યના વિષયમાં જ થાય છે. આ રીતે ૬ છ દ્રબ્યામાંથી ધર્મ, અધમ, લેાકાકાશ અને એક જીવના અસંખ્યાત પ્રદેશ હાય છે. જે સહુથી સૂક્ષ્મ હાય નિરવયવ હોય અને સ્ક ંધની સાથે મળેલા હોય તે પ્રદેશ કહેવાય છે. સર્વાંના ભગવાન તેને સાક્ષાત્ જુએ છે, જાણે છે. પરંતુ આપણે અલ્પ જ્ઞાનવાળા તેમનો સાક્ષાત્કાર કરી શકતા નથી માત્ર એ પ્રકારના ઉપાયથી તેની પ્રરૂપણા કરીએ છીએ. દ્રવ્ય પરમાણું લઈને પ્રદેશના પરિમાણુને સમજી લેવુ જોઈ એ. એક પરમાણુથી આક્રાન્ત દેશ અવગાહ રૂપ પ્રદેશ છે. કહી શકાય કે અવગાહ રૂપ પ્રદેશ આકાશના જ હોય છે, ધમ વગેરેના નહી કારણ કે અવગાહના આકાશનુ લક્ષણ છે. પરંતુ એનાથી આપણને કઈ નુકશાન નથી. અવગાહરૂપ પ્રદેશ જ લક્ષણ જાણી લીધા પછી એ પણ જાણી શકાય છે કે લેાકાકાશમાં આકાશના એક પ્રદેશમાં જેટલા ધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ અવગાહ છે, તે એટલા જ છે. અર્થાત્ Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ ધર્માધર્માદિના પ્રદેશપણુનું નિરૂપણ સૂ. ૬. ૯૫ કાકાશના એક પ્રદેશ સૂરમતમ અંશમાં ધર્માસ્તિકાયને જે સૂકંમતમ અંશ વ્યાપ્ત છે, તે જ ધર્માસ્તિકાયનો એક પ્રદેશ કહેવાય છે. એવી જ રીતે અધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ સંબંધી પણ જાણી લેવું જોઈએ. આકાશ અવકાશ આપવામાં કામ આવે છે, ધર્મ દ્રવ્ય ગતિમાં ઉપકારક થાય છે, અધર્મ દ્રવ્ય સ્થિતિમાં નિમિત્ત થાય છે. આ રીતે બધા પ્રદેશો નું આ અવગાહન લક્ષણ સમજી લેવું જોઈએ. પ્રત્યેક જીવના અસંખ્યાત-અસંખ્યાત પ્રદેશ હોય છે આ સત્યને પ્રગટ કરવા માટે સૂત્રમાં એક” શબ્દ પ્રયોગ કરવામાં આવ્યા છે. માત્ર જીવ પદને જ પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો હત તે જ્ઞાન-દર્શન-ઉપગ સ્વભાવ વાળા જીવ સમૂહના અર્થાતુ બધા છોને ભેગા મળીને અસંખ્યાત પ્રદેશ સમજી લેવામાં આવત, એક જીવના નહીં. આમ સંકરતા થઈ જાત “એક પદને પ્રવેગ કરવાથી એક-એક જીવના અસંખ્યાત પ્રદેશોને બોધ થાય છે. આ રીતે જીવના અસંખ્યાત પ્રદેશ તુલ્ય છે તથાપિ ચામડા વગેરેની જેમ તે સંકેચ અને વિસ્તાર સ્વભાવવાળા હોવાના કારણે તે જ જીવપ્રદેશ કદાચિત સહુથી નાના કંથવા વગેરેના શરીરમાં સમાઈ જાય છે અને કદાચિત વિસ્તાર પામીને, સંખ્યામાં તેટલા ને તેટલાં જ રહેવા છતાં પણ વિશાળ હાથીના શરીરને વ્યાપ્ત કરી લે છે. એજ પ્રકારથી છે અને આજના આધાર ક્ષેત્રરૂપ કાકાશના પણ અસંખ્યાત જ પ્રદેશ હોય છે, ન તે સંખ્યાતા હોય કે ન તે અનન્ત પરંતુ સંપૂર્ણ લેક આલેક રૂપ આકાશના અનન્ત પ્રદેશ હોય છે, ન સંખ્યાતા કે ન અસંખ્યાત પ્રદેશ આ વાત આગલા સૂત્રમાં કહીશું. અહીં એટલું સમજી લેવું જોઈએ. જે સંખ્યાથી બહાર હોય તે અસંખ્યય કહેવાય છે. અસંખ્યાતના ત્રણ ભેદ છે—(૧) જઘન્ય (૨) ઉત્કૃષ્ટ અને (૩) અજઘન્યત્કૃષ્ટ અથવા મધ્યમાં આ સૂત્રમાં જઘન્યાત્કૃષ્ટ અસંખ્યાત ગ્રહણ કરેલ છે. જેટલા ક્ષેત્રને પરમાણુ ઘેરે છે, તેટલું ક્ષેત્ર આકાશને એક પ્રદેશ કહેવાય છે. ધર્મ, અધર્મ લેકાકા અને એક જીવને અસંખ્યાતા પ્રદેશ બરાબર બરાબર છે. સ્થાનાંગસૂત્રના ચિથા સ્થાનનાં ત્રીજા ઉદ્દેશકના ૩૩૪માં સૂત્રમાં કહ્યું છે–પ્રદેશના પરિમાણની અપેક્ષાથી ચાર દ્રવ્ય સમાન છે. ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, કાકાશ અને એક જીવ. આમાંથી ધર્મ અને અધર્મ દ્રવ્ય કિયારહિત છે અને સંપૂર્ણ લેકાકાશને વ્યાપ્ત કરીને સ્થિત છે. પ્રત્યેક જીવ અસંખ્યાત પ્રદેશી હોવા છતાં પણ સંકોચ-વિસ્તાર સ્વભાવ હોવાના કારણે નામકર્મ દ્વારા નિષ્પન્ન નાના અગર મોટા શરીરમાં રહેતે થકે તેને જ અવગાહન કરીને રહે છે. કેવલી સમદુઘાતના સમયે ચાર સમયમાં અર્થાતુ ચોથા સમયમાં સંપૂર્ણ લેકને વ્યાપ્ત કરી લે છે અને પછી ચાર સમયમાં ફેલાયેલા પ્રદેશને સંકેચી લે છે. એવી રીતે-કેવલી સમૂદ્દઘાતમાં આઠ સમય લાગે છે. એ ૬ છે 'अलोगागासजीवाणमणता' મૂળ સૂત્રાર્થ—અલેકાકાશ અને જેનાં અનન્ત પ્રદેશ હોય છે. એ ૭ ન Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને તત્વાર્થદીપિકા–જીવ અને અજીવને આધાર ક્ષેત્ર કાકાશ કહેવાય છે. કાકાશથી આગળ બધી તરફ જે શૂન્ય આકાશ છે તે અલકાકાશ કહેવાય છે. અહીં સપૂર્ણ આકાશ અભિપ્રેત છે અર્થાત્ સપૂર્ણ આકાશના અને એનાં અર્થાત જ્ઞાન, દર્શન રૂપ ઉપગવાળા સકળ નારકી, દેવતા, તિર્યો અને મનુષ્યના અનન્ત જેમને અંત નથી, પ્રદેશ હોય છે અર્થાત તેમના ન તે સંખ્યાત પ્રદેશ હોય છે અથવા ન અસંખ્યાતા જ હોય છે. જે લેક અને અલકમાં સંપૂર્ણ રીતે પ્રકાશમાન હોય છે તે આકાશ કહેવાય છે. ૭ તત્વાર્થનિર્યુકિત–પૂર્વસૂત્રમાં ધર્મ, અધર્મ, લેકાકાશ અને એક જીવના અસંખ્યાત પ્રદેશ કહ્યાં છે. હવે સમસ્ત આકાશના અને સમસ્ત જીનાં અનન્ત પ્રદેશની પ્રરૂપણ કરવા માટે કહીએ છીએ-એલેક શબ્દ અહીં ઉપલક્ષણ છે આથી તેને અર્થ છે સમસ્ત આકાશ જેમાં લેક અને અલેક-બંનેને સમાવેશ થઈ જાય છે. આ રીતે સંપૂર્ણ આકાશના તથા નારકી આદિ સમસ્ત જીવસમૂહના અનન્ત પ્રદેશ હોય છે. શંકા–અવગાહ આપવું આકાશને ઉપકાર છે; આને ફલિતાર્થ એ છે કે અવગાહ આપવાના કારણે જ તે આકાશ કહેવાય છે, આ આકાશનું લક્ષણ કાકાશમાં જ મળી આવે છે, અલકાકાશમાં નહીં કારણ કે અકાકાશમાં કઈ જીવ અગર પુદ્ગલાદિ અવગાઢ નથી આથી ત્યાં અવગાહ થવું અશક્ય છે. સમાધાન–જેવી રીતે ધર્મ આદિ સંજ્ઞામાત્ર છે તેવી જ રીતે “આકાશ” પણ એક દ્રવ્યની અનાદિકાળથી ચાલી આવેલી સંજ્ઞા માત્ર જ છે. અથવા–કાકાશમાં પણ અવગાહ આપવાની શક્તિ તે વિદ્યમાન જ છે પરંતુ ત્યાં જીવ પુદ્ગલ આદિ કેઈ અવગાહક નહીં હોવાથી તે શક્તિ પ્રગટ થતી નથી. જે ત્યાં કેઈ અવગાહક હોત તે તે પણ અવગાહ પરિણામથી થાત અર્થાત્ જગ્યા આપત, પરંતુ ત્યાં કોઈ અવગાહક છે જ નહીં. આ રીતે અલકાકાશ પણ અવકાશ આપવાની શક્તિવાળું હોવાથી તે આકાશ જ કહેવાય છે. અથવા–અલકાકાશની જેમ હવાથી ઉપચારથી આકાશ કહેવાય છે કારણ કે ત્યાં પિલાણ દેખાય છે. ભાવાર્થ એ છે કે કાકાશ અને અલકાકાશ કોઈ બે જુદાં જુદાં દ્રવ્ય નથી. આકાશ એક અખંડ દ્રવ્ય છે જે સર્વવ્યાપી છે પરંતુ તેના જે ભાગમાં ધર્માદિ દ્રવ્ય અર્થાતપંચાસ્તિકાય અવસ્થિત છે, તે ભાગ લેક, અને, જે ભાગમાં ધર્માદિ દ્રવ્ય નથી તે અલકાકાશ કહેવાય છે. આ રીતે આકાશના જે બે ભેદ કરવામાં આવ્યા છે તે પરનિમિત્તક છે, સ્વનિમિત્તક નથી. આકાશ પિતાના સ્વરૂપથી એક અને અખંડ છે. શંકા–નિત્ય હોવાના કારણે આકાશમાં ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્ય કેવી રીતે ઘટીત થઈ શકે છે? આ લક્ષણ ન હોવાથી તે વસ્તુ પણ થઈ શકે નહીં. કારણકે જેમાં ઉત્પાદ વગેરે હોય તેને જ વસ્તુ કહી શકાય છે. સમાધાન–આકાશમાં સ્વાભાવિક પરિણમન થાય છે આથી તેમાં પણ ઉત્પાદ વ્યય અને ધ્રૌવ્ય ઘટીત થાય છે. જેવો અને પુદ્ગલેમાં પ્રગ-પરિણામથી પણ ઉત્પાદ આદિ થાય છે. પ્રજ્ઞાપનાના ત્રીજા પદનાં ૪૧માં સૂત્રમાં કહ્યું છે Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૭ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ પુદ્ગલેના પ્રદેશનું નિરૂપણ સૂ. ૮ આકાશસ્તિકાય પ્રદેશની અપેક્ષાએ અનcગણે છે. ૭ पोग्गलाण संखेज्जा असंखेज्जा अणता य नो परमाणूणं મૂળ સૂવાથ–પગલેના સંખ્યાતા અસંખ્યાતા અને અનન્ત પ્રદેશ હોય છે, પરંતુ પરમાણુઓનાં પ્રદેશ હોતાં નથી. એ ૮ તત્વાર્થદીપિકા-પૂરણ અને ગલન સ્વભાવવાળા પરમાણુથી લઈને અચિત્ત મહાત્કંધ સુધીના વિવિધ પ્રકારનાં રૂ૫ રસ આદિથી યુક્ત પુદ્ગલેનાં પૂર્વોક્ત સ્વરૂપવાળા પ્રદેશ યથાસંભવ સંખ્યાતા, અસંખ્યાતા તેમજ અનન્ત હોય છે. જે પુદ્ગલ સ્કંધ સંખ્યાતા પરમાણુએના મિલનથી બન્યું છે તે સંખ્યાતપ્રદેશી! જે અસંખ્યાત પરમાણુઓનાં સંગથી બન્યું હોય તે અસંખ્યાત પ્રદેશી તથા જે પુદ્ગલસ્કંધની ઉત્પત્તિ અનન્તપ્રદેશથી થઈ હોય તે અનન્તપ્રદેશી કહેવાય છે પરંતુ પરમાણમાં પ્રદેશ હોતા નથી આથી તે નથી સંખ્યાતપ્રદેશી નથી અસંખ્યાતપ્રદેશી અથવા નથી અનન્તપ્રદેશી. ૨ ૮ છે તત્વાર્થનિર્યુકિત-પૂર્વસૂત્રમાં ધર્મ વગેરે અમૂર્ત દ્રવ્યનાં પ્રદેશનું પરિમાણુ બતાવવામાં આવ્યું હવે મૂત્ત પુદ્ગલેનાં પ્રદેશનું પરિમાણ દર્શાવવા અર્થે કહીએ છીએ ચણકથી લઈને મહાત્કંધ સુધીના પુદ્ગલેમાં યથાયોગ્ય સંખ્યાતા અસંખ્યાતા અને અનન્ત પ્રદેશ હોય છે. કઈ કઈ દ્વયક આદિ પુદ્ગલસ્કંધના સંખ્યાત પ્રદેશ હોય છે, કોઈકઈ પુગલને અસંખ્યાતા તે કઈ કઈને અનન્ત પ્રદેશ હોય છે. અહીં શંકા થઈ શકે કે કોઈ-કઈ પુદ્ગલને અનન્તાનન્ત પ્રદેશ પણ હોય છે તે તેમનું પણ ઈલાયદું વિધાન કરવું જોઈતું હતું પરતું આવું કરેલ નથી. અનન્તાનન્ત પણ અનન્તને જ એક ભેદ છે. આથી સામાન્ય રૂપથી અનન્ત કહેવાથી અનન્તાનન્તનું પણ ગ્રહણ થઈ જાય છે. અનન્તના ત્રણ ભેદ છે–પરિતાનન્ત, યુકતાનન્ત અને અનન્તાનન્ત. આ બધાનું અનન્તમાં જ ગ્રહણ થઈ જાય છે. પ્રશ્ન–કાકાશના પ્રદેશ અસંખ્યાતા જ છે, એવી સ્થિતિમાં તેમાં અનન્તપ્રદેશી અને અનન્તાનન્ત પ્રદેશી ઔધ કેવી રીતે સમાઈ શકે છે? આનાથી તે પ્રતીત થાય છે કે પ્રદેશ અનન્ત નથી અથવા કાકાશ પણ અનન્ત પ્રદેશ છે. ઉત્તર–પુદ્ગલેમાં સૂક્ષમ રૂપથી પરિણત થઈ અવગાહન કરવાની શકિત છે આથી સૂક્ષમ રૂપમાં પરિણત થઈને તેઓ એક જ આકાશપ્રદેશમાં અનન્તાનઃ સુધી સમાઈ જાય છે. આથી અસંખ્યાત પ્રદેશી કાકાશમાં અનન્ત પ્રદેશી સ્કને સમાવેશ થવામાં કેઈવિરોધ નથી. | સામાન્ય રૂપથી પુદ્ગલેના પ્રદેશ કહેવાથી પરમાણુંના પણ પ્રદેશ હોવાની શક્યતા હોઈ શકે છે આથી તેનું નિવારણ કરવા માટે કહીએ છીએ-“જો માના” અર્થાત પરમાણુરૂપ પગલેના પ્રદેશ હેતા નથી, તે સ્વયે એક પ્રદેશવાળું હોય છે. જેવી રીતે આકાશના એક પ્રદેશમાં પ્રદેશ ભેદ હોતા નથી તેવી જ રીતે પરમાણુંમાં પણ પ્રદેશ ભેદ હોતો નથીતે જાતે જ એક પ્રદેશ માત્ર જ છે, ૧૩ Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - તત્વાર્થસૂત્રને પરમાણુ, પુદ્ગલનું સહુથી નાનું દ્રવ્ય છે. તેનાથી નાને અન્ય કોઈ પુદ્ગલ નથી આથી પરમાણુંમાં પ્રદેશભેદની કલ્પના જ કરી શકાતી નથી. જેમ આકાશના એક પ્રદેશમાં પ્રદેશભેદને અભાવ છે અને તે સ્વયં જ અપ્રદેશી છે, તેવી જ રીતે અંશરહિત એક પરમાણુમાં પણ પ્રદેશ હોતા નથી. એક પરમાણુને વિભાગ કેઈ કરી શકતું નથી. કહ્યું પણ છે-“પરમાણુથી નાને અને આકાશથી મોટો કઈ પદાર્થ નથી” આવી સ્થિતિમાં જ્યારે અણુથી નાનું કઈ દ્રવ્ય હેઈ જ શકતું નથી તે અણુમાં પ્રદેશભેદ કઈ રીતે સંભવી શકે ? વાસ્તવમાં અણુમાં પુત્તિ કરનાર, પરિણામિકારણ મૂળ દ્રવ્ય હેતાં નથી અથવા પરમાણુના પણ પ્રદેશ હોત તે તે અન્ય ન કહેવાત અર્થાત તેને નિવિભાગ કહેવામાં ન આવત. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનાં પાંચમાં પદમાં કહ્યું છે – પ્રશ્ન–ભગવંત ! રૂપી અછવદ્રવ્ય અર્થાત પુદ્ગલ કેટલા પ્રકારના કહ્યાં છે? ઉત્તર–-હે ગૌતમ! ચાર પ્રકારનાં (૧) સ્કંધ (૨) સ્કંધદેશ (૩) સ્કંધપ્રદેશ અને (૪) પરમાણુ. પુદ્ગલ અનન્ત છે, દ્વિદેશી સ્કંધ અનન્ત છે એવી જ રીતે દશ પ્રદેશી સ્કંધ અનન્ત છે, સંખ્યાત પ્રદેશી સ્કંધ અનન્ત છે, અસંખ્યાત પ્રદેશી સ્કંધ અનન્ત છે, અનન્ત પ્રદેશ સ્કંધ અનન્ત છે. જે ૮ છે 'धम्माधम्मागास कालपोग्गलजीवा लोगों' મૂળ સૂવાથ–ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, કાળ, પુદ્ગલ અને જીવ એ છ એ દ્રવ્ય લેક કહેવાય છે. તે ૯ - તત્વાર્થદીપિકા–પહેલા લેકનું કથન કર્યું હવે તેને અર્થ કહીએ છીએ-ધર્મ, અધમ, આકાશ, કાળ, પુદ્ગલ અને જીવ એ છ દ્રવ્યને લેક એ પ્રમાણે કહેવામાં આવે છે. જીવઅજીવનું આધારક્ષેત્ર લેક કહેવાય છે કારણકે જ્યાં ધર્મ આદિ પદાર્થ લેક તરીકે દેખી શકાય તે લેક. આ લેક શબ્દની વ્યુત્પત્તિ છે. જે ૯ તત્વાર્થનિર્યુકિત-ધર્મ, અધર્મ, કાકાશ અને એક જીવનાં અસંખ્યાત પ્રદેશ છે એ સૂત્રમાં લેક પદ ગ્રહણ કરેલ છે આથી તેના અર્થનું પ્રજ્ઞાપન કરવા માટે કહીએ છીએ ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, કાળ, પુદગલ અને જીવ એ છએ દ્રવ્ય લેક કહેવાય છે. - ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ૨૮માં અધ્યયનની ગાથા ૮મીમાં કહ્યું છે–સર્વદશી જિનેન્દ્રોએ ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, કાળ, પુદ્ગલ અને જીવને લેક કહ્યાં છે. - આનાથી એવું સાબિત થાય છે કે જેનું તથા અજીવ ધર્મ અધમ આકાશ કાળ, પુદગલનું જે-આધારક્ષેત્ર છે, તે લેક છે. લોકથી આગળ અલેક છે. જીવ આદિ દ્રવ્ય લેકમાં - જ હોય છે, અલેકમાં આકાશ સિવાય બીજી કોઈ વસ્તુ નથી. અલેક અન્ય દ્રવ્યથી શૂન્ય છે. - આ સૂત્રમાં એ પણ પ્રગટ કરવામાં આવ્યું છે કે ધર્માદિ દ્રવ્ય સ્વયં પણ લેક કહેવાય છે. આ અર્થમાં લેક શબ્દની વ્યુત્પત્તિ આમ થાય છે-“ઢોર તિ જોવા” અર્થાત જે જોઈ શકાય તે લેક. છે ૯ છે Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ ધર્માદિ દ્રવ્યના અવગાહનું નિરૂપણ સૂ. ૧૦ ओगाहो लोगागासे नो अलोगागासे મૂળસૂત્રાર્થ-અવગાહ લેકાકાશમાં થાય છે. અલકાકાશમાં નહીં. તત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વોકત ધર્મ આદિ દ્રવ્યનાં અવગાહન, અવગાહ પ્રવેશ, પ્રતિષ્ઠા અગર વ્યાપના કાકાશમાં જ થાય છે, કાકાશથી બહાર અલકાકાશમાં નહીં. જ્યાં ધર્મ આદિ પદાર્થ જોઈ શકાય છે તે લેક કહેવાય છે અને લેક સંબંધી આકાશ કાકાશ કહેવાય છે કે ૧૦ છે તત્વાર્થનિર્યુકિત-ધર્મ આદિ દ્રવ્યને અવગાહ અથવા સ્થિતિ કાકાશમાં છે. તે કાકાશ ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાયથી વ્યાપ્ત છે. આ બંને દ્રવ્ય અનાદિકાળથી એક બીજા સાથે મળેલાં લેકમાં અવસ્થિત છે. પુદ્ગલે અને જેની અવગાહના પણ કાકાશમાં અનાદિકાલીન છે પરંતુ તેમનામાં ગતિકિયા હોવાથી તે ધર્મ, અધર્મની માફક અવસ્થિત નથી. તેમની અવગાહના કયારેક કેઈ આકાશપ્રદેશ સાથે હોય છે. અને કદી કેઈ અન્ય પ્રદેશની સાથે. લેકથી ભિન્ન અલકાકાશમાં જીવાદિ હોતાં નથી કારણ કે ત્યાં અધર્મ દ્રવ્ય નથી અને તે જ ગતિ તથા સ્થિતિનાં નિમિત્ત હોય છે. શંકા–અલકાકાશમાં ગતિને ઉપગ્રાહક ધર્મ તથા સ્થિતિને ઉપગ્રાહક અધર્મ કેમ નથી ? સમાધાન-ધર્મ અને અધર્મને સ્વભાવ જ એ છે કે તેઓ અલકાકાશમાં રહેતાં નથી. સ્વભાવના વિષયમાં પ્રશ્નને કંઈ અવકાશ જ અત્રે નથી. આથી જ કહ્યું છે ધર્મ આદિને અવગાહ કાકાશમાં જ છે. શંકા-ધર્માદિ દ્રવ્યનો લેકાકાશમાં અવગાહ હોવાથી જે કાકાશ ધર્માદિને આધાર છે તે લેકાકાશને આધાર ક્યો ? સમાધાન–કાકાશ પોતે જ પોતાના સહારે ટકેલો છે તેના માટે બીજા કોઈ આધારની આવશ્યકતા નથી. શંકા–જેમ આકાશ પોતે જ પોતાના સહારે રહેલ છે તેવી જ રીતે ધર્માદિ પણ પિતાના સહારે રહી શકે છે તેમને આધાર આકાશ માનવાની શું જરૂરીયાત છે ? જે ધર્માદિને જુદે આધાર–આકાશ સ્વીકાર કરવામાં આવે તે આકાશને પણ બીજો આધાર માનવો જોઈએ નહીં ? આવી સ્થિતિમાં અનવસ્થા દોષને પ્રસંગ થશે. સમાધાન–આકાશથી અધિક પરિમાણવાળું અન્ય કઈ દ્રવ્ય નથી કે જેને આકાશને આધાર માની શકાય. આકાશ ચારે તરફથી અન્તરહિત છે આથી વ્યવહારનય અનુસાર આકાશ ધર્માદિ દ્રવ્યને આધાર મનાય છે પરંતુ-નિશ્ચયનયરૂપ તથા ભૂતનયની અપેક્ષાએ બધાં જ દ્રવ્ય સ્વપ્રતિષ્ઠિત છે અર્થાત્ બધાં પિત–પિતાનાં પ્રદેશમાં રહી ગયા છે. આ કારણે જ જ્યારે આપ ક્યાં રહો છો ?” એ કઈ પ્રશ્ન કરે તે જવાબમાં કહીએ છીએ. “અમારી અંદર જ” ધર્માદિ દ્રવ્ય લેકાકાશથી બહાર રહેતા નથી પરંતુ કાકાશમાં જ રહે છે. બસ આ કારણથી જ તેમનામાં આધાર-આધેયભાવની કલ્પના કરવામાં આવે છે. Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૦૦ તત્વાર્થસૂત્રને શંકલેકમાં એવું દેખી શકાય છે કે જેઓ પૂર્વોત્તર કાળભાવી હોય છે તેમનામાં જ આધાર–આધેયભાવ હોય છે. જેવી રીતે કુંડ અને બોર અહીં એવું તે નથી જ કે આકાશ પહેલેથી હતું અને ધર્માદિ પછીથી. આથી વ્યવહારનય અનુસાર પણ આકાશ અને ધર્માદિમાં આધાર, આધેયાભાવની કલ્પના કરવામાં આવતી નથી. સમાધાન–પૂર્વોત્તરકાલીન પદાર્થોમાં જ આધારાધેયભાવ હોય એવો કોઈ નિયમ નથી. ધડામાં રૂપ છે, શરીરમાં હાથ વગેરે છે, અહીં એક સાથે હોવાવાળા પદાર્થોમાં પણ આધારાધેય ભાવ જોઈ શકાય છે. આથી આકાશ અને ધર્માદિ યુગપભાવી પદાર્થોમાં પણ આધારાધેયભાવ સંગત છે.. - આ રીતે ધર્મ, અધર્મ આદિ દ્રવ્ય જ્યાં દેખાય તે લોક છે. અહીં અધિકરણમાં ધર્મ પ્રત્યય થયે છે. જ્યાં એ લેક છે તે કાકાશ છે અને તેનાથી બહાર ચારે બાજુ અનન્ત અકાકાશ છે. ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાયના સભાવ અને અસદ્દભાવના કારણે જ કાકાશ અને અલકાકાશના વિભાગ છે-હકીકતમાં તે આકાશ ખન્ડરહિત એક દ્રવ્ય છે. ધર્માસ્તિકાય ન હોત તે છે અને પુદ્ગલેની ગતિનું નિયામક કારણ ન રહેવાથી આ વિભાગ પણ ન હેત એવી જ રીતે અધર્માસ્તિકાયના અભાવમાં સ્થિતિનું નિમિત્ત કારણ ન હોત તો સ્થિતિને જ અભાવ થઈ જાત. આવી દશામાં લેક-અલેકના વિભાગ પણ ન હોત આથી જીવો અને પુગલોની ગતિ અને સ્થિતિના નિયામક ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાયના સદ્ભાવ અને અસદ્દભાવના કારણે જ લેક અને અલકના વિભાગ થાય છે. શંકા–સ્થિતિમાં સહાયક અધર્માસ્તિકાય માત્ર લેકમાં જ છે, આગળ નથી, તે અલકાકાશની સ્થિતિ કેવા પ્રકારની છે ? આજ પ્રકારે કાલના અભાવમાં અકાકાશ કેવી રીતે વર્તન કરે છે ? સમાધાન–તેમની સ્થિતિ અને વર્તના પિતા-પિતાના સ્વભાવથી જ થાય છે. આથી ધર્મ, અધર્મ પુદ્ગલ કાલ અને જીવ દ્રવ્યોની અવગાહના લેકાકાશમાં જ છે. , તેનાથી આગળ એકાકાશમાં તેમની અવગાહના નથી. શ્રી ભગવતી સૂત્ર શતક ૨, ઉદ્દેશક ૧૦માં માં કહ્યું છે. પ્રશ્ન–ભગવદ્ ! આકાશ કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે. ? ઉત્તર–ગૌતમ ! બે પ્રકારના–કાકાશ અને અલકાકાશ. - પ્રશ્ન–ભગવદ્ ! કાકાશમાં શું જીવ છવદેશ, જીવપ્રદેશ, અજીવ-અછવદેશ અથવા અજીવપ્રદેશ છે? ઉત્તર–ગૌતમ! જીવ પણ છે, જીવદેશ પણ છે, જીવપ્રદેશ પણ છે, અજીવ પણ છે. અછવદેશ અને અજીવપ્રદેશ પણ છે. જે જીવ છે. તે નિયમથી એકેન્દ્રિય બેઈન્દ્રિય તે ઈન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય પંચેન્દ્રિય અને અનિન્દ્રિય હોય છે. જે જીવદેશ છે તે નિયમથી એકેન્દ્રિય દેશ છે થાવત અનિષ્ક્રિય દેશ છે, જે જીવપ્રદેશ છે તે નિયમથી એકેન્દ્રિયપ્રદેશ છે યાવતું અનિન્દ્રિય પ્રદેશ છે. Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ ધર્માદ્રિવ્યના અવગાહનું નિરૂપણ સૂ. ૧૦ ૧૦૧ જે અજીવ છે તે બે પ્રકારના છે-રૂપી અને અરૂપી. રૂપી ચાર પ્રકારનાં છે જેવાં કે સ્કંધ સ્કધદેશ સ્કંધપ્રદેશ અને પરમાણુપુદ્ગલ. જે અરૂપી છે તે પાંચ પ્રકારના છે જેવાં કે-ધર્માસ્તિકાય નોંધસ્તિકાયદેશ ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશ અધર્માસ્તિકાય નાઅધર્માસ્તિકાય દેશ અધર્માસ્તિકાય પ્રદેશ અને અદ્ધાસમય. ત્યારબાદ તે જ ભગવતીસૂત્રના બીજા શતકના દેશમાં ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે ભગવન્ ! અલેાકાકાશ શું જીવ છે ? વગેરે પ્રશ્ના પૂર્વવત્ કરવા તેના જવાબ પણ જ પ્રકારે છે કે હે ગૌતમ ! અલેાકાકાશ જીવ નથી તેમજ અજીવપ્રદેશ નથી અજીવ દ્રવ્ય આકાશના એક દેશ છે, તે અગુરુલઘુ છે, અનન્ત અગુરુલઘુ ગુણાથી સંયુક્ત છે, સર્વાકાશથી અનન્ત ભાગ ન્યૂન છે. ઉત્તરાધ્યયનના ૨૮માં અધ્યયનની ૭ મી ગાથામાં કહ્યું છે-“સ દેશી જિનેન્દ્રોએ ધમ અધમ, આકાશ કાળ પુદ્ગલ અને જીવને લેાક કહ્યા છે. જ્યાં એ દ્રશ્ય નથી ફક્ત આકાશના દેશ છે તેને અલેાક કહેલા છે. ! ૧૦ ॥ धमाधम्माण कसिणे लोगागा से' મૂળસૂત્રા ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાયની અવગાહના સંપૂર્ણ લેાકાકાશમાં છે. ! ૧૧ ૫ તત્વા દીપિકા-પૂર્વસૂત્રમાં બતાવાયું કે લેાકાકાશમાં ધમ આદિ દ્રબ્યાના પ્રદેશરૂપ અવગાહ છે પરંતુ તે અવગાહ દૂધ અને પાણીની જેમ અને ઝેર અને લેાહીની માફક સમસ્ત લેાકાકાશના બધાં પ્રદેશાને વ્યાપ્ત કરીને હેાય છે અથવા તળાવમાં ત્રસજીવ અગર પુરુષ વગેરેની જેમ એક દેશથી હેાય છે. આ આશંકાનું સમાધાન કરવા માટે અહીં કહેવામાં આવ્યું છે કે ધર્મ અને અધદ્રવ્યનો લેાકાકાશમાં અવગાહ સમ્પૂર્ણ પણાથી તલમાં તેલની જેમ છે. એક દેશથી નહી. । ૧૧ । તત્ત્વાર્થ નિયુકિત—ધર્માદિ દ્રવ્યોના લોકાકાશમાં અવગાહ છે, એ અગાઉ કહેવાઈ ગયું છે, પરંતુ તે અવગાહ કેવા પ્રકારના છે એ દર્શાવવા માટે કહ્યુ છે-ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાયના સ’પૂર્ણ લેાકાકાશમાં અવગાહ છે લેાકાકાશના કોઈ એક દેશમાં નહી. સૂત્રમાં ‘કૃત્સ્ન’ પદનો પ્રયોગ કરીને ધર્મ-અધદ્રવ્યનું સંપૂર્ણ દેશમાં વ્યાપ્ત હેાવાનુ સૂચિત કરવામાં આવ્યું છે. આથી એ સ્પષ્ટ થઈ ગયુ કે જેમ ઘરના કોઈ એક ખુણામાં ઘર રહે છે તેવી રીતે લેકાકાશમાં ધમ અને અધર્મના અવગાહ નથી બલ્કે તલમાં તેલની જેમ અને દૂધમાં ઘીની માફક સપૂર્ણ લેાકાકાશમાં અવગાહ છે આ રીતે અવગાહન શક્તિના કારણે સમસ્ત લેાકાકાશમાં ધર્મ અને અધમ દ્રવ્ય પ્રદેશાનું પરસ્પર વ્યાઘાત રહિત અવસ્થાન સમજવુ જોઈ એ. તાત્પર્ય એ છે કે લેાકાકાશના જે એક પ્રદેશ છે તે જ ધદ્રવ્યના પણ એક પ્રદેશ છે અને તે જ અધર્મ દ્રવ્યના પણ પ્રદેશ છે. આ બધાં પ્રદેશ બ્યાધાત વગર જ સ્થિત છે– કાઈ ના અવસ્થાનમાં અવરોધ કરતા નથી. Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૦૨ તત્વા સૂત્રના આ પ્રકારે લેાકાકાશમાં સર્વત્ર ધર્મ, અધર્મના અવગાહ છે તેનાથી આગળ નથી. જેમ ચેતનનું કાર્ય શરીરમાં જ દેખી શકાય છે, બહાર નહી' એ કારણે ચેતના શરીરવ્યાપી જ છેએવી જ રીતે ધર્મ-અધર્મીના ઉપકાર લેાકાકાશમાં જ દેખી શકાય છે, બહાર નહી આથી તે દ્રવ્ય પણ બહાર નથી. ફલિતા એ છે કે ધર્મ અને અધર્મ દ્રશ્ય દૂધ અને પાણીની જેમ પરસ્પર અવગાહન કરીને સમસ્ત લેાકાકાશમાં વ્યાપ્ત છે, એવું નહીં કે તળાવમાં પુરુષની જેમ અગર ઘરમાં ઘરની માફક કોઈ એક ભાગમાં હોય એ કૃત્સ્ન શબ્દથી પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. ઉત્તરાધ્યયનના ૩૬માં અધ્યયનની ગાથા ૭ મી માં કહ્યું છે— ધ, અને અધર્મ આ બે દ્રવ્ય લેાકાકાશમાં જ કહેવામાં' આવ્યા છે. આકાશ લેાકાલેકવ્યાપી છે અને કાળ માત્ર સમયક્ષેત્રમાં અર્થાત્ અઢી દ્વીપમાં જ છે. ! ૧૧ ૫ पोग्गलाणं भयणा पाइपरसेसु' મૂળ સૂત્રા—પુદ્ગલદ્રવ્યના એક પ્રદેશ વગેરેમાં ભજના છે. ૫ ૧૨૫ તા દીપિકા-પૂર્વસૂત્રમાં એ દર્શાવી દેવામાં આવ્યું છે કે ધર્મ અને અધર્માંની લેાકાકાશમાં કેવા પ્રકારની અવગાહના છે? હવે લાકાકાશમાં પુદ્ગલેના અવગાહ બતાવવા માટે કહીએ છીએ. પરમાણુ આદિ પુદ્ગલ દ્રવ્યેાના અવગાહ લેાકાકાશના એક આફ્રિ પ્રદેશમાં થાય છે. એવી જ રીતે અપ્રદેશી પરમાણુના સંખ્યાતા અસખ્યાતા તથા અનન્ત પ્રદેશવાળા સ્કંધ દ્રવ્યેાનુ' એકાદિ આકાશપ્રદેશેામાં ભજનાથી અવગાહ સમજવા જેઈ એ. આમાંથી પરમાણુંને તે એક જ આકાશપ્રદેશમાં અવગાહ થાય છે, યણુકના એક અગર બે પ્રદેશોમાં વ્યકના એક, બે અથવા ત્રણ પ્રદેશેામાં ચતુરણુક તથા પંચાણુક આદિ સંખ્યાતા-અસંખ્યાતા પ્રદેશી સ્કંધના એક આદિ સંખ્યાતા અગર અસંખ્યાતા પ્રદેશામાં અવગાહ થાય છે. ત્યાં સુધી કે અનન્તપ્રદેશી સ્કન્ધના પણ એક, બે સંખ્યાતા અથવા અસંખ્યાતા પ્રદેશેામાં અવગાહ થાય છે. ! ૧૨ ૫ તત્વા નિયુકત—પૂર્વ સૂત્રમાં અમૂત્ત ધર્મ-અધર્મ દ્રવ્યાનું સપૂર્ણ લેાકાકાશમાં અવગાહ હાવાનું પ્રતિપાદન કર્યું. હવે તેમનાથી વિપરીત સ્મૃતિ માન્ અપ્રદેશી, સંખ્યાતપ્રદેશી અસખ્યાતપ્રદેશી અને અનન્તપ્રદેશી પરમાણુ આદિ પુદ્ગલાના લેાકાકાશમાં-અવગાહનું નિરૂપણ કરવાના આશયથી કહીએ છીએ પરમાણુ આદિ પુદ્ગલદ્રવ્યોના અવગાહ ભજનાથી એક આફ્રિ આકાશપ્રદેશમાં થાય અર્થાત્ કોઈ પુદ્ગલના એક પ્રદેશમાં, કોઈનાં બે પ્રદેશેામાં તથા કેઈ ના સંખ્યાતા અસંખ્યાતા પ્રદેશેામાં અવગાહ થાય છે. પરમણુંના એક આકાશ પ્રદેશમાં, ખ... અગર અબદ્ધ યકના એક અગર એ આકાશપ્રદેશેામાં અવગાહ થાય છે બદ્ધ અગર અમૃદ્ધ ત્યણુકના એક, બે અગર ત્રણ પ્રદેશેામાં અવગાહ થાય છે. એવી જ રીતે સંખ્યાતા, અસંખ્યાતા તથા અનન્તપ્રદેશવાળા પુદ્ગલ ધાના લેાકાકાશના એક, સંખ્યાતા અથવા અસંખ્યાતા પ્રદેશમાં અવગાહ સમજવા જોઈ એ. Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ લેાકાકાશમાં પુદ્ગલોના અવગાહનું નિરૂપણ સૂ. ૩૫ ૧૦૩ શકા—અમૂત્ત હોવાના કારણે ધમ અને અધમ દ્રવ્યેનુ' એક જ આકાશપ્રદેશમા વિના વિરોધ અવસ્થાન હેાવું તેા શકય છે પરંતુ રૂપી પુદ્ગલદ્રવ્ય એક જ સ્થાન ઉપર કઈ રીતે રહી શકે છે? મૂત્ત દ્રવ્ય પરસ્પર પ્રતિઘાતી હેાય છે. સમાધાન—પેાતાના અવગાહન સ્વભાવના કારણે તથા સૂક્ષ્મ રૂપમાં પિરણત થવાના કારણે મૂત્તિ માન પુદ્ગલેાના પણ એક જગ્યાએ અવગાહ થવામાં કઈ વિરાધ નથી. જેમ એક ઓરડામાં અનેક દીવાઓના પ્રકાશનુ હેાવુ. પ્રત્યક્ષથી સિદ્ધ છે તેવી જ રીતે એક જ આકાશપ્રદેશમાં અનેક પરમાણુ સમૂહ રૂપ સ્કંધ પણ રહી શકે છે. આ શિવાય આગમની પ્રમાણુતાથી પણ આને સ્વીકાર કરવા ઘટે. નિવિભાગ હેાવાના કારણે પરમાણુ પ્રદેશવિહીન હેાય છે તેમાં કોઈ પ્રદેશ હાતા નથી, તે સ્વતંત્ર અને અખંડ હાય છે. સંયાત પરમાણુઓના પ્રચયથી સખ્યાતપ્રદેશી સ્મુધ અને છે. અસંખ્યાત પરમાણુઓના મીલનથી અસ`ખ્યાત પ્રદેશી સ્મુધનુ નિર્માણ થાય છે અને અનંતપ્રદેશી સ્મુધના મિલનથી અનન્તપ્રદેશી સધની ઉત્પત્તિ થાય છે. પરમાણુમાં પ્રદેશેાના અભાવ હાવાથી તે આકાશના એક જ પ્રદેશમાં અવસ્થિત થાય છે. એ પરમાણુઓથી બનેલ હ્રયણુક જો બદ્ધ હોય તેા એક જ આકાશ પ્રદેશમાં સમાઈ જાય છે અને જો ખદ્ધ ન હોય તે છે આકાશપ્રદેશામાં સમાય છે. એવી જ રીતે ત્રણ પરમાણુએથી નિર્મિત ગૃણુંક જો બદ્ધ હોય તે એક જ આકાશપ્રદેશમાં રહી શકે છે અને જો અમૃદ્ધ હાય તેા બે અગર ત્રણ પ્રદેશાને ઘેરે છે. એવી જ રીતે ખદ્ધ અને અખદ્ધ ચતુરણુક આદિની અવગાહના એક, આઢિ સંખ્યાત—અસંખ્યાત પ્રદેશમાં યથાયેાગ્ય સમજવી ઘટે. અલબત્ત એટલુ યાદ રાખવુ જોઈ એ કે લેાકાકાશના પ્રદેશ અસંખ્યાત જ અનન્ત નડી, આથી અનન્ત તથા અનન્તાનન્ત પ્રદેશવાળા સ્કંધ પણ એક, સખ્યાત અગર અસંખ્યાત આકાશપ્રદેશેામાં જ અવગાઢ થાય છે. આ પુદ્ગલના પરિણમનની વિચિત્રતા છે. ૫ ૧૨ ૫ 'जीवाणं लोगस्स असंखेज्जरभागे' इत्यादि મૂળસૂત્રા—જીવદ્રવ્યના અવગાહ લેાકનાં અસંખ્યાતમાં ભાગમાં થાય છે. જેમ દીપકના પ્રકાશ પથરાય છે અને સ’કાચાય પણ છે તેવી જ રીતે જીવપ્રદેશ પણ પ્રસરે છે અને સકાચાય છે. । ૧૩ । તત્વાથ દીપિકા જીવાના અવગાહ કેટલા ક્ષેત્રમાં થાય છે એવી જિજ્ઞાસા થવા પર કહીએ છીએ— જીવાના અવગાહ લેાકાકાશના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં થાય છે. કદાચિત લેાકાકાશના એક અસખ્યાતમાં ભાગમાં કદાચિત્ એ અસંખ્યાત ભાગેામાં અને કદાચિત ત્રણ અસંખ્યાત ભાગામાં અવગાહ થાય છે. શંકા—સરખા પદ્િમણવાળા પટ આદિના અવગાહમાં વિષમતા જણાતી નથી તેા પછી બધાં .જીવાનાં પ્રદેશેામાં સરખાપણુ હોવા છતાંપણ કાઈ જીવની અવગાહના લેાકના એક અસંખ્યાતમાં ભાગમાં, કોઈ ની એ તે કોઈની ત્રણ ભાગામાં અવગાહના થાય છે. આ વિષમતાનું શું કારણ છે ? સમાધાન દ્વીપકના પ્રકાશની જેમ સરખાં જીવનાં પ્રદેશેામાં સ’કાચ અને વિસ્તાર થાય છે આથી કોઈ જીવ થાડા પ્રદેશામાં અને કાઈ ઘણાં પ્રદેશમાં અવગાહે છે. !! ૧૩૫ Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૦૪ તત્વાર્થસૂત્રને તત્વાર્થનિર્યુક્તિ-પૂર્વસૂત્રમાં પુદ્ગલેના અવગાહન પ્રકાર પ્રદર્શિત કરીને હવે જીવની અવગાહનાનું નિરૂપણ કરીએ છીએ– જેને અવગાહ કાકાશના અસંખ્યાત ભાગ વગેરેમાં થાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે કદાચિત્ એક જીવ અવગાહ લેકાકાશના અસંખ્યાત ભાગમાંથી એક ભાગમાં થાય છે, કેઈનું બે અગર ત્રણ ભાગેમાં થાય છે. જુદાં જુદાં જેને અવગાહ સંપૂર્ણ લેકમાં છે. એમ કહી શકાય કે જે લેકાકાશના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં એક જ જીવ અવગાહન કરી લે તે અનન્તાનઃસંખ્યક જીવ શરીરસહિત કઈ રીતે આ લેખમાં સમાઈ શકે છે? આને જવાબ એ છે કે કાકાશમાં સૂક્ષ્મ અને બાદરના ભેદ હોવાથી અવગાહના અશકય નથી. જે જીવ બાદર છે તેમના શરીર પ્રતિઘાતયુક્ત હોય છે પરંતુ જે સૂક્ષ્મ છે તે શરીરસહિત હોવા છતાં પણ સૂક્ષ્મ હોવાના કારણે એક જ આકાશપ્રદેશમાં અનન્તાનન્ત સમાઈ જાય છે. તેઓ એક બીજાને અવસ્થાનમાં પણ અવરોધ કરતાં નથી. આ રીતે કાકાશના અસંખ્યાત પ્રદેશમાં અનન્તાનન્ત જીની અવગાહના હોવી વિરુદ્ધ નથી. આ રીતે કદાચિત્ લેકાકાશના એક અસંખ્યાતમાં ભાગમાં કદાચ બે અસંખ્યાત અને કદાચિત ત્રણ અસંખ્યાત ભાગમાં જેને અવગાહ હોય છે. આ પ્રકારે બધા કાકાશના અસંખ્યાત પ્રદેશ હોય છે તે અસંખ્યાત આંગલીના અસંય ભાગ પ્રમાણે પ્રદેશથી કલ્પના દ્વારા વિભક્ત થાય છે. તેમાંથી જઘન્ય એક જીવના અસંખ્યાતપ્રદેશવાળા એક આકાશખંડમાં અવગાહ થાય છે, કામણ શરીરના અનુસારી હોવાથી કેઈ જવ બે અસંખ્યાતપ્રદેશ પરિમિત આકાશખંડમાં અવગાહન કરે છે, કોઈ જીવ ત્રણ અસંખ્યાતપ્રદેશ પરિમિત આકાશખંડમાં અવગાહન કરે છે, કોઈ ચાર આકાશખંડેમાં વ્યાપ્ત થઈને રહે છે ઈત્યાદિ રૂપથી કઈ જીવ સંપૂર્ણ કાકાશમાં વ્યાપ્ત થઈને રહે છે પરંતુ સંપૂર્ણ કાકાશને કેવળી જ કેવલિસમુદ્ધાતના સમયમાં વ્યાપ્ત કરે છે, અન્ય કોઈ જીવ નહીં. તે લેકથી બહાર અલકાકાશના એક પણ પ્રદેશમાં જતા નથી. શંકા–એક જીવના પ્રદેશ લેકાકાશની બરાબર અસંખ્યાત છે. આવી સ્થિતિમાં લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં તેને સમાવેશ કેવી રીતે થઈ શકે ? તેને તે સંપૂર્ણ લેકાકાશમાં જ વ્યાપ્ત થવું જોઈએ. સમાધાન–જીવના પ્રદેશમાં દીપકના પ્રકાશની માફક સંકોચ-વિસ્તાર થાય છે આથી લે કાકાશના અસંખ્યાત ભાગ આદિમાં તેને સમાવેશ થઈ જાય છે. જેવી રીતે મોટા ઓરડામાં દિી રાખવામાં આવે તે તેને પ્રકાશ તે સંપૂર્ણ એરડામાં પ્રસરેલું રહે છે અને જે તેને નાના ઓરડામાં (જગ્યામાં) રાખવામાં આવે તે પ્રકાશ સંકેચાઈને નાના સ્થાનમાં સમાઈ જાય છે તેવી જ રીતે જીવના પ્રદેશ પણ નામ કર્મ દ્વારા પ્રાપ્ત શરીર અનુસાર સંકુચિત અને વિસ્તૃત થઈ જાય છે. કેઈ જીવ લોકના એક અસંખ્યાત ભાગમાં સમાઈ જાય છે અને કઈ જીવ કેવળિસમુઘાતના સમયે વિસ્તારને પ્રાપ્ત થઈને સમસ્ત કાકાશને વ્યાપ્ત કરી લે છે. આ બંનેની વચ્ચે મધ્યમ અવગાહના પણ અનેક પ્રકારની થાય છે. આ કથનથી આ આશંકાનું પણ સમાધાન થઈ જાય છે કે જ્યારે જીવના અસંખ્યાત પ્રદેશ છે અને ઔદારિક શરીરની સાથે તેને સંબંધ છે તે કેઈના થડા પ્રદેશમાં અને Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ ના અવગાહનું નિરૂપણ સૂ. ૧૩ ૧૦૫ કેઈના ઘણા પ્રદેશોમાં અવગાહ થાય આ વિષયમાં કઈ હેત નથી, સમાન પરિમાણવાળા પટ આદિના અવગાહમાં કઈ પ્રકારની વિષમતા જોવામાં આવતી નથી કારણ કે જીવના પ્રદેશમાં સંકુચિત અને વિસ્તૃત થવાને સ્વભાવ છે જેમ વસ્ત્રમાં સંકેચ-વિસ્તાર જોવામાં આવે છે, પ્રદીપના પ્રકાશમાં તથા ચામડામાં પણ સંકેચ-વિસ્તાર થાય છે તેવી જ રીતે જીવના પ્રદેશમાં પણ સંકોચ વિસ્તારને સ્વભાવ વિદ્યમાન છે. જીવ પિતાના સ્વભાવથી અમૂર્ત છે પરંતુ મૂર્ત કર્મોની સાથે બંધાયેલ હોવાના કારણે મૂર્ણ થઈ ગયું છે. શ્રમણ શરીર ને લીધે તે મોટુ અગર નાનું શરીર ધારણ કરી શકે છે તેના જ કારણે તેના પ્રદેશમાં સંકોચ-વિસ્તાર થાય છે આ કારણથી લેકના અસંખ્યાતમાં ભાગ વગેરેમાં, લેકાકાશના પ્રદેશની બરાબર પ્રદેશ હોવા છતાં પણ એક જીવને અવગાહ સંભવિત થાય છે. શંકા–જે જીવ પ્રદીપની સમાન સંકેચ-વિસ્તાર સ્વભાવવાળે છે તે પ્રદીપની જેમ અનિત્ય પણ હોવો જોઈએ. - સમાધાન અનેકાન્તવાદી જેના મતમાં કોઈ પણ વસ્તુ ન તે એકાન્ત નિત્ય છે અથવા ન તે–એકાન્ત અનિત્ય જ છે. પ્રત્યેક વસ્તુ દ્રવ્ય-પર્યાયાત્મક છે આથી દ્રવ્યરૂપથી નિત્ય અને પર્યાયરૂપથી અનિત્ય હોવાના કારણે બધામાં નિત્યતા તથા અનિત્યતા છે. આત્મા પણ દ્રવ્યાર્થિકનયની અપેક્ષાથી નિત્ય છે કારણ કે તેનું આત્મત્વ શાશ્વત છે તે પિતાના ચૈતન્ય સ્વભાવને કદાપી પરિત્યાગ કરતા નથી પરંતુ પિતાના જ્ઞાન પર્યાયે અને શરીરપર્યાની અપેક્ષા અનિત્ય છે. આ કથનથી આ આપનું નિરાકરણ પણ થઈ જાય છે કે ભલે વર્ષો હોય, તડકો હોય આકાશનું શું બગડે છે ? વર્ષો અને તડકાની અસર તે ચામડી ઉપર જ થાય છે. જે આત્મા ચામડા જે છે તે અનિત્ય થઈ જશે અને જે આકાશની માફક નિત્ય છે તે સુખ દુઃખને ભેગ કરી શકે નહીં. સ્યાદવાદવાદી ન તે આકાશનો એકાંત નિત્ય સ્વીકાર કરે છે અથવા ન તે ચામડાને એકાન્ત અનિત્ય કારણ કે પ્રત્યેક વસ્તુ ઉત્પાદ વ્યય અને ધવ્યથી યુક્ત છે. આત્માને એકાન્ત નિત્ય અથવા એકાન્ત અનિત્ય માનવાથી કર્મફળને સંગ પણ ઘટિત થઈ શક્ત નથી. આ રીતે જેમ તેલ, વાટ અગ્નિ આદિ સામગ્રીથી વૃદ્ધિને પામીને બળતે દી વિશાળ કુટાગારશાળાને પ્રકાશિત કરે છે અને શરાવ ઢાકણું ઉલંચન તથા માણિકા આદિથી આવૃત્ત થઈને તેમને જ પ્રકાશિત કરે છે. આવી જ રીતે દ્રોણથી ઢંકાઈને દ્રોણને જે આઢકથી ઢંકાઈને, આઢકને પ્રસ્તથી ઢંકાઈને પ્રસ્ત (શેર)ને હાથથી ઢાઈને હાથને જે પ્રકાશિત કરે છે એવી રીતે જીવ પણ પિતાન પ્રદેશને સંકેચ અને વિસ્તારથી મેટા અને નાના પાંચ પ્રકારનાં શરીરને સ્કંધના તથા ધર્મ અધર્મ અને પુદ્ગલ અને જીવના પ્રદેશના સમૂહને વ્યાપ્ત કરે છે યાનિ તેમને અવગાહન કરીને રહે છે. આ રીતે લેકાકાશમાં ધર્મ આકાશ અને પુદ્ગલ અવશ્ય હોય છે. જીવપ્રદેશ વિભાજનથી થાય છે. જ્યાં એક જીવને અવગાહ થાય છે ત્યાં બીજા જીવના અવગાહને કેઈ વિરેાધ નથી, ૧૪ Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને આ પ્રકારે કાકાશના એક પ્રદેશમાં અનેક જીના અનેક પ્રદેશનાં અવગાહ છે. ઢાંકણા વગરને દીવો તેટલા જ આકાશપ્રદેશને વ્યાપ્ત કરે છે જેટલાં તેના અવયવ હેય તે સંપૂર્ણ લેકને પ્રકાશિત કરી શકતું નથી પરંતુ આત્મા સમુઘાતના સમયે સમસ્ત લેકમાં વ્યાપ્ત થઈ જાય છે. સિદ્ધ થયા પછી જીવની અંતિમ શરીરથી ત્રિભાગ ન્યૂન અવગાહના રહે છે, ત્રીજો ભાગ શરીરના છિદ્રોની પૂર્તિમાં લાગી જાય છે પરંતુ સિદ્ધ જીવોને આકાર તે જ રહે છે જે આકાર મુક્તિના સમયે શરીરને હોય છે. આ રીતે ધર્મ, અધમ આકાશ તથા જીને પરસ્પરમાં તથા પુદ્ગલેમાં અવગાહનાને વિરોધ નથી કારણ કે તે અમૂર્ત છે. આથી ધર્મ, અધમ આકાશ અને જીવનું અમૂર્ત હોવાના કારણે પરસ્પરમાં રહેવું વિરુદ્ધ નથી અને ન તે ધર્માદિનું પુદ્ગલમાં રહેવું વિરુદ્ધ છે કારણ કે તેમના જ નિમિત્તથી ગતિ સ્થિતિ તથા અવગાહના જોઈ શકાય છે અને આત્મા કર્મ પુદ્ગલેને વ્યાપ્ત કરે છે. ફલિતાર્થ એ છે કે જીવ સંકેચ વિસ્તાર સ્વભાવના કારણે મેટા અથવા નાના શરીરને ધારણ કરે છે. શંકા–જે જીવના પ્રદેશોમાં સંકોચ-વિસ્તારનું સામર્થ્ય છે તે સંપૂર્ણ કારણ મળવાથી જીવ સમસ્ત પ્રદેશને સંકેચી લઈ આકાશના એક જ પ્રદેશમાં કેમ સમાઈ જતું નથી? અવરોધ કરનારી કઈ વસ્તુ તે છે જ નહીં. આ સંજોગોમાં જેને અવગાહ લેકાકાશના અસંખ્યાતમાં ભાગ આદિમાં કેમ થાય છે ? એક પ્રદેશ વગેરેમાં કેમ થતું નથી ? સમાધાન–પ્રત્યેક સંસારી જીવને કાર્મણ શરીરની સાથે સંબંધ છે અને કામણ શરીર અનન્તાનન્ત પુદ્ગલેના સંચયથી બનેલું છે. આથી લેકના અસંખ્યાતા પ્રદેશમાં જ જીવને અવગાહ થઈ શકે છે, એકાદિ પ્રદેશમાં નહીં. એટલું ચોક્કસ છે કે સિદ્ધ જીવ ચરમ શરીરના ત્રીજા ભાગમાં અવગાહન કરે છે તેનું કારણ એ છે કે શરીરને ત્રીજો ભાગ છિદ્રમય–પલે છે. તે પિલાણની પૂતિમાં ત્રીજો ભાગ થઈ જાય છે. આ ત્રિભાગન્યૂનતા યુગનિરોધના સમયે જ થઈ જાય છે. આથી સિદ્ધજીવ પણ ત્રિભાગનૂન અવગાહનાવાળા હોય છે. જો કે સિદ્ધજીનું સહેજ વીર્ય નિરાવરણ થાય છે તે પણ તેમનામાં એ સામર્થ્ય નથી કે તેઓ તેથી અધિક અવગાહનાને સંકેચ કરી શકે. સંસારી જીવનું તે કહેવું જ શું? જીવને સ્વભાવ જ એવો છે કે આનાથી વધુ સંકોચ થઈ શક્તો નથી. અને સ્વભાવના વિષયમાં કઈ પ્રશ્ન કરી શકાતું નથી. આ સિવાય સંસારી જીવ કર્મયુક્ત હોવાથી વધુ સંકેચ થઈ શક્તા નથી, શંકા-કર્મયુક્ત જીવ કેમ અધિક સંકેચ કરી શકતું નથી ? સમાધાન–કારણકે તેઓ પ્રયત્ન કરતા નથી શંકા–શા માટે તેઓ પ્રયત્ન કરતા નથી ? સમાધાન–પ્રયત્ન કરવાનું કેઈ કારણ વિદ્યમાન નથી. અહીં એટલું સમજી લેવાની જરૂર છે કે સંકુચિત આત્મપ્રદેશ જ્યારે વિકાસ પામે છે ત્યારે તેમને સમ્બન્ધ પરસ્પર તૂટી જતું નથી પરંતુ કમળની નાળના તંતુઓની જેમ તેઓ આપસમાં જોડાયેલા રહે છે. સમ્બન્ધ ન તૂટવાનું કારણ એ છે કે પ્રથમ તે તેઓ અમૂર્ત છે, બીજું તેઓ વિકાસશીળ છે અને ત્રીજું એકત્વ રૂપ પરિણામમાં પરિણત થાય છે. જીવની Page #794 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ ના અવગાહનું નિરૂપણ સૂ. ૧૩ ૧૦૭ વૃદ્ધિ જેવાથી આત્મપ્રદેશને વિકાસ સિદ્ધ થાય છે. હેડગરેલી ની પૂંછડી જ્યારે કપાય જાય છે ત્યારે થોડા સમય સુધી તે તરફડે છે અને પછી શાંત થઈ જાય છે આથી અનુમાન કરી શકાય કે હેડગરેલી ને છેડે જીવપ્રદેશ તેની કપાયેલી પૂંછડીમાં કેટલાક સમય સુધી રહે છે અને પછીથી રહેતું નથી. તે પ્રદેશ કયાં ચાલ્યા જાય છે ? હેડગરોલીના શરીરમાં જ ચાલ્યા જાય છે કારણ કે તેમને સમ્બન્ધ સર્વથા તૂટ ન હતું, કમળની નાળને તખ્તઓની જેમ તેઓ પરસ્પરમાં સમ્બદ્ધ હતાં. શંકા–જે આ પ્રમાણે જ હોય તે માથુ કપાઈ ગયા પછીથી માથામાં સ્થિત પ્રદેશ શેષ શરીરમાં કેમ ચાલ્યા જતા નથી ? અને માણસ પેલી કપાયેલી પૂંછડીવાલી ઢેડગરેલીની જેમ જીવીત કેમ નથી રહેતે ? સમાધાન–વેદન આયુને ભેદ થઈ જવાથી આ દેષ આવતું નથી. જ્યાં બહુસંખ્યક જીવપ્રદેશ એકત્ર થઈને રહે છે તેને મૂર્ત કહે છે. મસ્તક ઘણુ મર્મવાળું છે. મર્મદેશમાં ભયંકર વેદના થાય છે. અધ્યવસાન આદિ ૭ કારણેથી આયુષ્યનું ભેદન થઈ જાય છે એ વાત જાણીતી છે. આ કારણે આત્માને કર્મોદય અનુસાર સંકેચ અને વિસ્તાર થાય છે પરંતુ નાશ થતો નથી કારણ કે તે અમૂર્ત છે. ભાવાર્થ એ છે કે જેનમતમાં કઈ પણ વસ્તુને સંપૂર્ણ વિનાશ થતું નથી અને પ્રદેશને સંકેચ-વિસ્તાર થવા છતાં પણ આત્માની વૃદ્ધિ અથવા ઘટાડો થત નથી. હા ક્ષેત્રની અપેક્ષા વધ-ઘટ થયા કરે છે પ્રદેશની અપેક્ષાએ નહીં પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના બીજા પદમાં જીવસ્થાન પ્રકરણમાં કહ્યું છે, “જીવ લેકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં રહે છે.” રાજપનીય સૂત્રમાં પણ કહે છે-“પોતાના પૂર્વાઈત કર્મ અનુસાર જીવ–જેવા શરીરને મેળવે છે તેને જ પિતાના અસંખ્યાતા પ્રદેશથી વ્યાપ્ત કરી લે છે–સજીવ બનાવી લે છે, પછી ભલે તે નાનું હોય અગર તે મોટું છે ૧૩ છે . 'मणुस्स खेत्ते ओगाहो कालस्स મૂળ સૂવાથ–મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં કાલદ્રવ્યને અવગાહ છે . ૧૪ છે તત્વાર્થદીપિકા–ધર્મ અધર્મ આકાશ પુદ્ગળ અને જીવ દ્રવ્યને અવગાહ લોકાકાશમાં છે એ વાત કહેવાય ગઈ હવે કાલદ્રવ્યને અવગાહ દર્શાવવા માટે કહીએ છીએ–કાલિદ્રવ્યને અવગાહ મનુષ્ય-ક્ષેત્રમાં જ છે, અન્યત્ર નહીં. ૧૪ “જરિ ગોળ નિમિત્ત ધમધમાંvirણા મૂલસવાર્થ—ધર્મ અધર્મ અને આકાશ દ્રવ્ય કમથી ગતિ, સ્થિતિ અને અવગાહના ના નિમિત્ત કારણ છે. સૂ૦૧૫ તત્વાર્થદીપિકા–ધમ અધર્મ આકાશ કાલ પુદ્ગલ અને જીવ આ છ દ્રવ્યના લક્ષણ ક્રમશઃ પ્રતિપાદન કરવા માટે પ્રથમ ધર્મ અધર્મ આકાશનું લક્ષણ કહીએ છીએ–ધર્મદ્રવ્ય ગતિનું અધર્મ દ્રવ્ય સ્થિતિનું અને આકાશદ્રવ્ય અવગાહનાના નિમિત્ત છે. ૧૫ છે તત્વાર્થનિર્યુક્તિ–પ્રથમ સામાન્ય રૂપથી ધર્મ આદિ દ્રવ્યોનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો હવે તેમનાં લક્ષણ બતાવીએ છીએ અથવા ધર્મ અને અધર્મ દ્રવ્યના અસંખ્યાત પ્રદેશ સરખાં હોવા છતાં પણ તેઓ સંપૂર્ણ લેકમાં વ્યાપ્ત છે, અસંખ્યાતમાં ભાગ વગેરેમાં નહીં. એ રીતે Page #795 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૦૮ તત્વાર્થસૂત્રને તેમને અવગાહ લેકમાં જ છે, અલકમાં નહીં એમ શા માટે ? આ શંકાનું સમાધાન કરવા માટે કહીએ છીએ-છ દ્રવ્યમાંથી માત્ર જીવ અને પુદ્ગલદ્રવ્યમાં જ ગતિક્રિયા થાય છે, બીજા કેઈ દ્રવ્યમાં નહીં. તે ગતિક્રિયા પ્રવેગ પરિણામથી પણ થાય છે અને સ્વભાવ પરિણામથી પણ થાય છે. આ ગતિકિયામાં ધર્મ અને અધર્મ તેવી જ રીતે સહાયક થાય છે જેમ સૂર્યના કિરણે આંખેને જોવામાં મદદરૂપ થાય છે તેમ ગતિક્રિયા સમસ્ત લેકમાં જોઈ શકાય છે. આથી અનુમાન પ્રમાણથી એ ચેકસ થઈ જાય છે કે ધર્મ અને અધર્મદ્રવ્ય પણ સંપૂર્ણ લેકમાં વ્યાપ્ત છે. આ રીતે લેકમાં જ જીવેનું તથા ધર્મ, અધર્મ, પુદ્ગલ આદિ અજીવ દ્રવ્યોનું અસ્તિત્વ છે અલકાકાશ સુને છે ત્યાં કેઈ અન્ય દ્રવ્યને અવગાહ નથી આ રીતે ધર્મ અધર્મ અને આકાશ દ્રવ્યનું અસાધારણ કાર્ય બતાવવા માટે કહીએ છીએ–ગતિ સ્થિતિ અને અવગાહનાના નિમિત્ત કારણ ધર્મ, અધર્મ તથા આકાશ દ્રવ્ય છે. એક દેશથી બીજા દેશમાં પ્રાપ્તિ રૂપ પરિણામને ગતિ કહે છે તેનાથી વિરુદ્ધ પરિણામને સ્થિતિ કહે છે. અવકાશ દેનારા કારણ રૂપ પરિણામને અવગાહ કહેવામાં આવેલ છે. આ રીતે દેશાન્તર પ્રાપ્તિ રૂપ પરિણામવાળા જીવ અને પુદ્ગલેની ગતિમાં જે નિમિત્ત થાય છે તે ધર્મદ્રવ્ય કહેવાય છે. આ રીતે દેશાન્તર પ્રાપ્તિથી વિપરીત પરિણામ રૂપ સ્થિતિવાળા જીવ તથા પુદ્ગલે દ્રવ્યની સ્થિતિનું જે નિમિત્ત છે તે અધર્માસ્તિકાય કહેવાય છે. જીવ પુદ્ગલ આદિ અવગાહન કરનારા દ્રવ્યના અવકાશદાન પરિણામ રૂપ અવગાહમાં જે નિમિત્ત કારણ હોય તે આકાશ કહેવાય છે. આથી ગતિ પરિણમનવાળા છે અને પુદ્ગલેની ગતિમાં સહાયતા પહોંચાડવી ધર્મદ્રવ્યને ઉપકાર છે જેમ માછલાં વગેરેની ગતિમાં પાણી સહાયતા પહોંચાડે છે તેમ આ રીતે સ્વયં સ્થિતિમાં પરિણત થનારા છે અને પુદ્ગલની સ્થિતિમાં સહાયક થવું અધર્મ દ્રવ્યને ઉપકાર છે જેમ ઘોડા વગેરેની સ્થિતિમાં ભૂમિ આદિ નિમિત્ત થાય છે. આવી જ રીતે અવગાહન કરનારા છે પુગલ વગેરેના અવકાશદાન રૂપ અવગાહ કરવામાં આકાશને ઉપકાર સમજે જોઈએ તે સાબિત થયું. આ રીતે ગતિમાન જીવ પુદુગલેની ગતિમાં ધર્મદ્રવ્યને સ્થિતિમાન જીવ–પુદ્ગલની સ્થિતિમાં અધર્મદ્રવ્યને તથા અવગહનશીલ ધર્મ, અધર્મ પુદ્ગલ અને જીવ દ્રવ્યનાં અવગાહનમાં આકાશને ઉપકાર છે એ સિદ્ધ થયું. જીવ અને પુદ્ગલ દ્રવ્ય જ ગતિક્રિયાવાળા છે અને જ્યાં ગતિ હોય છે ત્યાં સ્થિતિ પણ અવશ્ય હોય છે અને જેમનામાં ગતિ તથા સ્થિતિ છે તેમને અવકાશ પણ જરૂરી છે. શંકા–ગતિ સહાયક ધર્મદ્રવ્ય જ્યારે હમેશા વિદ્યમાન રહે છે તે પછી નિરન્તર ગતિ જ કેમ થતી રહેતી નથી ? કેમકે કારણના હોવાથી કાર્યની ઉત્પત્તિ અવશ્ય દેખી શકાય છે એવી જ રીતે સદા અધર્મદ્રવ્ય સન્નિહિત રહેવાથી હમેશાં સ્થિતિ જ કેમ રહેતી નથી ? સમાધાનધર્મ અને અધર્મદ્રવ્ય ગતિ અને સ્થિતિના જનક નહીં પણ સહાયક છે. જ્યારે જીવ અને પુદ્ગલ સ્વયં ગતિ કરે છે ત્યારે તેઓ સહાયક માત્ર બની જાય છે. ધર્મ દ્રવ્ય કેઈને ફરજીઆત ચલાવતું નથી અને અધર્મદ્રવ્ય કેઈને જબરદસ્તીથી રેકતું નથી! Page #796 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ ધર્માદિ દ્રવ્યનું લક્ષણ સૂ. ૧૫ ૧૯ ઉપાદાન કારણ તે જીવની ગતિમાં સ્વયં પુદ્ગલ જ છે ધર્મ અને અધર્મદ્રવ્ય તે સહાયક માત્ર છે. ઉપકારી છે, નિમિત્ત છે. જેવી રીતે નદી, તળાવ, સમુદ્રોમાં સ્વયં જ ગમન કરનાર માછલી માટે પાણી સહાયક થઈ પડે છે, પણ માછલીને ચલાવતું નથી, એ રીતે ધર્માસ્તિકાય ગતિક્રિયામાં મદદરૂપ થાય છે, પ્રેરક નહીં. અથવા તે જેમ ઘડા વગેરે રૂપમાં પરિણત થનારી મૂર્તિ માટે દંડ વગેરે સહાયક થઈ જાય છે તેવી જ રીતે ઉપર જણાવેલા દ્રવ્ય સહાયક થાય છે-કંધુ પણ છે– કારણ ત્રણ પ્રકારના હોય છે-નિર્વસ્તક નિમિત્ત અને પરિણામી આજ અત્રે બતાવીએ છીએ-ઘડામાં ત્રણ કારણ માનવામાં આવે છે-નિર્વત્તક નિમિત્ત અને પરિણામી કારણ. ઘડાનું નિર્વક કારણ કુંભાર છે, નિમિત્ત કારણ દેરી અને ચાક આદિ છે તથા પરિણામી કારણ માટી છે. પાણી માછલીની ગતિનું કારણ તે છે પરંતુ ગમન કરનાર માછલીને બળજબરીથી ચલાવતું નથી. ભૂમિ સ્થિતિમાં સહાયક છે પણ ગમન કરનારને ફરજીયાત ઉભા રાખતી નથી આકાશ અવગાહનામાં કારણ રૂપ છે પણ સ્વયં અવગાહ દ્રવ્યના અવગાહમાં તે નિમિત્ત થાય છે જબરદસ્તીથી અવગાઢ કરતું નથી. જેવી રીતે સ્વયં ખેતર ખેડનાર ખેડુત માટે વરસાદ નિમિત્ત કારણ થાય છે. ખેતર ન ખેડનારા ખેડુતોને વરસાદ જાતે જ બળજબરીથી તેમ કરવામાં ખેડુતને પ્રવૃત્ત કરતું નથી. વર્ષાકાળમાં નવા વાદળાઓને ગડગડાટ સાંભળીને બકમાદા સ્વયં ગર્ભ ધારણ કરીને પ્રસવ કરે છે, પ્રસવ કરનારી બકમાદાને નવીન વાદળા જબરદસ્તી પ્રસવ કરાવતાં નથી કેઈ ઉપદેશકનું નિમિત્ત મેળવીને મનુષ્ય પ્રતિબંધહેતુક વિરતિને ધારણ કરતે થકે પાપથી વિરત થતો જોવામાં આવે છે. પરંતુ વિરત ન થનાર પુરુષને ઉપદેશ બળજબરીથી વિરત કરતું નથી. શંકા–જે આવું જ છે તે ગતિ સ્થિતિ તથા અવગાહમાં ધર્મ, અધમ અને આકાશ નિમિત્ત કારણ જ લેવા જોઈએ, અપેક્ષા કારણ નહીં. આવા સંજોગોમાં અપેક્ષા કારણનું જ નુકશાન થશે. કારણ કે અપેક્ષા કારણે વ્યાપારરહિત હોય છે. સમાધાન–આમ ન કહો. કેઈપણ કારણ વ્યાપારરહિત હોતું નથી. વ્યાપાર કરનાર જ કારણ કહી શકાય છે. ધર્માદિને એ કારણથી અપેક્ષાકારણ કહેવામાં આવે છે કે જીવાદિ દ્રવ્ય ધર્માદિગત કિયા પરિણામની અપેક્ષા રાખતા થકા જ ગતિ આદિ ક્રિયા કરે છે. શંકાએ એ પ્રમાણે છે તે પછી નિમિત્તકારણ અને અપેક્ષાકારણમાં કઈ તફાવત રહેતું નથી. સમાધાન–દંડ આદિમાં પ્રાયોગિકી તથા પૈસસિકી બંને પ્રકારની ક્રિયા થાય છે. ધર્મ અધર્મ અને આકાશમાં વૈસિકી જ ક્રિયા થાય છે. બંનેમાં આ તફાવત છે. આ રીતે ગતિમાં સહાયક થવું. અવગાહ લક્ષણવાળા આકાશમાં ઘટિત થતું નથી પરંતુ ગતિમાં સહાયક થવું ધર્મદ્રવ્યને જ ઉપકાર છે. એવી જ રીતે સ્થિતિમાં સહાયક થવું અધર્મદ્રવ્યને જ ઉપકાર છે અવગાહ લક્ષણવાળા આકાશને નહીં. અવગાહરૂપ ઉપકાર આકાશને જ છે ધર્મ અને અધર્મ દ્રવ્યને નહીં. એક દ્રવ્યને બીજા દ્રવ્યથી ભિન્ન કોઈ વિશિષ્ટ ગુણ અવશ્ય સ્વીકારો જોઈએ. ધર્મ અધર્મ તથા આકાશ દ્રવ્ય પરસ્પર ભિન્ન છે. એ સત્ય બુદ્ધિથી અથવા આગમથી સમજવું ઘટે. Page #797 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૧૦, તત્વાર્થસૂત્રને પ્રશ્ન–ભગવંત! દ્રવ્ય કેટલાં કહ્યાં છે.? ઉત્તર–ગૌતમ ! છ દ્રવ્ય કહ્યા છે જેમ કે–ધમસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાય આકાશાસ્તિકાય પુદ્ગલાસ્તિકાય જીવાસ્તિકાય અને અધ્યા સમય. શંકા–ધર્માસ્તિકાયના ગતિ-ઉપકાર વગર જ પક્ષીઓનું ઉડવું, અગ્નિનું ઉચે જઈ બળવું તથા વાયુનું ફંટાઈને વહેવું અનાદિ કાલીન સ્વભાવથી જ દેખી શકાય છે. સમાધાન–ધર્મદ્રવ્યને ઉપકાર વગર જ, કાગડા વગેરે પક્ષીઓની સ્વાભાવિક ગતિમાનવામાં ઉકત હતુ અને દષ્ટાંત સુસંગત નથી કારણ કે અનેકાન્તવાદી ગતિ પરિણામને પ્રાપ્ત સઘળાં છે અને પુદ્ગલેની ગતિમાં ધર્મદ્રવ્યને અનુગ્રાહક સ્વીકાર કરે છે એવી જ રીતે અનેકાન્તવાદી આહંત સ્વયં સ્થિતિ પરિણામમાં પરિણત બધાં છે અને પુદગલની સ્થિતિમાં અધર્મદ્રવ્યને સહાયક માને છે અને એવી જ રીતે જૈન સિદ્ધાંતના અનુયાયી જૈન બધા અવગાહપરિણામમાં પરિણત જીવ પુદ્ગળ આદિના અવગાહમાં આકાશને સહાયક માને છે. ધર્મ અધર્મ અને આકાશ એ ત્રણ દ્રવ્ય જીવ અને પુદ્ગલની ગતિ સ્થિતિ તથા અવગાહને ઉત્પન્ન કરતાં નથી પરંતુ માત્ર મદદરૂપ જ થાય છે. છે અને પુદ્ગલની જે ગતિ, સ્થિતિ અને અવગાહના થાય છે તે સ્વતઃ પરિણામને અભાવ હોવાથી પરિણમી કર્તા અને નિમિત્ત એ ત્રણે કારમાંથી ભિન્ન અલગ ઉદાસીન કારણથી ઉત્પન્ન સમજ્યા જોઈએ. કારણ કે તે સ્વાભાવિક પર્યાય ન હાઈ કવચિત્ જ થાય છે, જેમાં માછલીની ગતિ ઉદાસીન કારણ જળની સહાયતાથી થાય છે. આ રીતે જે કે ધર્માદિ દ્રવ્ય અમૂર્ત છે તે પણ ગતિ આદિ કાર્ય તેમના સહાયક હોય છે કારણ કે તેમના અભાવમાં આ કાર્ય થઈ શકતા નથી અને એકનું કામ બીજું કઈ પણ કરી શકતું નથી. આ કથનને ફલિતાર્થ એ છે કે ગતિ સ્થિતિ અને અવગહ રૂપમાં પરિણત જીવ અને પુદ્ગલ દ્રવ્યના સામીપ્યથી ધર્માદિને વ્યાપાર થવો એ જ તેમને ઉપકાર કહેવાય છે. શંકા–કરી શકાય કે આવું માનવા છતાં પણ ધર્મ, અધર્મ, પુદ્ગલ અને જીવ દ્રવ્યને પ્રવેશ અને નિષ્ક્રમણ રૂપ અવગાહ આકાશનું લક્ષણ સિદ્ધ થાય છે એ બરાબર નથી કારણ કે ઉક્ત લક્ષણવાળા અવગાહ પુદ્ગલ-જીવ સમ્બન્ધી તથા આકાશ સંબંધી હોવાથી બંનેમાં રહે છે અને બંને દ્વારા ઉત્પન્ન થવાના કારણે બે--આંગળીઓના સંયેગની જેમ કેઈ એકનું લક્ષણ કહી શકાતું નથી અર્થાત્ બે આંગળીઓના જોડાણને એક આંગળીને ધર્મ કહી શક્તા નથી તેવી જ રીતે ઉક્ત અવગાહ પણ માત્ર આકાશનાં જ કહી શકાય નહીં. ઉપરની શંકા સારી છે પરંતુ અહીં લક્ષ્ય હોવાના કારણે આકાશની જ મુખ્યતયા ચર્ચા કરાઈ આ કારણથી એવું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે કે જ્યાં અવગાહન–અનુપ્રદેશ હોય તે આકાશ છે. આ રીતે આકાશનું લક્ષણ અવગાહના કહેવામાં આવ્યું છે. અવગાહક જે જીવ અને પુદ્ગલ છે. તે પણ જે કે સંયોગના જનક છે તે પણ તેમનું અત્રે વિવરણ કરવામાં આવ્યું નથી. આ કારણથી અવગાહને આકાશનું લક્ષણ માનવું યોગ્ય જ છે. અવગાહમાન જીવ અને પુગલ વગેરે દ્રવ્યોને અવગાહ આપવામાં આકાશ જ અસાધારણું કારણ છે પરંતુ તે અવકાશ આપવામાં જોરજુલમ કરતું નથી. Page #798 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ ધર્માદિ દ્રવ્યનું લક્ષણ સૂ. ૧૫ ૧૧૧ આ રીતે આકાશ જે કે અમૂર્ત છે તે પણ જીવાદિને અવગાહ દેવા રૂપ ઉપકારથી તેનું અનુમાન કરી શકાય છે ! જેમ કે આત્મા અથવા ધર્મના વિષયમાં અનુમાન કરવામાં આવે છે. એવી જ રીતે પુરુષના હાથ લાકડી તથા વાજીંત્રના આઘાતથી ઉત્પન્ન થનાર શબ્દ પણ ભેરીને શબ્દ કહેવાય છે. પૃથ્વી પાણી વગેરે કારણે હોવા છતાં પણ યવ વિશિષ્ટ કારણ હોવાથી જેવી રીતે– વાંકુર, વાંકુર કહેવાય છે તેવી જ રીતે અવગાહનમાં જે કે જીવ અને પુદ્ગલ વગેરે ત્રણ કારણે છે તે પણ અસાધારણ કારણ હોવાથી આકાશનું જ તે લક્ષણ કહેવાય છે. આમ હોવા છતાં પણ પરમાણુ અવગાહના છે, અથવા જીવ અવગાહના છે, એ પ્રકારને સમાનાધિકરણ વ્યવહાર દષ્ટિગોચર થાય છે આથી અવગાહક જીવ પુદ્ગલ આદિ દ્રવ્ય સંબન્ધી જ અવગાહ થવો જોઈએ આકાશ સંબન્ધી નહીં, દા. ત. “દેવદત્ત બેસે છે” આ વાક્યમાં બેસવું દેવદત્તનું જ માનવામાં આવે છે એ કથન બરાબર નથી. જેમ “ચત્તે દેવામિન આ પ્રકારને વિગ્રહ કરવાથી આસન ભૂમિ વગેરે કહેવાય છે તેવી જ રીતે “અવારન” એ વિગ્રહ કરીએ તે અવગાહ ને વ્યવહાર આકાશમાં જ ઉપયુક્ત થાય છે. - શંકા–જે અવગાહનાને આકાશનું લક્ષણ માનીએ તે અલકાકાશમાં આ લક્ષણ ઘટિત ન હોવાથી અવ્યાપ્તિ નામક દેષ આવે છે. અલકમાં જીવ વગેરેની અવગાહનાની શક્યતા નથી. - સમાધાન–અવગાહના લક્ષણ કાકાશનું જ છે આથી તે જે અલકાકાશમાં ન દેખાય તે પણ અવ્યાપ્તિ દેષ નથી. પિલાર રૂપ આકાશ સર્વત્ર એક જ છે, માત્ર ધર્મ આદિ દ્રવ્યના સદ્દભાવ અને અસદુર્ભાવના કારણે જ કાકાશ અને અલકાકાશનો ભેદ-વ્યવહાર થાય છે. અહીં સામાન્ય રૂપથી “આકાશ” પદને પ્રયોગ કરવા છતાં પણ કાકાશનું જ ગ્રહણ સમજવું જોઈએ. કારણ કે કાકાશમાં જ અવગાહ લક્ષણ ઘટિત થાય છે. ધર્મ અને અધર્મ દ્રવ્યના પ્રદેશ કાકાશના પ્રદેશની સાથે જ મળેલા રહે છે અને તેઓ અલેકપર્યન્ત સંપૂર્ણ લોકાકાશમાં ભરેલાં છે. આથી કાકાશ પોતાની અંદર અવકાશ દઈને ધર્મ–અધર્મને ઉપકાર કરે છે. પુદ્ગલ અને જીવ સ્વલ્પતર અસંખ્યાતમાં ભાગમાં વ્યાપ્ત હોવાથી તેમજ ક્રિયાવાન હોવાથી સંગ અને વિભાગ દ્વારા તેમને ઉપકાર કરે છે. આ રીતે એક સ્થળે અવગાહના કરેલાં માણસ, માટી, લોખંડને ટુકડો વગેરે બીજી જગ્યાએ પણ મળી આવે છે. સર્વત્ર અંદર અવકાશ દેવાના કારણે એક અવગાહ પણ અવગાારૂપ ઉપાધિના ભેદથી અનેક જે ભાસે છે આથી જીવ પુદ્ગલ આદિને અંદર પ્રવેશ થવાથી તથા સગ-વિભાગ દ્વારા તે ઉપકાર કરે છે. શંકા–જી અને પુદ્ગલના ગતિરૂપ ધર્મને ઉપકાર તથા સ્થિતિરૂપ અધમ ઉપકાર આકાશને જ સ્વીકાર કરવો જોઈએ કારણ કે આકાશ સર્વવ્યાપી છે. - સમાધાન–આકાશને ઉપકાર અવગાહ છે આથી ગતિ અને સ્થિતિને આકાશને ઉપકાર માનવાની કલ્પના કરી શકાતી નથી. ધર્મ આદિ સમસ્ત દ્રવ્યને અવગાહ આપવું તે આકાશનું પ્રયોજન છે. એક દ્રવ્યના અનેક પ્રયજન માનવામાં આવશે તે લેક અને એલેકને વિભાગ થશે નહીં. Page #799 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થ સૂત્રના શકા—પૃથ્વી પાણી વગેરે જ જીવા અને પુદ્ગલાની ગતિ તથા સ્થિતિરૂપ પ્રયેાજનમાં સમર્થ છે તેમના માટે ધર્મ અને અધમ દ્રવ્યની કલ્પના કરવી અનાવશ્યક છે. સમાધાન—-જીવે અને પુદ્ગલાની ગતિ તથા સ્થિતિના નિયામક થવામાં ધર્મ અને અધમ જ અસાધારણ કારણ છે. એક કાર્ય અનેક કારણેા દ્વારા સાધ્ય થાય છે. આથી ગતિ તેમજ સ્થિતિ માટે ધર્મ અને અધર્મ દ્રવ્યના સ્વીકાર કરવા પરમાવશ્યક છે. શકા—ધર્મ અને અધમ દ્રવ્યને સસલાના શિગડાની જેમ અનુપલબ્ધ હાવાથી સદભાવ જ નથી. ૧૨ સમાધાન—જો એમ હાત તેા બધા પ્રતિવાદયાના વિવાદ જ ન રહેત. બધા પ્રતિવાઢિ પ્રત્યક્ષ અને અપ્રત્યક્ષ પદાર્થના સ્વીકાર કરે છે. આ શિવાય આપના હેતુ અમારા માટે અસિદ્ધ છે. સ`જ્ઞ કેવળી પેાતાના સર્વશ્રેષ્ઠ કેવળજ્ઞાનરૂપી નેત્રોથી ધમ અધમ વગેરે બધાં દ્રબ્યાને પ્રાપ્ત કરી શકે છે. જાણી શકે છે તેમના ઉપદેશથી શ્રુતજ્ઞાની પણ તેમને જાણી શકે છે. ભગવતી સૂત્રનાં ૧૩માં શતકના ચેાથા ઉદ્દેશકમાં કહે છે પ્રશ્ન-ભગવંત ! ધર્માસ્તિકાયથી જીવાનું શુ પ્રવૃત્ત થાય છે ? ઉત્તર—ગૌતમ ! ધર્માસ્તિકાયથી જીવેાના આગમન ગમન ભાષણ, મનેયાગ વચનયેાગ, કાયયેાગ તથા એવા જ પ્રકારના જે ખીજા' ચલભાવ છે તે સઘળાં ધર્માસ્તિકાયથી પ્રવૃત્ત થાય છે કારણ કે ધર્માસ્તિકાય ગતિ લક્ષણવાળાં છે. પ્રશ્ન—ભગવંત ! અધર્માસ્તિકાયથી જીવાને શુ પ્રવૃત્ત થાય છે ? ઉત્તર-~~ ——ગૌતમ ! અધર્માસ્તિકાયથી જીવાના સ્થાન નિષિદન સુઈ જવું મનનું સ્થિરીકરણ તથા આવા જ પ્રકારનાં જે અન્ય સ્થિર ભાવ છે તે સઘળાં અધર્માસ્તિકાયથી પ્રવૃત્ત થાય છે કારણ કે અધર્માસ્તિકાય સ્થિતિ લક્ષણવાળુ છે. પ્રશ્ન-ભગવન્ ! આકાશાસ્તિકાયથી જીવા અને અજીવાને શુ પ્રવૃત્ત થાય છે ? ઉત્તર—ગૌતમ ! આકાશાસ્તિકાય, જીવદ્રબ્યા અને અજીવદ્રવ્યાના આધાર છે. તે એકથી પણ પૂર્ણ થઈ શકે છે, એથી પણ પૂર્ણ થાય છે, તેમાં સેંકડો પણ સમાઈ જાય છે, હજારો કરોડો પણ સમાઈ જાય છે. આકાશાસ્તિકાયનું લક્ષણુ અવગાહ છે. ૫ ૧૫ || सरीरवय मणो पाणापाणाणं सुहदुहजी बिय मच्चूर्ण च निमित्ता पोखला । મૂળસૂત્રા—પુદ્ગલદ્રવ્ય, શરીર, વચન, મન, પ્રાણ, અપાન સુખ દુઃખ જીવન અને મરણના કારણ છે ! ૧૬ ॥ તત્વા દીપિકા—પૂર્વ સૂત્રમાં ધ, અધર્મ અને આકાશનાં લક્ષણાનુ પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું હવે પુદ્ગલાનું લક્ષણ કહીએ છીએ— પુદ્દગલ ઔદારિક, વૈક્રિયિક, આહારક, તૈજસ અને કાણુ આ પાંચ શરીરનાં વચનના, મુદ્રા, પ્રાણના, અપાનના સુખના દુઃખના, જીવનના અને મરણનાં ઉપકારક હાવામાં નિમિત્ત થાય છે આથી શરીર વગેરે રૂપ ઉપકાર કરવા તે પુદ્ગલાનું લક્ષણુ સમજવુ જોઈ એ ॥૧૬॥ તત્વાથ નિયુકિત નાશવંત ઔદારિક આદૃિ પાંચ શરીરનાં વચન, મન, માણ, અપાન સુખ દુઃખ જીવન અને મરણના ઉપગ્રાહક હાવાથી પરમાણુથી લઈ ને મહાસ્ક ધ સુધી Page #800 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૧૩ ગુજરાતી અનુવાદ અ, ૨ પુદ્ગલના લક્ષ્યનું નિરૂપણું સ. ૧૬ પુદ્ગલ ઉપકારક હોય છે. આ પ્રકારે દારિક આદિ પાંચ શરીર પ્રત્યે, મન, વચન તથા પ્રાણાપાન તરફ તથા સુખ દુઃખ જીવન અને મરણ પ્રતિ પુદ્ગલોને ઉપકાર સમજવો જોઈએ. તાત્પર્ય એ છે કે પુદગલ શરીર વગેરેના કારણે થાય છે. ઔદારિક આદિ પાંચે શરીર પુદ્ગલનાં બનેલાં હોય છે આથી પુદ્ગલ ઉપકારક હોવાથી તેમનું કારણ છે. એવી જ રીતે વચન પણ પૌગલિક છે. તે ભાષાપર્યાપ્તિવાળા પ્રાણીઓનાં જોવામાં આવે છે. વીર્યાન્તરાય તથા જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષપશમથી તથા અંગોપાંગ-નામક નામકર્મના નિમિત્તથી ઉત્પન્ન થાય છે અને ગૂજન-ધ્વનિ થે તેમને સ્વભાવ છે. તાત્પર્ય એ છે કે ભાષાપર્યાપ્તિથી પર્યાપ્ત વીર્યવાન છવ ભાષાના એગ્ય પુદ્ગલ સ્કને કાયિક વ્યાપારથી ગ્રહણ કરીને અને ભાષાના રૂપમાં પરિણુત કરીને વચનગ દ્વારા સ્વ પરનાં ઉપકાર માટે કાઢે છે. વચન પૌગલિક હોવાથી જે કે અમૂર્ત છે તે પણ પાણીમાં ઘોળેલા મીઠા અથવા સાકરની જેમ આખેથી દેખી શકાતાં નથી. એ કઈ નિયમ નથી કે પ્રત્યેક રૂપી વસ્તુ નેત્રગ્રાહ્ય હોવી જ જોઈ એ. પુદ્ગલદ્રવ્ય પરમાણુ આદિ અનેક પર્યાને ધારણ કરે છે. આથી વચન અમૂર્ત નથી કારણ કે તે પૂવીય વાયુવેગથી પ્રેરિત થઈને પશ્ચિમ દિશામાં સ્થિત શ્રોતાને સંભળાય છે આ સિવાય તેને પ્રતિઘાત પણ થાય છે અને અભિભવ પણ થાય છે. દ્રવ્યમન પણ પૌગલિક છે, તે અનન્ત-પુદ્ગલસ્કંધેથી જે મને વર્ગણાના પુદ્ગલ કહેવાય છે. આથી મૂર્તિમાન છે. મન પર્યાપ્ત પચેન્દ્રિય જીવોને જ હોય છે. છસ્થ જીવને શ્રતજ્ઞાનાવરણનો ક્ષયપશમ ઉત્પન્ન કરવામાં કારણભૂત તેમની સહાયતાથી ઉત્પન્ન થનાર ગુણદોષની વિચારણાસ્વરૂપ સમ્મધારણસંજ્ઞા તથા ધારણુજ્ઞાન જેનાથી થાય છે, તે ભાવમન કહેવાય છે. કહ્યું પણ છે-ચિત્ત ચેતન, યોગ. અધ્યવસાન, ચેતના પરિણામ તથા ભાવમન એ બધાં ઉપગવાચક શબ્દ છે પરંતુ પ્રાકૃતમાં આ ભાવમનના કારણે પદ્ગલિક, સમસ્ત આત્મપ્રદેશમાં રહેલા દ્રવ્યમનને જ ગ્રહણ કરવું જોઈએ. એવી જ રીતે ઉચ્છવાસ રૂપ કોઇવાયુ જે પ્રાણ છે તેને પણ પદુગલિક સમજવો જોઈએ. કારણ કે પુદ્ગલ જ પ્રાણુ રૂપમાં પરિણત થાય છે બહારના વાયુને અંદર લઈ જવું તે અપાન કહેવાય છે. તે પણ પૌદૂગલિક છે કારણ કે પુદ્ગલ જ અપાન રૂપમાં પરિણત થાય છે. આ પ્રાણ અને અપાન પણ આત્માના અનુગ્રાહક હોય છે. આ બંને રૂપી દ્રવ્યના પરિણામ છે અને દ્વારેનું અનુસરણ કરે છે અર્થાત નાકના નસકેરાથી પ્રવેશે છે-નીકળે છે આથી એમને પણ મૂર્ત સમજવા જોઈએ. આવી રીતે બેઈન્દ્રિય તેઈન્દ્રિય ચતુરિન્દ્રીય અને પંચેન્દ્રિય પર્યાપ્ત જીવ રસનેન્દ્રિયના સગથી ભાષા પરિણામના યેઅનન્તપ્રદેશી ઔધોને કાય ગથી ગ્રહણ કરે છે અને ભાષા પર્યાપ્તિ કરણ દ્વારા ત્યાગે છે જ્યાં રસનેન્દ્રિય હોય છે તે જ ભાષાપર્યાપ્તિ હોય છે કારણ કે તે રસનેન્દ્રિયને આશ્રિત છે આ કારણથી જ પૃથ્વીકાયથી લઈને વનસ્પતીકાય સુધીના એકેન્દ્રિય જીવ ભાષાવગણના પુદ્ગલેને ગ્રહણ જ કરતી નથી. આ કારણે જીભને અભાવ હોવાથી તેમનામાં ભાષાને પણ અભાવ છે. બેઈન્દ્રિય વગેરે જીવ રસનેન્દ્રિયથી યુક્ત થઈને ભાષાપુદ્ગલેને પિતાની ભાષાના રૂપમાં પરિણત કરીને આર્ય પ્લેચ્છ આદિ ભાષાઓની જેમ નિયત-નિયત ભાષાઓને જ વ્યવહાર કરે છે. Page #801 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૧૪ તત્વાર્થસૂત્રને ગુણ–દેષની વિચારણા રૂપ સમ્મધારણ સંજ્ઞાના વેગથી સંજ્ઞી પ્રાણી જ મનેય ગ્ય મને વર્ગણાના પુદ્ગલોને સર્વાગથી ગ્રહણ કરે છે અને તેમને મનના રૂપમાં પરિણત કરીને તેમનાથી ગુણ-દેષની વિચારણ કરે છે. એકેન્દ્રિયથી લઈને અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય સુધીના જીવ તે સંપ્રધારણ સંજ્ઞાથી યુક્ત હોતા નથી. મનપર્યાપ્તિનો અભાવ હોવાથી તેમનામાં મનન કરવાની શક્તિ હતી નથી જે અસંસી બેઇન્દ્રિય પ્રાણુ પિતાના દરની તરફ જતાં-ભાગતા દેખાય છે અથવા કૃમિ, કીડી વગેરે ચોખાના કણને સંગ્રહ કરે છે. તે મન વગર જ અવગ્રહની પુટતાને કારણે એવું કરે છે તેમનામાં એવી જ લબ્ધિ હોય છે તેઓ ગુણ-દોષની વિશિષ્ટ વિચારણા કરી શક્તાં નથી. - શંકા–જીવ દારિક આદિ શરીરને યોગ્ય પુદ્ગલેને કેવી રીતે ગ્રહણ કરે છે? અને ગ્રહણ કરવામાં આવેલા તે પુદ્ગલ ભેગાં જ કેવી રીતે રહે છે ? વિખેરાઈ કેમ જતાં નથી ? સમાધાન–જીવ ક્રોધાદિ કષાયથી યુક્ત થઈને જ્ઞાનાવરણ આદિ કર્મો અને કર્મોને યોગ્ય પંગલેને સમસ્ત આત્મપ્રદેશથી ગ્રહણ કરે છે, ગ્રહણ કરેલાં તે પુદ્ગલ બંધના કારણે મળેલાં જ રહે છે, વિખેરાઈ જતાં નથી કહ્યું પણ છે – ઉષ્ણુતા ગુણવાળો દીપક વાટ વડે તેલને ગ્રહણ કરે છે તેવી જ રીતે રાગાદિની ઉષ્ણતાથી યુક્ત થઈને યોગ રૂપી વાટ દ્વારા આત્મા રૂપી દીપક કર્મ સ્કંધ રૂપી તેજને ગ્રહણ કરીને તેમને કર્મરૂપમાં પરિણત કરે છે.” એ રીતે પુદગલ જ દારિક વગેરે શરીરનાં રૂપમાં જોને ઉપકારક થાય છે. પ્રકૃત, વિજ્ઞાન, સ્વભાવ પરમેશ્વર, નિયતિ, અષ્ટપુરુષ અથવા કાળ આદિ શરીર વગેરે આકાર રૂપમાં પરિણમતા નથી. તેમને સ્વીકાર કરવા માટે કેઈ દલીલ નથી. આ રીતે જીવોની તરફ પગલે ઉપકાર પ્રતિપાદિત કરવામાં આવ્યું. છે. . હવે બીજા પ્રકારથી એ બતાવીએ છીએ કે નિમિત્ત બનીને પુદ્ગલ કઈ રીતે જીવને ઉપકાર કરે છે ? જીવથી સુખ, દુઃખ જીવન અને મરણ રૂપ ઉપગ્રહમાં પણ પુદ્ગલ કારણ હોય છે. શાતા અને અશાતા વેદનીય કર્મના ઉદયમાં પુદ્ગલ નિમિત્ત કારણ હોય છે. એવી જ રીતે ઈષ્ટ સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ અને શબ્દ રૂપ પુદ્ગલ સુખના નિમિત્ત કારણ હોય છે અને અનિષ્ટ સ્પર્શ આદિ દુઃખના કારણ હોય છે સ્થાન, છાદાન, લેપન ભેજન આદિ સંબંધી પુદ્ગલ જીવનના ઉપકારક છે અને આયુષ્યના અનાવર્તક હોય છે એમનાથી વિપરીત, વિષ, શસ્ત્ર, અગ્નિ આદિના પુદ્ગલ મરણના કારણ બની જાય છે-આયુષ્યનું અપવર્તન કરવાવાળા હોય છે. ઔદારિક શરીર આદિના રૂપમાં પરિણત થયેલા પુદગલ આત્માને સાક્ષાત્ ઉપકાર કરે છે. સુખ-દુઃખ પર્યાયમાં આત્મા સ્વયં પરિણત થાય છે, પુદ્ગલ તેમાં નિમિત થઈ જાય છે. બાહ્યદ્રવ્યોના સંબંધ રૂપ નિમિત્તથી શાતાદનીયને ઉદય થવાથી સંસારી જીવને ઈષ્ટ સ્ત્રી, પુત્ર, માળા, ચન્દન, અન્નપાણી આદિ પુદ્ગલથી પ્રસાદ પરિણામરૂપ સુખની ઉત્પત્તિ થાય છે. આ પ્રકારે આત્માની પરિણતીમાં પુગલ નિમિત્ત બનીને ઉપકાર કરે છે. Page #802 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ પુદ્ગલના લક્ષણનું નિરૂપણ સૂ. ૧૬ ૧૧૫ અશાતાવેદનીય કર્મના ઉદય અનિષ્ટ બાહ્યપુદ્ગલેના કારણ આત્મામાં સંકલેશ રૂપ પરિ સુતિ થવું દુઃખ કહેવાય છે. આમાં પણ પુદ્ગલ નિમિત્ત હોય છે. ભવસ્થિતિના કારણભૂત આયુષ્ય કર્મના સંબંધવાળા પુરૂષની શ્વાસોચ્છવાસ ક્રિયાનું સંપૂર્ણ રીતે બંધ થઈ જવું મરણ કહેવાય છે. શંકા-મરણ આત્મા માટે પ્રતિકૂળ છે આથી તેને અનુગ્રાહક ઉપકારક કેવી રીતે કહી શકીએ? સમાધાન–પંડિતમરણ સદ્ગતિને પ્રાપ્ત કરાવનાર છેઆથી તે મરણ પ્રિય હોય છે આવી રીતે વિરક્ત પુરુષને પણ મરણ પ્રિય હોય છે. સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ અને શબ્દનું ઈષ્ટ અથવા અનિષ્ટ થવાનું જીવની પિતાની ચિત્તવૃત્તિ પર નિર્ભર છે. કહ્યું પણ છે-નિશ્ચય નથી અર્થાત વાસ્તવિક રૂપથી ન કેઈ પદાર્થ ઈષ્ટ હોય છે કે ન અનિષ્ટ, પરંતુ જે પદાર્થ પર દ્વેષ ઉત્પન્ન થાય છે તેજ અનિષ્ટ બની જાય છે અને જેના પર રાગવૃત્તિ ઉત્પન્ન થાય છે તે ઈષ્ટ પ્રતિત થવા લાગે છે. શંકા–જે જીવ સોપક્રમ આયુષ્યવાળા છે, અનશન અગર રેગ આદિના કારણે જેમનું આયુષ્ય ક્ષીણ થઈ જાય છે, જેમનું આયુષ્ય અવર્ણનીય છે, એવા છે માટે પુગલ ઉપકારક ભલે હોય પરંતુ અનાવર્તનીય આયુષ્યવાળા અર્થાત દેવતા અને નારકી, ચરમ શરીરધારીઓ, ઉત્તમ પુરુષ તથા અસંખ્યાત વર્ષોના આયુષ્યવાળા માટે પુદ્ગલ મરણે પકારક કેવી રીતે હોઈ શકે? સમાધાન–સાંભળો ભલે કેઈ અપવર્ણનીય આયુષ્યવાળો હોય અગર તે અનપવર્તનીયવાળે બધાનું જીવન અને મરણ પુદ્ગલેને જ આધીન છે. અનપત્તનીય આયુષ્યવાળા જીના આયુષ્યને નથી કોઈ વધારી શકતું કે નથી ઘટાડી શકતું આવી સ્થિતિમાં તેમના જીવન અને મરણને પગલકૃત ઉપગ્રહ કેવી કહી શકાય ? એને જવાબ એ છે કે પિદુગલિક આયુષ્ય કર્મ જ્યાં સુધી બન્યું રહે છે ત્યાં સુધી જીવન રહે છે અને જ્યારે તેને ક્ષય થઈ જાય છે તે મરણ થાય છે. આ રીતે સઘળાં જેનું જીવન તથા મરણ પુદ્ગલેને આધીન છે. અનાવર્તનીય આયુષ્યવાળાઓનું જીવન પણ આયુષ્ય કર્મ વગર ટકી શકતું નથી અને આયુષ્યકર્મના ક્ષય વગર મરણ થઈ શકતું નથી આ કારણથી અનપવર્તનીયાઆયુષ્યવાળાનું જીવન-મરણ પણ પુદ્ગલને આધીન છે. ભગવતીસૂત્રના શતક ૧૩ ઉદ્દેશક ૪ માં કહે છે કે પ્રશ્ન-પુદ્ગલાસ્તિકાયના વિષયમાં પ્રશ્ન ? ઉત્તર–ગૌતમ ! પુદ્ગલાસ્તિકાયના નિમિત્તથી ના દારિક, વૈકિય, આહારક, તેજસ, કામણ શરીર શ્રેગેન્દ્રીય, ચક્ષુરિન્દ્રીય, ધ્રાણેન્દ્રિય, જિહેન્દ્રિય, સ્પર્શેન્દ્રિય, મગ, વચનગ, કાયાગ તથા શ્વાસોચ્છવાસનું ગ્રહણ પ્રવૃત્ત થાય છે. પુદ્ગલાસ્તિકાય ગ્રહણ લક્ષણવાળું છે કે ૧૬ 'परोपनिमित्ता जीवा' મૂળસત્રાર્થ-જીવ પરસ્પરમાં નિમિત્ત હોય છે. તે ૧૭ , તત્વાર્થદીપિકા-જીવ પરસ્પર એક બીજાના ઉપકારક હોય છે. રાજા અને સેવક, આચાર્ય અને શિષ્ય જેવી રીતે એક બીજાના ઉપકારક છે તેવી જ રીતે જેને પણ પરસ્પર ઉપકાર Page #803 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૧૬ તત્વાર્થસૂત્રને સમજ જોઈએ. રાજા દ્રવ્ય આદિ આપીને નેકરનો ઉપકાર કરે છે, સેવક હિત સાધીને અને અહિત રેકીને રાજાને ઉપકાર કરે છે. આચાર્ય આ લેક તથા પરકમાં ઉત્તમ ફળ આપનાર ઉપદેશ અનુસાર ક્રિયા કરાવીને શિષ્યને ઉપકાર કરે છે. શિષ્ય આચાર્ય માટે અનુકૂળ કાર્ય કરીને આચાર્યને ઉપકારક થાય છે. આવી રીતે જીવના સુખ, દુઃખ, જીવન તથા મરણ પણ છવકૃત ઉપકાર છે. જે જીવ બીજા જીવને સુખ પહોંચાડે છે તે તેને અનેકવાર સુખી બનાવે છે આથી ઉલટું જે જીવ જેને દુઃખ આપે છે તે બદલામાં તેને વારંવાર દુઃખી બનાવે છે. જે જેને ઘાત કરે છે તેને તેની દ્વારા ઘણીવાર મરવું પડે છે વળી કહ્યું પણ છે કે— અરે જીવ ! તું તારા પુત્ર-પત્ની વગેરે પરિવાર માટે જીવની જે હિંસા કરીશ, તેના ટુકડે-ટુકડા કરીશ, દુઃખ ઉપજાવીશ તે યાદ રાખજે કે તારે એકલાને જ તેનું ફળ ભેગવવું પડશે કે ૧૭ તત્વાર્થનિયુકિત–પહેલા ધર્મ, અધમ, આકાશ, અને પુગલ દ્રવ્યના ઉપકારક રૂપમાં લક્ષણ કહેવામાં આવ્યું છે. આ માટે ધર્મ અધમ આદિ બધાં ઉપકારક હોય છે, ધર્મ, અધર્મ તથા આકાશપુદ્ગલેના ઉપકારક હોય છે, આકાશ ધર્મ, અધર્મ અને પુદ્ગલેને ઉપકારક હોય છે. ઈત્યાદિ રૂપથી કથન કરવામાં આવ્યું છે હવે જીવ કેને ઉપકારી હોય છે એ માટે કહીએ છીએ-જીવ પરસ્પર એક બીજાને ઉપકાર કરવામાં નિમિત્ત બને છે. એક જીવ બીજા જીવને ભલાઈનો ઉપદેશ આપીને તથા અહિતથી રેકીને ઉપકાર કરે છે. એવી જ રીતે ભવિષ્યમાં અથવા વિદ્યમાન કાળમાં જે હિત છે, એગ્ય ક્ષેમ અગર ન્યાઓ છે તેનું પ્રતિપાદન કરીને તથા હિતથી વિપરીત અહિતને પ્રતિષેધ કરીને પરસ્પર ઉપકારક થાય છે. એક જીવ બીજાને, બીજી ત્રીજાને, ત્રીજો ચેથાને ઉપકાર કરે છે અને આવી રીતે ઉપકારની પરમ્પરા ચાલુ રહે છે. જેમ ધર્મ, અધમ આકાશ કાળ અને પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં સ્વભાવથી જ ઉપકારક્તા છે તેવી જીવોમાં સ્વભાવથી ઉપકારતા નથી. જેની ઉપકારતા તે અનુગ્રહ બુદ્ધિથી જ સમજવી જોઈએ. આ પ્રકારે પરસ્પર હિતાહિતને ઉપદેશ આપીને જીવ બીજા જીવને અનુગ્રહ કરે છે, પુદ્દગલ આદિ એવું કરતા નથી. અથવા જીવના સુખ આદિના સાધક-એક-એક પુદ્ગલ વગેરે થઈ શકે છે. હમેશાં બે વગેરેને ઉપકારક થાય છે, એક-એકને નહીં. આ રીતે પહેલા પુદ્ગલ આદિને ગૌણ ઉપકાર પ્રતિપાદિત કર્યો અહીં જીવ દ્વારા થનારે મુખ્ય ઉપકાર સમજેવો જોઈએ. જીવ જેટલે અધિક ઉપદેશ દ્વારા જીવને ઉપકારક થાય છે તેટલો ધન વગેરે દ્વારા ઉપકાર કરતા નથી. શંકા–પહેલા જીવનું લક્ષણ ઉપગ બતાવ્યું તે પછી તેનું બીજું લક્ષણ બતાવવું નકામું છે. સમાધાન–ઉપગ જીવનું અન્તરંગ લક્ષણ છે. અહીં જે પરસ્પર ઉપકાર કરવાનું લક્ષણ કહેલ છે તે તેનું બહિરંગ લક્ષણ છે. શંકા–એવું છે તે ધર્મ આદિનું પણ બીજું લક્ષણ કેમ ન બતાવ્યું? Page #804 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૧૭ : - A ૧૧૭. ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ ના લક્ષણુનું નિરૂપણ સ. ૧૭ સમાધાન-ધર્મ અધર્મ તથા આકાશના સ્વાભાવિક ગતિ સ્થિતિ તથા અવગાહ જ અસાધારણ લક્ષણ છે ભગવતીસૂત્ર (વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર) શતક ૧૩ ઉદ્દેશક ૪ ના ૪૮ માં સૂત્રમાં કહ્યું છે– પ્રશ્ન–ભગવન્! જીવાસ્તિકાયથી છને થાય છે ? ઉત્તર–ગૌતમ ! જીવાસ્તિકાયથી છવ અનન્ત–આભિનિબેધિકજ્ઞાનના પર્યાને અનન્ત શ્રુતજ્ઞાનનાં પર્યાને પ્રવૃત્ત કરે છે વગેરે જેવું બીજા શતકનાં અસ્તિકાય ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે તે જ અહીં સમજી લેવું જોઈએ. જીવ ઉપગ લક્ષણવાળે છે. * તે જ ભગવતીસૂત્રના બીજા શતકના દશમાં ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે– જીવ અનન્ત આભિનિબોધિકજ્ઞાનના પર્યાયને તેવી જ રીતે શ્રુતજ્ઞાનના પર્યાને, અવધિજ્ઞાનના, મન:પર્યવજ્ઞાનના, કેવલજ્ઞાનના, મતિઅજ્ઞાનના, શ્રુતજ્ઞાનના, વિર્ભાગજ્ઞાનના, ચક્ષુદર્શનના, અચક્ષુદર્શનના, અવધિદર્શનના, કેવલદર્શનના–આ તમામ પર્યાને અર્થાત બધાના ઉપયોગને પ્રાપ્ત કરે છે.. - ઉત્તરાધ્યયનના ૨૮ માં અધ્યયનની ૧૨ મી ગાથામાં કહ્યું છે. જીવ ઉપગ લક્ષણવાળે છે. જ્ઞાનથી, દર્શનથી, સુખથી અને દુઃખથી. છે ૧૭ 'वहणा परिणाम किरियापरत्तापरत्ताण निमित्त कालों મૂળસૂવા–કાલદ્રવ્ય વર્તના, પરિણામ, ક્રિયા, પરત્વ અને અપરત્વનું નિમિત્ત કારણ છે. જે ૧૮ તત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં જેના લક્ષણનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું. હવે કાળનું લક્ષણ પ્રતિપાદિત કરીએ છીએ. કાળ, ધર્મ આદિ દ્રવ્યની વર્તન અર્થાત વર્તનવ્યવહારને ઉપકારક થઈને નિમિત્ત થાય છે. આવી જ રીતે દ્રવ્યના પર્યાય રૂ૫માં જીવના ક્રોધ રૂપમાં પુદ્ગલના વર્ણ રસ ગંધ અને સ્પર્શ રૂપમાં ધર્મ અધર્મ અને આકાશના અગુરુ લઘુ ગુણને વૃદ્ધિ હાનિ રૂપમાં થનારા પરિણામને ઉપકારક થઈને નિમિત્ત થાય છે. આવી રીતે પરિસ્પન્દન રૂ૫ કિયાને તથા જયેષ્ઠતા અને કનિષ્ઠતાના વ્યવહારનું નિમિત્ત થાય છે. જે ૧૮ તત્ત્વાર્થનિર્યુક્તિ–પ્રથમ ધર્મ અધર્મ આકાશ તથા પુદ્ગલ જેનાં ઉપકારક પ્રકટ કરીને તેમના સ્વરૂપનું કથન કરવામાં આવ્યું છે હવે કાળનું સ્વરૂપ પ્રકટ કરવા માટે “વટ્ટણ” ઈત્યાદિ રૂપ આગળના સૂત્રનું કથન કરીએ છીએ-ધર્મ અધર્મ આકાશ તથા પુલ જીવોના દ્રવ્યોનાં સ્વપર્યાય નિવૃત્તિ પ્રતિ આત્મરૂપથી વર્તમાન બાહ્ય ઉપકાર વગર તેમની વૃત્તિને સંભવ થઈ શક્તા નથી તેમની પ્રવૃત્તિથી કાલ ઉપલક્ષિત થાય છે–જાણી શકાય છે–આથી દ્રવ્ય અને પર્યાયની વર્તન કાળ કૃત ઉપકાર જાણવા જોઈએ. આ રીતે દ્રવ્યપર્યાય વર્તનારૂપ છે અને કાળ તેમને વર્તન કરાવનાર છે. શંકા–જે આમ જ હોય તે શિષ્ય ભણે છે, ઉપાધ્યાય તેને ભણાવે છે વગેરેના સમાનકાળમાં સક્રિયતાને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય છે. સમાધાન–જેવી રીતે રસ્તે ચાલનારાને પ્રકાશ ઉપકારક થાય છે. છાણની અગ્નિ શિષ્યને ભણાવે છે એ પ્રકારના વ્યવહારમાં છાણુને અગ્નિ જે કે શિષ્યના અધ્યયનમાં નિમિત્ત માત્ર Page #805 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૧૮ તત્વાર્થસૂત્રનો છે તે પણ તેમાં હેતુત્વનું કથન કરવામાં આવે છે એવી જ રીતે દ્રવ્ય અને પર્યાય આદિના વર્તનવ્યવહારમાં કાળ જે કે નિમિત્ત માત્ર છે તે પણ એમાં હેતુકર્તવ્યનું કથન હોવું શકય છે. શંકા–સમય આદિથી જ ઉક્ત વ્યવહાર થઈ શકે છે એવી સ્થિતિમાં કાળના અસ્તિત્વનું શું પ્રમાણ છે ? - સમાધાનસમય આદિ ક્રિયાવિશેની તથા સમય આદિ દ્વારા નિષ્પન્ન થનારા પાક આદિની “સમય પાકઃ” એવી સંજ્ઞાની પ્રસિદ્ધિ હોવા છતાં પણ “સમયઃ કાલઃ” એદનપાકકાલ” એવી રીતે કાળનું જે કથન કરવામાં આવે છે તેથી મુખ્ય કાલની સત્તાનું અનુમાન થાય છે કારણ કે મુખ્યની અપેક્ષાથી જ ગૌણ વ્યવહાર થાય છે. આ રીતે દ્રવ્યના પર્યાય-પરિણમનમાં અર્થાત એક પર્યાયને વિનાશ થવાથી બીજા પર્યાયની ઉત્પત્તિ રૂપ પરિણામમાં, અપરિસ્પન્દ રૂપ પરિણામમાં, જીવના ક્રોધાદિ રૂપ પરિણામમાં પુદ્ગલના વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ આદિ રૂપ પરિણામમાં તથા ધર્મ અધર્મ અને આકાશના અગુરુ લઘુ ગુણને વૃદ્ધિ તથા હાનિ રૂપ પરિણામમાં કાળ ઉપકારક રૂપથી હેતુ થાય છે. હલન-ચલન રૂપ ક્રિયા એ પ્રકારની કહેવામાં આવી છે. પ્રાયોગિકિ અથૉત્ પ્રયત્નજનિત અને વસ્ત્રસિકિ અર્થાત સ્વાભાવિકી શક્ય વગેરેની પ્રાયોગિકી અને મેઘ વગેરેની સ્વાભાવિક ક્રિયા હોય છે. બંને પ્રકારની ક્રિયામાં કાલ નિમિત્ત કારણ છે. પરત્વ અને અપરત્વે બે-બે પ્રકારનાં છે દેશમૃત અને કાલકૃત. દેશકૃત પરત્વને અર્થ છે દ્વર અને અપરત્વને અર્થ છે પાંસે. આ બંને પરસ્પર સાપેક્ષ છે. કાલકૃત પરત્વને અભિપ્રાય છે જ્યેષ્ઠતા અને અપરત્વને અભિપ્રાય છે કનિષ્ઠતા. આ સૂત્રમાં જે પરત્વ અને અપરત્વનું ગ્રહણ કરેલ છે તે કાલકૃત સમજવા જોઈએ. કાલના આધાર પર જ જ્યેષ્ઠતા-કનિષ્ઠતાને વ્યવહાર થાય છે આથી પરત્વ અને અપરત્વ પણ કાળના ઉપકારક છે. આ બંને પણ પરસ્પર સાપેક્ષ હોય છે. * આને ફલિતાર્થ એ છે કે પુગલ આદિ દ્રવ્ય પર્યાના વર્તન આદિને વ્યવહાર કાલકૃત હોવાથી કાલ જ તે બધાનું નિમિત્ત કારણ છે. - શંકા–વર્તનાનું ગ્રહણ કરવાથી જ તેને ભેદ પરિણામ, ક્રિયા આદિનું પણ ગ્રહણ થઈ શકે છે આથી પરિણામ આદિનું પૃથગ્રહણ કરવું વ્યર્થ છે. - સમાધાન–કાલ બે પ્રકારના છે-પરમાર્થકાલ તથા વ્યવહારકલ. આ બંને પ્રકારનાં કાળોને ગ્રહણ કરવા માટે પરિણામ આદિને વર્તનાથી જુદા કહ્યાં છે. વર્ણના લક્ષણવાળો કાળ પરમાર્થ કાળ છે અને પરિણામ ક્રિયા આદિ લક્ષણવાળ કાળ વ્યવહાર કાળ કહેવાય છે. આ પ્રકારે અન્ય પદાર્થો દ્વારા પરિચ્છિન્ન અને અન્ય પદાર્થોના પરિચ્છેદનું કારણ જે ક્રિયાવિશેષ છે, તે કાલ કહેવાય છે. તેના ત્રણ ભેદ છે-ભૂત, ભવિષ્ય, વર્તમાન. આમાંથી વર્તમાન રૂપ પરમાર્થ, કાળને વ્યવહાર થ મુખ્ય અને ભૂત આદિને વ્યવહાર ગૌણ છે. પરિણામ યિા આદિ રૂપ વ્યવહાર કાલમાં ભૂત, ભવિષ્ય તથા વર્તમાનને ચપદેશ મુખ્ય છે, કાળના વ્યપદેશમાં ગૌણ છે કારણ કે તે ક્રિયાવાન દ્રવ્યની અપેક્ષા રાખે છે અને કાલકૃત હોય છે. Page #806 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ કાળના લક્ષણનું નિરૂપણ સૂ. ૧૭ ૧૧૯ # શંકા—કાલદ્રવ્ય તા સિદ્ધ છે પરંતુ સમય વગેરેની સત્તામાં શું પ્રમાણ છે ? સમાધાન—ચાખાનું રંધાતુ રાંધણ કહેવાય છે. ચઢતા ચાખા ધીમે-ધીમે ભાત રૂપમાં પરિજીત થઈ જાય કારણું કે તેમના સખ્ત અવયવ શિથિલ થતાં જોવાય છે આથી સામીત થાય છે કે સમય સમયની પ્રતિ સૂક્ષ્મ કાળનું અસ્તિત્વ છે. જો એક એક સમયમાં ચાખા શેઢા થોડા ન રંધાત તે તેમાં સ્થૂળ પાક ન જોવામાં આવત. આ રીતે બધા દ્રવ્યેામાં પ્રતિ સમય સ્થૂલ પર્યાય જોવામાં આવે છે આથી જાતે જ વન સ્વભાવ હાવાથી બાહ્ય નિશ્ચયકાળ જે પરમાણુરૂપ છે તેની અપેક્ષા રાખીને ઉત્તરાત્તર સૂક્ષ્મ પર્યાયામાં જે વન પરિણમન થાય છે વના છે એવુ નક્કી હાત તા દ્રવ્યાનું સમયે-સમયે પરિણમન થાત પછી તા દ્રવ્યોના સ્થૂળ પર્યાય પણ ન હેાત આથી તે વત્તના પરમાણુરૂપ મુખ્ય કાળને સમજવામાં કારણ છે. આ કારણથી વત્તના દ્વારા અપ મુખ્ય કાળનું અસ્તિત્વ નિશ્ચિત હેાય છે આ રીતે વર્ત્તના નિશ્ચય કાળના ઉપકાર સમજવા જોઈ એ. આ પ્રકારના કાળનું અસ્તિત્વ મનુષ્યલાકમાં જ કેમ સ્વીકારવામાં આવે છે ? મનુષ્યલાકથી બહાર કેમ નથી સ્વીકારાતું ? મનુષ્યલાકથી બહાર પણ કાળનું લક્ષણ ઘટિત થાય છે જેવી રીતે વત્તના રૂપ કાળનું હોવું મનુષ્યલાકથી બહાર પણ પ્રતિત થાય છે. “પ્રાણાપાન” શ્વાસાશ્ર્વાસ નિમેષ, ઉન્મેષ, આયુષ્યનું પ્રમાણ આદિ કાળ તથા પરત્વ અપરત્વે આદિલિંગ મનુષ્યલાકથી અહાર પણ મળી આવે છે. આનુ સમાધાન એ છે કે ત્યાં ભાવાની વૃત્તિ હોવા છતાં પણ તે વૃત્તિ કાળનુ કારણ માનવામાં આવતી નથી પરંતુ સત્ પદાર્થ સ્વયં જ ઉત્પન્ન થાય છે. સ્વય જ નષ્ટ થાય છે. એ સ્વયં જ સ્થિર રહે છે. પદાર્થાનું અસ્તિત્વ કોઈ બીજા પદાર્થની અપેક્ષા રાખતું નથી. મનુષ્યલેાકથી બહાર જે પ્રાણાપાન આદિ વ્યવહાર છે તે કાળની અપેક્ષા રાખતા નથી કારણ કે સમાનજાતીય બધાં એકી સાથે જ ઉત્પન્ન થતાં નથી. સમાન જાતીયવાળાએના કાળની અપેક્ષા રાખનારા અથ એક કાળમાં થાય છે, વિજાતીયેાના નહી.. તુલ્ય જાતીના પ્રાણ આદિ વ્યાપાર એક જ કાળમાં ઉત્પન્ન થતાં નથી તેમજ અન્ય પણ થતા નથી આથી પ્રાણ આદિ વૃત્તિએ કાલાપેક્ષ નથી તેમજ મનુષ્યલેાકથી બહાર જે પરત્વ અને અપરત્વ છે તેમને કાળની અપેક્ષા હોય છે. પરત્વ અને અપરત્વ સ્થિતિવિશેષની અપેક્ષાથી થાય છે. જેમ ૭૦ વર્ષ વાળાની અપેક્ષા ૧૦૦ વર્ષોંવાળા પર” કહેવાય છે અને ૭૦ વર્ષવાળા “અપર” કહેવાય છે. આ વ્યવહાર પદાર્થોના અસ્તિત્વથી જ થાય છે. અને કોઇનું અસ્તિત્વ કોઈ બીજી વસ્તુની અપેક્ષા રાખતું નથી તે કહેવાઈ ગયુ છે. શકા—જો એવું છે તે મનુષ્યલાકમાં પણ વના, પરિણામ, ક્રિયા આદિ કાળ વગર જ થઈ જશે ત્યાં કાળના અસ્તિત્વના સ્વીકાર કરવાથી શે। ફાયદો ? સમાધાન-મનુષ્ય લેાકમાં કાળને જો વત્તના આદિના જનક કારણ તરીકે માન્યુ હાત ઝગર તા ઉપાદાન કારણ માન્યું હેાત તે। આવી કલ્પના કરવાની આવશ્યકતા ન. હતી. પરંતુ એવુ તે માન્યું નથી. વત્તના આદિમાં કાળ અપેક્ષા કારણ જ કહેવામાં આવેલ છે જેમ કુભાર માટી લઈ ને ઘડો બનાવે છે તેમ કાળ પુદ્દગલ વગેરેને લઈ ને તેમની વત્ત ના વગેરે કરતા Page #807 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૨૦ તત્વાથસૂત્ર ના નથી. કાળ માટી આદિની જેમ ઉપાદાન કારણ પણ હાતુ નથી પરંતુ જાતે જ થનારા પુગલ આદિ પદાર્થ આ કાળમાં હાય અન્ય કાળમાં નહીં એ રીતે કાળ માત્ર અપેક્ષા કારણ છે જેમ પુર્નંગલાદિ દ્રબ્યાની ગતિમાં ધર્મ દ્રવ્ય અપેક્ષા કારણ છે તેવી જ રીતે મનુષ્યલાકમાં પુદ્દગલાદિ દ્રબ્યાની વત્તનામાં કાળને અપેક્ષા કારણ માનવું તે અતિ જરૂરનું છે એવી રીતે મનુષ્યલેાકમાં કાળનું અસ્તિત્વ સ્વીકારવામાં કઇ દોષ નથી. જો તિર્થં લેાકના પદાર્થાના ઉપકાર ચન્દ્ર-સૂર્ય આદિની ગતિ ક્રિયાથી થાય છે તે તે સૂર્ય આદિની ગતિક્રિયાથી તિષ્કંલેાકમાં તેમના ઉપકાર સ્પષ્ટ જ છે. દેવલેક આદિમાં ચન્દ્ર સૂર્ય વગેરેની ગતિક્રિયા થતી નથી તેનાથી તેમના ઉપકાર થતા નથી. આ રીતે અન્યત્ર તેમને ઉપકાર સ્પષ્ટ જ છે. આથી મનુષ્યલેાકવત્તી કાળ દ્વારા જ અન્યત્ર પણ કાળને વ્યવહાર સમજી લેવા જોઇ એ. સહુથી નાનેા જે સમય છે તે પણ સૂર્ય આદિની ક્રિયાથી પ્રગટ થનારા દિવસ વગેરેના પરમ લવ જ જાણવા જોઈ એ. સૂર્ય આદિની ગતિમાં પણ પ્રાચીન કાળગતિ કારણુ હાય છે આથી મનુષ્યલેાકમાં જ કાળ દ્રવ્યના સદ્ભાવ માનવા યાગ્ય છે અન્યથા લોક અને અલેાકમાં વત્તના આદિના સદભાવ હાવાથી સર્વત્ર જ તેની સત્તા કેમ ન મનાય ? કહેવાનું એ છે કે આનાથી કાળની પર્યાયતા પશુ સંગત થઈ જાય છે. આ રીતે વત્તના કાળાશ્રિત વૃત્તિ કહેવાય છે. વત્તના, ઉત્પત્તિ સ્થિતિ અને ગતિ છે જે પ્રથમ સમય આશ્રિત છે. વત્તના આદિ સમસ્ત ભાવરૂપ પદાર્થોમાં વ્યાપક છે. પદાર્થ સ્વયં જ વના કરે છે તે વત્તનશીલ પદાર્થો માટે કાળાશ્રયવૃત્તિ નિમિત્ત થઈ જાય છે. તેના દ્વારા પદાર્થ વત્તના કરે છે તે વના; એવી વત્તના શબ્દની વ્યુત્પત્તિ છે. કાલાશ્રયવૃત્તિ જ વર્ત્તના અગર વત્તનશીલતા કહેવાય છે. વૃત્તિ, વત્ત°ન અગર વત્તનશીલતા આ બધાં એક જ અ સૂચવે છે. ‘અનુવાોના દાવે’ આ સૂત્રથી યુર્ પ્રત્યય થાય છે તેને ચુવો નાળી’ આ સૂત્રથી આદેશ થતા નથી. પ્રથમ વ્યુત્પત્તિમાં ખ્યાલમ્રો યુવ' એ સૂત્રથી યુગ્ન પ્રત્યય થાય છે. તે વના પ્રત્યેક દ્રવ્ય અને પર્યાયમાં એક સમય સમ્બન્ધી સત્તાનું અનુભવરૂપ છે. ઉત્પાદ્ય અગર તેનાથી ખીજા પટ્ટાના પ્રથમ સમયના વ્યવહાર અનુમાન ગમ્ય છે ચેખા વગેરેના પાકની જેમ અગ્નિ અને જળ હેતુક પ્રાથમિક વિક્રિયા અતીત અને અનાગત વિશેષાથી રહિત જાણવા જોઇએ. તે વત્તના અત્યન્ત કુશળ બુદ્ધિમાન પુરુષની જ સમજમાં આવે છે. કહ્યું પણ છે— -વિલય થાહા............વગેરે. શકા—-વ માન સૂર્યના ઉદ્દયથી પ્રતીત થનારા ભાવરૂપ પદાર્થોની વિશિષ્ટ ક્રિયા જ વત્તના કરે છે એમ વ્યવહારનેા વિષય હાય છે તેનાથી ભિન્ન કાઈ કાળ વ્યવહારના વિષય હાતા નથી. એવી જ રીતે “હ્ય” (વીતેલા દિવસ) અને “” (આવનારા દિવસ) આ પ્રકારે અતીત અને અનાગત ઉયરૂપ, સૂર્યમંડળના ભ્રમણથી અનુમાન કરાનારી વસ્તુની ક્રિયા જ વશે વગેરે રૂપે વ્યવહાર કરાય છે. સમાધાન—કાળ ભલે ધમ આદિ દ્રવ્યાનું પરિણમન માત્ર હાય અગર ભલે તેનાથી કંઈ જુદ જ હાય, બંને પક્ષેામાં કોઇ દોષ નથી પણ સૂર્યની ગતિથી પ્રતીત થનારી વસ્તુની ક્રિયા– Page #808 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ કાળના લક્ષણનું નિરૂપણ સ. ૧૮ _૧૨૧ વત્તતે એવા વ્યવહારનો વિષય હોતી નથી. કારણ કે સૂર્યની ગતિમાં પણ તેને સદ્ભાવ છે આથી વસંતે એ પ્રકારના વ્યવહારના વિષય બનનારા તમામ પદાર્થોની વત્તના આદિને નિર્વાહક કાળ કઈ જુદે જ હેવો જોઈએ. જે કાળનું અસ્તિત્વ ન માનીએ તે કાલાશ્રિત વૃત્તિ પણ ન મનાય. કાળ નિશ્ચીત હોવાથી જ કાલાશ્રિત વૃત્તિ કહી શકાય છે. આ રીતે સકળ પદાર્થોમાં થનારી વર્તના કાળ વગર ઘટિત થઈ શક્તી નથી આથી પદાર્થોનાં પરિણમનને કારણે કાળનું કાર્યથી અનુમાન થાય જ છે. કાળ દ્રવ્યના વાચક ઘણાં શબ્દો પણ લેકમાં પ્રસિદ્ધ છે. તેઓ વસ્તુની ક્રિયામાત્રના વાચક હોઈ શકતા નથી. તે શબ્દ આ પ્રમાણે છે–યુગપદ (એક સાથે) અયુગપલ્ (અક સાથે નહીં) ક્ષિપ્ર (શીધ્ર) ચિર (ડુ) (મેડેથી) આ પર છે. આ અપર છે, આ વર્તશે, આ વર્તશે નહીં આ વતી રહ્યું છે આ અંદર વતે છે વગેરે બધા શબ્દ કાળની અપેક્ષા રાખે છે. આમ પુરુષ આ જ રીતે વ્યવહાર કરે છે. આવી જ રીતે વીતેલે કાળ આવનારો કાળ આજ, હવે, અત્યારે પરમ દિવસે ત્રીજા દિવસે સવારે પ્રાતઃ વગેરે વ્યવહાર કાળવાચક પ્રયાગ કાળના અભાવમાં થઈ શકતા નથી આથી કાળદ્રવ્યને અવશ્ય સ્વીકાર કરવો જોઈએ. પરિણામ પુદ્ગલ આદિ દ્રવ્યને એક પર્યાય છે જે પોતાની જાતિને ત્યાગ ન કરતા હલન-ચલનથી ભિન્ન પ્રાગ દ્વારા ઉત્પન્ન થાય છે જેવી રીતે અંકુર અવસ્થાવાળા વનસ્પતિકાયના મૂળ ડાળી થડ પાંદડા, શાખા કુલ ફલને સદ્ભાવ રૂપ પરિણામ થાય છે. આ અંકુર હતું, હવે રૂંધવાન થઈ ગયું આ વર્ષમાં આ કુલશે ફાલશે. પુરુષ છવદ્રવ્યના પરિણામ શૈશવ બાલ્ય પગંડ, યૌવન, વૃદ્ધાવસ્થા આદિ છે. પરિણામ બે પ્રકારના છે-અનાદિ અને સાદિ. અમૂધમ અધમ આકાશ, કાળ અને જીવમાં અનાદિ પરિણામ થાય છે જ્યારે મૂર્તા વાદળ, ઈન્દ્રધનુષ્ય આદિમાં તથા સ્તંભ કુંભ વગેરેમાં સાદી પરિણામ છે. એવી જ રીતે (૧) હેમન્ત (૨) શિશિર (૩) વસન્ત (૪) ગ્રીષ્મ (૫) વર્ષા અને (૬) શરદ નામની છ ઋતુઓ પણ કાળના જ શક્તિભેદ રૂપ પરિણામ વિશેષ છે જેમનું વિભિન્ન કાર્યોની ઉત્પત્તિથી અનુમાન કરવામાં આવે છે. જેમ કે હેમન્ત ઋતુમાં કપાસ આદિના કુલ હિમવર્ષાથી બળી જાય છે, વટેમાર્ગુઓના હાથ સંકેચાઈ જાય છે, તેમનાં દાંત કડકડે છે. શરીર થર-થર કાંપવા લાગે છે અને તેઓ પતંગીયાની જેમ અગ્નિ તરફ ઉમટી પડે છે ઝાકળ બિન્દુના સંપર્કથી અત્યન્ત શીતળ વાયુ અને કલેશ ઉત્પન્ન કરે છે. શિશિર ઋતુમાં ચંદ્રના કિરણે અત્યન્ત ધુમ્મસથી ઢંકાઈ જાય છે બેરડીના વૃક્ષની શાખાઓ ફળોના ભારથી ઝુકી જાય છે અને બાળકે તેની હેઠળ હરે ફરે છે, હવા બરફના કણેથી વિશદ્ કુન્દ તથા માલતી વગેરેના પુષ્પથી સુવાસિત થાય છે. વસંતમાં ચારે બાજુ કુંજલતાઓના ફુલ કિંચિત વિકસિત થાય છે, કેસર તિલક કુરબક શિરીષ વગેરેના ફળની સુગંધથી યુક્ત તથા તરુણુ જનોના મનને હરણ કરનાર પવન ધીમે ધીમે વાય છે. આંખની મંજરીના રજ તથા પરાગથી ખરડાયેલા શરીરવાળા ભમરાં મનોહર ગુંજન કરે છે. કાયલ પિતાના કુહૂ-કુના કલરવથી આમ્રવનેને શોભાયમાન કરે છે. મલયા Page #809 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૨૨ તત્વાર્થસૂત્રને ચલના પવનના વેગથી કમ્પિત ચમ્પાના પરાગસમૂહથી પિતાના નયન–પાંપણેને બંધ કરીને પથિક જન પિત પોતાની પ્રેયસીએના ઘરની તરહ જવા લાગે છે. ગ્રીષ્મ ઋતુમાં સૂર્ય પોતાના પ્રચંડ કિરણેથી ભૂતળને એટલું બધું તપાવે છે કે જાણે પૃથ્વી ઉપર અંગારાને સમૂહ પાથરી દીધું હોય પથિક જનેનું મન અત્યન્ત વ્યાકુલ થઈ જાય છે. તેઓ યેન કેન પ્રકારેણ ઘણું લાંબા દિવસેને પૂરાં કરે છે. ભેગાવિલાસી લેક પિતાના શરીર પર ચન્દનને લેપ કરે છે. નેકરે પાસે વીંઝણું ઝુલાવે છે અથવા વીજળીના પંખાથી મળતા અત્યન્ત ચંચળ વાયુથી પિતાના દેહને ઠંડક બક્ષે છે. શીતળ ગૃહો ઉપવને સરિતા અગર સરોવર કાંઠે વિવિધ પ્રકારનાં કુવારાઓની અંદર રહીને પિતાની ગરમી દૂર કરે છે. હાથીદાંતના જેમ શ્વેતવર્ણ મલ્લિકાની કળિઓ, પુષ્કળ સુવાસથી સમ્પન્ન પાટલ-પુષ્પ અને સાયંકાળ તથા પ્રાતઃકાળની સુવાસિત હવા વિલાસી માણસોના જંગમ શરીરને સુવાસિત કરે છે. વર્ષાઋતુમાં ભૂતળ વીજળીના ચમકારાથી પ્રકાશિત થઈ જાય છે. મેઘમાળાના આડમ્બરથી આકાશ આચ્છાદિત થઈ જાય છે. મેઘધનુષ્ય પોતાની અનુપમ છટા દેખાડે છે. મૂશળધાર વારિવર્ષોથી પૃથ્વી ઉપરની બધી ધૂળ બેસી જાય છે. કદમ્બ તકીના સૌરભમય પરાગથી યુકત સુગંધિત વાયુ વિલાસી જનોનાં અંગેનું પ્રકમ્પિત કરવા લાગે છે. વર્ષના જળના પ્રવાહથી સુન્દર કાંઠાવાળી નદિઓ પ્રવાહિત થાય છે. પર્વતની ખીણ ખીલેલાં કુટજ પુષ્પોથી તથા શિલીબ્રોથી–સુશોભિત થઈ જાય છે. વાદળાની ઘોર ઘટાની ગર્જના સાંભળીને પ્રવાસી જનેના મનમાં તીવ્ર ઉત્કંઠા જાગૃત થઈ જાય છે. તેઓ મંત્ર-મુગ્ધ થઈ જાય છે. મેર, ચાતકે તથા દેડકાંને અવાજ સાંભળવાથી સ્ત્રીઓના મનમાં કામ સતેજ થઈ જાય છે અને તેઓ ક્ષણભર માટે વિદ્યુત રૂપી પ્રદીપ દ્વારા પ્રકાશિત રજનીમાં પોતાના પ્રિયતમના ઘર તરફ પ્રસ્થાન કરવા લાગે છે. રસ્તો કાદવની બહલતાવાળો અને કઈ કઈ ઠેકાણે જળબંબાકાર દેખાય છે. શરદ ઋતુમાં સૂર્યનાં કિરણે કાદવને શેષતાં તીવ્ર સત્તાપને ધારણ કરે છે. વનમાં કમળ અને કુમુદ વિકસીત થઈ જાય છે. સરેવર હંસ અને સારસેથી સુશોભિત તથા સ્ફટિક મણિની દિવાળની માફક વેત પાણીથી પરિપૂર્ણ થાય છે. વેલાના-નિયમથી પ્રાપ્ત પાંખડીવાળા કમળને સમૂહ પ્રાતઃકાળના સૂર્યના કિરણને સમ્પર્ક પામીને ખીલે છે. ચન્દ્રમાના કિરણોના સમૂહથી સ્કૃષ્ટ કુમુદે અને કુવલયના વન સૌરભનું વમન કરે છે. આ રીતે છ ઋતુઓને વિભાગ અને વેલાને નિયમ નિયામક કારણ કાળ વગર, અન્ય કારણે હોવા છતાં પણ ઘટિત થઈ શક્તા નથી. અનેક પ્રકારની શક્તિઓથી સમ્પન્ન કાલદ્રવ્યનું કારણ જ પૂર્વોક્ત ઋતુવિભાગ આદિ પરિણામ ઉત્પન્ન થાય છે. આથી આ બધાં કાર્યોથી કાળદ્રવ્યનું અનુમાન કરી શકાય છે. . ' અન્યથા કેઈ પણ નિયામક હેતુના અભાવમાં એક જ સાથે પૂર્વોક્ત બધા ભાવ થઈ જવા જોઈએ કારણ કે તેઓ પરાધીન નહીં હોય. પરંતુ એમ થતું નથી. આ બધાં પરિણામ પિતાના નિયત કાળમાં જ થાય છે. આથી અનેક શકિતસમૂહથી યુક્ત કાળ જ એમનું કારણ Page #810 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ પુદ્ગલઆદિના સ્વરૂપનું નિરૂપણ સૂ. ૧૯ ૧૨૩ છે. કાળમાં રહેલી શકિતઓ કદી કદી જ પરિપાકને પ્રાપ્ત થઈને પિતાનું કાર્ય કરવા માટે પ્રવૃત્ત થાય છે, હમેશાં નહીં. કિયાગતિ ત્રણ પ્રકારની છે–પ્રયોગગતિ, વિસસાગતિ અને મિશ્રગતિ જીવના પરિણામથી શરીર આહાર વર્ણ ગન્ય રસ સ્પર્શ અને સંસ્થાન વિષયક ગતિ પ્રગતિ કહેવાય છે. વિસસાગતિ વગર પ્રવેગે જ થાય છે અને તે જીવથી ભિન્ન દ્રવ્યોનું પરિણમન છે. પરમાણુ ઈન્દ્રધનુષ્ય મેઘપરિવેષ આદિ, તેના વિવિધ આકાર પ્રકાર હોય છે. મિશ્રગતિ પ્રાગ અને સ્વભાવ બંનેથી થાય છે. તે જીવના પ્રયોગની સાથે અચેતનના પરિણામથી કુંભ સ્તંભ વગેરેમાં ઉત્પન્ન થાય છે. કુમ્ભ આદિ તે તે રૂપમાં સ્વયં જ ઉત્પન્ન થવામાં સમર્થ થતા થકાં કુંભારના સાન્નિધ્યથી તે રૂપમાં પરિણત થઇ જાય છે. પરત્વ અને અપરત્વ ત્રણ પ્રકારનાં છે–પ્રશંસાકૃત ક્ષેત્રકૃત અને કાલકૃત. પ્રશંસાકૃત–દા. ત. ધર્મ પર અર્થાત શ્રેષ્ઠ છે. જ્ઞાન પર-શ્રેષ્ઠ છે અને અજ્ઞાન અપર છે.........વગેરે. એક જ દિશા અને એકજ કાળમાં સ્થિત બે પદાર્થોમાંથી જે દૂર હોય છે તે પર કહેવાય છે અને જે નજીક-નિકટ હોય તે અપર કહેવાય છે. કાલકત પરત્વ અને અપરત્વ જોષતા અને કનિષ્ઠતા છે. જેમ ૧૬ વર્ષવાળાની અપેક્ષાએ સો વર્ષવાળ પર કહેવાય છે જ્યારે ૧૦૦ વર્ષવાળાની અપેક્ષાએ ૨૬ વર્ષવાળે અપર કહેવાય છે આમાથી પ્રશંસાકૃત અને ક્ષેત્રકૃત પરત્વ-અપરત્વને છેડીને તેમના સિવાય બધાં વર્તન પરિણામ ક્રિયા પરત્વ અને અપરત્વ કાલકૃત છે. કારણ કે કાળ તે બધામાં અપેક્ષા કારણ છે તેમનાથી કાળદ્રવ્યની સિદ્ધિ થાય છે. જે ૧૮ છે 'पोग्गलेसु वण्णगंधरसफासा' ॥ મૂળ સત્રાર્થ–પગલોમાં વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ હોય છે. ૧૯ છે તત્વાર્થદીપિકા–પહેલાં ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, પુદ્ગલ તથા જીના ઉપકાર વગેરે દર્શાવીને સામાન્ય રૂપથી સ્વરૂપ-નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું હવે વિશેષ રૂપથી પુગલ આદિના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવા માટે કહીએ છીએ જેમાં પૂરણ અને ગલન અર્થાત મિલન અને વિગ હોય છે તે પુદ્ગલ કહેવાય છે. પુદ્ગલમાં વર્ણ, ગંધ રસ તથા સ્પશ હોય છે. પુદ્ગલ પરમાણુથી માંડીને મહાત્કંધ સુધીના હોય છે. આથી કાળો વાદળી વગેરે વર્ણ, સુરભિ અને અસુરભિ ગંધ, તીખો, ખાટો, મીઠો વગેરે રસ, કમળ, કઠોર વગેરે સ્પર્શ પુદ્ગલેના વિશેષ લક્ષણ જાણવા જોઈએ. આ રીતે જે વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શવાન હોય તે પુદ્ગલ છે. જે ૧૯ · તત્વાર્થનિર્યુકિત–પુદ્ગલના વિષયમાં અન્ય તીથિની વિવિધ પ્રકારની વિરોધી માન્યતાઓ છે. દા. ત. સૌત્રાન્તિક પુદ્ગલ શબ્દને અર્થ જીવ કહે છે કારણ કે તે ફરી ફરી ગતિને ગ્રહણ કરે છે. બૌદ્ધોને એક સમ્પ્રદાય જે યોગાચાર કહેવાય છે તે વિજ્ઞાનના પરિણામને પુદ્ગલ કહે છે-કહ્યું પણ છે-આત્મધર્મને જે ઉપકાર વિવિધ પ્રકારથી પ્રવૃત્ત થાય છે તે વિજ્ઞાનનું પરિણામ છે. તે પરિણામ ત્રણ પ્રકારનું છે. Page #811 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૨૪ તત્વાર્થસૂત્રને - આ માન્યતા અગ્ય છે આથી તેનું નિરાકરણ કરવા માટે કહીએ છીએ-પુગલમાં વર્ણ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ હોય છે આ રીતે પુદ્ગલેમાં શુકલ આદિ વર્ણ બંધ રસ અને સ્પન સભાવ હોવાથી જીવને પુદ્ગલ કહી શકાય નહીં. વર્ણ આદિથી યુકત હોવાના કારણે પુદ્ગલ મૂર્ત હેય છે અને જીવ વર્ણ આદિથી રહિત હોવાના કારણે અમૂર્ત છે એવી રીતે જે મૂત્ત છે તે અમૂર્ત કેવી રીતે હોઈ શકે? પૃથ્વીની જેમ પાણી વગેરે પણ વર્ણ ગંધ રસ અને સ્પર્શવાળા છે મન પણ સ્પર્શ આદિથી યુક્ત છે કારણ કે તે સર્વવ્યાપી નથી જેમ કે પાર્થિવ પરમાણું. વણને પાંચ પ્રકાર છે-કાળ, વાદળી, પીળે ત તથા લાલ. ગંધના બે ભેદ છે-સુગંધ અને દુર્ગધ. રસ પાંચ જાતના છે-તી, કડ, કસાયલે, ખાટો તથા મધુર સ્પર્શના આઠ ભેદ છે (૧) કર્કશ (૨) મૃદુ (૩) ગુરૂ (૪) લઘુ (૫) શીત (૬) ઉષ્ણ (૭) ચિકણે અને (૮) લુખે. જો કે સમરસ (મીઠું) પણ બધાને જ અનુભવ છે પરંતુ તેને સમાવેશ મધુર રસમાં થઈ જાય છે અથવા પાંચેય રસમાં તેને અન્તર્ભાવ સમજી લેવું જોઈએ કારણ કે તે બધા રસનો રાજા હોય છે. પાણી વગેરે જે પુદ્ગલેમાં પ્રગટ રૂપથી ગબ્ધ વગેરેની પ્રતીતિ થતી નથી તેમાં પણ સ્પર્શ હોવાના કારણે અપ્રકટ ગબ્ધ આદિને સ્વભાવ સમજી લેવું જોઈએ કારણ કે આ વર્ણ વગેરે ચારેય નિયમથી સાથે રહે છે. જ્યાં એક હોય છે ત્યાં ચારે ચોકકસ હોય છે. પરમાણું આદિ પુદ્ગલેના રૂપ આદિ ગુણ તેમનાથી કવચિત્ ભિન્ન અને કવચિત અભિન્ન છે; એકાન્ત ભિન્ન અથવા અભિન્ન નથી. ભગવતી સૂત્ર (વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર) ના શતક ૧૨ ઉદ્દેશક ૫ માં કહ્યું છે-પુદ્ગળ પાંચ વર્ણવાળા પાંચ રસવાળા બે ગન્ધ તથા આઠ સ્પર્શ વાળું કહેવામાં આવ્યું છે. શંકા–વિજ્ઞાનથી ભિન્ન સ્પર્શ, રૂપ રસ તથા ગંધવાળા કઈ પુદ્ગલદ્રવ્યનું અસ્તિત્વ નથી. વિજ્ઞાન જ ઘટ પટ આદિ વિવિધ પુદ્ગલેના આકારમાં પ્રતિભાસિત થાય છે જેમ સ્વરૂપમાં અનેક પદાર્થોની પ્રતીતિ થાય છે પરંતુ વાસ્તવમાં તેમનું અસ્તિત્વ હોતું નથી, તે બુદ્ધિકપિત જ હોય છે, એવી જ રીતે વિજ્ઞાન જ ઘટ પટ આદિના રૂપમાં પ્રતીત થાય છે. તેમની કઈ પારમાર્થિક સત્તા નથી. સમાધાન–એવું ન કહેશે. આપનું આ વિધાન અનુભવથી વિરુદ્ધ છે. જ્ઞાન અન્તઃસ્થિત પ્રતીત હોય છે, ઘટ આદિ પદાર્થ બાહ્ય રૂપમાં પૃથક દેશમાં પ્રતીત થાય છે. આથી જ્ઞાનથી પ્રથ૬ વાદળી પીળા વગેરે જુદા જુદા આકારમાં પ્રતિભાસિત ઘણું બાહ્ય પદાર્થોને અ૫લાપ કરી શકાતો નથી. જે બાહ્ય પદાર્થ પ્રતીત થાય છે તેમની સત્તાને નિષેધ કઈ રીતે કરી શકાય? આપે સ્વમાન જે દાખલે આપ્યા છે તે પણ અનુરૂપ નથી. કારણ કે સ્વમામાં વિપર્યય અને જાગૃત અવસ્થામાં અવિપર્યય જોવામાં આવે છે. આપના વિધાન મુજબ પ્રમાણ અને પ્રમાણભાસમાં કોઈ અંતર રહેશે નહીં. વસ્તુના સ્વરૂપને ગ્રહણ કરનાર જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુ છે અને અર્થાન્તરના વિકલ્પ દ્વારા પ્રવૃત્ત થનારા પ્રત્યક્ષપ્રમાણુભાસ છે આ રીતને ભેદ ખાદ્ય પદાર્થનું અસ્તિત્વ સ્વીકાર્યા વગર હોઈ શકે નહિં. જ્ઞાન બાહ્યા પદાર્થના સ્વરૂપને અનુકરણ કરીને જ સાકાર થાય છે. જે તે બહ્ય પદાર્થનું અનુકરણ ન કરે તે બધા પદાર્થો માટે સમાન હોય છે. આવી સ્થિતિમાં તે ગ્રહણ કરે તે Page #812 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ શાબ્દાદિ પણ પુદ્ગલના જ ભેદહાવાનું નિરૂપણ સૂ. ૨૦ ૧૨ બધાને જ ગ્રહણ કરે અને જે ન ગ્રહણ કરે તે કઈ પણ પદાર્થને ગ્રહણ ન કરે આથી વાહન વિશેષથી જ ગ્રાહ્યની દષ્ટિ જ કારણ હોય છે. અન્યથા અર્થજ્ઞાન એ વ્યવહાર પણ ન હોવું જોઈએ કારણ કે વ્યવહાર ઉપકારથી પ્રભાવિત થાય છે નિમિત્ત નૈમિત્તિકભાવ રૂ૫ ઉપકાર અવિનાભાવ હોવાથી અન્યથા અનુપપન્ન છે આ રીતે વર્ણ બંધ રસ અને સ્પર્શથી યુક્ત હોવાના કારણે પુદ્ગલ જીવથી ભિન્મ છે અને જીવના જ્ઞાનાદિ પરિણામોથી પણ ભિન્ન છે. તાત્પર્ય એ છે કે પુદ્ગલ જીવ અગર તે વિજ્ઞાનનું પરિણામ નથી. મેં ૧૯ सहंधयार उज्जोय पभा छायातपबंध सुहुमवायरसंठाणमेया ॥ મૂળસૂત્રાર્થ–શબ્દ, અન્ધકાર, ઉદ્યોત, પ્રભા, છાયા, આતપ, સૂમત્વ, બાદરત્વ, સંસ્થાન અને ભેદ પણ પુદ્ગલરૂપ છે. | ૨૦ | તત્વાર્થદીપિકા-પુદ્ગલ કેવળ વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શત્મક જ નહીં પરંતુ શબ્દ આદિ પણ પુદ્ગલ જ છે. એ નિરૂપણ કરવા માટે કહીએ છીએ– શબ્દ, અધકાર, ઉદ્યોત, પ્રભા, છાયા, આતપ, બન્ધ. સૂફમત્વ, બાદરત્વ, સંસ્થાન અને ભેદ પણ પુદ્ગલના જ પર્યાય છે. આથી પુદ્ગલ શબ્દાદિ વાળા હોય છે. તે ૨૦ || તત્વાર્થનિર્યુકિત–પહેલા કહેવાઈ ગયું છે કે પુગલ રૂપ, રસ, ગળ્યું, અને સ્પર્શ પર્યાયવાળા હોય છે. હવે એ કહે છે કે શબ્દ વગેરે પર્યાય પણ યુગલના જ છે. શબ્દ બે પ્રકારના છે ભાષાત્મક અને અભાષાત્મક ભાષાત્મક શબ્દના બે ભેદ છે સાક્ષર અને અનક્ષર શબ્દ. જે શબ્દ વર્ણ પદ તથા બાહ્યાત્મક હોય છે. શાસ્ત્રને અભિવ્યંજક હોય છે, સંસ્કારયુક્ત અને સંસ્કારહીનના ભેદથી આર્ય અને અનાર્યજનના વ્યવહારનું કારણ હોય છે તે અક્ષરાત્મક કહેવાય છે. અનક્ષરાત્મક શબ્દ બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પંચે. ન્દ્રિય પ્રાણિઓના જ્ઞાનાતિશયન પ્રતિપાદનને હેતુ હોય છે. તેમને જ્ઞાનાતિશય એકેન્દ્રિય જીવની અપેક્ષાથી જાણ જોઈએ. એકેન્દ્રિય જીને સામાન્ય જ્ઞાન હોય છે અતિશયજ્ઞાન હોતું નથી. અતિશય જ્ઞાનવાન સર્વજ્ઞ એકેન્દ્રિયોના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરે છે તે તીર્થકર ભગવાન પરમા તિશયજ્ઞાની હોય છે. આ શબ્દો પ્રાયગિક હોય છે. અભાષાત્મક શબ્દ પણ બે પ્રકારના છે. પ્રાયોગિક અને વૈઋસિક. પ્રાયોગિક શબ્દના ચાર ભેદ છે–તત વિતત ઘન અને સુષિર પુષ્કર ભેરી, દુન્દુભિ દર આદિ ચર્મવેષ્ટિત વાદ્યોને શબ્દ તત કહેવાય છે. વિષ્ણુ સુષા વગેરેના શબ્દ વિતત કહેવાય છે. તાલ ઘંટ વગેરે વગાડવાથી ઉત્પન્ન થનારે શબ્દ ઘન કહી શકાય છે, તથા વાંસળી અને શંખ વગેરેથી ઉત્પન્ન શા સોશિર છે. વૈસિક શબ્દ મેઘ આદિને કહેવાય છે જે ગર્જનાત્મક હોય છે. આ બધા શબ્દ પુદગલના પર્યાય હોવાથી પૌગલિક છે. જેવામાં અવરોધ ઉભો કરનાર પ્રકાશના વિરોધી તમના નામથી પ્રસિદ્ધ અધિકાર પણ પૌદૂગલિક છે. ચન્દ્ર, સૂર્ય, અગ્નિ, મણ પતંગીયા વગેરેથી ઉત્પન્ન થનાર પ્રકાશ ઉઘાત છે તે પણ પીગલિક છે. પ્રભા જેને દીપ્તિ Page #813 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને અગર ચમક કહે છે. તે પણ પગલિક છે. છત્રી આદિન નિમિત્તથી પ્રતિનિયત દેશમાં પ્રકાશના રેકાવાથી ઉત્પન્ન થનારી છાયા પણ પગલિક છે. તે દર્પણ આદિના સંસ્થાન રૂપ પણ હોય છે. - સૂર્યના નિમિત્તથી ઉત્પન્ન ઉષ્ણ પ્રકાશને આતપ કહે છે તે પણ પુદ્દગલાત્મક જ છે. અન્ય બે પ્રકારનાં છે–પ્રાયોગિક અને વૈઋસિક. પુરુષના પ્રયત્નથી ઉત્પન્ન થનારા પ્રાયગિક બંધ બે પ્રકારના છે અજીવ વિષયક અને જીવાજીવ વિષયક. લાખ અને લાકડીનું બંધન અજીવવિષયક છે. જીવાજીવવિષયક બન્ધ જીવની સાથે કર્મ અને કર્મને હોય છે. જે બંધમાં કઈ પુરુષના પ્રયોગની અપેક્ષા હોતી નથી તે સ્વાભાવિક બંધ કહેવાય છે. પૈસસિક (સ્વાભાવિક) બંધ ચીકાસ અને લુખાપણના કારણે થાય છે. વિદ્યુત, ઉલ્કા જળધારા, અગ્નિ અને ઈન્દ્રધનુષ્ય વગેરે તેના દૃષ્ટાંત છે. આ વધા પ્રકારના બન્ધ પદ્ગલિક સમજવા જોઈએ. | સૂક્ષ્મત્વ બે પ્રકારના છે અન્ય અને અપેક્ષિક અન્ય સૂક્ષ્મત્વ પરમાણુમાં હોય છે. આપેક્ષિક વેલ, આંબળા બેર વગેરેમાં. આ બંને જાતના સૂફમત્વ પુદ્ગલના જ વિકાર છે. એવી જ રીતે બાદરત્વ અર્થાત્ સ્થૂલતાના પણ બે ભેદ છે અન્ય અને અપેક્ષિક અન્ય બાદરત્વ સમગ્ર લેકવ્યાપી મહાત્કંધમાં છે. આપેક્ષિક બાદર– બેર, આમળા, બિલ્વ, તાલફળ વગેરેમાં હોય છે. આ બંને પ્રકારના બાદરત્વ પણ પૌગલિક છે. - આકૃતિ અગર આકારને સંસ્થાન કહે છે તેના પણ બે ભેદ છે ઈત્થસ્થ અને અનિઘંસ્થ. જે આકારના વિષયમાં કહી શકાય કે આ એવું છે તે ઈત્થસ્થ આકાર કહેવાય છે. વર્તુળ, ત્રિકોણ ચતુષ્કણુ, દીર્ઘ પરિમંડપ વગેરે આકાર ઈત્થસ્થ સંસ્થાનના અન્તગત છે. જે આકારમાં કઈ પ્રકારની નિયતતા ન હોય અને જેને પૂર્વોક્ત કેઈ આકારની સંજ્ઞા ન દઈ શકાય તે અનિઘંસ્થ આકાર કહેવાય છે તે મેઘ વગેરેમાં અનેક પ્રકારથી દેખાય છે. આ બંને પ્રકારના સંસ્થાન વિદ્ગલિક છે. 'ભેદના પાંચ પ્રભેદ છે (૧) ઉત્કરભેદ (૨) ચૂર્ણભેદ (૩) ખન્તભેદ (૪) ચૂર્ણિકાભેદ (૫) પ્રતરભેદ કરવત વગેરેથી લાકડાં વગેરેને ચીરવા તે ઉત્કર ભેદ, ઘઉં વ વગેરેને દળીને લેટ બનાવ ચૂર્ણ ભેદ. ઘટ, પટ આદિના ટુકડે ટુકડા થવા તે ખ...ભેદ છે. અડદુ મગ વગેરેને ઝીણે ચૂર થવો ચૂર્ણિકાભેદ અશ્વપટલ વગેરેના પડ ના પડ જુદા થવા પ્રતરભેદ છે. - આ રીતે શબ્દ આદિ પૂર્વોક્ત બધા પુદ્ગલ દ્રવ્યના વિકાર છે. સૂત્રમાં પ્રયુક્ત “એ” શબ્દથી પ્રેરણા અભિધાન. આદિ આગમ ઉક્ત પુદ્ગલ દ્રવ્યના પરિણામને ગ્રહણ કરી લેવા જોઈએ. - આ કારણથી શબ્દ ભલે ધાન્યાત્મક હોય, ભલે વર્ણાત્મક તે પુદ્ગલને જ પરિણામપચ છે મૂર્ત હોવાના કારણે તેને પુદ્ગળદ્રવ્યનું પરિણામ સમજવું જોઈએ. અને શબ્દ મૂર્ત છે કારણ કે તે અન્ય દ્રવ્યોમાં વિકાર ઉત્પન્ન કરવામાં સમર્થ છે જેમકે પિપળે વગેરે. - શંખ વગેરેને અત્યંત તીવ્ર શબ્દ કાને બહેરા કરી દે છે. અમૂર્ત આકાશ આદિમાં એવું સામર્થ્ય હઈ શકતું નથી એવી જ રીતે શબ્દ મૂર્ત છે કારણ કે પર્વતથી ટકરાયેલા પથ્થરની જેમ પાછા ફેંકાય છે. પ્રતિધ્વનિત થાય છે ! આપની જેમ દ્વારનું અનુસરણ કરે Page #814 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ શબ્દ આદિ પણ પુદ્ગલના જ ભેદ હેવાનું નિરૂપણ સૂ. ૨૦૧૭ છે. ઘાસ તથા પાંદડાની જેમ વાયુ દ્વારા પ્રેરિત થાય છે. દીપકની જેમ બધી દિશાઓમાં ગ્રહણ કરી શકાય છે, તારાગણની જેમ અભિભૂત થાય છે અને સૂર્યમન્ડલની જેમ બીજાને અભિભવ કરે છે. તાત્પર્ય એ છે કે જેમ સૂર્યના પ્રકાશથી તારાઓને પ્રકાશ સંતાઈ જાય છે આથી તે મૂત્ત છે એવી જ રીતે મંદ શબ્દ તીવ્ર શબ્દ દ્વારા અભિભૂત થઈ જાય છે એથી શબ્દ મૂર્ત છે. આ બધા હેતુઓથી એ સાબીત થાય છે કે શબ્દ પુદગલ દ્રવ્યને પર્યાય છે. પુદગલદ્રવ્યને પર્યાય હોવાના કારણે તેનું મૂર્તત્વ પણ સિદ્ધ છે. આવી સ્થિતિમાં વૈશેષિકાએ શબ્દને આકાશને જે ગુણ માને છે તે યોગ્ય નથી, મૂત્ત શબ્દ અમૂર્ત આકાશને ગુણ હોઈ શકે નહીં જેમ કે રૂપ આદિ આકાશના ગુણ નથી. સત્ય એ જ છે કે શબ્દ પુદ્ગલનું જ પરિણામ છે. પરિણામ પરિણામીથી અથવ પર્યાય દ્રવ્યથી કથંચિત ભિન્ન અને કવચિત્ અભિન્ન હોય છે આથી શબ્દને પણ પુદ્ગલ દ્રવ્યથી કવચિત ભિન્ન અને કવચિત્ અભિન્ન માનવો જોઈએ. , આનાથી એ સાબિત થયું કે ધ્વનિ રૂપ પરિણામથી અગર શ્રેત્રગ્રાહ્યરૂપથી પરિણામ પુદ્ગળ જ શબ્દ કહેવાય છે. પૌગલિક બન્ધ ત્રણ પ્રકારના છે પ્રગબ વિસસાબન્ધ અને મિશ્રબ. એક વસ્તુનું બીજી વસ્તુ સાથે મળી જવું ચોંટી જવું તેને બંધ કહે છે. જીવના વ્યાપારથી ઉત્પન્ન થતો બંધ પ્રાયોગિક બન્ધ કહેવાય છે જેમ ઔદારિક શરીર અથવા લાખ અને કાષ્ઠને બંધ સ્વભાવથી જીવના પ્રયોગ વગર જ થનાર બંધ વિસસા કહેવાય છે.” વિસસાબંધ બે પ્રકારના છે સાદિ અને અનાદિ વિદ્યુત. ઉલ્કા, મઘ, અગ્નિ, ઈન્દ્રધનુષ્ય વગેરેમાં વિષય ગુણવાળા પરમાણુઓનાં કારણે જે સ્કન્ધ રૂપ પર્યાની ઉત્પત્તિ થાય છે તે સાદિ વિસસાબંધ છે. ધર્મ અધર્મ અને આકાશદ્રવ્ય અનાદિ કાળથી સ્વભાવથી જ પરસ્પર સમ્બદ્ધ છે. તેમને બંધ અનાદિ વિસસાબન્ધ કહેવાય છે. મિશ્રબન્ધ ઉપર્યુક્ત બને કારણેથી અર્થાત્ જીવના વ્યાપાર અને સ્વભાવથી થાય છે. તે જીવના વ્યાપારથી સહતિ અચેતન દ્રવ્યની પરિણતિ છે. સ્તંભ આદિ કુંભ આદિ મિશ્રબન્ધના અન્તર્ગત છે. મિશ્રમધમાં બંનેની પ્રધાનતા હોય છે. એવી રીતે પહેલાં ને કે બન્દના બે ભેદ કહેવામાં આવ્યા છે તે પણ કિંચિત્ વિશેષ દર્શાવવા માટે અત્રે ત્રણ ભેદને ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યું છે. ' એવી જ રીતે સૂફમત્વ પણ પુદ્ગલનું જ પરિણામ છે તે બે પ્રકારનું હોય છે અન્ય અને આપેક્ષિક તેનું કથન પહેલા કરી દેવામાં આવ્યું છે અહીં કંઈક વિશેષતા કહીએ છીએજે સૂક્ષમ અન્તિમ હોય તે અન્ય કહેવાય છે. અન્ય સૂત્વ પરમાણુમાં જ મળી આવે છે કારણ કે પરમાણું જ બધાથી અધિક સૂક્ષ્મ છે તેથી વધુ સૂક્ષમત્વ કોઈ અન્ય વસ્તુમાં હોતું નથી. જે સૂક્ષ્મત્ય કઈ બીજી વસ્તુની અપેક્ષાથી માનવામાં આવે છે તે અપેિક્ષિક કહેવાય છે જેવી રીતે પ્રયણુક સ્કન્ધ ચામુક સ્કન્ધની અપેક્ષા સૂક્ષ્મ છે. ગ્યણુક ચતુરણકની અપેક્ષા સૂક્ષમ છે એવી રીતે આપેક્ષિક સૂમત્વ અનેક પ્રકારનું હોય છે. આ બન્ને જ પ્રકારના સૂત્ર પગલિક જ છે. સ્થૂલત્વ પણ એ જ પ્રકારે બે જાતના છે અત્ય અને અપેક્ષિકો અન્ય સ્થૂલત્વ સર્વ લેકવ્યાપી અચિત્ત મહાત્કંધમાં જ મળે છે કેમકે આનાથી વધારે બીજા કેઈ પદય હતા Page #815 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને નથી. આપેક્ષિક-સ્કૂલત્વ બેરની અપેક્ષાએ આમળામાં અને આમળાની અપેક્ષાએ દાડમમાં હોય છે પરમાણુઓના પ્રથમ પરિણામના અને અવયના વિકાસને સ્થૂલત્વ કહે છે આ બન્ને પ્રકાર ના સ્થલ પૌગલીક છે. સંસ્થાનને અર્થ આકૃતિ છે. આકૃતિ અવયની અમુક પ્રકારની રચનાથી બને છે. સંસ્થાન બે પ્રકારના છે જીવનું અને અજીવનું પૃથ્વીકાય, અપૂકાય, તેજસ્કાય, વાયુકાય અને ‘વનસ્પતિકાય એ એકેન્દ્રિય જીવ છે અને બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચરિન્દય તથા પંચેન્દ્રિય જીવ અનેક ઈન્દ્રિય છે આ પૃથ્વી, અપ તેજસ્કાય આદિ જીવોના શરીરનું સંસ્થાન કમથી મસૂરની સમાન, તિબક–ની સમાન, સૂચકલાપની સમાન ધજાની જેમ તથા અનિત્થસ્થ હોય છે. આમા જે બેઈન્દ્રિય તેઈન્દ્રિય અને ચઉરિન્દ્રિય નામના ત્રણ વિકસેન્દ્રિય જીવ છે તેમનું સંસ્થાન હંડક હોય છે. પંચેન્દ્રિયેના યથાયોગ્ય નામકર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન થનારા છ પ્રકારના સંસ્થાન હોય છે. સમચતુરઝ, ન્યગ્રોધ, સાદિ, કુમ્ભક, વામન અને હુન્ડક, કહ્યું પણ છેજે સંસ્થાન સમરસ હોય અર્થાત જેને ચારે બાજુથી માપવાથી સરખું હોય તે સમચતુસ્ત્ર કહેવાય છે. જેમાં ઉપરના અવયવ મેટા હોય તે ન્યધ સંસ્થાન જેમાં નીચેનાં અવયવ માટે હેય તે સાદિ જેમાં પેટ અંદર જતું રહ્યું હોય અર્થાત જે કુબડે હોય તે મુજક સંસ્થાન જે વંતી હોય તે વામન અને જે બધી જગ્યાએ વિષમ હોય–બેઠંગે હોય તે હંડક સંસ્થાન કહેવાય છે. અજીવનું સંસ્થાન પાંચ પ્રકારનું હોય છે, વૃત્ત, ત્રિકેણ, ચતુષ્કોણ આયત (લાંબું) અને પરિમન્ડલ. વૃત્ત સંસ્થાન યુગલ અને અયુગલના ભેદથી બે પ્રકારનું હોય છે. યુગ્મ સંસ્થાન પણ બે પ્રકારનું છે. પ્રતર અને ઘન એવી રીતે અન્ય સંસ્થાન પણ સમજી લેવા જોઈએ. જે સંસ્થાન વૃત્ત આદિ કોઈ રૂપમાં પણ ન કહી શકાય તે અનિત્થસ્થ કહેવાય છે. આ બધાં જ સંસ્થાન પદગલિક છે. કઈ વસ્તુના એકત્વને ભંગ થઈ જ ભેદ કહેવાય છે. ભેદ પાંચ પ્રકારના છે. કરિક, ખન્ડ, ચીર્ણિક, પ્રતર અને અનુત્તર ભેદ, વિભક્ત થનારા પુદગલદ્રવ્યમાં જ થાય છે આથી તે પિદુગલિક છે. તે પુદગલ સિવાય કોઈ પણ અન્ય દ્રવ્યમાં હેતે નથી. ચીરવાવાળા લાકડા વગેરેમાં સ્કુરિક ભેદ હોય છે. કોઈ વસ્તુના સૂરે ચૂરા થઈ જવા તે ચૌર્ણિક ભેદ છે. માટીના પીંડનિ જેમ ટુકડા-ટુકડા થવા તે ખખ્તભેદ છે. અબરખ અગર ભાજપત્ર વગેરેની માફક પડના પડ જુદા જુદા થાય તે પ્રતર ભેદ છે. વાંસ અગર શેરડીની માફક કેઈની છાલ જુદી થઈ જાય તે અનુત્તર ભેદ છે. પૂર્વોક્ત યુક્તિ મુજબ આ બધા ભેદ પૌગલિક છે. એવી જ રીતે અન્ધકાર, છાયા, તાપ તથા ઉદ્યોત પણ પુદગલદ્રવ્યના જ પરિણામ છે." - અન્ધકાર પુલનું જ પરિણામ છે કારણ કે તે જોવામાં અવરોધ નાખે છે જેમ દિવાલ , અથવા આવરણ કર્તા હોવાના કારણે તે પટ વગેરેની જેમ પૌલિક છે. છાંયડો પણ પદ્વલનું પરિણામ છે કારણ કે તે શીતલ અને સંતોષદાયક હોય છે જેમ પાણી અને હવા. એવી જ રીતે તાપ પણ સંતાજનક હેવાથી પરસે ઉત્પન્ન કરનાર હોવાથી અને ઉષ્ણ હોવાથી અગ્નિ આદિની માફક પૌલિક છે. એવી જ રીતે ચન્દ્રિકા આદિને પ્રકાશરૂપ ઉદ્યોત પણ પુલદ્રવ્યનું પરિણામ છે, કેમકે તે આલ્હાદક હોય છે જેમ અગ્નિ વગેરે. Page #816 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ શબ્દાદિ પણ પુદ્ગલના જ ભેદ હોવાનું નિરૂપણ સૂ. ૨૦ ૧૨૯ એ જ પ્રમાણે પરાગ, નીલમ, હીરા વગેરે મણિઓને ઉદ્યોત પણ પુલદ્રવ્યને જ પર્યાય છે કારણ કે તે અનુષ્ણ-અશીત (ન ગરમ ન શીતળ) હોય છે. દાખલા તરીકે પાણું વિશે એવી રીતે અન્ધકાર અને છાંયડે વગેરે મૂર્ણ દ્રવ્યનું કાર્ય હોવાથી તે પૌદ્ધગલિક છે. શંકા–અન્ધકાર પદ્ધતિક નથી કારણ કે તે દ્રવ્ય ગુણ અને કર્મથી વિલક્ષણ છે, તે ભાવાભાવ રૂપ છે અન્ધકાર જો દ્રવ્ય હેત તે અનિત્ય હોવાના સંબંધે ઘદ્ર આદિની જેમ તેની, પતિ થવી જોઈતી હતી પરંતુ દ્રવ્યની જેમ ઉત્પન્ન ન થવાના કારણે, અમૂર્ત હેવાથી સ્પર્શથી રહિત હોવાથી, પ્રકાશથી, વિરૂદ્ધ હોવાથી અને પરમાણુઓ દ્વારા ઉત્પન્ન ન થવાના કારણે તે પુલ, દ્રવ્યનું પરિણામ હોઈ શકે નહીં. અલ્પકાર ગુણ પણ ન હોઈ શકે કારણ કે તેને આધાર ઉપલબ્ધ થતું નથી. ગુણ દ્રવ્યને આશ્રીત જ હોય છે. પ્રકાશનું વિરેાધી હોવાથી પણ અન્ધકાર ગુણ થઈ શકે નહીં અલ્પકાર કર્મ પણ નથી કારણ કે કર્મ પણ કઈને કઈ દ્રવ્યને આશ્રિત જ હોય છે અને અન્યકારનો કઈ આશ્રય ઉપલબ્ધ થતું નથી. જે અન્ધકાર કિયારૂપ હોત તે તેને કઈ આશ્રય પણ પ્રતીત થાત પરંતુ તેને કેઈ આશ્રય ઉપલબ્ધ થતા નથી તેને કિયાં માની શકાય નહીં. જ્યાં તેજને અભાવ હોય છે ત્યાં જ અન્ધારાની પ્રતીતિ થાય છે. તેજ જ્યારે બીજા કોઈ દ્રવ્યથી ઢંકાઈ જાય છે ત્યારે અન્ધકાર હોય છે આથી એ સાબીત થાય છે કે અન્ધકાર પુદ્ગલનું પરિણામ નહીં પરંતુ તેને અભાવ જ છે. સમાધાન—આમ કહેવું એ ન્યાયબદ્ધ નથી. અન્ધકાર પૌગલિક છે કારણ કે તે વ્યવધાન ક્રિયામાં સમર્થ હોય છે, મૂર્ત છે, સ્પર્શવાન છે અને પરમાણુઓથી ઉપન્ન થાય છે જેમ દિવાળ. આથી અન્ધકાર અપગલિક સિદ્ધ કરવા માટે પ્રયુક્ત આપના અમૂર્તત્વ સ્પર્શ હિતત્વ અને પરમાણુ-અકૃતત્વ, આ ત્રણે હેતુ અસિદ્ધ છે. શંકા–જે અન્ધકાર મૂર્ત છે તે આપણને તેના સ્પર્શ આદિની પ્રતીતિ કેમ થતી નથી? સમાધાન–જેમ ગવાક્ષમાં રજકણું દેખાય છે પરંતુ તેમને સ્પર્શ પ્રતીત થતું નથી તેવી જ રીતે અન્ધકારનું પરિણમન એવું વિલક્ષણ છે કે આપણને તેના સ્પર્શની ખાત્રી થતી નથી. જેવી રીતે અગ્નિને પાણી સાથે તેવી જ રીતે પ્રકાશ સાથે અન્ધકારને વેર છે. કેઈ વરંડામાં સોલા દિપકના કિરણેને ઉપઘાત પુષ્ઠરાવ7 મેઘની મૂશ તેવી ધારાઓ પણ નથી કરી શક્તી આથી જળ તથા અશ્ચિને સર્વથા જ વિરોધ હોય એમ નથી તે પણ ઉદ્દગમ સ્થાનમાં • તેમને વિરોધ હોય છે. અગર અન્યકાર પૌગલિક ન હેત તે તેની સાથે પ્રકાશને વિરોધ પણ ન થઈ શક્ત. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ૨૮માં અધ્યયનમાં કહ્યું છે— શબ્દ અન્ધકાર ઉદ્યોત પ્રભા, છાયા, આતપ, વર્ણ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ આ બધાં પુદ્ગલેનાં લક્ષણ છે. પૃથકત્વ સંખ્યા સંસ્થાન, સંયોગ અને વિભાગ આ બધાં પર્યાનાં લક્ષણ છે. ૨૦ पोपला दुखिहा परमाणुणो संघा॥ મૂલણાથ–પુદ્ગલ એ પ્રકારના હોય છે. પરમાણું અને સ્કંધ. • ૨૧ ૧૭ Page #817 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને તત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વોક્ત રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શવાળા-પુગલ બે પ્રકારનાં કહેવાયા છે–પરમાણું અને સ્કન્ધ. જો કે આ બંનેમાં પુલત્વ જાતિ સમાન છે તે પણ અવયવરહિત હોવાથી આણુ સૂક્ષમ છે અને સાવયવ હોવાથી સ્કંધ સ્થૂળ હોય છે. આ જ બંનેમાં અંતર છે. પરમાણુ આપણી ઇન્દ્રિયોથી અગોચર છે, માત્ર અનુમાન અને આગમથી જાણું શકાય છે. તે નિરવયવ અને સૂક્ષમ હોય છે. સ્કંધરૂપ પુદ્ગલ આપણું ગ્રહણમાં આવી શકે છે કારણ કે તે સાવયવ અને સ્થૂળ હોય છે. સ્થાનાંગસૂત્રના બીજા સ્થાનકના ત્રીજા ઉદ્દેશકના ૮રમાં સૂત્રમાં કહે છે– પુદ્ગલ બે પ્રકારના છે–પરમાણુ પુદ્ગલ તથા પરમાણુ યુગલ | ૨૧ તત્વાર્થનિયતિ–પહેલાં પુદ્ગલેનું પ્રતિપાદન કર્યું હવે ટુંકમાં તેમના ભેદનું નિરૂપણ કરીએ છીએ-પુદ્ગલ બે પ્રકારના છે-પરમાણુ અને સ્કંધ પરમ આણુને પરમાણુ કહે છે. પરમાણુ એટલા સૂકમ હોય છે કે તે આપણી ઈન્દ્રિયના વિષય થઈ શક્તાં નથી તેમને અનુમાન અને આગમના પ્રમાણથી જ જાણી શકાય છે. કહ્યું પણ છે–પરમાણુ કારણ જ હોય છે કાર્ય નહીં તથા સૂક્ષમ અને નિત્ય હોય છે તેમાં એક રસ, એક ગંધ, એક વર્ણ અને બે સ્પર્શ હોય છે. કાર્ય જ તેનું લિંગ છે અર્થાત સ્કધથી તેનું અનુમાન કરી શકાય છે. જેટલાં પણ હયણુકથી લઈને અચિત્ત મહાત્કંધ પર્વત સ્કંધ છે તેમનું કારણ પરમાણું છે, કેમકે પરમાણુઓના મિલનથી જ તેમની નિષ્પત્તિ થાય છે તે અન્ય છે કારણ કે સમસ્ત ભેદના અંત સુધી વ્યાપ્ત રહે છે. દ્વયણુંકથી લઈને મહાસ્કન્ધ સુધીની મૂર્ત વસ્તુઓનું કારણ પરમાણું છે. અમૂર્ત જ્ઞાનાદિનું કારણ આત્મા આદિ છે. આ બંને કારણોને સર્વથા વિનાશ થતું નથી જે એમ હોત તે તેની અસત્તાની પ્રાપ્તિ થઈ જાય અને તે સંજોગોમાં કંઈને ઉત્પન્ન ન કરી શકે. દા. ત. આકાશપુષ્ય કોઈને ઉત્પન્ન કરી શકતું નથી. પરમાણુ સૂમ, નિરવયવ અને નિત્ય છે. પ્રત્યેક પરમાણુમાં એક રસ, એક ગંધ એક વર્ણ તથા બે સ્પ હેય છે. કાર્યથી પરમાણુઓનું અનુમાન કરી શકાય છે. પરમાણુ દ્વયાક આદિનું ઉપાદાન કારણ છે અને આત્મા જ્ઞાનના ઉપાદાન કારણ છે. પરમાણુ અને આખા અસ્તિત્વમાં પ્રયાસુક આદિ અને જ્ઞાન આદિ કાર્ય થાય જ છે. જે પરમાણુને તથા આત્માને અભાવ માનવામાં આવે તે તેમના પૂર્વોક્ત કાર્ય ઉત્પન્ન થઈ શકે નહીં. - જેના અસ્તિત્વથી જે થાય છે. અને જેના અભાવમાં જે થતું નથી, તે તેનું કાર્ય–કારણ કહેવાય છે, અમુકના હોવા પર જ અમુકનું થવું–જેમ અગ્નિનું હેવાથી જ ધુમાડાનું દેવું—એને અમુકના ન હોવા પર અમુકનું ન હોવું-જેમ અગ્નિના અભાવમાં ધુમાડાનુ ન હોવું–આ અન્વયવ્યતિરેક કહેવાય છે. આના જ આધાર કાર્ચ કારણભાવને નિશ્ચય કરાય છે અર્થાત આનાથી આપણે જાણીએ છીએ કે અગ્નિ કારણ અને ધુમાડે કાર્ય છે. Page #818 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૩૧. ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ પુદ્ગલના ભેદેનું નિરૂપણું સૂ. ૨૧ જેના હેવાથી કાર્ય થાય છે અને જેના અભાવમાં નથી જ થતું એ પ્રકારની અટકળ કરવી અજુગતી છે કારણ કે કણેરની ઉત્પત્તિ લાલ કમળના ફળથી પિતાની શાખાથી અને પિતાના બીજથી પણ જોઈ શકાય છે. દૂબ (ઘાસ વિષેશ)ની ઉત્પત્તિ ગાયના રૂંવાડાથી અને ઘેટાંના રૂંવાડાથી થાય છે અને છાણ આદિથી વીંછીની ઉત્પત્તિ જોઈ શકાય છે એનું સમાધાન થઈ જાય છે. કારણના હેવા પર જ કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય છે આ નિયમ સર્વત્ર લાગુ પડે છે. તે-તે કાર્યોના જનક હોવાથી લાલ કમલ આદિ અને છાણ આદિ પણું કારણ જ સિદ્ધ થાય છે. એવી જ રીતે અહીં પણ પરમાણુઓના હેવા પર જ પ્રયાણુકાદિ થાય છે અને આત્માના હવા પર જ જ્ઞાન થાય છે. આ અભાવ છે. કારણના અભાવમાં અગર વિકલતામાં કાર્યની–ઉત્પત્તિ થતી નથી, જેમ ઝેરમાં મારણ શક્તિ હોવા છતાં પણ જે તે શક્તિ મંત્ર દ્વારા પ્રતિબદ્ધ થઈ ગઈ હોય તે તેના દ્વારા મારણ કાર્ય થતું નથી. કર્તા રૂપ નિમિત્તની અપેક્ષા રાખનાર કુંભાર દંડ આકાશ આદિ કારણેનું નિરૂપણ પણ પૂર્વેત પ્રકારથી જ કરી લેવું જોઈએ. આપણે પરમાણુની સૂક્ષમતા આગમથી જાણી લઈ દ્રવ્યાર્થિકનયની અપેક્ષાથી નિત્યતા સમજવી જોઈએ. પરમાણુથી અધિક નાનું કેઈ દ્રવ્ય નથી એ કારણે જ તે પરમાણુ કહેવાય છે. એ આ પરમાણુ તીખો ખાટો, મધુર કડે તથા કસાયેલા રસમાંથી કેઈ એક રસથી યુક્ત હોય છે. સુરભિ અને દુરભિ ગધેમાંથી એક ગંધવાળો હોય છે, સફેદ, કાળ, લીલે પીળે અને રાત-આ પાંચ રંગોમાંથી એક રંગવાળો હોય છે અને ચાર સ્પર્શ યુગલમાંથી અવિરેધી બે સ્પર્શોથી યુક્ત હોય છે. , બાદર પરિણામવાળા અનેક પ્રકારના પુદ્ગલ આદિ કાર્યોથી જે આપણને પ્રત્યક્ષ દેખાય છે, પરમાણુનું અનુમાન કરવામાં આવે છે. આથી તે કાર્યલિંગ કહેવાય છે સ્કન્ધપુદ્ગલ સાવયવ બાદર અને પ્રત્યક્ષ દ્રશ્ય હોય છે. પરમાણુ અબધ્ધ હોય છે. સ્કંધમાં આઠે સ્પર્શ મળી શકે છે અને તે પરમાણુઓના પિન્ડ હેવાથી બદ્ધ જ હોય છે. " સૂક્ષમ પરિણામવાળા કંધ ચાર સ્પર્શવાળા હોય છે તથા પરમ સંહતિથી વ્યવસ્થિત હેય છે આ રીતે પ્રદેશમાત્ર ભાવી સ્પર્શ આદિ પર્યાના ઉત્પત્તિસામર્થ્યથી પરમાગમમાં જે કાર્યરૂપ લિંગ દ્વારા મેળવાય છે–સતરૂપમાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે–તે અણુ કહેવાય છે પરમ અણુને પરમાણુ કહે છે અત્યન્ત સૂક્ષ્મ હોવાને લીધે તે જાતે જ પિતાને આદિ મધ્ય અને અન્ત છે. કહેવાનું એ છે કે એક અપ્રદેશી હેવાના કારણે તેમાં આદિ મધ્ય અને અન્તના વિભાગ હેતા નથી વળી કહ્યું પણ છે – છે દ્રવ્ય આદિ મધ્ય અને અન્તના વિભાગથી રહિત હોય જે ઈન્દ્રિ દ્વારા ગ્રાહ્ય નથી તથા જે નિવિભાગ છે તેને પરમાણુ સમજવા જોઈએ” - જે પુદગલ સ્થળ હોવાને લીધે ગ્રહણ કરી શકાય, રાખી શકાય અન્યાન્ય વ્યવહારમાં આવી શકે તે સ્કન્ધ કહેવાય છે, જે કે કયક આદિ કઈ-કઈ સૂયમ સ્કન્ધ ગ્રહણ નિક્ષેપ આદિ વ્યવહારને ગ્ય હોતા નથી તથાપિ રૂઢિ અનુસાર તે પણ સ્કન્ધ કહેવાય છે પુદ્ગલેના Page #819 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૩૨ તત્વાર્થ સૂત્રના આમ તે। અનન્ત ભેદ છે પણ પરમાણુ અને સ્કંધના ભેદથી તે બે પ્રકારના જ છે. આ એ ભેદમાં જ તે સર્વેના સમાવેશ થઈ જાય છે. વ્યેક્તિશઃ આમ પરમાણુ પણ અનન્ત છે અને સ્કન્ધ પણ અનન્ત છે, 'એવુ સૂચિત કરવા માટે મહુવચનના પ્રયાગ કરવામાં આવ્યા છે. આમાંથી પુદ્દગલપરમાણુ સ્પર્શી રસ ગંધ અને વણુ વાળા હોય છે અને સ્કન્ધપુદ્ગલ શબ્દ અન્ધકાર, ઉદ્યોત પ્રભા છાંયડા તાપ સૂક્ષ્મત્વ, ખાદરત્વ સંસ્થાન અને ભેદવાળા હાય છે અને સ્પ, રસ, ગંધ, વર્ણવાળા પણુ. આથી એ કથન સંગત થઈ જાય છે કે— અણુ પાતાના કાય' (ધટ આદિ) દ્વારા જ જાણી શકાય છે, બે સ્પેશ વાળા એક વણુ એક રસ અને એક ગધવાળા હાય છે. દ્રવ્યની અપેક્ષાથી નિત્ય અને પર્યાયની અપેક્ષાએ અનિત્ય પણ હાય છે. ૫ ૨૧ ॥ कंधा सेण परमाणू थ ॥ મૂળ સૂધાર્થી સન્માની ઉત્પત્તિ એકત્વથી, પૃથક્ત્વથી તથા એકત્વપૃથક્ક્ત્વથી થાય છે, પરમાણુ માત્ર પૃથહ્ત્વથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. તત્વાથ દીપિકા—પરમાણુ અને સ્કન્ધના ભેદથી પુદ્ગલના બે ભેદ પ્રથમ કહેવાઈ ગયા હવે પરમાણુ અને સ્કન્ધની ઉત્પત્તિના કારણેા બતાવીએ છીએ— સ્કન્ધ એક્થી પૃથર્વથી તથા એ-પૃથક્ બંનેથી ઉત્પન્ન થાય છે પરમાણુઓની ઉત્પત્તિ માત્ર પૃથક્ત્વથી જ થાય છે. જે પરમાણુ અગર સ્કન્ધ અલગ-અલગ હોય તેમને એકબીજામાં મળી જવુ` એકત્વ કહેવાય છે. આથી વિપરીત કઈ અન્ય નિમિત્ત મળવાથી મળેલા પુદ્ગલાનું જુદા-જુદા થઈ વુ પૃથ કહેવાય છે. સ્કન્ધાની ઉત્પત્તિ આ બંને કારણાથી થાય છે. જેમ એ પરમાણુએના મળવાથી દ્વિપ્રદેશી કન્ય ઉત્પન્ન થાય છે એવી જ રીતે દ્વિપ્રદેશી સ્કન્ધ અને એક પરમાણુ ના મળવાથી અથવા ત્રણ પરમાણુઓના મળવાથી ત્રિપ્રદેશી સ્કન્ધ બની જાય છે. એ દ્વિપ્રદેશી સ્કન્ધાના મળવાથી અથવા એક ત્રિપ્રદેશી સ્કન્ધ અને એક પરમાણુના મળવાથી અથવા ચાર પરમાણુઓના મળવાથી ચતુઃપ્રદેશી સ્કન્ધ બની જાય છે. એવી જ રીતે સ`ખ્યાત, અસંખ્યાત, અનન્ત, અને અનન્તાનન્ત પરમાણુએ અથવા નાના નાના સ્કન્ધા અગર સ્કન્ધા અને પરમાણુઓના મીલનથી તેટલા જ પ્રદેશવાળા સ્કન્ધ ઉત્પન્ન થાય છે. એવી રીતે જેમ એક્ત્વથી સ્કન્ધ ઉત્પન્ન થાય છે, તેવી જ રીતે પૃથક્ત્વ અર્થાત્ ભેદથી ઉત્પન્ન થાય છે. જ્યારે કઈ કઈ સ્કન્ધમાંથી એ, પરમાણુ પૃથક્ થઈ જાય છે તા તે નાના સ્કન્ધ રહી જાય છે. આ પશુ સ્કન્ધની ઉત્પત્તિ છે. જ્યારે એક મેટો સ્કન્ધ એ ભાગામાં અગર અનેક ભાગામાં વહેંચાઈ જાય છે ત્યારે અપેક્ષાકૃત નાના-નાના અનેક સ્કેન્યેની ઉત્પત્તિ થાય છે અથવા તે નાના નાના રકન્ધામાં પણ પૃથકૃત્વ પેદા થઈ જાય તા અધિક બીજા નાના અનેક સ્કન્ધ ઉત્પન્ન થાય છે. આ રીતે ખ્રિપ્રદેશી કોંધ સુધી ભેદથી ઉત્પન્ન થઇ શકે છે. Page #820 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ પરમાણુ અને ઔધની ઉત્પત્તિના કારણેનું નિરૂપણ સૂ. ૨૨ ૧૩૩ કયારેક કયારેક એવું થાય છે કે એક મેટા સ્કન્ધને એક ભાગ જુદે થયો અને બીજા સ્કન્ધને ભાગ તેમાં મળી ગયે આમાં એકત્વ પણ થવું અને પૃથત્વ પણ થવું. આ એકત્ય પૃથકત્વથી પણ સ્કંધ બને છે. પરંતુ પરમાણુની ઉત્પત્તિ એકૃત્વ અર્થાત સંઘાતથી થતી નથી. તે ભેદ પૃથફથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. જ્યારે કઈ સ્કંધમાં એક પ્રદેશ પૃથક થઈને સ્વતંત્ર થઈ જાય છે ત્યારે પરમાણુ કહેવાય છે. આ રીતે પરમાણુ પૃથફત્વથી જ ઉત્પન્ન થાય છે . રર તત્વાર્થનિર્યુકિત--પૂર્વસૂત્રમાં પુદ્ગલેનું પરમાણુ રૂપ અને સ્કંધરૂપ પરિણમન બતાવવામાં આવ્યું છે પરંતુ તે પરિણમન શું અનાદિ છે અથવા સાદિ ? આ શંકાનું સમાધાન કરવા માટે તે પરિણમન સાદિ છે, અનાદિ નથી, કારણ કે તે ઉત્પત્તિમાન છે-પરમાણુઓ અને સ્કની ઉત્પત્તિનું કારણ કહીએ છીએ-એકત્વ અને પૃથત્વથી પુગલે. ઉત્પન્ન થાય છે અને પૃથક્વથી પુદ્ગલેના પરમાણુ ઉત્પન્ન થાય છે. હકીક્તમાં સંઘાતરૂપ એકત્વથી ભેદરૂપ પૃથકૃત્વથી અને સંઘાતભેદરૂપ એકત્વ-પૃથકૃત્વથી પુતલેના ઢિપ્રદેશી આદિ સ્કંધ ઉત્પન્ન થાય છે. જેમ-બે પરમાણુ પુદ્ગલેના સંઘાત રૂ૫ એકત્વથી અથૉત્ મિલનથી દ્વિપ્રદેશી પુદ્ગલસ્કંધ ઉત્પન્ન થાય છે. એક દ્વિપદેશી સ્કંધ અને એક પરમાણુના સંઘાતથી અથવા ત્રણ પરમાણુઓના સંઘાતથી ત્રિપ્રદેશીસ્કંધની ઉત્પત્તિ થાય છે. એવી જ રીતે એક ત્રિપ્રદેશીસ્કંધ અને એક પરમાણુથી અથવા બે દ્વિદેશી ઔધથી અથવા ચાર પરમાણુથી ચાર પ્રદેશી સ્કંધ ઉત્પન્ન થાય છે એવી જ રીતે સંખ્યાત અસંખ્યાત, અનન્ત અને અનન્તાનન્ત પ્રદેશના સંઘાત રૂપ એકત્વથી સંખ્યાત અસંખ્યાત અનન્ત અને અનન્તાનન્ત પ્રદેશેવાળા કંધ ઉત્પન્ન થાય છે. એવી જ રીતે આ જ ઢયડુકથી લઈને અનન્તાનન્તપ્રદેશી ધમાં જે સંઘાતરૂપ એકત્વથી ઉત્પન્ન થયા છે. જ્યારે ભેદ થાય છે અર્થાત્ એક પરમાણુ ભિન્ન થઈને અલગ થઈ જાય છે ત્યારે તે એક પરમાણુથી હીન સ્કંધના રૂપમાં ઉત્પન્ન થાય છે એવી જ રીતે જે તેમાંથી બે પરમાણુ નીકળી જાય અગર ત્રણ પરમાણુ જુદાં થઈ જાય તે ક્રમશઃ નાને થતું થકે તે અન્તતઃ દ્વિદેશી કંધના રૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. આ કયણુક આદિ સ્કંધ સંઘાત અને ભેદ અર્થાત્ એકત્વ અને પૃથકત્વ-બંનેથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે કાળના સૌથી નાના નિરંશ અંશને સમય કહે છે તે એક જ સમયમાં કઈ પરમાણુ કે ઢયણુંકથી છુટો થવો અથવા તે જ સમયે બીજા કેઈ પરમાણું તેમાં મળી ગયા તે આ ભેદ અને સંઘાતથી પણ કયણુંક સ્કંધની ઉત્પત્તિ થઈ ' પરંતુ પરમાણુની ઉત્પત્તિ સંઘાતથી અગર ભેદ સંઘાતથી નહીં પણ ભેદથી જ થાય છે. અહીં એ સમજી લેવું જોઈએ-બે પરમાણુઓનાં પારસ્પરિક મિલન રૂપે એકત્વ પરિ. શુમથી એક દ્રવ્યાણુક સ્કન્ધ બની જાય છે. સ્થાનાંગસૂત્રના બીજા સ્થાનના ત્રીજા ઉદ્દેશકના ૮૨માં સૂત્રમાં કહ્યું છે-બે કારણોથી પુદ્ગલેનું મિલન થાય છે. અગર તે પુદ્ગલ જાતે જ સહત થઈ જાય છે અગર બીજાની દ્વારા સંહાર કરવામાં આવે છે. એવી જ રીતે પુદ્ગલમાં Page #821 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૩૪ તત્વાર્થસૂત્રને . બે પ્રકારથી ભેદ (પૃથફત્વ) ઉત્પન્ન થાય છે. કાં તે તે સ્વયં જ પૃથક્ થઈ જાય છે અગર બીજાની દ્વારા જુદા કરવામાં આવે છે. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ૩૬માં અધ્યયનની ૧૧મી ગાથામાં કહ્યું છે એકત્વ અને પૃથકત્વના કારણે સ્કધ અને પરમાણુ ઉત્પન્ન થાય છે. શંકા–નિરંશ બે પરમાણુઓના એકત્વથી પ્રયાણુક સ્કંધની નિષ્પત્તિ કેવી રીતે થઈ શકે? તે બે પરમાણુઓના સંગ સર્વાત્મના અર્થાત્ એક પરમાણુમાં બીજા પરમાણુના પૂર્ણ રૂપમાં સમાઈ જવાથી થાય છે. અથવા એક દેશથી થાય છે ? જો સર્વાત્મના સંગ માની લઈએ તે આખું જ જગત એક પરમાણુ માત્ર જ હશે કારણ કે એક પરમાણુમાં જ્યારે બીજા પરમાણુ સંપૂર્ણ રીતે સમાઈ જાય તે બે પરમાણુએના મળી જવાથી તે પહેલાની માફક એક પરમાણું માત્ર રહ્યો. એવી જ રીતે જ્યારે તેમાં ત્રીજે પરમાણું મળે તે પણ તે પરમાણુ માત્ર જ રહ્યો એવી રીતે અનન્ત પરમાણુઓના મળવાથી તે પરમાણું માત્ર જ રહેશે. આ દેશથી બચવા માટે જે પરમાણુઓને સંગ એક દેશથી માનવામાં આવે તે પરમાણુ સાવયવ અર્થાત્ અવયવવાળે માનવે પડશે. જ્યારે તેમાં એક દેશથી સંગ થાય છે તે સાવયવ થયા વગર તે કઈ રીતે રહી શકે છે ? આ રીતે અહીં કુવા ઉપર ખાઈની કહેવત ચરિતાર્થ થાય છે અર્થાત્ બંને પક્ષેમાં દેષ આવે છે. આવી સ્થિતિમાં પરમાણુઓને સંગ બની જ શકતું નથી. સમાધાન-પરમાણુ રૂપ રસ, ગંધ અને સ્પર્શવાળા હોય છે આથી સંગ સમયે વ્યવધાનયુક્ત પરસ્પરમાં વ્યાપ્ત થઈને રહે છે કારણ કે તેમનામાં રૂપ આદિ અવયવ હોય છે જેમ સ્તંભ કુંભ વગેરે. એવી રીતે પરમાણુ કવચિત્ નિરવયવ અને કવચિત સાવયવ પણ છે. દ્રવ્યથી નિરવયવ અને ભાવથી સાવયવ છે. આના સિવાય દ્રવ્યની અપેક્ષા જ્યારે પરમાણુ એક છે અને તેમાં કઈ પ્રકારને ભેદ નથી તે તેના માટે સર્વાત્મના કહીને સર્વ શબ્દનો પ્રયોગ કેવી રીતે કરી શકાય ? સર્વ શબ્દ તે નિરવશેષ અનેક વાચક છે. એ હકીક્ત સર્વત્ર પ્રસિદ્ધ છે આથી સર્વ શબ્દનો પ્રયોગ કરે અશક્ય છે. એવી જ રીતે જુદા જુદા રૂપમાં પ્રસિદ્ધ વસ્તુના કેઈ એક ભાગના પ્રતિપાદક એકદેશ શબ્દ ભેદરહિત પરમાણુના વિષયમાં કેવી રીતે વાપરી શકાય ? - આ કારણથી ઉપયુક્ત સર્વાત્મના અને એકદેશેન આ બંને વિકપને પ્રગટ કરવાવાળા વાક્ય પ્રગ તે જ લેકે કરી શકે છે જેઓ અત્યન્ત પ્રસિદ્ધ લેકવ્યવહારથી પણ વિમુખ છે શુદ્ર છે અને અર્થથી અથવા શબ્દના અર્થથી અજ્ઞાન છે, અને અત્યન્ત જ જડ છે. વિચારશીળ વિદ્વાન એ પ્રવેગ કરી શક્તા નથી. જેમના મગજમાં એકાન્તવાદનું ભૂત સવાર છે તેઓ જ બે વિકલ્પને પ્રગટ કરનારા વચનને પ્રયાગ કરી શકે છે. સમસ્ત વાદમાં શિરોમણિ સ્પાદ્વાદ સિદ્ધાંતને આશ્રય લેવાથી જેમનામાં અનુપમ સામર્થ્ય ઉત્પન્ન થઈ ગયું હોય તેવા અનેકાન્તવાદી આવા અર્થહીન વાક્યને પ્રવેગ કરતા નથી. એક પરમાણું જ્યારે બીજા પરમાણુની સાથે મળે છે તે એક દેશથી નહીં. કારણ કે તેમાં દેશ અર્થાત અવયવ હતા જ નથી પરંતુ સ્વયં જ અવયવ દ્રવ્યાંતરના અવયવદ્રવ્યથી Page #822 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ પરમાણુ અને સ્કની ઉત્પત્તિના કારણેનું નિરૂપણ સૂ. ૨૨ ૧૩૫ રહિત થઈને બીજા પરમાણુની સાથે ભેદથી સગને પ્રાપ્ત થાય છે. તે બીજા પરમાણુમાં સમાઈ શક્તો નથી. પરમાણુ સક્રિય હોય છે અને પિતાના અવગાહનાના સ્થાન રૂપ આકાશમાં જ સમાયેલું રહે છે. શંકા–જે પરમાણુને બીજા પરમાણુની સાથે એક દેશથી પણ પ્રદેશ નથી થતે તે તેમને સગ જ થઈ શકે નહીં. કારણ કે તેઓ પરસ્પરમાં આશ્રિત નથી જેમ બે આંગળીએના જુદા જુદા રહેવાથી સગ થતા નથી તેમ. સમાધાન આપણે એક બીજામાં પિસવાથી સંગ કહેતા નથી પરંતુ નિરવયવ હેવાથી જ તેમને સારા થાય છે. બે આંગળીઓના માફક પરમાણુ નો બીજો કેઈ સંયુક્ત જુદા પ્રદેશ હોતે નથી પરંતુ તે જાતે જ સંયુક્ત થઈ જાય છે એટલું જ અમારું વિધાન છે. આપનું પરસ્પરમાં આશ્લિષ્ટ ન થવું, હેતુ અનેકાતિક છે. સૂક્ષ્મ છેદનથી. જુદી જુદી થયેલી બે આંગળીઓના અન્તના બે પ્રદેશ જે એક બીજાથી છૂટા હોય તે પરસ્પરમાં આશ્લિષ્ટ ન લેવા છતાં પણ તેમને સોગ થાય છે. બે આંગળિઓ આપસમાં જોડાયેલી હોય છે કારણ કે વચમાં અંતર હોતું નથી તે પણ એક આંગળી બીજામાં પેસતી નથી. શંકા-પરમાણુ સંસ્થાનવાન હોવાથી સાવયવ જ હેવા જોઈએ નિરવયવ નહીં. સમાધાન–સંસ્થાન દ્રવ્ય અવયવોથી ઉત્પન્ન થાય છે. અવયવના હોવાથી ઘટ આદિ અવયવી વસ્તુઓમાં સંસ્થાન થાય છે. પરમાણુમાં અવયવ હોતા નથી આથી પરમાણુમાં સંસ્થાન પણ કહેતા નથી. શંકા–જે પરમાણુંમાં સંસ્થાન નથી તે તે અસાર થઈ જશે. સમાધાન–જેમાં સંસ્થાન ન હોય તેની સત્તા જ હેતી નથી, એ કેઈ નિયમ નથી. આકાશ સંસ્થાનથી રહિત હોવા છતાં પણ અસત નથી, સતું જ છે. શંકા–આકાશ પણ સંસ્થાનવાન છે કારણ કે તેની પરિધિ જોઈ શકાય છે, દા. ત. દો. સમાધાન–આ વિધાન સંપૂર્ણ લેક અને શાસ્ત્રોથી પ્રતિકુળ છે સાથે જ અનુભવથી પણ વિરુદ્ધ છે. યોગ અગર સાગને અર્થ છે-સમ્માપ્તિ અર્થાત સારી રીતે મેળાપ થઈ જશે. આ ગ પ્રદશથી જ થાય છે તેમ નથી. જે પ્રદેશરહિત છે તેની સ્વયં જ સંપ્રાપ્તિ થઈ જાય છે. આ રીતે બધા સ્થળપદાર્થ જે વિભક્ત કરવામાં આવે છે. નિઃસંદેહ અન્તમાં તે નિરંશ હશે. સ્થૂળવતુ સૂમપૂર્વક જ હોય છે કહ્યું પણ છે-“બધી સવિભાગ વસ્તુ અવિભાગમાં પ્રવિષ્ટ છે” અનન્ત પરમાણુઓને એક જ આકાશપ્રદેશમાં જે અવગાહ થાય છે તેનું કારણ એ છે કે તે અપ્રતિઘાતી રૂપમાં પરિણત થાય છે તે અનન્ત પરમાણુઓમાંથી કઈ કેઈન અવગાહમાં અવરોધ નાખતું નથી. જેમ એક ઓરડ દીવાના પ્રકાશથી વ્યાપ્ત હોય અને તેમાં બીજે દીપક રાખવામાં આવે તે તેને પ્રકાશ પણ તેમાં સમાઈ જાય છે અને સાથે જ શીત શબ્દ આદિના પુદ્ગલ પણ સમાયેલાં રહે છે, તેમાંથી કેઈ પુદ્ગલ બીજા પુદ્ગલની અવગાહના પ્રતિરોધ કરતું નથી એવી જ રીતે આકાશના એક જ પ્રદેશમાં અનન્ત પરમાણુ વગર વિરાધે સમાયેલા રહે છે. Page #823 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને શંકા–જે પરમાણુ પ્રતિઘાતરહિત છે તે સ્થૂળ દ્રવ્યની નિષ્પત્તિ કેવી રીતે થશે ? યોગ થવાથી મીલન થાય છે અને સંગનો અર્થ છે અપ્રાપ્તની પ્રાપ્તિ અને નહીં કે એકબીજામાં સમાઈ જવું. સમાધાન– સ્થૂળ દ્રવ્યની ઉત્પત્તિ વખતે પરમાણુઓનું અપ્રતિઘાતિ હોવું અમને સિદ્ધ તથી. પરમાણુઓના પ્રતિઘાત ભગવાન ત્રણ પ્રકારના માને છે. બધપરિણામ ઉપકારાભાવ અને વેગ. બન્ધપરિણામ પ્રતિઘાત સ્નિગ્ધતા અને રુક્ષતાના કારણે થાય છે. ઉપકારાભાવ પ્રતિઘાત, ધર્મ, અધર્મ અને આકાશની ગતિ, સ્થિતિ અને અવગાહ રૂપ ઉપકારના પ્રકરણમાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. લેકની બહાર છે અને પુદ્ગલેની ગતિને પ્રતિઘાત થઈ જાય છે કારણું કે ત્યાં ગતિનું નિમિત્ત કારણ હાજર નથી; જેમ માછલા અને મગર વગેરેની ગતિ પાણીથી બહાર નિમિત્ત કારણ (પાણી)ના અભાવમાં થતી નથી. આથી જ લેકના અન્તમાં પરમાણુને પ્રતિઘાત થઈ જાય છે, એજ રીતે જ્યારે કોઈ પરમાણુ સ્વાભાવિક ગતિ કરતે થકે વેગમાં હોય છે અને તે વચ્ચે આવી જાય છે તે તેના વેગના કારણે પરમાણુને પ્રતિઘાત થાય છે વેગયુક્ત ગતિ કરતો થો પરમાણુ વેગવાન પરમાણુને જ પ્રતિઘાત કરે છે કારણ કે તે વેગવાન હોવા સાથે સ્પર્શવાન અને મૂત્તિમાન હોય છે, જેમ પ્રબળ વેગવાળો પવન બીજા પવનને સામને કરે છે આનાથી પરમાણુના વેગના કારણે પ્રતિઘાત થાય છે તેમ પ્રતિત થાય છે. ઉપર કહેલા પ્રકારથી પરમાણુના વિષયમાં પ્રતિઘાતિત્વ અને અપ્રતિઘાતિત્વનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. પરિણમનની વિશેષતાના કારણે પુદ્ગલેમાં આ બંને જ ઘટિત થઈ જાય છે. દા. ત. શબ્દ દીવાળ વગેરે દ્વારા પ્રતિહત થઈ જાય છે અથવા જે પ્રતિહત (પડશે) ન પડે તે કાને સાંભળી શકાય છે અને તે જ શબ્દ કદી-કદી પવન દ્વારા પ્રેરિત થઈને પ્રતિહત થઈ જાય છે કારણ કે જે પ્રતિકૂળ વાયુની દિશામાં સ્થિત થાય છે તેને તે સંભળાતું નથી અને અનકુળ વાયુની દિશામાં બેઠેલાને સંભળાય છે. આથી એ સાબીત થાય છે કે જેમ ગબ્ધને વાયુ પ્રેરિત કરે છે તેવી જ રીતે શબ્દને પણ પ્રેરિત કરે છે. આવી જ રીતે પરમાણુઓના સંઘાત રૂપ એકત્વથી સ્કન્ધોની ઉત્પત્તિ થાય છે એમ જે કહ્યું તે ગ્ય જ કહ્યું છે. ત્રણ પરમાણુઓને સંધાત થવા પર અથવા ઢિપ્રદેશી સ્કન્ધતી સાથે એક પરમાણુને સંધાત થવાથી ત્રિપ્રદેશી સ્કન્ધ (વ્યાણુક)ની ઉત્પત્તિ થાય છે. આ જ સત્ય સંખ્યાત પ્રદેશ અને અસંખ્યાત પ્રદેશી સ્કન્દની ઉત્પતિના વિષયમાં સમજી લેવું જોઈએ. અસંખ્યાતથી પણ આગળ ઘણું વધારે ઘણુ અને વધુમાં વધુ પરમાણુઓના પ્રચય રૂપ અનન્ત પ્રદેશમાં પણ એકત્વરૂપ સંઘાતની વાત સમજી લેવાની છે તાત્પર્ય એ છે કે જેટલા પ્રદેશવાળા પુદ્ગલેને સંઘાત થશે તેટલા પ્રદેશવાળા જ સ્કન્ધ ઉત્પન્ન થશે. એ રીતે અનન્તાનના પ્રદેશવાળા પુદ્ગલેના સંઘાતથી અનન્તાનન્ત પ્રદેશી ઔધ ઉત્પન્ન થાય છે. પરંતુ પરમાણુઓની ઉત્પત્તિ સંઘાતથી નહીં પૃથકતથી જ થાય છે. શંકા-–સ્નિગ્ધતા અને રુક્ષતા દૂર થવાથી, સ્થિતિનો ક્ષય થવાથી જ્યારે કેઈ દ્રવ્યથી ભેદ થાય છે અને સ્વભાવ ગતિથી દ્વયણુક આદિ સ્કન્ધોને ભેદ થાય છે અને તે વખતે ઉત્પન્ન થનાર પરમાણુ, કાર્ય હોવા જોઈએ. જ્યારે પરમાણુ કયક આદિમાં મળેલા હતા ત્યારે તે પરમાણુના રૂપમાં હતા નહીં પરંતુ સ્કલ્પના રૂપમાં હતાં. જ્યારે તેના સ્કલ્પરૂપ પૂર્વ પર્યાયને Page #824 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ પરમાણુ અને સ્કધાની ઉત્પત્તિના કારણોનું નિરૂપણ સૂ. ૨૨ ૧૩૭ વિનાશ થયે ત્યારે જ તેમાં પરમાણુરૂપ ઉત્તર પર્યાયનું ઉત્પન્ન થવું. ઉત્તરકાલીન પર્યાયમાં પૂર્વ કાલીન પર્યાયનું રહેવું શકય નથી કારણ કે પરિણામને અર્થ જ છે ભવાન્તરનું દેવું. આથી સૂક્ષમ પરિણામથી બાદર પરિણામ ભિન્ન છે, આથી સ્કન્ધ પરિણામમાં પરમાણુ પરિણામ હેતે નથી. - જેમ ગોળ, પાણી અને મહુડાના પુષ્પના સંગથી સરક (દારૂ) દ્રવ્યરૂપ પરિણમના ઉત્પન્ન થાય છે તેજ વિભિન્ન દ્રવ્યના સગ વિશેષથી કાલાન્તરમાં એક નવીન રૂપ ધારણ કરી લે છે જેમાં તેમના ભેદને સમજવું મુશ્કેલ થઈ પડે છે પરંતુ તે દ્રવ્ય વગર તે સમયે પિતાના પૂર્વ રૂપમાં રહે છે. જે તે સમયે પણ તે દ્રવ્યો પિતાના પૂર્વ રૂપમાં જ રહે તે પૂર્વકાળની માફક તે સમયે પણ તે પરિણામ ન હોવું જોઈએ. એ રીતે બાદર પરિણામના રૂપમાં પરિણત મહાદ્રવ્યમાં પરમાણું પોતાના રૂપમાં અર્થાત્ પરમાણુના રૂપમાં હોતા નથી કારણ કે તે બીજા પરિણામમાં પરિણત થાય છે જેમ દારુ પર્યાયના હોવાથી ગોળ વગેરે પોતાના રૂપમાં રહેતાં નથી આથી પરમાણુ કયણુક વગેરેના કારણે “જ” છે અહીં “જ” પ્રયાગ કરે એગ્ય નથી. સમાધાન–કોઈ પણ સ્થળ મૂર્તદ્રવ્યનું જે પૃથકકરણ કરવામાં આવે તો પરમાણુઓના રૂપમાં જ તેને અંત થશે જેમનું પુનઃ પૃથક્કરણ થઈ જ શકતું નથી તે દ્રવ્યનું આકાશપુષ્પની જેમ સર્વથા શૂન્ય રૂપ થશે નહીં. અથવા એમ કહીએ કે દ્રવ્યમયની અપેક્ષાથી પ્રયાણક આદિ દ્રવ્યના કારણુ પરમાણુ જ છે અને પર્યાયની અપેક્ષાથી તેમની ઉત્પત્તિ થાય છે. એવી રીતે કેઈ અપેક્ષાથી ઉત્પન્ન થવાના કારણે પરમાણુંને કાર્ય પણ કરી શકાય છે. તે પરમાણું સ્વયં કોઈ પણ દ્રવ્યના અવયવ દ્વારા ભેદી શકાતા નથી. હા, રૂ૫ રસ આદિ પરિણામ તેમનામાં મળી આવે છે એ અપેક્ષાથી તે ભેદવાન પણ હેય છે-તેમનામાં ભેદ કરી શકાય છે.? શંકા–પરમાણુ પ્રદેશહીન હેવાના કારણે સશકવિષાણુની સમાન અસત છે? સમાધાન–પરમાણુ સાવયવ દ્રવ્ય નથી, સાવયવ દ્રવ્યનું પ્રતિપક્ષી છે અને સાવચવ દ્રવ્યના પ્રતિપક્ષી હોવાથી અવશ્ય જ સત્ હોવું જોઈએ. અને નિરવયવ હોવું જોઈએ. તે તે પ્રદેશ રહિત છે. આ દલીલ અને આગમ પ્રમાણથી દ્રવ્ય પરમાણુની સિદ્ધી થાય છે. દ્રવ્ય પરમાણુની સિદ્ધી થઈ જવા પર ક્ષેત્રપરમાણુ અને ભાવપરમાણુની પણ સિદ્ધી થઈ જાય છે તે જાતે સમજી લેવું જોઈએ. ર૨ છે एगत्त पुहुत्तेहिं चक्खुसा ॥ મૂળસૂત્રાર્થ–સંઘાત અને ભેદથી સ્કંધ ચક્ષુગ્રાહ્ય થઈ જાય છે . ૨૩ તત્ત્વાર્થદીપિકા–અનન્તાનન્ત પરમાણુઓના સમૂહથી નિષ્પન્ન થયેલે કોઈ પણ સ્કંધ ચક્ષુ દ્વારા ગ્રાહ્ય હોય છે અને કોઈ હોતા નથી. આ સંજોગોમાં જે ચક્ષુગ્રાહ્ય નથી તે ચક્ષગ્રાહ્ય કેવી રીતે થઈ જાય છે ? આ શંકાનું સમાધાન કરવા માટે કહીએ છીએ– Page #825 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૩૮ તત્વાર્થસૂત્રને એકત્વ અર્થાત સંઘાત અને પૃથકત્વ અર્થાત ભેદથી સ્કંધ ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષના વિષય બની જાય છે, ભેદથી ચાક્ષુષ દેતા નથી. અચાક્ષુસ પૂર્વોક્ત સંઘાતથી, ભેદથી અને સંઘાત ભેદથી હોય છે. ! ૨૩ તત્વાર્થનિર્યુકિત-ભેદ અને સંઘાતથી ચક્ષુ ઈન્દ્રિય દ્વારા ગ્રાહ્ય સ્કંધ ઉત્પન્ન થાય છે. એવું ન સમજવું જોઈએ કે ભેદ અને સંઘાતથી ઉત્પન્ન થનારા બધા સ્કંધ ચાક્ષુષ જ હોય છે. ભેદ અને સંઘાતથી તે ચાક્ષુષ સ્કની પણ ઉત્પત્તિ દેખી શકાય છેઆથી નિયમ એ છે કે સ્વતઃ જ પરિણમનની વિશિષ્ટતાના કારણે ચક્ષુઈન્દ્રિયના ગોચર થનારા બાદર સ્કન્ધ સંઘાત અને ભેદ દ્વારા ઉત્પન્ન થાય છે. આ રીતે બધાં સ્કન્ધ ચક્ષુગ્રાહ્ય હોતા નથી, પરંતુ અનન્તાનન્ત પરમાણુઓના સંઘાતથી બનનારા પુગલસ્કંધ પણ જે બાદર પરિણામવાળા હોય છે તે તે નેત્રગોચર થઈ શકે છે, સૂમ પરિણામવાળા નહીં. બાદર પરિણામ ત્યારે ઉત્પન્ન થાય છે જ્યારે સૂમ પરિણામ દર થઈ જાય છે. બાદર પરિણામ થવાથી જેમ કેટલાંક પરમાણુ તેમાં મળે છે. તે જ રીતે કેટલાક જુદા પણ થાય છે આ કારણે સંઘાત અને ભેદ દ્વારા જ ચાક્ષુષ સ્કોની નિષ્પત્તિ થાય છે, ને તે એકલા સંધાતથી અથવા ન એકલા ભેદથી સૂક્ષ્મ પરિણામવાળા કન્વને ભવ થવા છતાં પણ તે અચાક્ષુષ જ બન્યા રહે છે અને તે કારણે તે અચાક્ષુષ જ રહે છે. પરંતુ બીજા કોઈ સૂફમ સ્કંધ ભેદ થવાથી બીજા સ્કંધમાં મળી જાય છે, તે વખતે તેનું સૂક્ષમ પરિણામ ચાલ્યું જાય છે, તેમાં બાદર પરિણામ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે અને તે ચક્ષુગ્રાહ્ય બની જાય છે. શંકા–અચાક્ષુષ પરમાણુઓને સમુદાય ત્રણ પરમાણુમાત્ર જ હોય છે. તે કોઈ પ્રકારની વિશેષતા ઉત્પન્ન થયા વગર કઈ રીતે ચાક્ષુષ થઈ શકે છે? સમાધાન–બધી વસ્તુઓના હાજર પરિણામથી કઈ બીજું પરિણામ ઉત્પન્ન થાય છે તે તે જુદું જ હોય છે. આ રીતે પરમાણુ રૂપ પરિણમનથી ચાક્ષુષ પરિણમન ભિન્ન જ છે. પરમાણું પોતાના પરમાણુત્વ-પરિણામને ત્યાગ કરીને સ્નિગ્ધતા-રુક્ષતાથી સ્થૂળ પરિણમનને પ્રાપ્ત કરી લે છે. સ્કોમાં યથાસંભવ આઠ પ્રકારના સ્પર્શ કહેવામાં આવ્યા છે. પરમાણુઓમાં નિગ્ધ, રુક્ષ, શીત અને ઉષ્ણ આ ચાર સ્પર્શ જ હોય છે એમાંથી પણ પરસ્પર અવિરેધી બે સ્પર્શ જ એક પરમાણુમાં હોય છે. બન્ધ રૂપ પરિણતિ માટે સ્નિગ્ધતા અને રુક્ષતા એ બંને સ્પર્શીની જ જરૂરીયાત છે, કઈ પરમાણુ સૂક્ષમ પરિણામવાળા તે કઈ સ્નિગ્ધ પરિણામવાળા હોય છે સ્નિગ્ધતા અને રક્ષતા પરસ્પર વિરોધી ધર્મ છે તેઓ એક પરમાણુમાં રહી શક્તાં નથી. તેમાં પણ કોઈ પરમાણુ એક ગુણ સ્નિગ્ધ હોય છે, કેઈ બે ગુણ સ્નિગ્ધ હોય છે તેવી જ રીતે કેઈ અનન્ત ગુણ નિષ્પ ચિકણા પણ હોય છે. આવું જ રુક્ષતાના વિષયમાં પણ સમજવું જોઈએ. સામાન્ય રૂપથી બધાં પરમાણું સજાતીય જ હોય છે. કેઈ વિજાતીય હોતાં નથી. કારણ કે બધાં રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ ગુણવાળા હોય છે. એ રીતે રુક્ષતા અને સ્નિગ્ધતા ગુણના કારણે પરમાણુઓને કેઈ અન્ય દ્રવ્યની સાથે બન્ધ થાય છે અને તે બન્થ વિશેષથી ઘટ Page #826 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ સ્કંધગા ચક્ષુગ્રાહા થવાનું નિરૂપણ સૂ. ૨૩ ૧૩૯. આદિ ધૂળની ઉત્પત્તિ થાય છે. જે પરમાણુ માત્ર જ રહે તેમાં કઈ વિશેષતા ઉત્પન્ન હોય તે સ્થળની ઉત્પત્તિ થઈ શકતી નથી. આ રીતે સ્વગત ભેદને સ્વીકાર કરવાથી કઈ પણ વસ્તુઓમાં સર્વથા અભેદની શક્યતા રહેતી નથી તેમજ ન તે તેમનામાં સર્વથા ભેદ જ છે, પરંતુ કંઈક સમાનતા પણ છે. ઇંદ્રિયજનિત પ્રત્યક્ષના વિષય થવા રૂપ પરિણામમાં જ માત્ર કારણ હોતું નથી પરંતુ વિશિષ્ટ પ્રકારના અનન્ત સંખ્યક પરમાણુઓના સંઘાતથી ઉત્પન્ન થનારી સ્થળ પરિણતિ અમુક-અમુક ઇન્દ્રિયને વિષય બને છે આથી ઇંદ્રિયજન્ય પ્રત્યક્ષને વિષય થવામાં કેવળ સંઘાત જ કારણ નથી તેમજ ન તે કેવળ પરિણામ જ કારણ છે. વરન ભેદ અને સંઘાત બંને જ્યારે એક જ કાળમાં હોય છે ત્યારે જ સ્કંધ ચાક્ષુષ હોય છે. અહીં ચક્ષુ શબ્દથી બધી ઇન્દ્રિયને ગ્રહણ કરી લેવી જોઈએ અને એ પણ સમજી લેવું જોઈએ કે સ્પર્શ, રસ, ગંધ અને શબ્દ પણ પૂર્વોક્ત પરિણતિથી યુક્ત, થઈને જ સ્પર્શના, રસના (જીભ ઘાણ (નાક) અને શ્રોત્ર (કાન) ઇન્દ્રિય દ્વારા જાણવામાં આવે છે. જે દ્રયથી લઈને અનન્ત પરમાણુ સુધી સૂક્રમ સ્કંધ અચાક્ષુષ છે તે પૂર્વોક્ત ત્રણ પ્રકારનાં કારણથી અર્થાત્ સંઘાતથી ભેદથી અને સંધાત-ભેદ (બંને)થી ઉત્પન્ન થાય છે. શંકા—જે કપ બાદર છે, તેઓ જ સૂક્ષ્મ કેવી રીતે કહી શકાય? સમાધાન-પુદ્ગલેનું પરિણમન ઘણું વિચિત્ર હોય છે. તે જ પુદ્ગલ કદાચિત મેઘ ઇંદ્રધનુષ્ય, વીજળી વગેરે બાદર પરિણામને ધારણ કરે છે અને કયારેક તે એવું સૂક્ષ્મ રૂપ પણું ધારણ કરી લે છે કે ઈંદ્રિય દ્વારા ગ્રાહ્યા હતાં નથી. કદી-કદી તેમનામાં એવું પરિણમન થઈ જાય છે કે એક ઇંદ્રિયને બદલે કેઈ બીજી ઈન્દ્રિય દ્વારા ગ્રાહ્ય બની જાય છે. દા. ત. મીઠું હીંગ વગેરે. મીઠું તથા હીંગ પહેલા ચક્ષુગ્રાહ્ય હોય છે પરંતુ પાણીમાં મળી જવાથી ચક્ષુગ્રાહ્ય રહેતાં નથી, રસનાગ્રાહ્યા જ રહી જાય છે. કઈ-કોઈ સૂક્ષ્મ રૂપમાં ઉત્પત્તિ થઈને એવા જળધરને આકાર ધારણ કરી લે છે કે જે આકાશમાં બધી દિશાઓમાં ફેલાઈ જાય છે. આ રીતે પુદ્ગલેના પરિણમનની વિચિત્રતાના કારણે સ્થળનું સૂક્ષ્મ અને સૂફમનું સ્થૂળ થઈ જવું લગીર પણ આશ્ચર્યજનક અથવા અસંગત નથી | ૨૩ . મૂહૂર-સત્ વઢવા' રછા મૂળ સૂત્રાથ-દ્રવ્યનું લક્ષણ સતું હોય છે. તે ૨૪ | તત્વાર્થદીપિકા–પહેલા ધર્મ અધર્મ આકાશ, કાળ, પુગળ અને જીવ આ છે દ્રવ્યના વિશેષ લક્ષણનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. હવે તેમના સામાન્ય લક્ષણ કહીએ છીએ દ્રવ્યનું લક્ષણ સત્ છે અર્થાત્ જે સત્ છે તે જ દ્રવ્યનું લક્ષણ છે એ રીતે સર્વ દ્રવ્ય સામાન્યનું-સ્વરૂપ છે વ્યખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ-(ભગવતી) સૂત્રમાં કહ્યું પણ છે–સતુ દ્રવ્ય કહેવાય છે. ૨૪ તત્વાર્થનિર્યુકિત–પહેલા ધર્મ આદિ દ્રવ્યોની ગતિ-ઉપગ્રહ સ્થિતિ ઉપગ્રહ અવગાહઉપગ્રહ આદિ વિશેષ લક્ષણ કહેવાઈ ગયા છે હવે સમસ્ત દ્રવ્યવ્યાપક લક્ષણ કહીએ છીએ– Page #827 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૪૦ તત્વાથસૂત્રના દ્રવ્ય સામાન્યનુ લક્ષણ સત્ છે. આ કથનથી શું વિકારની ગ્રન્થિથી રહિત સત્તા માત્ર (ધ્રૌવ્ય) ધર્માદિનું લક્ષણ છે ? અથવા ઉત્પાદ અને વિનાશ રૂપ વિકાર જ તેમનુ લક્ષણ છે ? આ તમામ વિપ્રતિપત્તિઓનુ પણ નિવારણ થઈ જાય છે. કારણ કે સત્તા જ ધર્મ આદિનું સામાન્ય લક્ષણ છે. એ રીતે ગતિ, સ્થિતિ, અવગાહ આદિ ઉપકાર દ્વારા તેમનુ' અસ્તિત્ત્વ નક્કી થાય છે. શકા—ગતિ સ્થિતિ આદિમાં નિમિત્ત થવાવાળા ધર્માદ્ધિ કાઈ અપ્રસિદ્ધ સત્તાવાળા છે ? સમાધાન-ઉત્પાદ વ્યય અને ધ્રૌવ્ય રૂપ સત્ત્વ ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, પુદ્ગલ અને જીવદ્રષ્યેામાં ઉપલબ્ધ થાય છે આથી તેમની સત્તા પ્રસિદ્ધ છે. તે સત્ત્વથી જુદા થઈ શકતા નથી. અહી' એ હકીકત સમજી લેવાની જરૂર છે કે ધર્મ અધ, આકાશ, કાળ, પુદ્ગલ અને જીવ એ છ દ્રવ્યો જગતનું સ્વરૂપ છે. આમાં જીવદ્રવ્ય જ ધર્મ અધમ વગેરેના અને પાત પેાતાના સ્વરૂપના ગ્રાહક છે. સંક્ષેપથી શબ્દ, અર્થ અને જ્ઞાન ખધામાં સત્ત્વ લક્ષ જડી આવે છે,—આથી આ લક્ષણ સર્વવ્યાપી છે. તાત્પર્ય એ છે કે ધર્મ, અધર્મ આદિ દ્રવ્યેનું સામાન્ય લક્ષણ સત્ત્વ જ સંગત હોય છે. ભગવતીસૂત્રના ૮માં શતકના ૯માં ઉદ્દેશકમાં સત્પદ દ્વારમાં કહ્યું છે-દ્રવ્યનુ લક્ષણ સત્ છે ॥ ૨૪ ॥ ‘ઉષ્પાયવય ધૌવનુન્નસ' રા મૂળ સૂત્રા—જે સત્ છે, ઉત્પાદ્ વ્યય તથા પ્રૌવ્યથી યુક્ત હાય છે. ૫ ૨૫ ॥ તા દીપિકા-પૂર્વ સૂત્રમાં દ્રવ્ય સામાન્યનુ લક્ષણ સત્ કહેવામાં આવ્યુ છે. પરંતુ “સ” કોને કહેવુ જોઈએ ? એવી જિજ્ઞાસા થવાથી સત્તું સ્વરૂપ કહીએ છીએ— જે વસ્તુ ઉત્પાદ વ્યય અને ધ્રૌવ્યથી યુકત હેાય છે તે જ સત્ કહેવાય છે. જીવ અથવા ધમ વગેરે અજીવ દ્રબ્યામાં પેાતાની મૂળ જાતિના પરિત્યાગ ન કરતા થકા અન્તર્ગ અને અહિર`ગ નિમિત્તોથી નૂતન પર્યાયનુ ઉત્પન્ન થવું ઉત્પાદ કહેવાય છે જેમ માટીના પિન્ડામાંથી ઘડાનુ સર્જન થાય છે એવી જ રીતે પૂ પર્યાયના વિનાશ થઈ જવા વ્યય કહેવાય છે જેમ ઘડા પર્યાયની ઉત્પત્તિ થવાથી માટીના પિન્ડ પર્યાયનુના રહેવુ વ્યય છે. આજ રીતે અનાદિ અનાદિ પારિણામિક ભાવથી વ્યય અને ઉત્પાદ ન થવા અર્થાત્ મૂળભૂત દ્રવ્યનુ' જેમને તેમ સ્થિર રહેવુ. ધ્રૌવ્ય ઘ્રુવતા સ્થિરતા આદિ સમાનાર્થીક શબ્દ છે જેમ સાનાના ટુકડા, કડા, કાનની વેલી, હાર આદિ સાનાની એકની પછી ખીજી થનાર અનેક સ્થિતિઓમાં સુવર્ણ દ્રવ્ય કાયમ રહે છે. (અંતે તો હેમનું હેમ હોય છે) એજ રીતે ઉત્પાદ વ્યય અને ધ્રૌવ્યથી યુકત વસ્તુ સત્ કહેવાય છે. ‘યુત્ સમાધી’ધાતુથી “યુક્ત” શબ્દ નિષ્પન્ન થયા છે આથી યુકતના અથ થાયસમાહિત જે ઉત્પાદ વ્યય અને ધ્રૌવ્યથી સમાહિત છે, ઉત્પાદ-વ્યયધ્રૌવ્યાત્મક છે ઉત્પાદ– વ્યય—પ્રોબ્યમય છે અગર ઉત્પાદ—વ્યય-ધ્રૌવ્ય સ્વભાવવાળી હાય છે તે જ સત્ કહેવાય છે. આ પ્રકારે ઉત્પાદ વ્યય અને ધ્રૌવ્ય સ્તૂપ દ્રવ્યના લક્ષણ છે. સટ્રૂપ દ્રવ્ય લક્ષ્ય છે. પર્ચાયા િકનયની અપેક્ષાથી ઉત્પાદ વ્યય અને ધ્રૌવ્ય પરસ્પર ભિન્ન છે અને દ્રવ્યથી પણ Page #828 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૪૧ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ સત્ દ્રવ્યના લક્ષણનું નિરૂપણ સૂ. ૨૫ ભિન્ન છે, પરંતુ દ્રવ્યાર્થિક નયથી જુદા જુદા ઉપલબ્ધ ન હોવાથી ભિન્ન નથી બલ્ક તન્મય જ છે. જે ૨૫ II તત્વાર્થનિર્યુક્તિ—પહેલા ધર્મ આદિ દ્રવ્યોનું સામાન્ય લક્ષણ સત્ કહેવામાં આવ્યું છે પરંતુ સત કોને કહે છે એ શંકાનું સમાધાન કરવા માટે કહીએ છીએ– ઉત્પાદું વ્યય અને દ્રવ્યથી યુક્ત વસ્તુ સતુ કહેવાય છે. ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને વિનાશ સ્વભાવવાળું સત હોય છે. નિયમથી ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને વિનાશ એ ત્રણે ભેગા થઈને જ સત્ત્વના બેધક હોય છે. સાર વસ્તુથી જ ઉત્પત્તિ વગેરે થાય છે. જે સર્વથા અસતું છે, આકાશ પુષ્પની જેમ નિસ્વરૂપ છે તેમાં ઉત્પત્તિ વગેરે થતાં નથી કારણ કે આકાશફૂલ આદિ કઈ પણું સ્વરૂપથી કરી શકતાં નથી. જે કવચિત ધ્રુવ નથી તે ન તે ઉત્પન્ન થાય છે કે ન તે નાશ તેને થાય છે, તે સતું પણ હોતું નથી, અસત્ હોય છેદા. ત. સસલાનું શિંગડું, વાંઝણીને પુત્ર, આકાશ પુષ્પ તથા કાચબાનું દૂધ વગેરે. આ રીતે આ સૂત્ર દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક નયની અપેક્ષાથી સમજવું જોઈએ. દ્રવ્યાર્થિક નય સામાન્યનું ગ્રાહક અને પર્યાયાર્થિક નય વિશેષનું ગ્રાહક છે. આ બંને નય નગમ સંગ્રહ અને વ્યવહાર નાના મૂળ છે કારણ કે નૈગમનય સામાન્ય અને વિશેષ બંનેના ગ્રાહક હેવાથી સંગ્રહ અને વ્યવહારનયમાં જ અન્તગત થઈ જાય છે. દ્રવ્યાર્થિકન ઉત્સર્ગ વિધિ, વ્યાપકતા અપ્રતિષેધ સામાન્ય અથવા દ્રવ્યને જ ગ્રહણ કરે છે. તે વિશેષ અગર ભેદને સ્વીકાર કરતા નથી. વિશેષમાં બીજાનો નિષેધ કરીને કઈ વસ્તુની ભિન્નતાનું પ્રતિપાદન કરે છે. અભાવ કેવળ નિષેધ-માત્રશૂન્યરૂપ નથી જેમ-ઘડાને પ્રાગુભાવ માટીને પિન્ડ છે ઘડાની ઉત્પત્તિ પહેલા જે ઘડાને અભાવ છે તે માટીને પડે જ છે જેમાં ઘડા પર્યાયની ઉત્પત્તિ થઈ નથી. ઘડાને વિનાશભાવ-તેના ઠીંકરી થઈ જાય છે-વિનાશભાવ પણ વસ્તુ સ્વરૂપ જ છે, ઘડાની કપાલ અવસ્થા થઈ જવી જ તેને વિનાશ છે. એ રીતે થાંભલે કુંભ વગેરે એક જ દ્રવ્યની વિભિન્ન પર્યાયમાં જે પરસ્પર ભિન્નતા હોય છે. તે અ ન્યાભાવ છે. જેમ થાંભલે, ઘડે નથી અને ઘડો થાંભલે નથી. આ પણ અવસ્તુરૂપ-શૂન્ય નથી કારણ કે જેટલાં વસ્તુપર્યા છે. બધાં અ ન્યાભાવ રૂ૫ છે. એવી જ રીતે એક દ્રવ્યનું બીજું દ્રવ્યરૂપ ન હોવું અત્યન્તાભાવ છે. આ પણ એકાન્ત નિરૂપાખ્ય નથી, જેમ ચેતન અચેતન નથી અને અચેતન ચેતન નથી. બધી વસ્તુઓ દ્રવ્ય, ક્ષેત્રકાળ અને ભાવની અપેક્ષા રાખે છે. તેઓ કદી પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણેથી ઉપલબ્ધ થાય છે અને કદી ઉપલબ્ધ થઈને પણ દ્રવ્ય આદિના વિપ્રકષને કારણે ઉપલબ્ધ હોવા યોગ્ય રહેતી નથી. મતિજ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયોપશમ રૂપ કારણ સમૂહના હાજર રહેવા છતાં પણ આત્મા પરમાણું ઢયણુક આદિ તથા વૈકિય શરીર આદિ વિદ્યમાન રહેતા હોવા છતાં પણ ઉપલબ્ધ હોતા નથી એનું કારણ તે વસ્તુનું પરિણમન છે. દિવસે તારા દેખાતા નથી. અનાજના ઢગલામાં નાખેલું બીજ ઉપલબ્ધ થતું નથી. કેઈકઈ વસ્તુ ક્ષેત્રની આ હોવાના કારણે અત્યન્ત નજીકના કારણે અથવા આડ આવી જવાના કારણે પણ ઉપલબ્ધ થતી નથી. Page #829 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૪૨ તત્વાર્થસૂત્રને કઈ વસ્તુ કાળના વિપકર્ષના કારણે આવિર્ભત રહેતી નથી. તે તિરભાવ હેવાના કારણે ઉપલબ્ધિને વેગ્ય રહેતી નથી. કોઈ–કઈ ભાવ સંબંધી વિપ્રકર્ષના કારણે ઉપલબ્ધિને ગોચર હેતી નથી જેમ પરકીય આત્મામાં રહેલું મતિજ્ઞાન આદિ તથા પરમાણુ આદિમાં રહેલાં રૂપ, રસ ગંધ, અને સ્પર્શ વગેરે પર્યાને સમૂહ હાજર હોવા છતાં પણ ઉપલબ્ધ થતું નથી. કઈ એક ઉપલબ્ધિથી ભિન્ન બીજી ઉપલબ્ધિ જ અનુપલબ્ધિ કહેવાય છે, ઉપલબ્ધિને અભાવ અનુપલબ્ધિ નથી કારણ કે પહેલા જ કહેવાઈ ગયું છે કે અભાવ કઈ શૂન્ય રૂપ-નિઃસ્વરૂપ વસ્તુ નથી બલકે ભાવ જ કવચિત્ અભાવ શબ્દ દ્વારા પ્રકટ કરવામાં આવે છે. આ રીતે જેની ઉપલબ્ધિનું કારણ વિદ્યમાન હોય, તેની ઉપલબ્ધિ થાય છે. જેની ઉપલબ્ધિનું સમસ્ત કારણ ન હોય અને એથી જે ઉપલબ્ધિને મેગ્ય ન હોય, તેની ઉપલબ્ધિ થતી નથી. આથી સાબિત થાય છે કે અભાવ કેવળ પ્રતિષેધ રૂપ નથી બલકે ભાવાન્તર રૂપ જ હોય છે ધ્રૌવ્યને અર્થ છે દ્રવ્યનું હોવું. મોરના ઇંડાના રસની જેમ તેમાં ભેદોનું બીજ વિદ્યમાન રહે છે, પણ તે જાતે તે ભેદવિહીન છે. દેશ-કાળ-ક્રમથી તેમાં ભેદ વ્યક્ત હોવા યોગ્ય છે. તે સ્વયં સમરસ અવસ્થામાં રહે છે, અને અભિન્ન હોવા છતાં પણ ભેદ પ્રતિભાસી હોવાના કારણે ભિન્ન જેવું પ્રતીત થાય છે. ભવનનો આશ્રય હોવાથી ભાવિ વિશેષમાં ભાવત્વ છે. અન્યથા ભાવી વિશેષ ભાવ જ ન કહેવાય કારણ કે તે ભવનથી ભિન્ન છે. ભાવિ વિશેષ તેનાથી અભિન્ન રૂપ છે આથી તેના સ્વરૂપની જેમ ભાવ જ છે એથી અભિન્ન રૂપવાળો છે. એ રીતે આ જે કંઈ પણ છે તે બધું ભવન માત્ર જ છે. ભેદ રૂપમાં પ્રતીત થવાવાળી સમસ્ત વૃત્તિઓ તેની પણ છે, ભિન્ન જાતિની નહીં. પર્યાયાર્થિક નય અપવાદ સ્વભાવવાળું છે કારણ કે અન્ય નિષેધ અપવાદ છે પયયાર્થિક નય કઈ વસ્તુનું પ્રતિપાદન બીજવસ્તુઓને નિષેધ કરીને કરે છે કારણ કે તેનું સ્વરૂપ નિષેધ કરવાનું છે. જે ઘડે નથી તે ઘડે છે, એ રીતે પર્યાયોનું જ અસ્તિત્વ છે. પર્યાથી પૃથફ દ્રવ્યની કેઈ સત્તા નથી. આ રીતે દ્રવ્યાર્થિક નય દ્વારા સમર્થિત ધ્રૌવ્યને નિષેધ કરીને ભેદને જ સ્વીકાર કરવામાં આવે છે. આથી પર્યાયાર્થિક નયનું અસ્તિત્વ છે. ઉપલબ્ધિ થનારા લોખંડના સળીયાઓની જેમ ભેદ-સમૂહને છોડીને દ્રવ્યની ઉપલબ્ધિ થતી નથી પરંતુ માટી દ્રવ્ય રૂપ આદિથી ભિન્ન એક વસ્તુ છે એ રીતે એક વસ્તુને વિષય કરવાવાળી ચક્ષુજન્ય પ્રતીતિને અપલોપ કરી શકાતું નથી. - ઘોર અન્ધકારના સમૂહથી વ્યાપ્ત કઈ પ્રદેશમાં રહેલા માટી દ્રવ્યનું જે સ્પશેન્દ્રિયજનિત જ્ઞાન થાય છે. તે મૃત્તિ અદ્રવ્યને જ વિષય કરે છે તેને કઈ રીતે અસત્વ કહી શકાય ? આથી એક અભિન્ન દ્રવ્યનું અસ્તિત્વ અવશ્ય સાબીત થાય છે. અભિન્ન દ્રવ્યનું અસ્તિત્ત્વ ન હોત તે અભેદનું જ્ઞાન પણ ન થાત. અભેદનું આ જ્ઞાન બ્રમાત્મક હોઈ શકતું નથી કારણ કે બુદ્ધિમાન મનુષ્યોને વારંવાર એવું જ્ઞાન થાય છે. આ કારણે ઉત્પાદ અને વ્યયથી ભિન્ન એક પ્રૌવ્ય અંશ પણ છે જેના કારણે દ્રવ્ય એક અગર અભિન્ન પ્રતીતિ વિષય હોય છે. આ ધ્રવ્ય રૂપ દ્રવ્ય અને ઉત્પાદ-વ્યય રૂ૫ પર્યાય પરસ્પર નિરપેક્ષ થઈને સતનું લક્ષણ કહેવાય નહીં. દ્રવ્યાર્થિક નય ધ્રૌવ્યને વિષય કરે છે અને પર્યાયાર્થિક નય ઉત્પાદ અને વ્યયને Page #830 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨. સત્ દ્રવ્યના લક્ષણનું નિરૂપણ સૂ. ૨૫ ૧૪૩ ગ્રહણ કરે છે. આ બંને પરસ્પર સાપેક્ષ ઈને જ વસ્તુના સ્વરૂપ છે. દ્રવ્યાંશ અથવા પર્યાયાંશ કઈ વાસ્તવિક નથી, આ બંને અંશ તે કલ્પિત છે. વસ્તુ પિતે જ પોતાનામાં એક અખન્ડ રૂપ છે; ફક્ત નિત્ય અનિત્ય હેવાના કારણે તેમાં બે અને વ્યવહાર થાય છે. કહ્યું પણ છે. એકલા અન્વયને અર્થાત અભેદનો સ્વીકાર કર ઉચિત નથી કારણ કે ભેદની પણ ખાત્રી થાય છે અને ફક્ત ભેદને સ્વીકાર કરે પણ ન્યાયસંગત નથી કરણ કે અભેદની પણ પ્રતીતિ થાય છે. આ રીતે ઘડો માટીથી ભેદ અને અભેદવાળો હોવાથી એક જુદા જ પ્રકારનો છે. આથી એકાન્તવાદિયે દ્વારા કલ્પિત વસ્તુથી અનેકાન્તવાદિયે દ્વારા સમ્મત વસ્તુ સ્વરૂપ ભિન્ન પ્રકારનું છે, કારણ કે તેમાં નિત્યતા અને અનિત્યતા બંને મળી આવે છે જેમ નર અને સિંહથી “નરસિંહ”નું રૂપ ભિન્ન છે તેવી જ રીતે એકાન્ત નિત્યતા અને અનિત્યતાથી નિત્યાનિત્યતા ભિન્ન છે-કહ્યું પણ છે નરસિંહ એકલે નર નથી કારણ કે તેમાં સિંહનું પણ રૂપ મળી આવે છે અને તે સિંહ પણ નથી કારણ કે તેમાં નરનું પણ રૂપ મળી આવે છે. આ પ્રકારે શબ્દ જ્ઞાન અને કાર્યથી ભિન્નતા હોવાથી નૃસિંહ ભિન્ન જ જાતિ છે. જે ૧ છે આ રીતે ઘટાદિ પ્રત્યેક વસ્તુ કપિત દ્રવ્યરૂપ અને પર્યાય રૂપથી વિલક્ષણ પ્રકારનું છે. આ રીતે નિત્યાનિત્યતાને સ્વીકાર કરવાથી એકાન્તવાદમાં આવનારા સમસ્ત દોષોનો કઈ સંબંધ નથી. ભેદભેદ સ્વભાવવાળી વસ્તુમાં પણ કદી કદિ અભેદની જે પ્રતીતિ થાય છે તેનું કારણ સંસ્કારને આવેશ માત્ર છે એ રીતને આવેશ ભેદ અંશને અપલાપ કરીને અથવા સંગેપન કરીને પ્રવૃત્ત થાય છે. કદી-કદી તે જ વિષયમાં ભેદવિષયક પ્રતીતિ ઉત્પન્ન થાય છે. એવી પ્રતીતિ ભેદવાદીની થાય છે અને તેમાં અભેદને અપલોપ થાય છે. પરંતુ અનેકાન્તવાદી દ્રવ્ય અને પર્યાય અગર અભેદ અને ભેદ બંનેને સ્વીકાર કરે છે. કેવળ બઘા દ્રવ્યને પ્રધાન અને પર્યાયને ગૌણ વિવક્ષિત કરીને દ્રવ્યને ગૌણતા પ્રદાન કરે છે. તે બંને અંશે પૈકી કોઈ પણ એક અંશને નિષેધ કરતે નથી આ પ્રકારે અનેકાન્તવાદના મતે પદાર્થો અનેક ધર્માત્મક છે. કહ્યું પણ છે– આ વિશ્વ સર્વ અંશાત્મક છે, અર્થાત સંસારના બધા પદાર્થ અનેક ધર્મોથી યુક્ત છે. તો પણ કયારેક કોઈ ધમની વિરક્ષા કરવામાં આવે છે. વળી કહ્યું પણ છે – આ જંગમ અને સ્થાવર જગતુ પ્રતિક્ષણે ધ્રૌવ્ય ઉત્પાદ અને વિનાશથી યુક્ત છે અર્થાત જગતના પ્રત્યેક પદાર્થમાં આ ત્રણે ધર્મ એક સાથે રહે છે. હે જિનેશ્વર ! વક્તાઓમાં શ્રેષ્ઠ આપના આ વચન આપની સર્વજ્ઞતાના ચિહ્ન છે. રૂપાદિથી ભિન્ન “મૃત્તિકાદ્રવ્ય એ રીતે એક વસ્તુ રૂપથી જે ચાક્ષુષ પ્રતીતિ થાય છે, તેને નિષેધ કરી શકાતો નથી, એવો છે કેઈને મત છે તે ખંડિત થઈ જાય છે, કારણ કે તે કેવળ દ્રવ્યનું જ સાધક છે. તેઓએ અનેકાન્તવાદની પ્રક્રિયાને સમજી નથી અનેકાન્તવાદમાં રૂપ વગેરે ગુણોથી સર્વથા ભિન્ન દ્રવ્ય કશું પણ નથી. ત્યાં તે ભેદ અને અભેદ–બંને જ સ્વીકારાયા છે-વળી કહ્યું પણ છે– Page #831 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૪૪ તત્વાર્થસૂત્રને પર્યાથી રહિત દ્રવ્ય અને પર્યાથી રહિત પર્યાય. ક્યાં, કયારે, કયા સ્વરૂપે, ક્યા પ્રમાણથી જોયાં છે ? અર્થાત કદી જોઈ જ શકાતા નથી જ્યાં દ્રવ્ય છે ત્યાં પર્યાની સત્તા અને જ્યાં પર્યાય છે ત્યાં દ્રવ્યની સત્તા અવશ્ય હોય છે. વિશેષથી રહિત, સામાન્ય રૂપ ધ્રૌવ્ય અંશ એકલું ગ્રહણ કરી શકાતું નથી અને ન તે સામાન્ય અંશ વગર વિશેષ અંશ જ કશે પણ ગ્રહણ કરી શકાય છે. આથી ધ્રૌવ્યરૂપ સામાન્ય અવશ્ય સ્વીકારવો જોઈએ અને વિશેષ અંશને પણ અવશ્ય અંગીકાર કરવો જોઈએ. બધાં પદાર્થો હંમેશ સરખા હોતાં નથી. જો તે સરખાં હતા તે તેમનામાં કોઈ પણ પ્રકારની અસમાનતા થઈ જ ન શકે, આવી પરિસ્થિતિમાં એક વસ્તુ બીજી વસ્તુથી જુદી કેવી રીતે પ્રતીત થશે ? તેમનામાં કોઈ પણ રૂપમાં ભેદ તો છે નહીં તે પછી ભેદ પ્રતીતિનું કારણ શું છે? આથી જે વિદ્વાન ભેદને સ્વીકાર કરે છે તેણે કેઈ ન કોઈ રૂપમાં વિરૂપતા, ઉત્પાત અને બીજા પણ અવશ્ય અંગિકાર કરવા જોઈએ અને બધા પદાર્થો હમેશા સામાન્ય વિશેષાત્મક જ છે એવું માનવું જોઈછે. સામાન્ય અને વિશેષના લક્ષણમાં ભેદ હોવા છતાં પણ બંનેમાં સર્વથા ભેદ નથી કારણ તેઓ વસ્તુથી અભિન્ન છે. એક વસ્તુને જે વસ્તુત્વની અપેક્ષાએ પણ બીજી વસ્તુથી સમાન ન મનવામાં આવે તો એક વસ્તુ અવતુ થઈ જાય અને તદવિનાભાવી હોવાથી બીજી વસ્તુને પણ અભાવ થઈ જશે. આવા સંજોગોમાં સર્વશૂન્યતાની મુશ્કેલી આવશે અર્થાત્ કોઈપણ વસ્તુની સત્તા સાબીત થશે નહીં સર્વશૂન્યતા અભીષ્ટ નથી આથી સર્વશૂન્યતાના ભયથી સામાન્ય અને વિશેષમાં કથંચિત વસ્તુત્વની દૃષ્ટિથી પણ સરખામણી સ્વીકારવી જેઝએ. આથી એ સાબીત થયું કે બધાં પદાર્થ સામાન્ય વિશેષ સ્વભાવવાળા છે. સામાન્ય અને વિશેષમાં પરસ્પર સ્વભાવ વિરહને અભાવ હોવાથી, એકરૂપતા હોવાથી પણ ધમભેદની સિદ્ધિ હોવાનું કારણ સમરત વ્યવહારની સિદ્ધિ થઈ જાય છે. આવી રીતે એ સાબિત થયું કે ઉત્પાદ. વ્યય અને ધ્રૌવ્યરૂપ સત દ્રવ્યનું લક્ષણ છે. સ્થાનાંગસૂત્રમાં સ્થાન ૧૦માં કહ્યું છે–વસ્તુ ઉત્પન્ન પણ થાય છે, નાશ પણ પામે છે અને કાયમ પણ રહે છે. એ ૨૫ છે “સન્માવવો નિર' રદ્દા મૂળસૂત્રાર્થ–વસ્તુનું પોતાના મૂળસ્વરૂપથી નષ્ટ ન થવું નિત્યત્વ છે. તત્ત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વ સૂત્રમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે ઉત્પાદ વ્યય અને પ્રૌવ્ય સ્વભાવવાળી વસ્તુ જ સત છે. અહીં ધ્રૌવ્યને અર્થ નિત્યત્વ છે આથી નિત્યનું લક્ષણ કહીએ છીએ જે વસ્તુ જે સ્વભાવમાં પહેલા જેવાય છે તે જ સ્વભાવમાં તે પુનઃ પણ જોઈ શકાય છે. “આ તે જ વસ્તુ છે એ પ્રકારનું પ્રત્યભિજ્ઞાન થાય છે. પહેલા દેખાએલી વસ્તુ જ્યારે પુનઃ આંખેની સામે આવે છે ત્યારે તે આ જ છે એ પ્રકારનું પ્રત્યક્ષ અને સ્મરણના જોડાણ રૂપ જે જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે, તે પ્રત્યભિજ્ઞાન કહેવાય Page #832 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨. નિત્યત્વનું નિરૂપણ સૂ. ૨૬ ૧૪૫ છે. તે પ્રત્યભિજ્ઞાન નિહેક થઈ શકાતું નથી આથી પ્રત્યભિજ્ઞાનનું જે કાર છે તે “સદ્દભાવ કહેવાય છે. દા. ત. ઘડે, દારૂ ઉદંચન વગેરેને મૃત્પિન્વભાવ, કટક વલય, કુંડળ આદિનું સુવર્ણદ્રવ્ય તર્ભાવ અર્થાતું મૃત્પિન્ડ અગર સુવર્ણ આદિ રૂપથી વ્યય-વિનાશ ન થે અવ્યય અર્થાત નિત્ય કહેવાય છે. ઘડા વગેરેમા તથા કુંડળ વગેરેમાં માટીને પિન્ડો તથા તેનું વગેરે નિત્ય છે એ ચોકકસ થાય છે. માટીના પિન્ડથી ઉત્પન્ન થનાર ઘટ પર્યાય ગૌણ છે અને મૃત્પિન્વભાવ પ્રધાન છે આથી મૃત્તિ શિડભાવથી ઘડો વગેરે વસ્તુ નિત્ય કહેવાય છે. તેની નિત્યતા દ્રવ્યાર્થિક નયથી જ કદાચિન જાણવી જોઈએ. હંમેશાં નિત્યતાને સ્વીકાર કરવાથી તે અન્યથારૂપ થવાને પર્યાયનો અભાવ જ થઈ જશે. આવી સ્થિતિમાં આત્માને સર્વથા નિત્ય માની લેવાથી નર, નારકી, આદિ રૂપથી સંસાર અને તેની નિવૃત્તિરૂપ મોક્ષ પણ ઘટિત થઈ શકશે નહીં. પછી તે સંસારના સ્વરૂપનું કથન અને મોક્ષના સ્વરૂપનું કથન પણ વિરુદ્ધ થઈ જશે. આથી વરતુને કથંચિત્ નિત્ય જ માનવી જોઈએ. એ ર૬ છે તત્વાર્થનિયુક્તિ-પૂર્વસૂત્રમાં, સત્ ઉત્પાદું વ્યય અને દ્રવ્યથી યુક્ત હોય છે એ બતાવ્યું તેમાંથી આકાશ આદિ સત વસ્તુ નિત્ય છે અને ઘટ આદિ સત્ અનિત્ય છે આ રીતે સત્ પદાર્થોમાં નિત્યતા અને અનિત્યતા-બને જેવાથી ઉત્પન્ન થનાર સંદેહનું નિવારણ કરવા માટે કહીએ છીએ—અથવા આ જ બીજા અધ્યાયના ત્રીજા સૂત્ર “fજાર વદયા સૂવારમાં નિત્ય કહેલ છે, ત્યાં સર્વ સત્ નિત્ય નથી કારણ કે સ્વરૂપનું ગ્રહણ કરેલ છે. આવી સ્થિતિમાં રૂપી વસ્તુની અનિત્યતા પ્રતીત થવા લાગે છે આથી સમસ્ત સત્ પદાર્થ ન નિત્ય અથવા ન અનિત્ય કહી શકાય છે આથી ધ્રૌવ્ય રૂપ અંશની અપેક્ષાથી રૂપી વસ્તુ પણ કથંચિત નિત્ય છે એ આશયને પ્રકટ કરવા માટે કહે છે – “તભાવવશે નિજ આ સૂત્રમાં તત શબ્દથી–સતુનું ગ્રહણ કરવું જોઈએ. સત વસ્તુને ભાવ “તભાવ” કહેવાય છે. તે સત્ વસ્તુ માટી જ શરાવ. ઉદંચન કપાલ–ઘડા વગેરે રૂપમાં અને સુવર્ણ જ કટક વલય કુંડળ આદિ રૂપમાં તથા જીવ જ દેવ વગેરેના રૂપમાં હોય છે. એવું કદી થતું નથી કે પોતાના મૂળ સ્વભાવ મૃત્તિકા–પિન્ડત્વ સુવર્ણવ અને જીવત્વને ત્યાગ કરીને તે બીજા રૂપમાં પરિણત થઈ જાય કારણ કે ઘટ કુન્ડલ અને દેવ વગેરેમાં મુસ્પિન્ડ સુવર્ણ અને જીવ તત્વને-અન્વય જોવાય છે આથી ઘટ આદિ સદ્ વસ્તુ પિતાના મૌલિક સ્વભાવથી વિનષ્ટ થતી નથી. આ જ તેની નિત્યતા છે. જે એવું ન માનીએ તે સત ઉત્પાદ વ્યય અને પ્રૌવ્યથી યુક્ત હોય છે, આ સતનું લક્ષણ અવ્યાપક થઈ જાય. કારણ કે ઘટ આદિમાં ઉત્પાદ અને વ્યય રૂપ પર્યાય જ માનવાથી ધ્રૌવ્ય અંશનું ગ્રહણ થશે નહીં. આ કારણે રૂપાદિમાન ઘટ આદિ સત્ વસ્તુ પણ માટી વગેરેને અન્વય હોવાથી ધ્રૌવ્ય અંશવાળી છે અને ઉત્પાદુ વ્યય અને ધ્રૌવ્ય લક્ષણથી યુકત છે. આથી ધ્રૌવ્ય અંશની અપેક્ષાથી કથંચિત્ નિત્ય કહેવાય છે. આ સૂત્રમાં ગૃહીત નિત્ય શબ્દથી પૂર્વ સૂત્રમાં કથિત ધ્રૌવ્ય અંશ સમજવાં જોઈએ. દ્રવ્યને તે અન્વયી અંશ કદાપી અને ક્યાંય પણ નષ્ટ થતો નથી. . ૧૯ Page #833 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૪૬ તત્વાર્થસૂત્રને કઈ પણ વસ્તુ સત રૂપથી ઉત્પન્ન થતી નથી તેમજ નાશ પણ થતી નથી આથી સૂત્રમાં ભાવ શબ્દના ગ્રહણથી પરિણામી નિત્યતા જ સમજવી જોઈએ, કૂટસ્થનિત્યતા નહીં. જે કૂટસ્થ નિત્યતા જ ગ્રહણ કરવાની હતી તે “તાથી નિત્યમ” એવું સૂત્ર હેત. જે વસ્તુમાં કઈ પણ રૂપમાં વિકાર થતું નથી તે નિત્યસ્વરૂપ જ હોય છે એવી જ રીતે બધી અન્વયી મૃત્પિન્ડ તથા સુવર્ણ આદિનું ઉપલક્ષણ જાણવું જોઈએ. સત્વ છએ દ્રવ્યોમાં વ્યાપક સત્ત્વ જ છે. જીવ સત્ છે તે પિતાના ચૈતન્ય અમૂલ્તત્વ અસંખ્યાતપ્રદેશત્વ સ્વભાવને પરિત્યાગ કરતા નથી. પિતાને આ ગુણધર્મોથી તેને કઈ કાળે નાશ થયે નથી, નાશ પામતું નથી અને નાશ પામશે નહીં. આથી જ જીવ અવિનાશી, નિત્ય અને અવ્યય કહેવાય છે પરંતુ એમ સમજવાની ભૂલ ન કરવી કે જીવ દેવ નારક આદિ પયયની દૃષ્ટિથી પણ નિત્ય છે એવી જ રીતે પુદ્ગલ દ્રવ્ય સત્વ મૂત્વ, અચેતનત્વ ધર્મોને પરિત્યાગ કરતું નથી અથી તેમાં નિત્યતા છે. ઘટ આદિ પર્યાની અપેક્ષાથી નિત્યતા નથી. ધર્મદ્રવ્ય સત્ત્વ અમૂત્વ અસંખેય પ્રદેશ7 લેકવ્યાપિત્ત વગેરે ધર્મોને પરિત્યાગ ન કરતે થકે હસેશાં સ્થિર રહે છે, પર્યાયની દૃષ્ટિથી નહીં અર્થાત પરમાણુ અગર યજ્ઞદત્તની ગતિમાં નિમિત્ત હવા રૂપ પર્યાયની અપેક્ષાથી તેમાં નિત્યતા નથી. ગમનકર્તાના ભેદથી ગતિ ઉપકારિત્વ પણ ભિન્ન થતું રહે છે અર્થાત તેના પૂર્વાપર પર્યાયમાં પરિવર્તન થતું રહે છે. એવી જ રીતે અધર્મ દ્રવ્ય પણ સત્ત્વ અમૂત્તત્વ આદિ ધર્મોને કદી પરિત્યાગ ન કરવાના કારણે નિત્ય છે. પરંતુ વિભિન્ન પદાર્થોની સ્થિતિમાં નિમિત્ત બનવા રૂપ પર્યાની અપેક્ષાથી અનિત્ય છે. આકાશ સત્ત્વ અમૂવ અનન્તપ્રદેશિત્વ અવગાહના આદિ ગુણને કારણે નિત્ય છે પરંતુ અવગાહક વસ્તુઓના ભેદના કારણે તેના અવગાહમાન પરિણામમાં પણ ભેદ થતું રહે છે. એ દૃષ્ટિએ તે અનિત્ય છે. અલકાકાશમાં છવપુદ્ગલ વગેરે અવગાહક નથી તે પણ ત્યાં અગુરૂલઘુ વગેરે પર્યાય ભિન્નભિન્ન હોય છે. જે એવું ન માનીએ તે અલકાકાશમાં સ્વતઃ ઉત્પાદ તથા વ્યય થશે નહીં. તેમજ ન પરાપેક્ષ થશે. આવી સ્થિતિમાં ત્યાં ઉત્પાદ વ્યય અને ધ્રૌવ્ય ન હોવાથી સતનું લક્ષ્ય પણ ઘટિત થશે નહીં. આથી જે પદાર્થ સત ભાવથી નષ્ટ થયું નથી, થતો નથી અને થશે નહીં તે જ નિત્ય કહેવાય છે, અથવા-ક્ષણ-ક્ષણમાં વિવિધ પ્રકારના પરિણમન થતા રહેવા છતાં પણ વસ્તુનું પિતાના મૂળ અસ્તિત્વથી અર્થાત્ બ્રૌવ્ય રૂપ અંશથી ન ખસવું નિત્યત્વ કહેવાય છે. શંકા–ઉત્પત્તિ અને વિનાશ પર્યાય દ્રવ્યથી અભિન્ન છે આથી પર્યાયને વિનાશ થવાથી દ્રયને પણ વિનાશ થઈ જવો જોઈએ. સમાધાન-જે ઘટ પર્યાયને વિનાશ થવા પર માટીને પણ વિનાશ જોઈ શકાત અને માટીને વિનાશ થવા પર પુગલ દ્રવ્યને પણ નાશ થઈ જાય તે આ પ્રમાણે કહી શકાત પરંતુ એવું તે દેખાતું નથી અન્વયી માટીને અથવા પુગલજાતિને કોઈ પણ અવસ્થામાં અભાવ જોઈ શકતા નથી કારણ કે તેનું તે હતું તે જ નામ કાયમ રહે છે, તેનું જ્ઞાન પણ થતું રહે છે અને મૃત્તિકાસાધ્ય વ્યવહાર પણ થતો રહે છે. જે ઘડાને અભાવ થયા પછી, કશું પણ ઉપલબ્ધ ન થાત તે બુદ્ધિમાન પુરૂષ વિશ્વાસ કરી લેત કે પર્યાયને અભાવ થવાથી Page #834 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨. નિત્યત્વનું નિરૂપણ સૂ. ૨૬ ૧૪૭ દ્રવ્યના પણ અભાવ થઈ જાય છે પરંતુ પર્યાયની નિવૃત્તિ થઈ જવા છતાં પણ માટીને સદ્ ભાવ કાયમ રહે છે આથો દ્રવ્યના વિનાશ હાવાનું સ્વીકારી શકાય નહીં. જ્યાં પ્રત્યક્ષથી વિરાધ આવતા હોય ત્યાં દલીલ માટે કોઈ અવકાશ રહેતા નથી. આ રીતે યુતિ (દલીલ) અને આગમ પ્રમાણથી ‘તન્માવવયં નિત્યક્’ એ સાખીત થયું.’ વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ—(ભગવતી) સૂત્રના શતક ૧૪, ઉદ્દેશક ૪માં કહ્યુ છે. પ્રશ્ન-- ભગવ’ત ! પરમાણુ પુદ્ગલ શાશ્વત છે કે અશાશ્વત ? ઉત્તર—ગૌતમ ! દ્રવ્યની અપેક્ષાથી કવચિત્ શાશ્વત છે. અને વર્ણ પર્યાય અને સ્પશ પર્યાયથી કવચિત્ અશાશ્વત છે. આ પ્રકારે જીવાભિગમ ના. ૩. ત્રીજી પ્ર. ઉ. ૧. સૂત્ર ૭૭માં પણ કહ્યુ છે. પ્રશ્નભગવંત ? પરમાણું પુદ્ગલ શુ' શાશ્વત છે અથવા અશાશ્વત છે— ઉત્તર——ગૌતમ–દ્રવ્યની અપેક્ષાથી શાશ્વત છે—અથવા નિત્ય છે અને વર્ણ પર્યાય રસ પર્યાય, ગંધ પર્યાય, અને સ્પર્શ પર્યાયની અપેક્ષાથી અશાશ્ર્વત અનિત્ય છે ભગવતી સૂત્ર શ. ૭ ૯૦ ૨ માં પણ કહ્યુ છે. પ્રશ્ન—ભગવંત ! જીવ શાશ્ર્વત છે અથવા અશાશ્વત છે ? ઉત્તર—ગૌતમ-કવચિત-શાશ્ર્વત છે કવચિત્ અશાશ્ર્વત છે પ્રશ્ન---ભગવંત ! કયા હેતુથી એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે જીવ કવચિત્ શાશ્ર્વત અને કવચિત્ અશાશ્વત છે ? ઉત્તર—ગૌતમ ! દ્રવ્યની દૃષ્ટિથી શાશ્વત છે અને ભાવ અર્થાત્ પર્યાયની દૃષ્ટિથી અશાશ્ર્વત છે. હું ગૌતમ ! આ હેતુથી એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે જીવ કવચિત્ શાશ્ર્વત કવચિત્ અશાશ્ર્વત છે. પ્રશ્ન-ભગવંત ! નૈરયિકજીવ શુ શાશ્ર્વત છે ? કે અશાશ્ર્વત ? ઉત્તર—જેવું થવાના વિષયમાં કહેવામાં આવ્યું છે તે રીતે નૈરયિકાના વિષયમાં સમજવું એવી જ રીતે વૈમાનિકા તથા ચાવીસે દંડકાના જીવાના સંબંધમાં સમજી લેવુ જોઇએ કે બધા કથંચિત્ નિત્ય અને કથંચિત્ અનિત્ય છે. ૫ ૨૬ ॥ પ્રિય વાદ અનેત ારણા મૂળ સૂત્રા—પ્રધાનતા અને અપ્રધાનતાની વિવક્ષા કરવાથી અનેકાન્તની સિદ્ધિ થાય છે. ।। ૨૭ || તત્વા દીપિકા પૂર્વ સૂત્રમાં એ પ્રતિપાદન કર્યું કે ઘટ વગેરે પ્રત્યેકવસ્તુ પર્યાયાકિ નયથી ઉત્પાદ અને વ્યયથી ચુકત હાવાના કારણે અનિત્ય હાવા છતાં પણ દ્રવ્યાથિક નયની અપેક્ષા કૃતિકા દ્રવ્યના અન્વય હાવાના કારણે નિત્ય પણ છે. પરંતુ આ કથન પરસ્પર વિરુદ્ધ જેવું પ્રતીત થાય છે. જે વસ્તુ અનિત્ય છે તે જ નિત્ય કેવી રીતે હાઇ શકે ભલા ? જો નિત્ય છે તેા વિનાશ અને ઉત્પાદનુ હેાવુ. અસંભવ છે અને જો અનિત્ય છે તા કાયમ ન રહેવાના કારણે નિત્યતામાં વિરેધ આવે છે આ આ શંકાનું સમાધાન કરવાના આશયથી કહીએ છીએ Page #835 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થ સૂત્રને કોઈ ધર્મની મુખ્ય રૂપથી વિવક્ષા કરવાથી અને કોઇ ધર્મીની અપ્રધાન રૂપથી વિજ્ઞા કરવાથી અનેકાન્તની સિદ્ધિ થાય છે. ૧૪૮ પ્રત્યેક વસ્તુ અનેક ધર્મના અખન્ડ પિન્ડ છે. તેમાંથી પેાતાની વિવક્ષા અનુસાર જે કઈ ધને વિવક્ષિત કરે છે તે ધર્મ અર્પિત કહેવાય છે અને બાકીનેા ધર્માં વિદ્યમાન હેાવા છતાં પ્રયાજન ન હોવાને કારણે કહેવામાં ન આવે ત્યારે તે અર્પિત કહેવાય છે. આ રીતે અર્પિત અને અપિતથી અર્થાત્ ધર્મોને મુખ્ય અને ગૌણ કરવાથી વસ્તુ અનેક ધર્માત્મક સિદ્ધ થાય છે. આ કારણથી જ તે નિત્ય પણ છે અને અનિત્ય પણ છે. આથી પૂર્વાંત વિરાધનું ખંડન થઇ જાય છે. તે આ રીતે છે—કોઈ પુરુષ ખાપ કહેવાય છે. તે પેાતાના પુત્રની અપેક્ષાથી બાપ છે પરંતુ તે આપને પણ કાઈ ખાપ હાય છે તેની અપેક્ષાથી તે ખબાપ પુત્ર પણ કહેવાય છે. આની સાથે જ પિતા અને પુત્ર કહેવરાવવાળા પુરુષ પેાતાના ભાઇની અપેક્ષાથી ભાઈ પણ કહેવાય છે. એ જ રીતે પેાતાના દાદાથી અપેક્ષાથી પૌત્ર મામાની અપેક્ષાથી ભાણીયા અને દાદીમાની અપેક્ષાથી દાહિત્ર કહેવાય છે-આમ એક જ પુરુષમાં જનક અને જન્મ વગેરેના આ વ્યવહાર પરસ્પર વિરૂદ્ધ જેના ભાસે છે તે પણ હકીકતમાં તે વિરૂદ્ધ નથી. આવી જ રીતે એક જ ઘડો અગર પાટલા વગેરે માટી વગેરે સામાન્યની વિક્ષા કરવાથી નિત્ય કહેવાય છે, પણ ઘડો વગેરે પ્રર્યાંચાની વિવક્ષા કરવાથી પર્યાયાકિ–નયની અપેક્ષાથી અનિત્ય પણ કહેવાય છે. આત્મા નિત્ય હાવા છતાં પણ પર્યાયનયથી અનિત્ય પ્રતીત થાય છે. આ કારણથી જ તેમાં ‘મૃત’ જેવા વ્યવહાર થાય છે. તે સામાન્ય અને વિશેષ જે ક્રમશઃ દ્રવ્યાર્થિ ક અને પર્યાયાર્થિ ક નયના વિષય છે, કથઃચિત્ અભેદ અને ભેદ દ્વારા વ્યવહારના હેતુ હાય છે. કહ્યુ પણ છે— પરિણમનનેા અર્થ છે અર્થાન્તર થવા અર્થાત્ એક પર્યાયના નાશ થઈ બીજા પર્યાયનું ઉત્પન્ન થવું. પરિણમનના સ્વરૂપના જ્ઞાતા. વિદ્વાન વસ્તુનું હમેશાં જેમનું તેમ ટકી રહેવુ અથવા સથા વિનષ્ટ થઈ જવાને પિરણામ માનતા નથી. આ રીતે અપિ ત અને અનપિતની સિદ્ધિ થવાથી એક જ પદા'માં નિ યતા વગેરે ઘણા ધર્માં જે પરસ્પર વિરુદ્ધ જેવા પ્રતીત થાય છે. પરંતુ હકીકતમાં વિવક્ષાભેદના કારણે વિરુદ્ધ નથી, પ્રતિભાસિત થાય છે ॥ ૨૭ ॥ તત્વા નિયુકત પહેલા બતાવ્યું કે સમસ્ત વસ્તુઓ ઉત્પાદ વ્યય અને પ્રોગ્ય સ્વભાવવાળી છે. આ સંબંધમાં પ્રશ્ન એ ઉપસ્થિત થાય છે કે જે વસ્તુ ઉત્પાદ અને વનાસવાળી છે તે ધ્રૌવ્ય સ્વભાવવાળી અર્થાત્ નિત્ય કેવી રીતે હાઈ શકે ? અગર વસ્તુ સત્ છે તે અસત્ થઇ શકતી નથી અને જો નિત્ય છે તે અનિત્ય થઈ શકતી નથી. આથી વસ્તુનુ પૂર્વાંત સ્વરૂપ સિદ્ધ કરી શકાતું નથી અને આ કારણે તે સંગત નથી ઉત્પાદ અને વ્યયને નિત્યતા સાથે વિરાધ છે અને નિત્યતાના ઉત્પાદ અને વ્યય સાથે વિરોધ છે. જેમ પાણી અને અગ્નિ અથવા છાંયડા અને તડકો પરસ્પરમાં અત્યન્ત વિરુદ્ધ છે જ રીતે ધ્રૌવ્યની સાથે ઉત્પાદ-વ્યયને વિરોધ છે. તેએ એક જગ્યામાં રહી શકતા નથી. Page #836 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨. અનેકાન્તત્વની સિદ્ધિ થવાનુ નિરૂપણુ સૂ. ૨૭ ૧૪૯ આ સંજોગામાં વસ્તુનું લક્ષણ ઉત્પાદ વ્યય અને ધ્રૌવ્ય કહેવુ. વિદ્વત્ જના માટે મનેારજક હાઈ શકતું નથી આ શંકાનું સમાધાન કરવા માટે દ્રવ્યાર્થિ ક તથા પર્યાયા‹િ નય અનુસાર કોઈ ધમ ને પ્રધાન અને કાઈ ને અપ્રધાન વિવક્ષિત કરીને એક જ વસ્તુમાં સત્તા, અસત્તા, નિત્યતા અને અનિત્યતાના સદ્દભાવ બતાવીને ઉકત વિરોધનુ' ખડન કરીએ છીએ. પ્રધાન અને અપ્રધાન રૂપથી વિવક્ષા કરવાથી અર્થાત્ કોઇ ધર્મને પ્રધાન રૂપમાં અને કઈ ને ગૌણુ રૂપમાં વિક્ષિત કરવાથી એક જ વસ્તુ અનેકાન્તાત્મક-થોડી નિત્ય અને થાડી અનિત્ય થઈ જાય છે તે આ રીતે-ઘટાદિ વસ્તુઓમાં દ્રવ્યાર્થિ કનયની પ્રધાનતાથી વિવક્ષા કરીને, મૃત્તિકા દ્રવ્યના અન્વય જોવાથી ધ્રૌવ્ય રૂપ સ્થિતિ અંશને અર્પિત ગ્રહણ કરવાથી તેનાથી સાક્ષાત્ વિરૂદ્ધ અર્પિત ઉત્પાદ અને વ્યયનુ પણ ગ્રહણ થઈ જાય છે. પ્રોબ્ય દ્રવ્ય ઉત્પાદ રૂપ, વ્યય રૂપ પૂર્વોત્તર પર્યાયને ધારણ કરે છે, ઉત્પાદ પર્યાય અગર વ્યયપર્યાય પૂર્વોત્તર પર્યાયામાં અનુગમન કરતાં નથી આથી ઉત્પાદ અને વ્યય વિભિન્ન અને વિલક્ષણ છે એ સ્વાભાવિક રીતે જ જ્ઞાત થઇ જાય છે આ રીતે અણુ અને અનપણુ દ્વારા ઉત્પાદ, વ્યય અને પ્રોબ્ય સ્વરૂપ વસ્તુ નિત્ય અને અનિત્ય સિદ્ધ થાય છે. પ્રયેાજન અનુસાર કદાચિત્ કેાઈ ધમ વચનથી અપિત વિક્ષિત કરવામાં આવે છે અને બીજો ધર્મી અધિકાર હાવા છતાં પણ પ્રત્યેાજન ન હોવાથી અર્પિત-અવિવક્ષિત હાય છે. પરંતુ આટલાથી એમ ન સમજવુ' જોઈ એ કે તે વસ્તુમાં વિવક્ષિત-ધર્મ જ છે. તેમાં અવિવક્ષિત ધર્મ પણ રહે જ છે. આથી જ્યારે નિત્યતાને પ્રધાનતા આપવામાં આવે છે ત્યારે પણ વસ્તુમાં પર્યાયની અપેક્ષાથી અનિયતા રહે છે અને પ્રયેાજનવશાત્ જ્યારે પર્યાયની મુખ્યતાથી અનિત્યતાનુ વિધાન કરવામાં આવે છે ત્યારે વસ્તુમાં નિત્યતા પણ વિદ્યમાન રહે છે. સ્થાનાંગસૂત્રના ૧૦માં સ્થાનમાં કહ્યું છે અર્પિત અને અનપ્િત. સૂ. રા વૈમાનિન જીવત્તળેળ સંધાળ વધો । જૂ॰ રા મૂળસૂત્રા વિસદેશ પરિમાણુમાં સ્નિગ્ધતા અને રૂક્ષતા હેાવાથી સ્કંધાના બન્ધ થાય છે. તત્વા દીપકા—પહેલા કહેવાયુ કે ભેદ અને સંઘાત રૂપ પૃથક્તથી પરમાણુ પુદ્ગલાના સ્કંધ રૂપમાં ઉત્પાદ થાય છે. તેા શુ' એ પરમાણુએ ના સયાગ થવાથી જ ચણુક આદિ સ્કંધ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે અથવા અન્ય કોઈ વિશેષતાથી ઉત્પન્ન થાય છે ? એવી શકા થવા પર એકત્વ પરિણામ રૂપ બન્ધથી સ્ક ંધની નિષ્પત્તિ થાય છે એવું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે આમાં પણ આ શંકા ઉત્પન્ન થાય છે કે પુદ્ગલ જાતિની સમાનતા હાવા છતાં પણ કાઈ પુદ્ગલાના અન્ધ થાય છે અને કઈ ના કેમ અન્ધ થતા નથી ?. આ શંકાનું સમાધાન કરવા માટે કહીએ છીએ— વિસદેશ અંશવાળા સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ પુદ્ગલાના અંધ થાય છે આથી એ સાખીત થયું કે જો કે સમસ્ત પુદ્ગલેામાં પુદ્ગલપણું સરખું છે તા પણુ અનન્ત પર્યાયવાળા કેઇ પુદૃગલાના વિલક્ષણ પરિણામથી પ્રાપ્ત સ્નિગ્ધત્વ અને રૂક્ષત્વનાં સામર્થ્યથી બન્ધ થાય છે. જે પુદ્ગલામાં પૂર્ણાંકત પ્રકારનું પરિણમન થતું નથી, તેના બન્ધ થતા નથી. જે પુદ્ગલમાં ખાદ્ય અને આભ્યંતર કારણેાના સંજોગ મળવાથી સ્નેહ પર્યાય પ્રકટ થઈ જાય છે, તે સ્નિગ્ધ પુદ્ગલ કહેવાય છે. તે ચિકણા હાય છે તેનાથી વિપરીત પરિણામને રૂક્ષત્વ Page #837 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૫૦ તત્વાર્થ સૂત્રના કહે છે. વમાત્રના અથ છે-અસમાન અશાવાળા આ રીતે અસમાન અંશવાળા સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ બે પરમાણુઓના પરસ્પર સંશ્લેષ રૂપ એકત્વ પરિણામાત્મક બન્ધ હોવા પર દ્વષાણુક સંબંધ ઉત્પન્ન થાય છે. આ જ રીતે ક્રમથી ત્ર્યશુક સ્કંધ પણ, શુક અને પરમાણુનો કે જે વિસક્શ માત્રામાં સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ હાય, પરસ્પરમાં સંશ્ર્લેષ થવાથી ઉત્પન્ન થાય છે. સ્નેહ કોઇ પુદ્ગલમાં એક ગુણ (અંશ)વાળા કેાઈમાં એ વાળા કોઇમાં ત્રણ, કાઈમાં ચાર, કાઈમાં સખ્યાત અસંખ્યાત અનન્ત અશવાળા સમજવા જોઈએ. આવી જ રીતે કઈ પુદ્દગલમાં રૂક્ષતાના કાઈમાં બે ગુણુ એવી રીતે કેઈમાં અનન્ત ગુણુ હેાય છે. જેમ પાણી, બકરીનું દૂધ, ગાયનું દૂધ, ભેંશન દૂધ, ઊંટડીનું દૂધ અને ઘેટીના દૂધમાં તથા ઘીમાં સ્નિગ્ધતા ગુણુનું એછા વત્તાપણુ રહે છે અને પાંશું ધૂળ, રજકણુ તથા રેતી વગેરેમાં રૂક્ષતા ગુણ એછા વધતા રૂપમાં દેખાય છે એવી જ રીતે પરમાણુઓમાં પણ સ્નિગ્ધતા અને રૂક્ષતા ગુણના પ્રક અને અપ્રકનું અનુમાન કરવામાં આવે છે. પ્રજ્ઞાપનાસૂત્રના ૧૩માં પદ્મના ૧૮૫માં સૂત્રમાં કહ્યું છે—પ્રશ્ન- ભગવત્ ! અન્ધન પરિણામ કેટલા પ્રકારના કહ્યાં છે ? ઉત્તર-ગૌતમ ! એ પ્રકારના કહ્યાં છે જેમ કે સ્નિગ્ધબન્ધન પરિણામ અને રૂક્ષબન્ધન પરિણામ. સમાન સ્નિગ્ધતાથી અને સમાન રૂક્ષતાથી બન્ધન થતું નથી; પરંતુ સ્નિગ્ધતા અને રૂક્ષતા જ્યારે વિસદેશ પરિમાણમાં થાય ત્યારે જ ધાના અન્ય થાય છે. સ્નિગ્ધ પુદ્ગલના બે અંશ અધિક સ્નિગ્ધ પુદ્ગલની સાથે અને રૂક્ષના બે અંશ અધિક રૂક્ષ પુદ્ગલ સાથે સ્નિગ્ધના રૂક્ષ સાથે બન્ધ થાય છે, પરંતુ જધન્ય ગુણવાળા પુદ્ગલને કોઈની સાથે પણ બન્ધ થતા નથી. ર૮ાા તત્વા નિયુ તિ—પહેલા કહેવાઈ ગયુ છે કે એકત્વ રૂપ સ’ધાતથી ચણુક આદિ સ્કન્ધાની ઉત્પત્તિ થાય છે, પણ તે સંઘાત સ ંચાગસામાન્યથી થાય છે અથવા વિશેષ પ્રકારના સચેાગથી થાય છે ? આ પ્રશ્નનુ સમાધાન કરવા માટે કહીએ છીએ-સયેાગ થયાથી યુદ્ધને સંઘાત થાય છે અને સંઘાત થવા પર અદ્ધનું સ્કન્ધ રૂપ પરિણામ ઉત્પન્ન થાય છે. એકત્વપરિણામ રૂપ અન્ય બે પરમાણુઓના અથવા ઘણાં પરમાણુઓને કઈ રીતે થાય છે ? શું એક પરમાણુમાં બીજા પરમાણુના પ્રવેશ હોવાથી થાય છે અથવા સંપૂર્ણ રીતે પ્રવેશ ન થવા પર પણ બન્ધ થઈ જાય છે ? પરમાણુએમાં પેાલાપણું તે હતું નથી એથી તેઓ એક ખીજામાં પેસી શકતાં નથી પરંતુ પરમાણુઓના પરિણમન વિશેષથી જ સથા સર્વાત્મતા અન્ય થઇ જાય છે, આથી એવુ' સાબિત થયું કે લેાખંડના ગાળામાં અગ્નિ જેમ સમાઈ જાય છે તેવી રીતે એક પરમાણુ બીજા પરમાણુમાં સમાતા નથી તે પણ ગુણની વિશેષતાના કારણે સર્વાત્મતા પૂ રૂપથી એકત્વપરિણામ રૂપ અન્ય થઈ જાય છે પરન્તુ ગુણની વિશેષતાના કારણે બન્ધ કઈ રીતે થઈ જાય છે? એ જાતની આશંકા થાય માટે કહીએ છીએ અસમાન શેમાં સ્નિગ્ધતા અને રૂક્ષતા હાવાથી બંધ થાય છે. સ્નેહના અં છે ચિકાસપણું જ્યારે રૂક્ષતાના અથ છે લૂખાપણું આ ખને, પુદ્ગલેાના સ્પર્શનામના ગુણુની Page #838 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨. સ્કંધના બંધત્વનું નિરૂપણ સૂ. ર૭ અવસ્થાઓ છે. પરમાણુઓમાંથી એક સ્નિગ્ધ અને બીજું રૂક્ષ હોય છે અને તે સ્નિગ્ધતા તથા રૂક્ષતા જ્યારે વિસદશ માત્રામાં થાય છે ત્યારે તેમને પરસ્પર બંધ થઈ જાય છે. - આ રીતે વિભિન્ન માત્રા (અંશ) વાળા પરસ્પરમાં સંયુક્ત સ્નિગ્ધતા અને રૂક્ષ પરમાણુ આદિ પુદ્ગલેના એક પરિણમન રૂ૫ બન્ધનથી દ્વયક આદિ સ્કંધ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. આ રીતે એક જગ્યાએથી વિજોગ પામે છે અને બીજી જગ્યાને પૂરે છે. બીજામાં મીલન થાય છે, આ રીતે પૂરણ અને ગલનનું કારણ તે પુદ્ગલ કહેવાય છે. પૂરક થઈને તે સ્કધને ઉત્પન્ન કરે છે અને ગલન કરીને સ્કંધમાં ભેદ ઉત્પન્ન કરે છે. જેટલાં પણ બન્ધન છે. બધા સંગપૂર્વક જ થાય છે. સ્નિગ્ધતા અને રૂક્ષતાની વિશેષતાના કારણે પરમાણુને બીજા પરમાણુ સાથે સંલેષરૂપ બંધ થાય છે. બધા પરમાણુઓમાં સ્નિગ્ધતા એક સરખી હોતી નથી. કેઈમાં એક ગુણ (ડિગ્રી) સ્નિગ્ધતા હોય છે, કેઈમાં અસંખ્યાત ગુણ અને કઈમાં અનન્તા ગુણ પણ સ્નિગ્ધતા હોય છે. પાણીમાં થોડી સ્નિગ્ધતા છે તેની અપેક્ષા બકરીના દૂધમાં વધારે છે અને પછી ગાય ભેંસ ઊંટડી તથા ઘેટીના દૂધમાં ક્રમશઃ વધુ-વધુ સ્નિગ્ધતા (ચિકાસપણું) જોવામાં આવે છે. ઘીમાં તેથી પણ વિશેષ હોય છે. એવી જ રીતે રૂક્ષતા પણ ઓછા વધુ માત્રામાં વિદ્યમાન રહે છે. કઇ પુલહીન રૂક્ષતાવાળે કઈ મધ્યમ રૂક્ષતાવાળે કોઈ ઉત્કૃષ્ટ રૂક્ષતાવાળો હોય છે. કેઈમાં સંખ્યાત, કઈમાં અસંખ્યાત અને કઈમાં અનન્ત ગુણ રુક્ષતા હોય છે. આ રીતે સ્નિગ્ધતા (ચિકણપણુ) અને રુક્ષતા (લૂખાપણું)ના કારણે પરમાણુઓમાં સંશ્લેષ થાય છે અને તેઓ એકમેકની સાથે બંધાઈ જાય છે. બદ્ધ થવા પર અંધની ઉત્પત્તિ થાય છે પગલદ્રનો આ રીતે બન્ધ થવો પ્રત્યક્ષથી સિદ્ધ છે. સ્થળ જે ઘટ પટ આદિ પુદ્ગલ સ્કંધ છે અને જે પ્રત્યક્ષથી પ્રતીત થાય છે તે જ પરમાણુઓના બધના અનુમાપક છે અર્થાત્ તેમને જેવાથી પરમાણુઓના બજૂનું અનુમાન કરી શકાય છે કારણ કે પરમાણુઓને સંઘાત થવા વગર મહાન આકાર ઉત્પન્ન થઈ શકતા નથી. આ રીતે પ્રત્યક્ષથી સિદ્ધ ઘટ આદિ પિન્ડોથી પરમાણુઓના સંજોગ બન્ધનું અનુમાન થાય છે આથી એવું સમજવું જોઈએ કે સ્નેહ ગુણવાળા અને રૂક્ષ ગુણવાળા-પરમાણુઓનો બન્ધ થાય છે. પરંતુ એ નિયમ નથી કે બધા સ્નિગ્ધતા ગુણવાળા પુદ્ગલેને બધા રુક્ષ પગની સાથે બબ્ધ થઈ જ જાય છે. જે કઈ પુદ્ગલમાં એક ગુણ સ્નિગ્ધતા છે તે એક ગુણ રુક્ષતવાળા પુદ્ગલની સાથે તેનો બધ થતું નથી કારણ કે બંને જ પુદ્ગલ જઘન્ય ગુણવાળા છે આથી તેમનામાં ગુણની વિસદૃશતા અર્થાત્ વિષમ પરિમાણ નથી. સ્વસ્થાનની અપેક્ષાથી સ્નિગ્ધ પુદ્ગલને સ્નિગ્ધ પુદ્ગલની સાથે બન્ધ થતું નથી એવી જ રીતે એક ગુણ સ્નિગ્ધ પદગલને એક ગુણ રુક્ષ પુગલ સાથે બધ થતું નથી એક ગુણ સ્નિગ્ધ અને એક ગુણ રુક્ષ પગલે સંયોગ થવા છતાં પણ તથા તેમાં સ્નિગ્ધતા તથા રુક્ષતા હોવા છતાં પણ પરસ્પર બન્ધ થતો નથી. આ પગલોનો બન્ધ ન થવાનું કારણ તે તેમાં તે રૂપમાં પરિણત થવાની શક્તિને અભાવ જ પ્રતીત થાય છે. પુદ્ગલમાં પરિણમન કરવાની શક્તિઓ ક્ષેત્ર અને કાળ અનુસાર Page #839 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઉપર તત્વાર્થસૂત્રને 'વિચિત્ર પ્રકારની હોય છે તેમાંથી કોઈ સ્વાભાવિક અને કઈ-કઈ પ્રયત્નસાપેક્ષ થયા કરે છે. જઘન્ય અર્થાત એક ડીગ્રી (અંશ)નો સ્નેહ ગુણ અપમાત્રામાં હોવાને લીધે જઘન્ય ગુણવાળા રુક્ષ પુદ્ગલને પરિણત કરવામાં સમર્થ હોતે નથી એવી જ રીતે જઘન્ય રુક્ષ ગુણવાળે પણ અલ્પ હોવાના કારણે જઘન્ય ગુણવાળા સ્નિગ્ધ પુદ્ગલને પિતાના રૂપમાં પરિણત કરી શક્તો નથી. - જેઘ નો અર્થ છે—એક ગુણ સ્નિગ્ધ અગર એક ગુણ રુક્ષ, સ્નિગ્ધતા રુક્ષતા વગેરે ગુણનું પરિમાણ ઓછું વધતું હોય જ છે, જેમ પાણીની અપેક્ષા બકરીનું દૂધ વધારે નિધ હોય છે, બકરીના દૂધથી ગાયનું દૂધ વધારે સ્નિગ્ધ હોય છે એવી જ રીતે ગાયના દૂધથી ભેંસનું, ભેંસના દૂધથી ઊંટડીનું અને ઊંટડીના દૂધની અપેક્ષા ઘેટીનું દૂધ અધિક સ્નિગ્ધ હોય છે. એમાં ઉત્તરોત્તર સ્નિગ્ધતા અધિક છે અને પૂર્વ પૂર્વમાં રુક્ષતાને અંશ અધિક છે. એક ગુણ સ્નિગ્ધ પુદ્ગલને જેમ એક ગુણ સ્નિગ્ધ પુગલની સાથે બન્ધ થતું નથી તેવી જ રીતે બે સંખ્યાત અસંખ્યાત અને અનન્ત ગુણ સ્નિગ્ધ પુદ્દગલની સાથે પણ બન્ધ થતું નથી. એવી જ રીતે એક ગુણ રુક્ષતાવાળા પુદ્ગલને એક ગુણ રુક્ષતાવાળા તથા સંખ્યાત અસંખ્યાત અને અનન્ત ગુણ રુક્ષતાવાળા યુગલની સાથે બન્ધ થતું નથી એવી જ રીતે જઘન્ય ગુણવાળા સ્નિગ્ધ અને જઘન્ય ગુણવાળા રુક્ષ પુદ્ગલેને પરસ્પર બન્ધ થતું નથી. બે ગુણ સ્નિગ્ધતાવાળા પુદ્ગલને એક ગુણ રુક્ષતાવાળા પુદ્ગલની સાથે બન્ધ થત નથી અને તે જ રીતે એક ગુણ સ્નિગ્ધતાવાળાને બે ગુણ રુક્ષતાવાળા પુદ્ગલની સાથે બન્યા થતું નથી કારણ કે એક ગુણ જઘન્ય ગુણ હોય છે. જેમ જઘન્ય ગુણવાળા સ્નિગ્ધ અને રુક્ષ યુગલને બન્ધ થતું નથી તેવી ૨ રીતે ગુણેની સમાનતા હોવાથી સદશ પુદ્ગલેને બન્ધ થતું નથી. તે આ રીતે છે–તુટ્યગુણ સ્નિગ્ધ પુદ્ગલનો તુલ્યગુણ સ્નિગ્ધ પુદગલ સાથે બન્ધ થત નથી, એ જ રીતે તુલ્યગુણ રુક્ષપુદ્ગલનો તુલ્યગુણ રુક્ષ મુગલ સાથે બન્ધ થતું નથી. સરખાં બળ અને ગુણવાળા બે મલ્લેની કુસ્તીની જેમ તેમાં પરિણત કરવાની શક્તિ હોતી નથી પરંતુ પંચગુણ સ્નિગ્ધને પંચગુણરુક્ષ પુદ્ગલની સાથે બન્ધ થાય છે. સ્નિગ્ધતા ગુણની વિષમતા અગર રુક્ષતા ગુણની વિષમતા થવાથી સદશ પુદગલને પણ બન્ધ થાય છે. આ પ્રકારે દ્વિગુણ સ્નિગ્ધને ચતુર્ગુણ સાથે ત્રિગુણ સ્નિગ્ધને પંચગુણ સ્નિગ્ધ સાથે ચતુગુણ સ્નિગ્ધને ષડૂ ગુણ સ્નિગ્ધની સાથે બન્ધ થાય છે એવી જ રીતે અનન્તગુણ નિષ્પની સાથે બંધ સમજી લેવો જોઈએ. આ રીતે રક્ષે ગુણની વિષમતા થવાથી પણ બન્ધ થાય છે તે જાતે જ સમજી લેવું જોઈએ. 1 શંકા–આવું થવા છતાં પણ એક ગુણ સ્નિગ્ધ પુદ્ગલને દ્વિગુણ સ્નિગ્ધ પુદ્ગલ સાથે બન્યા થવો જોઈએ કેમકે ગુણની વિષમતા ત્યાં પણ વિદ્યમાન છે. * સમાધાન-આમ ન કહેશો. બે ગુણ અધિક વિગેરે સદશ પુદ્ગલેને જ પરસ્પર બન્ધ સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો છે આથી એક ગુણ સ્નિગ્ધ પુદ્ગલને બે અધિક ગુણવાળા સ્નિગ્ધની સાથે દ્વિગુણ અધિક સ્નિગ્ધ પુદ્ગલને એક ગુણ સ્નિગ્ધ સાથે એક ગુણ રૂક્ષ પુદ્ગલને દ્વિગુણ અધિક રૂક્ષ સાથે દિગુણ અધક રૂક્ષને એક ગુણ રૂક્ષ પુદ્ગલ સાથે બધ થતો નથી. એક આદિગુણ અધિક સદંશ એ સ્નિગ્ધ પુદ્ગલો અથવા રૂક્ષ પુદ્ગલને બન્ધ થતું નથી. Page #840 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨. સ્કંધના બંધત્વનું નિરૂપણ સૂ. ૨૮ ૧પ૩ તે એકાંદિગુણ અધિક પુદ્ગલેમાં સદશ સ્નિગ્ધ પુદ્ગલમાં તથા સદશ રૂક્ષ પુલમાં વિશિષ્ટ પરિણમનની શક્તિનો અભાવ હોય છે. એક ગુણ સ્નિગ્ધ પરમાણુ આદિ પુદ્ગલની અપેક્ષા દ્વિગુણ સ્નિગ્ધ પરમાણુ પુદ્ગલ એક ગુણ અધક કહેવાય છે, બે ગુણ સ્નિગ્ધ પરમાણુ પુદ્ગલની અપેક્ષા ત્રણ ગુણ સ્નિગ્ધ પરમાણુ પુદ્ગલ એકગુણધિક કહેવાય છે, ત્રણ ગુણ સ્નિગ્ધ પરમાણુ પુગલની અપેક્ષા ચતુર્ગુણ સ્નિગ્ધ પરમાણુ પુદ્ગલ એક ગુણાધિક કહેવાય છે એવી જ રીતે અનન્તગુણ પુદ્ગલ એક બીજાની અપેક્ષા એક ગુણાધિક સમજી લેવા જોઈએ. પૂર્વોક્ત દલીલ મુજબ આ સદૃશ પુગલોને પરસ્પર બંધ થતું નથી. આ રીતે “જઘન્યને છેડીને આ વચન અનુસાર એક ગુણને છોડીને દ્વિગુણ પરમાણુ યુગલને ત્રિગુણ પરમાણુ પુદ્ગલની સાથે બન્ધ થતો નથી. એ જ રીતે ત્રિગુણને ચતુર્ગુણ સાથે બન્ધ થતું નથી ઈત્યાદિ પ્રકા થી શેપ વિકલ્પની પેજના સ્વયં કરી લેવી જોઈએ. આમ એક ગુણ રૂક્ષ પરમાણુ પુદ્ગલ આદિની અપેક્ષા દ્વિગુણ રૂક્ષ પરમાણુપુગલ એક ગુણાધિક કહેવાય છે; બે ગુણ રૂક્ષતાવાળાની અપેક્ષા ત્રણ ગુણ રૂક્ષતાવાળા એક ગુણાધિક કહેવાય છે, ત્રણ ગુણ રૂક્ષની અપેક્ષા ચાર ગુણ રૂક્ષ એક ગુણાધિક કહેવાય છે એવી જ રીતે અનન્તગુણ રૂક્ષ એક ગુણાધિક હોય છે. આ બધાં સદશ પુદ્ગલોને પરસ્પર બન્ધ થતું નથી. એમને બન્ધ ન થવાના સંબંધમાં પૂર્વોક્ત દલીલ સરખી છે તે જ તક અત્રે પણ લાગુ પડે છે. અહીં પણ જઘન્યવર્સ આ કથન અનુસાર દ્વિગુણને ત્રિગુણ સાથે બધ થતું નથી, ત્રિગુણને ચતુર્ગુણ સાથે બધે થતો નથી ઈત્યાદિ શેષ વિકલ્પોની યોજના સ્વયં કરી લેવી જોઈએ પરંતુ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી દ્વિગુણુ સ્નિગ્ધને ચતુર્ગુણ સ્નિગ્ધ સાથે બન્ધ થાય છે. ત્રિગુણ સ્નિગ્ધ પુગલને પંચગુણ સ્નિગ્ધ પુદ્ગલની સાથે બન્ધ થાય છે ઈત્યાદિ રૂપથી આગળ પણ સમજી લેવું જોઈએ. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં કહ્યું છે સ્નિગ્ધ પુદ્ગલના બે અંશ અધિક સ્નિગ્ધ પુદ્ગલ સાથે અને રૂક્ષના બે અંશ અધિક રૂક્ષ પુગલ સાથે બન્ધ થાય છે સ્નિગ્ધ પુદ્ગલને રૂક્ષ પુદ્ગલ સાથે બન્ધ થાય છે ભલે તેઓ સમગુણવાળા હોય અગર વિષમ ગુણવાળા આમાં અપવાદ એ જ છે કે જઘન્ય ગુણવાળાને બધ થઈ શક્તો નથી. આ ગાથાના પૂર્વાર્ધમાં પ્રતિપાદિત કરવામાં આવ્યું છે કે જ્યારે સ્નિગ્ધ અગર રૂક્ષ-અસદશ અગલ હોય તે બે અંશ અધિક આદિની સાથે બન્ધ થાય છે. આમ સ્નિગ્ધને બે ગણ અધિક સ્નિગ્ધ સાથે અને રૂક્ષને બે ગુણ અધિક રૂક્ષની સાથે બન્ધ થવાનું સિદ્ધ થાય છે અને આ જ ગાથાના ઉત્તરાર્ધથી એ ફલિત થાય છે કે જઘન્ય ગુણથી વર્જિત સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ પુદ્ગલેને તેઓ વિષમ ગુણવાળા હોય કે સમ ગુણવાળા. પરસ્પરમાં બન્ધ થઈ જાય છે. પ્રશ્ન—જ્યારે પરમાણુ એક બીજામાં મળે છે તે શું દ્વિદેશી વિગેરે સ્કન્ધના આકારમાં પરિણત થાય છે, અથવા પરિમંડળ આદિ પાંચ પ્રકારના આકારમાં પરિણત થાય છે? જે પરમાણુઓમાં સ્પર્શ આદિ પરિણામ વ્યવસ્થિત જ હોય. અગર સ્કમાં સ્પર્શ આદિ Page #841 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૫૪ તત્વાર્થસૂત્રને પરિણામ વ્યવસ્થીત હોય, તે તેમનું ત્યાં હમેશાં રહેવાનું કારણ ન ઉત્પાદ હશે, ન વિનાશ હશે. જ્યારે ઉત્પાદ અને વિનાશ થશે નહીં તે સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ ગુણવાળા પરમાણુઓના પરિણમનના અભાવમાં કેવી રીતે પ્રયાણુક વગેરે સ્કન્ધ પરિણામ ઉત્પન્ન થશે ? સ્પર્શ આદિ તથા શબ્દ પરિણામવાળા સ્કંધમાં એક જ કઈ પરિણામને નિત્ય રૂપથી અંગિકાર કરવાના કારણે શેષ સ્પર્શ આદિ તથા શબ્દ આદિ પરિણામેના અભાવમાં આપત્તિ (મુશ્કેલી) આવશે. જે તમે સ્કમાં સ્પર્શ આદિ પરિણામને અવ્યવસ્થિત કહે છે તે બધુ બરાબર છે કારણકે પૂર્વ પરિણામને ત્યાગ થવાથી ઉત્તર પરિણામને સ્વીકાર કરવામાં આવ્યું છે. સ્પર્શ આદિ ભિન્ન છે અને શબ્દ આદિ ભિન્ન છે. જે દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવ સંબંધી પરિણામ વિશેષ હોય છે. આવી રીતે પરિણામ અનુસાર વસ્તુનું જ્ઞાન થઈ જશે તે આ વિષયને સિદ્ધાંત શું છે એ ખબર પડતી નથી થડા અવ્યવસ્થિતત્વ પક્ષને સ્વીકાર કરવાથી પણ શું સમગુણવાળા સમગુણ રૂપથી જ પરિણત થાય છે ? અગર વિષમ ગુણ રૂપથી પણ પરિણત થાય છે ? ઉત્તર--પરમાણુઓમાં અથવા સ્કમાં સ્પર્શ અને શબ્દાદિ પરિણામ અવસ્થિત અને અનવસ્થિત જ હોય છે કારણ કે તેઓ પરિણમી હોય છે. પરમાણુ-પુદ્દગલ અગર સ્કંધ દ્રવ્ય આદિ જાતિસ્વભાવને પરિત્યાગ ન કરતા થકા બીજા સ્પર્શ આદિ ગુણ અગર શબ્દાન્તર વગેરે ગુણને પ્રાપ્ત થાય છે. પરમાણુ આદિ પુદ્ગલ સ્પર્શ આદિ સામાન્ય ત્યાગ ન કરતા થકા સ્પર્શ આદિ વિશેષને પ્રાપ્ત થાય છે. આ રીતે સ્પર્શ આદિ અવસ્થિત પણ છે અને અનવસ્થિત પણ છે. મરચું અને હિંગ વગેરે પિતાની શક્તિની પાવરધાવાળા હોવાથી પરિણામોગ્ય વસ્તુને સડેલા શાકભાજી વગેરે અગર સ્વાદિષ્ટ વગેરે રૂપથી આત્મસાત કરતાં જોવાય છે, કેઈ કેઈ દહીં અથવા ગોળ વગેરે પદાર્થ પરિણમન શક્તિ સ્વભાવવાળા હોવાથી એકબીજાનાં પરિણમનનાં કારણ હોય છે. પાની અતિશયોક્તિને કારણે પૂર્વવાળામાં પરિણમનની શક્તિ હોય છે. આથી એ સાબિત થયું કે સ્પર્શ આદિ શબ્દાદિ અનવસ્થિત હોય છે કારણકે તેમનામાં પરિણમન થાય છે. પ્રશ્ન-પરિણમનની વિશેષતાને કારણે ગુણવત્ત્વ અનવસ્થિત હોવા છતાં પણ બદ્ધ થનારા બે પરમાણુ પુદ્ગલેમાં ગુણવત્ત્વ હેવાથી બે સરખાં ગુણવાળા અથવા વિષમ ગુણવાળાનાં હિરણ, સ્નિગ્ધ અથવા દ્વિગુણ,રૂક્ષને એવી જ રીતે દ્વિગુણુસ્નિગ્ધ અને ચતુર્ગુણરૂક્ષનું પરિણમન કેવી રીતે થાય છે? શું બે ગુણ સ્નિગ્ધતાવાળા પુદ્ગલ બે ગુણ રૂક્ષ પુદ્ગલને સ્નિગ્ધ રૂપમાં પરિણમત્વ કરી લે છે અથવા બે ગુણ રૂક્ષ પુદ્ગળ બે ગુણ સ્નિગ્ધ પુદ્ગલને રુક્ષના રૂપમાં પરિણુત કરે છે ? એવી જ રીતે એક ગુણ સ્નિગ્ધ પુદ્ગલ એક ગુણ રૂક્ષ પુદ્ગલને પિતાના રૂપમાં પરિણત કરી લે છે ? ઉત્તર–બંધ થવાથી તુલ્ય ગુણવાળા યુગલને પોતાનાં રૂપમાં પરિણુત કરે છે અને જે અધિક ગુણવાળા પુદ્ગલ હોય છે તે ઓછા ગુણવાળા પુગલને પિતાનાં રૂપમાં પરિગૃત કરી લે છે. આથી સંગઠરૂપ પરસ્પર બંધ હોવાથી સ્વભાવથી તુલ્ય ગુણવાળા બે ગુણ સ્નિગ્ધ પુદ્ગલ Page #842 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨. સ્કંધના બંધત્વનું નિરૂપણ સૂ. ૨૮ " ૧૫૫ તુલ્ય ગુણવાળા બે ગુણ રૂક્ષ પુદ્ગલનું પરિણમત્વ થઈ જાય છે. અર્થાત પિતાનાં રૂપમાં પરિણત કરી લે છે તાત્પર્ય એ છે કે પોતાની અંદર રહેલા સ્નેહ ગુણ દ્વારા રૂક્ષતા ગુણને આત્મસાત્ કરી લે છે. આ રીતે તુલ્ય ગુણવાળા દ્વિગુણ રૂક્ષ પુદ્ગલ સ્વભાવથી જ તુલ્ય ગુણ અથવા તેનાથી દ્વિગુણ સ્નિગ્ધ પુદ્ગલને પરિણત કરી લે છે. અર્થાત પિતાનામાં રહેલા રૂક્ષતા ગુણથી નેહ ગુણને આત્મસાત કરી લે છે. ગુણની સમાનતા થયા પછી સદશ પુગલોને બન્ધ થતું નથી. ઉપરના પુદ્ગલ વિસદશ હોય છે. અર્થાત એક પુદ્ગલ દ્વિગુણુ સ્નિગ્ધ અને બીજે દ્વિગુણ રક્ષ હોય છે. સ્નિગ્ધતા અને રૂક્ષતા ભિન્ન જાતીય હેવાના કારણે તેમનામાં સદશતાને અભાવ છે. પરંતુ ત્રિગુણ સ્નિગ્ધ પુકલ સાધક ગુણવાળા હોવાથી એક ગુણ સ્નિગ્ધ પુલને પોતાના સ્વરૂપમાં પરિણુત કરે છે તે અવસ્થામાં એક ગુણ સ્નિગ્ધ પુદ્ગલ ત્રિગુણ સ્નિગ્ધ બની જાય છે. જેમ કસ્તુરીના અંશથી યુક્ત વિલેપન આ સમાન ગુણવાળાના અને વિષમ ગુણવાળાના બન્ધ સમજવા આવી જ રીતે સમ ગુણ અને વિષમ ગુણવાળાના પરિણમત્વ પણ જાણી લેવા જોઈએ.-- જે બીજાને પિતાના રૂપમાં પરિણુત કરી લે છે અર્થાત સમાવી લે છે તે પરિણામક કહેવાય છે અથવા પરિણત થનારા પુલની ગુણ સંખ્યાને દૂર કરી પિતાની ગુણ સંખ્યાને ન ત્યાગ થકે જે પરિણત થાય છે, તે પરિણામક કહેવાય છે. અથવા પરિણમન અથવા પરિણામને જે ઉત્પન્ન કરે છે તે પરિણામક કહેવાય છે તે બીજાને પોતાના સ્વરૂપમાં બદલે છે. એમ સમજવાનું છે-સ્નિગ્ધતા અને રૂક્ષતા ગુણવાળા પુદ્ગલેને પરસ્પર બન્ધ થાય છે પરંતુ જઘન્ય ગુણવાળા સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ પુકને બધુ થતો નથી જેમ એક ગુણ સ્નિગ્ધ પુલને એક ગુણ સ્નિગ્ધ સાથે તથા દ્વિગુણ, ત્રિગુણ ચતુર્ગુણ...સંખ્યાત અને અસંખ્યાત તેમજ અનન્ત ગુણ નિગ્ધ પુદ્ગલની સાથે બન્ધ થતો નથી. એવી જ રીતે એક ગુણ સ્નિગ્ધ પુલને એક ગુણ રૂક્ષની સાથે તથા બે, ત્રણ, ચાર, સંખ્યાત અસંખ્યાત અને અનન્ત ગુણવાળા રૂક્ષ પુલની સાથે બધ થતું નથી. એવી જ રીતે એક ગુણ રૂક્ષ પુલને એક ગુણ રૂક્ષ પુદ્ગલ સાથે તથા બે ત્રણ ચાર સંખ્યાત, અસંખ્યાત અને અનન્ત ગુણવાળા રૂક્ષ પુલ સાથે બન્ધ થતો નથી એવી જ રીતે એક ગુણ રૂક્ષ પુદ્ગલને એક ગુણ સ્નિગ્ધની સાથે તથા બે વગેરે સંખ્યાત અસંખ્યાત અને અનન્ત ગુણવાળા સિનગ્ધ પુલની સાથે બધ થતો નથી. ગુણ શબ્દના અનેક અર્થ થાય છે. પરંતુ અહીં તેને “ભાગ” અર્થ છે આથી જે પરમાણુ આદિ પુદ્ગલમાં જઘન્ય અર્થાત બધાથી ઓછો ગુણ-ભાગ હોય તે જઘન્ય કહેવાય છે. જેમાં એક ગુણ સ્નિગ્ધતા અગર એક ગુણ રૂક્ષતા હોય તે પરમાણુ આદિ પુદ્ગલ જઘન્ય ગુણવાળા કહેવાય છે તેમને બન્ધ થતો નથી. આવી જ રીતે દ્વિભાગ સ્નિગ્ધ પુદ્ગલેને દ્વિભાગ સ્નિગ્ધ Page #843 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૫૬ તત્વાર્થસૂત્રને પુદગલે સાથે, ત્રિભાગને ત્રિભાગ સાથે......અનન્ત ભાગ સ્નિગ્ધ સદશ પુદ્ગલેના અનન્ત ભાગ સદશ પુગલે સાથે બબ્ધ થાય છે. આવી જ રીતે દ્વિભાગ રૂક્ષ પુગલેને દ્વિભાગ રૂક્ષ પુદ્ગલોની સાથે, વિભાગ રૂક્ષેને ત્રિભાગ રૂક્ષેની સાથે બન્ધ થતું નથી આ મુજબ અનત ભાગ રૂક્ષ પુદ્ગલને સદશ... અનન્ત રૂક્ષ પુદ્ગલેની સાથે બન્ધ થતું નથી જે ગુણ (ભાગ ની વિષમતા હોય તે જઘન્ય ગુણને છોડીને સદશ પુદ્ગલેને પણ બન્ધ થઈ જાય છે મારા 'गुणपज्जायासवो दव्वं' ॥ મૂળસૂત્રાર્થ—જે ગુણે અને પર્યાને આશ્રય છે તે દ્રવ્ય કહેવાય છે રિલા તત્ત્વાર્થદીપિકા–પહેલા જે કે “ત્પાદુક સઆ દ્રવ્યનું લક્ષણ કહેવાઈ ગયા હોવા છતાં પણ કંઈક વિશેષ પ્રતિપાદન કરવા માટે બીજા પ્રકારના દ્રવ્યનું લક્ષણ કહીએ છીએ-ગુણે અને પર્યાને જે આશ્રય છે તે દ્રવ્ય કહેવાય છે. એક દ્રવ્યને બીજા દ્રવ્યોથી પૃથક કરનાર વિશેષને ગુણ કહે છે. રૂપ વગેરે તથા જ્ઞાન વગેરે ગુણ છે. જે સ્વભાવ અને વિભાગ રૂપથી બદલાતા રહે છે તેને પર્યાય કહે છે. જેમ ઘડે, શરૂ, કોશ વગેરે મૃત્તિકા દ્રવ્યના પર્યાય છે અને જ્ઞાન, ક્રોધ, માન માયા લેભ વગેરે જીવ દ્રવ્યના પર્યાય છે. - આ ગુણો અને પર્યાનો જે આધાર છે તે જ દ્રવ્ય છે ગુણ અને પર્યાયનો તફાવત એ છે કે ગુણ અન્વયી અને પર્યાય વ્યતિરેકી હોય છે. જીવ પિતાના જ્ઞાન વગેરે ગુણેથી પુદ્ગલ વગેરે દ્રવ્યથી પૃથક છે આ કારણથી જ જ્ઞાનાદિ જીવના ગુણ કહેવાય છે અને તેમને આશ્રય જીવ કહેવાય છે એવી જ રીતે પુદગલ આદિ દ્રવ્ય પોત-પોતાના રૂ૫ રસ ગધ સ્પર્શ આદિ ગુણોને લીધે જીવાદિ અન્ય દ્રવ્યોથી પૃથફ કરવામાં આવે છે આથી જ રૂપ વગેરે પુગલ વગેરેના ગુણ કહેવાય છે અને પુદ્ગલ આદિ દ્રવ્ય કહેવાય છે જે જીવમાં જ્ઞાનાદિ વિશિષ્ટ ગુણ ન હતા અને પુરૂગલમાં રૂપ વગેરે વિશિષ્ટ ગુણ ન હોત તે જીવ અને પુકલ વગેરેમાં દ્રવ્યત્વ સમાન હોવાથી કેઈ ભેદ ન રહેત-બધાં દ્રવ્ય એકમેક થઈ જાત ગુણ છે કે દ્રવ્યની જેમ નિત્ય છે પરંતુ તેમના પર્યામાં પરિવર્તન થતું રહે છે. આ અવરથા-પરિવર્તન પર્યાય કહેવાય છે. આ રીતે પર્યાય જેવા દ્રવ્યના હોય છે તેવા જ ગુણના પણ હોય છે. આ રીતે ગુણો અને પર્યાયોને સમૂહ, જે તેમનાથી થોડોક જુદો છે, દ્રવ્ય કહેવાય છે. પારકા તસ્વાર્થનિર્યુકિત–પહેલા ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, કાળ, પુદ્ગલ અને જીવ એ છે દ્રવ્યોનું સામાન્ય રૂપથી પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું પરંતુ સામાન્ય માત્ર કથનથી જ ધર્મ વગેરે દ્રવ્યના વિશેષ સ્વરૂપનું પરિસાન થઈ શકતું નથી આથી તેમના સ્વરૂપનું જ્ઞાન કરાવવા અર્થે વિશેષ લક્ષણ કહીએ છીએ. - જે ગુણો અને પર્યાને આધાર છે તે દ્રવ્ય છે. રૂપ આદિ અને જ્ઞાન આદિ ગુણ કહેવાય છે. સંખ્યાત અસંખ્યાત અને અનન્ત સંખ્યા દ્વારા તેમની ગણત્રી કરવામાં આવે છે આથી તેમને ગુણ કહે છે. દ્રવ્યની વિશિષ્ટ અવસ્થા પર્યાય કહેવાય છે. દ્રવ્ય શાશ્વત છે. Page #844 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨ વિશેષ પ્રકારે દ્રવ્યના લક્ષણનું નિરૂપણ સૂ. ૨૯ ૧૫૭ પર્યાયના ઉત્પાદ અને વિનાશ થતા રહે છે. માટીને જો દ્રવ્ય માની લઈએ તે ઘટ કપાલ વગેરે તેના પર્યાય છે. વ્યવહાર નયની અપેક્ષા ગુણ સહભાવી અને પર્યાંય ક્રમભાવી હોય છે. સમભિરૂઢ નયની અપેક્ષાથી ઇન્દનશકન અને પૂરદાહ આદિ (નગરના નાશ) વગેરે અ વિશેષ અને રૂપ આદિ ભાષાન્તર ભાવભેદ ઈન્દ્ર, શ, પુરન્દર વગેરે સજ્ઞાની પ્રવૃત્તિમાં નિમિત્તભૂત અર્થભેદ અને સન્નાભેદ ગુણ-પર્યાયના નિમિત્તથી થાય છે. આવી રીતે જે ગુણા અને પર્યાયેાથી યુક્ત છે અર્થાત ગુણ-પર્યાયમય છે તે જ દ્રવ્ય કહેવાય છે. દ્રવ્ય પ્રૌવ્ય-અંશ છે અને પરિણામી છે, પર્યાય ઉત્પાદ અને વ્યય રૂપ હાય છે તે પરિણામ છે. ગુણુ દ્રવ્યના અંશ કહેવાય છે. આ રીતે સ્થિતિરૂપ દ્રવ્યના રૂપ વગેરે અને જ્ઞાનાદિ તથા પિન્ડ, ઘટ કપાલ વગેરે ગુણુ અને પર્યાય છે, કેઈપણુ દ્રવ્ય કદીપણ પરિણામ રહિત હાતુ નથી. ગુણુ અને પર્યાય દ્રવ્યથી કથંચિત ભિન્ન અને કથચિત્ અભિન્ન છે, ન એકાન્ત ભિન્ન છે અને ન એકાન્ત અભિન્ન છે તેા પણ કદી કદી દ્રવ્યથી ગુણુ પર્યાયના ભેદનું વિવરણ કરવામાં આવે છે. આ ભેદ વિવક્ષા અનુસાર જ કહેવામાં આવે છે કે આત્મામાં ચૈતન્ય છે આત્મા જ્ઞાનાદિ રૂપમાં સ્વયં પરિણત થાય છે આથી ચૈતન્ય અને આત્મામાં ભેદ ન હોવા છતાં પણ આત્મા માં ચૈતન્ય છે એ રીતે ભેદ રૂપથી વ્યવહાર થાય છે. તે જ પુદ્ગુગલ દ્રવ્ય પોતાના સ્વરૂપના પરિત્યાગ ન કરતા થકા વિશેષરૂપ આદિ અને ઘટ આદિના વ્યવહારમાં કારણ બને છે. આ રીતે કથાચિત ભિન્ન અને અભિન્ન ગુણ અને પર્યાયવાળા દ્રવ્ય કહેવાય છે. ધર્મ, અધમ, આકાશ કાળ અને જીવ દ્રવ્યેાના વિષયમાં પણ એમજ સમજવું જોઈએ કે તેઓ પણ ગુણ અને પર્યાયવાળા છે. દ્રવ્ય સહભાવી ગુણા અને ક્રમભાવી પર્યાયાને ચેાગ્ય હાય છે. એમાં અનુરૂલઘુત્વ તથા રૂપ વગેરે ગુણ સહભાવી છે અને પિન્ડ, ઘટ, કપાલ વગેરે પર્યાંય ક્રમભાવી છે. એવી જ રીતે ધર્માસ્તિકાયમાં ગતિ હેતુત્વ અધર્માસ્તિકાયમાં સ્થિતિ હેતુત્વ આકાશમાં અવગાહ હેતુત્વ જીવમાં જ્ઞાન દન આદિ ગુણુ તથા નારક આદિ પર્યાયાના યથાયેાગ્યપૂર્વોક્ત પ્રકારથી વિચાર કરવા. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રનાં ૨૮ માં અધ્યયનની ૬ ઠી ગાથામાં કહે છે જે ગુણાના આધાર છે તે દ્રવ્ય કહેવાય છે. જે ફકત દ્રવ્યમાં આશ્રિત છે તે ગુણ છે પરંતુ પર્યાયાનું લક્ષણુ અનેનું આશ્રિત હેાય છે. તા એ છે કે ગુણુ અને પર્યાય બને જ દ્રવ્યના અંશ છે પરંતુ બંનેમાં તફાવત એ છે ગુણ ફકત દ્રવ્યમાં રહે છે અને પર્યાય દ્રવ્યેા તથા ગુણ્ણા ખનેને આશ્રિત હાય છે, જેમ જીવ દ્રવ્ય છે, ચૈતન્ય તેના ગુણ છે. મનુષ્ય પશુ પક્ષી આદિ જીવ દ્રવ્યના પર્યાય છે. અને મતિજ્ઞાન વગેરે ચૈતન્ય ગુણના પર્યાય છે. આમ જે દ્રવ્યને આશ્રિત હાય તે ગુણુ અને દ્રવ્ય તથા ગુણ બંનેને આશ્રિત હોય તેને પર્યાય કહે છે. રા સિયા નિષ્ણુના ગુજ' || મૂળ સૂત્રા—જે દ્રવ્યને આશ્રિત છે, સ્વયં નિર્ગુણ હોય તે ગુણુ છે. ા૩ના Page #845 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૫૮ તત્વાર્થસૂત્રને તત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં કહેવું છે કે ગુણ અને પર્યાયને આશ્રય દ્રવ્ય કહેવાય છે પરંતુ ગુણ કોને કહે છે ? એવી જિજ્ઞાસા થવાથી તેનું સમાધાન કરીએ છીએ. જે દ્રવ્યમાં રહેતા હોય અને ગુણથી રહિત હોય તે ગુણ કહેવાય છે. અહીં નિર્ગુણ એવું કહેવાથી પ્રયાણુક વગેરે પુગલ સ્ક ધની વ્યાવૃત્તિ થઈ જાય છે જે નિર્ગુણ વિશેષણને પ્રયાગ ન કર્યો હતો તે પ્રયાણુક આદિ પરમાણુ દ્રવ્યોના આશ્રિત હોવાથી ગુણ કહેવાત. પરંતુ કયાશુક વગેરેમાં રૂપાદિ ગુણોનું અસ્તિત્વ છે તેઓ નિર્ગુણ નથી આથી ગુણનું ઉક્ત લક્ષણ તેમનામાં ઘટિત થતું નથી. આ કારણથી લક્ષણમાં અતિવ્યાપ્તિ દોષ પણ આવતો નથી. આથી એ સાબિત થયું કે જે દ્રવ્યને આશ્રિત હેય સ્વયં નિર્ગુણ હોય અને જેમાં ગુણત્વ દેખાય તે જ ગુણ છે. ક્રિયા છે કે દ્રવ્યાશ્રિત હોય છે. નિણ પણ હોય છે. પરંતુ તેમાં ગુણત્વને અભાવ હોવાથી અતિવ્યાપ્તિ દેષ આવતું નથી. ૩૦ તત્વાર્થનિર્યુકિત–પહેલાં કહેવાઈ ગયું કે દ્રવ્ય ગુણ અને પર્યાયને આધાર હોય છે પરંતુ ગુણ કેવા હોય છે કે જેના લીધે દ્રવ્ય ગુણવાન કહેવાય છે ? આ પ્રકારની જિજ્ઞાસાનું સમાધાન કરવા માટે કહેવામાં આવ્યું છે. જે દ્રવ્યને આશ્રિત હેય સ્વયં નિર્ગુણ હેય તેમને ગુણ કહે છે. દ્રવ્યને આશ્રિત હોય અર્થાત્ દ્રવ્યના પરિણામ વાળ હોય અગર દ્રવ્યવન્તી હોય ગુણોથી રહિત હોય. નિર્ગુણ-ગુણ શુન્ય હોય તે ગુણ કહેવાય છે. અહીં દ્રવ્ય અને ગુણને જે આશ્રય—આશ્રયિભાવ કહેવાય છે તે પરિણામિપરિણામ ભાવ સમજવું જોઈએ દ્રવ્ય પરિણામી છે અને ગુણ પરિણામ છે. આ ધારાધેય ભાવ અહીં વિવક્ષિત નથી કારણ કે જેમ કુન્ડ અને બેર-બંનેની સત્તા જુદી જુદી છે તેજ રીતે દ્રવ્ય અને ગુણ ભિન્ન ભિન્ન નથી આથી દ્રવ્યને આધાર અને ગુણને આધેય કહી શકાય નહીં. અન્ય મત અનુયાયિઓએ દ્રવ્ય અને ગુણમાં સમવાય સંબંધને સ્વીકાર કર્યો છે તે પણ બરાબર નથી જે ગુણોને દ્રવ્યની સાથે સમવાય સંબંધ માનવામાં આવે તે સમવાય અને ગુણેમાં પણ કઈ સંબંધ માનવો પડશે. તે સમવાય પણ બીજે સમવાય સંબંધ માનવામાં આવે તે અનવસ્થા દોષ આવે. બીજે સમવાય માનવામાં આગમથી વિરોધ આવે છે. સમવાયથી દ્રવ્ય અને ગુણમાં જે સમવાય નામનો સંબંધ છે તો તે સમવાય ક્યા સંબંધથી તેમનામાં રહે છે? સંયોગ સંબંધથી અથવા સમવાય સંબંધથી ? સંગ સંબંધ તે માની શકાય નહીં કારણ કે સંયોગ બે દ્રવ્યને જ થાય છે. અહીં ગુણ દ્રવ્યરૂપ નથી. જે સમવાય-સમવાય સંબંધથી રહે છે તો આ બીજા સમવાયમાં પણ ત્રીજા સમવાયની આવશ્યક્તા રહેશે અને ત્રીજા સમવાય માટે પુનઃ ચોથા સમવાયની આવશ્યકતા રહેશેઆવી સ્થિતિમાં અનવસ્થા દેષ આવે છે. જે સમવાય સંબંધ આક્ષિપ્ત થયા વગર સ્વતંત્ર જ રહે છે તે પછી દ્રવ્યમાં ગુણોને રહેવા માટે પણ સમવાયની આવશ્યક્તા ન રહેવી જોઈએ. તે પછી એવું પણ ન માનવું જોઈએ કે દ્રવ્ય સમવાય સંબંધ દ્વારા ગુણેની સાથે સંબદ્ધ છે કારણ કે આપના કથન મુજબ ઘટ તથા પટની જેમ સમવાય દ્રવ્ય અને ગુણમાં આશ્રિત નથી. ઘટ અને પટમાં સમવાય Page #846 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨. ગુણના લક્ષણનું નિરૂપણ સૂ. ૩૦ ૧૫૯ સંબંધને સંભવ નથી. આથી સત્ય એ છે કે સ્થિતિઅંશરૂપ દ્રવ્ય ગુણે અને પર્યાયોના રૂપમાં પરિણત થતા રહે છે. ગુણ પર્યાય તેમના પરિણમન વિશેષ છે તેમનામાં જે ગુણ રૂપ પરિણામ છે તે નિર્ગુણ છે અર્થાત ગુણમાં ગુણ હોતું નથી. - શુકલ આદિ રૂપ આદિ તથા ઘટ કપાલ વગેરે ગુણે અને પર્યાયોના બીજા કેઈ ગુણ પર્યાય હોતા નથી. પરંતુ પરિણામી દ્રવ્ય દ્રવ્યને જ શુકલ વગેરે રૂપ વગેરે ગુણ પરિણામી થાય છે અને ઘટ કપાલ સંસ્થાન વગેરે પર્યાય પરિણામ હોય છે બંને શુકલ આદિ ગુણરૂપ આદિના બીજા કેઈ શુક્લ આદિ હોતા નથી અને ન ઘટ આદિ આકારના બીજા કેઈ સંસ્થાન વિગેરે પર્યાય હોય છે. આ કારણે ગુણ નિર્ગુણ હોય છે. પર્યાય ગુણેથી એકાન્ત ભિન્ન નથી કારણ કે ગુણો અને પર્યાયોની કથંચિત એકતા સ્વીકારવામાં આવી છે. અત્રે એ સમજી લેવું જોઈએ કે દ્રવ્ય-યુગપદ ભાવિની શુકલ આદિ રૂપ આદિ જ્ઞાન વગેરે ગુણ પરિણતિને તથા કમ ભાવિની પિન્ડ ઘટ કપાલ વગેરે પર્યાય પરિણતિને યોગ્ય હોય છે. તે પરિણામી અને ધ્રુવ-અંશ રૂપ છે, આશ્રય છે. ઉત્પાદ અને વ્યય સ્વરૂપ રૂપ રસ ગંધ સ્પર્શ તથા જ્ઞાન દર્શન રૂપ ગુણેને તથા ઘટ કેશ આદિ રૂપ પર્યાયોને આશ્રય દ્રવ્ય છે. દ્રવ્ય જ સામાન્યાત્મક રૂપ રસ આદિ તથા જ્ઞાનાદિ ગુણના રૂપમાં તથા પિન્ડ ઘટ વગેરે પર્યાયોના રૂપમાં પરિણમન કરે છે. પછી તે તે આકારેથી નિવૃત્ત થાય છે અને દ્રવ્ય રૂપથી અવસ્થિત રહે છે. પરિણામ અને પરિણામીમાં દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક નયની અપેક્ષા કથંચિત અભિન્નતા અને કથંચિત ભિન્નતા જાણવી જોઈએ. આ શુકલ આદિ રૂપ આદિ તથા જ્ઞાન આદિ ગુણેના બીજા કોઈ ગુણ નથી આથી તે નિર્ગુણ છે આમ આ વિધાન ત્યારે જ શકય હોઈ શકે જ્યારે ગુણ અને ગુણીમાં ભેદ માનવામાં આવે. તે ભેદ કથંચિત જ સ્વીકારાય છે, એકાન્ત રૂપથી નહીં કારણ કે બધી વસ્તુઓ ભેદ અને અભેદ રૂપ છે. જ્યારે દ્રવ્ય જ શુકલ રસ આદિના રૂપમાં અગર જ્ઞાન દર્શન આદિના રૂપમાં પરિણત થાય છે એટલે દ્રવ્યની સાથે તાદામ્ય સંબંધ હોવાના કારણે ગુણ દ્રવ્યથી જુદાં થઈ શતાં નથી. આ પ્રકારે તેમનામાં કથંચિત અભિન્નતા છે. આ અભિન્નતા કેવળ દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાથી જ સમજવી જોઈએ અને ગુણેને નિર્ગુણ સમજવા જેઈએ. પર્યાયાર્થિક નયથી ગુણેની પ્રધાનતા હેવાથી દ્રવ્યથી ગુણ કથંચિત્ ભિન્ન પણ છે. શંકા–દ્રવ્યાર્થિક નયના મતે ગુણનું અસ્તિત્વ જ નથી તે પછી અભિન્નતા કેવી રીતે માની શકાય ? સમાધાન–કવ્યાર્થિક નયના મતે પણ ગુણનું અસ્તિત્વ તો છે પણ તે દ્રવ્યથી ભિન્ન છે. દ્રવ્ય જ્યારે શુકલ રૂપમાં પરિણત થાય છે ત્યારે તેમાં નીલાકાર આદિ પરિણમન થતું નથી આથી ગુણની નિર્ગુણતા સ્પષ્ટ જ છે. જેમ દ્રવ્યમાં ગુણ રહે છે તેમ ગુણમાં ગુણ રહેતું નથી શંખમાં સફેદાઇને ગુણ છે પણ તેની સફેદાઈમાં પુનઃ સફેદાઈ રહેતી નથી તે સ્વયં શુકલતા સ્વરૂપ જ છે, Page #847 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૬૦ તત્વાર્થસૂત્રને ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ૨૮માં અધ્યયનની દઠી ગાથામાં કહ્યું છે–ગુણ દ્રવ્યને આશ્રિત હોય છે અહીં દ્રવ્યના–આશ્રિત કહેવાથી ઉપલક્ષણથી ગુણોને નિર્ગુણ પણ સમજવા જોઈએ. ૩૦ તમા પામો છે મૂળ સૂવાથ– ધર્મ આદિ દ્રોનું પોત-પોતાના સ્વરૂપમાં હેવું તે જ પરિણામ કહેવાય છે. ૩૧ તત્વાર્થદીપિકા–પહેલા પરિણામનો અનેક સ્થળો પર ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યું છે પરંતુ પરિણામને અર્થ શું છે ? એ જિજ્ઞાસાનું સમાધાન કરવા માટે કહીએ છીએ ધર્મ અધર્મ આકાશ આદિ દ્રવ્ય જે સ્વરૂપથી હોય છે તે સ્વરૂપનું દેવું અર્થાત સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ પરિણામ છે તે પરિણામ બે પ્રકારના છે અનાદિ તથા સાદિ. ધર્મ અધર્મ અને આકાશ આદિ દ્રવ્યોની ગતિ–ઉપગ્રહ સ્થિતિ–ઉપગ્રહ અને અવગાહ ઉપગ્રહ વગેરે સામાન્ય રૂપથી અનાદિ પરિણામ કહેવાય છે તે જ પરિણામ વિશેષની અપેક્ષાથી સાદિ હોય છે, જેમ માટી દ્રવ્યના પિન્ડ ઘટ, કપાલ, કપાલિકા સ્થાસ કેશ શર્કરૂં અને ઉદંચન વગેરે પરિણામ થાય છે. ૩૧ તત્વાર્થનિર્યુકિત–પહેલા અનેકવાર પરિણામને ઉલ્લેખ કર્યો જ છે જેમ સમગુણ સમગણવાળાના પરિણામ ને ધારણ કરે છે અને વધારે ગુણોવાળા પુદ્ગલ ઓછા ગુણવાળા પદગલને પિતાના રૂપમાં પરિણત કરી લે છે. તે પરિણામ શબ્દનો અર્થ શું છે? શું ધમાં તિકાય તથા અધર્માસ્તિકાય વગેરે દ્રવ્ય અર્થાન્તર ભૂત પરિણામને ઉત્પન્ન કરે છે ? અથવા તે દ્રવ્ય પિતાના સ્વરૂપનો પરિત્યાગ ન કરતા થકા પણ કઈને કઈ વિશિષ્ટતાને પ્રાપ્ત થઈને પરિણત થતાં રહે છે ? આ શંકાનું નિવારણ કરવા માટે પરિણામ શબ્દની વ્યાખ્યા કરાય છે. ધર્મ અધર્મ આદિ દ દ્રવ્યને તે તે આકારથી અર્થાતુ ગતિસહાયકત્વ, સ્થિતિસહાયકત્વ, અવગાહસહાયકત્વ, પરત્વ અપરત્વ, શરીર આદિ તથા જ્ઞાનાદિ રૂપથી થવું–આત્મલાભ-ભાવ જ પરિણામ કહેવાય છે. ધર્મ આદિ દ્રવ્ય જ વિભિન્ન આકારમાં પરિણત થતાં રહે છે. તેઓ અચલ અગર કુટસ્થ નિત્ય નથી. તેમને ન તે સર્વથા ઉત્પાદ થાય છે અથવા ન તો સર્વથા વિનાશ જ થાય છે. આ રીતે ધર્મ આદિ દ્રવ્યની એક અવસ્થાથી બીજી અવસ્થાની પ્રાપ્તિ થવી પરિણામ છે. તેમાં ધર્મ દ્રવ્ય છે અને પુદ્ગલેની ગતિમાં તેવી જ રીતે મદદરૂપ થાય છે જેમ પાણી જળચરોની ગતિમાં સહાયક થાય છે. અધર્મદ્રવ્ય તેમની સ્થિતિમાં નિમિત્ત થાય છે જેમ વટેમાઓને રોકાવામાં છાંયડો સહાયક થાય છે. આ બંને દ્રવ્યો સમસ્ત કાકાશમાં ફેલાયેલા છે. આવી જ રીતે એ દ્રવ્યોનો જે સ્વભાવ છે, સ્વરૂપ છે, તે જ પરિણામ કહેવાય છે. પરિણામ શબ્દને વાચ્યાર્થ આ રીતે છે-પરિણામ અહીં પરિ શબ્દનો અર્થ છે વ્યાપ્તિ જેમ ગુણથી પરિણતને અર્થ થાય છે-ગુણથી વ્યાપ્ત નમ્ર ધાતુને અર્થ થાય છે-નમ્રીભાવ, થાય છે-નમ્રીભાવ, ઋજુતા અથવા અવસ્થાન્તરની પ્રાપ્તિ અને શાન શબ્દોને આશય નિકળ્યો-સર્વત્ર અનુવર્તન કરવું. આ જ પરિણામ શબ્દનો અર્થ છે જેમ માટીને પિડે, ઘટ કપાલ વગેરે બધી અવ Page #848 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨. પરિણામનું નિરૂપણ સૂ॰ ૩૧ ૧૬૧ સ્થએમાં અનુવન જોવામાં આવે છે અને સુવણુ દ્રવ્યના કટક, કુંડળ વલય રૂપક વગેરે બધી અવસ્થાઓમાં અન્વય-પ્રત્યક્ષ જોવામાં આવે છે. આવી જ રીતે ઘટ આદિ તથા કુંડળ આદિ માટીથી અને સુવર્ણ દ્રવ્યથી વ્યાપ્ત રહે છે. ધર્માદ્વિ દ્રવ્ય પણ આવી જ રીતે પોતાના સ્વરૂપના પરિત્યાગ ન કરતા થકા જ ગતિ સહાયકત્વ વગેરેમાં અનુવર્ત્તન કરે છે. અનુવૃત્તિ રૂપ હેાવાથી આ સામાન્ય સ્થિતિ–અંશથી વ્યાપ્ત રહે છે. કોઈ પણ દ્રવ્યના ઉત્પાદ અગર વ્યાપ્તિ સામાન્ય સ્થિતિ-અંશથી અવ્યાપ્ત હાતાં નથી. આજ પ્રમાણે ધદ્રવ્યનુ જ પેાતાની એક અવસ્થાથી બીજી અવસ્થામાં પરિણત થવુ પરિણામ છે; એવુ નથી કે ધર્મ`દ્રવ્ય કોઈ બીજા અધદ્રવ્ય વગેરેની અવસ્થામાં પરિણત થઈ જાય આવી જ રીતે અધદ્રવ્ય પેાતાની જ એક અવસ્થાથી ખીજી અવસ્થામાં પત્તિ થાય છે. તે ધમ' વગેરે કોઈ અન્ય દ્રવ્યની અવસ્થા રૂપમાં પરિણત થતા નથી. આ જ રીતે આકાશ વગેરે દ્રબ્યાને પણ પાત-પાતાની અવસ્થાઓમાં પરિણમન થતું રહે છે અર્થાત્ એકથી બીજી અને બીજીધી ત્રીજી અવસ્થા થતી રહે છે. આને જ પરિણામ સમજવું જોઈ એ. ધર્માસ્તિકાય પાતાના સ્વરૂપને પરિત્યાગ ન કરતા થકે। જ ગમન કરનારની ગતિમાં સહાયક રૂપથી પરિણત થાય છે. અધર્માસ્તિકાય પાતાના સ્વરૂપને પરિત્યાગ ન કરતા થક સ્થિત થનારાની સ્થિતિમાં સહાયક રૂપથી પરિણત થાય છે. આકાશ પણ પેાતાના સ્વરૂપના પરિત્યાગ ન કરતા થકા જ અવગાહ કરનારને અવગાહના આપે છે. કાળ જ્યેષ્ઠ અને કનિષ્ઠ આઢિમાં પરત્વ અને અપરત્વ ઉત્પન્ન કરીને ગત કાળ ભવિષ્ય કાળ, સમય, ક્ષણ પલકારા, દિવસ, રાત્રિ, પખવાડીયુ મહીનો, અયન વર્ષ વગેરેના વ્યવહાર કારક રૂપથી પરિણત થાય છે, પુદ્દગલ પણ ઔદારિક આદિ શરીર આદિ રૂપ, રસ ગંધ સ્પર્શ' આદિ રૂપથી પેાતાના સ્વરૂપનો પરિત્યાગ ન કરતા થકા પણ પરિશુત થાય છે. જીવ-જ્ઞાન-દર્શન-ઉપયાગ રૂપથી તથા નારકી દેવતા મનુષ્ય તિય"ચ રૂપથી પેાતાના સ્વરૂપના પરિત્યાગ ન કરતા થકા જ પરિ ગુમન કરે છે. આવી જ રીતે શુકલ વગેરે ગુણુ વહુ આદિ સામાન્ય સ્વરૂપને ત્યાગ ન કરતા થકા જ કૃષ્ણ આદિ રૂપર્ધા પરિણત થાય છે. ઘટ પર્યાયમાં પેાતાના સામાન્ય મૃત્તિકા સ્વભાવને પરિત્યાગ ન કરતા થકા જ ઠી ́કરા અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરે છે આવી જ રીતે ઠીકરા વગેરે પર્યાય પણ નાની ઠીકરીએ ટુકડા શકેરુ સ્થાસ કેશ કુશૂલ શરાવ ઉચન વગેરે રૂપથી સામાન્ય મૃત્તિકા સ્વભાવનો પરિત્યાગ ન કરતા થકા જ પરિણત થાય છે. આવી જ રીતે પરમાણુ પણુ, રસ ગંધસ્પર્શ આદિ રૂપથી અગર ઢંચણક વિગેરે સ્કન્ધ રૂપી પેાતાના સ્વરૂપનો ત્યાગ ન કરતા થકા જ પરિણત થાય છે. આમ બધાં દ્રવ્ય સદૈવ સૂક્ષ્મ બાદર ઉત્પાદ વ્યયરૂપથી સ્થિતિ અંશ રૂપ સામાન્યનો પરિત્યાગ ન કરતા થકા જ પરિણત થાય છે. પરિણામ એ પ્રકારના અનાદિ અને સાદિ અરૂપી ધર્મ અધમ આકાશ કાળ અને જીવ આ પાંચ દ્રવ્યેામાં અનાદિ પિરણામ જણવા જોઇએ, ૨૧ Page #849 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થ સૂત્રના અસ ખ્યાત પ્રદેશવત્ત્વ, લેાકાકાશવ્યાપિત્વ, અમૂત્ત, ગમનનિમિત્તત્ત્વ, અગુરુલઘુત્વ વગેરે ધર્માસ્તિકાયના અનાદિ પરિણામ છે. અસંખ્યાત પ્રદેશવત્ત્વ, લેાકાકાશવ્યાપિત્વ, સ્થિતિનિમિત્તત્ત્વ, અધર્માસ્તિકાયના અનાદિ પરિણામ છે. અનન્ત પ્રદેશખન્ધ, અમૂત્તત્વ, અગુરુલઘુપર્યાયત્ત્વ, અવગાહ હેતુત્ત્વ વગેરે આકાશના અનાદિ પરિણામ છે. આવલિકા આદિ ભૂતકાળ, ભવિષ્યકાળ, વ માનતા આદિ પરત્ત્વ-અપરત્વે આદિ, અમૂત્તત્વ, અગુરુલઘુત્વ આદિ કાળના અનાદિ પરિણામ છે. જીવત્વ ભવ્યત્વ આદિ અમૂર્ત્તત્વ તથા જ્ઞાન-દર્શન આદિ જીવના અનાદિ પરિણામ છે. ૧૬૨ રૂપી પુદ્દગલ દ્રવ્યોમાં સાદિ પરિણામ અનેક પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે દા. ત. શુક આદિ સ્કંધ રૂપ શબ્દાદિ શુકલ, કૃષ્ણ, રાતા, પીળા વગેરે રસ આદિ જ્યારે એ પરમાણુ સ્વભાવથી યણુક સ્કંધને ઉત્પન્ન કરે છે ત્યારે અને પરમાણુએમાં જે સ્કંધ રૂપ પિરણામ ઉત્પન્ન થાય છે. તે સાઢિ પિરણામ છે. આવી જ રીતે રૂપી અને ઉત્પાદ-વ્યયવાળા દ્રવ્યોમાં રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ આદિ રૂપ અનેક પ્રકારના સાદિ પરિણામ હાય છે. સ્પર્શ આઠ પ્રકારના છે—(૧) કર્કશ (કઠાર) મૃદુ (૩) ગુરુ(ભારે) (૪) લઘુ (હલ્કા) (૫) ઠંડા (૬) ઉના (૭) સુંવાળા અને (૮) ખરબચડા આમાં કશતર ક શતમ આદિ સાઢિ પરિ ણામ છે. રસ પાંચ પ્રકારના છે—(૧) તીખા (૨) કડવા (૩) તુરા (૪) ખાટો અને (૫) મીઠો. ક્તિત તિક્તતમ વગેરે સાદિ પરિણામ છે. ગધ બે પ્રકારની છે-સુગંધ અને દુર્ગંધ સુરભિતર આદિ સાદિ પરિણામ છે. વણું, કૃષ્ણ વગેરે પાંચ પ્રકારના છે. કૃષ્ણતર આદિ સાદિ પિરણામ જાણવા જોઇએ પરંતુ પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં દ્રવ્યત્વ, મૂત્ત્વ, સત્ત્વ આદિ પરિણામ અનાદિ જ હોય છે સાઢિ નહી. આમ જેવી રીતે રૂપી પુદ્દગલ દ્રવ્યોમાં સાદિ અને અનાદિ બંને પ્રકારના પરિણામ પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યા છે તેવી જ રીતે અરૂપી દ્રવ્યોમાં પણ સાદિ પરિણામ પણ હાઈ શકે છે જેમ યોગ અને ઉપયોગરૂપ પિરણામ જીવામાં સાદિ હાય છે. આજ પ્રકારે ધર્મ આદિ અરૂપી દ્રવ્યોમાં પણ સાદિ પરિણામની શકયતા છે. જેમ, ગતિ કરવાની ઇચ્છવાળા કોઈ પુરૂષ જ્યારે ગતિની શરૂઆત કરે છે ત્યારે ધદ્રવ્ય તેની ગતિમાં નિમિત્ત બની જાય છે. આ નિમિત્તત્વ બની જવુ ધર્મ દ્રવ્યને પર્યાય છે. જે પહેલા ન હતા હવે ઉત્પન્ન થયો છે આથી આ ગતિ નિમિત્તત્વ પરિણામ સાદિ જ હાઇ શકે છે, અનાદિ નહી તે મૈત્ર નામને પુરુષ ગતિથી સ્થિર થઈ જાય ત્યારે તે ગતિ નિમિતત્ત્વ પણ રહી જતા નથી આમં ઉત્પાદ અને વિનાશવાન હેાવાથી તે સાતિ છે. ઉપગ્રાહ્યના અભાવમાં ઉપગ્રાહકત્વ પણ હાતા નથી. આકાશ દ્રવ્ય પણ અવગાહના કરનાર માટે—અવગાહદાન રૂપ પર્યાયથી પરિણત થાય છે. તે અવગાહદાન પર્યાય હમણાં હમણાં ઉત્પન્ન થવાથી સાદિ જ હાઈ શકે છે અનાદિ નહી કાલબ્ય પણ વૃત્ત વર્તમાન આદિ પરિણમનથી યુકત હાય છે આ પ્રકારે આ પરિણામ દ્રબ્યાર્થિ કનયના વ્યાપારથી ધ વગેરેના સ્વભાવ છે, ધર્માદિથી ભિન્ન નથી. Page #850 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૨. પરિણામનું નિરૂપણ ૧૬૩ આમ પરિણામ કયાંક સ્વાભાવિક હોય છે તે કયાંક પ્રયોગિક અને કઈવાર અને પ્રકારના હોય છે. કારણ કે વસ્તુ તેજ છે જે ઉત્પાદ વ્યય અને ધ્રૌવ્ય લક્ષણવાળી હેય. આવી રીતે અનેકાન્તવાદમાં રૂપી પુદ્ગલ દ્રવ્યોમાં પ્રધાન રૂપથી સાદિ પરિણામ હોવા છતાં પણ કવચિત્ અનાદિ પરિણામ પણ ઘટિત થાય છે અને તેવી જ રીતે અરૂપી ધમદિ દ્રવ્યોમાં પ્રધાન રૂપથી અનાદિ પરિણામ હોવા છતાં પણ કથંચિત્ સાદિ પરિણામ પણ ઘટિત થાય છે. કોઈ–કેઈએ કહ્યું છે કે રૂપી પુગલ દ્રવ્યોમાં જ સાદિ પરિણામ થાય છે અરૂપી ધર્મ આદિ દ્રવ્યોમાં થતું નથી, તેમનું કથન યથાર્થ નથી તેમના મત અનુસાર અરૂપી દ્રવ્યોમાં પર્યાયાશ્રયી વ્યવહારના અભાવની મુશ્કેલી હોય છે અને આમ હોવાથી ઉત્પાદ-વ્યય આદિ લક્ષણની સંગતિ બેસતી નથી. આથી પરિણામના અભાવને જ પ્રસંગ થઈ જાય છે. ધર્મ આદિ અરૂપી દ્રવ્યોને અપરિણામી માની લેવાથી તેમના સ્વરૂપ અચોક્કસ થઈ જશે, કારણ કે તેઓ સ્વતઃ ઉત્પાદ અને વ્યય પરિણામથી રહિત છે, આથી મૂર્ત અને અમૂર્ત બધાં દ્રવ્યોમાં કઈ પરિણામ સાદિ હોય છે. કોઈ અનાદિ હોય છે, એવું સ્વીકારવું જોઈએ. - અરૂપી જીવમાં જેમાં જીવત્વ ભવ્યત્વ અને અભવ્યત્વ એ અનાદિ પરિણામ છે તેવી જ રીતે ગ તથા ઉપગ આદિમાનું પરિણામ પણ છે. પુદ્ગલ દ્રવ્યના સંબંધથી આત્માના વીર્યનું સ્કુરણ થવું યુગ કહેવાય છે. તે કાયા વચન અને મન રૂપથી આત્માની શક્તિ વિશેષની ઉત્પત્તિ છે. ચૈતન્ય સ્વરૂપ આત્માને જ્ઞાન દર્શન દ્વારા પ્રણિધાન આદિ રૂપ પોતાના વિષયને ગ્રહણ કરવાને જે વ્યાપાર છે તે ઉપયોગ કહેવાય છે. સમાધિને પણ ઉપયોગ કહે છે. તેના દ્વારા થનારા પદાર્થને પરિચ્છેદ પણ ઉપયોગ કહેવાય છે. આ ઉપયોગના રૂપમાં આત્માનું પરિણામ થાય છે. ઉપયોગ બાર પ્રકારના છે. જીવને સ્વભાવ જે ઉપયોગ છે તે મૂળમાં બે પ્રકાર છે સાકાર અને અનાકાર બંનેના મળીને બાર ભેદ થાય છે–(૧) મતિજ્ઞાન (૨) શ્રુતજ્ઞાન (૩) અવધિજ્ઞાન (૪) મનઃ પર્યયજ્ઞાન (૫) કેવળજ્ઞાન (૬) મતિ-અજ્ઞાન અર્થાત્ કુમતિજ્ઞાન (૭) શ્રુત-અજ્ઞાન (૮) વિર્ભાગજ્ઞાન અર્થાત્ કુઅવધિજ્ઞાન (૯) ચક્ષુદર્શન (૧૦) અચક્ષુ દર્શન (૧૧) અવધિદર્શન તથા (૧૨) કેવળદર્શન. ગના ૧૫ ભેદ આ છે—(૧) દારિક કાગ (૨) વૈક્રિય કાગ (૩) આહારક કાય. (૪) દારિક મિશ્ર કાગ (૫) વૈક્રિયમિશ્ર કાગ (૬) આહારક મિશ્રકાય (૭) કાર્પણ કાગ (૮) સત્યવચનગ (૯) અસત્યવચનગ (૧૦) મિશ્રવચનયોગ (૧૧) વ્યવહાર-અસત્યા મૃષાવચનયોગ (૧૨) સત્યમ યોગ (૧૩) અસત્ય મોગ (૧૪) મિશ્રમનેવેગ અને (૧૫) અસત્યામૃષા મનેયોગ. આત્મા કાયા વગેરે સેંકડે પ્રકારના પુદ્ગલેની સાથે સંબંધ હોવાને કારણે અનેક પ્રકારની ગતિથન તથા ચિંતન વગેરે ક્રિયાઓ કરે છે. તે સમયે તેની તેજ રૂપમાં પરિણતિ થઈ જાય Page #851 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૬૪ તત્વાથસૂત્ર ના છે. તે દૂધ તથા પાણીની જેમ અથવા માટી અને ધડાની જેમ એકાકાર થઈ જાય છે. તદ્ રૂપમાં પરિણત થાય છે. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૧૩માં પિરણામ પદ્યના ૧૮૧માં સૂત્રમાં કહ્યુ છે—પરિણામ એ પ્રકારના કહ્યાં છે. તે આ મુજબ છે જીવ પરિણામ અને અજીવ પિરણામ ।।૩૧। શ્રી જૈન શાસ્ત્રાચા` જૈન ધર્મદિવાકર પૂજયશ્રી ચાસીલાલજી મહારાજ વિચિત તત્ત્વાર્થસૂત્રની દીપિકા તથા નિયુક્તિ નામની વ્યાખ્યાના ગુજરાતી ભાષાંતરના બીજો અધ્યાય સમાસ ારા Page #852 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ત્રીજો અધ્યાર્ચ 'सकसाय जीवस्स कम्मजोगा पोग्गलाण बन्धो'. મૂળસૂત્રાર્થ –કષાયયુકત જીવ કમગ પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરે છે તે જ અન્ય કહે વાય છે. ૧ તત્વાર્થદીપિકા–પ્રથમ સૂત્રમાં કથિત નવ તત્તમાંથી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ૨૮માં અધ્યયન અનુસાર ક્રમ પ્રાપ્ત ત્રિીજા બન્ધતત્ત્વની પ્રરૂપણ કરવા માટે કહીએ છીએ. જે જેને ખેંચીને દુર્ગતિમાં ફેકે છે તેમને કષાય કહે છે અથવા જે જીવેને કપે છે અર્થાત પીડા પહોંચાડે છે તેમને કષાય કહે છે. “કષીને અર્થ થાય છે. જ્ઞાનાવરણ આદિ આઠ પ્રકારના કર્મ અથવા સંસાર, તેમને જેનાથી આય–લાભ થાય અર્થાત્ જેના કારણે જ્ઞાનાવરણય આદિ કર્મોને બંધ થાય અગર જન્મમરણ રૂપ સંસારની પ્રાપ્તિ થાય તે કષાય છે. ક્રોધ, માન, માયા અને લોભ આ ચાર કષાય છે. કષાયયુકત જીવ સકષાય કહેવાય છે. સકષાય જીવ કર્મના એગ્ય પુગલને અર્થાત કામણ વગણના પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરે છે અર્થાત્ અન્ય પ્રદેશની સાથે એકમેક કરી લે છે, તે બંધ કહેવાય છે. જીવ અને કર્મને સંબંધ અનાદિ કાળથી ચાલ્યો આવે છે. કર્મના ઉદયના કારણે જીવ કષાયયુક્ત થાય છે. જ્યારે જીવ કર્મથી સર્વથા રહિત થઈ જાય છે ત્યારે કષાયના લેપનો સંભવ નથી. આથી જીવ અને કર્મના અનાદિ કાળના સંબંધના કારણે જ સ્વભાવથી અમૂર્ત જીવ પણ મૂર્ત કર્મ દ્વારા બંધાઈ રહ્યો છે. જે બન્ધનું આદિ માનીએ તે તેનાથી પૂર્વ જીવને સિદ્ધની માફક અત્યંત શુદ્ધ માન પડશે અને એમ કરવાથી બંધના અભાવને પ્રસંગ આવી ઉભું રહેશે. જેમ કેઈ વિશિષ્ટ પાત્રમાં રાખેલા વિવિધ પ્રકારના રસ, બીજ, પુષ્પો તથા ફળાદિનું દારુના રૂપમાં પરિણમન થઈ જાય છે તેવી જ રીતે કર્મ વગણના પુદ્ગલેને યેાગ કષાયના કારણે કર્મરૂપમાં પરિણમન થઈ જાય છે. (૧) તત્વાર્થનિર્યુકિત-પ્રારંભમાં પ્રતિપાદિત જીવ અજીવ, બંધ વગેરે નવ તત્ત્વમાંથી પ્રથમ અને દ્વિતીય અધ્યયનમાં ક્રમથી જીવ અને અજીવ તત્ત્વનું પ્રરૂપણ કરવામાં આવ્યું. ત્યારબાદ ક્રમથી પ્રાપ્ત બંધ તત્ત્વની પ્રરૂપણ અર્થે કહીએ છીએ– અનન્તાનુબન્ધી ક્રોધ, માન, માયા તથા લેભ વગેરેના ભેદથી કષાય સોળ પ્રકારના છે. જે કષાયથી જોડાયેલા હોય તે સકષાય કહેવાય છે. કષાયયુકત જીવ કર્મને યોગ્ય અર્થાત્ કાર્પણ વર્ગણાના પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરે છે. આ જ બંધ કહેવાય છે. આત્મપ્રદેશોનું અને કામણુજાતિના પુદ્ગલેનું પરસ્પરમાં બંધાવું. એકમેક થઈ જવું એ બંધ શબ્દને અર્થ થાય છે. બંધ થવાથી આત્મપ્રદેશ અને કર્મ પુદ્ગલ દૂધ તથા પાણીની જેમ ભળી જાય છે. પ્રકૃતિ બંધ વગેરેના ભેદથી બંધના ચાર પ્રકાર છે. Page #853 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૬૬ તત્વાર્થસૂત્રને અથવા જેના વડે આત્મા બંધાય-પરાધીન કરાય તે પુદ્ગલનું પરિણમન બંધ કહેવાય છે. રાગદ્વેષ વગેરેથી યુકત આત્મપ્રદેશમાં કાર્મણ-પુદ્ગલેને આલેષ થવ બંધ છે. જે આત્માને દગતિમાં નાખીને તેનો ઘાત કરે છે તે કષાય છે. આ કષાય શબ્દ “s ” ધાતુથી બન્યો છે. કષાયના ક્રોધ, માન, માયા તથા લાભ એ ચાર મુખ્ય ભેદ છે. હેમકેશ અનુસાર કષાય શબ્દના અનેક અર્થ છે, જેમકે સુરભિ, રસ, રાગ, વસ્તુ, નિર્યાસ, કોદિ તથા વિલેપન. જીવને અર્થ છે આત્મા જે સ્થિતિ, ઉત્પત્તિ, તથા વ્યય રૂ૫ પરિણામથી યુક્ત છે. તે જીવ કર્તા છે તે કર્તા હોવાથી જ કર્મના બંધ તથા ફળને અનુભવ સંભવીત થઈ શકે છે. કર્મ શબ્દનો અર્થ છે—જે કરવામાં આવે તે કર્મ કર્મના આઠ ભેદ છે. જ્ઞાનાવરણ દર્શનાવરણ, વેદનીય, મેહનીય, આયુષ્ય, નામ, ગોત્ર, અન્તરાય, દારિક વગેરે આઠ પ્રકારની પુદ્ગલની વર્ગણાઓ છે તે પૈકી કામણ વર્ગણાના પુદ્ગલ જ કર્મરૂપમાં પરિણત થવાને યોગ્ય હોય છે. અનન્તાનન્ત પ્રદેશી અને ચાર સ્પર્શ વાળા જ પુદ્ગલ આત્મપ્રદેશમાં ભળી જાય છે જેમ તેલથી ચિકણા શરીર પર રજકણ એંટી જાય તેમ. આને જ બંધ કહેવામાં આવે છે. - મિથ્યાદર્શન આદિના આવેશથી આત્મા તત્ રૂપમાં પરિણત થાય છે આ પરિણમન ક્રિયા જ કર્મોના લાગવાનું કારણ છે તે કિયાને કર્તા આત્મા છે. આત્માની ક્રિયાથી ઉત્પન્ન થનારા કર્મ આઠ પ્રકારના છે. હવે પછી કહેવામાં આવનારા મિથ્યાદર્શન આદિ કર્મબન્ધના સામાન્ય કારણ છે તેમનું મુખ્ય કારણ તે ક્રોધ વગેરે કષાય જ છે આથી જ અત્રે કષાયને ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે. કોધન અર્થાત કોપ થવો કે છે અથવા જેને લીધે જીવ ગુસ્સે થઈ જાય તે પ્રાધ કહેવાય છે. આ ક્રોધ અક્ષમારૂપ અર્થાત્ ક્ષમાને વિરોધી છે, સ્વાત્મા અને પરમાત્મા પ્રત્યે અપ્રીતિરૂપ છે અને કેાધ મેહનીય કર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન થનારા જીવનું એક પ્રકારનું પરિણમન છે. તે કૃત્ય અને અકૃત્યના વિવેકને નાશ કરનાર છે, અગ્નિરૂપ હોય છે. * પિતાનાથી અન્યને હત્યે માન માન છે. આ અહંકારરૂપ આત્માની એક પરિણતિ છે. જેના વડે છેતરાવાય છે અથવા જેના દ્વારા લોકોને નરક વગેરેમાં નાખવામાં આવે છે તે માયા છે અથવા જેમાં સઘળાં અવગુણ આવી જાય છે-સમાઈ જાય છે–તે માયા છે. બીજાને છેતરવા માટે જે અશુદ્ધ પ્રેગ અર્થાત્ છઘ પ્રગ કરવામાં આવે છે તે સઘળી માયા છે. જેના દ્વારા આત્મા વ્યાકુળ કરાય છે તે લોભ કહેવાય છે તેના બે ભેદ છે-આકાંક્ષા અને કૃદ્ધિ. અપ્રાપ્ત વસ્તુની કામના થવી આકાંક્ષા છે અને પ્રાપ્ત વસ્તુ પરત્વે આસક્તિ થવી તે ગૃદ્ધિ છે. લેભને તૃષ્ણા પિપાસા, અભિવ્યંગ આસ્વાદ ગષ્ય વગેરે પણ કહે છે ઉપર જણાવેલા ક્રોધ આદિ એક-એક કષાય પણ અનન્ત સંસાર બ્રમણનું કારણ હોય છે. આ ચારે કષાયો અત્યન્ત પાપમય છે, સંસારના કારણ છે, ભવની પ્રાપ્તિના મૂળ કારણ છે, જન્મ-જરા રૂપ સંસાર સ્થિતિના નિદાન છે, પ્રાણીઓ માટે અત્યન્ત કષ્ટજનક છે અને Page #854 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૩ બન્ધના સ્વરૂપનું નિરૂપણ સૂ૦ ૧ ૧૬૭ નિરપરાધ વેરી છે. દશવૈકાલિક સૂત્રના ૮માં અધ્યયનના બીજા ઉદ્દેશકની ૪૦મી ગાથામાં Bધ અને માન જે નિગૃહીત ન કરવામાં આવે તેમજ માયા તથા લેભ જે વધતાં ગયા તે આ ચારેય કષાયો પુનર્ભવના મૂળનું જ સિંચન કરે છે. વળી કહે છે – લેકમાં જે અત્યન્ત દાખ છે અને ત્રણે લેકમાં જે ઉત્તમ સુખ છે તે કષાયોની વૃદ્ધિ અને ક્ષયના કારણે જ જાણવા જેઈએ. તાત્પર્ય એ છે કે કષાયની વૃદ્ધિથી દુઃખ અને ક્ષયથી ઉત્તમ સુખની ઉપલબ્ધિ થાય છે. આત્મામાં કષાય-પરિણામ ત્યારે જ શક્ય છે જ્યારે તેને પરિણમનશીલ માનવામાં આવે. જે આત્માને અપરિણામી, સર્વવ્યાપી અને નિષ્ક્રિય માનવામાં આવે તે તેમાં કષાયપરિણામ થઈ શકતું નથી આથી પરિણમશીલ આત્મામાં જ કષાયપરિણામક સંભવીત – કહ્યું પણ છે— ભગવાન મહાવીરના મતાનુસાર જીવ કર્મબન્ધનથી બદ્ધ છે અને કર્તા આત્માની સાથે કર્મપ્રવાહની અપેક્ષા અનાદિ કાળથી લાગેલા પડયા છે. સંસાર અનાદિ કાળથી છે આથી કર્મબન્ધ પણ અનાદિકાલીન જ સિદ્ધ થાય છે આ કારણે જ કર્મ મૂત્ત છે, જે અમૂર્ત હોય છે તે બધકર્તા હોતા નથી કે ૨ - મનુષ્ય પ્રારંભમાં જે દેહ ધારણ કરે છે તે હેતુરહિત નથી. તેનું કોઈને કોઈ કારણ તે હેવું જ જોઈએ. જે કારણ વગર જ દેહનું ગ્રહણ માનવામાં આવે તે સંસારથી કદી પણ મેક્ષ જ થઈ શક્ત નહીં. અહંત ભગવંત કર્મને મૂર્ણ માને છે કારણકે કર્મનું ફળ (શરીર વગેરે) મૂત્ત જોવામાં આવે છે અને તેની ઉદીરણ તથા ઉપનામનું થવું પણ જોવામાં આવે છે૪ જો કર્મ રૂપી ન હોત તે આત્માની સાથે બદ્ધ ન હોવાથી આત્માની સાથે રહી ન શકત. જે કર્મ બદ્ધ છે તે તેમનું રૂપપણુ પણ સિદ્ધ થઈ શકે છે પ . આમ કર્મનું મૂત્ત થવું સિદ્ધ થઈ જાય છે પરંતુ બધાં પુદ્ગલ કમને યોગ્ય હોય છે એવું સમજી લેવું ન જોઈએ. માત્ર કાર્મણવર્ગણાના પુદ્ગલ જ જે અન્ય સમસ્ત વગણુઓની અપેક્ષા સૂક્ષ્મ હોય છે તે જ કર્મ રૂપમાં ગ્રહણ કરવામાં આવે છે. જે આત્માએ કર્મોના આગમનના દ્વારેને–આશ્ર-મિથ્યાત્વ, અવિરતિ વગેરેને ક્યા નથી તે અતિ સૂક્ષ્મ અને અતિ સ્થળ, પુદ્ગલેને, જેઓ બધાને યોગ્ય હોતા નથી, તેમને છોડી દઈને અનન્તપ્રદેશી કર્મ ગ્ન પુદ્ગલસ્કને જ કર્મના રૂપમાં ગ્રહણ કરે છે. કહ્યું પણ છે – જીવ અત્યન્ત ભૂમિ અને અત્યન્ત બાદર પુદ્ગલ સ્કન્ધને ગ્રહણ કરવામાં સમર્થ હોતે નથી અશુ અને શર્કરા કદી આ રૂપથી જીવની સાથે બદ્ધ થતાં નથી. કઈ પુદ્ગલ અણુરૂપ અને કઈ સ્કલ્પરૂપ હોય છે. અત્યન્ત સૂક્ષ્મ પરિણામવાળા કેઈકઈ પુદ્ગલ એક-એક પ્રદેશની વૃદ્ધિ થતા-થતા અનન્તપ્રદેશી થઈ જાય છે. જિનેન્દ્ર ભગ વન્તકહ્યું છે કે કેટલાંક અનન્તપ્રદેશી સ્કન્ધ પણ અગ્રાહ્ય હોય છે. ૨ છે Page #855 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને તે સ્કોમાં પણ એક-એક પ્રદેશની વૃદ્ધિ થઈને, જે પાંચ રસ, પાંચ વર્ણ બે ગંધ અને ચાર સ્પર્શવાળા અગુરૂ લઘુ અવસ્થિત અને જીવપ્રદેશની સાથે એક જ ક્ષેત્રમાં અવગાહ હોય અને કર્મરૂપમાં પરિણત થવાને ગ્ય હોય તે જ પુદ્ગલકર્મરૂપમાં ગ્રહણ કરવામાં આવે છે. જો અભવ્ય જીની રાશિથી અનન્તગુણ અને સિદ્ધોથી અનન્તમાં ભાગ પરમાણુ મળીને એક સ્કન્ધ (પિન્ડ)ના રૂપમાં પરિણત થયા હોય, આ સ્કન્ધનું પરિણામ છે પ દારિક આદિ શેષ પુદ્ગલદ્રવ્યને ગ્રહણ કરવાની પણ આવી જ વિધિ કહેવામાં આવી છે. દારિક વગણાના બધા સ્કન્ધ અલ્પ પ્રદેશેવાળા હોય છે ૬ છે તે દારિક શરીરને એગ્ય સ્કની અપેક્ષા વૈક્રિય શરીરને યોગ્ય અને પ્રદેશોની અપેક્ષા અસંખ્યાતગણું અધિક હોય છે અને વૈક્રિય શરીરની અપેક્ષા આહારક શરીરને યોગ્ય સ્કન્ધ પ્રદેશોની અપેક્ષા અસંખ્યાતગણું હોય છે ૭ | આહારક શરીરને મેગ્ય સ્કન્ધોની અપેક્ષા ક્રમશઃ અનન્તગુણિત પ્રદેશેવાળા સ્કન્ધ તેજસ્ શરીરને ગ્ય હોય છે તેજસ શરીરના યોગ્ય સ્કથી અનન્તગુણિત પ્રદેશેવાળા સ્કલ્પ ભાષાના તેમનાથી અનન્તગુણિત પ્રદેશેવાળા સ્કન્ધ પ્રાણાપાનના, તેમનાથી અનંત ગુણિત પ્રદેશવાળા સ્કન્ધ કર્મને એગ્ય હોય છે ૮ છે - કષાયુકત જીવ દારિક, વૈકિય, આહારક, તેજસ, ભાષા, પ્રાણાપન મન અને કર્મવગણાના ભેદથી આઠ પ્રકારનાં, પરમાણુ ક્રિપ્રદેશી ઔધ આદિથીલઈને સર્વવ્યાપી અચિત્ત મહાસ્કન્ધ સુધી પુદ્ગલમાંથી જ્ઞાનાવરણ દશનાવરણ, વેદનીય, મેહનીય નામ ગોત્ર આયું અને અન્તરાય કર્મ વગણના અનુરૂપ સૂકમ પરિણમનવાળા પુદ્ગલેને જ ગ્રહણ કરે છે, બાદર પરિણમનને યેગ્ય પુદ્ગલને નહીં. આત્મા જ્ઞાનના આવરણમાં સમર્થ તે પુગલોને ગ્રહણ કરે છે. જે કર્મ જ્ઞાનને આચ્છાદિત કરે છે તે જ્ઞાનાવરણ કહેવાય છે. એવી જ રીતે જે દર્શન ગણને ઢાંકી દે છે તેને દર્શનાવરણ કર્મ કહેવાય છે. આવી જ રીતે જ્ઞાન વગેરે ગુણેને ઢાંકી દેવા માટે સમર્થ કર્મ પુદ્ગલેની જ્ઞાનાવરણ આદિ સંજ્ઞાઓ પ્રસિદ્ધ છે. આમ આત્માના પ્રદેશે સાથે કર્મપુદ્ગલેનું એકમેક થઈ જવું બન્ધ કહેવાય છે. કામણ શરીર આત્માની સાથે એકમેક થઈ રહ્યુ છે, યોગ અને કષાયથી યુક્ત આત્મા જ્ઞાનાવરણ વગેરે કર્મોને યોગ્ય પુગલોને ગ્રહણ કરે છે. આથી કાર્પણ શરીર દ્વારા કમપેગ્ય પદગલનું ગ્રહણ કરવું તે બંધ કહેવાય છે. જેમ દીવે પોતાની ઉષ્ણતાને લીધે વાટ વડે તેલ ગ્રહણ કરીને જ્યોતિના રૂપમાં પરિણત કરે છે ઠીક તેવી જ રીતે આત્મારૂપી દીવડો રાગ દ્વેષ વગેરે ગુણોના રોગથી કષાય અને ગરૂપી દીવાથી જ્ઞાનાવરણુ આદિ કમેને એગ્ય પુદગલ સ્કોને ગ્રહણ કરીને જ્ઞાનાવરણ આદિ કર્મોના રૂપમાં પરિણત કરે છે. જેવી રીતે તેલથી ચળાયેલા શરીર પર તથા પાણીથી ભીંજાયેલા વસ્ત્રોમાં ધૂળ તથા રેતીના કણ ચોંટી જાય છે. અને શરીર અગર વસ્ત્રને ગંદા બનાવે છે તેવી જ રીતે રાગાદિની સ્નિગ્ધતાથી (ચિકાશ) ચીકણો બનેલો આત્મા નવીન કમેને ગ્રહણ કરવાને ગ્ય હોય છે. Page #856 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૩ અશ્વના સ્વરૂ ૧૬૯ કહેવાનું એ છે કે આત્મા અને શરીરના એકમેક થવાથી આભોગવીર્ય દ્વારા કર્મને બંધ થાય છે. કહ્યું પણ છે– આ પ્રાયોગિક બંધ કર્તાના સામર્થ્યથી ઉત્પન્ન થાય છે અને તેના અનાગિક વર્ષથી માનેલ છે ? અનાભોગિક વીર્ય દ્વારા રસને પચાવીને તે અનાભોગિક વીર્ય દ્વારા જ તેને ધાતુરૂપમાં પરિણુત કરે છે. રા. જેમ ઘડા વગેરેમાં થનારા માટીના અવયવ પિન્ડમાં સમાયેલા હોય છે તેવી જ રીતે જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મોના દેશ (અવયવ) પણ સમજી લેવા જોઈએ. કર્મ છે કે સમાહિત તથા અવિભક્ત છે–કાશ્મણ વર્ગણ દ્રવ્યની અપેક્ષાથી એક રૂપ છે તે પણ જિનેન્દ્રોમાં પ્રકૃતિના ભેદથી તેને આઠ પ્રકારના જોયા છે અર્થાત કર્મની પ્રકૃતિઓ આઠ હોવાથી કર્મના આઠ ભેદ માન્યા છે. જેમ પુદ્ગલત્વની અપેક્ષાથી બધા પુદ્ગલ દ્રવ્ય સરખા છે તે પણ તેમના વિપાકમાં તફાવત જોવામાં આવે છે. કેઈ દ્રવ્ય પિત્તકારી, કેઈ કફજનક તે કઈ વાયુવર્ધક હોય છે એવી રીતે ગુણ ભેદ હોવાથી તેને દ્રવ્યમાં પણ ભેદ માનવામાં આવે છે. આવી જ રીતે કર્મોમાં પણ પ્રકૃતિના ભેદથી ભેદ માનવામાં આવ્યા છે. જે કર્મની જેવી પ્રકૃતિ (ગુણ સ્વભાવ) છે તેના ફળ પણ તેવાજ હોય છે. જાંબુના વૃક્ષમાં લીંબોળી લાગતી નથી અને લીમડાના વૃક્ષમાં જાંબુ થઈ શક્તા નથી. ઠીક આવી જ રીતે જુદા જુદા પ્રકારના પિતાના પ્રયોગ રૂપી જળથી સીચેલ કર્મ રૂપી વૃક્ષ પણ પોતપોતાના સ્વભાવ અનુસાર જુદા જુદા પ્રકારના ફળને ઉત્પન્ન કરે (૭) સમવાયાંગ સૂત્રના પાંચમાં સમવાયમાં કહે છે – ગથી થનારો બંધ અને કષાયથી થનારે બંધ. આવી જ રીતે સ્થાનાંગસૂત્રના બીજા સ્થાનના બીજા ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે–પાપકર્મોને બન્ય બે કારણોથી થાય છે–રાગદ્વેષથી રાગ બે પ્રકારના છે--માયા અને લેભ. દ્વેષ પણ બે પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે--ક્રોધ અને માન પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૨૩ માં પદમાં આવી જ રીતનું પ્રરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. (સૂ. ૧) “ો કિલો -દિ-અનુ-આજ ઉપમેય ઈત્યાદિ મૂળ વાર્થ—અન્ય ચાર પ્રકારના છે–પ્રકૃતિબન્ધ, સ્થિતિબન્ધ, અનુભાગબન્ધ અને પ્રબન્ધ. પરા તત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વ સૂત્રમાં કથિત બન્ધ એકજ પ્રકારને છે કે અનેક પ્રકારને ? એવી જિજ્ઞાસા થવાથી કહીએ છીએ. બન્ધના ચાર ભેદ છે. (૧) પ્રકૃતિબન્ધ (૨) સ્થિતિ બન્ય (૩) અનુભાગબન્ધ તથા (૪) પ્રદેશબ. ૧. પ્રકૃતિબ –પ્રકૃતિને અર્થ છે–અંશ અથવા ભેદ તેના જ્ઞાનાવરણ વગેરે આઠ ભેદ છે તેમનું બન્ધ થવું પ્રકૃતિબન્ધ કહેવાય છે અથવા અવશિષ્ટ–સાધારણ જે કર્મ દ્રવ્ય છે તેમાં ૨૨ Page #857 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૭૦ તત્વાર્થસૂત્રને જુદા જુદા પ્રકારની પ્રકૃતિઓ અર્થાત જ્ઞાનાદિ ગુણોને આવૃત્ત કરવાના વિભિન્ન સ્વભાવેનુ ઉત્પન્ન થઈ જવું પ્રકૃતિબન્ધ છે. ૨. સ્થિતિબન્ધ–-પરિણામ વિશેષ દ્વારા ગ્રહણ કરેલા કર્મના દલિકની આત્માની સાથે બંધાયેલા રહેવાની કાળ મર્યાદાને સ્થિતિબન્ધ કહે છે અથવા જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ કર્મ પ્રકૃતિના જઘન્ય આદિ ભેદથી ભિન્ન અવસ્થાનનું નિવેતન સ્થિતિબન્ધ કહેવાય છે. ૩. અનુભાગબન્યું--અનુભાગ અર્થાત ગૃહીત કર્મ દલિડેમાં ઉત્પન્ન થનાર તીવ્ર અગર મંદ રસ, તેને બન્ધ અનુભાગબન્ધ કહેવાય છે. ૪. પ્રદેશ બન્ય-જીવપ્રદેશમાં, કમપ્રદેશમાં અનન્ત કર્મપ્રદેશનું પ્રત્યેક પ્રકૃતિમાં નિયત પરિમાણુના રૂપમાં સંબંધ કે પ્રદેશ બન્ધ છે. કમંદલિકેન સંચય પ્રદેશબન્ધ કહેવાય છે. આથી સ્થિતિ અને રસની અપેક્ષા ન રાખતા દલિકેની સંખ્યાની પ્રધાનતાથી જ જે બન્ય થાય તેને પ્રદેશઅન્ય સમજવો જોઈએ. કહ્યું પણ છે. પરિણામને પ્રકૃતિ કહે છે કાળની અવધિને સ્થિતિ કહે છે, રસને અનુભાગ અને દલિના. સમૂહને પ્રદેશ કહે છે. આ ચાર પ્રકારના બોમાં પ્રકૃતિ અને પ્રદેશબધ યોગના નિમિત્તથી થાય છે તથા સ્થિતિબન્ધ તથા અનુભાગબન્ધ કષાયના નિમિત્તથી થાય છે. પેગ અને કયાયની તીવ્રતા અને મન્દતાના ભેદથી બધુમાં જુદાઈ થઈ જાય છે કહ્યું પણ છે–ગથી પ્રકૃતિ અને પ્રદેશબન્ય તથા કષાયથી સ્થિતિ અને અનુભાગઅન્ય જીવ કરે છે. જે જીવને યોગ અને કષાય અપરિણત હોય છે અથવા નાશ પામે છે, તેને વિશેષ સ્થિતિબન્ધનું કારણ રહેતું નથી. ઉપશાન્ત કષાય વીતરાગ અર્થાત્ ૧૧ માં ગુણસ્થાનકના જીવ અપરિણત એગ કષાયવાળા કહેવાય છે અને ક્ષીણ કવાય આદિ જીવ વિનષ્ટ ગ–કષાયવાળા કહેવાય છે. આવા જીવને જે કર્મબન્ધ થાય છે તેમાં બે સમયથી અધિક સ્થિતિ પડતી નથી. સૂ. ૨ ! તત્વાર્થનિયતિ–પાછલા સૂત્રોમાં પ્રતિપાદિત બન્ય શું એક પ્રકારને છે કે અનેક પ્રકારને ? એવી આશંકા થવા પર કહીએ છીએ– મૂકત કર્મબન્ધ ચાર પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે. (૧) પ્રકૃતિબા (૨) સ્થિતિ બન્ય (એ અનુભાગબન્ધ (૪) પ્રદેશઅન્ય પ્રકૃતિને અર્થ છે મૂળ કારણ અહીં તેને આશય સ્વભાવ છે. જેમ-શીતળતા એ પાણીને સ્વભાવ છે અથવા આ પુરૂષ દુષ્ટ પ્રકૃતિ છે એનો અર્થ છે આ, પુરૂષ નઠારા સ્વભાવવાળો છે એવી ઉકિતલેકમાં પ્રસિદ્ધ છે. નાનાવરણ કર્મની પ્રકૃતિ અથવા સ્વભાવ જ્ઞાનને આચ્છાદિત કરે છે આ કારણે જ્ઞાનાવરણ કર્મના ઉદયથી પદાર્થોના જ્ઞાનને અભાવ હોય છે ! દશનાવરણ કર્મના ઉદયથી પદાર્થોના . લેચન (સામાન્ય જ્ઞાન)નો અભાવ હોય છે, એજ પ્રકારે વેદનીય આદિ કર્મોની પણ વિભિન્ન પ્રકૃતિએ સમજી લેવી જોઈએ સ્વભાવને વાચક પ્રકૃતિ શબ્દ સ્વભાવને સાધક છે. પ્રકૃતિરૂપ બંધને પ્રકૃતિ બંધ કહેવાય છે. Page #858 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઝુજરાતી અનુવાદ અ. ૩ બન્ધના સ્વરૂપનું નિરૂપણ સૂ૦ ૨ જ્ઞાનાવરણ વગેરે કર્મોને આત્મપ્રદેશોની સાથે એકમેક થવું તે બન્યું છે તેને પિતાના સ્વભાવથી ચુત ન થવું સ્થિતિ છે તાત્પર્ય એ છે કે આત્મપ્રદેશની સાથે કર્મ પુદગલના બદ્ધ રહેવાના કાળની જે અવધિ છે, તે સ્થિતિબન્ધ છે. સ્થિતિ શબ્દ પણ ભાવસાધન છે અર્થાતું રેકાવું તેને સ્થિતિ કહે છે. ગૃહીત વસ્તુને રોકાવવાના સમયની મર્યાદા સ્થિતિ કહેવાય છે જેમ ગાય વગેરેના દૂધની મીઠાશ–સ્વભાવથી વેગળા ન થવું તે સ્થિતિ છે તેજ પ્રકારે જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મોથી જ્ઞાનાચ્છાદન આદિ સ્વભાવથી અલગ ન બનવું તે સ્થિતિ છે તારણ એ છે કે આત્મા દ્વારા ગ્રહણ કરેલી કર્મ-પુદ્ગલેની રાશિનું આત્મપ્રદેશમાં અવસ્થિત રહેવું સ્થિતિ છે. તેના દ્વારા અગર તેના રૂપમાં થનાર બન્ધ સ્થિતિબન્ધ છે. અનુભાગ અથવું અનુભાવ. કર્મ પુદ્ગલેમાં રહેલું એક વિશેષ પ્રકારનું સામર્થ્ય અને ભાગ છે. તાત્પર્ય એ છે કે ગ્રહણ કરવામાં આવતા કર્મ પુદ્ગલેમાં તીવ્ર, તીવ્રત, તીવ્રતમ અથવા મંદ, મંદતર અને મંદતમ ફળ પ્રદાન કરવાની જે શકિત ઉત્પન્ન થાય છે તેને અનુભાગ બન્ધ કહે છે કર્મોને અનુભાવ કષાયની તીવ્રતા–મન્દતા અનુસાર થાય છે અને આ કારણથી જ તે અનેક પ્રકાર છે. કેઈ અનુભાગ દેશઘાતી તે કેઈ સર્વઘાતી હોય છે. કોઈ એક સ્થાનક, કઈ દ્વિસ્થાનક, કઈ ત્રિસ્થાનક તે કઈ ચતુઃસ્થાનક હોય છે. આત્માના પ્રદેશમાં કર્મ પુદ્ગલ દ્રવ્યના પરિણામને પરિચછેદ પ્રદેશબન્ધ છે. આમ આત્માના અધ્યવસાયના કારણે પુદ્ગલેનું પરિણમન વિચિત્ર પ્રકારનું થાય છે. જેમ લાડે વાયુ અને પિત્તને હરવાવાળે. બુદ્ધિવર્ધક, સંમેહકારી હોય છે, વગેરે રૂપથી જીવના સાગથી તે જુદા જુદા આકારમાં પરિણત થાય છે એવી જ રીતે કર્મ વગણના પુદુગલની કઈ રાશિ આત્માના સંબંધથી જ્ઞાનનું આવરણ કરે છે, કેઈ દર્શનનું આવરણ કરે છે કેઈ સુખ-દુઃખની અનુભૂતિનું કારણ હોય છે, કેઈ તના વિષયમાં અશ્રદ્ધા ઉત્પન્ન કરે છે વગેરે કહ્યું પણ છે– આવી રીતે કર્મની મૂળ અને ઉત્તર પ્રવૃતિઓ કહેવામાં આવી છે તેમની સ્થિતિના કાળનું જે કારણે છે તે સ્થિતિબન્ધ કહેવાય છે. ૧ તે પ્રકૃતિઓના વિપાક-ફળનું જે કારણ છે. જે તેમના નામ અનુસાર ભિન્ન-ભિન્ન પ્રકારના છે તે રસને અનુભાવ કહે છે. તેમાં કોઈ તીવ્ર, કેઈ મન્દ અને કઈ મધ્યમ હોય છે. રામ તે પૂર્વોક્ત કર્મ સ્કન્ધને જીવ દ્વારા સંપૂર્ણ પ્રદેશથી ચેગ વિશેષ દ્વારા ગ્રહણ થવું પ્રદેશ બન્યા છે. અવા - આત્માને પ્રત્યેક પ્રદેશ અનન્ત-અનન્ત કર્મપ્રદેશથી બંધાયેલ છે. આ જીવ નિરન્તર ગના કારણે કર્મોને બન્ધ કરે છે અને તેમની નિર્જરા પણ કરતું રહે છે. કા સમવાયાંગ સૂત્રનાં ચેથા સમવાયમાં કહ્યું છે. અન્ય ચાર પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે તે આ પ્રકારે છે– (૧) પ્રકૃતિબન્ધ (૨) સ્થિતિબન્ધ (૩) અનુભાવબન્ધ અને (૪) પ્રદેશ બન્ધ ારા જય ઉર મિચ્છાવિ ' ઇત્યાદિ મૂળ સૂવા –કર્મબન્ધના પાંચ કારણ છે. (૧) મિથ્યાદર્શન (૨) અવિરતિ (૩) પ્રમાદ (૪) કષાય અને (૫) વેગ. ૩ Page #859 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૭૨ તત્વાર્થસૂત્રને તત્વાર્થદીપિકા–પહેલા કર્મબન્ધના પ્રકાર પ્રદર્શિત કરવામાં આવ્યા હવે તેમના હેતુઓનું પ્રતિપાદન કહીએ છીએ, મિથ્યાદર્શન અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને યોગ-આ સઘળાં કર્મબન્ધના કારણ છે. તેમને અર્થ આ મુજબ છે – ૧. મિથ્યાદશન-તત્વાર્થને અર્થાત્ કુદેવ, કુગુરુ અને કુધર્મ પ્રત્યેની શ્રદ્ધાને મિથ્યાદર્શન કહે છે. તત્વાર્થ શ્રદ્ધાન રૂ૫ સમ્યગૂ દર્શનનું આ વિરોધી છે. - ૨. અવિરતિ–પ્રાણાતિપાત વગેરે પાપસ્થાનેથી નિવૃત્ત ન થવું. આ અવિરતિ વિરતિ રૂપ પરિણતિથી વિપરીત છે. ૩. પ્રમાદ–પ્રમદન, પ્રમત્તતા, સમીચીન ઉપયોગને અભાવ પુણ્ય કૃત્યોમાં અનાદરઆ સઘળાં પ્રમાદ છે. ૪. કષાય-અનન્ત સંસારની પરમ્પરાને ભમાવવાવાળા ક્રોધ, માન, માયા અને લેભને કષાય કહે છે. ૫. યોગ-મન, વચન અને કાયાને વ્યાપાર યોગ છે. આ પાંચે કર્મવર્ગના પુગલ સ્કન્ધ અને આત્મ પ્રદેશના પરસ્પર સંબંધ રૂપ બંધના કારણ છે. આ પાંચેય સમસ્ત કર્મોના બંધના સામાન્ય કારણ તરીકે લેખવા જોઈએ. જ્ઞાનાવરણ વગેરેના બન્ધના વિશેષ હેતુ હવે પછી કહેવામાં આવશે. મિથ્યાદર્શન બે પ્રકારના છે– નૈસર્ગિક અને પરોપદેશ નિમિત્ત જે મિથ્યાદર્શન પરોપદેશ વગર જ મિથ્યાત્વમેહનીય કર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે તે નૈસગિક કહેવાય છે. પોપદેશથી ઉત્પન્ન થનાર મિથ્યાદર્શન ચાર પ્રકારના કહેવાયા છે. (૧) ક્રિયાવાદી (૨) અક્રિયાવાદી (૩) અજ્ઞાનિક અને (૪) જૈનયિક. અથવા મિથ્યાદર્શન પાંચ પ્રકારના છે—(૧) એકાન્ત મિથ્યાદર્શન (૨) વિપરીત મિથ્યાદર્શન (૩) સંશય મિથ્યાદર્શન (૪) વૈયિક મિથ્યાદર્શન (૫) અજ્ઞાન મિથ્યાદર્શન. અવિરતિ બાર પ્રકારની છે-છકાય અને છ ઇન્દ્રિયના વિષય અર્થાત છકાયના જીવોની હિંસાથી નિવૃત્ત થવું અને મન સહિત છએ ઇન્દ્રિયેના વિષયમાં રાગદ્વેષ ધારણ કરવું. પ્રમાદ ઘણા પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે, પાંચ સમિતિઓમાં પ્રમાદ કરે, ત્રણ ગુપ્તિઓમાં પ્રસાદ કરે, શુદ્ધિઅષ્ટકમાં જાગૃત ન રહેવું, ઉત્તમ ક્ષમા વગેરે દશ પ્રકારના ધર્મોમાં પ્રમાદ સેવ વગેરે. સેળ કષાય અને નવ ને કષાય મળીને પચીસ કષાય છે. ચાર મનેગ, ચાર વચન ગ, પાંચ કાયમ એમ તેર જાતના યુગ છે. આહારક શરીરના ધારક પ્રમત્ત સંયતમાં આહારકકાય વેગ અને આહારક મિશ્ર કાયાગ પણ હોય છે. આ ભેગા કરીએ તે યોગના પંદર ભેદ થઈ જાય છે. - મિથ્યાદશન વગેરે પૂર્વોક્ત પાંચ મળેલા પણ કર્મબંધના કારણ હોય છે અને જુદા જુદા પણું કારણ હોય છે. મિથ્યાષ્ટ્રિમાં પાંચ મળેલાં કારણ હોય છે. સાસાદન સમ્યગ દૃષ્ટિ સમ્યગુ મિથ્યાદષ્ટિ (મિશ્રદષ્ટિ) અસંયત સમ્યગૂ દૃષ્ટિમાં અવિરતી પ્રમાદ કષાય અને યોગ એ ચાર બન્ધના કારણ મળી આવે છે. સંયતાસંયત (દેશવિરત)માં વિરતિ મિશ્રિત અવિરતિ, પ્રમાદ અને યેગ કારણ હોય છે. પ્રમત્ત સંયતમાં પ્રમાદ કષાય અને વેગ કારણ હોય છે. અપ્રમત્ત Page #860 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૩. કર્મબંધના કારણનું નિરૂપણ સૂ૦ ૩ આદિ ચાર ગુણસ્થાનમાં છે. અને કષાય કારણ છે. ઉપશાંત કષાય, ક્ષીણ કષાય તથા સગી કેવળીમાં એકલે યોગ જ બધનું કારણ હોય છે. અગી-કેવળીમાં બન્ધનું કઈ કારણ ન રહેવાથી બન્ધ જ થતો નથી. ૩ તત્વાર્થનિર્યુકિત-પૂર્વસૂત્રમાં કર્મભાવબંધનું પ્રરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. હવે બન્ધના પાંચ હેતુઓનું નિરૂપણ કરવા માટે કહીએ છીએ–બન્ધના પાંચ કારણ છે-મિથ્યાદર્શન અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને ગ. કમબન્ધના આ સામાન્ય કારણોમાં પહેલું મિથ્યાદર્શન છે. તત્વાર્થ શ્રદ્ધાન રૂ૫ સમ્યકદશનથી ઉ૯૮ તત્વાર્થનું અશ્રદ્ધાન મિથ્યાદર્શન કહેવાય છે. પાપસ્થાનેથી નિવૃત્તિને વિરતિ કહે છે તેનાથી જે ઉલટું હોય અથત પાપસ્થાનેથી નિવૃત્ત ન થાય, તેને અવિરતિ કહે છે. ઈન્દ્રિયના વિષયેમાં રાગ-દ્વેષપૂર્વક–પ્રવૃત્તિ કરવી વિકથાઓ કરવી ગાઢી તથા લાંબી ઉધ લેવી ઈન્દ્રિયના દેષથી મોક્ષમાર્ગમાં-શિથિલતા થવી અથવા સારા કાર્યોમાં આદરભાવ ન હવ-પ્રમાદ કહેવાય છે. અનન્તાનુબધી વગેરેના ભેદથી ચાર-ચાર પ્રકારના ક્રોધ માન માયા લેભ એ કષાય છે. માનસિક વાચનિક અને કાયિક વ્યાપાર યુગ કહેવાય છે. આ મિથ્યાદર્શન વગેરે પાંચ કર્મબન્ધના સામાન્ય કારણ છે. મિથ્યા અર્થાત અયથાર્થ–બટું દર્શન અથવા દૃષ્ટિ કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે અયથાર્થ શ્રદ્ધાન મિથ્યાદશન છે હિંસા આદિ પાપમય કૃત્યથી વિરત થવું વિરતિ અર્થાત સંયમ છે. વિરતિ ન થવી તે અવિરતિ અર્થાત્ અસંયમ છે જેનાથી કહેવા માગે છે કે હિંસા વગેરે નિંદવા ગ્ય કર્મોને ત્યાગ ન કરે. સાવધ ન રહેવું પ્રમાદ કહેવાય છે. કષની જેનાથી આયાત થતી હોય તે કષાય જીવ જ્યાં શારીરિક અને માનસિક વિટંબણાઓથી કસાય છે–દુખિત કરવામાં આવે છે તે સંસાર કષ છે અને તેના આય” અર્થાત્ આગમનના જે આભ્યન્તર કારણ છે તેમને કષાય કહે છે. ક્રોધ માન માયા અને લેભ કષાય છે. જે મન વચન તથા કાયાના વ્યાપાર દ્વારા કર્મથી યંગદ્રવ્યથી અગર વીર્યન્તરાય કમના ક્ષપશમથી ઉત્પન્ન વીર્ય પર્યાય દ્વારા જે યુક્ત કરવામાં આવે, તે યુગ છે. આમાથી મિથ્યાદર્શન બે પ્રકારના છે-અભિગૃહીત તથા અનભિગૃહીત. સંદિગ્ધ અનભિ ગૃહીત. મિથ્યાદર્શનને ભેદ છે. મતિજ્ઞાન વગેરે કઈ પણ વિષયને દૃષ્ટિમાં રાખીને અસભ્ય ને સ્વીકાર કરવો દા. ત. “આ જ સાચું છે. આ અભિગૃહીત મિથ્યાદર્શન કહેવાય છે, તેથી ભિન્ન મિથ્યાદર્શન અનભિગ્રહીત કહેવાય છે. કહેવાનું એ છે કે સંદિગ્ધ પણ અનભિગૃહીત મિથ્યાદર્શન જ છે. પ્રમાદના ત્રણ ભેદ છે–સ્મૃતિનું અનવસ્થાન સુભ કાર્યો પ્રત્યે અનાદર તથાનું દુષ્મણિધાન થ. - અગાઉ અનુભવેલી કઈ વસ્તુના વિષયમાં યાદગીરી ન રહેવી સ્મૃતિ અનવસ્થાન કહેવાય છે. વિકથા વગેરેમાં મનડું રમતું રહેવાના કારણે યાદ રહેતું નથી કે આ ર્યા બાદ આ કરવાનું છે. એવી જ રીતે આગમવિહીત ક્રિયાકલાપ અર્થાત્ અનુષ્ઠાનોમાં અનાદર–અનુત્સાહ અથવા પ્રવૃત્તિ ન હોવી એ પણ પ્રમાદ જ છે. મન વચન તથા કાયાને દૂષિત વ્યાપાર થવો, જેથી દશન Page #861 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ADS તવાય સૂત્રના તે મનથી આર્ત્ત ધ્યાન અથવા રૌદ્રધ્યાન કરવુ અસત્ય વચનાના પ્રયોગ કરવા અને કાયાથી હંસા ઈત્યાદિમાં પ્રવૃત્ત થવું એ તમામ પ્રમાદ છે. કષાય મુખ્યતયા ચાર પ્રકારના છે-ક્રોધકષાય માનકષાય માર્યાકષાય અને લેાભ કષાય આ પૈકી ક્રોધ વગેરે ચારે કષાયના ચાર-ચાર ભેદ છે અનન્તાનુમન્ત્રી ક્રોધ અપ્રત્યાખ્યાની ક્રાધ પ્રોપાખ્યાની ક્રાધ અને સંજવલન ષ આવી જ રીતે માન વગેરેના પણ ભેદ સમજવા આમ સાળ કષાય તથા નવ નાકષાય મળીને કુલ ૨૫ કષાય હાય છે જેમાંથી તેર કાય અન્યના કારરૂપ છે. મન વચન અને કાયાના ભેદથી ચેગ ત્રણ પ્રકારના છે-મનેયાગના ચાર ભેદ છે સત્યમને યોગ અસત્યમનેયાગ, ઉભય મનાયાગ અને અનુભય મનેાયેાગ વચનયાગ પણ ચાર પ્રકારના છે. સત્યવચનયોગ, અસત્યવચનયે ગ ઉભયવચનયોગ અને અનુભયવચનયોગ ઔદારિક કાયયેાગ વૈક્રિય કામયાગ આહારક કાયયેાગ, કાણુ કાયયેાગ આ ચાર તથા ઔદારિકમિશ્ર કાયયેાગ વૈક્રિમિશ્ર કાયયેાગ અને આહારક મિશ્રકાયયેગ આ ત્રણ મળીને સાત કાયયેાગ હાય છે. એકદરે પંદર પ્રકારના યેણ કહ્યા છે. આમાંથી આહારક અને આહારકમિત્રને બાદ કરતાં બાકીના બધા યાગ ક ભાવમન્યના કારણ હેાય છે. મિથ્યાદાન આદિ પાંચ અગા કારણેામાંથી પૂર્વ-પૂર્વના વિદ્યમાન હાવાથી પછી પછીના સદ્ભાવ અવશ્ય થાય છે જેમ મિથ્યાદાનને સદ્ભાવ થવાથી અવિરતિ આદિ ચારે અવશ્ય હાય છે, અવિરતિ થવાથી પ્રમાદ વગેરે ત્રણુ જરૂર હોય છે, પ્રમાદ થવાથી કષાય તથા યાગ પણ અવશ્ય હાય છે અને કષાય થવાથી યાગ અવશ્ય થાય છે પરંતુ એ જરૂરી નથી કે પ્રથમ કારણ હાવાથી પાછ્યુ કારણ પણ અવશ્ય હાય જ જેમ યાગનુ હેાવાથી પ્રથમના ચાર કારણેાનુ' હાવુ આવશ્યક નથી, યાગ અને કષાયના ડેાવાથી ખાકી ત્રણ અવશ્ય હાય એવું નથી, યાગ કષાય અને પ્રમાદની હાજરીમાં બાકી બેનું હેાવુ. નિયત નથી એવી જ ‘રીતે ત્યાં અવિરતિ, પ્રમાદ કષાય અને ચેગ છે ત્યાં મિથ્યાદશન અવશ્ય હૈાય જ એવા નિયમ નથી. સમવયાંગસૂત્રના પાંચમાં સમવાયમાં કહ્યુ છે-આસવદ્રાર પાંચ કહેલા છે-મિથ્યાત્વ અવિરતિ, પ્રમાદ કષાય તથા ચેગ. સમવાયાંગસૂત્રમાં મિથ્યાત્વ અવિરતિ પ્રમાદ કષાય અને ચેગ એ પાંચ આશ્રવદ્વાર કહેલા છે. ાણા ‘અઠ્ઠ જમ્મપાલીઓ બાળટ્સની ઇત્યાદિ સુત્રા —કમ પ્રકૃતિએ આઠ છે-જ્ઞાનાવરણુ દશનાવરણ વેદનીય માહનીય આયુ, નામ 'એમ અને અન્તરાય જમ તત્ત્વાથ દીપિકા—પૂર્વોક્ત બન્યના બે પ્રકાર છે—મૂળ પ્રકૃતિબન્ધ અને ઉત્તર પ્રકૃતિબન્ધ ગામથી આઠ પ્રકારના મૂળપ્રકૃતિ અન્યના નિક્ષ્મણ અથે કહીએ છીએ-મૂળપ્રકૃતિ અન્ય આઠ કારના કહેવામાં આવ્યા છે (૧) જ્ઞાનાવરણુ (ર) દશનાવશુ (૩) વેદનીય (૪) મેહનીય (૫) માયુષ્ય (૬) નામ (૭) ગાત્ર અને (૮) અન્તરાય. જેના વડે જીવનેા જ્ઞાનગુણ ઢંકાઈ જાય થવા જે જ્ઞાનગુણુને ઢાંકી દે છે તે જ્ઞાનાવરણ કહેવાય છે. જે ક્રમ દર્શીન ગુણને ઢાંકી દે છે Page #862 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૩. મૂણુપ્રકૃતિ બંધના ભેદના કથન સૂ. ૪ ૧૭r તે દશનાવરણ કહેવાય છે. જેના કારણે સુખ દુઃખને અનુભવ કરવામાં આવે છે તે વેદનીય કહેવાય છે જે વડે જીવ મેહિત થાય છે અથવા જે જીવને મૂઢ બનાવે છે તે માની છે, જેના ઉદયથી જીવ નારકી વગેરે ભવાને પ્રાપ્ત કરીને ત્યાં ચેટ રહે છે તે આયુ કમ છે. જે કર્મ આત્માને જુદી જુદી નિઓમાં નારકી વગેરે પર્યાયે દ્વારા નિમિત્ત કરે છે અર્થાત જેના લીધે જીવ નારકી વગેરે કહેવાય છે તે નામ કર્યું છે. જેના ઉદયથી જીવ ઉચો અથવા ની કહેવાય છે તેને ગેત્ર કહે છે. જે દાતા, દાઢ અને દાનપાત્રની વચ્ચે આવી જાય છે, આવીને વિશ્વ નાખી દે છે તેને અન્તરાય કહે છે. જેવી રીતે એકી સાથે આરોગે આહાર રસ લેહી માંસ મજજા વિર્ય વગેરે. અલમઅલગ ધાતુઓના રૂપમાં પરિણત થઈ બબ છે તે જ રીતે આત્માના એક જ પરિણમી. ગ્રહણ કરવામાં આવેલા કર્મવગણના પુદ્ગલ જ્ઞાનાવરણ, દશનાવરણ, વેદનીમ આદિ જીલ જુદા ભેદને પ્રાપ્ત થાય છે. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૨૧માં પદમાં પ્રથમ ઉદેશકના ૨૮૮માં સૂત્રમાં કહ્યું છે-કર્મની આઠ પ્રકૃતિઓ કહેવામાં આવી છે. જ્ઞાનાવરણીય દર્શનાવરણીય, વેદ્રીય, મેહનીય, આયુ નામ, ગોત્ર અને અન્તરાય. . સ. જા તત્વાર્થનિયુકિત–પૂર્વ સત્રમાં કથિત પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, અનુભાગ અને પ્રદેશમhઆ ચાર પ્રકારના બજેમાંથી પ્રથમ પ્રકૃતિ એ પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે૧) મૂળપતિ બધ અને (૨) ઉત્તર પ્રતિબન્ધ. આ બે માંથી પ્રથમ મૂળ પ્રકૃતિબન્ધ આઠ પ્રકારના છે, તે દર્શાવવા કાજે કહીએ છીએ– કર્મની મૂળ પ્રકૃતિએ આઠ છે, જેમને આઠ કર્મ પણ કહે છે. તેમના નામ આ મુજબ છે—(૧) જ્ઞાનાવરણ (૨) દર્શનાવરણ (૩) વેદનીય (૪) મેહનીય (૫) આયુ (૬) નામ (9) ગેત્ર અને (૮) અન્તરાય. - જ્ઞાન આત્માને એક અસાધારણ બેધાત્મક ગુણ છે જેના વડે પદાર્થના વિશેષ અંશનું પરિસાન થાય છે. દર્શન આત્માને તે અસામાન્ય ગુણ છે જે દ્વારા વસ્તુને સામાન્ય અંશ જાણી શકાય છે. જે કમ પ્રવૃતિ, જ્ઞાન અને પદાર્થને ઢાંકી દે છે તેને ક્રમશઃ જ્ઞાનાવરણ અને દરાનાવરણ કહે છે. આવરણ” શબ્દ ભાવસાધન પણ છે તેમજ કરણસાધન (આચ્છાદન) પણ છે. આવૃતિ ને પણ આવરણ કહે છે અને જેના વડે આવૃત્તિ કરાય તેને પણ આવરણ કહે છે. સંસ્કૃત ભાષા અનુસાર લ્યુટું પ્રત્યય કરવાથી “આવરણશબ્દ નિષ્પન્ન થાય છે. જેના કારણે સુખ અને દુઃખ રૂ૫ વેદન–અનુભૂતિ થાય તેને વેદનીય કહે છે. અને જે મદ અર્થાત્ તત્ત્વતત્વને વિવેકથી વ્યાકુળ બનાવી દે છે અગર જેના દ્વારા જીવ મોહિત કરીએ છે તે મેહનીય છે. માહિત થવું પણ મહનીય છે. મેહનીય’ શબ્દ કરણસાધન, કનુસાધને અને ભાવસાધન પણ છે. જેના કારણે જીવ નરકગતિ આદિને પ્રાપ્ત કરીને ત્યાં સ્થિત રહે છે તે આયુ છે. “આયુરને આયુષ્ય પણ કહે છે. જે કર્મપ્રવૃતિ આત્માને જુદી જુદી પેનિઓમાં ગતિ, આતિની સામે રમાડે છે અર્થાત જેના કારણે આત્મા નમે છે. તે નામ છે. આ તાય આહ, કતું સાધન તેમજ કરણસાધન છે. Page #863 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૬ તસ્ત્રાર્થ સૂત્રને શેત્રના બે ભેદ છે-ઉચ્ચ અને નીચ. આત્મા જેને પ્રાપ્ત કરે છે તે બેત્ર છે. આત્માના વયમાં તથા લાભ આદિમાં જે અન્તરાય વિશ્વ નાખે છે તે અન્તરાય છે. આવી રીતે જ્ઞાનાવરણ અને દર્શનાવરણના ઉદયથી ઉત્પન્ન થવાવાળી ભવવ્યથા સમસ્ત સંસારી જીને થાય છે. તે ભવવ્યથાને વેદન કરતો થકે પણ જીવ મેહથી પીડીત હોવાના કારણે વિરક્ત થઈ શકતો નથી અને જ્યારે વિરક્ત થતું નથી તે નારકી, તિર્યંચ, દેવતા તથા મનુષ્ય ગતિમાં રખડે છે. જ્યારે કેઈ આયુષ્યમાં રહે છે. તે તેનું નારકી આદિ કેઈન કેઈ નામ અવશ્ય હોય છે કારણ કે નામ વગર જન્મ હેતે નથી. જન્મધારી પ્રાણી હમેશા ઊંચ અથવા નીચ નેત્રથી યુક્ત હોય જ છે. સંસારી જીવોને ત્યાં જે સુખને અનુભવ થાય છે તે પણ અન્તરાયવાળું અર્થાત્ વિનેથી પરિપૂર્ણ હોય છે. આ આઠ પ્રકારના મૂળપ્રકૃતિબંધ સમજવા જોઈએ. ૪ છે “gs પૈર જાડુદાવીક ' ઇત્યાદિ ' મૂળ વાર્થ–મૂળ કમ પ્રકૃતિએના ક્રમશઃ પાંચ નવ બે, અયાવીસ ચાર બેંતાળીશ બે અને પાંચ ભેદ છે. પો તત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં આઠ પ્રકારના મૂળમકૃતિબંધ કહેવામાં આવ્યા છે. હવે સત્તાણું (૭) પ્રકારના ઉત્તરપ્રકૃતિ બનધની મરૂપણ કરીએ છીએ , - જ્ઞાનાવરણ કર્મ પાંચ પ્રકારના છે. દર્શનાવરણના નવા ભેદ છે. વેદનીયના બે, મેહનીયના અઠ્યાવીસ, આયુષ્યના ચાર, નામકર્મના બેંતાળીશ ગોત્રકર્મના બે અને અન્તરાયના પાંચ ભેદ છે. એ ૫ છે તત્વાર્થનિર્યુક્તિ–પૂર્વસૂત્રમાં મૂળપ્રકૃતિબન્ધનું-નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. આત્માના પ્રદેશે અને કર્મવર્ગણના પગલકાનું એકમેક થઈ જવું એ તેનું લક્ષણ છે. આ બન્ધના કારણે આત્મા અને કર્મ, અગ્નિ અને લેખંડના ગોળાની જેમ એકબીજામાં મળી ગયા હોય એવું પ્રતીત થાય છે. એ તે કહેવાઈ ગયું છે કે બન્ધ આઠ પ્રકારના હોય છે– હવે ઉત્તરપ્રકૃતિબંધની પ્રરૂપણ કરીએ છીએ. તેના સત્તાણું (૭) ભેદ આ રીતે થાય છે. જ્ઞાનાવરણપ્રકૃતિબન્ધના પાંચ ભેદ છે, દર્શનાવરણ પ્રકૃતિબન્ધના નવ (૯) ભેદ છે[૧૪] વેદનીય પ્રકૃતિબન્ધના બે (૨) [૧૬], મેહનીય પ્રકૃતિબંધના અઠ્યાવીસ (૨૮) [૪૪], આયુષ્યપ્રકૃ તિબંધના ચાર (8) [૪૮] નામપ્રકૃતિબંધના બેંતાળીશ (૪૨) [૯] શેત્રપ્રકૃતિબંધના બે (૨) [૨] અને અન્તરાયપ્રકૃતિબંધના પાંચ (૫) એમ કુળ [૨૫=૯૭] ભેદ છે. જ્ઞાનાવરણીયના પાંચ ભેદ છે. સ્થાનાંગસૂત્રના પાંચમાં સ્થાનના ત્રીજા ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છેજ્ઞાનાવરણીય કર્મ પાંચ પ્રકારના કહેવાયા છે જેમકે, આભિનિબેધિકજ્ઞાનાવરણીય, શ્રુતજ્ઞાનાવરણીય અવધિજ્ઞાનાવરણુંય, મન:પર્યવજ્ઞાનાવરણીય અને કેવળ જ્ઞાનાવરણીય. દશનાવરણીય. કર્મના નવ ભેદ છે. સ્થાનાંગસૂત્રના નવમાં સ્થાનમાં કહ્યું છે–દશનાવરણીય કર્મ નવ પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે જેવા કે – (૧) નિદ્રા (૨) નિદ્રાનિદ્રા (૩) પ્રચલા (૪) પ્રચલાપ્રચલા (૫) સ્યાનદ્ધિ (૬) ચક્ષુદર્શનાવરણ (૭) અચક્ષુદર્શનાવરણ (૮) અવધિદર્શનાવરણઅને (૯) કેવળદર્શનાવરણ Page #864 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૩. ઉત્તરપ્રકૃતિ બંધના ભેદનું નિરૂપણ સૂ. ૫ ૧૭૭ વેદનીયકર્મના બે ભેદ છે. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૨૩માં ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે-સાતવેદનીય અને અસાતવેદનીય. મેહનીયકર્મ અઠયાવીસ પ્રકારના છે–પ્રજ્ઞાપનામાં ઉપર કહેલા સ્થળ પર જ કહ્યું છે પ્રશ્ન–ભગવંત! મેહનીય કર્મ કેટલા પ્રકારના કહ્યાં છે? ઉત્તર–ગૌતમ! બે પ્રકારના કહ્યાં છે જેમકે-દર્શનમેહનીય અને ચારિત્રમેહનીય. પ્રશ્ન-ભગવંત! દર્શન મેહનીય કર્મ કેટલા પ્રકારના છે? ઉત્તર–ગૌતમ! ત્રણ પ્રકારના કહ્યા છે–સમ્યકત્વ વેદનીય, મિથ્યાત્વ વેદનીય અને સમ્યક મિથ્યાત્વવેદનીય. પ્રશ્ન–ભગવંત! ચારિત્રમેહનીય કર્મ કેટલા પ્રકારનાં કહ્યાં છે ? ઉત્તર–ગૌતમ! બે પ્રકારના કહ્યાં છે-કષાયવેદનીય અને નેકષાયવેદનીય. પ્રશ્ન–ભગવંત ! કષાયવેદનીય કેટલા પ્રકારના કહ્યાં છે ? ઉત્તર–ગૌતમ! સોળ પ્રકારના છે અનન્તાનુબંધી ક્રોધ, અનન્તાનુબંધી માન, અનન્તાનુબંધી માયા અને અનન્તાનુબંધી લેભ. અપ્રત્યાખ્યાન કોઇ અપ્રત્યાખ્યાન માન અપ્રત્યાખ્યાન - માયા અને અપ્રત્યાખ્યાન લેભ. પ્રત્યાખ્યાન કે. પ્રત્યાખ્યાન માન, પ્રત્યાખ્યાન માયા અને પ્રત્યાખ્યાન લેભ તથા સંજવલન કે સંજ્વલન માન, સંજ્વલન માયા અને સંજ્વલન લેભ. પ્રશ્ન-ભગવંત!નેકષાયનીય કર્મ કેટલા પ્રકારનાં છે ? ઉત્તર–ગતમ!નવ પ્રકારના છે જેમકે સ્ત્રીવેદવેદનીય, પુરુષવેદ વેદનીય. નપુંસકવેદ વેદનીય, હાસ્ય, રતિ, અરતિ ભય શેક અને જુગુપ્સા. આયુષ્ય કર્મના ત્યાં જ ચાર ભેદ કહ્યાં છે જેમકેપ્રશ્ન-ભગવંત! આયુષ્યકર્મ કેટલા પ્રકારના કહ્યાં છે? ઉત્તર–ગૌતમ! ચાર પ્રકારના કહ્યાં છે–નરયિકાયુ, તિર્યગાયુ, મનુષ્પાયુ અને દેવાયુ. તે જ સ્થાને નામકર્મના બેંતાળીશ ભેદ કહ્યાં છેપ્રશ્ન-ભગવંત! નામકર્મ કેટલા પ્રકારના કહ્યાં છે? ઉત્તર–ગૌતમ ! બેંતાળીશ પ્રકારના કહ્યાં છે જેવા કે-(૧) ગતિનામ (૨) જાતિનામ (૩) શારીરનેમ (૪). શરીરનામ (૫) શરીર બધનનામ (૬) શરીર સંહનન નામ (૭) સંધાત નામ (૮) સંસ્થાન નામ (૯) વર્ણનામ (૧૦) ગંધનામ (૧૧) રસનામ (૧૨) સ્પર્શનામ (૧૩) અગુલધુનામ (૧૪) ઉપઘાતનામ (૧૫) પરાઘાતનામ (૧૬) આનુપૂર્વનામ (૧૭) ઉચ્છવાસનામ (૧૮) આતપનામ (૧૯) ઉદ્યોતનામ (૨૦) વિહાગતિનામ (૨૧) ત્રનામ (૨૨) સ્થાવરનામ (૨૩) સૂક્ષ્મનામ (૨૪) બાદરનામ (૨૫) પર્યાપ્ત નામ (૨૬) અપર્યાપ્ત નામ (૨૭) સાધારણ શરીરનામ (૨૮) પ્રત્યેક શરીરનામ (૨૯) સ્થિરનામ (૩૦) અસ્થિરનામ (૩૧) શુભનામ (૩૨) અશુભનામ (૩૩) સુભગનામ (૩૪) દુર્ભાગનામ (૩૫) સુસ્વરનામ (૩૬) દુઃસ્વરનામ (૩૭) અદેયનામ (૩૮) અનાદેયનામ (૩૯) યશકીર્તિનામ (૪૦ અયશેકીર્તિ નામ (૪૧) નિર્માણ નામ અને (૪૨) તીર્થકર નામ. ગોત્રકર્મ બે પ્રકારના કહ્યાં છે. ૨૩ Page #865 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૭૮ તત્વાર્થસૂત્રને પ્રન–ભગવંત ! ગોત્રકર્મ કેટલા પ્રકારના કહ્યાં છે. ? ઉત્તર–ગૌતમ! બે પ્રકારના કહ્યાં છે–ઉચ્ચ ગોત્ર, નીચ શેત્ર. અન્તરાય કર્મ પાંચ પ્રકારના છે. કહ્યું પણ છેપ્રશ્ન–ભગવંત! અન્તરાય કર્મ કેટલા પ્રકારના છે ? ઉત્તર–ગૌતમ! પાંચ પ્રકારના છે–(૧) દાનાન્તરાય (૨) લાભાન્તરાય (૩) ભેગાન્તરાય (૪) ઉપભેગાન્તરાય અને (૫) વિર્યાન્તરાય છે ૫ “જાવાનિ પંચવિહં માબાદ મેયો ઈત્યાદિ મૂળ સૂવાથ-જ્ઞાનાવરણીય કર્મ પાંચ પ્રકારના હોય છે મતિજ્ઞાનાવરણીય વગેરે ભેદથી ૬ તત્વાર્થદીપિકા-પૂર્વસૂત્રમાં જ્ઞાનાવરણ વગેરે આઠ મૂળ કર્મપ્રકૃતિબંધની ઉત્તર પ્રકૃતિના પાંચ, નવ, બે, અઠયાવીસ, ચાર, બેંતાળીશ, બે અને પાંચ ભેદ કહ્યો છે. હવે તે ભેદેનું ક્રમશઃ પ્રતિપાદન કરવા માટે સૌ પ્રથમ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના પાંચ ભેદને ઉલ્લેખ કરીએ છીએ– મતિ, કૃત અવધિ મન:પર્યવ અને કેવળજ્ઞાનના આવરણ પણ પાંચ છે-મતિજ્ઞાનાવરણ શ્રુતજ્ઞાનાવરણ, અવધિજ્ઞાનાવરણ મન:પર્યવજ્ઞાનાવરણ અને કેવળજ્ઞાનાવરણ છે ૬ તત્વાર્થનિર્યુકિત-પૂર્વસૂત્રમાં કહેલી આઠ મૂળપ્રકૃતિબન્ધની સત્તાણું (૧) ઉત્તરપ્રકૃતિનું પ્રતિપાદન કરીએ છીએ. તેમાંથી પ્રથમ જ્ઞાનાવરણ કર્મપ્રકૃતિના ભેદનું કથન કરીએ છીએ. મતિ, શ્રત, અવધિ, મન:પર્યવ અને કેવળજ્ઞાન, આ પાંચ જ્ઞાનેના આવરણ પણ પાંચ હેાય છે–(૧) મતિજ્ઞાનાવરણ (૨) શ્રુતજ્ઞાનાવરણ (૩) અવધિજ્ઞાનાવરણ (૪) મન:પર્યવજ્ઞાનાવરણ (૫) કેવળજ્ઞાનાવરણ આ પ્રથમ જ્ઞાનાવરણ નામની મૂળ પ્રકૃતિની પાંચ ઉત્તર પ્રવૃતિઓ છે– જ્ઞાન સ્વભાવવાળા-પ્રકાશરૂપ આત્માના જ્ઞાનાવરણ કર્મના ક્ષય અને ક્ષયશમથી ઉત્પન્ન થનારા પ્રકાશ વિશેષરૂપ મતિજ્ઞાન વગેરે ઘણું બધાં ભેદ હોય છે જેવાં કે–અવગ્રહ, ઈહા, અવાય ધારણું વગેરે. મતિજ્ઞાન ઇન્દ્રિય અને મનના નિમિત્તથી ઉત્પન્ન થાય છે આથી મતિજ્ઞાનના અનેક ભેદ છે. અંગપ્રવિષ્ટ અને અંગબાહ્ય એ બે, શ્રુતજ્ઞાનના ભેદ છે. ભાવ પ્રત્યય અને ક્ષપશમ પ્રત્યય આ બે અવધિજ્ઞાનના ભેદ છે. ક્ષપશમ પ્રત્યાયના પણ પ્રતિપાતી, અપ્રતિપાતી વગેરે છ ભેદ હોય છે જુમતિ અને વિપુલમતિ એ બે મન પર્યવજ્ઞાનના ભેદ છે સગિ કેવળજ્ઞાન, અગિકેવળજ્ઞાન વગેરે કેવળજ્ઞાનને ભેદ છે. જે શ્રોત્ર આદિ પાંચ ઈન્દ્રિયોથી ઉત્પન્ન થાય છે-ક્ષપશમ રૂપ અન્તરંગ કારણથી પેદા થાય છે. તે જ્ઞાન મેગ્ય દેશમાં સ્થિત પોતાના વિષયને ગ્રહણ કરવાનું જાણે છે. અનિન્દ્રિય મનોવૃત્તિ અને ઘજ્ઞાન છે. આ મતિજ્ઞાન જેના વડે ઢંકાય છે તે મતિજ્ઞાનાવરણ કર્મ કહેવાય છે. આ કર્મ દેશઘાતિ છે. ચક્ષુપટળ જેવું છે અથવા ચંદ્રમાના પ્રકાશને રેવાવાળા વાદળ જેવું છે. શ્રોત્રેન્દ્રિયથી થનારી ઉપલબ્ધિને શ્રુત કહે છે, બાકીની ઈન્દ્રિયોથી અને મનથી થનારું જ્ઞાન જે શ્રુત-શાસ્ત્રનું અનુસરણ કરે છે અને પિતાના વિષયના પ્રતિપાદનમાં સમર્થ હોય તે શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે. શ્રુતજ્ઞાન અનેક પ્રકારના છે. કહ્યું પણ છે લેકમાં જેટલાં અક્ષર છે અને અક્ષરેને સંયોગ છે તેટલી શ્રુતજ્ઞાનની પ્રકૃતિઓ જાણવી જોઈએ. Page #866 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ. અ. ૩. જ્ઞાનાવરણ અને દનવરણુ કમ પ્રકૃતિના ભેદોનું કથન ૧૭૯ શ્રુતજ્ઞાનને આવૃત્ત કરવાવાળા કમ શ્રુતજ્ઞાનાવરણ કહેવાય છે. આ ક` પણ દેશધાતિ છે. અન્ત`ત ઘણા પુદ્ગલદ્રબ્યાના અવધાનથી અવિધ કહેવાય છે અથવા પુદ્ગલદ્રવ્યાને જ જાણવાની મર્યાદાના કારણે અવિધ કહેવાય છે. આ ક્ષયેાપશમથી ઉત્પન્ન થાય છે આમાં ઇન્દ્રિયાના વ્યાપારની અપેક્ષા રહેતી નથી, સાક્ષાત્ જ્ઞેય પદાર્થાને જાણે છે અને લેાકાકાશના પ્રદેશેાની બરાબર અસંખ્યાત ભેદ છે. આ અધિજ્ઞાનને ઢાંકવાવાળા કમ અવધિજ્ઞાનાવરણ કહેવાય છે. આ કમ પણ દેશઘાતિ જ છે. જે જ્ઞાન આત્માના મનેાદ્રવ્યના પર્યાયાનું અવલમ્બન લઇને ઉત્પન્ન થાય છે, મનુષ્યક્ષેત્ર અહીદ્વીપ સુધી જ જેને! વ્યાપાર હેાય છે, પલ્યેાપમના અસંખ્યાત ભાગ પરિમિત આગળ પાછળ ભૂત— –ભવિષ્યકાળના પુદ્ગલેાને સામાન્ય તેમજ વિશેષ રૂપથી જાણે છે તે મનઃપવ જ્ઞાન કહેવાય છે; આ જ્ઞાનને ઢાંકવાવાળા કમ મનઃવજ્ઞાનાવરણ કહેવાય છે. આ કમ પણ દેશઘાતિ છે. જે જ્ઞાન સમસ્ત આવરણાના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થાય છે અને સમસ્ત દ્રવ્યો અને પર્યાયાને જાણે છે તે કેવળજ્ઞાન કહેવાય છે તેને ઢાંકવાવાળા કમ જ્ઞાનાવરણુ છે. કેવળજ્ઞાનાવરણુ કમ સઘાતી છે !! ૬ u 'दंसणावर णिज्जं नवविह' 'चषखुमाइमेओ ॥ सू. ७ ॥ મૂળ સૂત્રા—દનાવરણીય ક નવ પ્રકારના હૈાય છે ચક્ષુદનાવરણીય વગેરે ભેદથી !! ૭ તત્ત્વાર્થ દીપિકા-પૂ`સુત્રમાં જ્ઞાનાવરણુક રૂપ મૂળપ્રકૃતિબન્ધની મતિજ્ઞાનાવરણુ આઢિ પાંચ ઉત્તર પ્રકૃતિ દર્શાવવામાં આવી છે. હવે દશનાવરણ કમ` રૂપ મૂળપ્રકૃતિબન્ધની નવ ઉત્તર પ્રકૃતિએ કહીએ છીએ—ચક્ષુદશન, અચક્ષુદન, અવધિદર્શન અને કેવળદર્શનના ચાર આવરણ તથા નિદ્રા, નિદ્રાનિદ્રા પ્રચલા પ્રચલાપ્રચલા અને સ્ત્યાનદ્ધિ આ દશ નાવરણુ ક'ની નવ ઉત્તર પ્રકૃતિઓ છે. આવી રીતે દશ`નાવરણ કર્યાં નવ પ્રકારના છે—(૧) ચક્ષુદશનાવરણુ (૨) અચક્ષુદ ́નાવરણુ (૩) અધિદનાવરણ (૪) કેવળદનાવરણ (૫) નિદ્રા (૬) નિદ્રાનિદ્રા (૭) પ્રચલા (૮) પ્રચલાપ્રચલા અને (૯) સ્ત્યાનદ્ધિ ! છ u તત્ત્વાર્થ નિયુકિત-પૂર્વસૂત્રમાં જ્ઞાનાવરણુ કર્માંની મતિજ્ઞાનાવરણ આદિ પાંચ પ્રકૃતિએનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યુ, અત્રે દશનાવરણના નવ ભેદ કહેવામાં આવે છે-દશનાવરણ નામની જે કની ખીજી મૂળ પ્રકૃતિ છે, તેના નવ ભેદ છે. તે આ મુજબ—(૧) ચક્ષુદ†નાવરણ (૨) અચક્ષુદનાવરણુ (૩) અધિદશનાવરણ (૪) કેવળદેશનાવરણ (૫) નિદ્રા (૬) નિદ્રા નિદ્રા (૭) પ્રચલા (૮) પ્રચલાપ્રચલા અને (૯) ત્યાનદ્ધિ જે ઉંધ સહેલાઇથી તુટી જાય તે નિદ્રા કહેવાય છે. નિદ્રારૂપ-અનુભવ કરવા લાયકને નિદ્રા કહે છે. જે ઉંધ મુશ્કેલીથી ઉડે તે ગાઢી ઉંઘ નિદ્રાનિદ્રા છે. ઉભા ઉભા અથવા બેઠાબેઠા આવતી ધ પ્રચલા છે, જે ઉંઘમાં વિચારેલુ' કાર્ય કરી નાખવામાં આવે છેતે સ્ત્યાનદ્ધિ નિદ્રા કહેવાય છે. આમ પાંચ નિદ્રા તથા ચાર ચક્ષુદાનાવરણ વગેરે મળીને દશનાવરણુના નવ ભેદ હેાય છે. જેના દ્વારા આત્મા જોવે છે તેને ચક્ષુ કહે છે. બધી ઇન્દ્રિઓ સામાન્ય-વિશેષ આપ સ્વરૂપ આત્માને માટે કારણુ છે-રૂપાદિને ગ્રહણુ કરવાના દ્વાર છે. ચક્ષુરૂપી દ્વારથી થનારુ Page #867 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૮૦ તત્વાર્થસૂત્રને દર્શન અર્થાત્ સામાન્ય બોધ ચક્ષુદર્શન કહેવાય છે તે આત્માની જ એક વિશિષ્ટ પરિણતિ છે. ચક્ષુ દર્શનાવરણ ચક્ષુદર્શન લબ્ધિનું ઘાતક હેાય છે. - ચક્ષુ સિવાયની બાકીની ઇન્દ્રિઓથી તથા મનથી થનાર સામાન્ય બધા અચક્ષુરર્શન છે.' તે પણ આત્માની જ પરિણતિ છે. તેની લબ્ધિને ઘાત કરવાવાળું અચક્ષુદર્શનાવરણ કહેવાય અવધિજ્ઞાનના ઉપયોગથી પ્રથમ જે સામાન્ય જ્ઞાન થાય છે તે અવધિદર્શન છે. આ પણ આત્માની પરિણતિ છે. એને ઘાત કરનાર કર્મ અવધિદર્શનાવરણ કહેવાય છે. કેવળદર્શન પણ સામાન્ય ઉપગ છે. આને ઢાંકવા વાળું. કર્મ કેવળદર્શનાવરણ કહેવાય છે. બીજી મૂળ કર્મપ્રવૃતિની આ નવ ઉત્તરપ્રકૃતિઓ છે શાળા નિર્જ સુવિ સાયાણાયો સૂ. ૮ સૂત્રાર્થ–વેદનીય કર્મ બે પ્રકારના છે-સાતાદનીય અને અસાતવેદનીય પાટા તત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં દ્વિતીય મૂળ કર્મપ્રકૃતિ દર્શનાવરણની નવ ઉત્તરપ્રકૃતિએનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે હવે ત્રીજી મૂળ પ્રકૃતિ વેદનીયના ભેદનું કથન કરીએ છીએ વેદનીય નામક ત્રીજી મૂળ કર્મપ્રકૃતિના બે ભેદ છે–સાતવેદનીય અને અસતાવેદનીય. ૮ તત્વાર્થનિર્યુકિત–આગલા સૂત્રમાં દર્શનાવરણકર્મની ઉત્તરપ્રકૃતિઓનું કથન કર્યું છે હવે વેદનીય કર્મની ઉત્તરપ્રકૃતિઓનું પ્રતિપાદન કરીએ છીએ વિદનીય કમની ઉત્તરપ્રકૃતિઓ બે છે. સાતવેદનીય અને અસતાવેદનીય. જેના ઉદયથી આત્માને મનુષ્ય અને દેવ વગેરે જન્મમાં દારિક આદિ શરીર તથા મન દ્વારા આગન્તુક વિવિધ મનોરથ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ ભાવ તથા ભવના સબન્ધથી અનેક પ્રકારના સુખને અનુભવ થાય છે તે સાતવેદનીય કહેવાય છે. તેને સાતવેદનીય અથવા સંઘ પણ કહે છે. આનાથી જે વિપરીત હોય તે અસાતાદનીય અસદુદ્ય કહેવાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે જે કર્મના ઉદયથી અનિષ્ટ સામગ્રી પ્રાપ્ત થવા પર અશાતા-દ:ખરૂપ અનભૂતિ થાય તે અસહ્ય કર્મ છે પાટા “મોદળા વાસવિદ્દે વણજારિત્તરિ છે સૂ. ૯ સૂત્રાર્થ–દર્શનમેહનીય અને ચારિત્ર મેહનીય આદિના ભેદથી મેહનીય કર્મ અઠ્યાવીશ પ્રકારના છે છેલ્લા તત્વાર્થદીપિકા-પૂર્વસૂત્રમાં વેદનીય નામક મૂળ કર્મપ્રકૃતિની બે ઉત્તરપ્રવૃતિઓનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું, હવે મેહનીય નામની ચોથી મૂળ કર્મ–પ્રકૃતિની અઠ્યાવીસ ઉત્તરપ્રકૃતિઓનું નિરૂપણ કરીએ છીએ-મેહનીય કમ બે પ્રકારના છે-દર્શનમેહનીય તથા ચારિત્રમોહનીય. આમાંથી દર્શન મેહનીય કર્મ ત્રણ પ્રકારના છે-(૧) મિથ્યાત્વમેહનીય (૨) સમ્યક્ત્વમેહનીય અને (૩) સમ્યગ મિથ્યાત્વમોહનીય અર્થાત મિશ્રમેહનીય. ચારિત્રમેહનીય બે પ્રકારના છેકષાય મોહનીય અને નેકષાયમેહનીય. આમાંથી કષાયમહનીયના સોળ ભેદ છે. ક્રોધ માન માયા અને લાભ આ ચારેય કષાય અનન્તાનુબંધી, અપ્રત્યાખ્યાન, પ્રત્યાખ્યાન અને સંવલનના ભેદથી ચાર ચાર પ્રકારના હોવાથી સોળ પ્રકારના થઈ જાય છે. નેકષાયમેહનીયના નવ ભેદ છે. (૧) હાસ્ય (૨) રતિ (૩) અરતિ (૪) શેક (૫) ભય (૬) જીગુસા (૭) પુરુષવેદ (૮) સ્ત્રીવેદ અને (૯) નપુંસકવેદ આવી રીતે દર્શનમેહનીયના ત્રણ ભેદની સાથે ચારિત્રમેહનીયના સોળ કષાયમેહનીય અને નેકષાયમેહનીયના નવ એ પચીશ ભેદોને ઉમેરતા મેહનીય નામની મૂળ પ્રકૃતિની અઠયાવીશ ઉત્તરપ્રકૃતિઓ થઈ જાય છે. છેલ્લા Page #868 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૩. મેહનીય નામનીમૂળ કર્મપ્રકૃતિના ભેદેનું કથન સૂ. ૯ ૧૮૧ તવાનિચકિત-પૂર્વસૂત્રમાં વેદનીય નામની મૂળ કર્મપ્રકૃતિની બે ઉત્તર પ્રકતિઓ દર્શાવાઈ ગઈ છે. હવે જેથી મેહનીય મૂળપ્રકૃતિની અઠ્યાવીસ ઉત્તરપ્રકૃતિઓની પ્રરૂપણા કરવાના હેતુથી કહીએ છીએ-મેહનીય નામની મૂળ પ્રકૃતિ દશમેહનીય અને ચારિત્રમેહનીય વગેરેના ભેદથી અઠયાવીશ પ્રકારની છે– ત્રણ પ્રકારના દર્શન મેહનીય-મિથ્યાત્વમોહનીય સમ્યક્ત્વ મેહનીય તથા મિશ્રમેહનીય અનન્તાનુબધી અપ્રત્યાખ્યાન, પ્રત્યાખ્યાન અને સંજવલનના ક્રોધ માન, માયા, લેભ એમ સેળ કષાય મેહનીય તથા નવ નેકષાયમેહનીય અર્થાત હાસ્ય, રતિ અરતિ શેક, ભય જુગુપ્સા સ્ત્રીવેદ પુરુષવેદ અને નપુંસકવેદ, એ બધાં મળીને મેહનીય કર્મની અઠાવીસ ઉત્તરપ્રકૃતિઓ છે. - તત્ત્વાર્થના વિષયમાં સમ્ય-શ્રદ્ધા ન હોય-વિપરીત શ્રદ્ધા હેવી મિથ્યાત્વ કહેવાય છે. જે કર્મના ઉદયથી મિથ્યાત્વની ઉત્પત્તિ થાય છે, તે મિથ્યાત્વમેહનીય કર્મ કહેવાય છે. જેના ઉદયથી સમ્યકત્વને નાશ ન થાય પરંતુ તે કલંક્તિ બનેલું રહે તે સમ્યકત્વ મેહનીય કર્મ કહેવાય છે. જેના ઉદયથી સમ્યકત્વ અને મિથ્યાત્વ રૂપ સેળભેળ પરિણામ ઉત્પન્ન થાય તે સમ્યકૃ-મિથ્યાત્વ અગર મિશ્રમેહનીય કહેવાય છે. આ ત્રણ દર્શનમેહનીયની ઉત્તરપ્રકૃતિઓ છે. પ્રાણાતિપાત અર્થાત પ્રાણિવિરાધના આદિની નિવૃત્તિને ચારિત્ર કહે છે. તેને જે હિત મૂર્ષિત કરે અર્થાત જે ચારિત્ર પરિણામને જાગૃત ન થવા દે, તે ચરિત્રમેહનીય કર્મ કહેવાય છે. જો કે દર્શનમોહનીય કર્મના ત્રણ ભેદ છે, અને ત્રણેમાં બબ્ધ હોય છે કહ્યું પણ છે— મિથ્યાત્વનો ઉદય થવા પર જીવની દૃષ્ટિ (ચિ..પ્રતીતિ, શ્રદ્ધા) વિપરીત થઈ જાય છે તેને વાસ્તવિક ધર્મ ગમતું નથી જેમ પિત્તને પ્રકેપ થવા પર ઘી પણ કડવું લાગવા માંડે છે મિથ્યાત્વની શુદ્ધિ થવા પર ગ્રંથિભેદને પાછળથી સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે. ત્યારબાદ જીવ પિતાના સમ્યકત્વ ગુણ દ્વારા મિથ્યાત્વ કર્મનું વિશાધન કરે છે જેવી રીતે માદક કોદ્રવ ને છાશ વગેરેથી શુદ્ધ કરવામાં આવે છે. શુદ્ધીકરણ કરવાથી જે કર્મ વિશુદ્ધ થઈ જાય છે તે સમ્યકત્વ મેહનીય કર્મ કહેવાય છે. અને જે સંપૂર્ણતયા અશુદ્ધ રહે છે તે મિથ્યાત્વ કર્મ કહેવાય છે ૧. જે અડધો શુદ્ધ હોય છે અર્થાત કંઈક શુદ્ધ અને કંઈક અશુદ્ધ હોય છે તે મિશ્ર કહેવાય છે. મદન-કેદ્રવની ત્રણ અવસ્થાઓ હોય છે-અવિશુદ્ધ વિશુદ્ધ અને અર્ધ વિશુદ્ધ. આથી અહીં તેનું દષ્ટાંત ચલવામાં આવ્યું છે. મિથ્યાત્વ, સમ્યકત્વમેહ અને મિશ્રમેહમાંથી મિથ્યાત્વના ઉદયથી તત્ત્વાર્થમાં અશ્રદ્ધા થાય છે કારણ કે મિથ્યાત્વના ઉદયથી ? જીવ વિપરીત દૃષ્ટિવાળા થઈ જાય છે-કહ્યું પણ છે. મદનકેદ્રવ..ને ખાઈને મનુષ્ય પોતાના વશમાં રહેતો નથી. શુદ્ધ કરેલા કદ્રવ ને ખાવાવાળે મોહિતમૂહ હેતે નથી અને અશુદ્ધ કેદ્રવને ખાનારો અર્થ મૂછિત થાય છે. જેમ દારૂ પીવાથી અથવા ધંતૂરાના ભક્ષણથી અથવા પિત્તપ્રકોપથી જેની ઈન્દ્રિઓ વિક્ષિપ્ત થઈ જાય છે, એ પુરુષ વાસ્તવિકતા અવાસ્તવિક્તાને વિવેક કરી શકો નથી એવી જ રીતે મિથ્યાષ્ટિ જીવ યથાર્થ. તત્વરૂપિનું વિધાન કરવાવાળા મિથ્યાત્વના ઉદયથી વિપરીત જ શ્રદ્ધા કરે છે. કહ્યું પણ છે– Page #869 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * * * * * * ૧૮૨ તત્વાર્થસૂત્રને જેમની દૃષ્ટિ મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારથી આચ્છાદિત થઈ ગઈ છે, જેઓ રાગ અને તેથી યુક્ત છે, એવા જીવ ભવ્ય હોવા છતાં પણ જિનેન્દ્ર ભાખેલા ધર્મ પર રુચિ રાખતા નથી ! - મિથ્યાષ્ટિ જીવ ઉપદિષ્ટ પ્રવચન પર શ્રદ્ધા રાખતા નથી પરંતુ ઉપદિષ્ટ અથવા અનુપદિષ્ટ અસદૂભાવ પર અર્થાત્ વિપરીત તત્વ પરત્વે શ્રદ્ધા રાખે છે. - જે જીવ સૂત્ર-આગમમાં કથિત એક પણ પદ અગર એક પણ અક્ષર પ્રત્યે અશ્રદ્ધા રાખે છે, તે કદાચ શેષ સમગ્ર આગમ પર શ્રદ્ધા રાખતા હોય તે પણ તેને મિયાદૃષ્ટિ જ સમજે જોઈએ છે ૩ છે તત્વાર્થ શ્રદ્ધા રૂ૫ આત્માનું પરિણામ સમ્યકત્વ કહેવાય છે. સમ્યકત્વ પાંચ પ્રકારના છે(૧) પથમિક (૨) સાસ્વાદન (૩) વેદક (૪) ક્ષાયોપથમિક તથા (૫) ક્ષાયિક. " અનન્તાનુબન્ધી ક્રોધ, માન, માયા, લેભ અને દર્શન મેહનીયની ત્રણ એમ સાતે પ્રકતિઓને ઉપશમ થવાથી ઔપશમિક સમ્યકત્વ ઉત્પન્ન થાય છે આ સમ્યકત્વ અન્તર્મુહૂર્ત માત્ર જ રહે છે. ત્યારબાદ અનન્તાનુબન્ધી કષાયને ઉદય થઈ જાય છે અને અનન્તાનુબંધી કષાયના ઉદયથી–સમ્યકત્વને ચેકકસપણે નાશ થઈ જાય છે. કહ્યું પણ છે અગર સજનનો અર્થાત અનન્તાનુબન્ધી કષાયનો ઉદય હેત તે સાસ્વાદન સમ્યકત્વ પણ થઈ જાય છે અને જો તેને અભાવ થાય છે તે નિર્દોષ સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત થાય છે ૧ | લાપશમિક સમ્યકત્વના અંતિમ પુદ્ગલેને અનુભવ કરવાના કાળમાં વેદક સમ્યકત થાય છે. ઉદયમાં ન આવેલા મિથ્યાત્વના પુદ્ગલેને ક્ષય, અને ઉદયમાં ન આવેલા મિથ્યાત્વને ઉપશમ થવાથી ક્ષાયોપથમિક સમ્યકત્વ થાય છે. સંપૂર્ણ દર્શનમેહનીય ક્ષય થવાથી ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે. એવું નથી કે વિશુદ્ધ પુદ્ગલેને નાશ થવાથી તત્વાર્થ શ્રદ્ધા રૂપ પરિણામને અભાવ થઈ જાય. કહ્યું પણ છે સમ્યકત્વ મેહનીયને પુદ્ગલેને નાશ થઈ જવાથી સમ્યગદષ્ટિ કેવી રીતે માનવામાં આવે છે ? એને જવાબ એ જ છે કે ત્યાં દ્રવ્યને ક્ષય માનવામાં આવ્યું છે, પરિણામને ક્ષય નહીં છે ૧ છે સમ્યગ-મિથ્યત્વ વેદનીય પહેલા સમ્યકત્વ ને ઉત્પન્ન કરતો થકે, ત્રણ કરણ કરીને, ઉપશમ સમ્યકત્વને પ્રાપ્ત કરે છે. ત્યારબાદ મિથ્યાત્વના દળને શુદ્ધ, મિશ્ર અને અશુદ્ધ એ રીતે ત્રણ ઢગલાના રૂપમાં પરિણત કરે છે. કહ્યું પણ છે ત્યારબાદ સમ્યક્ત્વગુણ દ્વારા મિથ્યા કર્મનું તેવી જ રીતે વિરોધ કરે છે, જેમ છાશ વગેરેથી મદનકેદ્રવ ને શુદ્ધ કરવામાં આવે છે કે ૧ . આ રીતે દર્શનમોહનીય કર્મની ત્રણ ઉત્તર-પ્રકૃતિનું પ્રતિપાદન કરીને હવે પચીશ પ્રકારના ચારિત્રમેહનીય કર્મની ઉત્તરપ્રકૃતિ રૂપ બન્ધનું પ્રતિપાદન કરીએ છીએ. ચારિત્ર મોહનીય કર્મ બે પ્રકારના છે-કષાયમેહનીય અને કલાયમેહનીય. કષાયમેહનીયના સેળ ભેદ છે; જેવા કે-ક્રોધ, માન, માયા, અને લેભ. આ ચારેય કક્ષાના અનન્તાનુબંધી અપ્રત્યાખ્યાન, પ્રત્યાખ્યાન અને સંજવલનના ભેદથી ૪૪૪=૧૬ સેળભેદ થાય છે Page #870 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૩ મેહનીય નામનીમૂળ કર્મપ્રકૃતિના ભેદનું નિરૂપણ સૂ. ૯ ૧૮૩ નારકી તિર્થચ, મનુષ્ય અને દેવ રૂપ ચાર ગતિ તથા જન્મ જરા મરણરૂપ અનન્ત સંસાર ને અનુબન્ધ કરવાવાળો કષાય અનન્તાનુબન્ધી કહેવાય છે. ક્રોધ, માન, માયા, અને લોભ એના ચાર ભેદ હોય છે. આમાંથી કેધનું લક્ષણ અપ્રીતિ છે. માનનું લક્ષણ ગર્વ છે, માયાનું લક્ષણ લુચ્ચાઈ છે અને લેભનું લક્ષણ લાભ-આસક્તિ છે. કહ્યું પણ છે– જે કષાય જીવને અનન્ત ભાથી સંજિત કરે છે તેને અનન્તાનુબંધી અથવા સંજના કવાય કહે છે કે ૨ અનન્તાનુબન્ધી કક્ષાના પર્વતમાં પડેલી ફાટ, પથ્થર, વાંસની જડ અને કરમી રંગ એ ચાર ઉદાહરણ છે. કહેવાનું એ છે કે જેમ પર્વતની ફાટ કદી પણ સંધાતી નથી તેમ જ ક્રોધ જીવનપર્યત કયારે પણ ન મટે તેને અનન્તાનુબધી ક્રોધ સમજવું જોઈએ. જેમ પથ્થર કદી પણ નમતું નથી તેવી રીતે જે માન આજીવન દૂર ન થાય તે અનન્તાનુબન્ધી માને છે. જેવી રીતે વાંસની જડમાં અત્યન્ત વક્રતા હોય છે તેવી જ રીતની વક્રતા અનન્તાનુબન્ધી માયામાં હોય છે. જેમ વસ્ત્રમાં લાગેલે કરમીએ રંગ અન્ત સુધી દૂર થતો નથી તેવી જ રીતે જે લેભા જીવનના અન્ત સમય સુધી ન છૂટે તે અનન્તાનુબધી લભ કહેવાય છે અર્થાત અનન્તાનુબંન્ધી ક્રોધને સ્વભાવ પથરાની લકીર બરાબર, માનને સ્વભાવ વાના થાંભલા, માયાને સ્વભાવ વાંસની જડ તથા લેભને સ્વભાવ કરમીઆ રંગ જે હેય છે. અપ્રત્યાખ્યાન કષાય પણ ક્રોધ આદિના ભેદથી ચાર પ્રકારના છે. પ્રત્યાખ્યાન બે પ્રકારના હોય છે—દેશવિરતિ રૂપ અને સર્વવિરતિરૂપ. આમાંથી દેશવિરતિ પ્રત્યાખ્યાન અ૫ હેવાના કારણે અપ્રત્યાખ્યાન કહેવાય છે તેને આવૃત કરનાર અર્થાત ઉત્પન્ન ન થવા દેનાર કષાય અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ કહેવાય છે. જે કષાય સ્વલ્પ પ્રત્યાખ્યાન પણ થવા દેતું નથી તે સર્વવિરતિપ્રત્યાખ્યાન ને પણ અટકાવે છે એમાં કેઈ આશ્ચર્યની બાબત નથી. કહ્યું પણ છે-જે કષાય જીવના સ્વલ્પ (એકદેશીય) પ્રત્યાખ્યાનને પણ રેકે છે તે સામાન્યતયા અત્યાખ્યાનાવરણ કષાય કહેવાય છે. ૧ આ અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ કષાયોને ઉદય થવાથી સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ થવા છતાં પણ સર્વ વિરતિ અથવા દેશવિરતિ પ્રત્યાખ્યાન થતું નથી. જે કષાય સર્વવિરતિ પ્રત્યાખ્યાનનું આવરણ કરે છે અર્થાત્ સર્વવિરતિ ચરિત્ર થવા દેતું નથી તે પ્રત્યાખ્યાનાવરણ કષાય કહેવાય છે. હું કોઈ પણ જીવની આજીવન, મન, વચન અને કાયાના યોગથી હીંસા કરીશ નહીં, કરાવીશ નહીં તેમજ કઈ કરતું હશે તેને અનમેદન ટેકે) આપીશ નહીં આ પ્રકારનું પ્રત્યાખ્યાન (પચ્ચખાણુ) સર્વવિરતિ પ્રત્યાખ્યાન કહેવાય છે. આને જે ઉત્પન્ન ન થવા દેતે પ્રત્યાખ્યાનાવરણ કષાય છે. કહ્યું પણ છે જેમાં કષાયના ઉદ્યમથી જીવ ઈચ્છવા છતાં પણ સર્વવિરતિ પ્રત્યાખ્યાન કરી શક્યું નથી, તે સામાન્યતયા પ્રત્યાખ્યાનાવરણ કષાય કહેવાય છે કે ૧ છે સંવલન કષાય સમસ્ત પાપસ્થાનોથી વિરત સર્વવિરતિથી સમ્પન્ન સાધુને પણ ટક્કર પરીષહ આવવાથી એકદમ સંજવલિત (કષાયાવિષ્ટ) કરી નાખે છે આથી તેને–સંજ્વલને કપાય કહે છે-કહ્યું પણ છે Page #871 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તર્થને - જે કષાય સંસારથી વિરક્ત અને સમસ્ત પાપોથી રહિત સાધુને પણ સંજ્વલિત કરે છે અર્થાત મુનિ-અવસ્થામાં પણ જેમની સત્તા રહે છે તેમને સંજવલન કષાય કહે છે. - સંજવલન રૂપ કષાયને સંજ્વલન કષાય કહે છે. આવી રીતે અપ્રત્યાખ્યાન પ્રત્યાખ્યાન અને સંજ્વલન કષાયના ક્રોધ આદિ ચારચાર ભેદ થવાથી.બાર ભેદ થાય છે. એમાં અનંતાનું બંધી ના પહેલાના ચાર ભેદ મેળવવાથીને કષાય મોહનીયના સોળ ભેદ થાય છે. અપ્રત્યાખ્યાન, ક્રોધ, માન, માયા અને લેભના ઉદાહરણ આ રહ્યાં-કોધને સ્વભાવ તળાવની ફાંટ જે (૨) માનને સ્વભાવ હાડકાના થાંભલા જેવો (૩) માયાને સ્વભાવ ઘેટાના શિંગડા જેવો તથા (૪) લેભને સ્વભાવ કર્દમ રાગ જેવો હોય છે અર્થાતુ અપ્રત્યાખ્યાન ક્રોધને સ્વભાવ તળાવની તડ, માનને સ્વભાવ હાડકાના થાંભલા માયાને સ્વભાવ ઘેટાના શિંગડા તથા લેભને સ્વભાવ કર્દમ રાગ જેવો હોય છે. પ્રત્યાખ્યાન કષાયના ક્રોધ માન વગેરેના ઉદાહરણ છે- કોધનો સ્વભાવ રેતીમાં ઉકેલી લીટી, માનને સ્વભાવ લાકડાને થાંભલે માયાને સ્વભાવ ચાલતા બળદના મૂત્ર, લેભને સ્વભાવ ખજન રાગ જેવો હોય છે. સંજવલન ક્રોધ પાણીમાં દોરેલી રેખા, માનને સ્વભાવ ઘાસને થાંભલે, માયાને સ્વભાવ વાંસની છોલેલી પાતળી ચામડી, લેભને સ્વભાવ પતંગીના રંગ જે હોય છે. આ રીતે કષાય વેદનીયના સેળ ભેદોનું નિરૂપણ કર્યું. હવે નવ પ્રકારના નેકપાય કર્મનું પ્રતિપાદન કરીએ છીએ–(૧) હાસ્ય (૨) રતિ (૩) અરતિ (૪) શેક (૫) ભય (૬) જુગુપ્સા (૭) પુરુષવેદ (૮) સ્ત્રીવેદ અને (૯) નપુંસકવેદ. - કષાયનો એક દેશ હોવાથી અથવા કષાય વિશેષ હોવાથી હાસ્ય આદિને અષાય કહેવામાં આવે છે અથવા “અ” શબ્દ અત્રે મિશ્રઅર્થમાં લેવામાં આવેલ છે. આને આશય એ છે કે કષાયની સાથે મળીને જ હાસ્ય વગેરે પોતાના કાર્ય કરવામાં સમર્થ થાય છે. કષાયના અભાવમાં હાસ્ય વગેરે પિતાનું કાર્ય સંપાદન કરવામાં સ્વતંત્રપણે શક્તિમાન થતા નથી. કષાય જે દેજવાળે હેય છે તેના મિત્ર હાસ્ય વગેરે પણ તે જ દોષને ઉત્પન્ન કરે છે આવી સ્થિતીમાં અનન્તાનુબન્ધી આદિથી સહચરિત હાસ્ય વગેરે પણ તેના જેવાજ સ્વભાવવાળા હોય છે. આથી આ હાસ્ય વગેરેને પણ ચારિત્રના ઘાતક હેવાના કારણે કષાયની બરાબર જ સમજવા જોઈએ બીજાઓએ પણ કહ્યું છે–આ હાસ્ય કષાયેના સાથી હોવાના કારણે તથા કવાને પ્રેરણા કરનાર અર્થાત્ ભડકાવવાવાળા હોવાથી નેકષાય કહેવામાં આવ્યા છે ૧ - હાસ્ય નેકષાય મેહનીયના ઉદયથી બાહ્ય તેમજ આત્યંતર વસ્તુઓમાં આસક્તિ પ્રીતિ ઉત્પન્ન થાય છે અથવા ઈષ્ટ રૂપ-રસ અદિમાં આસક્તિરૂપ પ્રીતિ થાય છે. અરતિ નેકષાય મેહનીયના ઉદયથી ધર્મ પ્રત્યે અરૂચિ ઉદ્ભવે છે. શેક કષાયમેહના ઉદયથી મનુષ્ય વિલાપ કરે છે પિતાના માથા વગેરે અવયને કુટે છે, સાંઢી શ્વાસ લે છે, રડે છે અને ધરતી પર આળોટે છે. ભય નેકષાયમેહનીયના ઉદયથી ઉદ્વિગ્ન થાય છે –ગભરાય છે, પીડાય છે, કાંપવા લાગે છે જુગુપ્સા નેકષાયમેહના ઉદયથી શુભ અને અશુભ દ્રવ્યના વિષયમાં નફરત જાગે છે. પુરુષવેદ કષાયમેહનીયના ઉદયથી સ્ત્રીઓની અભિલાષા થાય છે. જેવી રીતે કફના પ્રકોપવાળાને કેરી Page #872 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ, અ. ૩. મેહનીય નામનીમૂળ કર્મપ્રકૃતિના ભેદનું નિરૂપણ સૂ ૯ ૧૮૫ ખાવાની ઈચ્છા થાય છે. આવી જ રીતે સંકલ્પની વિષયભૂત સ્ત્રીઓમાં પુરુષવેદ કષાય મેહના ઉદયથી અભિલાષા થાય છે. - સ્ત્રીવેદ નેકષાય મોહના ઉદયથી સ્ત્રીને પુરુષની ઈચ્છા થાય છે અને આ વેદના ઉદયથી સંકલ્પના વિષયભૂત પુરુષોમાં પણ અભિલાષા થાય છે. નપુંસકવેદ નેકષાય મેહનીયના ઉદયથી સ્ત્રી અને પુરુષ, બંનેની સાથે કામક્રીડા કરવાની અભિલાષા ઉત્પન્ન થાય છે. જેવી રીતે બે ધાતુઓને ઉદય થવાથી સમ્માર્જિત આદિ દ્રવ્યની અભિલાષા થાય છે. કેઈ-મેઈને પુરુષની જ અભિલાષા થાય છે તથા સંકલ્પજનિત વિષયમાં અનેક પ્રકારની અભિલાષા ઉત્પન્ન થાય છે. પુરુષવેદ વગેરે ત્રણ કપ માટે ઘાસની અગ્નિ લાકડાની અગ્નિ અને છાણાની અગ્નિના દાખલાઓ પ્રસિદ્ધ છે. પુરુષવેદ-મેહનીય રૂપી અગ્નિ જ્યારે તીવ્રતાની સાથે પ્રજવલિત થાય છે ત્યારે તેને પ્રતિકાર થવાથી વડવાની જેમ શમી જાય છે જેમ ઘાસનો પૂળો જલદી જ સળગી જાય છે તેમ પુરુષવેદની અસર પણ શીધ્ર સમાપ્ત થઈ જાય છે. લાંબા સમય સુધી સળગતું નથી. સ્ત્રીવેદમેહરૂપી અગ્નિ લાંબા સમય બાદ શાન્ત થાય છે તે એકદમ સળગી પણ ઉઠતી નથી બલકે સંભાષણ સ્પશન આદિ સૂકા લાકડા (બળતણ)થી ક્રમશઃ ક્રમશઃ વધતી જાય છે. સ્ત્રીવેદને અગ્નિ અત્યન્ત મજબૂત બાવળના લાકડાની ઘણું વધી ગયેલી જ્વાલાઓના સમૂહ જે હોય છે. તેને શમાવવામાં સમય લાગે છે. નપુંસકવેદ મેહનીય રૂપી અગ્નિ ઉક્ત બનેથી અધિક ઉગ્ર હોય છે તે કઈ મહાનગરમાં લાગેલ અગ્નિકાંડની જેમ અથવા છાણાની માફક અંદર અંદર જ ઘણી ભભતી રહે છે. તેનું શમન ઘણાં લાંબા સમય પછી થાય છે. આવી રીતે પચીસ પ્રકારના ચારિત્રમેહનીય કર્મનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું. ત્રણ પ્રકારના દર્શન મેહનીયકર્મનું નિરૂપણ અગાઉ કરવામાં આવ્યું છેઆમ મેહનીય કર્મની અઠયાવીસ પ્રકૃતિનું પ્રતિપાદન થઈ ગયું. અનન્તાનુબન્ધી કષાયને ઉદય સમ્યફદર્શનને નાશ કરે છે જ્યાં સુધી તેને ઉદય રહે છે ત્યાંસુધી સમ્યફદર્શનની ઉત્પત્તિ થતી નથી સમ્યફદર્શન જે પહેલાં ઉત્પન્ન થઈ ગયું હોય અને પાછળથી અનન્તાનુબંધી કષાયને ઉદય થાય તે તે નાશ પામી જાય છે. અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ કષાયના ઉદયથી દેશવિરતિ પણ ઉત્પન્ન થઈ શક્તી નથી તે પછી સર્વવિરતિ તે થાય જ કેવી રીતે? પ્રત્યાખ્યાન કષાયના ઉદયથી દેશવિરતિમાં તે અવરોધ થતું નથી પરંતુ સર્વવિરતિ રૂપ ઉત્તમ ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થતી નથી. કહેવાનું એ છે કે બધા પ્રકારના પ્રાણા તિપાતથી વિરત થાય છે એ જાતના સકલસંયમને લાભ થતો નથી. સંજ્વલન કષાયના ઉદયથી વીતરાગ ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થતી નથી. અનન્તાનુબન્ધી, અપ્રત્યાખ્યાન, પ્રત્યાખ્યાન, અને સંજ્વલન એ ચારેના કેધ, માન, માયા અને લેભ એમ ચાર–ચાર ભેદ છે અનન્તાનુબન્ધી આદિ ચાર પ્રકારના ક્રોધમાં એવી જ રીતે માન, માયા અને લેભમાં પરસ્પર જે તારતમ્ય છે અર્થાત તીવ્રભાવ, મધ્યભાવ વિમધ્યભાવ અને મન્દભાવ છે, તે હવે દર્શાવીએ છીએ– ચારે પ્રકારના ક્રોધમાં અનન્તાનુબધી ક્રોધ ઉગ્ર હોય છે. તે પહાડમાં પડેલી ફાંટ (તીરાડ) જે છે જેમ પર્વતમાં પથ્થરશીલા વગેરેમાં જે તિરાડ પડી જાય છે, તે જ્યાં સુધી શિલા છે ત્યાં સુધી ૨૪. Page #873 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૮૬. તત્વાર્થસૂત્રને રહે છે, સંઘાઈ શકતી નથી એવી જ રીતે અનન્તાનુબન્ધી ક્રોધ ઉત્પન્ન થાય છે તે તે જીવનપર્યન્ત કદી પણ શાન્ત થતો નથી. તેના સંસ્કાર જીવનવ્યાપી હોય છે. તેના સંસ્કારને નાશ કરવાને કઈ ઉપાય નથી. અનન્તાનુબધી ધથી મૃત્યુ પ્રાપ્ત કરનાર અને પ્રાયઃ નરકગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. અપ્રત્યાખ્યાની ક્રોધ મધ્ય શ્રેણીને હેય છે તે જમીનમાં પડેલી તડ જે છે જેના સંસ્કાર એક વર્ષ સુધી અસ્તિત્વમાં રહે છે અર્થાત જેમ જમીનમાં જે ફાટ પડી જાય છે તે વર્ષાઋતુમાં ચોક્કસ જ ભુંસાઈ જાય છે એવી જ રીતે જે કાધ એકવાર ઉત્પન્ન થઈને એક વર્ષની અંદર–અંદર પ્રશાંત થઈ જાય છે, તે અપ્રત્યાખ્યાની કેધ કહેવાય છે. આ પ્રાધવાળા જ મરણ પછી તિર્યંચગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. પ્રત્યાખ્યાનાવરણને ક્રોધ વિમધ્ય કહેવાય છે તે રેતીમાં દોરેલી રેખા જે હોય છે તાત્પર્ય એ છે કે રેતીના ઢગલામાં લાકડીથી અગર કેઈ સળીથી જે રેખા બનાવી દેવામાં આવે તે તે વધુમાં વધુ ચાર માસની અંદર ભુંસાઈ જાય છે એવી જ રીતે જે કોઇ નિયમથી ચાર માસમાં શાન્ત થઈ જાય તે પ્રત્યાખ્યાન ક્રોધ કહેવાય છે. આ ફોધવાળા જીવ મરીને મનુષ્યયોનિમાં જન્મ લે છે. - સંજવલન ક્રોધ મંદ હોય છે. તેને પાણીમાં ખેંચેલી રેખાની ઉપમા આપવામાં આવી છે કહેવું એ છે કે લાકડી શલાકા અથવા આંગળી વડે પાણીમાં જે રેખા ખેંચીએ તો પાણીને સ્વભાવ તરલ હોવાથી તે રેખા તેજ વખતે અદશ્ય થઈ જાય છે એવી જ રીતે જે અપ્રમત્ત જ્ઞાની પુરુષને ક્રોધ ઉત્પન્ન થતાની સાથે જ ઉપશાન્ત થઈ જાય છે તેને કૈધ સંજવલનbધ કહેવાય છે અને આ જાતના કોધવાળા જ દેવગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે, આવી જ રીતે માન પણ ચાર પ્રકારના છે. અનન્તાનુબન્ધી માન તીવ્ર અપ્રત્યાખ્યાની માન મધ્ય પ્રત્યાખ્યાની માન વિમધ્ય અને સંજ્વલન માન મન્દ હોય છે. આ ચાર પ્રકારના માન અનુક્રમે લિસ્તમ્ભની સમાન, અસ્થિતંભની જેમ દારુસ્તભની જેમ અને તૃસ્તંભની માફક સમજવા જેઈએ. જેવી રીતે શૈલખંભે અથોત પર્વતે કદાપી નમતું નથી તેવી જ રીતે કેઈ નિમિત્તથી ઉત્પન્ન થયેલ જે માન જીવન પર્યત જતું નથી તે અનન્તાનુબન્ધી માન કહેવાય છે. આ માનને વશ થઈને મરનારા પ્રાણ નરકગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે એવી જ રીતે તે અસ્થિતંભ (હાડકાં) વગેરેની જેમ માન પણ પૂર્વોક્ત ક્રોધની જેમ ઘટિત કરી લેવો જોઈએ તેમના ફળસ્વરૂપ થવાવાળી ગતિ પણ પૂર્વવતું જ જાણી લેવી. એવી જ રીતે માયા પણ ચાર પ્રકારની છે-અનન્તાનુબન્ધી માયા, અપ્રત્યાખ્યાની માયા પ્રત્યાખ્યાની માયા અને સંજવલન માયા ક્રોધ અને માનની જેમ માયા પણ અનુક્રમથી તીવ્ર મધ્ય વિમધ્ય અને મન્દ હોય છે. અનન્તાનુબન્ધી માયા વાંસની ગાંઠની જેમ અપ્રત્યાખ્યાની માયા ઘેટાના શિંગડાની જેમ પ્રત્યાખ્યાની માયા ગમૂત્રિકા (ચાલતા-ચાલતાં સૂતરનાર બળદના મૂત્રની વાંકી-ચુડી રેખાઓ)ની જેમ અને સંજવલન માયા અવલેખનિકોની જેમ હોય છે. તાત્પર્ય એ છેકે જેમ વાંસની ગાંઠ અત્યન્ત કુટિલ-વર્ક હોય છે અને હજાર પ્રયત્ન કરવા છતાં પણ સીધી થઈ શકતી નથી એવી રીતે તીવ્ર અનન્તાનુબંધી માયા પણ જીવનપર્યન્ત કદાપી દૂર કરી શકાતી નથી. આ માયાને વેશ થઈને મરનાર જીવો મરણની અનન્તર નરક Page #874 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૩ મેહનીય નામનીમૂળ કર્મપ્રકૃતિના ભેદોનું નિરૂપણ સૂ.૯ ૧૮૭ ગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે એવી જ રીતે પૂર્વોક્ત ક્રોધની જેમ ઘેટાના શીંગડાની જેમ ત્રણ પ્રકારની માયા માટે પણ યથાયોગ્ય સમજી લેવાનું છે. માયાના અનેક પર્યાયવાચક શબ્દ છે દા. ત. નિકૃતિ વંચના, દંભ દો, પ્રપંચ, વગેરે આ શબ્દોથી માયાના અનેક રૂપોને પણ સમજી શકાય છે. - લોભ પણ ચાર પ્રકાર છે-અનન્તાનુબન્ધી લાભ, અપ્રત્યાખ્યાની લે, પ્રત્યાખ્યાની લભ અને સંજ્વલન લાભ આ ચારેય પ્રકારના લેભ કમશઃ તીવ્ર મધ્ય વિમધ્ય અને મન્દ હોય છે. એ કરમીઆ રંગની જેમ કર્દમરાગની જેમ ખંજનરાગની જેમ અને હળદરના રંગ જેવા છે. કરંજી રંગની સમાન તીવ્ર અનન્તાનુબધી લાભ મરણપર્યન્ત દૂર થતો નથી. આ લેભને અનુસરનાર પ્રાણી મૃત્યુ પછી નરકગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. કઈમરાગની જેમ અપ્રત્યાખ્યાની લભ એક વર્ષ સુધી રોકાય છે. આ લેભને વશ થઈને મરનાર પ્રાણી તિર્યચનિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. ખંજન રાગની જેમ વિમધ્ય પ્રત્યાખ્યાની લેભ ચાર માસ સુધી રહે છે આ લોભનું અનુસરણ કરીને મરનારા પ્રાણી મૃત્યુ બાદ મનુષ્યગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. આવી જ રીતે હળદરના રંગન જેવો મન્દ સંજવલન લાભ ઉત્પત્તિ બાદ શીધ્ર જ દૂર થઈ જાય છે. આ લેભને વશ થઈને મરનારા જીવો મરણાંતરે દેવગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. આ ક્રોધ માન માયા અને લેભ કષાયોના વિરોધી ભાવ અનુક્રમથી ક્ષમા મૃદુતા ઋજુતા અને સતેષ છે. ક્ષમા આદિ વિરોધી ભાવોનું અવલખન કરીને ક્રોધ વગેરે કષાયેને પ્રતિઘાત કરી શકાય છે. - તાત્પર્ય એ છે કે ક્રોધના પ્રતિઘાતનું કારણ ક્ષમા છે. માનના પ્રતિઘાતનું કારણ માર્દવ છે. માયાના પ્રતિઘાતનું કારણ આર્જવ (સરળતા) છે. લેભના પ્રતિઘાતનું કારણ સતેષ છે. અહીં. સમજવા ગ્ય વસ્તુ એ છે કે આ બધાં કર્મ મેહ પ્રધાન છે, અર્થાત્ આઠે કર્મોમાં મોહનીય કર્મ જ પ્રધાન છે. આ કર્મોમાં કઈ-કઈ સર્વઘાતી અને કઈ-કઈ દેશઘાતી છે અર્થાત કેઈ આત્માના ગુણને પૂર્ણ રૂપથી ઘાત કરે છે તે કઈક આંશિક રૂપથી ઘાત કરે છે. આ કર્મો જ નરકભવ આદિના પ્રપંચને પ્રાપ્ત કરાવવામાં કારણભૂત છે. મોહ કષાયથી ઉત્પન્ન થાય છે કષાયની વિશેષતાથી કર્મની સ્થિતિમાં વિશેષતા થાય છે. કષાયથી જ સઘળાં દુઃખની પ્રાપ્તિ થાય છે આથી જે મુમુક્ષુ કર્મોને ઘટાડે ઈરછે છે તેને ક્રોધ વગેરે કષાયાને સંવર કરવાના ઉપાય ક્ષમા આદિ સદ્ગુણોને નિરંતર અભ્યાસ કરવો જોઈએ વળી કહ્યું પણ છે– આ લેકમાં જેટલું પણ ઘેર દુઃખ છે અને ત્રણે લોકમાં જે પણ ઉત્તમ સુખ છે તે બધા કષાયની વૃદ્ધિ અને નાશના કારણે જ સમજવા જોઈએ તાત્પર્ય એ છે કે જેમ જેમ કષાયોની વૃદ્ધિ થાય છે તેમ તેમ દુઃખની વૃદ્ધિ થાય છે અને જેમ જેમ કષાયોને નાશ થાય છે તેમ તેમ દુઃખને નાશ થાય છે. આથી કષાયેના વિનાશ માટે નિરંતર પ્રયત્નશીળ રહેવું જોઈએ છેલ્લા 'आउए चउविव्हे, नारगतिरिक्खमणुस्सा देवमेयओ ॥१०॥ આયુષ્ય કર્મ ચાર પ્રકારના છે–(૧) નારકાયુ (૨) તીર્થંચાયુ (૩) મનુષાયુ અને (૪) તત્ત્વાર્થદીપિકા-પૂર્વસૂત્રમાં કર્મની ચેથી મૂળ-પ્રકૃતિ મેહનીયકર્મની અઠ્યાવીસ ઉત્તરપ્રકૃતિઓનું પ્રરૂપણ કરવામાં આવ્યું હવે પાંચમી મૂળ પ્રકૃતિ આયુની ચારે ઉત્તરપ્રકૃતિઓ બતાવીએ છીએ દેવાયુ ૧૦ Page #875 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૮૮ તત્વાર્થસૂત્રને આયુષ્યકર્મની ઉત્તરપ્રકૃતિએ ચાર છે-નારકાયુ તિર્યંચાયુ મનુષ્યાય અને દેવાયુ છે૧બા તત્ત્વાર્થનિર્યુકિત-પાછલા સૂત્રમાં ચેથી મેહનીય રૂપ મૂળ કર્મપ્રકૃતિની અઠયાવીસ ઉત્તર પ્રવૃતિઓનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું હવે આયુ નામકે પાંચમી મૂળકર્મ પ્રકૃતિની ચાર ઉત્તરપ્રકૃતિઓ કહીએ છીએ-ઉત્તરપ્રકૃતિરૂપ આયુષ્યકર્મ ચાર પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છેનરકાયુ તિર્યંચાયુ મનુષ્યાયું અને દેવાયુ. જે કર્મના ઉદયથી-આત્મા નારફ તિર્યંચ મનુષ્ય અથવા દેવના રૂપમાં જીવીત રહે છે અને જે કર્મના ક્ષયથી મરી જાય છે તેને આયુષ્ય કર્મ કહે છે. કહ્યું પણ છે– પિતાને અનુરૂપ આસવની દ્વારા ગ્રહણ કરેલા અનાજ આદિ ને પ્રથમ બાંધેલા આયુષ્યના ઉપકારક હોય છે. તે આયુ નામક મૂળ પ્રકૃતિની ચાર ઉત્તરપ્રકૃતિઓ છે–(૧) નારકાયુષ્ય (૨) તૈયચનિકાયુષ્ય (૩) માનુષ્પાયુષ્ક (૪) દેવાયુષ્ય “આયુષ્ય પદની વ્યુત્પત્તિ આ પ્રમાણે છેઆનીયતે અર્થાત્ લાવવામાં આવે છે. શેષ કૃતિઓ ઉપગને માટે જીવની દ્વારા જેમાં તેને આયુ કહે છે. કાંસાના પાત્ર રૂપ આધારે ભેજન કરનાર માટે જ ચોખા અને ભાત વગેરે જુદી જુદી શાકભાજી રાખવામાં આવે છે અથવા આનીયતે અર્થાત લાવવામાં આવે છે. તે ભવની અંદર થનારી પ્રકૃતિએ જેની મદદથી તેને આવું કહે છે, દોરડાથી બાંધેલા શેરડીના ભારાની જેમ કહેવાનું એ છે કે જેમ દેરડું-શોરડીને ભેગી રાખે છે તેવી જ રીતે આયુષ્યકર્મ અમુક ભવ સઍધી સમસ્ત પ્રકૃતિઓને એકઠી કરી રાખે છે અથવા બેડી વગેરેની જેમ શરીર ધારણ પ્રતિ જે યત્નશીલ હોય છે. તે આયુષ્ય કહેવાય છે. આયુને જ આયુષ્ય કહે છે. આયું ચાર પ્રકારના છે કારણ કે સંસાર ચાર ગતિ રૂપ છે. નરક પૃથ્વીનું એક વિશેષ પ્રકારનું પરિણમન છે. નરક એ યાતનાઓનું સ્થાન છે નરકમાં રહેવાવાળાં પ્રાણી પણ નરક કહેવાય છે, નરક સંબંધી (આયુ)ને નારકી કહે છે એકેન્દ્રિય બેઈન્દ્રિય તેઈન્દ્રિય ચતુરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય તિર્યંચાનિકેની આયુને તિર્યનિક કહે છે. સમૂઈિમ અને ગર્ભજ મનુષ્યના આયુને માનુષાયુ કહે છે. ભવનપતિ વાનગૅતર તિષ્ક અને વૈમાનિકેની આયુને દેવાયુ કહી શકાય છે. આ રીતે આયુષ્ય મૂળ પ્રકૃતિની ચાર પ્રકૃતિએ સાબીત થઈ. ૧૦ णामे बायालीसविहे गइ-जाइ-सरीराइ मेयओ ॥ ११ ॥ સૂત્રાર્થ–ગતિ જાતિ શરીર આદિના ભેદથી નામ કર્મ બેંતાળીશ પ્રકારના છે. ૧૧ તત્ત્વાર્થદીપિકા–પાછલા સૂત્રમાં પાંચમી મૂળ કર્મ પ્રકૃતિ આયુષ્યની ચાર પ્રકૃતિઓ કહેવામાં આવી. હવે ક્રમ પ્રાપ્ત છઠી મૂળ કર્મપ્રકૃતિ-નામકર્મની બેંતાળીશ ઉત્તરપ્રકૃતિઓ કહીએ છીએ– ઉત્તર પ્રકૃતિની અપેક્ષાથી નામકર્મના બેંતાળીશ ભેદ છે તે આ મુજબ છે—(૧) ગતિનામ (૨) જાતિનામ (૩) શરીરનામ (૪) શરીર પાંગ નામ (૫) શરીર બંધન નામ (૬) શરીર સંધાત નામ (૭) સંહનન નામ (૮) સંસ્થાન નામ (૯) વર્ણ નામ (૧૦) ગંધનામ (૧૧) રસનામ (૧૨) સ્પર્શનામ (૧૩) અગુરુલઘુ નામ (૧૪) ઉપઘાત નામ (૧૫) પરાઘાત (૧૬) આનુપૂવી નામ (૧૭) ઉચ્છવાસ નામ (૧૮) આતપ નામ (૧૯) ઉદ્યોત નામ (૨૦) વિહાગતિ નામ (૨૧) ત્રસનામ (૨૨) સ્થાવર નામ (૨૩) સૂક્ષ્મ નામ (૨૪) બાદર નામ (૨૫) પર્યાપ્ત નામ (૨૬) અપર્યાપ્ત નામ (૨૭) સાધારણ શરીર નામ (૨૮) પ્રત્યેક શરીર Page #876 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૩. નામકર્મની બેંતાલીશ ઉત્તરપ્રકૃતિનું કથન સૂ. ૧૧ ૧૮૯ નામ (૨૯) સ્થિર નામ (૩૦) અસ્થિર નામ (૩૧) શુભ નામ (૩૨) અશુભ નામ (૩૩). સુભગ નામ (૩૪) દુર્લગ નામ (૩૫) સુસ્વર નામ (૩૬) દુઃસ્વર નામ (૩૭) આદેય નામ (૩૮) અનાદેય નામ (૩૯) યશ કીર્તિ નામ (૪૦) અયશઃ કીર્તિ નામ (૪૧) નિમણિ નામ અને (૪૨) તીર્થંકર નામ; આ નામ કર્મની બેંતાળીશ ઉત્તરપ્રકૃતિઓ છે. ૧૧ તત્ત્વાર્થનિર્યુકિત-પાછલા સૂત્રમાં આયુષ્ય કર્મની ચાર ઉત્તર પ્રવૃતિઓ કહેવામાં આવી, ક્રમ પ્રાપ્ત નામકર્મની બેંતાળીશ ઉત્તર પ્રવૃતિઓ હોય છે તેમના નામ આ રીતે છે– (1) ગતિ (૨) જાતિ (૩) શરીર (૪) શરીરાંગોપાગ (૫) શરીરબન્ધન (૬) શરીર સંધાત (૭) સંહનન (૮) સંસ્થાન (૯) વર્ણ (૧૦) ગંધ (૧૧) રસ (૧૨) સ્પર્શ (૧૩) અગુરુ લઘુ (૧૪) ઉપઘાત (૧૫) પરાઘાત (૧૬) આનુપૂવી (૧૭) ઉચ્છવાસ (૧૮) આતપ (૧૯) ઉદ્યોત (૨૦) વિહાગતિ (૨૧) ત્રસ (૨૨) સ્થાવર (૨૩) સૂમ (૨૪) બાદર (૨૫) પર્યાપ્ત (૨૬) અપર્યાપ્ત (૨૭) સાધારણ શરીર (૨૮) પ્રત્યેક શરીર (૨૯) સ્થિર (૩૦) અસ્થિર (૩૧) શુભ (૩૨) અશુભ (૩૩) સુભગ (૩૪) દુર્લંગ (૩૫) સુસ્વર (૩૬) દુઃસ્વર (૩૭) આદેય (૩૮) અનાદેય (૩૯) યશકીર્તિ (૪૦) અયશ-કીર્તિ (૪૧) નિર્માણ અને (૪૨) તીર્થકર નામ આ બેંતાળીશ ઉત્તરપ્રકૃતિએના ૯૩ ત્રાણું ભેદ હોય છે, તે આ પ્રમાણે છે – (૧) ગતિ નામ કર્મના ચાર ભેદ છે–નરકગતિ. તિર્યંચગતિ. મનુષ્યગતિ અને દેવગતિ. (૨) જાતિનામ કર્મના પાંચ ભેદ છે—એકેન્દ્રિયજાતિ, બેઈન્દ્રિયજાતિ, તેઈન્દ્રિય જાતિ, ચતુરિ ન્દ્રીય જાતિ અને પંચેન્દ્રિય જાતિ [૪+૫=૯] (૩) શરીરનામ કર્મ પાંચ પ્રકારના છે–દારિક શરીર નામ કર્મ, વૈક્રિય શરીરનામ કર્મ, આહારક શરીરનામ કર્મ, તેજસ શરીરનામ કર્મ અને કામણ શરીરનામ કર્મ [૫=૧૪] (૪) અંગોપાંગ કર્મના ત્રણ ભેદ છે--દારિક અંગોપાંગ, વેકિય અંગોપાંગ, આહારક અંગોપાંગ [૧૪૩=૧૭] (૫) શરીરબલ્પનામ કમના પાંચ ભેદ છે-દારિક શદીરબન્ધન. વૈક્રિયશરીરબન્ધન, આહારકશરીરબન્ધન, તેજસશરીરબન્ધન, કામંણશરીરબન્ધન [૧૭૫ ૨૨] (૬) શરીર સંઘાત નામ કર્મના પાંચ ભેદ છે-દારિક શરીર સંઘાત, વૈક્રિયશરીરસંઘાત, આહારક શરીરસંઘાત, તેજસ શરીર સંઘાત. કામણશરીરસંઘાત (૨૨+=૨૭] (૭) સંહનન નામ કર્મના છ ભેદ છે-વાઋષભનારાચસંહનન, ઋષભનારાચસંહનન, નારાચસંહનન, અર્ધનારાચસંહનન, કીલિકાસંહનન, સેવાર્તાસંહનન નામકર્મ. ૨૭+૬=૩૩] (૮) સંસ્થાનનામકર્મને છ ભેદ છે-સમચતુરસસંસ્થાન ન્યોધપરિમંડળ, સાદિસંસ્થાન, કુર્જક સંસ્થાન, વામનઃસંસ્થાન, અને હુન્ડસંસ્થાન નામકર્મ. [૩૩૬=૩૯] (૯) વર્ણ, (૧૦) ગંધ, (૧૧) રસ અને (૧૨) સ્પર્શના વીસ ભેદ હોય છે–વર્ણ નામકર્મના પાંચ ભેદ છે-કાળે, ભૂરે, લાલ, પીળે, અને સફેદ (૩૯૫=૪૪] ગંધના બે ભેદ-સુરભિ ગંધ અને દુરભિગબ્ધ [૪૪+૨=૪૬] રસના પાંચ ભેદ-તીખે, કડા, કસાયેલું, ખાટ, મીઠ ૪િ૬૫=૫૧] સ્પર્શ નામના આઠ ભેદ-ગુરુ, લઘુ, કર્કશ, કમળ, ટાઢ, ઉને, લખે, ચિકણે પિ૧૫૮-૫૯] (૧૩) અગુરુલઘુ પણ એક પ્રકારને છે [૬૦] (૧૪) ઉપઘાત અને (૧૫) પરાઘાતને પણ એક એક ભેદ છે [૬૨] (૧૬) આનુપૂવી નામકર્મના ચાર ભેદ છેનરકાનુપૂવી, તિર્યગાનુપૂર્વી, મનુષ્યાનુપૂવી અને દેવાનુપૂવી [૬૬] (૧૭) ઉચ્છવાસ (૧૮) ઉદ્યોત (૧૯) આપ નામકર્મના એક-એક ભેદ છે [૬] ૨૦) વિહાગતિ નામકર્મના બે ભેદ છે-પ્રશસ્ત Page #877 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૯૦ તત્વાર્થસૂત્રને વિહાગતિ અને અપ્રશસ્તવિહાગતિ નામ [૭૧] નામકર્મના બેંતાળીશ ભેદમાંથી અહીં ૨૦ ભેદોનું વર્ણન થયું. બાકીના ૨ ભેદ આ પ્રમાણે છે - ૨૧ ત્રસ, ૨૨ સ્થાવર ૨૩ સૂક્ષ્મ ૨૪ બાદર ૨૫ પર્યાપ્ત, ૨૬ અપર્યાપ્ત ૨૭ સાધારણશરીર ૨૮ પ્રત્યેક શરીર ૨૯ સ્થિર ૩૦ અસ્થિર ૩૧ શુભ ૩૨ અશુભ ૩૩ સુભગ ૩૪ દુર્ભગ ૩૫ સુસ્વર ૩૬ દુઃસ્વર ૩૭ આદેય ૩૮ અનાદેય ૩૯ યશકીત્તિ ૪૦ અયશકીતિ ૪૧ નિર્માણ અને ૪૨ તીર્થકર નામ કર્મ-દરેકના એક એક જ ભેદ છે આવી રીતે [૭૧+=૯૩] અગાઉ જણાવેલા. એકેતર અને આ બાવીસ બધાં મળીને નામકર્મની બેંતાળીશ પ્રકૃતિના ત્રાણું ભેદ થાય છે. હવે અત્રે નામકર્મનું સવિસ્તર વર્ણન કરવામાં આવે છે – જે કર્મ જીવને નરકભવ વગેરેમાં લઈ જાય છે અથવા જે કર્મ જીવપ્રદેશથી સંબદ્ધ પગલદ્રવ્યના વિપાકના સામર્થ્યથી જીવને નમાવે છે તે નામકર્મ કહેવાય છે. “નામ” આ યથાર્થ સંજ્ઞા છે અર્થાત્ જેવું આ કર્મનું નામ છે તેવી જ રીતે તેનો સ્વભાવ પણ છે. જેમ, શુકલ આદિ ગુણેથી યુક્ત દ્રવ્યોમાં-ચિત્રપટ એ વ્યવહાર થાય છે, આ નિયત સંજ્ઞાનું કારણ છે. ગતિ નામક પિન્ડપ્રકૃતિના ચાર ભેદ છે—નરકગતિ આદિ જે કર્મના ઉદયથી જીવ નારકી કહેવાય છે તે નરકગતિનામકર્મ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે બાકીને પણ સમજી લેવા જોઈએ. જાતિનામક પિન્ડપ્રકૃતિના પાંચ ભેદ છે–એકેન્દ્રિય જાતિનામકર્મ, હિન્દ્રીયજાતિનામકર્મ, તેઈન્દ્રિયજાતિનામકર્મ, ચતુરિન્દ્રિયજાતિનામકર્મ અને પંચેન્દ્રિયજાતિનામકમ, એકેન્દ્રિયજાતિનામકર્મના ઉદયથી જીવ, એકેન્દ્રિય કહેવાય છે અર્થાત એકેન્દ્રિય એવા વ્યવહારનું કારણ એકેન્દ્રિયજાતિનામકર્મ છે. એવી જ રીતે એકેન્દ્રિય જાતિનામકર્મ વગેરેના વિષયમાં પણ જાણવું જોઈએ. એકેન્દ્રિયજાતિનામકર્મ પણ અનેક પ્રકારના છે–પૃથ્વિકાયિક-એકેન્દ્રિયજાતિનામકર્મ, અપકચિક–એ કેન્દ્રિય જાતિનામકર્મ, તેજસ્કાયિક એકેન્દ્રિય જાતિનામકર્મ, વાયુકાયિક-એકેન્દ્રિય જાતિનામકર્મ, વનસ્પતિકાયિક-એકેન્દ્રિયજાતિનામકર્મ એવી જ રીતે હીન્દ્રિયજાતિનામકમ શંખ અને છીપ વગેરેના ભેદથી ત્રિઈન્દ્રિયજાતિનામકર્મ ઉધઈ કીડી કંથવા વગેરેના ભેદથી ચતુરિન્દ્રિય જાતિનામ ભમરા તથા મધમાખી વગેરેના ભેદથી અને પંચેન્દ્રિય જાતિનામ મનુષ્ય વિગેરે જાતિનામના ભેદથી અનેક પ્રકારના રામજી લેવા જોઈએ. શરીરનામકર્મના પાંચ ભેદ છે—દારિક શરીરનામકર્મ વૈક્રિયશરીરનામકર્મ, આહારકશરીરનામકર્મ, તેજસશરીરનામકર્મ, કામણશરીરનામકર્મ. - દારિક-અંગોપાંગ, વૈકીય-અંગોપાંગ અને આહારક-અંગોપાંગના ભેદથી ત્રણ પ્રકારના અપાંગનામકમમાંથી પણ દરેકના અનેક ભેદો હોય છે. શિરનામકર્મ, ઉનામકર્મ, પૃષ્ઠનામકર્મ, બાહુનામકર્મ ઉદરનામકર્મ, ચરણનામકર્મ, હસ્તનામકર્મ આ અંગનામકર્મના ભેદ છે. એવી જ રીતે ઉપાંગનામકર્મ પણ અનેક પ્રકારના હોય છે જેમકે--સ્પર્શન ઉપાંગનામકર્મ, રસના ઉપાંગનામકર્મ, ઘાણઉપાંગનામકર્મ, ચક્ષુઉપાંગનામકર્મ શ્રોત્ર-ઉપાંગનામકર્મ ઇત્યાદિ. Page #878 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ નામકર્માંનો એતાલીસ ઉત્તરપ્રકૃતિયાનું કથન સૂ. ૧૧ ૧૯૧ એકેન્દ્રિયજાતિ વગેરે પાંચ પ્રકારની જાતિમાં સ્ત્રી, પુરુષ, નપુંસકલિંગની વ્યવસ્થાનું નિયમન કરવાવાળા અને અમુક પ્રકારનાં અવયવાની રચનાની વ્યવસ્થાનું નિયામક નિર્માણુ નામક છે. નિર્માણુનામકમના ઉંદયથી જ સઘળાં જીવાને પાત પેાતાના ઢંગના શરીર અવચવાની રચના હેાય છે આ નિર્માણુ નામ ક મહેલ મકાન વગેરે ખનાવનાર કુશળ કારીગર જેવુ છે. શરીર નામ કર્મના ઉદયથી શરીરે યાગ્ય પુદ્ગલાને ગ્રહણ કરી લીધાં, તેઓ આત્મપ્રદેશામાં સ્થિત પણ થઈ ગયા અને શરીરના આકારમાં પરિણત થઈ ગયા પરંતુ તેમને લાખ અને લાકડાની જેમ અરસપરસ અવિયેાગ (એએક રૂપ) કરનાર બન્ધન નામ કમ વગેરે ન હાત તા રેતીથી બનેલા પુરુષની જેમ શરીર વિખરાઈ જાત. તાત્પર્ય એ છે કે જેવી રીતે રેતીના કણ એકબીજામાં મળેલા હેાવા છતાં પણ જુદા જુદાં રહે છે તેવી જ રીતે શરીરના પુદ્ગલ પૃથ-પૃથક્ જ ન રહી જાય એ માટે બન્ધન નામના સ્વીકાર કરવામાં આવેલ છે. અન્યન નામ કમ પણ ઔદારિક આદિ શરીરાની જેમ પાંચ પ્રકારના છે. લાખ અને લાકડાની માફક પરસ્પર અદ્ધ પુદ્ગલાની જે પ્રગાઢ રચના વિશેષ છે તેને સઘાત કહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે આત્માની દ્વારા ગૃહીત પુદ્ગલેાના બન્ધન નામ કમ દ્વારા પરસ્પરમાં અન્ય તા થઈ જાય છે પરંતુ તે બન્ધનમાં પ્રગાઢતા લાવનાર સંઘાત નામ કમ છે આથી જે કર્મોના ઉડ્ડયથી ઔદ્યારિક વગેરે શરીરેની ગાઢી રચના થાય છે તે સંઘાત નામકમ કહેવાય છે. જેમ લાકડામાં અથવા માટીના પિન્ડમાં એક પ્રકારની સઘનતા હાય છે તે પ્રકારની સઘનતા શરીરપુદ્ગલોમાં પણ જોવામાં આવે છે. આ સઘનતા સંઘાત લેાભ કમ'ના ઉદયથી ઉત્પન્ન થાય છે સધાત નામ કમ પણુ શરીર નામ કર્મીની માફક ઔદારિક વગેરેના ભેદથી પાંચ પ્રકારનુ છે. અગર સઘાત નામ કમ ન હેાત તેા શરીરમાં જે મજબુતાઈ જોવામાં આવે છે તે ન હેાત. સહનન નામ કમ છ પ્રકારના છે. વા, ઋષભનારાચ-સનન, વજ્રના અથ કીલિકા ઋષભને! અ રિવેષ્ટન પટ્ટ છે, નારાચના અથ બંને બાજુ મર્કટ બન્ધ છે આવી રીતે આ પદ્માના અથ થયા. સંહનનના અર્થ કરવામાં આવે છે. જેમાં એ હાડકાએ બંને તરફ મટ અન્યથી આંધેલા હાય અને પછી પાટાની માકૃતિવાળું બીજું હાડકુ તેને વીંટાયેલ હાય, તેની ઉપર તે ત્રણ હાડકાઓને ખીલીના આકારની વજા નામની ત્રીજી હાડકી લાગેલી હાય તે અન્ધન વિશેષને વ` ઋષભનારાંચ સહનન કહેવામાં આવે છે. (૧) જેમાં હાડકાએ બધાં ઉપર જણાવવા મુજના હાય પરંતુ વાકાર ખીલી માત્ર ન હોય તે–અન્ધન વિશેષને ઋષ લનારાચ સહનન કહે છે. (૨) જેમાં અને બાજુએ મક બન્ય હાય તેને નારાચસહુનન કહે છે. (૩) જેમાં એક બાજુએ તો મટઅન્ય હાય, બીજી બાજુએ ખીલી હેાય તે તેને અધ નારાચસહનન કહે છે, (૪) જેમાં એ હાડકાના સાંધા ખીલીથી ખાંધેલા હાય તેને કીલિકા સહનન કહે છે. (૫) જેમાં હાડકાઓના ઢાંચ ભાગ · પરસ્પરમાં સ્પર્શ માત્રથી મળેલા હાય તેને સેવાત્ત સહનન કહે છે (૬). સંસ્થાન નામ કર્મીના છ ભેદ છે—સમચતુરઅસસ્થાન આદિ અહીં સંસ્થાનના આશય છે—આકાર અર્થાત્ અમુક આકારમાં શરીરની રચના હેાવી. તાત્પય એ છે કે શરીરને અનુકૂળ Page #879 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૯૨ તત્ત્વાર્થ સમૂના ખાંધવામાં આવનારા પુદ્ગલામાં જે કર્મના ઉદ્રયથી કોઈ વિશિષ્ટ આકૃતિ ઉત્પન્ન થાય છે તે સંસ્થાનકમ કહેવાય છે. જે સ્થાન સમચારસ હોય તે સમગ્રતુરસ કહેવાય છે (૧) માન, ઉન્માન તથા પ્રમાણુની અપેક્ષાથી તેમાં ન તા એછાપણુ હાય છે કે ન વધુપણું. જેમાં નાભિ (તૂટી)ના ઉપરના ભાગમાં બધા અવયવ ચતુરસ સમચતુષ્કાણુ અર્થાત્ યેાગ્ય લક્ષણવાળા હોય પરંતુ ડૂંટીની નીચેના ભાગ ઉપર એ પ્રમાણે ન હેાય તેને ત્યાધ પરિમંડળ સંસ્થાન કહે છે (૨) જેમાં ફૂટીથી નીચેના ભાગમાં બધા અવયવ સમચતુસ્ર સમચતુ કાણુ અર્થાત્ યથાયેાગ્ય લક્ષણવાળા હેાય પરંતુ ડૂંટી ઉપરના ભાગ નીચેના ભાગ જેવા ન હાય તેને સાદિ સંસ્થાન કહે છે. (૩) જેમાં ડોક, મસ્તક, હાથ અને પગ સમચતુષ્કોણ અર્થાત્ યાયેાગ્ય લક્ષણવાળા હાય પર ંતુ શરીરના મધ્યભાગ-હૃદય, પીઠ આદિ થાડા વિકૃત હાય તેને કુખ્તસ્થાન કહે છે. (૪) જેમાં શરીરના મધ્યભાગ તથા મસ્તક-ગન, હાથ તથા પગ સમચતુષ્કોણુ અને યથારૂપ લક્ષણવાળા ઢાય પરંતુ પ્રમાણમાં નાના હોય તેમને વામન–સસ્થાન કહે છે. (૫) જેમાં હાથ પગ આદિ અવયવા પ્રમાણસરના હેાતાં નથી તેમને હુંડ સસ્થાન કહે છે (૬). વણું નામ કમ પાંચ પ્રકારના છે—કૃષ્ણવ નામકમ, નીલવણું ન.મકમ, રક્તવર્ણ નામક પીતવર્ણ નામક, શુકલવર્ણનાત્મક. ગન્ધ નામકર્મના બે ભેદ છે—સુરભિગંધનામક અને દુરભિગધ નામક રસ નામકના પાંચ ભેદ છે—તિતરસ નામકમ, કટુકરસ નમક, કષાયરસ નામકમ, અમ્હરસ નામકમ અને મધુરરસ નામકમ સ્પર્શી નામકમ આઠ પ્રકારના છે—કશસ્પર્ધા નામકમ. મૃદુસ્પર્શી નામકર્મ, ગુરુસ્પનામકમ, લઘુસ્પશ નામકમ, શીતસ્પર્શી નામકમ, ઉષ્ણસ્પશ નામકમ, સ્નિગ્ધસ્પર્શી નામકમ અને રૂક્ષસ્પર્શી નામક. અમુક–અમુક પ્રકારનાં વર્યું ગધ ન અગુરુલઘુ નામ કમ તે છે જે શરીરની અગુરુલઘુતાના નિયામક હાય છે. ગુરુતા, લઘુતા અને ગુરુ લઘુતા આ ત્રણ પ્રકારના પરિણામેાના નિષેધક જે પરિણામ છે તે અગુરુ લઘુ કહેવાય છે. સારાંશ એ છે કે જે કમના ઉદયથી બધાં જીવાના શરીર ન તા ઘણા માટા હાય છે, ન ઘણા નાના હોય છે પરંતુ અગુરુલઘુ પિરણામવાળા હોય છે તે અગુરુવ નામ કર્માં કહેવાય છે. બધાં દ્રવ્ય, સ્થિતિ આદિ અનેક સ્વાભાવેથી પરિણત થાય છે તેમાથી અનુરુ લઘુપરિણામના નિયામક અગુરુ લઘુ નામ કમ છે. . આ વર્ણ –ગન્ધ-રસ-સ્પર્શી નામક નામકમ શરીરમાં આદિને ઉત્પન્ન કરે છે જે નામ કર્મના ઉદયથી પેાતાના જ શરીરના અવયવ પેાતાને જ દુઃખદાયક હાય છે તે ઉપઘાત નામ કમ છે. ખીજાને ત્રાસ અથવા પ્રતિઘાત આદિ ઉત્પન્ન કરવાવાળુ એ પરાઘાત નામ કમ છે. જે કર્મના ઉદયથી કોઈ વિદ્વાન દશનમાત્રથી એજસ્વી પ્રતીત થાય છે અને કોઈ સભામાં પહોંચી જઈને વાક્ચાતુર્યથી અન્ય શ્રોતાઓને ત્રાસ ઉત્પન્ન કરે છે અથવા ખીજાની પ્રતિભાને પ્રતિઘાત કરે છે તે પરાઘાત નામ કમ છે. Page #880 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ ૫, ૩. નામકમની ખેતાલીસ ઉત્તરપ્રકૃતિનું કથન સ. ૧૧ ૧૯૩ જીવ જ્યારે વર્તમાન દેહના ત્યાગ કરી નવીન જન્મ ધારણ કરવા માટે વિગ્રહ ગતિ કરે છે તે વખતે આ કર્માંના ઉદય થાય છે. આ આનુપૂર્વી નામ કર્માંના ઉદયથી જીવ પેાતાના નિયત ઉત્પત્તિ ક્ષેત્રમાં પહોંચે છે. ક્ષેત્રના સન્નિવેશ ક્રમને આનુપૂર્વી કહે છે જે કર્માંના ઉદયથી અતિશયની સાથે ગમનની અનુકૂળતા હાય છે તેને પણ આનુપૂર્વી કહે છે તે અન્તરાળગતિ એ પ્રકારની છે—ઋજુગતિ અને વક્રગતિ. જીવ જ્યારે એક સમય પ્રમાણુ ઋજુગતિથી ગમન કરે છે ત્યારે આગલા આયુષ્ય કા અનુભવ કરતા થકી જ આનુપૂર્વી નામ કમ દ્વારા ઉત્પત્તિ સ્થાનને મેળવી આગલુ આયુષ્ય પ્રાપ્ત કરે છે. બે ત્રણુ અથવા ચાર સમયવાળી વક્રગતિથી જે વાણિમુકતા, લાંગલિકા અને ગેામુત્રિકા લક્ષણવાળી હાય છે, ગતિ કરે છે તેા વળાંક શરૂ થવાના સમયે આગામી આયુષ્યને પ્રાપ્ત કરી લે છે. તે જ સમયે આનુપૂર્વી નામ કમના ઉદય થાય છે. શંકા—જેમ ઋનુગતિમાં આનુપૂર્વી નામ કર્માંના ઉદય વગર જ જીવ પોતાના ઉત્પત્તિ ક્ષેત્રમાં પહેાંચી જાય છે તેવી જ રીતે વક્રગતિ કરીને પણ આનુપૂર્વી નામ કમ વગર જ ઉત્પત્તિ ક્ષેત્રમાં કેમ પ્રાપ્ત થઈ જતા નથી ? સમાધાન—ઋજુગતિમાં પૂર્વ ભવ સંબંધી આયુષ્યના વ્યવહારથી જ જીવનું ગમન થાય છે જ્યાં પૂર્વભવના આયુષ્યના ક્ષય થઇ જાય છે ત્યાં જ આનુપૂર્વી નામકના, જે રસ્તામાં પડેલી લાકડી જેવું છે તેના ઉદય થાય છે. આ રીતે વક્રગતિમાં વર્તમાન ભવના આયુષ્ય કર્માંના ક્ષય થવાથી આનુપૂર્વી નામ કમના ઉદય થાય છે. પ્રાણાપાન અર્થાત્ ઉચ્છવાસ અને વિશ્વાસને યાગ્ય પુદ્ગલાને ધારણ કરવાની શક્તિ ઉત્પન્ન કરનાર કર્મ ઉચ્છવાસ નામ કમ કહેવાય છે. આતપના સામર્થ્યના જનક કમ આતપ નામક છે. પ્રકાશની શક્તિ ઉત્પન્ન કરનાર ઉદ્યોત નામ કમ છે. લબ્ધિ શિક્ષા (શિક્ષણ) અગર ઋદ્ધિના પ્રભાવથી આકાશમાં વિહાર કરવાની શક્તિ ઉત્પન્ન કરનાર કર્મ વિદ્ગગગતિ અથવા વિહાયે ગતિ નામ કમ કહેવાય છે. પ્રશસ્ત વિહાયેાગૃતિ હંસ આદિની મેહક ચાલ અને અપ્રશસ્ત વિહાયે ગતિ ઉંટ વગેરેની વાંકી ચાલ સમજવા, મેઇન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય જીવ ત્રસ કહેવાય છે. જે કમના ઉદયથી ત્રસ પર્યાયની પ્રાપ્તિ થાય છે તે ત્રસ નામ કમ છે. જે કર્મના ઉદયથી સ્થાવર પર્યાયની પ્રાપ્તિ થાય તે સ્થાવર નામકમ છે–સૂક્ષ્મ શરીરના પિતા સૂક્ષ્મ નામ કમ છે. જેના ઉદયથી ખાદર શરીર ઉત્પન્ન થાય તે ખાદરનામ કમ કહેવાય છે. પર્યાપ્ત નામ કનું વિવેચન—જે કર્માંના ઉદયથી પાત-પોતાને યાગ્ય પર્યાપ્તિઓની પૂર્ણતા થાય તે પર્યાપ્તિ નામ કમ કહેવાય છે. પર્યાપ્તિએ પાંચ છે—આહારપર્યાપ્તિ, શરીરપર્યાપ્તિ, ઇન્દ્રિયપર્યાપ્તિ, ભાષામણ્વજ્ઞત્તિ અને ભાષામન:પર્યાપ્તિ, આત્માની ક્રિયાની સમાપ્તિને પર્યાપ્તિ કહે છે. આવી રીતે પર્યાપ્તિ આત્માનું એક પ્રકારનું કરણ છે તે કરણથી આત્મામાં આહાર વગેરેને ગ્રહણ કરવાની શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે, તે કરણ જે પુદ્ગલાથી ઉત્પન્ન થાય છે તે પુદ્દગલ આત્મા મારફતે ગૃહીત થઈને અને વિશિષ્ઠ પરિણામથી પરિણત થઈને પર્યાપ્તિ કહેવાય છે. મનઃ પર્યાપ્તિ ઈન્દ્રિય પર્યાપ્તિમાં સમાયેલી છે આથી તેની જુદી ગણત્રી કરવામાં આવી નથી. ૨૫ Page #881 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૯૪ તત્વાર્થસૂત્રને જે કમના ઉદયથી જીવ પિતાને અનુરૂપ પર્યાસિઓને પૂર્ણ ન કરી શકે તેને અપતિનામકર્મ કહે છે. જે કર્મના ઉદયથી એવા શરીરનું નિર્માણ થાય કે જે અનન્ત જીવો માટે સાધારણ હાય, તે સાધારણ નામકર્મ કહેવાય છે અનન્ત જીવનું જે એક જ શરીર હોય છે તેને સાધારણ શરીર કહે છે. એવું શરીર કુંપળ વગેરે નિગાદમાં જ જોવામાં આવે છે ત્યાં એક જીવને આહાર અનન્ત જીવને આહાર હોય છે, એકને શ્વાચ્છવાસ જ અનંત જીને શ્વાસોચ્છવાસ હોય છે. આવું સાધારણ શરીર જે કર્મના ઉદયથી નિષ્પન્ન થાય છે, તે સાધારણ શરીર નામ કર્મ છે. સ્થિરતા ઉત્પન્ન કરવાવાળું કર્મ સ્થિરનામ કર્મ છે. આનાથી જે ઉલટું હોય તે અસ્થિર નામ કર્મ છે એવી જ રીતે શુભ, અશુભ, સુભગ, દુર્ભગ સુસ્વર અને દુઃસ્વર નામ કર્મ પણ સમજી લેવા જોઈએ. આદેયતા ઉત્પન્ન કરનાર આદેય નામ કર્મ કહેવાય છે અને જે એનાથી વિરુદ્ધ હોય તે અનાદેયનામ કર્મ છે જેના ઉદયથી યશ તથા કીતિ ફેલાય તે યશઃ કીતિ નામકર્મ અને જેના ઉદયથી અપજશ અને અપકીર્તિ થાય તે અયશકીર્તિનામ કમી કહેવાય છે. જે કર્મના ઉદયથી તીર્થકરત્વની પ્રાપ્તિ થાય તેને તીર્થકનામ કર્મ કહે છે આ કર્મના ઉદયથી જીવ દર્શનજ્ઞાન-ચારિત્ર રૂપ તીર્થની પ્રવૃત્તિ કરે છે, મુનિઓના સર્વવિરતિ અને શ્રાવકના દેશ વિરતિ ધમને-ઉપદેશ કરે છે, આક્ષેપિણી–સંવેગિનાં તથા નિદિની કથાઓ દ્વારા ભવ્ય જનેની સિદ્ધિ-મેક્ષ માટે ક્ષમાગ પ્રદશિત કરે છે અને જે કર્મના પ્રભાવથી સુરેન્દ્રો, અસુરેન્દ્રો અને નરેન્દ્રો દ્વારા પૂજાય છે તે તીર્થંકરનામ કર્મ કહેવાય છે? આમ નામકર્મની ઉત્તર તથા ઉત્તરોત્તર પ્રકૃતિએ અનેક પ્રકારની કહેવામાં આવી છે. ૧૧ જપ વિરે જે નીર સૂવાથ–ગોત્રકમની બે ઉત્તરપ્રકૃતિ છે ઉચ્ચગેત્ર તથા નીચગેત્ર છે ૧૨ તત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વ સૂત્રમાં નામકર્મ નામક મૂળ પ્રકૃતિની બેંતાળીશ ઉત્તર પ્રવૃતિઓનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું હવે ગેત્રમની બે ઉત્તરપ્રવૃતિઓનું કથન કરીએ છીએ—ગેત્રકર્મની ઉત્તર પ્રકૃતિએ બે છે–ઉચ્ચત્ર તથા નીચગોત્ર. ઉચ્ચગોત્ર દેશ-જાતિ-કુળ સ્થાન-માન-સત્કાર–એશ્વર્ય આદિને ઉત્કર્ષ ઉત્પન્ન કરે છે. નીચત્ર આનાથી ઉલટું હોય છે એના ઉદયથી ચાંડાળ, શિકારી માછીમાર દાસ, દાસીએ વગેરે જેવી અવસ્થાએ પ્રાપ્ત થાય છે. તે ૧૨ તત્વાર્થનિર્યુકિતપાછલા સૂત્રમાં નામ કર્મની બેંતાળીશ ઉત્તર પ્રવૃતિઓનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે હવે શેત્ર નામક જે મૂળ પ્રકૃતિ છે તેની બે પ્રકૃતિઓનું કથન કરીએ છીએ ત્રકર્મના બે ભેદ છે–ઉચ્ચત્ર અને નીચગોત્ર જે કર્મના ઉદયથી જીવ ઉચ્ચ જાતિને મેળવે છે તે ઉચ્ચત્રકર્મ, અને જેના ઉદયથી નીચ જાતિને પ્રાપ્ત કરે છે તે નીચત્રકર્મ કહેવાય છે. ઉચ્ચગેત્ર કમ મગધ, અંગ, કલિંગ, બંગ આદિ આર્યદેશમાં જન્મ લેવાન હરિવંશ, ઈવાકુ વગેરે પિતૃવંશ રૂપ જાતિઓમાં તથા ઉગ્રકુળ ભોગકુલ વગેરે માતૃવંશ રૂપ ઉત્તમ કુળમાં જન્મ લેવાનું કારણ હોય છે. આવી જ રીતે પ્રભુ પ્રભાવશાળીની પાસે એકદમ પાસે બેસવાથી આદિ રૂપ સ્થાન, પિતાના Page #882 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૩. ગોત્રકર્મ અને અંતરાયકર્મના ભેદનું કથન સૂ. ૧૨-૧૩ ૧૫ હાથે વસ્ત્ર પ્રદાન આદિ રૂપ માન, અત્યુત્થાન, આસન, અંજલિપ્રગ્રહ વગેરે સત્કારને તથા હાથી ઘેડા, રથ તથા પદાતિ આદિ જાહોજલાલી સર્જન કરનાર ઉચ્ચગોત્ર કર્મ કહેવાય છે. નીચગોત્ર કર્મના ઉદયથી ચાંડાળ, ગારૂડી, શિકારી માછીમાર, જલ્લાદ, શુદ્ર, કચરોવાસીદુ વાળનાર વગેરે હોય છે. જેના ઉદયથી અખિલ વિશ્વમાં આદરણીય ઈક્વાકુવંશ, સૂર્યવંશ, ચન્દ્રવંશ, કુરુવંશ, હરિવંશ તથા તથા ઉગ્રવંશ આદિ ઉત્તમ કઈ વશમાં જન્મ થાય છે. તેને ઉચ્ચ ગોત્ર કહે છે આનાથી ઉલટું, જે કર્મના ઉદયથી નિન્દ્રિત, ગરીબ ભ્રષ્ટાચારી, અસત્યભાષી ચોરી કરનાર, વ્યભિચારી હિંસક ચાંડાળ આદિ “કુળમાં જેને જન્મ થાય છે; તે નીચ ગોત્ર કહેવાય છે ! ૧૨ જંતા ફરિ, વાળ-ઝામ-ઓ-ઉદ્યોગ-ચિંતાઇ મેરો' સૂત્રાર્થ—અન્તરાય પાંચ પ્રકારના છે–દાનાન્તરાય લાભાન્તરાય ભેગાન્તરાય ઉપભેગાતરાય અને વીર્યાન્તરાય કે ૧૩. તવાર્થદીપિકા–પૂર્વ સૂત્રમાં ગોત્રકર્મ રૂપ મૂળ પ્રકૃતિની બે ઉત્તર પ્રવૃતિઓનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું. હવે આઠમી મૂળ પ્રકૃતિ અન્તરાય કર્મની પાંચ ઉત્તર-પ્રકૃતિઓનું નિરૂપણ કરવા માટે કહીએ છીએ-અન્તરાય કર્મની ઉત્તર-પ્રકૃતિઓ પાંચ કહેવામાં આવી છે– જેવી કે દાનાન્તરાય, લાભાન્તરાય, ભેગાતાય ઉપભેગાન્તરાય અને વીર્યાન્તરાય. આ કર્મ, દાન, લાભ, ભેગ, ઉપગ અને વીર્ય પરિણામમાં વિદ્ઘ નાખવાના કારણરૂપ હોય છે. આ કારણે દાનાન્તર આદિના નામથી કહેવામાં આવે છે. તાત્પર્ય એ છે કે જે કર્મના ઉદયથી જીવ દાન દેવાની અભિલાષા રાખવા છતાં પણ દાન આપી શક્તો નથી, લાભ મેળવવાની ઈચ્છા હોવા છતાં લાભ પ્રાપ્ત કરી શક્યું નથી, ભેગવવાની ઈચ્છા હોવા છતાં ભેગ કરી શકતું નથી, ઉપભેગ કરવાની મનોકામના હોવા છતાં ઉપગ કરી શકતું નથી અને ઉત્સાહ પ્રકટ કરવાની તીવ્ર અભિલાષા છતાં ઉત્સાહ દેખાડી શકતો નથી તે અન્તરાય કર્મ કહેવાય છે. દાનાન્તરાય આદિ તેની પાંચ ઉત્તરપ્રકૃતિઓ છે. મે ૧૩ છે તત્ત્વાર્થનિર્યુકિત–પૂર્વ સૂત્રમાં સાતમી મૂળકર્મ પ્રકૃતિ શેત્રની ઉત્તરપ્રકૃતિઓ દર્શાવીને હવે આઠમી મૂળ પ્રકૃતિ અન્તરાય કર્મની પાંચ ઉત્તરપ્રકૃતિઓ બતાવીએ છીએ– ઉત્તરપ્રકૃતિઓના રૂપમાં અન્તરાય કર્મ પાંચ પ્રકારના છે–દાનાન્તરાય, લાભાન્તરાય, ભેગાન્તરાય, ઉપભેગાન્તરાય અને વીર્યાન્તરાય, અન્તરાયકમની આ જ પાંચ ઉત્તરપ્રકૃતિઓ છે. દેય વસ્તુનો ત્યાગ કર દાન કહેવાય છે તેમાં થનાર અન્તરાય અર્થાત વિ દાનાન્તરાય કહેવાય છે. કહેવાનું એ છે કે જે કર્મના ઉદયથી દેય દ્રવ્યની સગવડતા હોવા છતાં દાતા દાન કરી શક્તા નથી–જે દાનમાં અવરોધ-અડચણ ઉભી કરે છે તે દાનાન્તરાય કર્મ કહેવાય છે. આપવા લાયક દ્રવ્ય હાજર છે, લેનાર પણ સન્મુખ છે અને દાતા એ પણ જાણે છે કે જે આને ધન આપવામાં આવશે તે મહાન ફળની પ્રાપ્તિ થશે તો પણ દાનાન્તરાય કર્મના ઉદયથી દાતા દાન આપી શકતા નથી. આવી જ રીતે પ્રાપ્ત વસ્તુની હાજરી હોવા છતાં પણ અને લાભની ઈચ્છા હોવા છતાં પણ જે કર્મના ઉદયે લાભ ન થઈ શકે તે લાભાન્તરાય કર્મ કહેવાય છે. ભેગાન્તરાય, ઉપભોગાન્તરાય અને વીતરાય કર્મ પણ આ પ્રમાણે સમજી લેવા જોઈએ. કેઈ ઉદારચરિત પુરુષ સમભા Page #883 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૯૬ તત્વાર્થસૂત્રનો વથી. યાચકેની ઈચ્છા અનુસાર ગજાસંપત પ્રમાણે દાન આપી રહ્યો હોય પરંતુ કેઈએ. યાચક હોય જેને માગવા છતાં પણ, થોડું પણ દ્રવ્ય ન આપે તે સમજવું જોઈએ કે તે યાચકને લાભાન્તરાય કર્મને ઉદય છે. જે વસ્તુ એક વખત ભેગવવામાં આવે તે ભેગ કહેવાય છે જેમ માળા, ચન્દન વગેરે. ભેગને અનુકૂળ વસ્તુ હાજર હોય તે પણ જે કર્મના ઉદયથી તેને ભેગવી ન શકાય તે ભેગાન્તરાય કર્મ કહેવાય છે. વસ્ત્ર, શય્યા, આસન, પાત્ર વગેરે ઉપલેગ કહેવાય છે કારણ કે તેમને વારંવાર ભેગ કરી શકાય છે. આ વસ્ત્ર વગેરે વસ્તુઓના હેવા છતાં પણ જે કર્મના ઉદયથી પરિગ ન કરી શકાય તેને ઉપભેગાન્તરાય કર્મ કહે છે. વીર્યને અર્થ છે ઉત્સાહ, ચેષ્ટા અથવા શકિત. કેઈ માનવી બળવાન છે, પુષ્ટ શરીરવાળે છે, યુવાન છે, તે પણ ધર્મ કર્મ વગેરે કરવામાં શક્તિ પ્રદર્શિત કરતું નથી, ઉમંગ બતાવતું નથી તે માની લેવું કે તેને વીર્યાન્તરાય કમને ઉદય છે પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેજસ્કાય વાયુકાય અને વનસ્પતિકાયના જીવોમાં વિર્યાન્તરાય કર્મને લાપશમ જનિત તરતમતા અનુસાર પૂર્ણરૂપથી ઉદય માનવો જોઈએ. આની અપેક્ષા બેઈન્દ્રિય માં, બેઈન્દ્રિયની અપેક્ષા તેઈન્દ્રિય જીવોમાં એાછું વીર્માન્તરાય જોવામાં આવે છે. આ મુજબ છમસ્થ અવસ્થાના પરાકાષ્ટા સમયમાં અર્થાત બારમાં ક્ષીણ કષાય નામક કણસ્થાનના અંતિમ સમયમાં વીર્યાન્તરાય કર્મ સહુથી ઓછું દેખાય છે કેવળજ્ઞાન લાધવાથી (મળવાથી) ભલે તીર્થકર કેવળી હોય કે સામાન્યકેવળી, વીર્યાન્તરાય કમથી સર્વથા હિત થઈ જાય છે. તેમનામાં સર્વોત્કૃષ્ટ વીર્ય હે છે. જે ૧૩ 'णाणदंसणावरणिञ्जवेयणिअंतरायाणं, इत्यादि સૂત્રાર્થ-જ્ઞાનાવરણું, દર્શનાવરણ, વેદનીય અને અન્તરાય કર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રિીશ ડાકોડી સાગરોપમની અને જઘન્ય અન્તર્મુહૂર્તની છે ૧૪ તત્યાથદીપિકા–આનાથી પૂર્વ પ્રકૃતિબંધનું પ્રરૂપણ કરવા માટે કહેવામાં આવે છે. જ્ઞાનાવરણ દશનાવરણ વેદનીય અને અંતરાય આ ચાર કર્મોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રીસ કોડાકોડી સાગરેપની છે અને જઘન્ય સ્થિતિ અન્તર્મુહૂની છે ૧૪ તત્વાર્થનિર્યુકિત–પાછળના સૂત્રમાં મૂળ અને ઉત્તર પ્રકૃતિબન્ધની પ્રરૂપણ કરવામાં આવેલ છે હવે સ્થિતિબન્ધની પ્રરૂપણા કરતા થકી પ્રથમ જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ વેદનીય અને અન્તરાય કર્મની સ્થિતિ બતાવીએ છીએ– જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, વેદનીય અને અન્તરાય કર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રીસ ક્રોડાકોડી સાગરોપમની અને જઘન્ય સ્થિતિ અન્તમુહૂર્તની છે. બન્ધના સમયથી શરૂ કરીને અત્યાર સુધી તે કર્મ પૂર્ણરૂપથી નિર્જીણું થાય છે ત્યાં સુધી સમય સ્થિતિકાળ કહેવાય છે. સ્થિતિ કાળને જ અહીં સ્થિતિ શબ્દથી કહેલો છે. આવી રીતે પૂર્વોક્ત ચાર મૂળપ્રકૃતિઓને સ્થિતિબધ ઉત્કૃષ્ટ ત્રાસ ક્રોડાક્રોડી સાગરોપમને સમજ જોઈએ. આ ચારે કર્મોનો અબાધાકાળ ત્રણ હજાર વર્ષનો છે. બન્ધ થયા બાદ જેટલા કાળ સુધી કર્મને ઉદય થતું નથી, તેટલો કાળ અબાધાકાળ કહેવાય છે. અબાધાકાળ પુરો થઈ ગયા બાદ જ્ઞાનાવરણ વગેરે કઈ કર્મ જ્યારે ઉદયાવલીકામાં પ્રવેશ થાય છે ત્યારથી પ્રારંભ કરીને તેને પૂર્ણરૂપથી નાશ થવાના કાળને બન્ધકાળ કહે છે. પરિણામ એ આવ્યું કે જ્ઞાના Page #884 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૩. કમપ્રકૃતિના સ્થિતિબંધનું નિરૂપણ સૂ. ૧૪-૧૫ ૧૯૭ વરણ વગેરે કહેલાં ચારે કર્મબન્ધકાળથી લઈને ત્રણ હજાર વર્ષ પુરાં થઈ ગયા બાદ ઉદયાવલિકામાં પ્રવિષ્ટ થાય છે. - જ્ઞાનાવરણ. દર્શનાવરણ, વેદનીય અને અન્તરાય કર્મની ત્રીસ ક્રોડાકોડી સાગરોપમની જે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ બતાવવામાં આવી છે તે સંસી, મિથ્યાષ્ટિ પંચેન્દ્રિય પર્યાપ્ત જીવની અપેક્ષાથી સમજવી જોઈએ. ઉત્તરાધ્યયનના ૩૩માં અધ્યયનમાં કહેવામાં આવ્યું છે બે આવરણની અર્થાત જ્ઞાનાવરણ અને દર્શનાવરણની, વેદનીયની તથા અન્તરાય કમની ત્રીસ ક્રોડાકોડી સાગરોપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કહેવામાં આવી છે. આ ચારેયની જઘન્ય સ્થિતિ અન્તર્મુહૂર્તની છે ૧-૨ ૧૪ 'मोहणिज्जस्स सरि कोडामोडीओं ॥१५॥ સૂત્રાર્થ–મેહનીય કર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સીત્તેર ક્રોડાકોડી સાગરોપમની છે આ તત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વ સૂત્રમાં જ્ઞાનાવરણ દર્શનાવરણ વેદનીય અને અન્તરાય કર્મની સ્થિતિ દર્શાવાઈ છે હવે મેહનીય કર્મની સિથિતિનું પ્રતિપાદન કરીએ છીએ– મોહનીય કર્મની જેનું સ્વરૂપ પહેલા કહેવાઈ ગયું છે, ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૭૦ સીત્તર કોડાકોડી સાગરોપમની છે. આ કર્મની જઘન્ય સ્થિતિ અન્તમુહૂર્તની છે ઉપા તત્વાર્થનિર્યુક્તિ-આની અગાઉ જ્ઞાનાવરણ આદિ ચાર કર્મપ્રકૃતિઓનો સ્થિતિ કાળ વિસ્તારપૂર્વક બતાવાઈ ગયો છે હવે મેહનીય કર્મને સ્થિતિ કાળ બતાવીએ છીએ – મેહનીય કમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સીસર કડાકોડી સાગરોપમની તથા જઘન્ય સ્થિતિ અન્તમુહૂર્તની છે. મેહનીય કર્મને અબાધાકાળ સાત હજાર વર્ષને છે. આબાધાકાળની સમાપ્તિથી લઈને સંપૂર્ણ કર્મને ક્ષય થવા સુધીને સમય બાધાકાળ કહેવાય છે અર્થાત્ જે સમયે મેહનીય કર્મ ઉદયાવલિકામાં પ્રવિણ થયે તે સમયથી શરુ કરીને તેને પૂર્ણ રૂપથી નાશ થવા સુધીનો સમય બાધાકાળ કહી શકાય છે. ફલિતાર્થ એ છે કે સીત્તેર હજાર વર્ષ વ્યતીત થઈ જવા પર સીત્તર કોડાકોડી સાગરોપમની સ્થિતિવાળા મેહનીય કર્મનો ઉદયવલીકામાં પ્રવેશ થાય છે. મેહનીય કર્મની આ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય મિથ્યાદષ્ટિ પર્યાપ્ત જીવની અપેક્ષાથી સમજવી જોઈએ અથત મિદષ્ટિ સંજ્ઞી પર્યાપ્ત પંચેન્દ્રિય જીવ જ સીત્તેર ઝેડડી સાગરોપમની સ્થિતિને બંધ કરી શકે છે. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ૩૩માં અધ્યયનમાં કહ્યું છે – મેહનીય કર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સિત્તેર ક્રોડાકોડી સાગરોપમની છે અને જઘન્ય સ્થિતિ અન્તર્મુહૂર્તની છે ઉપાય 'नामगोत्ताणं वीसईकोडाकोडीओ ॥१६॥ સૂત્રાર્થ–નામ અને ગોત્ર કર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ વિસ ક્રોડાકોડી સાગરોપમ છે. એમને જઘન્ય રિથતિકાળ આઠ મુહૂર્તનો સમજવું જોઈએ ૧૬ તત્વાર્થદીપિકા-પૂર્વસૂત્રમાં મોહનીય કર્મને સ્થિતિકાળ પ્રરૂપિત કરવામાં આવ્યો છે. હવે નામ અત્રે ગોત્ર નામક મૂલ પ્રકૃતિને સ્થિતિકાળ પ્રતિપાદિત કરવા માટે કહીએ છીએ. નામ કર્મ અને ગેત્ર કર્મની સ્થિતિને ઉત્કૃષ્ટ કાળ વીસ કોડાકોડી સાગરોપમ છે, એમને જઘન્ય સ્થિતિકાળ આઠ મુહૂર્ત સમજવો જોઈએ. ૧૬ Page #885 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૯૮ તત્ત્વાર્થસૂત્રને તત્વાર્થનિર્યુકિત-આના અગાઉ ત્રણ મોહની કની સ્થિતિ કહેવામાં આવી છે. હવે નામ અને ગોત્ર કર્મના સ્થિતિ કાળનું પ્રતિપાદન કરવા માટે કહીએ છીએ. નામ કર્મ અને ગોત્ર કર્મ નામક મૂળ પ્રકૃતિની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ-વીસ-વીસ ક્રોડાકોડી સાગરોપમ છે. આ બંનેને આ બાધાકાળ બબ્બે હજાર વર્ષ છે. સ્થારબાદ બાધાકાળ પ્રારંભ થઈ જાય છે. ઉદયાવલિકામાં પ્રવિષ્ટ થવાના સમયેથી આરંભ થઈને પૂર્ણતયા ક્ષય થઈ જવાના સમયને બાધાકાળ કહે છે. આવી રીતે બધકાળથી લઈનેએ હારનારું વર્ષ વ્યતીત થઈ જવા પર નામ કર્મ અને ગેત્ર કર્મ ઉદયાવલિકામાં પ્રવિષ્ટ થાય છે. નામ કર્મ અને ગોત્રકમ બન્ધના સમયથી લઈને જેટલા વખત સુધી અનુભવમાં આવતા નથી એટલા મામા તેમને અગાધાકાળ કહેવાય. છે. વામ અને ગેત્ર કંર્મની વીસ ક્રોડી સાગરોપમની જે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કહેવામાં આવી jછે તેને અન્ય સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય પર્યાપ્ત મિથ્યાષ્ટિ જજ કરી શકે છે. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રનાં ૩૩માં અધ્યયનની ૨૩મી ગાથામાં કહ્યું છે નામ કમી અને ગેન્નકર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ વીસ કોક્રોડી સાગરોપમની છે અને જઘન્ય સ્થિતિ અનહૂની છે૧૬ તેજસત્તાના શિષ્ટ સૂત્રાર્થ—આયુષ્ય કર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ તેત્રીસે અગપમની છે ૧ળા તત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વ સૂત્રમાં મામાએ નામક મૂળ પ્રકૃતિએની સ્થિતિનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું. હવે આયુષ્ય નામની મૂલ પ્રકૃતિની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કરીએ છીએ. આયુષ્ય નામની મૂળ પ્રકૃતિની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પૂર્વ કેટિના ત્રિભાગથી અધિક તેત્રીશ સાગરોપમની જાણવી જોઈએ. એની જઘન્યૂ સ્થિતિ અખ્તમુહૂર્તની છે તે આગળ ઉપર કહીશું પ૧ના તત્વાર્થનિર્યુકિત-નામ અને ગેત્ર કર્મની સ્થિતિને કાળ બતાવાઈ ગયો. હવે આયુષ્ય નામક મૂળ પ્રકૃતિને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિકાળ પ્રતિપાદન કરીએ છીએ, આયુષ્ય કર્મ નામક મૂળપ્રકૃતિની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કરેડ પૂર્વના ત્રીજા ભાગથી અધિક તંત્રીશ સાગરની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સમન્વી જોઈએ. જઘન્ય સ્થિતિ અન્તર્મુહૂર્ત પ્રમાણ છે જે, આગળ ઉપર કહેવાશે. અત્રે-સાગરોપમે લેવાથી, “કોડાકોડી પદને નિષેધ થઈ જાય છે. તેદીશ પદ ગ્રહણ કરવાથી પણ ડાકોડીની નિવૃત્તિ થઈ જાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે આયુષ્ય કર્મની સ્થિતિ ફક્ત તેત્રીશ સાગરોપમની છે, તેત્રીશ કેડાડી સાગરોપમની નથી. અહીં કરેડ પૂર્વ વિભાગ આબાધાકાળ સમજવાનું છે તેની પછી બાધાકાળની શરૂઆત થાય છે જે કાળમાં આયુષ્ય કર્મ ઉદયાવલિકામાં પ્રવિષ્ટ થાય તેને લઈને પૂર્ણ રૂપથી તેને ક્ષય થવા સુધીનો સમય બાધાકાળ કહેવાય છે. આવી રીતે આયુષ્ય બલ્પની પછી કરેડ પૂર્વને ત્રીજો ભાગ વીત્યા બાદ આયુષ્ય કમને ઉદય થાય છે. જેટલા કાળ સુધી તેને અનુભવ, થતું નથી એટલે સમય અબાધાકાળ કહેવાય છે. આયુષ્ય કમની તેંત્રીશ સાગરોપમની જે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કહેવામાં આવી છે તે સંપર્યાપ્ત પંચેન્દ્રિયની અપેક્ષાથી સમજવી જોઈએ. " ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ૩૩માં અધ્યયનની ૨૩મી ગાથામાં કહ્યું છે-“આયુષ્ય કમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ તેત્રીશ સાગરોપમની અને જઘન્ય સ્થિતિ અમુહૂર્તની કહેવામાં આવી છે. ના 'वेयणिज्जरस बारसमुहुत्ता ठिई जहन्निया સૂત્રાર્થ––વેદનીયની જઘન્ય સ્થિતિ બાર મુહૂર્તની છે. ૧૮ Page #886 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૩ કર્મપ્રકૃતિઓના સ્થિતિબંધનું નિરૂપણ તત્વાર્થદીપિકા આની પહેલાં જ્ઞાનાવરણીય વગેરે આઠે મૂળ પ્રકૃતિનું સામાન્ય રૂપથી ઉત્કૃષ્ટ અને જઘન્ય સ્થિતિબંધ કહેવામાં આવ્યા છે હવે વેદનીય કર્મની જંધન્ય સ્થિતિ કહીએ છીએ. વેદનીય રૂપ (સાંપરાઈક સાતવેદનીય) મૂળ પ્રકૃતિની જઘન્ય સ્થિતિ બાર મુહૂરની છે. ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પંદર કોડાકોડી સાગરોપમની કહેવામાં આવી છે તે ૧૮ તત્વાર્થનિર્યુક્તિ–પહેલા મૂળ કર્મપ્રકૃતિઓને સામાન્ય રૂપથી સ્થિતિકાળ કહેવામાં આવ્યો છે. હવે વેદનીયની સ્થિતિનું પ્રરૂપણ કરવામાં આવે છે– વેદનીય કર્મ (સાંપરાઈક સાતવેદનેય)ની જઘન્ય સ્થિતિ બાર મુહૂર્તની છે. આને અબાધાકાળ અત્તમુહૂર્તને છે કે ૧૮ 'नामगोताणं अहमुहुत्ता ठिई जहणिया' ॥१९॥ સૂવાથ–નામ કર્મ અને ગોત્ર કમની જઘન્ય સ્થિતિ આઠ મુહની હેય છે. ૧૯ તવાથદીપિકા–પૂર્વ સૂત્રમાં વેદનીય કર્મની સ્થિતિ કહેવામાં આવી છે હવે નામ અને ગોત્ર કર્મની સ્થિતિનું પ્રતિપાદન કરવા માટે કહીએ છીએ–નામ અને ગેત્ર કમની જઘન્ય સ્થિતિ આઠમુહૂર્તની જે. આને અબાધાકાળ અત્તમુહૂર્ત પ્રમાણ છે. તે ૧૯ તવાર્થનિર્યુકિત...પહેલા વેદનીય કર્મની સ્થિતિની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી હવે નામ અને ગેત્ર રૂપ મૂળ પ્રકૃતિનું પ્રતિપાદન કરીએ છીએ— નામ અને ગેત્ર કમની જઘન્ય સ્થિતિ આઠ મુહૂર પ્રમાણ છે. ભગવતી સૂત્ર શતક ૬ ઉદ્દેશક ૩ માં કહ્યું છે—નામ અને ગેત્ર કમની જઘન્ય સ્થિતિ આઠ મુહૂર્તની છે કે ૧૯ 'सेसाणं अतो मुहुन जहणिया' ॥२०॥ સૂવાથ–શેષ પ્રકૃતિની જઘન્ય સ્થિતિ અન્તર્મુહૂર્તની છે. ૨૦ તત્વાર્થદીપિકા–આનાથી અગાઉના બે સૂત્રોમાં વેદનીય, નામ અને ગેત્ર કમ રૂપ પ્રકૃતિઓની સ્થિતિનું બયાન કરવામાં આવ્યું છે હવે શેષ પાંચ જ્ઞાનાવરણ આદિ રૂપ મૂળપ્રકૃતિઓની સ્થિતિ કહીએ છીએ – * શેષ અર્થાત પૂર્વોક્ત વેદનીય, નામ અને ગોત્ર કર્મથી અતિરિક્ત જ્ઞાનાવરણ દર્શનાવરણ, મેહનીય, આયુષ્ય અને અન્તરાય કર્મ રૂપ મૂળ પ્રકૃતિએની જઘન્ય સ્થિતિ અત્તમુહંત પ્રમાણ છે ૨૦ છે તવાર્થનિયુકિત–પહેલા. વેદનીય નામ અને ગોત્ર રૂપ મૂળ પ્રકૃતિઓની સ્થિતિ પ્રતિપાદન કરવામાં આવી છે હવે બાકીની જ્ઞાનાવરણ વગેરે કર્મ રૂપ મૂળ પ્રકૃતિઓની સ્થિતિનું પ્રતિપાદન કરવા માટે કહીએ છીએ શેષ અર્થાત્ જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ મેહનીય આયુષ્ય અને અન્તરાય કમેની મૂળ પ્રકૃતિની જઘન્ય સ્થિતિ અન્તર્મુહૂર્ત માત્ર છે. અબાધાકાળ પણ અન્તર્મુહૂર્તને હેય છે. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ૩૩ માં અધ્યયનની ગાથા ૧-૨૨ માં કહ્યું છે. જઘન્ય સ્થિતિ અન્તર્મુહૂર્તાની છે ૨૦ છે , 'कम्माणं विवागो अणुभावो' १२॥ સૂવાથ–કર્મોના વિપાક-ફળ અનુભાવ કહેવાય છે ૨૧ Page #887 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૦૦ તત્વાર્થસૂત્રને - તત્વાર્થદીપિકા–પહેલા જ્ઞાનાવરણ વગેરે કર્મ રૂપ મૂળ પ્રકૃતિઓનું તથા તેમના સ્થિતિ બન્ધ કાળનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું, હવે અનુભાવબન્ધનું નિરૂપણ કરીએ છીએ-- જ્ઞાનાવરણ દર્શનાવરણ વગેરે મૂળ પ્રકૃતિએને તથા મતિજ્ઞાનાવરણ વગેરે ઉત્તર પ્રકૃતિએને જે વિપાક અર્થાત્ ફળ છે, તે અનુભાવ કહેવાય છે૨૧ / તવાર્થનિર્યુકિત–અગાઉના પાંચ સૂત્રોમાં જ્ઞાનાવરણ આદિ કર્મોની ઉત્કૃષ્ટ તથા જઘન્ય સ્થિતિની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. હવે અનુક્રમથી પ્રાપ્ત અનુભાવબન્ધનું વિશિષ્ટ લક્ષણ બતાવીને પ્રમાણ કરીએ છીએ જ્ઞાનાવરણ આદિ મૂળ પ્રકૃતિએના આને મતિજ્ઞાનાવરણ આદિ ઉત્તર પ્રકૃતિએને સર્વ કર્મોના વિપાક ફળ અથવા ઉદયાવલિકામાં પ્રવેશ અનુભાવ કહેવાય છે. જ્ઞાનાવરણ આદિ કર્મોને વિશિષ્ટ અથવા વિવિધ પ્રકારને પાક વિપાક કહેવાય છે અથવા દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ અને ભવરૂપ નિમિત્તકારણેના ભેદથી ઉત્પન્ન જુદા જુદા પ્રકારના પાક-વિપાક અનુભવરૂપ અનુભાવ કહેવાય છે. પ્રશસ્ત અને અપ્રસ્ત પરિણામેનો તીવ્ર મન્દ વગેરે વિપાક, જે પૂર્વોક્ત જ્ઞાનાવરણ આદિ કર્મોની ભારત જન્મેલા સુખ-દુઃખ નાદિ ફળ રૂપ હોય છે, તેને અનુભવ કરવો અનુભવ છે. આ શુભ પરિણમેને ઉત્કર્ષ-અધિકપણું થવાથી શુભ કર્મ પ્રવૃતિઓમાં ઉત્કૃષ્ટ અનુભાવ ઉત્પન્ન થાય છે. અને અશુભ કર્મ પ્રકૃતિમાં નિકૃષ્ટ એ છે અનુભાવ ઉત્પન્ન થાય છે જ્યારે અશુભ પરિણામમાં ઉત્કર્ષ થાય છે ત્યારે અશુભ કર્મ પ્રકૃતિ તીવ્ર અનુભાવ અને શુભ પ્રવૃતિઓમાં મન્દ અનુભાવ ઉત્પન્ન થાય છે. અથવા જેના કારણે આત્મા બન્ધને અનુભવ કરે છે તેને અનુભાવ કહે છે અથવા અનુગત ભાવ અનુભાવ કહેવાય છે જ્યારે પૂર્વે બંધાયેલા કર્મો ઉદયાવલિકામાં પ્રવિષ્ટ થાય છે ત્યારે જીવને ઈચ્છાથી કે અનિચ્છાથી અનુસમય-પ્રતિસમય તેને ભેગવે જ પડે છે. - જ્ઞાનાવરણ કર્મનું ફળ જ્ઞાનને અભાવ હોય છે દર્શનાવરણનું ફળ દર્શનશકિતની રુકાવટ છે. આ રીતે સર્વ કર્મો દ્વારા ઉત્પન્ન થનારા સુખ દુખ રૂપ અનુભૂતિ થાય છે. તે કર્મવિપાક અમુક-અમુક પ્રકારના હોય છે. જે પ્રકારના અધ્યવસાયથી જે કર્મ જે રૂપમાં બંધેલા છે તે તે રૂપમાં ફળ પ્રદાન કરે છે તે જ કર્મફળ જીવને જોગવવું પડે છે. કદી–કદી અન્ય રીતે પણ ભગવાય છે. કર્મનો વિપાક કોઈ તીવ્ર કેઈ મન્દ તે કઈ મધ્યમ હોય છે. કયારે-કયારેક શુભ રૂપમાં બાંધેલા કર્મનું ફળ અશુભ રૂપમાં લેવાય છે અને અશુભ રૂપમાં બાંધેલ કર્મનું ફળ ગુજરૂપમાં ભેળવવામાં આવે છે. આવી જ રીતે કર્મ ફળ-વિપાકમાં દ્વિરૂપતા સમજવી જોઈએ. કહ્યું પણ છે– જ્ઞાનાવરણ વગેરે આઠ કર્મ પ્રવૃતિઓમાંથી કઈ કર્મ પુદ્ગલવિપાકી હોય છે તેનું ફળ પુદ્ગલમાં જ મળે છે અથાત તે કર્મ પુદ્ગલમાં જ વિવિધ પ્રકારના પરિણમન ઉત્પન્ન કરે છે. કોઈ કમ પ્રકૃતિ ભવવિપાકી હોય છે તેનું ફળ ભવાન્તરની પ્રાપ્તિ થવા પર દેહધારી જીવ જ ભગવે છે કોઈ-કોઈ કર્મપ્રકૃતિ ક્ષેત્રવિપાકી હોય છે તેનું ફળ ક્ષેત્રે પ્રાધાન્યથી ભેગવાય છે. કઈ કર્મ જીવ-વિપાકી હોય છે તેનું ફળ આત્માને જ ભેગવવું પડે છે અર્થાત આત્માના ગુણને તે પ્રભાવિત કરે છે. કહ્યું પણ છે Page #888 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ. અ. ૩. જ્ઞાનાવરણુ વિ. કમ પ્રકૃતિયાના અનુભાવ મધનું નિરૂપણ ૨૧ ૨૦૧ સહનન, સસ્થાન, વ, સ્પ, રસ, ગંધનામકમ, અંગેાપાંગનામકમ, સશરીર નામ ક, અગુરુ લઘુ પરાઘાત, ઉપઘાત, આતપ, ઉદ્યોત, પ્રત્યેકશરીર, સ્થિર, શુભનામ ક, તથા એમનાથી વિપરીત અર્થાત્ સાધારણ શરીર અસ્થિર અને અશુભ નામ કર્મ આ બધી કમપ્રકૃતિએ પુદ્ગલ વિષાકિની છે. આયુષ્યકની ચારેય પ્રકૃતિએ ભાવવિપાકી છે, અનુપૂર્વી કમ ક્ષેત્રવિપાકી છે અને ખાકીની બધી પ્રકૃતિએ જીવવિપાકી છે. પ્રશ્ન-અન્ય પ્રકારથી માંધેલા કમ અન્ય પ્રકારથી કઈ રીતે ભાગવાય છે ? ઉત્તર—ઉકત કારણેાથી ઉત્પન્ન થયેલ વિપાકરૂપ અનુભાવ એ પ્રકારથી પ્રવૃત્ત થાય છે સ્વમુખે અને પરમુખે જ્ઞાનાવરણુ આદિ બધી મૂળ પ્રકૃતિને અનુભાવ સ્વમુખે જ થાય છે, પરમુખે નહી. જ્ઞાનાવરણુ કર્મ, દનાવરણુ કર્મના રૂપે ફળ આપતુ નથી; એવી જ રીતે કોઈ પણ મૂળ પ્રકૃતિનુ બીજી મૂળ પ્રકૃતિમાં સંક્રમણ થતું નથી પરંતુ એક જ કર્મીની ઉત્તરપ્રકૃતિ સજાતીય અન્ય પ્રકૃતિના રૂપમાં પરિણત થઈ જાય છે એવી જ રીતે તેમને વિપાક પરમુખે પણ થાય છે જેમ કે મતિ—જ્ઞાનાવરણના શ્રુતજ્ઞાનાવરણના રૂપમાં વિપાક થઈ જાય છે અને શ્રુતજ્ઞાનાવરણનુ મતિજ્ઞાનાવરણના રૂપમાં સંક્રમણ થઈ શકે છે. આમ જ્ઞાનાવરણુ કની પાંચે ય પ્રકૃતિએ પરમુખે અર્થાત્ રૂપાંતરથી પણ ફળ પ્રદાન કરે છે. પર’તુ ઉત્તર પ્રકૃતિઓના સંક્રમણમાં પણ થોડા અપવાદ છે. ચાર પ્રકારની આયુષ્યકમની પ્રકૃતિનું પરસ્પરમાં સંક્રમણ થતું નથી અર્થાત્ કાઈ પણ એક આયુષ્ય ખીજા આયુષ્યના રૂપમાં પિરવતન કરી શકાતુ નથી એવી જ રીતે દશન માહનીય અને ચારિત્ર માહનીય, છે તે એક મેાહનીય કર્મીની જ ઉત્તર પ્રકૃતિએ પરંતુ તેમનું પણ એક ખીજામાં સંક્રમણ થઈ શકતું નથી, દા. ત. નરકાયુ તિય થાયુના રૂપમાં બદલી શકાતું નથી અને દઈન માહનીય ચારિત્ર માહનીયના રૂપમાં પોતાનું ફળ આપતું નથી તથા ચારિત્ર માહનીયના દર્શનમાહનીયના રૂપમાં પિરપાક થઈ શકતા નથી. આવી રીતે કર્માં વિપાકળના અનુભવ કરતા થકા જીવ કના કારણે જ અનાભાગ વીય પૂર્વક કનુ સંક્રમણ કરે છે. આવી જ રીતે ઉત્પાદ વ્યય અને ધ્રૌવ્ય પરિણતિવાળા આત્મા જ્ઞાનાવરણ વગેરે કર્માંના વિપાકના અનુભવ કરતા થકા કના કારણે, અન્ય નિમિત્તો વગર જ અનાભાગ વી પૂર્ણાંક કર્મીનું સ’ક્રમણ કરે છે. નિમિત્તહીન અનાભાગ જ્ઞાનાવરણ વગેરેના ઉદય કહેવાય છે. આભાગ કરવાવાળા અર્થાત્ કમ ફળ વિપાકને લાગવવાવાળા આત્માની વિશેષ ચેષ્ટા આભાગવીય કહેવાય છે. તાત્પય એ છે કે ઇરાદાપૂર્વક જે પ્રયત્ન કરવામાં આવે છે તેને આભાગવીય કહે છે અને વગર વિચારે, અજાણતામાં જે ચેષ્ટા થાય છે તે અનાભાગ વીય કહેવાય છે. જીવ અનાભાગ વીર્ય પૂર્વક જ ક સંક્રમણ કરે છે. આવી રીતે કોઈ ઉત્તર પ્રકૃતિના પેાતાની સજાતીય ઉત્તરપ્રકૃતિમાં સંક્રમણ થાય છે, બધાંનેા નહીં. તે સંક્રમણ માત્ર સજાતીય ઉત્તર પ્રકૃતિમાં જ થાય છે, વિજાતીય પ્રકૃતિમાં નહીં. જેમ જ્ઞાનાવરણુ કમની મતિજ્ઞાનાવરણ કર્યું આદિ પાંચ પ્રકૃતિનુ શ્રુતજ્ઞાનાવરણ વગેરે ચાર પ્રકૃતિના રૂપમાં સંક્રમણ થાય છે, દનાવરણની વિશિષ્ટ પ્રકૃતિ ચક્ષુદશનાવરણ વગેરેમાં નહીં. ૨૬ Page #889 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૦૨ તત્વાર્થસૂત્રને જ્ઞાનાવરણ પણ દર્શનાવરણ વગેરે બીજી મૂળ પ્રકૃતિઓમાં સંક્રાન્ત થતું નથી એવી જ રીતે દર્શનાવરણનું કેઈ બીજી મૂળ પ્રકૃતિના રૂપમાં સંક્રમણ થતું નથી કારણ કે તેના બન્ધના કારણ ભિન્ન જાતિના હોય છે. બન્ધના કારણે આ રીતે છે-જ્ઞાનાવરણના બંધના કારણે નિદ્વવ વગેરે છે, અસાતવેદનીયના બંધના કારણે દુઃખ શોક વગેરે છે જે કે જ્ઞાનાવરણ અને દર્શનાવરણના બન્ધના કારણ સરખાં છે તે પણ હેતુમાં જુદાઈ હોવાથી તેમના પરિણામમાં પણ ભિન્નતા થઈ જાય છે. જ્ઞાનાવરણ કર્મ વિશેષગ્રાહી બોધનો નિરોધ કરે છે. અને દર્શનાવરણ સામાન્ય ઉપગ (દર્શન) ને ઢાંકી દે છે આમ ભિન્ન ભિન્ન બંધના કારણહેવાથી તથા ભિન્ન-ભિન્ન ફળવાળા હોવાથી જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, વેદનીય, મેહનીય, આયુષ્ય, નામ ગોત્ર અને અન્તરાય પ્રકૃતિઓનું પરસ્પર–સંક્રમણ થતું નથી. સંક્રમણ ઉત્તર પ્રવૃતિઓમાં જ થાય છે પરંતુ તેમનામાં પણ કઈ-કઈ જ ઉત્તર–પ્રકૃતિએને કઈ-કઈ ઉત્તર પ્રવૃતિઓમાં જ સંક્રમણ થાય છે, બધાનું બધામાં સંક્રમણ થતું નથી, દા. ત. દર્શનમેહનીય કર્મનું ચારિત્ર મેહનીયના રૂપમાં સંક્રમણ થતું નથી અને ચારિત્ર મેહનીયનું દર્શન મેહનીયના રૂપમાં સંક્રમણ થતું નથી એવી જ રીતે સમ્યક્ત્વ પ્રકૃતિ– સમ્યગુ-મિથ્યાત્વ રૂપથી સંકાન્ત થતી નથી પરંતુ સમ્યગ મિથ્યાત્વ અર્થાત મિશ્રપ્રકૃતિને બન્ધ ન થવા છતાં પણ સમ્યક્ત્વમાં બધી જ સંક્રમણ થાય છે અને એવી જ રીતે સમ્યકત્વ પ્રકૃતિ અને મિશ્રપ્રકૃતિનું મિથ્યાત્વમાં સંક્રમણ થાય છે. આયુષ્ય કર્મની ચાર ઉત્તર-પ્રવૃતિઓનું પરસ્પર સંક્રમણ થતું નથી–નરકાયુ બદલીને તિર્યંચાયુ વગેરેમાં ફેરવી શકાતું નથી એવી જ રીતે કઈ પણ અન્ય આયુષ્ય કે બીજા આયુષ્ય પ્રકૃતિના રૂપમાં પ્રાપ્ત થઈ શકતું નથી. તાત્પર્ય એ છે કે ઉત્તર પ્રવૃતિઓમાં પણ દર્શનમોહનીય અને ચારિત્ર મોહનીયને સમ્યગ–મિથ્યાત્વવેદનીયન તથા આયુષ્ય કર્મની પ્રકૃતિએનું એકબીજામાં સંક્રમણ થતું નથી કારણ કે તેમના બન્ધના કારણોમાં ભિન્નતા છે એથી તેઓ ભિન્ન જાતીય છે. કહ્યું પણ છે– આત્મા અમૂર્ત હોવાના કારણે પિતાના અધ્યવસાયની વિશેષતાથી મૂળ પ્રકૃતિઓથી અભિન્ન ઉત્તર પ્રવૃતિઓમાં સંક્રમણ કરે છે અર્થાત એક મૂળ પ્રકૃતિની ઉત્તર મૂળ પ્રકૃતિઓમાં ફેર– બદલે કરી લે છે. આવી જ રીતે ગાઢા બાંધેલા કર્મને અધ્યવસાયની વિશેષતાથી શિથીલ કરી લે છે અને શિથીલ બધેલા કર્મને દઢ પણ કરી લે છે અને જઘન્ય સ્થિતિને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિના રૂપમાં બદલી શકે છે. સંક્રમણ, સ્થિતિ અને ઉદીરણા, આ ત્રણેના વિષયમાં ત્રણ છાત રજુ કરીએ છીએ, સંક્રમણનું દૃષ્ટાંત છે તાંબાને તારના રૂપમાં બદલવા–તાંબુ પ્રયોગ દ્વારા તારના રૂપમાં પરિવર્તિત થઈ જાય છે. સ્થિતિનું ઉદાહરણ છે માટીનું શોષણ અને તેને ભીની કરવી ઉદીરUાનું ઉદાહરણ છે, કેરીને જલદીથી પકાવવી આ ક્રમશઃ ત્રણ ઉદાહરણ છે. આ પ્રમાણે જ જવ પિતાના પ્રયોગથી અનુભાવમાં પણ સંકમણ કરે છે અર્થાતુ કે કર્મ પ્રકૃતિને તીવ્ર અનુભાવ બધ કર્યો હોય તે અપવર્તનાકરણ દ્વારા તેને મન્દ રૂપમાં બદલી શકાય છે અને બાંધેલા મન્દ અનુભાવને ઉદ્વર્તનાકરણ દ્વારા તીવ્ર અનુભાવમાં બદલી શકાય છે. Page #890 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અને ૩ પાનાવરણ વિ. કમ પ્રકૃતિના અનુભાવ બધિનું નિરૂપણ સૂ. ૯ ૨૦૦ જેમ મન્દ અનુભાવવાળું ચૂર્ણ હલદર વડે જલદ કરી દેવામાં આવે છે અને જલદ ચૂર્ણ વાયુ અને તાપ દ્વારા મન્દ બનાવી દેવાય છે. મિથ્યાત્વ પ્રકૃતિને અનુભાવ તીવ્ર હોય છે, સમ્યક્ત્વ-પ્રકૃતિને અનુભાવ મન્દ હોય છે અને મિશ્ર પ્રકૃતિને અનુભાવ મિશ્ર–મધ્યમ હોય છે આ રીતે દર્શનમેહનીય, ચરિત્રમેહનીય અને આયુષ્યકમની ઉત્તર પ્રવૃતિઓનું સંક્રમણ થતું નથી એનું કારણ એ છે કે એમના બન્ધના કારણે આગમમાં ભિન્ન-ભિન્ન બતાવવામાં આવ્યા છે અને ભિન્ન કારણેથી બાંધેલા હોવાથી એ પ્રકૃતિઓ ભિન્ન જાતિની છે એમનું ફળ પણ ભિન્ન છે. એટલું ચોક્કસ છે કે અપવર્તન બધી પ્રવૃતિઓનું થઈ શકે છે, ભલે પછી તે મૂળ પ્રકૃતિ હોય અથવા ઉત્તર પ્રકૃતિ. દીર્ઘકાલીન સ્થિતિનું અલ્પકાલીન થઈ જવું તે અપવર્તન કહેવાય છે. પરિણામની વિશેષતા અનુસાર બધી પ્રવૃતિઓનું અપવર્તન થઈ શકે છે. આ જે અનુભાવ-વિપાક છે, તે નામ અનુસાર થાય છે જે કર્મનું જે નામ છે તેને જ અનુરૂપ તેનું ફળ પણ હોય છે. જ્ઞાનાવરણ વગેરે બધાં કર્મોના વિષયમાં આ પ્રમાણે જ સમજવાનું છે. જેમ કે જે કર્મ જ્ઞાનને આવત-આચ્છાદિત કરે છે તે જ્ઞાનાવરણ કહેવાય છે. જ્ઞાનાવરણ કર્મ જે ફળ પ્રદાન કરે છે તેને પર્યવસાન જ્ઞાનના અભાવમાં થાય છે અર્થાત જ્ઞાનાવરણ કર્મ પિતાના નામ મુજબ જ્ઞાનને નિરોધ કરે છે. એવી જ રીતે દર્શનાવરણ કર્મનું ફળ દર્શન અર્થાત્ સામાન્ય બેધને આવૃત્ત કરવાનું છે. દર્શન અર્થાત્ સામાન્ય ઉપગ, તેને જે આવૃત્ત કરે છે તે દર્શનાવરણ. આમ નામને અનુરૂપ જ તેનું ફળ હોય છે. સાતવેદનીયનું ફળ સુખનું વેદન કરાવે છે અસાતવેદનીય અસાતા અર્થાત દુઃખનું વેદન–અનુભવ કરાવે છે. દર્શન મેહનીય કર્મ જ્યારે ફળ આપે છે તે દર્શન અર્થાત્ તત્વાર્થ શ્રદ્ધાનને માહિતકલુષિત અથવા નષ્ટ કરે છે. ચારિત્રમેહનીય કર્મ ચારિત્રને ઉત્પન્ન થવા દેતું નથી. એવી જ રીતે જે કર્મના વિપાકથી આયુષ્ય કહેતાં પ્રાણધારણ થાય છે તે આયુષ્ય કર્મ કહેવાય છે આમ આયુષ્ય કર્મનું ફળ-વિપાક પ્રાણધારણ છે એવી જ રીતે ગતિ, જાતિ વગેરે પ્રશસ્ત અગર અપ્રશસ્ત ભાવને જે કર્મ પ્રાપ્ત કરાવે છે તે નામકર્મ પણ ગતિનામ વગેરે કહેવાય છે. એનું ફળ પણ નામ અનુસાર જ સમજવું જોઈએ નેત્ર કર્મનું ફળ પણ તેવા નામને અનુકૂળ હોય છે. “ગુડુ” ધાતુ શબ્દના અર્થમાં છે. ઇન પ્રત્યય હોવાથી ગોત્ર’ શબ્દ સિદ્ધ થાય છે. ગેત્ર બે પ્રકારના છે–ઉચ્ચગોત્ર અને નીચગોત્ર જે કર્મના ફળસ્વરૂપ જીવ ઉંચે કહેવાય છે. એ પૂજ્ય છે. ઉગ્રકુલ, ભેગકુલ અથવા ઈક્વાકુકુળને છે એ પ્રકારના શબ્દોથી સંબોધવામાં આવે છે તે ઉચગોત્ર. કર્મ પણ પિતાના નામ અનુસાર જ ફળ પ્રદાન કરે છે. જે કર્મના ઉદયથી આ દરિદ્ર છે, તરછોડાયેલે-તુચ્છ છે, ચાંડાળ છે ઈત્યાદિ હલકા શબ્દોથી શન્દ્રિત થાય છે તે નીચત્ર કહેવાય છે. આનું ફળ નીચ વંશ વગેરેની પ્રાપ્તિ છે. જે કર્મના ઉદયથી દેય, દાન, દાતા વગેરેની વચ્ચે અન્તરાય-વિશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે તે અન્તરાય કર્મ કહેવાય છે. અન્તરાય કર્મ જ્યારે તેનું ફળ આપે છે ત્યારે તે દાન વગેરેમાં વિઘ નાખવાના રૂપમાં જ હોય છે એવી રીતે જ્ઞાનાવરણ આદિ સમસ્ત કર્મોનું ફળ જેમને Page #891 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૦૪ તત્વાર્થસૂત્રને તેમને પિતા-પિતાના નામ મુજબ જ થાય છે સમવાયાંગસૂત્રમાં વિપાકકૃતના વર્ણનમાં કહ્યું છે“અનુભાગ-ફળ-વિપાક બધાં કમેને હોય છે.” પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના પદ ૨૩ માં તથા ઉત્તરાધ્યયન અધ્યયન ૩૩ માં પણ આવું જ કહેવાયું છે. શંકા--જે કર્મોનું ફળ ઉપર કહ્યા મુજબનું હોય છે તે ફળ પ્રદાન કર્યા બાદ તે કર્મ આભૂષણની જેમ રહે છે અથવા નિસાર થઈને ચુત થઈ જાય છે. ખરી પડે છે ? સમાધાન-બાંધેલા કર્મ જ્યારે ભગવી લેવામાં આવે છે તે આત્માને પીડા અગર કૃપા પ્રદાન કરીને, ખાધેલા ભેજન ફગેરેના વિકારની માફક નીકળી જાય છે, કારણ કે તે સમયે તેને રોકવા માટે કઈ કારણ રહેતું નથી. આ રીતે જ્ઞાનાવરણ વગેરે કર્મોના વિપાક પછી તેની નિર્જરા થઈ જાય અર્થાત તે આત્મપ્રદેશોથી જુદો થઈ જાય છે. કર્મની નિર્જરા બે પ્રકારની છે–વિપાકજન્ય અને અવિપાકજન્ય. અહીં વિપાકનો અર્થ છે ઉદય અને અવિપાકનો અર્થ છે ઉદીરણ. આ ચતુર્ગતિરૂપ અને અનેક પ્રકારના જન્મવાળા સંસારસમુદ્રમાં ડૂબતા જીવના શુભ અશુભ કર્મ જ્યારે વિપાકકાળના સમયે સ્વયં ઉદયમાં આવે છે ત્યારે તેમના ફળ ભેગવી લીધા બાદ તેમની સ્થિતિને ક્ષય થઈ જાય છે. સ્થિતિક્ષય થઈ જવા પર તેઓ નિવૃત્ત થઈ જાય છે. આ વિપાકજન્ય નિર્ભર છે. જે કર્મના વિપાકને સમય પ્રાપ્ત ન થયો હોય તે પણ કેઈ ઔપક્રમિક ક્રિયા દ્વારા તેને બળજબરીથી ઉદયમાં લઈ આવો ઉદીરણ છે. ઉદીરણું દ્વારા કર્મફળ ભેગવી લીધા બાદ તેની નિર્જરા થઈ જાય છે તે અવિપાકજન્ય નિર્જરા કહેવાય છે જેવી રીતે ફણસ અગર કેરીને ફળને ઘાસ વગેરેમાં દબાવી રાખવાથી સમયથી વહેલા પાકી જાય છે તેવી જ રીતે કઈ કઈ કર્મ પણ પિતાના નિયત સમયથી પહેલા જ ઉદીરણ દ્વારા પિતાનું ફળ આપી દે છે અને ફળ પ્રદાન કર્યા પછી નષ્ટ પામે છે. આને અવિપાકજન્ય નિર્જરા કહે છે. કહ્યું પણ છે– તાંબાના તાર બનાવવા, માટીનું શેષણ અથવા ભીની કરવી અને કેરીને પકાવવી આ ત્રણ ઉદાહરણ સંક્રમ, સ્થિતિ અને ઉદીરણાના વિષયમાં યથાક્રમ સમજી લેવા જોઈએ. આ અવિપાકજન્ય નિજ રા તપહેતુક હોય છે કારણ કે આ તપથી થાય છે. આગળ ઉપર કહેવામાં આવનારા બાર પ્રકારના તપથી નિર્જરા સિવાય સંવર પણ થાય છે. આ વાત આગળ સંવરના પ્રકરણમાં કરવામાં આવશે. ભગવતીસૂત્રના પ્રથમ શતકમાં કહ્યું છે. કર્મોની ઉદીરણ થાય છે, વેદના થાય છે અને છેવટે તેમની નિર્જરા થઈ જાય છે. ઘરના “સંઘર્મળ અinતાતા પ’ . ઈત્યાદિ મૂળ સૂત્રાર્થ–સમસ્ત કર્મોના પ્રદેશ અનન્તાનઃઅભથી અનંતગણ અને સિદ્ધોના અનંતમાં ભાગ છે. મારા તત્ત્વાર્થદીપિકા-પૂર્વસૂત્રમાં કર્મોના અનુભાવનું પ્રરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે હવે સામાન્ય રૂપથી નિર્દિષ્ટ પ્રદેશબન્ધનું વિશેષ રૂપથી પ્રતિપાદન કરવા માટે કહીએ છીએ-જ્ઞાનાવરણ વગેરે આઠે કર્મોના અનન્તાનન્ત પ્રદેશ હોય છે–સંખ્યાતા અગર અસંખ્યાતા દેતા નથી. Page #892 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૩ પ્રદેશબંધનું નિરૂપણ સૂ. ૨૨ ૨૦૫ અનન્તાનઃ સંખ્યા અનન્ત પ્રકારની છે, આથી તેમને નિયત કરવાના આશયથી કહીએ છીએ-તેઓ અનન્તાનન્ત પ્રદેશ અભવ્ય જીવની રાશિથી અનતગણુ વધુ સમજવા જઈએ અને સિદ્ધજીવ રાશિના અનન્તમાં ભાગ સસજવા જોઈએ. જીવ કમોગ્ય પુદ્ગલેના કેટલા ભાગ બાંધે છે ? એવી જિજ્ઞાસાનું સમાધાન કરવા માટે કમને યોગ્ય પુદ્ગલેનું પરિમાણુ–પરિચ્છેદ રૂપ પ્રદેશબંધનું અગાઉ પ્રરૂપણ કરવામાં આવ્યું; પરંતુ પ્રદેશબંધના સ્વરૂપનું વિશેષ રૂપથી જ્ઞાન કરાવવા માટે અહીં એ બાબત પરત્વે પ્રકાશ નાખવો આવશ્યક છે–પ્રદેશબંધનું કારણ શું છે ? તે ક્યારે થાય છે ? ક્યાંથી થાય છે ? તેને સ્વભાવ શું છે ? તે કોનામાં હોય છે ? તેનું પરિમાણું? સમસ્ત કર્મપ્રકૃતિહેતુક પ્રત્યેક જીવના ભૂતકાલીન અનન્ત ભવમાં તથા આગામી સંખ્યાત, અસંખ્યાત અથવા અનન્ત ભામાં, કાયાગ, વચનયોગ અને મનોયોગના નિમિત્તથી આ યોગની તીવ્રતા અગર મન્દતા અનુસાર કાર્મણ વર્ગણાના પુદ્ગલ ગ્રહણ કરવામાં આવે છે તે પુદ્ગલ સૂક્ષ્મ હોય છે, સ્થૂળ નહીં. જે આકાશપ્રદેશમાં આત્મપ્રદેશની અવગાહના હોય છે તે જ આકાશપ્રદેશમાં રહેલા તે પગલે ધારણ કરવામાં આવે છે. ભિન્નક્ષેત્રમાં રહેલાં પુલે ધારણ કરવામાં આવતાં નથી. સ્થિત પુદ્ગલે જ ધારણ કરી શકાય છે-જે ગતિરૂપમાં પરિણત હેય-ચાલતા હોય, તેમને ધારણ કરતાં નથી. ઉપર વર્ણવવામાં આવેલી સઘળી વિશેષતાઓ હોવા છતાં પણ જો તેમના પ્રદેશોની સંખ્યા અભવ્ય જીની સમગ્ર રાશિથી અનન્તગણ અને સિદ્ધ જીની રાશિના અનન્તમ ભાગ હોય તે જ તેમને ધારણ કરવામાં આવે છે, અન્યથા નહીં. એવી જ રીતે તે ઘનાંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ ક્ષેત્રમાં સ્થિત હોવા જોઈએ, પાંચ વર્ણવાળા, પાંચ રસવાળા, બે ગધેવાળા અને ચાર સ્પર્શવાળા હોવા જોઈએ. પછી તેની સ્થિતિ ભલે એક સમયની હોય, ભલે બે, ત્રણ, ચાર, સંખ્યાતા અથવા અસંખ્યાતા સમયની હોય. આવા પુદ્ગલેને આત્મા પિતાના કાય, વચન અને મનના વ્યાપારથી ધારણ કરે છે. એરરા તત્વાર્થનિર્યુકિત-પૂર્વસૂત્રમાં કર્મોના અનુભાવબંધનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું. હવે સામાન્ય રૂપથી પૂર્વકથિત પ્રદેશ બન્ધનું વિશેષ રૂપથી પ્રતિપાદન કરીએ છીએ જ્ઞાનાવરણ વગેરે આઠ પ્રકૃતિને અનુરૂપ પુદ્ગલ જે અનન્તાનન્ત પ્રદેશવાળા હોય છે તેમને જ આત્મા ગ્રહણ કરે છે. સંખ્યાત અસંખ્યાત અથવા અનન્તપ્રદેશેવાળા પુદ્ગલેને ધારણ કરતો નથી. કમગ પુદ્ગલસ્કંધનું નિયત પરિમાણમાં બંધાવું પ્રદેશ બન્ધ કહેવાય છે. પ્રદેશબન્ધના સ્વરૂપને સ્પષ્ટ રૂપથી સમજવા માટે આઠ પ્રશ્નોના ઉત્તરને સમજવા આવશ્યક છે તે આ પ્રમાણે છે. (૧) તે પુદ્ગલેના બન્ધનું કારણ શું છે ? (૨) આત્મા કમપેગ્ય પુદ્ગલોને જ્યારે બાંધે છે ત્યારે એક દિશાથી બાંધે છે અથવા સર્વ દિશાઓથી ? (૩) શું પ્રદેશ બન્ય બધાં અને એક સરખે હેય છે? અથવા કોઈ કારણથી તેમાં અસમાનતા હોય છે ? Page #893 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૦૬ તત્ત્વાર્થસૂત્રને (૪) કયાં ગુણોવાળા પુદ્ગલેને બધે થાય છે? (૫) જે આકાશપ્રદેશમાં કર્મવર્ગણાના પુદ્ગલ અવગાહે છે તે જ આકાશપ્રદેશમાં સ્થિત આત્મા, ત્યારે ત્યાં જ, તેને બધી લે છે અથવા બાહ્ય આકાશપ્રદેશમાં સ્થિત પુદ્ગલેને ખેંચીને ધારણ કરે છે? (૬) શું ગતિપરિણત પુદ્ગલ બાંધેલા હોય છે? અથવા સ્થિતિ-પરિણત-સ્થિર પુદ્ગલેને બન્ધ થાય છે ? (૭) બંધાવાવાળા પુદ્ગલે સમસ્ત આત્મપ્રદેશમાં બંધાય છે અથવા આત્માના એકએક પ્રદેશમાં બંધાય છે ? (૮) કાર્મણવર્ગણના તે પુદ્ગલે સંખ્યાતપ્રદેશી અથવા અસંખ્યાતપ્રદેશી હોય તે બધાય છે અગર અનન્તપ્રદેશી હોય તે જ તેમને બધે થાય છે ? આ આઠ પ્રશ્નોના જવાબ કમશઃ આ રીતે છે – (૧) કાર્માણવગણના તે યુગલ નામ-પ્રત્યય બાંધે છે અર્થાત જે પ્રકૃતિનું જ નામ છે તેને અનુસાર જ બાંધે છે. (૨) બધી દિશાઓથી-બધી બાજુથી બંધાય છે. (૩) બધાં જીવેના વેગને વ્યાપાર સમાન હેતું નથી કેઈ જીવના વેગને વ્યાપાર તીવ્ર હોય છે તે કોઈના યોગને વ્યાપાર મન્દ હોય છે. તીવ્રતા અને મન્દતામાં પણ અનેક શ્રેણીઓ હોય છે આથી બધા જીવોને પ્રદેશ બન્ધ સરખો હોતે નથી પરંતુ યોગની અસમાન નતાના કારણે અસમાન હોય છે. યોગની પ્રવૃત્તિ તીવ્ર હોય તે અધિક પુદ્ગલપ્રદેશને બંધ થાય છે અને જે મન્દ હોય છે તે ઓછા પ્રદેશ બંધાય છે. (૪) સૂમ પુદ્ગલેને જ બન્ધ થાય છે. (૫) એક ક્ષેત્ર અવગાઢ પુદ્ગલ જ બંધાયેલા હોય છે અર્થાત્ જ્યાં આત્માના પ્રદેશ છે ત્યાં જ અવગાઢ પુદ્ગલ આત્મપ્રદેશની સાથે લિષ્ટ થઈ જાય છે; આમ-તેમથી આકર્ષિત થઈને બંધાતા નથી. (૬) જે કર્મ પુદગલ સ્થિત હેય અર્થાત ગમન ન કરતાં હોય તેમને જ બન્ધ થાય છે. (૭) તે પુદ્ગલેને બન્ધ આત્માના બધાં જ પ્રદેશમાં થાય છે. જેમ અગ્નિમાં તપેલા લેખંડના-ગળાને પાણીમાં છોડી દેવામાં આવે છે તે પિતાના બધાં પ્રદેશથી પાણીને ગ્રહણ કરે છે તેવી જ રીતે આત્મા પિતાના બધાં જ પ્રદેશથી કર્મ પુદ્ગલેને ધારણ કરે છે. (૮) અનન્તાનન્ત પ્રદેશી મુદ્દગલ જ બંધાય છે. આ પૂર્વોક્ત આઠ પ્રશ્નોના ઉત્તર છે. એને આશય એ છે કે આત્માની સાથે બંધાનારા પુદ્ગલ નામ પ્રત્યય હોય છે અર્થાતુ પિતા-પિતાના અર્થ અનુસાર નામવાળા કર્મોના કારણ હોય છે. આવા પગલે વગર જ્ઞાનાવરણ આદિ કર્મોને ઉદય વગેરે થઈ શકતો નથી જેમ મુક્તાત્માને ઉદય વગેરે થતાં નથી તેમ. અથવા નામ જેમનો પ્રત્યય અર્થાત કારણ છે તે નામ પ્રત્યય કહેવાય છે. ગતિ, જાતિ વગેરે નામ કમ—દારિક શરીર આદિ ભેગ કર્મના કારણ Page #894 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૩. પ્રદેશબંધનું નિરૂપણ સૂ. ૨૨ २०७ હોય છે અને પરંપરાથી ગતિ વગેરે પણ કારણ હોય છે આથી નામ કમ હેતુક પુદ્ગલેને બન્ધ થાય છે અથવા નામ કર્મની ઉત્તરપ્રકૃતિ શરીર નામ કર્મની અન્તર્ગત જે બન્ધન નામ કમર છે તેના કારણથી પુદ્ગલેને બન્ધ થાય છે. જે કર્મના ઉદયથી પૂર્વે ધારણ કરેલા શરીરના પુદ્ગલેને સંબંધ હોય છે, તે બન્ધન નામ કમ કહેવાય છે. આ કર્મ લાકડાના બે ટુકડાઓને સાંધનારી લાખ જેવું છે. અથવા જે પ્રકારના પુદગલ પ્રદેશ બન્ધના કારણ હોય છે તે પુદ્ગલ જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ વગેરે નામથી જ જાણી શકાય છે. જ્ઞાનાવરણ વગેરે નામથી તે પુદ્ગલેના સ્વરૂપનું કથન કરવામાં આવે છે કારણ કે જ્ઞાનના આવરણ અને દર્શનના આવરણ વગેરેમાં શક્તિશાળીજ પુદ્ગલેના બન્ધ થાય છે. પ્રશ્ન-એક સરખા સ્વરૂપવાળા પુદ્ગલેને આત્મા ધારણ કરે છે, એવા સંજોગોમાં તેઓ પુલ જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ વગેરે વિશેષ સ્વરૂપમાં આત્માની સાથે કઈ રીતે જોડાય છે ? અર્થાત જ્યારે કર્મપુલ મૂળે એક સરખા છે તે તેમના સ્વભાવમાં આત્માની સાથે તે હેવા છતાં પણ કેવી રીતે અન્તર પડી જાય છે ? ઉત્તર-જ્ઞાનાવરણ આદિ સમસ્ત મૂળ અને ઉત્તર પ્રકૃતિને વેગ્ય પુદ્ગલ જે કે ધારણ કરાતાં અગાઉ એક જેવા હોય છે, તેમનામાં જ્ઞાનાવરણ વગેરેના ભેદ હોતા નથી તે પણ આત્મા પિતાના અધ્યવસાયની વિશેષતાના કારણે તે સામાન્ય પુત્રને પણ જ્ઞાનાવરણ દર્શનાવરણ વગેરે ભિન્ન-ભિન્ન રૂપમાં પરિણત કરી લે છે. તાત્પર્ય એ છે કે સામાન્ય કર્મયુગમાં જ્ઞાનાવરણ વગેરે જે અલગ-અલગ પ્રકૃતિઓ ઉત્પન્ન થાય છે તેનું કારણ આત્માને અધ્યવસાય છે. આ પ્રથમ પ્રશ્નોત્તરને આશય સમજ જોઈએ. બીજા પ્રત્તરને આશય આ છે–આત્મા સમસ્ત અર્થાત્ દશે દિશાઓમાં સ્થિત પુદ્ગલેને જે કર્મરૂપમાં પરિણત થવા ગ્યા હોય, ધારણ કરે છે. તિછિ દિશાઓ આઠ છે – ચાર પૂર્વ વગેરે દિશાઓ, ચાર ઈશાન આદિ વિદિશાઓ; અને ઉર્ધ્વદિશા તથા અદિશા. આ પ્રમાણે દશે દિશાઓમાં સ્થિત પુદ્ગલ સ્કધોને આત્મા ધારણ કરે છે કે એક જ દિશામાં સ્થિત પુદ્ગલેને નહીં. અથવા આત્મા સમસ્ત આત્મપ્રદેશથી કર્મવર્ગણના પુદ્ગલેને ધારણ કરે છે. સંસારી જીવના આ આત્મપ્રદેશે કેઈ ઉપર તે કેઈ નીચે હોય છે. આ સંદર્ભમાં આગળ કહેવામાં આવનાર સાતમા પ્રશ્નોત્તરથી પુનરૂક્તિ દોષ નથી. ત્યાં “સમાવેશપુને અર્થ ‘કાન્તાના કરવું એ મુજબને અર્થ થાય છે. હવે ત્રીજા પ્રશ્નોત્તરને આશય પ્રગટ કરીએ છીએ–બધાં કર્મબન્ધ સરખે હેતે નથી બલકે બધાના કર્મબન્ધમાં ભિન્નતા હોય છે એનું કારણ છે કેગની વિશેષતા અર્થાત મન, વચન અને કાયાની ચેષ્ટા-અનુષ્ઠાન ભાષણ અને ચિન્તન વગેરેની વિચિત્રના બધાં જીના ગની પ્રવૃત્તિ સરખી ન હોવાથી કર્મબન્ધ પણ સરખાં હેતા નથી કેઈને તીવ્ર, કઈને તીવ્રતર, કેઈને તીવ્રતમ અને કઈને મદ, મન્દતર અને મન્દતમ બન્ધ હોય છે. Page #895 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્ત્વાર્થ સૂત્રના ચાથા પ્રશ્નેત્તરને આશય—સૂક્ષ્મ પરિણમન, વાળા કા વણાના પુદ્ગલાને જ બન્ધ થાય છે, ખાદર પરિણમનવાળા પુદ્દગલાના અન્ય થતા નથી. સૂક્ષ્મ શબ્દના અર્થ અપેક્ષિત હાવાથી અનેક પ્રકારના થાય છે પરમાણુથી લઇને અનન્તપ્રદેશી વામાં પણ સૂક્ષ્મ શબ્દને પ્રયાગ કરી શકાય છે ને અનન્તપ્રદેશી—વણાઓમાં કઈ-કઈ કમ રૂપમાં ગ્રહણ કરવા ચાગ્ય હાય છે, કોઇ ગ્રહણ કરવા યેાગ્ય નથી હાતી. ૨૦૮ આથી ‘સૂક્ષ્મ’ શબ્દને ગ્રહણ કરવા પાછળના આશય એ છે કે ક્રમશઃ ઔદારિક વૈક્રિય, આહારક, તૈજસ્, ભાષા શ્વાસેાચ્છવાસ અને મને વગાને ઉલ્લંઘીને કામ ણુવ ણાને ચેાગ્ય સૂક્ષ્મ પરિણમનવાળા પુદ્ગલાના જ બન્ધ થાય છે ઉક્ત ક્રમથી કોઈ-કોઈ પુદ્ગલ સૂક્ષ્મ પરિ સુમનવાળા હેાય છે. પાંચમા પ્રશ્નોત્તરને આશય—એક ક્ષેત્રમાં અવગાઢ પુદ્ગલાના જ અન્ય થાય છે, અન્ય ક્ષેત્રમાં અવગાઢ પુગલાના અન્ય થતા નથી. જે પુદ્ગલ જીવ પ્રદેશેાની સાથે અભિન્ન ક્ષેત્રમાં રહેલા હાય છે, તેઓ જ બંધાયેલા હાય છે. ભિન્ન ક્ષેત્રમાં રહેલાં કર્મ પુદ્ગલ ભિન્નક્ષેત્રમાં સ્થિત જીવ–પ્રદેશેાની સાથે બંધાતાં નથી, છઠા પ્રશ્નાત્તરના આશય—કા ણવણાના જે પુદ્દગલા સ્થિત હાય છે—અર્થાત્ ગમન કરતા નથી તેમના જ બન્ધ થાય છે. જે પુદ્ગલા ગમન કરતા હોય છે તેમના આત્માની સાથે મધ થતા નથી કારણ કે તેઓ વેગવાન્ હાય છે. સાતમા પ્રશ્નેાત્તરના આશય—એક આત્માના અસંખ્યાત પ્રદેશ હાય છે તે બધા પ્રદેશામાં જ્ઞાનાવરણુ વગેરેના ચેાગ્ય કગણાના પુદ્ગલ આત્માના પ્રત્યેક પ્રદેશની સાથે બધાયેલા હાય છે એવી જ રીતે આત્માના એક-એક પ્રદેશ અનન્ત-અનન્ત જ્ઞાનાવરણ આદિ કર્માંને ચાગ્ય પુદ્ગલાથી ખ'ધાયેલા છે એજ હકીકત દ’નાવરણ વગેરે કર્માંના વિષયમાં પણ સમજવી જોઇએ. અતિમ આઠમાં પ્રરનોત્તરના અભિપ્રાયકને અનુરૂપ અનન્તાનન્તપ્રદેશી પુદ્ગલાના ખંધ થાય છે સખ્યાતપ્રદેશી, અસંખ્યાત પ્રદેશી અથવા અનન્તપ્રદેશી પુદ્ગલ સ્કધામાં આત્માની સાથે બન્ધ થવાની યાગ્યતા જ નથી આથી તેમનું અન્ય થવુ પણ શકય નથી. અનન્તપ્રદેશે વાળા પુદગલસ્કધમાં ફરી અનન્ત પ્રદેશ વળી ભેળવી દેવામાં આવે તે તે સ્કન્ધ અનન્તાનન્ત પ્રદેશી કહેવાય છે. આવા અનન્તાનન્ત પ્રદેશી ક પુદ્ગલાના સ્કંધ. એક-એક આત્મપ્રદેશમાં બધાયેલા હાય છે. અયેાગ્ય પુદ્ગલાના બંધ થતા નથી. આ થયું પ્રદેશમધનું નિરૂપણ. જે પુદ્ગલમાં ઘણા બધાં પ્રદેશ અને દેશ હૈાય છે તે સ્ક`ધ કહેવાય છે. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર અધ્યયન ૩૩ની ગાથા ૧૭–૧૮માં કહ્યુ છે— બધાં કર્યાંના પ્રદેશાના પરિમાણુ અનન્ત હાય છે. બધાં જીવ છએ દિશાએ તરફથી આવતાં કર્મ પુદ્ગલેને ધારણ કરે છે અને સમસ્ત આત્મપ્રદેશેાથી ધારણ કરે છે આવી રીતે જીવની સાથે કર્મ પુદૂંગલાના સર્વથી સર્વના” અધ થાય છે. ૫૧-૨ ॥ Page #896 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ નામકર્મની બેંતાલીસ ઉત્તરપ્રકૃતિનું કથન સૂ. ૨૨ ૨૦૯ જ્યાં છએ દિશાઓમાં લેક હોય છે, ત્યાં છએ દિશાએથી કર્મ ધારણ થાય છે અને જ્યાં ત્રણ ચાર અથવા પાંચ દિશાઓમાં લેક હોય ત્યાં ક્રમશઃ ત્રણ ચાર અને પાંચ દિશાએથી જ કર્મોનું ગ્રહણ થાય છે. બાકીની દિશાઓમાં અલેક હેવાથી પુદ્ગલે નથી આથી કમેને ગ્રહણ કરવાને કોઈ પ્રશન જ રહેતું નથી ૨૨ શ્રી જૈનશાસ્ત્રાચાર્ય, જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ વિરચિત તત્વાર્થસૂત્રની દીપિકા અને નિર્યુક્તિ નામક વ્યાખ્યાના ગુજરાતી ભાષાંતરને ત્રીજો અધ્યાય સમાપ્ત Page #897 -------------------------------------------------------------------------- ________________ અધ્યાય ચોથો “અમે પુvi સૂત્રાર્થ–શુભ કર્મ પુણ્ય કહેવાય છે તેના તત્વાર્થદીપિકા–જીવ અજીવ બંધ પુણ્ય, પાપ, –આસવ, સંવર, નિર્જરા અને મોક્ષ, નવ તામાંથી જીવ, અજીવ અને અન્ય તત્ત્વનું પ્રથમ, દ્વિતીય અને તૃતીય અધ્યાયમાં ક્રમશઃ વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે હવે પ્રસંગ પ્રાપ્ત “પુણ્ય' તત્વનું વિવેચન કરવામાં આવે છે. શુભ કર્મને પુણ્ય કહે છે. જે આત્માને પુનિત (પવિત્ર-શુભ) બનાવે છે અથવા જેના વડે આત્મા પવિત્ર બને છે, તે પુણ્ય છે. “યુઝ’, ધાતુને અર્થ થાય છે, પવિત્ર કરવું. આ ધાતુથી “ગુસ્સો ઘugવા વ’ આ ઉણાદિ સૂત્રથી યત પ્રત્યય, “સુફ આગમન અને હસ્ય થવાથી “પુણ્ય’ શબ્દનું સર્જન થયું છે. કલ્યાણ અથવા સુખને “શુભ કહે છે અને તેમને ઉત્પન્ન કરનાર કર્મ પણ “શુભ કહેવાય છે. પુણ્યના પિતા, અહિંસા વગેરે શુભ કર્મ પણ કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કરવાથી પુણ્ય કહેવાય છે. આ શુભ કર્મ ઘણા પ્રકારના છે જેમ કે-સાતવેદનીય, સમ્યક્ત્વ, પાંચ મહાવ્રત પાંચ અણુવ્રત, શુભ આયુ શુભ નામ, શુભ ગેત્ર, સત્યભાષણ ઇત્યાદિ ૧૫ તત્ત્વાર્થનિયતિ–જે કે સ્થાનાંગસૂત્રના નવમાં સ્થાનમાં જીવ અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આસવ, સંવર, નિર્જ બન્ધ અને મોક્ષ, એ કમથી નવ તની આલોચના કરવામાં આવી છે એ મુજબ ત્રીજું તત્ત્વ પુણ્ય છે પરંતુ ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના કથન પ્રમાણે ત્રીજું તત્ત્વ બન્ધ છે. ઉત્તરાધ્યયનના ૨૮માં અધ્યયનમાં કહ્યું છે– - “જીવ અજીવ બન્ધ પુણ્ય, પાપ આસવ, સંવર નિર્જરા તથા મોક્ષ આ નવ તત્વ છે અત્રે ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં પ્રરૂપિત ક્રમાનુસાર જ પ્રથમ અધ્યાયમાં જીવનું, બીજામાં અજીવનું અને ત્રીજામાં બન્ધના સ્વરૂપની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે હવે કમ પ્રાપ્ત થા પુણ્ય તત્વનું પ્રતિપાદન કરવા માટે કહેવામાં આવ્યું છે– શુભ કર્મ પુણ્ય છે તાત્પર્ય એ છે કે જે કર્મના ઉદયથી શુભ-ઉજજવળ કર્મના બન્દ દ્વારા આત્માને અનુકુળ ફળને ઉપભેગા થાય છે તે પુણ્ય તત્વ કહેવાય છે. એવી રીતે જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, વેદનીય, મોહનીય, આયુષ્ય, નામ, ગોત્ર અને અન્તરાય એ આઠ મૂળપ્રકૃતિઓ છે તથા એમની ઉત્તરપ્રકૃતિઓ બે પ્રકારની છે–પુણ્યરૂપ તથા પાપરૂપ. આમાંથી જે કર્મ શુભ છે તે પુણ્ય છે. પ્રાણિઓની અનુકમ્મા વ્રતિજનેની અનુકંપા, તથા સરાગ સંયમ આદિ કારણોથી બંધાનાર સાતવેદનીય (૧) શુભ આયુષ્ય અર્થાત તિર્યંચ, આયુષ્ય, મનુષ્ય આયુષ્ય અને દેવઆયુષ્ય (૨) સાડત્રીસ પ્રકારના શુભનામ (૩) અને ઉચ્ચ ગોત્ર (૪) આ ચાર પ્રકારના શુભ કર્મો પુણ્ય છે. આ સિવાયના બધાં અશુભ કર્મો પાપ છે, પાપ તત્ત્વની પ્રરૂપણ પાંચમા અધ્યાયમાં કરવામાં આવશે. Page #898 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૪. પુણ્યના ભેદોનું નિરૂપણુ સૂ, ૨ ૧૧ શુભ આયુ કર્યાંના ત્રણ ભેદ છે—તિય ચસખષી, મનુષ્યસંબધી તથા દેવતાસ 'ધીશુભ નામકમ સાડત્રીસ પ્રકારના છે— (૧) મનુષ્યગતિ (૨) દેવગતિ (૩) પંચેન્દ્રિયજાતિ (૪–૮) ઔદારિક વગેરે પાંચ શરીર (૯) સમચતુરસ્ર સંસ્થાન (૧૦) વજા-ઋષભનારાચસંહનન (૧૧) ઔદારિક’ગાપાંગ (૧૨) વૈક્રિય અંગાપાંગ (૧૩) આહારકઅંગેાપાંગ (૧૪) પ્રશસ્ત વણું (૧૫) પ્રશસ્ત ગંધ (૧૬) પ્રશસ્ત રસ (૧૭) પ્રશસ્ત સ્પર્શ (૧૮) મનુષ્યાનુપૂર્વી (૧૯) દેવાનુપૂર્વી (૨૦) અગુરુ લઘુ (૨૧) પરાધાત (૨૨) ઉચ્છ્વાસ (૨૩) આતપ (૨૪) ઉદ્યોત (૨૫) પ્રશસ્ત વિહાયેાગતિ (૨૬) ત્રસ (૨૭) ખાદર (૨૭) પર્યાપ્ત (૨૯) પ્રત્યેક (૩૦) સ્થિર (૩૧) શુભ (૩૨) સુભગ (૩૩) સુસ્વર (૩૪) આદેય (૩૫) યશઃકીતિ (૩૬) નિર્માંણુ અને (૩૭) તીર્થંકર નામ કમ ૫૧૫ 'नवविहे पुणे' મૂળસૂત્રા—પુણ્ય નવ પ્રકારના છે રા તત્વા દીપિકા—પૂર્વ સૂત્રમાં પુણ્યનું સ્વરૂપ દર્શાવવામાં આવ્યું છે હવે તેના ભેદાનુ પ્રતિપાદન કરીએ છીએ— પુણ્યના નવ ભેદ છે. તે આ રીતે— (૧) અન્નપુણ્ય (૨) પાનપુણ્ય (૩) વસ્ત્રપુણ્ય (૪) લયનપુણ્ય (૫) શયનપુણ્ય (૬) મનઃ પુણ્ય (૭) વચનપુણ્ય (૮) કાયપુણ્ય અને (૯) નમસ્કારપુણ્ય. તત્વાથ નિયુકિત—અગાઉના સૂત્રમાં અનુક્રમથી પ્રાપ્ત ચૌથા તત્ત્વ પુણ્યના સ્વરૂપનુ પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું. પ્રસ્તુત સૂત્રમાં તેના નવ ભેદોનું પ્રરૂપણ કરીએ છીએ— પુણ્ય નવ પ્રકારના છે. સ્થાનાંગસૂત્રના નવમાં સ્થાનના ત્રીજા ઉદ્દેશકમાં કહ્યુ છે પુણ્યના નવ ભેદ કહ્યાં છે. તે આ રીતે—(હ્યુ) અન્નપુણ્ય (૩) પાનપુણ્ય (૩) લયનપુણ્ય (૪) શયનપુણ્ય (૫) વસ્ત્રપુણ્ય (૬) મનઃપુણ્ય (૭) વચનપુણ્ય (૮) કાયપુણ્ય અને (૯) નમસ્કારપુણ્ય. ચૈાગ્ય સુપાત્રને અન્નનું દાન કરવાથી તીથકર નામક અથવા યશ કીતિ નામ કર્મ વગેરે પુણ્ય કર્માં બંધાય છે તેને અન્નપુણ્ય કહે છે, અનુકમ્પાપૂર્ણાંક અન્નનું દાન દેવાથી પણ મંધાનાર શુભ કર્મ અન્નપુણ્ય કહેવાય છે. જે કર્માંના ઉદયથી દÖન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર રૂપ તીથ'ની પ્રવૃત્તિ કરે છે. સાધુધમ અને શ્રાવકધર્મીનું આક્ષેપણી, વિક્ષેપણી, સવેગની અને નિવેદની ધકથાઓ દ્વારા ભવ્ય જીવેાની સિદ્ધિ અર્થે ધમ કરણી કરે છે અને સુરેન્દ્રો, અસુરેન્દ્રો તથા નરેન્દ્રો દ્વારા પૂજાય છે—સમાનીત થાય છે તે તીથંકર નામ કમ કહેવાય છે એવી જ રીતે યશઃકીતિ નામ કમ વગેરેના સ્વરૂપ પૂર્વવત્ જ જાણી લેવા. એષણીય કલ્પનીય ઈચ્છિત પાન (પાણી વગેરે) પ્રકૃતિએ જે બંધાય છે તે પાનપુણ્ય કહેવાય છે. (૩) સુપાત્રને કપડાંનું દાન કરવાથી પણ તીથકર નામકર્મ આદિ શુભ પ્રકૃતિએ બધાય છે આથી તેને વસ્ત્રપુણ્ય કહે છે. (૨) આ જ પ્રમાણે સુયેાગ્ય પાત્રને આપવાથી તીર્થંકર નામ કમ આદિ શુભ Page #899 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૧૨. તત્વાર્થસૂત્રને (૪)ગ્ય પાત્રને લયન અર્થાત ઘર (આશ્રય ) આપવાથી પણ તીર્થકર નામ આદિ શુભ કમ પ્રકૃતિઓ બંધાય છે તે લયનપુણ્ય કહેવાય છે. (૫) આવી જ રીતે શ્રમણ આદિ યોગ્ય પાત્રને શય્યા-સંથારે દાન કરવાથી પણ તીર્થંકર પ્રકૃતિ વગેરે બંધાય છે આથી તે શયનપુણ્ય છે. (૬) આ જ પ્રમાણે ગુણીજનોને જોઈને મનથી સંતેષ પામ-મનમાં પ્રમોદભાવ જાગૃત થવાથી વચન દ્વારા તેમની પ્રશંસા કરવાથી અને કાર્ય દ્વારા વંદના વગેરે કરીને, ભક્તિ કરવાથી અને મુનિજનેને નમસ્કાર કરવાથી પણ શુભ નામાદિ કર્મપ્રકૃતિઓ બંધાય છે તે અનુક્રમે મન પુણ્ય, વચનપુણ્ય, કાયપુણ્ય અને નમસ્કાર પુણ્ય કહેવાય છે. કહ્યું પણ છે – અનાજ, પાણું, રહેઠાણ, પથારી, વસ્ત્ર, મન, વચન કાયાના શુભ યોગથી વંદણું અને સંતોષ વગેરે નવ પ્રકારના પુણ્ય છે. ૧ આનાથી એવું પ્રતિપાદિત થયું કે તીર્થકર, મુનિજન વગેરે યોગ્ય પાત્રની શુશ્રષા, વૈયાવચ, આરાધના, ભાવવંદ અને સેવાભક્તિ વગેરે કરવાથી શુભ કર્મ બંધાવાથી પુણ્ય થાય છે. પરા “તો વાવાસ્ક્રીમે મૂળવાર્થ–પુણ્યને ભેગ બેંતાળીશ પ્રકારે થાય છે. મારા તવાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં અન્નપુણ્ય વગેરે નવ પ્રકારના પુણ્યનું પ્રરૂપણ કરવામાં આવ્યું. હવે પુણ્યના બેંતાળીશ પ્રકારના ભોગ બતાવવા માટે કહીએ છીએ—પૂર્વોપાર્જિત શભ કર્મરૂપ પુણ્યને સુખાનુભવ રૂ૫ ભોગ બેંતાળીશ પ્રકારથી થાય છે. તે આ પ્રમાણે– (૧) સાતવેદનીય (૨) તિર્યંચાયુ (૩) મનુષ્પાયુ (૪) દેવાયુ (૫) મનુષ્યગતિ (૬) દેવગતિ (૭) પંચેન્દ્રિય જાતિ (૮-૧૨) ઔદારિક આદિ પાંચ શરીર (૧૩) સમચતુરસ સંસ્થાન (૧૪) વજ ઋષભનારાચસંહનન (૧૫-૧૮) દારિક, વૈક્રિય, આહારકના અંગોપાંગ (૧૮) પ્રશસ્તવમાં (૧૯) પ્રશસ્તગંધ (૨૦) પ્રશસ્તરસ (૨૧) પ્રશસ્ત સ્પર્શ (૨૨) મનુષ્યાનુપૂવી (૨૩) દેવાનું પૂવી (૨૪) અગુરુલઘુ (૨૫) પરાઘાત (૨૬) ઉછુવાસ (૨૭) આતપ (૨૮) ઉદ્યોત (૨) પ્રશસ્ત વિહાગતિ (૩) ત્રસ (૩૧) બાદર (૩૨) પર્યાપ્ત (૩૩) પ્રત્યેક શરીર (૩૪) સ્થિર (૩૫) શણ (૩૬) સુભગ (૩૭) સુસ્વર (૩૮) આદેય (૩૯) યશકીતિ (૪૦) નિર્માણ (૪૧) તીર્થકર શેત્ર અને (૪૨) ઉચ્ચત્ર. આ બેંતાળીશ પ્રકારના પુણ્યના સુખરૂપ ભેગ હેય છે એમ સમજવું જોઈએ. તત્વાર્થનિર્યુકિત-પહેલા દર્શાવવામાં આવ્યું છે કે પુણ્ય નવ પ્રકારના હોય છે. હવે એ બતાવીએ છીએ કે પુણ્ય બેંતાળીશ પ્રકારથી ભગવાય છે અર્થાત પુણ્યના ફળસ્વરૂપ બેંતાલીશ ભાવની પ્રાપ્તિ થાય છે શુભ કર્મ રૂપ પુણ્યના સુખાનુભાવ રૂ૫ ફળ બેંતાળીશ પ્રકારે પ્રાપ્ત થાય છે. તે બેંતાળીશ પ્રકાર આ રીતે છે–(૧) સાતવેદનીય (૨) ઉચ્ચગોત્ર (૩) મનુષ્યાય (૩) તિર્યંચાય (પ) દેવાયુ (૬) મનુષ્યગતિ (૭) દેવગતિ (૮) પંચેન્દ્રિયજાતિ (૯) દારિક શરીર (૧૦) વૈક્રિયશરીર (૧૧) આહારકશરીર (૧૨) તૈજસ શરીર (૧૩) કામણશરીર (૧૪) દારિક અંગોપાંગ Page #900 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૪. ખેતાલીશ પ્રકારથી પુણ્યનાભેગનું નિરૂપણુ સૂ. ૩ ૨૧૩ (૧૫) વૈક્રિયઅ’ગાપાંગ (૧૬) આહારક અંગેાપાંગ (૧૭) વ ઋષભનારાચસહનન (૧૮) સમચતુરસસંસ્થાન (૧૯) શુભવણું (૨૦ શુભગંધ (૨૧) શુભરસ (૨૨) શુભસ્પશ (૨૩) મનુષ્યાનુપૂર્વી (૨૪) દેવાનુપૂર્વા (૨૫) અગુરુલઘુ (૨૬) પરાઘાત (૨૭) ઉચ્છવાસ (૨૮) આતપ (૨૯) ઉદ્યોત (૩૦) સુપ્રશસ્ત વિદ્વાયાગતિ (૩૧–૪૦) ત્રસદશક અર્થાત ત્રસ, બાદર પર્યાપ્ત, પ્રત્યેકશરીર, સ્થિર, શુભ, સુભગ, સુસ્વર, આદેય, યશઃકીતિ તથા (૪૧) તીથકર પ્રકૃતિ અને (૪૨) ઉચ્ચગેાત્ર નિર્માણુ—આ ખેતાળીશ પુણ્યપ્રકૃતિએ કહેવામાં આવી છે. આશય એ છે કે પૂર્વપાર્જિત પુણ્યના ફળ સ્વરૂપ સાતાવેદનીયની પ્રાપ્તિ થાય છે એવી જ રીતે તિર્યંચાયુ મનુષ્યાયુ, દેવાયુ, મનુષ્યગતિ, દેવગતિ, પંચેન્દ્રિયજાતિ, ઔદારિકશરીર, વૈક્રિયશરીર, આહારકશરીર, તેજસ શરીર, કામ ણુ શરીર, ઔદ્યારિકશરીરાંગેાપાંગ, વૈક્રિયશરીરાંગેાપાંગ,-આહારક શરીરાંગોપાંગ, વજ્રા ઋષભનારાંચ સહનન, સમચતુરૠસંસ્થાન, શુભ (ઇષ્ટ) વર્ણ શુભગધ, શુભરસ, શુભસ્પર્શ, મનુષ્યાનુપૂર્વી દેવાનુપૂર્વી, અગુરુ લઘુનામ, પરાઘાતનામ, ઉચ્છ્વાસનામ, આતપનામ, ઉદ્યોતનામ, પ્રશસ્તવિહાયાગતિ, નિર્માણનામ, તીર્થંકર નામ ત્રસનામ, બાદરનામ, પર્યાપ્તનામ, પ્રત્યેકશરીરનામ, સ્થિરનામ, શુભનામ, સુભગનામ, સુસ્વરનામ, આદેયનામ યશઃ કીતિનામ અને ઉચ્ચગેાત્ર નામ-—આ ભેદોથી પુણ્યનું ફળ ભાગવી શકાય છે. !૩ા 'सायावेयणिज्जं पाणाणुकंपाइपहि' સૂત્રા—પ્રાણાનુકમ્પા આદિ કારણેાથી સતાવેદનીય કમ અંધાય છે કા તત્ત્વાર્થં દીપિકા—પ્રથમ સૂત્રમાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ છે કે સાતાવેદનીય વગેરે એતાળીશ પ્રકારના પુણ્યના ફળ ભાગવી શકાય છે. હવે એવું પ્રતિપાદન કરીએ છીએ કે તે ખેતાળીશ-ભેદોમાં સહુપ્રથમ ગણેલા સાતાવેદનીય કનું સ્વરૂપ શું છે ? અને તેનું કારણુ શું છે ? સાતાવેદનીય કમ'ની પ્રાપ્તિ પ્રાણિઓની અનુકમ્પા વગેરે કારણેાથી થાય છે. તેનુ ફળ કર્તા તેમજ ભક્તા આત્માને ઇષ્ટ—મનેાજ્ઞ થાય છે. મનુષ્યજન્મ અથવા દેવાગ્નિ જન્મામાં શરીર તથા મન દ્વારા સુખ-પરિણતિરૂપ થાય છે. આવનારા સમયમાં અનુકૂળ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર કાળ ભાવના નિમિત્તથી તેનેા મનેાજ્ઞ પિરપાક થાય છે. અર્થાત્ જે કર્માંના પરિપાકથી અનુકૂળ અને અભિષ્ટ સુખ રૂપ અનુભૂતિ થાય છે તે સાતાવેદનીય કમ કહેવાય છે. પ્રાણિઓ પ્રત્યે અનુકમ્પા દાખવવાથી, ભૂત પર અનુકમ્પા કરવાથી, જીવા પર અનુકમ્પા કરવાથી, સત્ત્વા પર અનુકમ્પા કરવાથી તથા પ્રાણમૃત જી સÕાને દુઃખ ન આપવાથી, (૧) શેક નહી પહોંચાડવાથી (૨) શરીર શૈાષાઈ જાય તેવા પ્રકારના શાક ન પહોંચાડવાથી (૩) આંખમાંથી આંસું સરી પડે તેવા શેાકન કરાવવાથી (૪) લાકડી વગેરે આયુધેાથી નહીં મારીને (૫) શારીરિક માનસિક વ્યથા નહી. પહાંચાડવાથી (૬) આવી રીતે ચાર પ્રકારની અનુકમ્પા અને ૬ (છ) પ્રકારની અવેદનીયતા માદિ એવા દશ કારણેાથી સાતાવેદનીય કમ બધાય છે. ૫ ૪ ૫ તત્ત્વાથ નિયુકિત પુણ્ય શુભ ક છે એ પહેલા કહેવાઈ ગયું છે. સાતાવેદનીય આદિ ખેતાળીશ પ્રકારથી તેના ફળ ભેગવાય છે એવું પણ દર્શાવાયું છે. હવે પહેલા ગ્રહણ કરેલા સાતાવેદનીય કમ°ની પ્રરૂપણા કરવા માટે કહીએ છીએ— Page #901 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૧૪ તત્વાર્થસૂત્રને સાતવેદનીય કર્મ પ્રાણાનુકમ્મા આદિ કારણોથી બંધાય છે. અહીં પ્રાણાનુકમ્પાની સાથે સંકળાયેલા આદિ શબ્દથી ભૂતાનુકા, જીવાનુકપ્પા સત્તાનુકપા એ ત્રણ પદોને તથા આ જ પ્રાણભૂત જીવ સના વિષયમાં અદુખનતા આદિ છ પદોને સંગ્રહ સમઝી લેવો જોઈએ તે છ પદ આ પ્રકારે કહેવામાં આવે છે અદુઃખનતા (૧) અશોચનતા (૨) અજૂરણુતા (૩) આપનતા (8) અપિટ્ટનતા (૫) અને અપરિતાવનતા (૬), અહીં પ્રાણ શબ્દથી બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય, ભૂતશબ્દથી વનસ્પતિકાય, જીવ, શબ્દથી પંચેન્દ્રિય અને સત્ત્વ શબ્દથી બાકીના પૃથ્વી પાણિ, અગ્નિ, અને વાયુકાય સમજવા. આ જ વિષયમાં વળી કહ્યું પણ છે— “બાળ દિ કિ સોચતા ઈત્યાદિ. એમની અથવા એમનામાં અનુકમ્યા-કરૂણા અર્થાત દયાભાવ રાખ, એમના દુઃખમાં દુઃખ પ્રકટ કરવું, મરતા અથવા કેઈ દ્વારા હણાતા હોય તે રક્ષણ કરવું તથા તેમના દુઃખમાં સમવેદના પ્રકટ કરવી એ અનુકમ્મા કહેવાય છે. આ ચાર પ્રકારની અનકમ્પાથી તથા આ જ ચારેના વિષયમાં અદુઃખનતા-દુઃખ ન પહોંચાડવું (૧) અશોચનતા શાક ન પમાડવા (૨) અજૂરણુતા-જેનાથી શરીર સુકાઈ જાય એ શેક ન પમાડવા (૩) અને જનતા–જેના નિમિત્તથી અશ્રપાત થવા લાગે, મુખમાંથી લાળ ઝરવા લાગે એ જાતને શક ન પહોંચાડે (૪) અપિટ્ટનતા–લાકડી વગેરેથી માર ન માર (૫) અપરિતાપનતા––શારીરિક માનસિક કોઈ પ્રકારને સંતાપ ન પમાડે (૬) આ રીતે પૂર્વોક્ત ચાર પ્રકારની અનકમ્પા રૂપ કારણ તથા આ છે કારણ એ દશ પ્રકારના કારણેથી જીવ સાતવેદનીય કમ બાંધે છે. આ વિષય પર વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ અર્થાત ભગવતી સૂત્ર શતક ૭ ઉદ્દેશક દમાં કહ્યું છે –“ર્દ ” મંતે ! નવા વાયા વાગ્મા નંતિ ઈત્યાદિ પાછા 'अप्पारंभ अप्पपरिग्गहाइएहि मणुस्साउए' સૂત્રાર્થ ––અલ્પ આરમ્ભ અને અલ્પ પરિગ્રહ આદિ કારણથી મનુષ્યાયુ બંધાય છે પા તાર્થદીપિકા –પૂર્વસૂત્રમાં સાતવેદનીય રૂપ પુણ્ય કર્મના કારણોની પ્રરૂપણ કરવા માટે કહીએ છીએ– અપ આરંભ અને અલ્પ પરિગ્રહ વગેરે કારણોથી મનુષ્યાયુ રૂપ પુણ્યકર્મ બંધાય છે. આરંભ અર્થ છે પ્રાણિઓના પ્રાણને નાશ કરવાવાળુ કાર્ય–તેની અલ્પતા અર્થાત સ્થળપ્રાણાતિયાતાદિજનક વ્યાપારને ભાગ, અલ્પ પરિગ્રહને અર્થ છે. આભ્યન્તર રાગદ્વેષાદિ આત્મપરિણામ તથા બાહ્યક્ષેત્ર (ખેતર-ઉઘાડી જમીન) વાસ્તુ (મકાન વગેરે) ધન-ધાન્યસવર્ણ વગેરે પર મમત્વને ભાગ (૨) સૂત્રમાં ઝાયેલ “આદિ શબ્દથી સ્વભાવની મૃદુતા અર્થાત કમળતા અને ઋજુતા અર્થાત્ સરળતા ધારણ કરવી જોઈએ. આમ અલ્પઆરંભ, અલ્પપરિગ્રહ, સ્વભાવથી મૃદુતા તથા જુતા એ ચાર કારણેથી મનુષ્યાય રૂપ પુણ્યકર્મ બંધાય છે પા તત્વાર્થનિર્યુક્તિ–આની અગાઉ સર્વભૂતાનુકમ્મા આદિ સાત સાતવેદનીય કર્મ બંધાવાના કારણેનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. હવે મનુગાયુ રૂપ પુણ્ય કર્મના–-કારણનું પ્રરૂપણ કરીએ છીએ. - અલ્પઆરંભ (૧) અને અલ્પપરિગ્રહ (૨) વગેરે કારણોથી મનુષ્યાયુ રૂપ પુણ્યકર્મ બંધાય છે-- Page #902 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ મનુષ્પાયુરૂપ પુણ્યકર્મ બંધના કારણનું નિરૂપણ સૂ. ૫ ૫ અલ્પારંભ એ છે જેમાં સ્થૂળ પ્રાણાતિપાતાદિજનક વ્યાપારને ત્યાગ કરે. પરિગ્રહને અર્થ છે મોહ અથવા લેભ. તેમાં અલ્પતા અર્થાત આન્તરિક રાગદ્વેષાદિ આત્મપરિણામ તથા બાહ્યક્ષેત્ર, વાસ્તુ (મહેલ-મકાન) ધન, ધાન્ય, સુવર્ણ આદિ પદાર્થોમાં રહેલ મમત્વને ત્યાગ કર. આદિ શબ્દથી સ્વભાવ માર્દવ અને આજીવનું ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે. સ્વભાવથી અર્થાત પ્રકૃતિથી જ મૃદુતા હોવી અર્થાત જાતિ, કુળ બળ રૂ૫, લાભ, તપ, શ્રુત તથા ઐશ્વર્યના (જાહોજલાલીના) વિષયમાં અભિમાન ન હોય તે સ્વભાવમાવ કહેવાય છે (૩) પ્રકૃતિભદ્રતા, (૪) પ્રકૃતિ વિનીતતા (૫) અમત્સરતા (૬) દયાળુતા (૭) વગેરે પણ આના જ અન્તર્ગત છે. એવી જ રીતે સ્વભાવથી ઋજુતા, સરળતા હોવી અથવા મન, વચન, કાયાની કુટિલતાને ત્યાગ કરવા આજવ કહેવાય છે. પૂર્વોક્ત કથનને ફલિતાર્થ આ પ્રમાણે છે–અલ્પ આરંભ કરવાથી અર્થાત ઓછામાં ઓછી હિસાજનક પ્રવૃત્તિ કરવાથી શબ્દ વગેરે વિષમાં રાગની અલ્પતા હેવાથી, ઈચ્છાની ન્યૂનતાથી, સ્વાભાવિક ભદ્રતાથી સ્વાભાવિક સરળતાથી, સુખ પ્રજ્ઞાપનીયતાથી રેતીમાં દોરેલી લીટીની જેમ અલ્પ ક્રોધ હોવાથી, સ્વાગત કરવા વગેરેની અભિલાષાથી, સ્વભાવની મધુરતા હોવાથી, ઉદાસીને ભાવની સાથે લેયાત્રાને નિર્વાહ કરવાથી, ગુરુ તથા દેવને વંદન કરવાથી, અતિથિસંવિભાગશીલ હોવાથી, ધર્મધ્યાનમાં ઉજમાળ હેવાથી, અને મધ્યમ પ્રકારના પરિણામેને ધારણ કરવામાં મનુષ્યાયુકર્મ બંધાય છે. ઔપપાતિકસૂત્રમાં કહ્યું છે– “અહ૫ આરંભવાળા, અલ્પ પરિગ્રહવાળા, ધાર્મિક તથા ધર્માનુસારી જીવ મનુષ્યાય કર્મ બાંધે છે” - સ્થાનાંગસૂત્રના ચોથા સ્થાન, ચેથા ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે–ચાર કારણેથી જીવ મનુષ્યામુ કર્મનું ઉપાર્જન કરે છે તે ચાર કારણે આ પ્રકારે છે (૧) પ્રકૃતિથી ભદ્ર હોવું (૨) પ્રકૃતિથી વિનીત હેવું (૩) દયાળુ દેવું અને (૪) અમત્સરી . આ જ હકીક્ત ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના સાતમાં અધ્યયનની ૨૦મી ગાથામાં કહેલી છે જે મનુષ્ય વિવિધ પ્રકારના શિક્ષણ દ્વારા સુત્રતાને ધારણ કરે છે, તેઓ મનુષ્યનિ મેળવે છે બધાં પ્રાણુઓને પિત–પિતાના કર્મ અનુસાર ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે. પાં 'सरागर्सजमाइपहिं देवाउए' સૂવાથ–સરાગ સંયમ આદિ કારણથી દેવાયું કર્મ બંધાય છે. દા. તત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં મનુષ્યાયું કર્મ બંધાવાના કારણોનું વિવરણ કર્યું હવે દેવાયુ રૂપ પુણ્યકર્મ બંધાવાના કારણેની પ્રરૂપણ કરીએ છીએ સરાગસંયમ આદિ દેવાયુ કર્મ બાંધવાના કારણ છે. સરાગસંયમ પ્રાણાતિપાત વિરમણ આદિ પાંચ મહાવ્રત રૂપ સંયમ જ્યારે સંજ્વલન કષાયથી જોડાયેલા હોય છે ત્યારે તે સરામસંયમ કહેવાય છે. આદિ શબ્દથી અણુવ્રત રૂ૫ દેશવિરતિ અગર સંયમસંયમ સમજવા જોઈએ તો પરાવલંબીત થઈને અથવા બીજાના અનુરોધથી અકુશળ કૃત્યથી નિવૃત્ત થવા રૂપ અકામનિર્જરા અને બાળતા આ ચાર કારણે દેવાયુ કર્મ બંધાય છે. માદા Page #903 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને તત્વાર્થનિર્યુકિત-પહેલા બતાવાયું છે કે–અલ્પારંભ, અલ્પપરિગ્રહ, સ્વભાવની ભદ્રતા વગેરે કારણેથી મનુષ્યાય કર્મ બંધાય છે હવે સરાગસંયમ વગેરેનું દેવાયુ કર્મ બાંધવાના કારણે કહીએ છીએ-સરગસંયમ વગેરે કારણેથી દેવાયું કર્મ બંધાય છે. હિંસા, અસત્ય, ચેરી, મૈથુન અને પરિગ્રહ આ પાંચ પાપથી પૂર્ણ રૂપથી વિરત થવું પંચમહાવ્રત રૂપ સંયમ કહેવાય છે. આ સંયમ કયારે સંવનલકષાય રૂ૫ રાગથી યુક્ત હોય છે ત્યારે સરોગસંયમ કહેવાય છે. - સૂત્રમાં પ્રયુક્ત “આદિ શબ્દથી સંયમસંયમ, અકામનિર્જરા અને બાળકપ સમજવા જોઈએ. આમાંથી સંયમસંયમનો અર્થ છે-સ્થૂળપ્રાણાતિપાત વગેરેથી નિવૃત્તિરૂપ દેશવિરતિ અર્થાત અણુવ્રત્ત આદિનું પાલન કરવું. દેશવિરતિ, સર્વવિરતિનું અંશિક રૂપ છે, આથી તેને આણુવ્રત્ત પણ કહે છે આવી રીતે પૂર્ણ રૂપથી અર્થાત્ ત્રણ કરણ અને ત્રણ વેગથી હિંસા વગેરેને ત્યાગ કરવો મહાવ્રત્ત છે. અને બે કરણ ત્રણ યંગ આંશિક રૂપથી તેજ પાને ત્યાગ કરે અણુવ્રત આને જ દેશવિરતિ અથવા સંયમસંયમ પણ કહે છે. ત્રીજું કારણ છે કામનિર્જરા. વગર ઈચ્છા એજ જે કર્મનિર્જરા થાય છે તે અકામ નિર્જરા કહેવાય છે. કામ અર્થાત ઈચ્છા અથવા સમજી-વિચારીને કોઈ કાર્ય કરવું. વગર કામનાઓ જ જે નિર્જરા થાય છે તેને અકામનિર્જરા કહે છે. પરાધીનતાના કારણે અથવા તે કોઈને અનુરોધ-આગ્રહને વશ થઈ આહાર વગેરેને ત્યાગ કરવાથી ભૂખ સહન કરી લેવા વગેરેથી થાય છે. મિથ્યાદર્શનના સહવત્તી રાગ તથા ષથી જે યુક્ત છે, જે તત્વજ્ઞાનથી વિમુખ છે, મૂઢ કે, કુતત્વના આગ્રહને તાબે થઈને પ્રવૃત્તિ કરે છે, જે વસ્તુસ્વરૂપથી ઊંધું જ્ઞાન સંપાદન કરે છે અને ધર્મ સમજીને ઠંડી, ગરમી વગેરેને સહન કરે છે અને અજ્ઞાતકષ્ટસહન કરે છે અથવા આવી જ જાતના અન્ય વિપરીત કૃત્ય કરે છે, તે પુરુષની તપસ્યાને બાલ તપ અર્થાત અજ્ઞાનતપ કહે છે. આશય કહેવાનું એ છે કે સરાગસંયમ, સંયમસંયમ અકામનિજર અને બાલતપ આ ચાર કારણથી દેવાયુષ્ય કર્મ બંધાય છે. આવી જ રીતે ધર્મશ્રવણ કરવાથી તકરવાથી બાર પ્રકારની ભાવનાઓને ચિંતવવાથી અથવા તપમાં ભાવના રાખવાથી, યેગ્ય પાત્રને દાન આપવાથી તથા સમ્યક્દર્શન આદિ કારણેથી પણ દેવાયુષ્ય કર્મ બંધાય છે. સ્થાનાંગસૂત્રના ચોથા સ્થાનના ચોથા ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે–ચાર કારણથી છવ દેવાયુકર્મ બાંધે કે– (૧) સરાગસંયમથી (૨ સંયમસંયમથી (૩) બાલતપનું આચરણ કરવાથી (૪) અકામનિર્જરાથી સમ્યકત્વથી પણ દેવાયુ કર્મ બંધાય છે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૬ ઠા પદમાં કહ્યું છે– જે વૈમાનિક દેવ. સમ્યગદષ્ટિ, પર્યાપ્ત, સંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળે, કર્મભૂમિજ, ગર્ભજ મનુષ્યથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે તે શું સંતસમ્યક્દષ્ટિઓથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે અથવા અસંયત સભ્યદષ્ટિઓથી આવીને અથવા સંયતાસંયત સમ્યફદષ્ટિઓને આવીને ઉત્પન થાય છે? આના જવાબમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! ત્રણેથી જ આવીને ઉત્પન્ન થાય Page #904 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ ૨૩૭ અ. ૪. શુભનામકર્મ બાંધવા કારણેાનું કથન સૂ. ૭ છે. આ કથનના ભાવ એ છે કે અસયતસમ્યક્દૃષ્ટિ પણ વૈમાનિક દેવના રૂપમાં ઉત્પન્ન થઈ શકે છે, સયતાસયત પણુ અને સંયત પણ વૈમાનિક દેવના રૂપમાં ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. આ કથનથી સ્પષ્ટ છે કે સમ્યક્દશન પણ દેવાયુષ્યનું કારણ હાઈ શકે છે. ૫૫ 'काय भाव भासुज्जय अविसंवादणजोगेहि सुनामकम्मं । સૂત્રા - —કાય ભાવ–મન, ભાષા-વચનની સરળતાથી તથા અવિસંવાદન પ્રસારણુ-ઠગાઈ ન કરવાથી શુભનામ કમ અરૂંધાય છે. ાછા તત્વા દીપિકા—પૂર્વ સૂત્રમાં દેવાયુ રૂપ પુણ્યકના બંધાવાના કારણેાની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે. હવે શુભનામ કમ બધાવાના કારણુ કહીએ છીએ— (૧) કાયની ઋજુતા (ર) ભાવ અર્થાત્ મનની ઋજુતા (૩) ભાષા અર્થાત્ વચનની ઋજુતા અને (૪) અવિસંવાદનકપટરહિત યથા પ્રવૃત્તિ. આ ચાર કારણેાથી શુભ નામકર્મ બ ંધાય છે. કાયની સરળતાને કાયઋજુતા કહે છે. તથા ભાવ અર્થાત્ મનની સરળતાને ભાવ ઋજુતા કહે છે. ભાષા અથવા વચનની સરળતાને ભાષા ઋજુતા કહે છે તથા દગેા કરવા અથવા ઠગાઈ કરવી વિસંવાદ્યન છે, આના અભાવ અવિસંવાદન હોય છે આના યાગ-સંબધને અવિસંવાદનયાગ કહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે આ ચારે કારણેાથી શુભનામ કમ બંધાય છે જે સાતંત્રીશ (૩૭) શુભપ્રકૃતિથી ભાગવી શકાય છે. ાણા તત્ત્વાર્થીનિયુકિત—માની અગાઉ ખતાવાયું કે સરાગસંયમ, સયમાસયમ, અકામનિજ રા અને ખાલતપસ્યા વગેરે દેવાયુ રૂપ પુણ્ય કર્મ બાંધવાના કારણ છે. હવે શુભનામ કમ ના ચાર કારણાનું કથન કરીએ છીએ— (૧) કાયામાં વક્રતા ન હેાવી કાયની ઋજીતા કહેવાય છે. (૨) ભાવ અર્થાત્ મનમાં કુટિલતા ન હેાવી ભાવની ઋજુતા ભાષા અર્થાત્ વચનમાં કુટિલતા ન હેાવી ભાષાની ઋજીતા તથા (૩) ઠગવું, ધૂંતવુ', ૠગે। દેવા-અન્યની સાથે છળકપટ કરવુ વિસંવાદન કહેવાય છે. આ પ્રમાણે ન કરવું તે અવિસંવાદન કહેવાય છે અર્થાત્ કાયા સંબંધી કુચેષ્ટાનુ' ન હેાવું કાયની ઋજુતા છે, કાયાની કુચેષ્ટાના આશય એ છે કે—શરીરના કોઈ અંગને વિકૃત કરવું. જેમકે કુખડા થઈ જવું, ઠીંગણા (વે'તીયા) ખનવું, અંગેાપાંગના ખરાબ ચેનચાળા કરવા-મખા મારવી મેહું બગાડવુ, નાક ચઢાવવુ', સ્ત્રી, ભૃત્ય-નેકરચાકરની મશ્કરી કરવી વગેરે અસાવાને પ્રદશિત કરીને ખીજાની સાથે દગેા ન કરવા કાયની ઋજુતા કહેવાય છે. ભાવ અર્થાત્ મનમાં કપટ ન હેાવું ભાવની ઋજુતા છે, વચનથી કેાઈને છેઠુ ન દેવા ભાષાની ઋજુતા છે. તાત્પર્ય એ છે કે મનમાં જે વિચાર આવ્યે હેાય તેને વચન દ્વારા તે જ રૂપમાં પ્રકટ કરવા અને તેને જ અનુરૂપ શારીરિક પ્રવૃત્તિ કરવી મન, વચન કાયાની સરળતા કહેવાય છે. (૩) તથા જે વસ્તુ જેવી છે તેને તે જ રૂપે કહેવી અન્યથા સ્વીકાર કરીને અન્યથા ન કરવું તે જ રૂપે તેનું આચરણ કરવું અવિસંવાદ યાગ કહેવાય છે (૪) આ ચાર પ્રકારની પ્રવૃત્તિથી શુભનામ કર્મ બંધાય છે, તે શુભ નામ કર્મીના વિષયમાં ભગવતીસૂત્રના આઠમાં શતકના નવમાં ઉદ્દેશકમા કહ્યુ છે— ૨૮ Page #905 -------------------------------------------------------------------------- ________________ રä૮ તત્વાર્થસૂત્રને પ્રશ્ન-શુભનામ કર્મના વિષયમાં પૃચ્છા-અર્થાત્ હે ભદન્ત ! શુભનામ કમ કયા કારણે બંધાય છે ? ઉત્તર-હે ગૌતમ! (૧) કાયની ઋજુતાથી (૨) ભાવની જુતાથી (૩) ભાષાની ઋજુતાથી અને (૪) અવિસંવાદન યેગથી શુભ નામકર્મ બંધાય છે. આ શુભનામ કર્મ દેવગતિ મનુષ્યગતિ વગેરે સાડત્રીશ પ્રકારથી ભોગવી શકાય છે. જેમકે (૧) દેવગતિ (૨) મનુષ્યગતિ (૩) મનુષ્યાનુપૂવી (૪) દેવાનુપૂવી (૫) પંચેન્દ્રિય જાતિ '(૬-૧૦) દારિક વગેરે પાંચ શરીર (૧૧-૧૩) ત્રણ અંગોપાંગ અર્થાત (ક) ઔદારિક અંગેપાંગ (ખ) વેકિય અંગેપાંગ (ગ) આહારક અંગોપાંગ (૧૪) વા ઋષભનારા સંહનન (૧૫) સમચતુરન્સ સંસ્થાન (૧૬–૧૮) પ્રશસ્ત વર્ણ ગબ્ધ રસ (૧૯) સ્પર્શ ત્રસ આદિ અર્થાત્ (૨૦) ત્રસ (૨૧) બાદર (૨૨) પર્યાપ્ત થ૩) પ્રત્યેક શરીર (૨૪) સ્થિર (૨૫) શુભ (૨૬) સુભગ (૨૭) સુસ્વર (૨૮) આદેય (૨૯) યશકીતિ (૩૦) અગુરુલઘુ (૩૧) ઉચ્છવાસ (૩૨) આતપ (૩૩) ઉદ્યોત (૩૪) પ્રશસ્તવિહાગતિ (૩૫) પરાઘાત (૩૬) તીર્થકર અને (૩૭) નિમણુ નામકર્મ. - આ સાડત્રીશ પ્રકારથી શુભનામકર્મના ભેગા થાય છે. આમાં જે અંગે પાંગનામ કમને ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યું છે, ત્યાં (૧) મસ્તક (૨) વક્ષસ્થળ-(છાતી) (૩) પીઠ (૪-૫) બંને હાથ (૨) પેટ અને (૭-૮) બંને પગ આ આઠ અંગ કહેવાય છે. આંગળીઓ, જીભ, આંખ, કાન, નાક વગેરે ઉપાંગ કહેવાય છે છા 'वीसईठाणाराहणेण तित्थयरत्त" સૂત્રાર્થ—વાસ સ્થાનેની આરાધનાથી તીર્થકર નામકર્મ બંધાય છે માટે તત્વાર્થદીપિકા–વસ સ્થાને અર્થાત્ બેલનું આરાધન કરવાથી તીર્થકર નામક શુભનામ કર્મ બંધાય છે. આ વિસ સ્થાનક નિમ્નલિખિત છે– [, (૧) અહંત ભગવાન પ્રત્યે વાત્સલ્યભાવ હોવો, અરિહંત ભગવાનના ગુણગ્રામ કરવા. ૨) સિદ્ધ ભગવાન પ્રત્યે પ્રેમભાવ હોવો (૩) પ્રવચન પ્રત્યે વાત્સલ્ય (૪) ગુરુ પ્રત્યે પ્રેમ (૫) ઘરડાં પ્રત્યે આદર–પ્રેમ (૬) બહુશ્રુત અર્થાત્ વિવિધશાના જ્ઞાતા પ્રત્યે વાત્સલ્ય (૭) તપસ્વીજને પ્રત્યે વત્સલતા અર્થાત એમનાં વાસ્તવિક ગુણનું કીર્તન કરવા રૂપ ભક્તિ હેવી, તથા (૮) એમના જ્ઞાનમાં નિરન્તર ઉપગ રાખ (૯) દર્શન અથવા નિર્મળ તત્ત્વશ્રદ્ધા હોવી (૧૦) દેવ તથા ગુરુની પ્રતિ વિનયભાવ હવે (૧૧) બંને સમયમાં આવશ્યક ક્રિયા કરવી (૧૨) શીલવત પ્રત્યાખ્યાનને નિર્મળપણે પાળવા (૧૩) ક્ષણ લવ વગેરે કાળોમાં પ્રમાદને ત્યાગ કરી શુભ ધ્યાન ચિંતવવું (૧૪) બાર પ્રકારની તપશ્ચર્યા આરાધવી (૧૫) દાન આપવું. બીજા કોઈને ભયભીત કરી રહ્યા હોય અથવા માર મારતા હોય અથવા કેઈ કારણે કેઈ મરી રહ્યો હોય તે તેની રક્ષા કરવી. આ અભયદાન અને કરુણાદાનનું ઉપલક્ષણસૂચક છે. સુપાત્રોને દાન આપવું અર્થાત્ મહાવ્રતધારી તથા પ્રતિભાધારી શ્રાવકોને દાન આપવું અર્થાત શ્રમણ, શ્રમણી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા રૂપ ચતુવિધસંઘને સુખશાતા ઉપજાવવી (૧૬) વૈયાવૃત્ય આચાર્ય વગેરેની સુશ્રષા કરવી (૧૭) સમાધિ-સમસ્ત જીવોને સુખશાંતિ ઉપજાવવી (૧૮) નિત્ય નવું શીખવું. (૧૯) મૃતભક્તિ-જિનપ્રતિપાદિત આગમાં અનુરાગ રાખ (૨૦) પ્રવચન-પ્રભાવના-પ્રચુર ભવ્ય Page #906 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ તીર્થંકર નામક શુભનામકર્મ બાંધવાના કારણે સૂ. ૮ ૨૩૯ જીને દીક્ષા આપવી, સંસારરૂપી કુવામાં પડતા અને સંસારસમુદ્રમાં ડૂબતા પ્રાણીઓ માટે આશ્વાસનરૂપ જિનશાસનનો મહિમા વધાર, સમસ્ત જગતને જિનશાસનના ચાહક બનાવવા મિથ્યાત્વ-અંધકારને નાશ કરે અને મૂળોત્તર ગુણોને ધારણ કરવા. સર્વ જી માટે સાધારણ આ વીસ સ્થાન તીર્થકર નામકર્મ બંધાવવાના કારણ છે અર્થાત આ વીસ કારણથી જીવ તીર્થકરત્વ પ્રાપ્ત કરે છે. વ્યસ્ત એક અને સમસ્ત બંને રૂપથી આને કારણે સમજવા જોઈએ અર્થાત્ એમાંથી એક કારણ વડે પણ તીર્થકર નામકર્મ બાંધી શકાય છે અને અનેક કારણે વડે પણ. પરંતુ સ્મરણમાં રાખવું જોઈએ કે ઉત્કૃષ્ટતમ રસાયણ આવવાથી જ આ મહાન સર્વોત્તમ પુણ્યપ્રકૃતિ બાંધી શકાય છે. અહીં સ્થાનને અર્થ વાસના છે આથી પૂર્વોકત અર્વાત્સલ્ય આદી વીસ સ્થાનને અર્થ વીસ કારણે સમજવા જોઈએ ૮ તત્વાર્થનિર્યુકિત–જે કે સામાન્ય રૂપથી અવિસંવાદન કાય, વચન અને મનની ઋજુતાને સાડત્રીશ પ્રકારના શુભ નામ કમ પછીના કારણો બતાવવામાં આવ્યાં છે, આ પ્રકારમાં તીર્થંકર પ્રકૃતિને પણ સમાવેશ થઈ જાય છે પરંતુ તીર્થકર એક વિશિષ્ટ પ્રકૃતિ છે તે અનન્ત અને અનુપમ પ્રભાવવાળી, અચિન્ય આત્મિક અને બાહ્ય વિભૂતિનું કારણ અને ત્રણે લેકમાં સર્વોત્કૃષ્ટ છે; આથી તેમના કારણે પણ વિશિષ્ટ છે આથી જ તેમના વિશિષ્ટ કારણોને પૃથફ રૂપથી નિર્દેશ કરવામાં આવ્યા છે– - વાસ સ્થાનેની ઉત્કૃષ્ટ આરાધનાથી તીર્થંકર નામ કર્મ બંધાય છે. જ્ઞાતાધર્મકથાગ સૂત્રમાં કહ્યું છે (૧) અરિહંત (૨) સિદ્ધ (૩) પ્રવચન (૪) ગુરુ (૫) વૃદ્ધ (૬) બહુશ્રત અને (૭) તપસ્વી પર વત્સલતા રાખી (૮) તેમના જ્ઞાન-પ્રવચનમાં ઉપયોગ રાખો (૯) સમ્યકત્વ (૧૦) વિનય (૧૧) આવશ્યક (૧૨) નિરતિચાર શીલ અને વ્રતનું પાલન (૧૩) ક્ષણ લવ (૧૪) તપ (૧૫) ભાગ (૧૬) વૈયાવૃત્ય (૧૭) સમાધિ (૧૮) અપૂર્વજ્ઞાનગ્રહણ (૧૯) શ્રતભક્તિ (૨૦) પ્રવચન-પ્રભાવના આ વીસ કારણેથી જીવ તીર્થકરત્વ પ્રાપ્ત કરે છે. જ્ઞાતાસૂત્રની આ ત્રણ ગાથાઓમાં વાસ સ્થાનેનું નિદર્શન કરવામાં આવ્યું છે આ મુજબ (૧-૭) અહંત, સિદ્ધ, પ્રવચન, ગુરુ, સ્થવિર, બહુશ્રત અને તપસ્વી વાત્સલ્ય હેવાથી તથા એની ભક્તિ અર્થાત યથાવસ્થિત ગુણોનું કીર્તન કરવાથી (૮) જ્ઞાનેપગ-આના જ્ઞાન-પ્રવચનમાં નિરન્તર ઉપગ ચાલુ રાખ (૯) દર્શન અર્થાત્ અત્યન્ત ઉત્કૃષ્ટ દર્શનવિશુદ્ધિનિરતિચાર સમ્યક્ત્વની નિર્મળતાથી-ક્ષાપશમિક, ક્ષાયિક અથવા ઔપશમિક સમ્યકદર્શનની યથાયોગ્ય ઉત્કૃષ્ટ વિશુદ્ધિ હોવાથી, (૧૦) વિનયસમ્પન્નતાથી-જેના વડે આઠ પ્રકારના કર્મ દૂર કરવામાં આવે તે વિનય છે. તેના ચાર ભેદ છે– (૧) જ્ઞાન વિનય (૨) દર્શનવિનય (૩) ચારિત્રવિનય અને (૪) ઉપચારવિનય. જ્ઞાન અને જ્ઞાની પ્રત્યે બહુમાન હોવું જ્ઞાનવિનય છે; નિઃશંક અને નિરાકાંક્ષ વગેરે ભેદવાળું દર્શનવિનય છે, આગળ ઉપર કહેવામાં આવનારી સમિતિ ગુપ્તિની પ્રધાનતાવાળો ચારિત્રવિનય છે, ઉઠીને ઉભા થઈ જવું, આસન આપવું, હાથ જોડવા વગેરે ઉપચાર વિનય છે આ પ્રકારના વિનય રૂ૫ પરિણામવાળો આત્મા વિનયસમ્પન્ન કહેવાય છે. આ વિનયસમ્પન્નતા પણ તીર્થંકર નામ કમ બાંધવાનું કારણ છે– Page #907 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૪૦ તત્ત્વાર્થ સૂત્રના આવશ્યકઃઅહીં આવશ્યક પદથી આવશ્યક ક્રિયાનુ કરવું એમ સમજવુ' જોઈ એ. સામાયિક આદિ આવશ્યકેતુ' ભાવપૂર્વક અનુષ્ઠાન કરવું—સવારે અને સાંજે આવશ્યક ક્રિયાનું આચરણ કરવું, આથી પણ તીર્થંકર નામ કમ બંધાય છે. રાગદ્વેષ વગરના સમની પ્રાપ્તિને— સમાય કહે છે. સમાય અર્થાત જ્ઞાન આદિના લાભ જેનુ' પ્રયાજન હેાય તે સામાયિક છે. સાવધપાપકારી-કર્માથી વિરત થવું પ્રતિક્રમણ વગેરે છે. ‘આદિ’ શબ્દથી અહીં ચતુવિ શતિસ્તવ (ચાવીસ જીનેશ્વરાની સ્તુતિ) વગેરે સમજવું. જે દિવસ અને રાત્રીના છેવટના ભાગથી અવશ્ય કરવા ચેાગ્ય હાય તે આવશ્યક છે. આ આવશ્યકો ૧૭ પ્રકારના સંયમ વિષયક વ્યાપાર રૂપ હાવાથી વિવિધ પ્રકારના છે જેવા કે—ચ્છિાકાર, મિથ્યાકાર, તથાકાર આદિ. એમનુ' અનુષ્ઠાન સદ્ભાવપૂર્વક કરવાથી, યથાકાળ વિધિપૂર્વક, ન્યૂનતા અને અધિકતા વગેરે દોષાના પરિત્યાગ કરીને સંયમપૂર્વક આચરણ કરવાથી તીર્થંકર નામ કર્યું બંધાય છે. (૧૨) શીલ તથા વ્રત—આનું નિરતિચાર પાલન કરવાથી પણ તીર્થંકર નામ કમ` બધાય છે. અત્રે શીલતા અં છે—પિણ્ડવિશુદ્ધિ, સમિતિ, ભાવના આદિ ઉત્તર ગુણ અને જુદા જુદા પ્રકારના અભિગ્રહ, કારણ કે આનાથી મુમુક્ષુને સમાધિની પ્રાપ્તિ થાય છે. પાંચ મહાવ્રત અને રાત્રિભાજનના ત્યાગ અને વ્રત શબ્દથી ગ્રહણ કરવામાં આવે છે. એમનુ પૂર્ણ રૂપથી નિરતિચાર પાલન કરવું અર્થાત્ સંયમના સ્વીકાર કરવાથી લઈને જીવતા પર્યંત અપ્રમત્તભાવથી સેવન કરવું નિરતિચાર શીલ—વ્રત પાલન કહેવાય છે અર્થાત્ સર્વજ્ઞ શ્રી તીથંકર ભગવાન દ્વારા પ્રણીત સિદ્ધાંત અનુસાર શીલ અને તેાનું અનુષ્ઠાન ક વું નિરતિચાર શીલવ્રતપાલન કહેવાય આનાથી પણ તીથ કર નામ કર્મ બંધાય છે. (૧૩) ક્ષણુલવ—આ કાળનુ સૂચક છે. ક્ષણભર અથવા લેશમાત્ર પણ પ્રમાદ ન કરતાં શુભ ધ્યાન ધરવું. (૧૪) તપ—પેાતાની શક્તિ અનુસાર તપસ્યા કરવાથી પણ તીંકર નામ કમ બંધાય છે. જે કર્મીને બાફી નાખે—Àાષી લે તે તપ, તપ એ પ્રકારના છે—ખાદ્ય અને આભ્યન્તર. બાહ્ય તપ છ પ્રકારના છે અને આભ્યન્તર તપ પણુ છ પ્રકારના છે પ્રાયશ્ચિત્ત વગેરે આભ્યન્તર તપ છે જ્યારે ઉપવાસ વગેરે બાહ્ય તપ છે. આ તપાના જો લૌકિક પૂજા—પ્રતિષ્ઠા, સત્કાર— સન્માન વગેરેની ઇચ્છા વગર માત્ર કનિરાના આશયથી જ અનુક્ઠાન કરવામાં આવે તે તીર્થંકર નામ કર્મ બંધાય છે, (૧૫) ત્યાગ—ત્યાગના અથ દાન છે. દાન એ પ્રકારના છે—અભયદાન અને સુપાત્રદાન પેાતાની તરફથી ભય ઉત્પન્ન ન કરવેા, ખીજો કોઈ ને જો ભયભીત કરી રહ્યો હાય, મારતા હાય અથવા કોઈ મરી રહ્યો હેાય ત્યારે તેનું રક્ષણ કરવું અભયદાન છે. અભયદાન અહી... કરુણાદાનનુ ઉપલક્ષણ છે. મહાવ્રતધારી મુનિઓને તથા પ્રતિમાધારી શ્રાવકોને દાન આપવું સુપાત્રદાન કહેવાય છે. આ કથન ઉપલક્ષણ માત્ર આથી ચતુર્વિધ સંઘને સુખશાતા ઉપજાવવી એ જ સુપાત્રદાન સમજવું જોઈ એ. (૧૬) વૈયાવૃત્ય-આચાર્ય, ઉપાધ્યાય વગેરેની નિર્મળ ભાવથી સેવા ચાકરી કરવી વૈયાવૃત્ય છે. (૧૭) સમાધિ—અધાં જીવાને સુખ ઉપજાવવું તથા સંઘ અને શ્રમણેાની સમાધિ અને વૈયાવૃત્ય કરવાથી પણ તીર્થંકરનામ કમ બંધાય છે. સંધના અર્થ છે સમ્યક્ દશ'ન જ્ઞાન અને Page #908 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૪૧ ગુજરાતી અનુવાદ ઉચ્ચગોત્રકમ ખાંધવાના કારણો સૂ. ૯ ચારિત્રના સમૂહ. શ્રમણુ, શ્રમણી શ્રાવક અને શ્રાવિકામાં આ સમ્યગ્દર્શન વગેરે મળી આવે છે આથી એમના સમૂહ પણ સંઘ કહેવાય છે. એમને શાતા પમાડવી અર્થાત્ કોઇ પ્રકારના ઉપપદ્રવ થવા ન દેવા, શાન્તિ પ્રદાન કરવી સંધસમાધિ છે. (૧૮) અપૂર્વજ્ઞાનગ્રહણ—હમેશ નવું નવું જ્ઞાન સંપાદન કરવું. (૧૯) શ્રુતભક્તિ જીનેન્દ્ર ભગવત દ્વારા ભાખેલા ગમેામાં પરમ સદ્ભાવ હાવા. સુરેન્દ્રો, અસુરેન્દ્રો તથા નરેન્દ્રો વગેરેને પ્રભાવિત કરનાર, મહામહિમાશાળી અને અચિન્તનીય સામ થી સમ્પન્ન, સન્માના ઉપદેશ કરવાના કારણે, પરે।પકાર કરવામાં તત્પર, પરમ ચેાગ્ય આચાર્યાની ઉત્કૃષ્ટ માનસિક શુદ્ધિપૂર્વક ઉપાસના કરવી એ શ્રુતભકિત છે. ભિકતના આશય છે—તેમાં રહેલાં ગુણાનુ કી ન કરવું વંદન કરવું, ઉપાસના કરવી. આ શ્રુતભક્તિ પણ તીથૅ કર નામકર્મ બાંધવાનું કારણ છે. (૨૦) પ્રવચનપ્રભાવના——ઘણાબધાં–ભવ્ય જીવાને દીક્ષા આપવી—સસાર રૂપી કુવામાં પડતા પ્રાણીઓને તારનારા તેમજ તેમને આશ્વાસન આપનારા, જિનશાસનના મહિમાં વધારનારા, સમસ્ત સંસારને જિનશાસનના રસીયા બનાવનારા, મિથ્યાત્ત્વરૂપી અંધકારનું અપહરણ કરવું તથા ચરણ અને કરણને શરણુ કરવા અર્થાત્ એમનું નિર્દોષ પાલન કરવું, આ બધાં પ્રવચનપ્રભાવનાના અન્તગત છે. તીથંકરત્વની પ્રાપ્તિના આ વીસ કારણેા છે અર્થાત્ આ સઘળાના અથવા એ પૈકી કોઈ એક બે અથવા અધિકનું ઉત્કૃષ્ટ રૂપથી સેવન કરવાથી જીવ તી કરનામક આંધે છે ૫૮૫ 'आणि परप्यसंसाइहिं उच्चगोए' સૂત્રા આત્મનિદા અને પરપ્રાશ સા આદિકારણેાથી ઉચ્ચગાત્ર કમ બંધાય છે ૫૯૫ તત્ત્વાર્થી દીપિકા-`િસૂત્રમાં દર્શન વિશુદ્ધિ આદિ આત્માની પરિણતિવિશેષાને તીથંકર નામ કર્મ બાંધવાના કારણ ગણ્યા છે હવે ઉચ્ચગેાત્ર કમ બાંધવાના કારણેાની પ્રરૂપણા કરવા માટે કહીએ છીએ— પેાતાની નિન્દા અને ખીજાની પ્રશંસા કરવાથી ઉચ્ચગેાત્ર કર્મ બંધાય છે. પેાતાની નિન્દા કરવી આત્મનિન્દા છે અને બીજાની પ્રશ'સા કરવી પરપ્રશંસા છે. આદિ શબ્દથી બીજાનાસદ્ગુણાને પ્રકાશિત કરવા અને દોષાનું આવરણ કરવું તથા પેાતાના સદ્ગુણે ઢાંકવા અને દેષા પ્રકટ કરવા, નમ્રતા ધારણ કરવી, નિરભિમાન થવું, આ છ કારણેાથી -ઉચ્ચગેાત્ર કર્મ બંધાય છે ! ૯ ૫ તત્ત્વાર્થ નિયુકિત—પૂર્વ સૂત્રમાં દર્શનવિશુદ્ધિ આદિ વીસ આત્મપરિણામોને તી કર નામ કર્મ બાંધવાના કારણ કહ્યાં હવે ઉચ્ચગેાત્રકમ બાંધવાના કારણેાની પ્રરૂપણા કરીએ છીએ, આત્મનિન્દા અને પરપ્રશંસા આદિ—કારણેાથી ઉચ્ચગેાત્ર કમ બંધાય છે. જાતિ, કુળ, રૂપ, બળ, શ્રુત, આજ્ઞા, ઐશ્વર્ય વગેરેનું અભિમાન ન કરતા થકા પેાતાના ઢાષાની નિન્દા કરવી આત્મનિન્દા છે અને ખીજાના સદ્ગુણેાની પ્રશંસા કરવી પરપ્રશંસા છે સૂત્રમાં ગ્રહણ કરેલ આદિ શબ્દથી એવું સમજવું જોઈએ—પેાતાના સગુણાને ઢાંકવા અને દોષાને જાહેર કરવા નમ્રતા ધારણ કરવી અને નિરભિમાન થવું; આ છ કારણેાથી ઉચ્ચગેાત્ર કમ Page #909 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૪૨ તત્વાર્થસૂત્રને બંધાય છે. ઉચ્ચત્ર કર્મના ઉદયથી ઈશ્વાકુવંશ, હરીવંશભેજરાજવંશ આદિ જેવા ઉચ્ચગેત્રોમાં જન્મ પ્રાપ્ત થાય છે. વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ અર્થાત્ ભગવતીસૂત્રના શતક ૮, ઉદ્દેશક ૯માં કહ્યું છે જાતિને મદ ન કરવાથી, કુળનું અભિમાન ન કરવાથી, બળનો મદ ન કરવાથી, રૂપનું અભિમાન ન કરવાથી, તપ, શ્રુત, લાભ તથા એશ્વર્યનું અભિમાન ન કરવાથી ઉચ્ચત્ર કર્મ બંધાય છે ૯ સૂત્રાર્થ–પ્રાણાતિપાત આદિથી પૂર્ણરૂપમાં નિવૃત્ત થવું પાંચમહાવત છે ૧૦ જણાવાયા fહૂંતો ઇત્યાદિ તત્ત્વાર્થદીપિકા–પ્રાણાતિપાતની સાથે સંકળાયેલા આદિ શબ્દથી મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, અબ્રહ્મચર્ય અને પરિગ્રહનું ગ્રહણ થાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે પ્રાણાતિપાદ આદિ પાંચ પાપથી, ત્રણ કરણ અને ત્રણયગથી નિવૃત્ત થઈ જવું પાંચ મહાવ્રત છે પ્રાણાતિપાત અર્થાત જીવોની હિંસા, મૃષાવાદ અર્થાત અસત્યભાષણ, અદત્તાદાન અર્થાત્ તેય (ચોરી) અબ્રહ્મચર્ય અર્થાત મૈથુન અને પગ્રિહ અર્થાત મોહ-મમતા, આ બધાંથી પૂર્ણરૂપથી વિરત થવું મહાવ્રત છે. ૧૧ તત્વાર્થનિયુક્તિ-બેંતાળીશ પ્રકારની પુણ્યપ્રકૃતિના બંધાવાથી સદ્ગતિની પ્રાપ્તિ થાય છે તથા સદુ ધમ થાય છે આ પ્રસંગથી અત્રે પાંચ મહાવ્રતનું કથન કરીએ, છીએ,* પ્રાણાતિપાત અને “આદિ શબ્દથી મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, અબ્રાચર્ય અને પરિગ્રહથી, પૂર્ણરૂપમાં અર્થાત સંપૂર્ણ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવની અપેક્ષાથી, ત્રણ કરશે અને ત્રણ ગોથી–નિવૃત્ત થવું પાંચ મહાવ્રત છે. કષાય અને પ્રમાદ રૂપ પરિણત આત્મા દ્વારા મન વચન અને કાયા રૂપ યોગના વ્યાપારથી તથા કરવું કરાવવું અને અનુમોદન રૂપ ત્રણ કરો દ્વારા દ્રવ્ય અને ભાવ પ્રાણનું વ્યપરોપણ અર્થાત્ હિંસા કરવી પ્રાણાતિપાત કહેવાય છે. અસત્ય ભાષણ કરવું અસત્ય વચન કહેવું અથવા જઠું બોલવું સાવદ્ય વચન બોલવું મૃષાવાદ કહેવાય છે. માલિકના આપ્યા વગર કઈ વસ્તુ લઈ લેવી અદત્તાદાન છે. સ્ત્રીગમન અથવા મૈથુનને અબ્રહ્મચર્ય કહે છે. સચેન્ન અચેત અને મિશ્ર દ્રવ્યમાં મહ રાખવો તેનું નામ પરિગ્રહ છે મમત્વ રાખવું પરિગ્રહ છે. આ પાંચે પાપોથી પૂર્ણરૂપથી અર્થાત ત્રણ કરણ અને ત્રણ વેગથી નિવૃત્ત થવું પાંચ મહાવ્રત છે. પ્રાણિહિંસા આદિથી નિવૃત્તિ વ્રત છે. એને આશય એ છે કે અમુક પુરુષ હિંસા આદિ ક્રિયાઓનું આચરણ કરતું નથી પરંતુ અહિંસાદિ ક્રિયાઓનું આ આચરણ કરે છે. જે પ્રાણાતિપાત આદિથી વિરત થઈ જાય છે તે શાસ્ત્રમાં પ્રરૂપેલી સત્ ક્રિયાઓમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે અને અસત ક્રિયાથી નિવૃત્ત થાય છે આથી તેના કર્મોને ક્ષય થાય છે અને કર્મક્ષયથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. અહીં એ સ્મરણમાં રાખવું જોઈએ કે પ્રાણાતિપાતને અર્થ છે પ્રાણિઓને પ્રાણુથી જુદાં પાડવા. પ્રાણુ ઇન્દ્રિય વગેરેને કહે છે. પ્રાણ જેમાં હેાય તે પ્રાણી અર્થાત્ જીવ કહેવાય છે પ્રાણી ઘણી જાતના હોય છે. પૃથ્વીકાય આદિ એકેન્દ્રિય, બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય આ જીના સ્વરૂપને સમજીને અને તેના પર શ્રદ્ધા રાખીને તેમના પ્રાણનો વિગ ન કરે એ જ્ઞાન શ્રદ્ધાનપૂર્વક ચારિત્ર કહેવાય છે. સતુમાં પ્રવૃત્તિ કરવી અને અસથી નિવૃત્તિ Page #910 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ. અ. ૪. પાંચ મહાવ્રત–આણુવ્રતનું કથન સૂ. ૧૦-૧૧ ૨૪૩ કરવી ચારિત્રનું લક્ષણ છે. મન, વચન કાયા દ્વારા કરેલું, કરાવેલું અને અનમેદન–આપવાના ભેદથી તે અનેક પ્રકારના છે. સ્થાનાંગ સૂત્રના પાંચમા સ્થાનના પ્રથમ ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે--મહાવ્રત પાંચ કહેવામાં આવ્યા છે તે આ મુજબ છે–સમસ્ત--પ્રાણાતિપાતથી વિરત થવું અર્થાત્ સમસ્ત પરિગ્રહથી વિરત થવું. આવશ્યક અને દશવૈકાલિકસૂત્રમાં પણ મહાવ્રત પાંચ જ કહેવામાં આવ્યા છે ૧ “Torgવાતો તો' ઇત્યાદિ સૂત્રાર્થ–પ્રાણાતિપાત આદિ એકદેશથી વિરત થવું પંચ અણુવ્રત છે ૧૧ તાવાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં પ્રાણાતિપાત આદિથી પૂર્ણ રૂપથી વિરત થવા રૂપ પાંચ મહાવ્રતનું પ્રરૂપણ કરવામાં આવ્યું હવે એ બતાવવા માગીએ છીએ કે તે જ પ્રાણાતિપાત આદિથી આંશિક રૂપથી વિરત થવું પાંચ અણુવ્રત છે— પ્રાણાતિપાત આદિ પાંચ પાપથી દેશથી વિરત થવું પાંચ અણુવ્રત છે પ્રાણવ્યપરોપણ અથવા જીવહિંસાને પ્રાણાતિપાત કહે છે. સૂત્રમાં વાપરેલ “આદિ શબ્દથી અસત્યભાષણ, સ્તેય, મૈથુન અને પરિગ્રહ સમજવાના છે. આ પાંચમાંથી એક દેશથી વિરત થવું પાંચે અણુવ્રત છે અર્થાત સ્થૂળ પ્રાણાતિપાત વિરમણ અને સ્થળ પરિગ્રહવિરમણ અર્થાત્ પરિગ્રહ પરિમાણ આ પાંચ અણુવ્રત છે ૧૧ તત્વાર્થનિર્યતિ–પ્રથમ સંપૂર્ણ પ્રાણિઓની જીવહિંસાથી નિવૃત્તિ સંપૂર્ણ મૃષાવાદથી, સંપૂર્ણ અદત્તાદાનથી, સંપૂર્ણ અબ્રહ્મચર્યથી તથા સંપૂર્ણ પરિગ્રહથી નિવૃત્તિ રૂપ પાંચ મહાવ્રતનું-નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું હવે સ્થૂળ પ્રાણાતિપાત આદિથી નિવૃત્તિ રૂપ પાંચ અણુવ્રતનું કથન કરીએ છીએ. પ્રાણાતિપાત આદિને આંશિક રૂપથી ત્યાગ કર પાંચ અણુવ્રત કહેવાય છે. હિંસા બે પ્રકારની છે. સંક૯પની અને આરમ્ભની અથવા સૂક્ષ્મ અને સ્થૂળના ભેદથી પણ હિંસાના બે ભેદ છે. સંપૂર્ણ પ્રાણાતિપાતથી વિરત ન થવું પરંતુ એકદેશથી જ વિરત થવું કેવળ સ્થૂળ રૂપ સંકલ્પની હિંસાને ત્યાગ કરવો શૂળપ્રાણાતિપાત વિરતિ નામનું આણુવ્રત છે. આવી જ રીતે બધા પ્રકારના મૃષાવાદને ત્યાગ ન કરતાં માત્ર એકદેશથી અર્થાત્ જુઠી સાક્ષી આપવી વગેરે રૂપ અસત્યભાષણથી નિવૃત્ત થવું સ્થળ મૃષાવાદવિરતિ અણુવ્રત છે આ આયુવ્રતમાં સ્થૂળ અસત્યને જ ત્યાગ કરવામાં આવે છે, સૂમ મૃષાવાદને નહીં. એ જ પ્રમાણે સ્થળ અદત્તાદાનનો ત્યાગ કરે અદત્તાદાન વિરમણ અણુવ્રત કહેવાય છે. આ અણુવ્રતમાં બધાં પ્રકારના અદત્તાદાનને ત્યાગ થતું નથી પરંતુ સ્થૂળ અદત્તાદાનને જ ત્યાગ કરવામાં આવે છે. જે અદત્તાદાનથી આ લેક તથા પલકમાં ચોરીને દેષ લાગે છે જેનાથી સામાન્યતયા ચેરી કહી શકાય છે અને જે ચોરી રાજ્ય દ્વારા દડનીય હોય છે જે કારણથી કારાગૃહ અને નરકના પાત્ર બનવું પડે છે તેને ધૂળ ચેરી સમજવી. ઠઠ્ઠામશ્કરીમાં કેઈની ચીજ લઈ લેવી અથવા સંતાડી દેવી સ્થૂળ ચેરી નહીં પણ સૂમ ચારી છે. ગૃહસ્થો આવી ચારીને ત્યાગ કરતા હોતાં નથી. Page #911 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४४ તત્વાર્થસૂત્રને આવી જ રીતે એક દેશથી મૈથુનને ત્યાગ કર બ્રહ્મચર્યાશાવ્રત કહેવાય છે. એક દેશથી મિથુનના ત્યાગનું તાત્પર્ય છે પરસ્ત્રીસંગને ત્યાગ કરે. જે પોતાની સ્ત્રીમાં સંતુષ્ટ રહીને પરસ્ત્રીને માતા સમાન લેખે છે તે સ્વદાર સંતોષવ્રતી કહેવાય છે. પરિગ્રહનો અર્થ છે મોહ, લેભ અથવા મમત્વ પરિગ્રહના બે ભેદ છે–બાહ્ય અને આન્તરિક શરીર વગેરે પ્રત્યે મમતા હોવી આન્તરિક પરિગ્રહ છે. ક્ષેત્ર, વાસ્તુ (મહેલ-મકાન) સેનું, ધન, ધાન્ય વગેરે બાહ્ય વસ્તુઓ પર મમતા હોવી બાહ્ય પરિગ્રહ છે. પરિગ્રહ પરિમાણુ નામક અણુવ્રતમાં સમસ્ત-વસ્તુઓનો ત્યાગ કરવામાં આવતું નથી પરંતુ તેમની મર્યાદા કરી લેવામાં આવે છે. આને સ્થૂળપરિગ્રહ ત્યાગ પણ કહે છે. આમ સ્થૂળપ્રાણાતિપાત વિરમણ, સ્થળમૃષાવાદવિરમણ, સ્થૂળઅદત્તાદાનવિરમણ, સ્થળમૈથુનવિરમણ અને પરિગ્રહ પરિમાણ નામના પાંચ અણુવ્રત હોય છે. ' સ્થાનાંગસૂત્રના પાંચમા સ્થાનકના પ્રથમ ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે–-અણુવ્રત પાંચ કહેવામાં આવ્યા છે–સ્થળપ્રાણાતિપાતવિરમણ ધૂળમૃષાવાદવિરમણ, સ્થળ અદત્તાદાનવિરમણ સ્થળમૈથુનવિરમણ, (સ્વદારસંતોષ) અને ઈચ્છાપરિમાણ ૧૧ ... 'तत्थेजलु इरियाइया पणवोस भावणाओ' મૂળ સૂકાઈ–વ્રતની સ્થિરતા અર્થે પચ્ચીશ ભાવનાઓ હોય છે ૧રા તત્ત્વાર્થદીપિકા–આની અગાઉ સ્થૂળ રૂપથી હિંસાનો ત્યાગ કરે વગેરે પાંચ અણુવ્રતનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું હવે તે વ્રતમાં સ્થિરતા લાવવા માટે ઈર્યા આદિ પચ્ચીશ ભાવનાઓનું કથન કરીએ છીએ-પૂર્વોક્ત (૧) પ્રાણાતિપાત વિરમણ મહાવ્રતની પાંચ ભાવનાઓ–(૧) ઈ-સંભાળીને ચાલવું (૨) (૨) મની પ્રશસ્તતા (૩) વચનની પ્રશસ્તતા (૪) એષણા અને (૫) આદાન નિક્ષેપ. | (૨) સત્યમહાવ્રતની પાંચ ભાવનાઓ–(૧)સમજી વિચારીને બોલવું (૨) ક્રોધને ત્યાગ (૩) લભ ત્યાગ (૪) ભયને ત્યાગ (૫) હાસ્યનો ત્યાગ કરે. (૩) અદત્તાદાનવિરમણવ્રતની પાંચ ભાવનાઓ–(૧)અઢાર પ્રકારથી વિશુદ્ધ વસતી (ઉપાશ્રયસ્થાન)ની યાચના કરીને સેવન કરવું (૨) વિશુદ્ધ પીઠ-ફલક આદિની યાચને કથ્વી વૃક્ષ વગેરેનું છેદન ન કરવું (૪) સાધારણ પિડ (ભજન)નું અધિક સેવન કરવું અને (૪) સાધુઓની વૈયાવંશ્ચ કરવી. - બ્રચર્યવ્રતની પાંચ ભાવનાઓ–(૧) સ્ત્રી, પશુ અને પંડક (નપુંસક) વગરની જગ્યાએ વાસ કરે (૨) સ્ત્રીઓ સબંધી કથા ન કરવી (૩) સ્ત્રીના અંગે પાંગાનું અવેલેકન ન કરવું (૪) પૂર્વાવસ્થામાં અર્થાત ગૃહસ્થાવસ્થામાં ભેગવેલાં કામનું સ્મરણ ન કરવું અને (૫) દરરોજ મિષ્ટ-ઉન્માદક ભેજનને પરિત્યાગ કરે. (૫) પરિગ્રહત્યાગમહાવ્રતની પાંચ ભાવનાઓ–(૧) મને શબ્દોમાં રાગ અને અમનેz શબ્દમાં છેષ ન કરે (૨) મને જ્ઞ તથા અમનેણ રૂપમાં રાગ-દ્વેષ ન કરવા (૩) મનેઝ અમનેઝ રસમાં રાગ-દ્વેષ ન કર (૪) મનેણ-અમનેઝ ગંધમાં રાગ-દ્વેષ ન કરો અને (૫) મનેશ–અમનેઝ સ્પર્શમાં રાગદ્વેષ ન કરો. Page #912 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૪૫ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૪. પચીસ ભાવનાઓનું નિરૂપણ સૂ. ૧૨ પાંચ વ્રતની કુલ આ પચીશ પ્રકારની ભાવનાઓ છે ૧રા તત્ત્વાર્થ નિયંતિ–પહેલાં પ્રાણાતિપાતવિરમગુ આદિ પાંચ મહાવ્રતનું પ્રરૂપણ કરવામાં આવ્યું, તે વ્રતને દઢ કરવા કાજે પ્રત્યેક વ્રતની પાંચ-પાંચ ભાવનાઓ કહીએ છીએ તે પૂર્વે તેને સ્થિર રાખવા માટે ઈર્યા વગેરે પચીશ ભાવનાઓ કરવી જોઈએ. સર્વથા પ્રાણાતિપાતવિરમણ આદિ પાંચ મહાવ્રતની તથા એકદેશ પ્રાણાતિપાતવિરમણ રૂપ આJવતની સ્થિરતા-દઢતા માટે નીચે લખેલી ભાવનાઓનું સેવન કરવું જોઈએ. (૧) ઈસમિતિ (૨) મનગુપ્તિ (૩) વચનગુપ્તિ (૪) એષણ (૫) આદાન નિક્ષેપણ (૬) આલેચ્યસંભાષણ-સમજી વિચારીને બોલવું (૭) કેને ત્યાગ (ટ લેભને ત્યાગ (૯) ભયને ત્યાગ (૧૦) હાસ્યને ત્યાગ (૧૧) અઢાર પ્રકારથી વિશુદ્ધ વસતી (સ્થાન)નું સેવન (૧૨) દરરોજ અવગ્રહની યાચના કરીને ઘાસ લાકડાં વગેરે એકઠા કરવા (૧૩) પીઠ-ફલક વગેરે માટે વૃક્ષ વગેરે કાપવા નહીં (૧૪) સાધારણ ભેજનનું વધારે પ્રમાણમાં સેવન ન કરવું (૧૫) સાધુઓની સેવા કરવી (૧૬) સ્ત્રી, પશુ અને પંડક (નપુંસક-ફાતડા)ના સંસર્ગવાળા શયન આસન સ્થાનનું સેવન ન કરવું (૧૭) રાગપૂર્વક સ્ત્રિઓની કથા ન કરવી (૧૮) સ્ત્રીઓની મનહર ઇન્દ્રિયનું અવેલેકન ન કરવું (૧૯) ભૂતકાળમાં ભગવેલા ભેગો યાદ ન કરવા (૨૦) દરરોજ ભારે ભેજનને ત્યાગ કર (૨૧-૨૫) મનેઝ સ્પર્શ—રસ-ગધ-વર્ણ અને શબ્દમાં રાગ અને અમનોજ્ઞ સ્પર્શ આદિમાં છેષ ન કરે. આ પચ્ચીશ ભાવનાઓ છે આમાંથી પ્રારંભની પાંચ પ્રાણાતિપાતવિરતિની છે. બીજી પાંચ અસત્યવિરમણમાડાવ્રતની, ત્રીજી પાંચ અદત્તાદાન મહાવ્રતની ચેથી પાંચ બ્રહ્મચર્ય મહાવ્રતની અને છેલ્લી પાંચ પરિગ્રહ પરિત્યાગમહાવ્રતની છે એનું સ્પષ્ટીકરણ આ રીતે છે–(૧) સમિતિ-ઈને અર્થ છે ગતિ કરવી. ગમનમાં સમિતિ અર્થાત સંગતતા અથવા શાક્ત પ્રવૃત્તિ હોવી ઈસમિતિ છે, તાત્પર્ય એ છે કે ઉપયોગ સાથે ચાર હાથ જમીનને જેતા થકા, સ્થાવર અને ત્રસ જીવેને બચાવતા થકા અપ્રમત્ત થઈને ચાલવું જોઈએ. મને ગુમિ-મનની રક્ષા કરવી આર્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન ન થવા દેવું, ધર્મધ્યાનમાં મનને લગાવવું. (૩) વચનગુમિ-વચનને નિરોધ કરીને મૌનવ્રત ધારણ કરવું અથવા જરૂરત પડયે સમજી વિચારી હિત-મિત ભાષણ કરવું. (૪) એષણસમિતિ-શુદ્ધ આહાર આદિની ગવેષણ કરવી. એષણ ત્રણ પ્રકારની છે ગવેષણ, ગ્રહëષણ, ગ્રામૈષશું. જે એષણામાં જતન રાખતા નથી તે છ કાયના જીવને ઘાત કરે છે. આથી તેનાથી બચવા માટે સર્વે ઇન્દ્રિયથી ઉપયોગ લગાવીને એષણાસમિતિનું પાલન કરવું જોઈએ. (૫) આદાનનિક્ષેપણસમિતિ–સાધુવેશ અધિક અને ઔપગ્રાહિક કારણ પડવાથી જે લેવામાં આવે બંને પ્રકારની ઉપધિને રાખવા તથા ઉઠાવવામાં જતના કરવી અર્થાત્ આગમેત વિધિથી તેમનું પ્રતિલેખન કરીને અને પ્રમાર્જન કરીને રાખવી તથા ઉપાડવી જોઈએ. આલેક્તિપન ભોજન—દરેક ઘરમાં વાસણમાં પડેલા આહારને આંખે વડે જોઈ તપાસી Page #913 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૪૬ તત્વાર્થસૂત્રને લેવો જોઈએ. જેથી તેમાં ઉત્પન્ન થયેલ અથવા આમતેમથી આવી પડેલાં છની રક્ષા થાય. ઉપાશ્રયમાં આવીને અજવાળાવાળી જગ્યાએ બેસીને ફરીવાર ભેજન-પાણીને સારી પેઠે જઈ જવા જોઈએ તેમજ ઉજાશવાળી જગ્યાએ જ તેમનું સેવન કરવું જોઈએ. આ પાંચ ભાવનાઓને પુનઃ પુનઃ ભાવનારા અહિંસાવતની રક્ષા કરવામાં સમર્થ થાય છે. અસત્યવિરમણ વ્રતની દઢતા માટે કહેવામાં આવેલી પાંચ ભાવનાઓમાંથી પહેલી અનુવિચિભાષણનું કથન કરીએ છીએ (૧) અનુવાચિભાષણ-અહીં “અનુવીચિ' શબ્દ દેશ્ય છે અને તેને અર્થ છે-આચનાઅર્થાત્ સમજી-વિચારીને વચનને પ્રવેગ કરવો અનુવચિભાષણ કરવું એમ કહેવાય છે. વગર સમજો-વિચાર્યું બેલનાર વક્તા કદાચિત મિથ્યા (અસત્ય) ભાષણ પણ કરી બેસે છે તેથી પિતાની લઘુતા થાય છે તથા વૈર, પીડા વગેરે આલેક સંબંધી-અનર્થ ઉત્પન્ન થાય છે. તેનાથી બીજા પ્રાણને ઘાત પણ થાય છે આથી અનુવીચિભાષણથી જે પિત-પિતાને જ ભાવિત કરે છે તે મૃષાભાષણના દેષને ભાગીદાર બનતો નથી. (૨) ક્રોધપ્રત્યાખ્યાન–મેહનીય કર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન થનારા શ્રેષરૂપ ક્રોધ કષાયને ત્યાગ કરવો જોઈએ અને પિતાના આત્માને ક્રોધપ્રત્યાખ્યાનથી ભાવિત કરવો જોઈએ જે ક્રોધાત્યાગની ભાવના ભાવે છે, તે મોટાભાગે સત્યનું ઉલ્લંઘન ન કરીને તેનું પાલન કરવામાં સમર્થ થાય છે. (૩) લેભપ્રત્યાખ્યાન—લેભને અર્થ છે તૃષ્ણા તેને ત્યાગ કરે લેભપ્રત્યાખ્યાન કહેવાય છે જે તેમને ત્યાગ કરી દે છે તેને અસત્યભાષણ કરવાની જરૂર પડતી નથી. (૪) ભયપ્રત્યાખ્યાન–ભય, અસત્ય ભાષણનું કારણ છે. જે વ્યક્તિ પોતાના આત્માને નિડરતાથી ભાવિત કરે છે, તે અસત્ય ભાષણ કરતું નથી. ભયશીલ મનુષ્ય મિથ્યાભાષણ પણ કરે છે દા. ત. આજે રાત્રે મને ચોર દેખાય, પિશાચ જે વગેરે. આથી અસત્યથી બચવા માટે પિતાના આત્મામાં નિર્ભયતાની ભાવના જાગૃત કરવી જોઈએ. (૫) મોહના ઉદયથી ઉત્પન્ન થનાર પરિહાસથી યુક્ત વ્યક્તિ ઠઠ્ઠામશ્કરીમાં અસત્યભાષણ કરે છે. આથી ઠઠ્ઠા-મશ્કરીને ત્યાગની ભાવનાથી ભાવિત કરવી જોઈએ. જે પરિહાસને ત્યાગ કરી દે છે તે સત્યવ્રતનું પાલન કરવામાં સમર્થ થાય છે (૧૦) (૧૧) એવી જ રીતે સમજી-વિચારીને અવગ્રહની યાચના કરવી જોઈએ એ અનુવાચિ અવગ્રહયાચના નામની ભાવના છે. અવગ્રહ-(આજ્ઞા) પાંચ પ્રકારની છે-(૧) દેવની (૨) રાજાની (૩) ઘરના માલિકની (૪) શય્યાતરની અને (૫) સાધર્મિકની જે જેને માલિક હોય તેના માટે તેની જ રજા લેવી જોઈએ. જે સ્વામી ન હોય તેનાથી અગર યાચના કરવામાં આવે તે અનેક પ્રકારના દોષોની ઉત્પત્તિ થાય છે આથી સમજી-વિચારીને જ આજ્ઞાની યાચના કરવી જોઈએ જે આ ભાવનાથી યુક્ત હોય છે તે અદત્તાદાનની કઈ પ્રવૃત્તિ કરતા નથી. (૧૨) અભણ અવગ્રડયાચના–માલિકે એકવાર કઈ વસ્તુ પ્રદાન કરી દીધી હોય તે પણ વારંવાર તેની યાચના કરવી અભીષણ અવગ્રહયાચના છે. પૂર્વ પ્રાપ્ત વસ્તુ માટે–અર્થાત Page #914 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४७ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૪ પચીસ ભાવનાઓનું નિરૂપણ માંદગી અવસ્થા આદિમાં મળ-મૂત્ર એકઠો કરવા માટેના પાત્ર રાખવા માટે, હાથ વગેરે દેવાના સ્થાન આદિ માટે ફરીવાર યાચના કરવી જોઈએ જેથી તેના સ્વામીના મનમાં કેઈ દુઃખ ન ઉપજે. આવી જ રીતે બધી બાજુએથી આટલી–આટલી જગ્યા અમે વાપરીશું એવું નક્કી કરીને તેની આજ્ઞા લેવી જોઈએ. (૧૩) પીઠ-ફલક અર્થત પાટો તથા ઓઠીંગણ વગેરે માટે પણ વૃક્ષ વગેરેનું છેદન ન કરવું અદત્તાદાનવ્રતની ત્રીજી ભાવના છે. (૧૪) જે આહાર સાધારણ હોય અર્થાત અનેક સાધુઓ માટેનું હોય, તેમાંથી લઈને વધારે ખાવું ન જોઈએ. જે અને જેટલા આહારને લેવાની ગુરુની આજ્ઞા હોય તેટલું જ ગ્રહણ કરવું જોઈએ. ગુરુની આજ્ઞાથી ગ્રહણ કરવામાં આવેલા આહારપાણને સૂત્રોક્ત વિધિ અનુસાર ઉપભેગ કર જોઈએ. આવી જ રીતે ઔધિક અને ઔપચાહિક ઉપધિ-વસ્ત્ર વગેરે બધું જ ગુરુની આજ્ઞાથી, વન્દનપૂર્વક, ગુરુના કહેવા મુજબ જ કામમાં લેવા જોઈએ. આ પ્રકારની ભાવનાવાળા અદાદાનવિરમણ વ્રતનું ઉલ્લંઘન કરતા નથી. (૧૫) હમેશાં સાધુની વૈયાવચ્ચ કરવી જોઈએ. (૧૬) બ્રહ્મચર્યવ્રતની પૂર્વોક્ત પાંચ ભાવનાઓમાંથી સ્ત્રી-પશુ-નપુંસક (ફાડા)થી રહિત સ્થાનને ઉપયોગ કરવાને આશય છે દેવ-મનુષ્ય સ્ત્રી, તિર્યંચજાતિ–ઘડી, ગાય, ભેંસ, બકરી, ઘેટાં વગેરેના સંપર્કવાળા આસન–શયન વગેરેને ત્યાગ કરવો. જે સ્થાનમાં આ બધાં હોય તેમાં નિવાસ કરવાથી અનેક હાનિઓ થાય છે. આથી બ્રહ્મચર્યવ્રતનું પાલન કરવા માટે આ ભાવનાથી આત્માને વાસિત કર જોઈએ. (૧૭) સ્ત્રી, પશુ, નપુંસકને સભાવ ન હોય તે પણ રાગયુક્ત થઈને સ્ત્રીકથા અર્થત સ્ત્રીઓ સંબંધી વાર્તાલાપને ત્યાગ કર જોઈએ. મેહજનિત રાગ રૂપ પરિણતિથી યુક્ત સ્ત્રીકથા જેમાં દેશ, જાતિ, કુળ, વેશભૂષા બોલ ચાલ, ગતિ, વિલાસ,વિભ્રમ, ભ્રમરે મટકાવવી, કટાક્ષ, હાસ્ય, લીલા, પ્રણયકલહ આદિ શૃંગાર રસ સમ્મિલિત છે તેનાથી પરિપૂર્ણ હોવાના કારણે વંટોળી આ જેવા ચિત્તરૂપી સમુદ્રને ક્ષુબ્ધ કરી નાખે છે આથી રાગ સંબંધિત સ્ત્રીકથાને ત્યાગ કરે જ શ્રેયસ્કર છે. (૧૮) સ્ત્રીઓની મને હર ઇન્દ્રિયેના અવલોકનથી પણ બચવું જોઈએ. તેમના મને રમ સ્તન આદિના-અવલોકનથી વિરત થવું જ શ્રેયસ્કર છે એવી ભાવના ભાવવી જોઈએ. (૧૯) પૂર્વકાળમાં ભગવેલા ભેગેનું સમરણ ન કરવું જોઈએ સાધુ–અવસ્થામાં ગૃહદશામાં ભગવેલા ભેગેનું સ્મરણ કરવાથી કામાગ્નિ પ્રજવલિત થાય છે. આથી તેમનું સ્મરણ છેડી દેવામાં જ કલ્યાણ છે. (૨૦) પ્રતિદિન કારણ વગરેપૌષ્ટિક ભજન પણ ન કરવું જોઈએ. બળ-વીર્યવર્ધક સ્નિગ્ધ મધુર આદિ રસનું સેવન કરવાથી તથા દૂધ, દહીં, ઘી, ગોળ તેલ વગેરેના સેવનથી મેદ, મજજા તથા વીર્ય વગેરે ધાતુઓને સંગ્રહ થાય છે અને એનાથી મેહની ઉત્પત્તિ થાય છે Page #915 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૪૮ તત્વાર્થસૂત્રને આથી હમેશા અભ્યાસ રૂપમાં પૌષ્ટિક રસેના સેવનનો ત્યાગ કરવો જોઈએ. બ્રહ્મચર્યની રક્ષા માટે આ બધાનો ત્યાગ આવશ્યક છે. (૨૧-૨૫) આવી જ રીતે બાહ્ય તથા આત્યંતર પરિગ્રહથી રહિત શ્રમણે મનેજ્ઞ રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ અને શબ્દની પ્રાપ્તિ થવાથી રાગ અને અમને રૂપ આદિની પ્રાપ્તિ થવાથી દ્વેષ કરવો જોઈએ નહીં. આ ભાવનાઓથી અપરિગ્રહમહાવ્રતમાં દઢતા આવે છે. સમવાયાંગસૂત્રના પચીસમાં સમવાયમાં કહે છે. પાંચ મહાવ્રતની પચીસ ભાવનાઓ કહી છે તે આ પ્રમાણે છે –(૧ ઈર્યાસમિતિ (૨) મનગુપ્તિ ૩) વચનગુપ્તિ (૪) આતિપાનભેજન (૫) આદાનભાડમાત્રનિક્ષેપણા સમિતિ (૬) અનુવાચિભાષણ (૭) ક્રોધવિવેક (૮) લભવિવેક (૯) ભયવિવેક (૧૦) હાસ્યવિવેક (૧૧) અવગ્રહાનુજ્ઞાપનતા (૧૨) અવગ્રહસિમાજ્ઞાનતા (૧૩) સ્વયમેવાવગ્રહાનુગ્રહણતા (૧૪) સાધાર્મિકેની અનુમતિ લઈને આહાર વગેરે ભેગવ (૧૫) સામાન્ય આહારે પાણીની અનુમતિ લઈને ભેગાવા (૧૬) સ્ત્રી-પશુ-પંડકરહિત શયના સનને ત્યાગ કરવો (૧૭) સ્ત્રીકથાને ત્યાગ (૧૮ પૂર્વે ભગવેલા ભેગોનું સ્મરણ ન કરવું (૧૯) સ્ત્રીઓની ઈન્દ્રિયોના અવલોકનો ત્યાગ કરે (૨૦) પ્રણીતાહારવર્જિન (૨૧) શ્રોત્રે ન્દ્રિયાગોપરિત-શબ્દના વિષયમાં રાગ ન કરવો (૨૨) ચક્ષુરિન્દ્રિયના વિષયમાં રાગ ન કરે (૨૩) ઘ્રાણેન્દ્રિયના વિષયમાં રાગ ન કર (૨૪) જીભઈન્દ્રિયના વિષયમાં રાગ ન કરે અને (૨૫) સ્પર્શનેન્દ્રિયના વિષયમાં રાગ ન કરવો. ૧રા _ 'हिंसादिसु उभयलोगे घोरदुहं चउराइभमणं च' સૂત્રાર્થ–હિંસાદિ પાપ કરવાથી આ લેકમાં અને પરલોકમાં ઘર દુઃખ થાય છે અને ચારે ગતિમાં પરિભ્રમણ કરવું પડે છે ૧૩ તત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વ સૂત્રમાં પ્રાણાતિપાતવિરમણ આદિ પાંચ મહાવ્રતમાંથી દરેકની પાંચ-પાંચ ભાવનાઓની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી હવે–આવી ભાવનાઓનું નિરૂપણ કરીએ છીએ જે બધાં જ વ્રતની સ્થિરતા માટે સમાન છે – પ્રાણાતિપાત મૃષાવાદ, તેય, અબ્રહ્મચર્ય, અને પરિગ્રહ એ પાંચ આસવોનું સેવન કરવાથી બંને લેકમાં અર્થાત્ આ લેકમાં અને નરક આદિ પરલેકમાં ભયંકર પરિતાપના ભોગવવી પડે છે. આ આસવના ફળ સ્વરૂપ નરક આદિમાં ભયંકર યાતનાઓ ભેગવવી પડે છે. એ પ્રકારની ભાવના ભાવવી જોઈએ અર્થાત વારંવાર એવો વિચાર કરવો જોઈએ. આશય એ છે કે જે જીવ જ્ઞાનપૂર્વક ક્રિયાનું અનુષ્ઠાન કરે છે અને હિંસા આદિ પાપના આચરણથી આ લોક અને પરલોક સંબંધી અનર્થો થવાનું ચિંતન કરે છે નરક વગેરેમાં થનારા અત્યંત તીવ્ર યાતનાઓને વિચાર કરે છે તેની હિંસા આદિ કાર્યોમાં પ્રવૃત્તિ થતી નથી આથી એવી ભાવના કરવી જોઈએ કે હિંસા આદિ પાપોમાં સર્વત્ર દુઃખ જ દુઃખ છે. આ પાપોનું સેવન કરવાવાળા નારકી, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવતા-આ ચાર ગતિઓમાં ભ્રમણ કર્યા કરે છે. ૧૩ તત્વાર્થનિકિત–આની પહેલાં પૂર્ણ રૂપથી હિંસા આદિથી વિરમવા રૂપ પાંચ મહાવ્રત અને દેશવિરતિ રૂપ પાંચ અણુવ્રતમાંથી દરેકની સ્થિરતા માટે પાંચ-પાંચ ભાવનાઓનું Page #916 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૪. પાપાચાર કરવાથી ચતું ગતિ ભ્રમણનું કથન સૂ. ૧૬ ૨૪૯ કથન કરવામાં આવ્યું. હવે એવી કેટલીક ભાવનાઓનું પ્રરૂપણ કરવામાં આવી રહ્યું છે જે બધાં વ્રતે માટે સમાન છે. હિંસા, અસત્ય, ચેરી, મૈથુન અને પરિગ્રહ એ પાંચ આસનું સેવન કરનારને આ લેકમાં અને નરક વગેરે પરલેકમાં તીવ્ર દુખોને અનુભવ કરવો પડે છે. હિંસા–વગેરેના ફળસ્વરૂપ ઘેર યાતનાઓ સહન કરવી પડે છે. કદી એવું ન થાય કે મારે પણ આ દુઃખને સહન કરવા પડે એ પ્રકારે વારંવાર વિચાર કરનાર વતી પુરુષ હિંસા આદિ થાય તેવી પ્રવૃત્તિ કરતું નથી. જેવી રીતે પ્રાણાતિપાત, અસત્યભાષણ અને ચોરી કરનારાઓને સંખ્યાબંધ અનર્થને સામને કરવો પડે છે, તેવી જ રીતે અબ્રહ્મનું સેવન કરવાવાળાઓને પણ જુદા જુદા પ્રકારનાં દુઃખો ભેગવવા પડે છે. સ્ત્રીના હાવ ભાવને જોઈને જેમનું મન પાગલ થઈ જાય છે, જેમની ઇન્દ્રિઓ કાબૂમાં રહેતી નથી અને હલકા વિષયમાં પ્રવૃત્ત થાય છે જે મનોજ્ઞ શબ્દ રૂપ ગંધ રસ અને સ્પર્શમાં જે રાગના કારણો છે, અનુરક્ત થઈને મદોન્મત્ત હાથીની જેમ નિરંકુશ થઈ જાય છે, ઇષ્ટ પ્રવૃત્તિ અને અનિષ્ટ નિવૃત્તિના વિચારથી શૂન્ય છે તેમને કશે પણ ઠેકાણે સુખ શાન્તિ પ્રાપ્ત થતી નથી. તેઓ મેહથી પીડાઈને કૃત્ય-અકૃત્યના વિવેકથી રહિત હોવાના કારણે પોતાના દરેક કાર્યને સારું જ સમજતા હોય છે એમની દશા એવી થઈ જાય છે માને તેમને ભૂત ન વળગ્યું હોય ! જે પુરુષો પરસ્ત્રીલંપટ હોય છે તેઓ આ લેકમાં ઘણા માણસની સાથે દુશ્મનાવટ બાંધે છે અને ઇન્દ્રિય છેદન, વધ-બન્ધન, સર્વસ્વ લુંટાઈ જવા વગેરે અનર્થોને વહોરે છે. હિંસા આદિ પાપોનું આચરણ કરનારને પ્રથમ તે આ લોકમાં અનેક પ્રકારની મુશ્કેલીઓ સહન કરવી પડે છે અને આગામી જન્મમાં જઈને ભયાનક કષ્ટ સહેવા પડે છે આ જાતનું પુનઃ પુનઃ ચિન્તવન કરવું જોઈએ. હિંસા કરવાથી કઈ રીતે ઘોર દુઃખ સહન કરવા પડે છે એનું દિગદર્શન અહીં કરાવાય છે— હિંસક જન હમેશાં ત્રાસદાયક અને ભયંકર હોય છે તે ભયાનક વેષ પરિધાન કરે છે, પિતાની ભ્રમરે કપાળ ઉપર ચઢાવે છે, તેના ચિત્તપ્રદેશમાં ઈર્ષ્યા અને દ્વેષનો વાસ હોય છે આથી તેની આકૃતિ ભીષણ હોય છે. તે દાંત પીએ છે, હોઠ બીડે છે અને તેની આંખોમાંથી ક્રૂરતા વરસતી હોય છે. પ્રાણીઓ માટે તે ઘણે જ ત્રાસજનક હોય છે. હમેશા તેમની સાથે દશમનાવટ બાંધેલી રાખે છે તેને આ જન્મમાં જ લાઠીઓ તથા કેરડાઓ વડે ફટકારવામાં આવે છે, હાથકડી અને જંજીરોથી બાંધવામાં આવે છે અને વિવિધ પ્રકારની લાકડીઓ તથા ઇટો વગેરે દ્વારા તેને કષ્ટો આપવામાં આવે છે. પરલેકમાં તેને નરક વગેરે દુર્ગતિ પ્રાપ્ત થાય છે. તે લેકમાં ગતિ અને નિન્દાને પાત્ર બને છે. આ વખતે તેને આ સત્યનું ભાન થાય છે કે –મને પાપીને પૂર્વજન્મમાં કરેલાં પાપોનું જ ફળ ભેગવવું પડે છે. આ જાતની ભાવના કરતા થકે તે વિચારે છે કે હિંસાથી વિરત થવું એ જ મારા માટે શ્રેયસ્કર છે. Page #917 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૫૦ તત્ત્વાર્થસૂત્રને આવી જ રીતે હિંસા આદિ કુકૃત્યેના આચારથી નરકગતિ, તિર્યંચગતિ, મનુષ્યગતિ અને દેવગતિ રૂપ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરવું પડે છે. નરક અને નિગોદ આદિમાં અનન્ત– અનન્ત જન્મ-મરણ કરીને ઘેરાતિઘોર દુઃખ સહન કરવા પડે છે. જેમ હિંસકને અનેક અનર્થોને સામને કરવું પડે છે તેવી જ રીતે અસત્યવાદી જન પણ દુબેનો ભાગી થાય છે. લેકમાં તેના વચન પર કઈ વિશ્વાસ કરતે નથી અસત્ય ભાષણ કરનારની જીભ કાપી લેવામાં આવે છે, કાન અને નાકનું છેદન કરવામાં આવે છે. આ રીતે અસત્યવાદી અસત્યથી નિન્દનીય ફળ ભેગવે છે. પહેલેકમાં તેને નરક આદિની તીવ્ર યાતનાઓ અને દુઃખ સહન કરવા પડે છે, આ રીતે અસત્ય ભાષણથી જીવ જુદા જુદા પ્રકારના દુઃખેથી યુક્ત થાય છે. બીજાની સાથે તેને વેર બંધાય છે. જીભ-છેદન વગેરેને કષ્ટ તેને પ્રાપ્ત થાય છે. આ બધાં પૂર્વોક્ત દોષોની અપેક્ષાએ પણ તેને વધ-બન્ધન આદિ દુઃખોના વિશેષ કારણ પ્રાપ્ત થાય છે જેને અધ્યવસાય તીવ્ર હોય છે તે દીર્ઘસ્થિતિ અને તીવ્ર અનુભાવ (રસ)વાળા કર્મો બાંધે છે. ફળસ્વરૂપ પરલેકમાં તીવ્ર અશુભ વેદના સહન કરે છે. અસત્યભાષણના આ પ્રકારના ફળ–વિપાકની વિચારણા કરનારના ચિત્તમાં તેનાથી અરુચિ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે અને તે વિચારે છે કે અસત્યભાષણથી વિરત થવામાં જ શ્રેય છે. આ જાતના વિચારના ફળસ્વરૂપ તે અસત્યભાષણથી વિરત થઈ જાય છે. જેવી રીતે પ્રાણાતિપાત અને અસત્ય ભાષણ કરનારને અનર્થોને સામને કરે પડે છે તેવી જ રીતે પારકાની માલિકીનું દ્રવ્ય અપહરણ કરવામાં આસક્ત ચોરને પણ અનર્થ ભેગવવા પડે છે તે બધાને માટે ત્રાસદાયક હોય છે તે જેના ધનને ચેરે છે. તેને ઘણો જ ઉદ્વેગ ઉત્પન્ન થાય છે. આ પાપકૃત્યનું સેવન કરવાથી ચોરને તાડન, પીડન ચાબુકને માર, હાથકડીજંજીરોનું બંધન હાથ–પગ કાન નાક હોઠ આદિ અવયવનું છેદન-ભેદન, સ્વસ્વહરણ વગેરે વગેરે દુષ્પરિણામ ભોગવવા પડે છે. પરલોકમાં પણ તેને નરક વગેરેની તીવ્ર યાતનાઓ ભેગવવી પડે છે આથી ચેરીથી વિદત થઈ જવું એ જ કલ્યાણકારક છે. આ જાતની ભાવના ભાવનાર ચેરીથી નિવૃત્ત થઈ જાય છે. પરલેકમાં નરક આદિ ગતિમાં જઈને દુઃખ ભેગવે છે આથી મિથુનથી નિવૃત્તિ લઇ લેવી શ્રેયસ્કર છે આ પ્રકારની ભાવના ભાવનાર પુરુષ મૈથુનથીવિરકત થઈ જાય છે. આ જ પ્રમાણે પરિગ્રહવાળા મનુષ્ય પર ચેર લુંટારા આક્રમણ કરે છે. જેવી રીતે કઈ પક્ષી માંસને કકડા ચાંચમાં પકડીને ઉડી રહ્યું હોય તે માંસ ભક્ષણ કરવાવાળા બાજ વગેરે બીજા પક્ષીઓ તેના પર ત્રાટકે છે તેવી જ રીતે પરિગ્રહી પુરુષને ચેર વગેરે સતાવે છે. તેમને પ્રથમ તે ધન આદિ પરિગ્રહના ઉપાર્જન માટે દુઃખ સહન કરવા પડે છે પછીથી તે ધનની રક્ષા માટે પરિશ્રમ કરવો પડે છે, આ બધું કરવા છતાં પણ અન્તમાં જ્યારે તેનો વિનાશ થઈ જાય છે ત્યારે અપાર–શોકને અનુભવ કરવો પડે છે. જેવી રીતે સૂકાં ઈધણુથી અગ્નિને તૃપ્તિ થતી નથી તેવી જ રીતે લાલચુ પરિગ્રહીને ધનથી સંતેષ થતું નથી, પછી ભલે ગમે તેટલું જ કેમ પ્રાપ્ત ન થઈ જાય ! જે લેભથી અભિભૂત હોય છે, તે કર્તવ્ય–અકર્તવ્યના વિવેકથી રહિત થઈ જાય છે અને એ કારણે મહાન અનિષ્ટને Page #918 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૪ પાપાચાર કરવાથી ચતુગંતિજમણનું કથન સૂ. ૧૩ ૨૫૧ તરે છે. પરલેકમાં નારકી સંબંધી તીવ્ર યાતનાઓ તેને ભોગવવી પડે છે. દુનિયા લાલચુ કહીને તેની નિન્દા કરે છે આથી પરિગ્રહથી ફારેગ થઈ જવું જ કલ્યાણકારી છે. આ જાતની ભાવના કરવાથી જીવ પરિગ્રહથી નિવૃત્ત થઈ જાય છે. લેભના અંગ જેવી આ જે તૃષણ રૂપી ડાકણ છે, એને તાબે થઈ જનાર પુરુષે કઈ પ્રકારના અનર્થોની ફિકર કરતાં નથી ! તેમને આમાં કઈ અનર્થ જ દેખાતું નથી. લેભાગ્રસ્ત માનવી ધન કાજે પોતાના પિતાના પણ પ્રાણ હરી લેવાથી ખચકાતો નથી અરે તે પિતાની જનેતાને પણ મારે છે અરે મારી નાખે છે પોતાના દિકરાને વધ કરવા પણ તત્પર થઈ જાય છે. એક માતાના ખેળિએ જન્મેલા સગા ભાઈને પણ નાશ કરવાનો વિચાર કરે છે. આ માટે વિશેષ શું કહી શકાય; પિતાની પ્રાણવલ્લભા પત્નીના પ્રાણે પણ હરી લેવાની હદ સુધી જાય છે અને આવી જ જાતના અન્યાય અનર્થો પણ કરવામાં સંકોચ અનુભવતા નથી. તેથી મનુષ્ય કાર્ય અને અકાર્યને કશું જ ગણતું નથી. આ રીતે જે પુરુષ લેભજન્ય અનર્થોનું ચિંતન કરે છે તે પરિગ્રહથી વિરત થઈ જાય છે. આ સિવાય એવી ભાવના પણ ભાવવી જોઈએ કે આ હિંસા આદિ પાંચે પાપ દુઃખ સ્વરૂપ જ છે. જેમ હિંસા આદિ પાંચે દુઃખજનક હોવાના કારણે મને અપ્રિય છે તેવી જ રીતે અન્ય સઘળાં પ્રાણિઓને પણ વધ, બન્ધન છેદન ભેદન આદિથી થનારી હિંસા આદિ અપ્રિય છે. આવી રીતે પિતાના સ્વાનુભવથી જે હિંસાને દુઃખમય વિચારે છે, તે પ્રાણાતિપાત આદિથી નિવૃત્ત થઈ જાય છે. એવી જ રીતે જેમ અસત્યભાષણથી મને મહાન દુઃખ ઉત્પન્ન થાય છે તેવી જ રીતે સમસ્ત પ્રાણિઓને અસત્યભાષણથી તથા મિથ્યાદિષારોપણુ આદિથી ઘેર કષ્ટ પહોંચે છે. આ જાતને વિચાર આ જ લેકને ધ્યાનમાં રાખીને કરવું જોઈએ. - અસત્યભાષી પુરુષ મૃત્યુની પછી જ્યાં જન્મ ધારણ કરે છે ત્યાં તેને અસત્ય ભાષણ, મિથ્યા દોષારોપણ વગેરેને એવી જ રીતે પ્રતિકાર કરવો પડે છે જે તેને જ જાતે કર્યો હતા. આથી તેને મહાન દુઃખને અનુભવ કરવું પડે છે. આવી જાતની ભાવના સેવનાર મિથ્યાભાષણથી નિવૃત્ત થઈ જાય છે જેવી રીતે ચારલુંટારાઓ દ્વારા અગાઉ મારા ધનના અપહરણથી મને દુઃખ થયું હતું તેવી રીતે જ અન્ય જીને પણ તેમના ધનનું અપહરણ થવાથી દુઃખ થાય છે આ જાતના આત્માનુભવના આધારે જે પુરુષ ભાવના ભાવે છે તે અદત્તાદાનથી નિવૃત્ત થઈ જાય છે. આવી જ રીતે જે વ્યક્તિ મૈથુનને રાગ-દ્વેષના મૂળ તરીકે, હિંસા વગેરેની દુઃખજનક તથા લેક અને સમાજમાં ધિક્કાર-પાત્ર હોવાના કારણેને દુઃખજનક રૂપે હોવાની ચિંતવાણું કરે છે તે મિથુનથી વિમુખ થઈ જાય છે. દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની અપેક્ષા રાખનારા કર્મોના ક્ષપશમ આદિ આત્યન્તિક સુખ ઉત્પન્ન કરવામાં સમર્થ થતાં નથી તે તે થોડા સમય માટે દુઃખને પ્રતિકાર માત્ર કરે છે આથી મૂઢ જેને તે અવસ્થા-વિશેષને, દુઃખરૂપ હોવા છતાંપણ સુખમય માને છે, Page #919 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૫૨ તત્વાર્થસૂત્રને જેવી રીતે ખરજવું થયું હોય તે પુરુષ અજ્ઞાનાશ, ખજવાળવાથી થતાં દુઃખને પણ તે સમયે સુખ માની લે છે તેવી જ રીતે મૈથુન સેવન કરનારા પણ મોક્ષના વિરોધી તેમજ અનન્તાનન્ત સંસાર પરિભ્રમણનાકારણે, આપાતરમણીય ભેગે-દુઃખને પણ સ્પર્શ સુખ સમજી બેસે છે. આમ મૈથુનમાં દુઃખની ભાવનાથી જેનું ચિત્ત ભાવિત થાય છે તે મિથુનથી મુક્ત થાય છે. આ પ્રકારે જ દ્રવ્ય વગેરે પર મમત્વ ધારણ કરનાર મનુષ્ય ધન પ્રાપ્ત ન થાય તે તે મેળવવાની લાલસા કરે છે, પ્રાપ્ત થઈ જાય તો તેના રક્ષણ કરવાનું દુઃખ ભેગવે છે અને નષ્ટ થઈ જાય તો શેકજનિત દુઃખને ભાગી થાય છે વસ્ત્ર આદિ વસ્તુઓને મેળવવાની અભિલાષા થાય અને તે પ્રાપ્ત ન થઈ શકે તે દુઃખનો અનુભવ થાય છે કદાચીત તેની પ્રાપ્તિ થઈ જાય તે રાજા, ચેર, અગ્નિ, ભાગીદાર અને ઉંદરો વગેરેથી તેને બચાવવા માટે હમેશાં સજાગ રહેવું પડે છે. આ રીતે ઉદ્ગ જન્ય દુઃખને અનુભવ કરવો પડે છે જ્યારે રક્ષણ કરતાં કરતાં પણ તે પરિગ્રહ ચાલ્યા જાય છે તે તેના વિગથી ઉત્પન્ન થનાર અસહ્ય શેકરૂપી અગ્નિ તેને અત્યન્ત સન્તપ્ત બનાવે છે. આમ પરિગ્રહ પ્રત્યેક અવસ્થામાં દુઃખરૂપ જ છે જે આવી ભાવના ભાવે છે તે પરિગ્રહથી વિમુખ થાય છે. - પૂર્વોક્ત પ્રકારથી પ્રાણાતિપાત, અસત્યભાષણ, તેય, અબ્રહ્મચર્ય અને પરિગ્રહમાં દુઃખ જ દુખ છે એવી ભાવના ભાવનાર વ્રતીને પાંચે વ્રતોમાં દૃઢતા ઉત્પન્ન થાય છે. સ્થાનાંગસૂત્રના ચોથા સ્થાનના બીજા ઉદ્દેશકના સૂત્ર ૨૮૨ માં કહ્યું છે – સંવેગિની અર્થાતુ વૈરાગ્યવર્ધક કથા ચાર પ્રકારની કહેવામાં આવી છે તે આ પ્રમાણે છે—(૧) ઈહલેક સંવેગિનિ (૨) પરલેકસંવેગિની (૩) આત્મશરીરસંવેગિની અને (૪) પરશરીરસંગિની નિર્વેદિની કથા ચાર પ્રકારની કહેવામાં આવી છે તે આ પ્રમાણે છે : (૧) આ લેકમાં દુર્ણ કર્મ આ લેકમાં દુઃખરૂપ ફળ-વિપાકથી સંયુક્ત હોય છે. (૨) આ લેકમાં દુશ્ચીણું કર્મ પરલેકમાં દુઃખરૂપ ફળ-વિપાકથી સંયુક્ત હોય છે (૩) પરલોકમાં દક્ષીણ કર્મ આ લેકમાં દુઃખરૂપ ફળવિપાકથી સંયુક્ત હોય છે (૪) પરલેકમાં દુર્ણ કમ પરલોકમાં દુઃખરૂપ ફળવિપાકથી સંયુકત હોય છે. (૧) આ લેકમાં સુચીર્ણ કર્મ આ લેકમાં સુખરૂપ ફળવિપાકથી સંયુકત હોય છે અર્થાત સુખરૂપ ફળ પ્રદાન કરે છે. (૨) આ લોકમાં સુચીણું કર્મ પરલોકમાં સુખરૂપ ફળ પ્રદાન કરે છે વગેરે ચારેય ભંગ પૂર્વવત સમજવા અર્થાત પલકમાં સુચીણું કર્મ આ લેકમાં સુખરૂપ વિપાકથી સંયુક્ત હોય છે અને પરલોકમાં સુચીણું કર્મ પરલોકમાં સુખરૂપ ફળવિપાકથી સંયુક્ત હોય છે. આ બંને ભંગ પણ સમજી લેવાની જરૂર છે. જે કથા સંવિને અર્થાત સંસારની અસારતા પ્રદર્શિત કરીને મોક્ષની અભિલાષા ઉત્પન કરે તે સંવેગની અથવા સંવેદિની કથા કહેવાય છે. જેવી રીતે રાજકુમારી મલ્લીએ પિતાની ઉપર અનુરાગી છ રાજાઓને સંસારની અસારતા બતાવીને તેમનામાં મેક્ષની અભિલાષા ઉત્પન્ન કરી દીધી હતી-વળી કહ્યું પણ છે— જે કથાના સાંભળવા માત્રથી મેક્ષની અભિલાષા ઉત્પન્ન થઈ જાય છે તે સંવેદિની કથા કહેવાય છે જેમ મલ્લીકુમારીએ છ રાજાઓને પ્રતિબંધ આવે તેમ ૧ Page #920 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ સૂ. ૧૪ પ્રાણીયો સાથે મિત્રીભાવના ધારણ કરવાનું કથન ૨૩૩ જે કથા દ્વારા શ્રોતા વિષયોગોથી વિરક્ત થાય છે તે નિર્વેદની કથા કહેવાય છે. કહ્યું પણ છે – જે કથાના શ્રવણથી વૈરાગ્ય જન્મે તે નિદિની કથા છે જેમાં ભગવાન મહાવીરે શાલિભદ્રને પ્રતિબંધ આપ્યું હતું. ૧૩ “સંઘમ શુક્રિય' ઇત્યાદિ સૂત્રાર્થ–સમસ્ત પ્રાણુઓ પર મૈત્રીભાવના, અધિક ગુણવાનોના પ્રત્યે પ્રમોદ ભાવના, દુખી પ્રાણુઓ પરત્વે કરુણાભાવના અને અવિનીત પર માધ્યસ્થભાવના રાખવી જોઈએ ૧૪ - તત્ત્વાર્થદીપિકા-પૂર્વસૂત્રમાં હિંસા આદિ પાંચે પાપની નિવૃત્તિરૂપ પાંચ મહાવ્રતની સામાન્ય પ્રાણુતિપાત આદિમાં આલેક-પરલેકમાં અપાર દુઃખભાવનાનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું; હવે તેજ મહાવ્રતની દઢતા માટે સર્વ પ્રાણિઓ પર મૈત્રી આદિ ભાવનાઓની પ્રરૂપણ કાજે કહીએ છીએ સર્વ પ્રાણિઓ, ગુણાધિકે, લિશ્યમાન છે અને અવિનીત પર ક્રમશઃ મૈત્રી, પ્રમેહ, કારૂણ્ય અને મધ્યસ્થ ભાવના હોવી જોઈએ અર્થાતુ બધાં પ્રાણિઓ પર મૈત્રી ભાવના ધારણું કરે, જે પોતાની અપેક્ષા અધિક ગુણવાન છે તેમના પ્રત્યે પ્રમોદ-હર્ષાતિશયની ભાવના ધારણ કરે જે જીવ દુઃખને અનુભવ કરી રહ્યાં છે તેમના પર કરૂણા ભાવના રાખે અને જે અવિનીત કહેતાં શઠ છે, પિતાનાથી વિરુદ્ધ વિચાર તેમજ વ્યવહાર કરે છે તેમના પ્રતિ મધ્યસ્થ ભાવ ધારણ કરે. તાત્પર્ય એ છે કે આ રીતે મૈત્રી વગેરે–ભાવનાઓથી બધાની તરફ વેર-વિરોધ નષ્ટ થઈ જાય છે કહ્યું પણ છે– પુ મૈત્રી ગુory vમોર ઈત્યાદિ હે દેવ ! મારો આત્મા પ્રાણિમાત્ર પર મૈત્રીભાવ ધારણ કરે, ગુણીજનોને જોઈને પ્રમાદને અનુભાવ કરે, દુઃખી જને પર કરુણભાવ ધારણ કરે અને વિપરીત વ્યવહાર કરનારા પ્રત્યે મધ્યસ્થભાવ ધારણ કરે. ૧૪ - તવાર્થનિર્યુક્તિ–પ્રથમ પ્રાણાતિપાત—વિરતિ આદિ પાંચ વ્રતની સ્થિરતાને માટે સામાન્ય રૂપથી બધાં વ્રતોથી સંબંધ રાખનારી દુઃખભાવનાનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું જેમાં એ બતાવવામાં આવ્યું કે હિંસા વગેરેનું આચરણ કરવાથી આ લોક તેમજ પરકમાં દુઃખની પ્રાપ્તિ થાય છે હવે તે જ વ્રતની પરંપરાથી સ્થિરતા માટે મૈત્રી આદિ ભાવનાઓનું પ્રતિપાદન કરવા માટે કહીએ છીએ બધાં પ્રાણિઓ પર મૈત્રી, અધિક ગુણવાને પર પ્રમદ, દુઃખી જને પર દયા અને અવિનીત પર માધ્યસ્થભાવ ધારણ કરવું જોઈએ. જે મતિ-નિશુતિ અર્થાત સ્નેહ કરે છે તે મિત્ર કહેવાય છે. મિત્રના ભાવને મૈત્રી કહે છે. બીજાનાં હિતને વિચાર કરવો મૈત્રી છે. પ્રત્યેક પ્રાણુ પર મૈત્રીભાવ હવે જોઈએ. પ્રમાદથી અથવા અન્ય કોઈ કારણથી કેઈએ કદાચ અપકાર કર્યો હોય તે તેના તરફ પણ મૈત્રીભાવ ધારણ કરીને એ વિચાર કરે જોઈએ—“તેને મિત્ર છું, આ મારા મિત્ર છે, હું મારા મિત્ર સાથે દ્રોહ કરીશ નહી, મિત્રથી દેહ–વિશ્વાસઘાત કરે એ તે દુર્જનનું કામ છે–પુરુષોનું નહીં. આ કારણથી હું સમસ્ત પ્રાણિષ્ટિ પર ક્ષમાભાવ ધારણ કરું છું. આ ૩૦ Page #921 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૩૪ તત્ત્વાર્થ સૂત્રના પ્રકારની ભાવના નિરન્તર ધારણ કરવાથી વાસ્તવિક મૈત્રીભાવની પ્રાપ્તિ થાય છે. જેઓએ મારા ઉપર ઉપકાર કર્યાં છે તે પણ મારા મિત્ર છે તેમના તરફ પણ મારા મનમાં ક્ષમાભાવ છે. બધાં પ્રાણિઓ સાથે મારી મૈત્રી છે. કોઈની પણ સાથે મારે વેર અથવા વરાધ નથી. વૈરાનુબન્ધ ઘણા જ વષમ છે. તેનાથી અનેક પ્રકારના અનર્થાંની સેકડો શાખાએ ફૂટી નિકળે છે. ઈર્ષ્યા--અદેખાઈ વગેરેની ઉત્પત્તિ થાય છે. વારંવાર કાપવા છતાં પણ તેની જડ. વળી પાછી લીલી છમ થઇ જાય છે. બીજાકુરની માફક તેની પરપરા ચાલતી રહે છે આથી તેને જડમૂળ સાથે ઉખેડવા માટે તીવ્ર પ્રજ્ઞા અને વિવેકરૂપી તલવારની ધારના ઉપયાગ કરવા જોઇએ મૈત્રીભાવનાથી જ વિરાધના સમૂળગેાનાશ થઈ શકે છે. જે જીવ સમ્યક્ત્વ વગેરે ગુણામાં પેાતાનાથી વધારે ચઢિયાતા છે, વિશિષ્ટ વ્રતી છે તેમના પર પ્રમેાદ અર્થાત્ હની અધિકતાની ભાવના રાખવી જોઈએ. સમ્યક્ત્વ, જ્ઞાન, ચારિત્ર અથવા તપની અપેક્ષાથી જે પેાતાનાથી વિશેષ છે તેમને વંદન કરવું; તેમના ગુણ્ણા ગાવા, તેમની પ્રશંસા કરવી, વૈયાવૃત્ય વગેરે કરવી; સન્માન કરવું; અને સમસ્ત ઇન્દ્રિયાથી આનંદના અતિરેકને પ્રકટ કરવા પ્રમેાદ કહેવાય છે. આમાંથી તત્ત્વાર્થની શ્રદ્ધાને સમ્યક્ત્વ કહે છે. ઇષ્ટમાં પ્રવૃત્તિ અને અનિષ્ટથી નિવૃત્તિ વિષયક ધ જ્ઞાન કહેવાઈ છે. મૂળગુણાને તથા ઉત્તરગુણાને ચારિત્ર કહે છે. ખાહ્ય અને આભ્યં તરના ભેદથી તપ એ પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે- આ સમ્યક્ત્વ આદિ શ્રાવકોની અપેક્ષા શ્રમણામાં વિશિષ્ટ રૂપથી જોવામાં આવે છે આથી તેમને જોઇને વંદન વગેરે કરવું, તેમના ગુણાનું ઉત્ક્રીન કરવુ, એકાગ્ર થઇને તેમના પ્રવચન સાંભળવા, આંખાનુ નાચી ઉઠવુ', હર્ષોંથી રામાંચ ઉત્પન્ન થઇ જવા વગેરે ચિહ્નોથી પ્રકટ થનાર હર્ષ પ્રમાદ કહેવાય છે. તેની ભાવના કરવી જોઇએ. આવી જ રીતે જે જીવા ક્લેશના પાત્ર ખનેલાં છે, ગરીબ છે, અનાથ છે, બાળક અથવા સ્થવિર છે તેમના ઉપર કરુણાભાવ ધારણ કરવા જોઈ એ. કરુણાના અર્થ છે અનુકમ્પા. દીન-દુઃખી પર અનુગ્રહ અર્થાત્ દયાની દૃષ્ટિ રાખવી જોઈ એ. જે પ્રાણીઓ માનસિક અથવા શારીરિક બાધાઓથી પીડિત છે તેમને દીન કહે છે. જેએ દયાને પાત્ર છે, મિથ્યાદન અને અનન્તાનુમન્ધી આદિ ત્રણ મોહથી પીડિત છે, બુદ્ધિ, કુશ્રુત અને વિભગ જ્ઞાનથી યુક્ત છે, જેએ ઇષ્ટ પ્રાપ્તિ અને અનિષ્ટ પરિહરથી રહિત છે, અનેક વ્યાધિઓથી ગ્રસ્ત છે, દીન, દરિદ્ર, અનાથ, ખાળ-વૃદ્ધ છે તેમના પ્રતિ અવિચ્છિન્ન કરુણાભાવના ધારણ કરવી જોઈ એ કરુણાભાવના ધારણ કરીને તેમને મેક્ષના ઉપદેશ આપવા જોઈ એ તથા દેશ અને કાળ અનુસાર કપડાં, અનાજ પાણી, આશ્રય ઔષધ વગેરે આપીને તેમના અનુગ્રહ કરવા જોઈ એ. જેએ અવિનીત છેલુચ્ચા છે એવા લાક જેમને શિક્ષણ આપી શકાતુ હેય, જે તેને શિક્ષણને પણ લાયક ન હેાય તે અવિનીત છે, તરફ ઉદાસીનતાના ભાવ રાખવા જોઈ એ પાત્ર હાય, તે વિનીત કહેવાય છે. જેએ તેઓ ચેતન હોવા છતાં પણ લાકડા અથવા Page #922 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ સર્વગ અને નિર્વશ્વ માટે કન્યનુ કથન સૂ. ૧૫ ૨૩૫ દિવાલની જેમ જડ હાય છે. ગ્રહણ, ધારણ, ઈંડા, અપેાહથી શૂન્ય, મિથ્યાત્વથી ગુપ્ત અને દુષ્ટો દ્વારા છકેલા હાય છે. આવા લોકો પ્રતિ પણ દ્વેષ ન ધારણ કરતા ઔદાસીન્ય રાખવું જોઈ એ. જમીનની ઉપર વાવેલું શુદ્ધ ખીજ પણ જેમ ફળદાયી નીવડતું નથી તે જ પ્રમાણે આવા લાકાને આપવામાં આવેલા સદુપદેશ સફળ થતા નથી આથી તેમના પ્રતિ ઉપેક્ષા રાખવી જ ઉચિત છે., કહ્યું પણ છે—પતિ ચિન્તામંત્રી ઇંત્યાદિ. બીજાના હિતનું ચિંતન કરવું મૈત્રી છે, ખીજાના દુઃખાનું નિવારણ કરવું એ કરુણા છે ખીજાનાં સુખે સુખી થવું પ્રમાદ છે અને ખીજાનાં દાષાની ઉપેક્ષા કરવી મધ્યસ્થતા છે. સૂત્રકૃતાંગસૂત્રનાં પ્રથમ શ્રુતસ્કંધના ૧૫માં અધ્યયનમાં, બીજી ગાથામાં કહ્યું છે—પ્રાણીમાત્ર પર મૈત્રીભાવ ધારણ કરવા જોઈએ.’ ઔપપાતિકસૂત્રના પ્રથમ સૂત્રના ૨૦માં પ્રકરણમાં કહ્યું છે દુનિયાળવા' અર્થાત્ બીજાનાં સુખ જોઈને આનંદના અનુભવ કરવા જોઈએ.' આજ સૂત્રમાં ભગવાનના ઉપદેશના પ્રકરણમાં કહ્યું છે—સાજીદ્દોસવાપ’ અર્થાત્ દયા યુક્ત થઈ ને— આચારાંગસૂત્રના. પ્રથમ શ્રુતસ્કંધમાં, આઠમાં અધ્યયનના સાતમાં ઉદ્દેશકની પાંચમી ગાથામાં કહ્યું છે ‘અનગાર-મધ્યસ્થ-સમભાવી થઈ ને કેવળ કમ નિર્જરાની જ ઈચ્છા કરતા થકા સમાધિનું પાલન કરે.’ ૫૧૪૫ ‘સંવનવ્વિયળનું જ્ઞમાયલમાવા ય' તૂ, સૂત્રા—સંવેગ અને નિવેદની વૃદ્ધિ માટે જગતના અને શરીરના સ્વભાવનું ચિંતન કરવુ... જોઈ એ. ૫૧પા તત્ત્વાર્થં દીપિકા—આની પહેલાના સૂત્રમાં અહિંસા આદિ વ્રતાની સ્થિરતા માટે સામાન્ય રૂપથી અર્થાત્ બધાં વ્રતા માટે સમાન રૂપથી ઉપયાગી મૈત્રી, પ્રમાદ, કરુણા તથા માધ્યસ્થ ભાવનાઓનું કથન કરવામાં આવ્યું. હવે તેના તે જ પાંચ મહાવ્રતાદિની દૃઢતા માટે સમાન રૂપથી ઉપયેાગી અન્ય ભાવનાઓનું નિરૂપણ કરીએ છીએ. સંવેગ અને નિવેદ માટે સૌંસારના તેમજ શરીરના સ્વાભાવનું ચિંતન વારંવાર કરવું જોઈ એ. સંસારથી ભયભીત થવું સ ંવેગ છે અને વિષયાથી વિરક્તિ થવી નિવેદ છે આ નેની વૃદ્ધિ અને પુષ્ટિ માટે અનુક્રમથી સંસાર અને શરીરના સ્વભાવના વિચાર કરવા જોઇ એ. અર્થાત્ જગતના સ્વભાવનું પુનઃ પુનઃ ચિંતન કરવાથી સંવેગની વૃદ્ધિ થાય છે અને કાચાના સ્વરૂપના વિચાર કરવાથી વૈરાગ્યની વૃદ્ધિ થાય છે. વિભિન્ન મનુષ્ય, તિર્યંચ, નારકી અને દેવતા પર્યાયાને જે પ્રાપ્ત થતા રહે છે તેને જગત કહે છે. આ વ્યુત્પત્તિ મુજબ જગતના અથ થાય છે–જીવસમૂહ. અથવા ધ, અધમ, આકાશ કાળ અને પુદ્ગલ-આદિને રહેવાનુ જે ક્ષેત્ર-સ્થાન છે તે પણ જગત કહેવાય છે જેને સંસાર કહે છે. જેના ઉપચય થાય છે તે ‘કાય' કહેવાય છે. અથવા જેમાં વ્યવસ્થા આદિના ઉપચય Page #923 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૩૪ તત્વાર્થસૂત્રને પ્રકારની ભાવના નિરન્તર ધારણ કરવાથી વાસ્તવિક મૈત્રીભાવની પ્રાપ્તિ થાય છે. જેઓએ મારા ઉપર ઉપકાર કર્યો છે તેઓ પણ મારા મિત્ર છે તેમના તરફ પણ મારા મનમાં ક્ષમાભાવ છે. બધાં પ્રાણિઓ સાથે મારી મૈત્રી છે. કેઈની પણ સાથે મારે વેર અથવા વિરોધ નથી. વૈરાનુબન્ધ ઘણે જ વિષમ છે. તેનાથી અનેક પ્રકારના અનર્થોની સેંકડો શાખાઓ ફૂટી નિકળે છે. ઈર્ષ્યા––અદેખાઈ વગેરેની ઉત્પત્તિ થાય છે. વારંવાર કાપવા છતાં પણ તેની જડ. વળી પાછી લીલી છમ થઈ જાય છે. બીજાંકુરની માફક તેની પરંપરા ચાલતી રહે છે આથી તેને જડમૂળ સાથે ઉખેડવા માટે તીવ્ર પ્રજ્ઞા અને વિવેકરૂપી તલવારની ધારને ઉપયોગ કરે જોઈએ મૈત્રીભાવનાથી જ વિરોધને સમૂળગેનાશ થઈ શકે છે. જે જીવ સમ્યક્ત્વ વગેરે ગુણેમાં પિતાનાથી વધારે ચઢિયાતે છે, વિશિષ્ટ વ્રતી છે તેમના પર પ્રમોદ અર્થાત્ હર્ષની અધિકતાની ભાવના રાખવી જોઈએ. સમ્યક્ત્વ, જ્ઞાન, ચારિત્ર અથવા તપની અપેક્ષાથી જે પિતાનાથી વિશેષ છે તેમને વંદન કરવું; તેમના ગુણ ગાવા, તેમની પ્રશંસા કરવી, વૈયાવૃત્ય વગેરે કરવી; સન્માન કરવું અને સમસ્ત ઈન્દ્રિયોથી આનંદના અતિરેકને પ્રકટ કરે પ્રદ કહેવાય છે. - આમાંથી તત્વાર્થની શ્રદ્ધાને સમ્યક્ત્વ કહે છે. ઈષ્ટમાં પ્રવૃત્તિ અને અનિષ્ટથી નિવૃત્તિ વિષયક બેધ જ્ઞાન કહેવાઈ છે. મૂળગુણોને તથા ઉત્તરગુણેને ચારિત્ર કહે છે. બાહ્ય અને આભ્ય. તરના ભેદથી તપ બે પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે-- આ સમ્યક્ત્વ આદિ શ્રાવકોની અપેક્ષા શ્રમણમાં વિશિષ્ટ રૂપથી જોવામાં આવે છે આથી તેમને જોઈને વંદન વગેરે કરવું, તેમના ગુણેનું ઉત્કીર્તન કરવું, એકાગ્ર થઈને તેમના પ્રવચને સાંભળવા, આંખનું નાચી ઉઠવું, હર્ષથી રોમાંચ ઉત્પન્ન થઈ જ વગેરે ચિહ્નોથી પ્રકટ થનાર હર્ષ પ્રદ કહેવાય છે. તેની ભાવના કરવી જોઈએ. આવી જ રીતે જે લેશના પાત્ર બનેલાં છે, ગરીબ છે, અનાથ છે, બાળક અથવા સ્થવિર છે તેમના ઉપર કરુણાભાવ ધારણ કરવો જોઈએ. કરુણાને અર્થ છે અનકમ્પા. દીન-દુઃખીઓ પર અનુગ્રહ અર્થાત્ દયાની દષ્ટિ રાખવી જોઈએ. જે પ્રાણીઓ માનસિક અથવા શારીરિક બાધાઓથી પીડિત છે તેમને દીન કહે છે. જેઓ દયાને પાત્ર છે, મિથ્યાદર્શન અને અનન્તાનુબન્ધી આદિ ત્રણ મહિથી પીડિત છે, કુબુદ્ધિ, કુશ્રુત અને વિસંગ જ્ઞાનથી યુક્ત છે, જેઓ ઈષ્ટ પ્રાપ્તિ અને અનિષ્ટ પરિહરથી રહિત છે, અનેક વ્યાધિઓથી ગ્રસ્ત છે, દીન, દરિદ્ર, અનાથ, બાળ-વૃદ્ધ છે તેમના પ્રતિ અવિચ્છિન્ન કરુણભાવના ધારણ કરવી જોઈએ. કરુણાભાવને ધારણ કરીને તેમને મોક્ષને ઉપદેશ આપવો જોઈએ તથા દેશ અને કાળ અનુસાર કપડાં, અનાજ પાણી, આશ્રય ઔષધ વગેરે આપીને તેમને અનુગ્રહ કર જોઈએ. જેઓ અવિનીત છે તુરચા છે એવા લેકે તરફ ઉદાસીનતાને ભાવ રાખવો જોઈએ જેમને શિક્ષણ આપી શકાતું હોય, જેઓ તેને પાત્ર હોય, તેઓ વિનીત કહેવાય છે. જેઓ શિક્ષણને પણ લાયક ન હોય તેઓ અવિનીત છે. તેઓ ચેતન હોવા છતાં પણ લાકડા અથવા Page #924 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ સર્વગ અને નિવેદ્ય માટે કર્તવ્ય કથન સૂ. ૧૫ ૨૩૫ દિવાલની જેમ જડ હાય છે. ગ્રહણુ, ધારણ, ઈંડા, અપેાહથી શૂન્ય, મિથ્યાત્વથી ગુપ્ત અને દુષ્ટો દ્વારા છકેલા ડાય છે. આવા લેકે પ્રતિ પણ દ્વેષ ન ધારણ કરતા ઔદાસીન્ય રાખવું જોઈ એ. જમીનની ઉપર વાવેલું શુદ્ધ ખીજ પણ જેમ ફળદાયી નીવડતું નથી તે જ પ્રમાણે આવા ઢાકાને આપવામાં આવેલા સદુપદેશ સફળ થતા નથી આથી તેમના પ્રતિ ઉપેક્ષા રાખવી જ ઉચિત છે., કહ્યુ પણ છે—પતિ ચિન્તામંત્રી ઇત્યાદિ. ખીજાના હિતનું ચિ'તન કરવું મૈત્રી છે, ખીજાના દુઃખનું નિવારણ કરવું એ કરુણા ખીજાનાં સુખે સુખી થવું પ્રમાદ છે અને ખીજાનાં દાષાની ઉપેક્ષા કરવી મધ્યસ્થતા છે. સૂત્રકૃતાંગસૂત્રનાં પ્રથમ શ્રુતસ્કંધના ૧૫માં અધ્યયનમાં, ખીજી ગાથામાં કહ્યું છે-પ્રાણીમાત્ર પર મૈત્રીભાવ ધારણ કરવા જોઇ એ.’ ઔપપાતિકસૂત્રના પ્રથમ સૂત્રના ૨૦માં પ્રકરણમાં કહ્યુ છે વ્રુત્તિયાળવા અર્થાત્ ખીજાનાં સુખ જોઇને આનંદના અનુભવ કરવા જોઈ એ.’ આજ સૂત્રમાં ભગવાનના ઉપદેશના પ્રકરણમાં કહ્યું છે—‘સાજીદ્દોલયાપ’ અર્થાત્ દયા યુક્ત થઈને—— આચારાંગસૂત્રના. પ્રથમ શ્રુતસ્કંધમાં, આઠમાં અધ્યયનના સાતમાં ઉદ્દેશકની પાંચમી ગાથામાં કહ્યુ છે. અનગાર-મધ્યસ્થ-સમભાવી થઈ ને કેવળ કનિર્જરાની જ ઈચ્છા કરતા થકા સમાધિનું પાલન કરે.’ ૫૧૪૫ ‘સંવનનિર્વ્યચળનું જ્ઞળાયલમાવા થ' સૂ. શ્યા સૂત્રા—સંવેગ અને નિવેદની વૃદ્ધિ માટે જગતના અને શરીરના સ્વભાવનું ચિ’તન કરવુ' જોઈ એ. ૫૧પા તત્ત્વાર્થદીપિકા—આની પહેલાના સૂત્રમાં અહિ'સા આદિ વ્રતની સ્થિરતા માટે સામાન્ય રૂપથી અર્થાત્ બધાં વ્રતા માટે સમાન રૂપથી ઉપયાગી મૈત્રી, પ્રમેાદ, કરુણા તથા માધ્યસ્થ ભાવનાઓનું કથન કરવામાં આવ્યું. હવે તેના તે જ પાંચ મહાવ્રતાદિની દૃઢતા માટે સમાન રૂપથી ઉપયાગી અન્ય ભાવનાઓનું નિરૂપણ કરીએ છીએ. સવેગ અને નિવેદ માટે સંસારના તેમજ શરીરના સ્વાભાવનું ચિંતન વારંવાર કરવુ" જોઈ એ. સ’સારથી ભયભીત થવું સ ંવેગ છે અને વિષયાથી વિરક્તિ થવી નિવેદ છે આ નેની વૃદ્ધિ અને પુષ્ટિ માટે અનુક્રમથી સંસાર અને શરીરના સ્વભાવના વિચાર કરવા જોઇ એ. અર્થાત્ જગતના સ્વભાવનું પુનઃ પુનઃ ચિંતન કરવાથી સંવેગની વૃદ્ધિ થાય છે અને કાયાના સ્વરૂપના વિચાર કરવાથી વૈરાગ્યની વૃદ્ધિ થાય છે. વિભિન્ન મનુષ્ય, તિર્યંચ, નારકી અને દેવતા પર્યાયાને જે પ્રાપ્ત થતા રહે છે તેને જગત કહે છે. આ વ્યુત્પત્તિ મુજબ જગતના અથ થાય છે—જીવસમૂહ. અથવા ધ, અધમ, આકાશ કાળ અને પુર્દૂગલ-આદિને રહેવાનુ જે ક્ષેત્ર-સ્થાન છે તે પણ જગત કહેવાય છે જેને સંસાર કહે છે. જેના ઉપચય થાય છે તે કાય' કહેવાય છે. અથવા જેમાં વ્યવસ્થા આદિના ઉપચય Page #925 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૩૬ તત્ત્વાર્થ સૂત્રા થાય છે તેને કાય કહે છે. કાયના અથ શરીર છે. સ`વેગ અને નિવેદને વધારવા માટે જગત અને શરીરના સ્વરૂપનું વારવાર ચિ'તન કરવું જરૂરી છે. ૫ ૧૫ । તત્વા નિયુકત—આની પહેલાં હિસાપરિત્યાગ આદિ પાંચે વૃત્તાની દૃઢતા માટે પાંચ મહાવ્રત આદિ માટે સાધારણ મૈત્રી વગેરે ભાવનાઓનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ હવે હિંસા આદિ અશુભ નવીન કર્મબંધનની નિવૃત્તિમાં તત્પર પંચમહાવ્રતધારી સાધુઓની ક્રિયાવિશેષના પ્રણિધાનના હેતુ માટે અન્ય ભાવનાઓનુ પ્રતિપાદન કરવા માટે કહીએ છીએ— પંચમહાવ્રતાદિના ધારણ કરનારા જીવ સર્વંગ તથા નિવેદ માટે જગતના અને શરીરના સ્વરૂપનુ ચિન્તન કરે, અર્થાત્ સંવેગને માટે જગતના સ્વભાવનું અને નિવેદન માટે શરીરના સ્વભાવનું ચિંતન કરે. સંસારની પ્રતિ કાયરતા હાવી સંવેગ છે અર્થાત્ જુદા જુદા પ્રકારના ઉચ્ચ તથા નીચ પ્રાણીઓના જન્મ, મરણુ ઘડપણુ દુઃખ કલેશ અને કવિપાકથી પરિપૂર્ણ` સંસારના ત્રાસના વિપાક કરવા તે જ સંવેગ છે. વૈરાગ્યને નિવેદ કહે છે. એના આશય છે શરીરની સજાવટ-શ ́ગાર વગેરે ન કરવા. આગળ પર કહેવામાં આવનારા ક્ષેત્ર વાસ્તુ આદિ દશ પ્રકારની બાહ્ય ઉપષિમાં અને રાગ દ્વેષ વગેરે ચૌદ પ્રકારની આન્તરિક ઉષધિમાં આસક્તિ મમતા ન હોવી. કહેવાને ભાવાથ એટલે જ છે કે નિભિતારૂપ આત્માનુ પરિણામ નિવેદ કહેવાય છે. વહાલી વસ્તુના વિયેાગ થઈ જવા, ન ગમતી વસ્તુના સચાણ થવા મનગમતી વસ્તુ ન મળવી, ગરીબાઈ હાવી, કમનસીબી હેાવી, દુનસ્કતા હોવી, વધ, અન્ધન, આરોપ, અસમાધિ તથા દુ:ખનો અનુભવ થવા એવા જગતના સ્વભાવ છે. સંસારના સર્વ સ્થાન નાશવંત છે. ફ્રાઈ પણ જીવ અથવા અજીવને એવા કઈ જ પર્યાય નથી જે કાયમી હોય. ધર્મ અને ધર્મ આદિ સઘળાં દ્રવ્ય પરિણમનશીલ છે. તેમનામાં નિરન્તર પરિવર્તન થતાં રહે છે. ભૂતકાળમાં એકે-એક દ્રવ્યની અનન્ત અવસ્થા થઈ ચુકી છે અને આ ક્રમ એક પળવાર પણ કયારેય અટકતા નથી આવી રીતે ધમ આદિ છ એ દ્રવ્યામાં પરિણતિ નિત્યતાની ભાવના કરે, અર્થાત્ એવા વિચાર કરે કે આત્મદ્રશ્ય અજર અમર અવિનાશી અને નિત્ય હોવા છતાં પણ પર્યાય ની અપેક્ષાથી ક્ષણે ક્ષણે રૂપાન્તરિત થતાં રહે છે કેાઈવાર દેવતા કોઇવાર મનુષ્ય તા વળી કોઇવાર તિર્યંચ અને નારકીના પાંચાને ધારણ કરે છે અને ત્યાં વિવિધ પ્રકારની આધિ વ્યાધિ એ ઉપાધિ-ત્રિવિધ તાપાને–ભગવે છે. આ જ પ્રમાણે અન્ય દ્રવ્યાની નિત્યાનિત્યતાનું પણ ચિન્તન કરે. કાયાના સ્વભાવને આ પ્રકારે વિચાર કરે-માતા અને પિતાના રજ અને વીર્ય જ્યારે મિશ્રિત થાય છે ત્યારે તે ગજ પ્રાણિઓના રૂપમાં પરિણત થઈ જાય છે. સમૂમિ અને ઉપપાત જન્મવાળા જીવાના શરીર ઉત્પત્તિક્ષેત્રમાં રહેલા પુદ્ગલસ્કન્ધોને ગ્રહણ કરવાથી નિર્મિત થાય છે તે શરીર વિવિધ આકારો તેમજ અશુભ પરિણમનવાળા હોય છે તેમનામાં અપચય અને ઉપચય અર્થાત વિયેાગ અને મિલન થતાં રહે અને તે સઘળાં વિનશ્વર હાય છે. Page #926 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ સવેગ અને નિવેદ્ય માટે કર્તવ્યનું કથન સૂ. ૧૫ ૨૩૭ હકીકતમાં તા જગત્ શબ્દ જીવ અને અજીવ દ્રવ્યાના અભિપ્રેત થાય છે તે પુદ્ગલ આદિ દ્રવ્યાના સ્વભાવ અનાદિસાદિ યુક્ત હાય છે. પ્રાદુર્ભાવ (પ્રગટ) થવું અને તિ૨ાભાવ (સ'તાઈ જવુ) થવા છતાં દ્રવ્ય રૂપથી સ્થિતિ રહેવી, અન્યના અનુગ્રહ કરવા અને પર્યાયથી વિનષ્ટ થવુ, આ બધાં દ્રવ્યાના સ્વભાવ છે. અસંખ્યાતપ્રદેશત્ત્વ, જ્ઞાનવત્ત્વ આદિ જીવના અનાદિ પરિણામ છે, તેમાં કોઈ-કોઈ પરિણામ, જેમ કે દેવત્ત્વ, મનુષ્યત્વ આદિ, સાદિ પણ હાય છે. આ જ પ્રકારે પુદ્ગલદ્રવ્યનુ મૂત્તત્ત્વ રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પવત્ત્વ પરિણામ અનાદિ છે, ઘટ-પટ આદિ પર્યાય રૂપ પરિણામ સાદિ છે ધર્મ અને અધમ દ્રવ્યના લેાકાકાશવ્યાપકત્વ આદિ પરિણામ અનાદિ છે. આ દ્રવ્ય જીવા અને પુદ્ગલેની ગતિ અને સ્થિતિના નિયામક છે, આથી ગતિશીલ અને સ્થિતિશીલ જીવ-પુદ્ગલાના પરિણમનથી ઉત્પન્ન થનારા ધદ્રવ્ય અને અધદ્રવ્યનુ તે પિરણામ સાર્દ છે. એ જ રીતે લેાકાકાશનું અમૃર્ત્તત્વ અને અસંખ્યાતપ્રદેશવત્વપરિણામ અનાદિ છે, પરંતુ અવગ્રાહક દ્રવ્યેાના નિમિત્તથી ઉત્પન્ન થનારા અવગાહ પિરણામ સાદિ છે. દ્રવ્યામાં પૂ પર્યાયાના વિનાશ અને ઉત્તર પર્યાયના ઉત્પાદ રૂપ સાદિ પરિણામ થવા એ જ પ્રાદુર્ભાવ અને તિરોભાવ છે અર્થાત નવીન પર્યાયની ઉત્પત્તિને પ્રાદુર્ભાવ કહે છે અને પૂ પર્યાયના વિનાશને તિરાભાવ કહે છે. આ પ્રમાણે બધાં દ્રબ્યામાં નિર ંતર થતુ રહે છે. વસ્તુ સંતાન (દ્રવ્ય) રૂપથી અવસ્થિત રહે છે તે પણ તેમનામાં સ્વાભાવિક અને કારણુજન્ય વિનાશ થતા રહે છે. સ્થિતિ અથવા ધ્રૌવ્ય બધાં દ્રવ્યાનું અનાદિ પરિણામ છે આવી જ રીતે છએ દ્રવ્યોમાં પરસ્પર અનેકતા રૂપ જે પિરણામ છે તે પણ અનાદિ છે અર્થાત્ અનાદિ કાળથી પ્રત્યેક દ્રવ્યને એવુ* સ્વરૂપ છે કે તે અન્ય કોઇ દ્રવ્યના રૂપમાં પિરણત થતું નથી. પરપરમાં ઉપકાર કરવા, આ જ જીવ દ્રયનુ પરિણામ છે, તે પણ અનાદિ કાલીન છે. જીવનુ સાદિ પરિણામ તે। પર્યાયાના રૂપમાં સ્પષ્ટ જ છે. આ પ્રકારે વારવાર-નિરન્તર- જગતના સ્વભાવને ચિંતન કરવામાં આવે તા તેથી સવેગની પ્રાપ્તિ થાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે અજ્ઞાન અને હિંસા આદિ કૃત્યેાના અનન્ય સંસાર રૂપ ફળદોષ જોવામાં આવતા હેાવાથી તેમના ત્યાગને માટે રાત-દિવસ સવેગની જ ભાવના થાય છે. સંવેગવાન વ્યક્તિ જ્યારે એવા અનુભવ કરે છે કે અચેતન પદાર્થોની પણ નિત્ય-અનિત્ય, મૂર્તઅમૂત્ત, રૂપ, સ, ગંધ, સ્પર્શ, શબ્દ સંસ્થાન આદિ પરિણામની શુભ-અશુભ પરિણતિ થાય છે. રાગ-દ્વેષથી વિમુખ થઇને અન્યાયપૂર્ણ ચેષ્ટાએ ભયયુક્ત છે અને ન્યાયસન્મુખ ચેષ્ટાઓ અભય રૂપ છે, એ જાતની ભાવનાવાળા સ ંવેગવાન્ હાય છે—— કાયના સ્વભાવને વિચાર આ રીતે કરવા જોઇએ-આ શરીર અનિત્ય છે. જન્મકાળથી લઈને જ વિનાશશીલ છે. આમાં કઢી ખાાવસ્થા, કયારેક કુમારાવસ્થા, કયારેક યુવાવસ્થા, કદી પ્રૌઢાવસ્થા અને કોઇવાર વૃદ્ધાવસ્થા ઉદ્ભવે છે પૂર્વ-પૂર્વ અવસ્થાના વિનાશ કરીને ઉત્તર-ઉત્તર Page #927 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૩૮ તત્વાર્થસૂત્રને અવસ્થાઓ ઉત્પન્ન થાય છે. આવી રીતે આ શરીર આયુષ્યની સમાપ્તિ પર્યન્ત અનિત્ય છે ત્યાર પછી ક્રોધથી, અગ્નિથી કુતરા અથવા ગીધડાં વગેરે પક્ષીઓના નિમિત્તથી, પવન તથા તાપથી સુકાઈ જઈને શરીરના આકારમાં પરિણત થયેલા પુદ્ગલસ્ક છિન્ન ભિન્ન થઈ જાય છે. અને છિન્ન-ભિન્ન દ્વયશ્ચક આદિ રૂપ ધારણ કરતા થકાં છેવટે પરમાણુઓના રૂપમાં વિભક્ત થઈ જાય છે. આ રીતે આ શરીર અનિત્ય છે. દીર્ધકાળ સુધી આ શરીરનું કુંકુમ, અગર, કપૂર કસ્તુરી વગેરેનું લેપન કરીને, મિષ્ટાન્ન, પાન, વસ્ત્રાચ્છાદન વગેરેથી લાલન-પાલન કરવામાં આવે છે તે પણ અકાળે જ તે વિનાશને પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. આવી રીતનું ચિંતન કરવાથી શરીરની પ્રતિ જે મમત્વ થાય છે તે ચાલ્યું જાય છે આથી સંવેગ અને વૈરાગ્યની ઉત્પત્તિ થાય છે. આના સિવાય આ શરીર દુઃખોનું કારણ છે પીડારૂપ બાધાને દુઃખ કહે છે. આ બધા બે પ્રકારની હોય છે-શરીરના આશ્રયથી અને મનના આશ્રયથી આ શરીરનું જ્યાં સુધી અસ્તિત્વ રહે છે ત્યાં સુધી દુખમાંથી મુક્તિ મળી શકતી નથી કર્મના પુદ્ગલ અને આત્માના પ્રદેશો જ્યારે એકત્ર થાય છે અને દૂધ અને પાણીની જેમ એકાકાર થઈને રહે છે ત્યારે કર્મપુદ્ગલેના નિમિત્તથી દુખનો અનુભવ થાય છે. આમ આ શરીર દુઃખનું કારણ છે એવી ભાવના કરતે થકે ભવ્ય જીવ શરીરના અત્યન્ત વિનાશ માટે પ્રયત્ન કરે છે અર્થાત એવી સાધના કરે છે. જેથી શરીરની સાથે સંબન્ધ હમેશના માટે નષ્ટ થઈ જાય. વળી આ શરીર અસાર પણ છે ત્વચા (ચામડી) માંસ, મજજા આદિથી વિંટાયેલું આ શરીરકે જેમાં મેદ, હાડપિંજર, આંતરડા, પાણી, મળ, મૂત્ર, કફ પિત્ત, મજજા વગેરેને સમુદાય છે, કદલી સ્તંભની જેમ નિસાર છે, એમાં કઈ જ સાર નથી. માટે અકાળમાં જ આ શરીર કે જેને નાશ અચૂક થવાનું છે જ તે નિસાર ભાસે છે. એવી ભાવના ભાવનારના મનમાં શરીર પ્રત્યે આસક્તિ રહેતી નથી. આ શરીર અશુચિ અર્થાત અપવિત્ર પણ છે. લેકમાં તે અશુચિના રૂપથી પ્રસિદ્ધ છે, શરીરની અંદર જ તેની વિવિધતા જોવામાં આવે છે. ગર્ભજ મનુષ્યના શરીરનું મૂળ કારણ શુક્ર તથા શેણિત છે. ત્યારબાદ તે જ શુક્ર અને શેણિતના કલકલ, બુદ ખુદ માંસ પેસી આદિના રૂપમાં પરિણમન થાય છે. કેટલાંક મહિનાઓ બાદ શરીર, હાથ, પગ વગેરે અવયવ પ્રગટ થાય છે. ગર્ભમાં રહેલે જીવ માતા દ્વારા આગેલા ભેજનના રસને રસહરણી નાડી મારફતે ગ્રહણ કરે છે અને તેનાથી પોતાનું પિષણ કરે છે. તે ગંદકીમાં નિવાસ કરે છે. જ્યારે અવયવે પરિપૂર્ણ થઈ જાય છે ત્યારે પરિપકવ થઈને માતાના ગર્ભમાંથી બહાર નિકળે છે. પછી માતાના દૂધનું પાન કરીને તેમાં લેહી માંસ આદિ ધાતુઓનો સંચય થાય છે. મળમૂત્રથી યુક્ત થાય છે. અરે ! પિત્ત અને વાયુરૂપ ધાતુઓની વિષમતાના પ્રકોપથી તેમાં સૂજન ઉત્પન્ન થઈ જાય છે ? ગંડ, હેઠ, તાળવા વગેરેના સ્પર્શથી લેહી વહેવા માંડે છે, પરુ નીકળે છે. આ રીતે શરીર બધી અવસ્થામાં અપવિત્ર જ બન્યું રહે છે એવી ભાવના કરવી જોઈએ આનાથી Page #928 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૪. દેના ભેદોનું કથન સૂ. ૧૬ સંગ-વૈરાગ્યની ઉત્પત્તિ અને વૃદ્ધિ થાય છે તાત્પર્ય એ છે કે આરંભ પરિગ્રહ વગેરેમાં દોષ જોવાથી તેમના પ્રતિ અરુચિ અને ધર્મમાં બહુમાન ઉત્પન્ન થાય છે. શરીર-ભંગ અને સંસારથી વિરક્તિ થાય છે, વિમુખતા થાય છે અને ઉગ ઉત્પન્ન થાય છે ૧૫ જેવા અશ્વિ, માનવ ઈત્યાદિ સૂ. ૧૬ સૂવાર્થ–દેવ ચાર પ્રકારના છે-ભવનપતિ, વાણવ્યંતર, તિષ્ક અને વૈમાનિક ૧દા તત્વાર્થદીપિકા–જીવ વગેરે નવ તેમાંથી ક્રમપ્રાસ ચેથા પુણ્યતત્વની પ્રરૂપણ કરીને પુણ્યના ફળથી પ્રાપ્ત થનારી દેવગતિની પ્રરૂપણું કરવાના આશયથી સર્વ પ્રથમ દેના ભેદ કહીએ છીએ – દેવ ચાર પ્રકારના છે–ભવનપતિ વાણુવ્યંતર તિષ્ક અને વૈમાનિક આભ્યન્તર કારણે દેવગતિ નામ કર્મને ઉદય થવાથી બાહ્ય વિભૂતિઓથી દ્વિીપ પર્વત સમુદ્ર આદિ પ્રદેશોમાં ઈચ્છાનુસાર જે ક્રીડા કરે છે તેઓ દેવ કહેવાય છે (પચાદિ ગણુ)માં પાઠ હોવાથી દેવ શબ્દમાં અમ પ્રત્યય થયો છે. દેશના પૂર્વોક્ત ચાર પ્રકાર છે. તત્ત્વાર્થનિર્યુકિત–પ્રથમ વિસ્તારપૂર્વક પુણ્યતત્વની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી. હવે પુણ્યકર્મના ફળ દેવગતિની પ્રરૂપણ કરવા માટે સર્વપ્રથમ દેના ભેદ કહેવામાં આવે છે. દેવગતિ નામક પુણ્ય નામકર્મના ઉદયની દ્વીપ પર્વત વગેરે પ્રદેશોમાં જેઓ ક્રીડા કરે છે તેઓ દેવ કહેવાય છે. સ્વૈરવિહારી સ્વભાવવાળા હોવાથી તેમનું મન હમેશા કીડામાં આસક્ત રહેલું હોય છે. ' અથવા વ્યક્તિને અર્થ છે-ભ્યોતો. અત્યન્ત તેજવાન હોવાથી અને હાડકાં, માંસ, લેહી, મજજા આદિથી રહિત હોવાના કારણે જેમના બધાં અંગે પાંગ અત્યન્ત નયનરમ્ય હોય છે તેઓ દેવ કહેવાય છે. અથવા વિદ્યા, મંત્ર અને વશીકરણ વગર જ પૂર્વે કરેલાં તપના પ્રભાવથી તેઓ જન્મકાળથી જ વગર આધારે આકાશમાં વિચરે છે તેઓ દેવ કહેવાય છે. વ્યાકરણશાસ્ત્ર અનુસાનુર “દવું ધાતુના અનેક અર્થ થાય છે જેવા કે- કીડા, વિજિગીષા (વિજયની આકાંક્ષા), વ્યવહાર, ઘુતિ, સ્તુતિ, મોદ, મદ, સ્વમ, કાન્તિ અને ગતિ. દેવેની વિશિષ્ટ ગતિનું વર્ણન આગમાં કરવામાં આવ્યું છે. વ્યાખ્યાપ્રાપ્તિ-ભગવતીસૂત્રના અગીયારમાં શતકના દશમાં ઉદ્દેશકમાં કહેવામાં આવ્યું છે– આ પ્રશ્ન–ભગવાન ! લેક કેટલે મોટો છે ? ઉત્તમગૌતમ ! આ જમ્બુદ્વીપ નામને દ્વિીપ સંમસ્ત દ્વીપ અને સમૂદ્રોની અંદર છે અને બધાથી નાનું છે. કેઈ કાળ અને કઈ સમયમાં છ મહાન રિદ્ધિના ધારક દેવ જમ્મુદ્વીપમાં, મેરૂપર્વતના શિખરને ચારે બાજુથી ઘેરીને ઉભા હોય આ બાજુ ચાર મોટી દિકકુમારિઓ ચાર બાલિપિડે ને પકડીને જમ્બુદ્વીપના ચારે દ્વારોએ બહારની બાજુએ મુખ રાખીને ઉભી થઈને તે ચારેય બલિપિડેને એકી સાથે છોડી દે ત્યારે હે ગૌતમ ! તે છ દેવમાંથી એક-એક દેવ તે ચારે બલિપિડોને ધરતી પર પડતાં પહેલાં જ શીવ્રતાપૂર્વક ઝીલી શકે છે, Page #929 -------------------------------------------------------------------------- ________________ લવાર્થસૂત્રને પકડી શકે છે. દેવેની ગતિ એટલી તીવ્ર હોય છે. આવી ઝડપી ગતિથી એક દેવ પૂર્ણ દિશા ભણી ચાલ્યો અને એ જ રીતે છએ દે છએ દિશા તરફ રવાના થયા. તે કાળ અને તે સમયમાં એક હજાર વર્ષની આયુષ્યવાળો એક બાળક જન્મે. તેને માતા-પિતા મૃત્યુ પામ્યા તે પણ તે ઉત્કૃષ્ટ ગતિથી જતા થકા તેઓ દેવલોકના સીમાડા સુધી પહોંચી શક્યા નહીં ત્યારબાદ તે બાળકનું આયુષ્ય પૂર્ણ થઈ ગયું ત્યાસુધી દેવ તે જ તીવ્ર ગતિથી ચાલતા જ ગયા પરંતુ તેઓ લેકના છેડા સુધી પહોંચી શક્યા નહીં. ત્યારપછી સમય વીતવાની સાથે તે બાળકના નામ-ગોત્ર પણ ભુંસાઈ ગયા ત્યાંસુધી સતત ચાલવા છતાં પણ તે દેવ, લેકને અન્ત પામી ન શક્યા. પ્રશ્ન–ભગવંતતે દેવેએ જે અંતર કાપ્યું તે અધિક છે કે જે અંતર હજુ કાપવાનું બાકી રહ્યું તે વધારે છે ? - ઉત્તર–હે ગૌતમ ! કાપેલું અંતર વધુ છે, નહીં કાપેલું (બાકી રહેલું) અંતર વધુ નથી. કાપેલા અંતરથી ન કાપેલું અંતર અસંખ્યાતમે ભાગ છે. ન કાપેલા અંતરથી કાપેલું અંતર અસંખ્યાતગણું છે. હે ગૌતમ ! લેક એટલે બધે વિશાળ છે, અર્થાત આનાથી કલ્પના કરી શકાય કે લેક કેટલે મહાન છે. આવું જ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનાં બીજા પદમાં દેવોના વિમાનની વિશાળતા પ્રદર્શિત કરવા માટે કહ્યું છે— પ્રશ્ન–ભગવદ્ ! વિમાન કેટલા મેટા કહેવાય છે? ઉત્તર–હે ગૌતમ! આ જમ્બુદ્વીપ નામક દ્વીપ સર્વ દ્વીપ તથા સમુદ્રની વચ્ચે છે અને સૌથી નાને (એક લાખ જન વિસ્તારવાળો) છે. કેઈ મહાન રિદ્ધિના ધારક અથત મહાન પ્રભાવવાળા દેવ “આ ચે” એ પ્રમાણે કહીને ફક્ત ત્રણ તાળીઓમાં અર્થાત ત્રણવાર તાળી વગાડવામાં જેટલો સમય લાગે છે એટલા સ્વલ્પકાળમાં કવીસ વાર સંપૂર્ણ જમ્બુદ્વીપની પ્રદક્ષિણા કરીને એકદમ પાછા આવી ગયા, આવા અતિશય વેગવાન ઝડપવાળા હોય તે દેવ પિતાની તે જ ઉત્કૃષ્ટ, ત્વરાયુક્ત, પ્રચંડ, ચપળ, શીઘ, ઉદ્ધત, વેગયુક્ત (અથવા યાતનામય) અને દિવ્યગતિથી, એક દિવસ, બે દિવસ, ત્રણ ચાર અને વધારેમાં વધારે છ માસ સુધી વણથંભે ચાલતા રહે તે કઈ એકાદ વિમાનને પાર કરી લે અને કેઈ વિમાનને છ માસમાં પણ પાર ન કરી શકે. હે ગૌતમ ! દેવવિમાન એટલા વિશાળ હોય છે ! તાત્પર્ય એ છે કે જે દેવ ત્રણ તાળીના સમયમાં એકવીસ વખત સમગ્ર જમ્બુદ્વીપને ફેરે કરી શકે છે તે જ દેવ છે માસ સુધી નિરન્તર ચાલીને પણ કઈ-કઈ વિમાન સુધી પહોંચી શક્તા નથી આના ઉપરથી જ દેવવિમાનની વિશાળતાની કલ્પના થઈ શકે છે. - આ તે દેવની મધ્યમ ગતિઓ છે. બીજાં દેવેની ગતિ તેથી પણ વધારે હોય છે. આમ દેવગતિએ પુણ્ય નામકર્મના ઉદયથી જન્મે છે. દેવ વિશિષ્ટ કીડા, ગતિ અને ઘુતિ સ્વભાવ વાળા વિશિષ્ટ-વિશિષ્ટ સ્થાનમાં રહેવાવાળા તથા સુખની વિપુલતાવાળા હોય છે. આ દેવ ચાર પ્રકારના છે—ભવનપતિ, વાનવ્યંતર, જ્યોતિષ્ક અને વૈમાનિક. ઉક્ત ચાર પ્રકારના દેવમાંથી ભવનપતિ અધોલકમાં નિવાસ કરે છે, વનવ્યંતર અને તિષ્ક મળેલકમાં (તી છી લોકમાં) રહે છે અને વૈમાનિક ઉર્વલોકમાં નિવાસ કરે છે. Page #930 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૪ ચાર પ્રકારના દેવેાનું નિરૂપણુ સૂ. ૧૬ ૨૪૧ ભવનપતિ દેવ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં ઉપર અને નીચેના એક એક હજાર ચેાજન ક્ષેત્રને ઇંડીને જન્મ લે છે. વાનવ્યંતર આ જ રત્નપ્રભાપૃથ્વીની ઉપર છોડી દીધેલા એક એક હજાર ચેાજન ક્ષેત્રમાંથી ઉપર-નીચે એક-એક સે યાજન છેડીને મધ્યના આઠસા યાજનામાં ઉત્પન્ન થાય છે. જ્યાતિષ્ઠ દેવ આ સમતલ ભૂમિભાગથી સાતા નેવુ ચેાજન ઉપરથી લઇને એકસે દશ યેાજનમાં અર્થાત્ સાતસો નેવું યાજનની ઉંચાઇથી લઈને નવસો સુધીના એકસે દશ ચેાજનામાં ઉત્પન્ન થાય છે. વૈમાનિક દેવ જ્યાતિષ્ક દેવાથી દાઢ રન્તુ ઉપર સૌધર્મ દેવલાકથી લઈને સર્વાં સિદ્ધ વિમાન પન્તમાં જન્મ ધારણ કરે છે. આ પ્રકારે ઉત્પાદ અને નિવાસ સ્થાનના ભેદથી દેવ ચાર પ્રકારના કહેવામાં આવે છે. ભવનપતિ આદ્ધિ દેવ પાત–પેાતાના સ્થાનામાં ઉત્પન્ન થઈ અન્યત્ર લવણુસમુદ્ર, મન્દરાચલ, હિમવાન, પર્યંત તથા તરૂગહન આદિમાં પણ પૂર્વોક્ત સ્થાનાને છેડીને નિવાસ કરે છે. ‘હા, આ સ્થાનામાં તેમના જન્મ થતા નથી— અત્રે શકા કરી શકાય કે ભગવતી સૂત્રના ખારમાં શતકના નવમાં ઉદ્દેશકમાં, પાંચ પ્રકારના દેવ કહેવામાં આવ્યા છે. ભગવતી સૂત્રનું તે કથન નીચે લખ્યા મુજબનુ છે— પ્રશ્ન—ભગવ’ત ! દેવ કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે. ? ઉત્તર—ગૌતમ ! પાંચ પ્રકારના દેવ કહેવામાં આવ્યા છે; જેમ કે (૧) ભવ્યદ્રવ્યદેવ (૨) નદેવ (૩) ધર્માંદેવ (૪) દેવાધિદેવ અને (૫) ભાવદેવ (૧) ભવ્યદ્રવ્યદેવ—જે પંચેન્દ્રિય તિયાઁચ અથવા મનુષ્ય દેવાયુષ્ય કર્મ બાંધવું હોય તેમજ જે ઉત્તર જન્મમાં દેવના રૂપમાં ઉત્પન્ન થવાના હાય,તે આગામી દેવપર્યાયની અપેક્ષાથી ભવ્યદ્રવ્યદેવ કહેવાય છે. આ કથન લાકડા કાપવાના ઉદાહરણથી નૈગમનયની અપેક્ષા સમજવુ' જોઇએ, (૨) નરદેવ—ચૌદ રત્નાના અધિપતિ ચક્રવતી નરદેવ કહેવાય છે કારણ કે અન્ય મનુષ્યાની અપેક્ષા તે ઉત્કૃષ્ટ હાય છે. (૩) ધર્મદેવ—સાધુ ધર્મદેવ છે કારણ કે તેઓ પ્રવચનમાં પ્રતિપાદિત અથ નું અનુષ્ઠાન કરે છે અને તેમના વ્યવહારમાં સમીચીન ધર્મનું પ્રાધાન્ય હાય છે (૪) દેવાધિદેવ—જેમને તીથ ંકર નામક ના ઉદય છે જે કૃતાર્થ થઈ ચુકયા છે અને અહુન્ત છે તે દેવાધિદેવ કહેવાય છે કારણ કે તેઓ ધર્મોપદેશ દ્વારા ભવ્ય જીવા પર અનુગ્રહ કરે છે અને અન્ય દેવેા દ્વારા પણ પૂજનીય હાય છે. (૫) ભાવદેવ—ભવનપતિ, વાનગૂતર, જ્યાતિષ્ઠ અને વૈમાનિક દેવ જેમને દેવગતિ નામકમના ઉદય છે, ભાવદેવ કહેવાય છે કારણ કે તેએ અતિશય ક્રીડામાં રચ્યાપચ્યા રહે છે. આ રીતે જો દેવ પ્રાંચ પ્રકારના છે તે આપે ચાર પ્રકારના કેમ કહ્યાં ? આ પ્રશ્નના ઉત્તર આ છે—અહીં માત્ર ભાવદેવાની જ વિવક્ષા-વિવરણુ-કરવામાં આવ્યું છે આથી જ દેવાના ચાર ભેદ્ર કહેવામાં આવ્યા છે આ સિવાય પૂર્વોક્ત પાંચ પ્રકારના દેવામાં ૩૧ Page #931 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૪૨ તત્વાર્થસૂત્ર શરૂઆતના ત્રણ વાસ્તવમાં મનુષ્ય છે અને ભવ્યદ્રવ્યદેવ મનુષ્ય અથવા તિર્યંચ છે—કેટલીક વિશેષતાઓના કારણે જ તેમને દેવ કહેવામાં આવ્યા છે આથી ભાવદેના ભેદ ચાર જ સમજવા જોઈએ. ભગવતી સૂત્રના પ્રથમ શતકના સાતમાં ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે–દેવ ચાર પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે—ભવનપતિ, વાણવ્યન્તર, તિષ્ક અને વૈમાનિક છે ૧૬ તરણ માળા રવિદા' ઈત્યાદિ ૨૭ . સૂત્રાર્થ—ભવનપતિદેવ દશ પ્રકારના છે––અસુરકુમાર નાગકુમાર, સુવર્ણકુમાર, વિશ્વ સ્કુમાર, અગ્નિકુમાર, દ્વીપકુમાર, ઉદધિકુમાર. દિશાકુમાર, વાયુ-પવનકુમાર અને સ્વનિતકુમાર છે ૧૭ તત્ત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં ભવનપતિ, વનવ્યંતર, તિષ્ક, અને વૈમાનિકના ભેદથી ચાર પ્રકારના દેવેનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. હવે તેમાં સૌથી પહેલા ગણવામાં આવેલા ભવનપતિને દશ અવાન્તર ભેદનું પ્રતિપાદન કરવા માટે કહીએ છીએ– તેમાંથી અર્થાત્ ચાર પ્રકારના ભવનપતિ, વાતવ્યન્તર, તિષ્ક અને વૈમાનિક દેવમાંથી ભવનપતિ દશ પ્રકારના હોય છે-(૧) અસુરકુમાર (૨) નાગકુમાર (૩) સુવર્ણકુમાર (૪) વિદ્યુકુમાર (૫) અગ્નિકુમાર (૬) દ્વીપકુમાર (૭) ઉદધિકુમાર (૮) દિશાકુમાર (૯) પવનકુમાર અને (૧૦) સ્વનિતકુમાર દ્વન્દ સમાસને છેડે જોડાયેલ પદ બધાની સાથે લગાવી શકાય છે એ નિયમાનુસાની “કુમાર” શબ્દ અહીં બધાની સાથે જોડવામાં આવે છે આ ભવનપતિ દેવ ભવનવાસી” પણ કહેવાય છે કે ૧૭ તત્ત્વાર્થનિર્યુકિત–આની પહેલા ભવનપતિ, વનવ્યંતર, જ્યોતિષ્ક અને વૈમાનિકના ભેદથી ચાર પ્રકારના દેવોનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. હવે તેમાંથી સૌ પ્રથમ ગણાવેલા ભવનવાસિઓના દશ વિશેષ ભેદ બતાવીએ છીએ પર્વોક્ત ભવનવાસી, વનવ્યંતર, તિષ્ક અને વૈમાનિક આ ચાર પ્રકારના દેવમાંથી ભવનપતિ દેવ દશ પ્રકારના છે. તેમના નામ આ છે(૧) અસુરકુમાર (૨) નાગકુમાર (૩) સુવર્ણ કુમાર (૪) વિદ્યુત કુમાર (૫) અગ્નિકુમાર (૬) દ્વીપકુમાર (૭) ઉદધિકુમાર (૮) દિશાકુમાર (૯) પવનકુમાર અને (૧૦) સ્વનિતકુમાર અસુર--નાગ આદિમાં મૂળસૂત્રમાં દ્વન્દ સમાસ છે અને દ્વન્દ સમાસને છેડે જોડેલું પદ દરેક શબ્દની સાથે જોડી શકાય છે એ નિયમના અનુસાર અહીં દશે ભેદની સાથે કુમાર શબ્દને પ્રવેશ કરવામાં આવે છે. આ દશે ભવનમાં નિવાસ કરવાના સ્વભાવવાળા છે આથી તેઓ ભવનવાસી પણ કહેવાય છે તેમના નિવાસ ભૂમિમાં હેવાથી ભવન કહેવામાં આવે છે તે ભવનમાં જે વાસ કરે છે તેઓ ભવનવાસી કહેવાય છે. આ બધાં કુમારની જેમ જોવામાં કમનીય હોય છે. સુકુમાર હોય છે. તેમની ગતિ ઘણી લલિત, કલિત, કોમળ અને મધુર હોય છે સુંદર શૃંગાર રૂપ અને વિક્રિયાથી યુક્ત હોય છે કુમારના જેવું રૂપ, વેશભૂષા, ભાષા આયુધ, યાન, વાહન અને ચરણન્યાસવાળા, કુમારોની માફક જ રાગવાનું તથા કીડાપરાયણ હોય છે આ કારણે જ એમને કુમાર કહે છે. Page #932 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ. અ. ૪. ભવન પતિદેવના દસ ભેદનું કથન સૂ. ૧૭ ૨૪૩ અસુરકુમાર અસુરકુમારાવાસમાં નિવાસ કરે છે. તેમના આ વાસ વિશાળ મંડળવાળા અને વિવિધ પ્રકારના રત્નના તેજથી ચમકીલા હોય છે. પ્રાયઃ અસુરકુમાર આવા આ વાસમાં રહે છે અને કદાચિત ભવનમાં પણ નિવાસ કરે છે. નાગકુમાર આદિ કાયા ભવનમાં જ રહે છે અને જુદા જુદા વાસમાં રહે છે. આ ભવને બહાર ગળાકાર અને અંદર ચોરસ હોય છે. હેઠળથી કમળની પાંદડી જેવા હોય છે આ આવાસ અને ભવન ક્યાં હોય છે એવી જિજ્ઞાસાં થવા પર કહીએ છીએ– એક હજાર જન અવગાહવાળા મહામન્દર:પર્વતથી દક્ષિણ દિશામાં મધ્યે ઘણી બધી ક્રોડાકોડી લાખ યજમાં આવાસ હોય છે. ભવન દક્ષિણાધના અધિપતિ ચમરઈન્દ્ર આદિના તથા ઉત્તરાર્ધના અધિપતિ બલિ વગેરે અસુરેને લાયક હોય છે. હકીક્તમાં તે એક લાખ એંશી હજાર જન મેટી રત્નપ્રભા પૃથ્વીના એક-એક હજાર ઉપરના તથા નીચેના ભાગને છોડી દઈને એકલાખ ઈઠ્યોતેર હજાર યોજનામાં ફૂલની માફક પથરાયેલાં આવાસ હોય છે. ભવન સમતલ ભૂમિભાગથી ચાલીશ હજાર યોજન નીચે ગયા પાછી શરૂ થાય છે. - આ અસુરકુમાર આદિના નામકર્મના નિયમ અનુસાર અને ભવનના કારણથી પિતપતાની જાતિમાં નિયતવિક્રિયા થાય છે. અંગે પાંગ નામકર્મના ઉદયથી, અને નિર્માણ નામકર્મના ઉદયથી, પ્રત્યેક જાતિમાં અલગ અલગ વિક્રિયાઓ થાય છે. અસુરકુમાર ગંભીર આશયવાળા, હુષ્ટપુષ્ટ શરીરવાળા, શ્રીમન્ત, સુન્દર સમસ્ત અપાંગવાળા, પીળા રંગવાળા, સ્થૂળ શરીરવાળા, રત્નજડિત મુગુટથી શેભાયમાન અને રાખડીના ચિહનથી યુક્ત હોય છે. અસુરકુમારોને આ બધાં નામકર્મના ઉદયથી સાંપડે છે. નાગકુમારના માથા અને મેઢાં અધિક સુન્દર હોય છે. તેઓ પાÇવણી કમળ તથા લલિત ગતિવાળા અને માથા ઉપર સપના ચિહનથી યુક્ત હોય છે. સવણ કુમારની ડોક અને વક્ષસ્થળ વધારે સુન્દર હોય છે. સોનેરી રંગવાળા સુન્દર હોય છે તેમના મુગટ પર ગરૂડનું ચિહ્ન હોય છે. વિકુમાર સ્નિગ્ધ (ચિકણા) દેદીપ્યમાન રક્તવર્ણવાળા, સુન્દર અને વજાના ચિહુનયુકત હોય છે. અગ્નિકુમાર માન, ઉન્માન અને પ્રમાણથી યુક્ત ભાસ્વર, સુન્દર, રકતવર્ણ અને પૂર્ણ કલશના ચિનથી યુક્ત હોય છે. દ્વીપકુમાર વક્ષ, ખભે, હાથ અને ભુજાના અગ્ર ભાગમાં અધિક સુન્દર હોય છે, રક્ત વર્ણ, સલૌના હોય છે અને સિંહના ચિનથી યુક્ત હોય છે. - ઉદૂધિકુમારેની જાંઘ અને કમરને ભાગ ઘણો સુન્દર હોય છે. પાન્ડવણ હોય છે. ઘેડ તેમનું ચિહ્ન છે. દિશાકુમારોની જા તથા પગને અગ્રભાગ અધિક સુન્દર હોય છે. તેઓ સોનેરી વર્ણવાળા અને હાથીના ચિહ્નવાળા હોય છે. વાયુકુમાર સ્થિર, શૂળ અને ગોળ ગાત્રવાળા, આગળ Page #933 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૪૪ તત્વાર્થસૂત્રને નીકળેલા પેટવાળા, નીલવર્ણ, સુન્દર અને માછલીના ચિહ્નવાળા હોય છે. સ્વનિતકુમાર સ્નિગ્ધ અને ગંભીર તથા મોટા અવાજવાળા, સોનેરી વર્ણ તથા મોટાચાપવાળા દારૂ પાત્રના ચિહ્નવાળા હોય છે. આ બધાં જુદા જુદા પ્રકારના વસ્ત્રો અને આભૂષણવાળા હોય છે જે નારકીના જીના અસુ-પ્રાણનું હરણ કરે છે અર્થાત તેમને અંદરો અંદર લડાવીને દુઃખ ઉત્પન્ન કરે છે તેઓ અસુર કહેવાય છે અસુર મોટા ભાગે સંકિલષ્ટ પરિણામવાળા હોય છે. અસુર રૂપ કુમારને અસુરકુમાર કહે છે. જે ગતિ ન કરે તેમને નગ કહે છે અર્થાતુ પર્વત અથવા ચન્દન વગેરે વૃક્ષે. તે નગમાં થનારા કુમારેને નગકુમાર કહે છે. જેમના પગ અર્થાત પાંખે સુન્દર હોય તે સુપર્ણ જેઓ વિદ્યોતિત-દીપ્ત હોય તે વિદ્યુત જે પિતાના અંગને પાતાળલેકમાં છેડીને કીડા કરવા માટે ઉપર આવે તે અગ્નિ, ઉદક (જળ) એકઠું થાય છે જેમાં તે ઉદધિ અર્થાત સમુદ્ર અને ઉદધિમાં ક્રિડા કરનારા દેવ પણ ઉદધિ કહેવાય છે. પાણી (અ) જેમની બે તરફ હોય તે દ્વીપ અને દ્વિીપમાં ક્રીડા કરનારા દેવ પણ દ્વીપ કહેવાય છે. જે અવકાશ આપે છે તે દિશાઓ કહેવાય છે દિશાઓમાં કીડા કરવાવાળા દેવ પણ દિશા કહેવાય છે. જે વાય છે– ચાલે છે અર્થાત તીર્થકરના વિહાર માર્ગને સ્વચ્છ કરે છે તે વાયુ. જેઓ રતનતિ અર્થાત શબ્દ કરે છે તે સ્વનિત અથવા જેઓએ સ્તન અર્થાત શબ્દ કર્યો હોય તે સ્વનિત આવા કુમારે અસુર કુમાર આદિ કહેવાય છે. અસુરકુમાર આદિના ભવનેની સંખ્યા સામાન્ય રૂપથી સાત કરોડ, બેતેર લાખ (છ, ૭૨,૦૦૦૦૦) છે. વિશેષ રૂપથી દક્ષિણ દિશાના અસુરકુમારના ભવન ચેત્રીશ લાખ અને ઉત્તર દિશાવાળાના ત્રીસ લાખ છે. બંને દિશાઓના મળીને ચેસઠ લાખ ભવન છે. દક્ષિણ દિશાના નાગકુમારોના ભવન ચુંમાળીશ લાખ અને ઉત્તર દિશાના નાગકુમારના ભવન ચાળીશ લાખ છે. બંનેના મળીને ચોરાસી લાખ છે દક્ષિણ દિશાના દ્વીપકુમારે દિશાકુમારે, ઉદધિકુમારે વિદુકુમારે સ્વનિતકુમાર અને અગ્નિકુમાર એ છના પ્રત્યેકના ચાળીસ-ચાળીશ લાખ ભવન છે અને ઉત્તર દિશામાં રહેનારાં દ્વીપકુમારે, દિશાકુમારે, ઉદધિકુમારે, વિધુત્યુમારે સ્તનતકુમારો અગ્નિકુમારે એ છએના પ્રત્યેકના છત્રીસ છત્રીસ લાખ છે. બંને દિશાઓના મળીને પ્રત્યેકના છોતેર-છેતેર લાખ ભવન છે. - દક્ષિણ દિશાના સુવર્ણકુમારોના આડત્રીસ લાખ ભવન છે, ઉત્તરદિશાના સુપર્ણકુમારના ચેત્રીશ લાખ છે બંનેને મળીને તેર લાખ છે. દક્ષિણ દિશામાં નિવાસ કરનારા વાયુકુમારના પચાસ અને ઉત્તરદિશાના વાયુકુમારોના છેંતાળીશ લાખ; બંનેને મળીને છનું લાખ ભવન છે. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના પ્રથમ પદમાં દેના પ્રકરણમાં કહ્યું છે— ભવનપતિદેવ દશ પ્રકારના છે જેમકે –(૧) અસુરકુમાર (૨) નાગકુમાર (૩) સુવર્ણકુમાર (૪) વિઘુકુમાર (પ) અગ્નિકુમાર (૬) દ્વીપકુમાર (૭) ઉદધિમાર (૮) દિશાકુમાર (૯) વાયુકુમાર અને (૧૦) સ્વનિતકુમાર છે ૧૭ “વાઇમરાન સવિદ ઈત્યાદિ સૂત્રાર્થ–વાણુવ્યંતર દેવ આઠ પ્રકારના છે . ૧૮ Page #934 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૪. વનવ્યંતર દેવેના આઠ ભેદોનું કથન સૂ. ૧૮ ૨૪૫ તાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં ભવનપતિ-દેના દસ ભેદની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી હવે કમપ્રાપ્ત વાનયંતર દેવેના આઠ વિશેષ ભેદની પ્રરૂપણું કરવા માટે કહીએ છીએ – વાતવ્યન્તર દેવ આઠ પ્રકારના છે–(૧) કિન્નર (૨) કિપુરૂષ (૩) મહારગ (૪) ગંધર્વ (૫) યક્ષ (૬) રાક્ષસ (૭) ભૂત અને, (૮) પિશાચ જે વનમાં હોય તે “વાને કહેવાય છે અને જે વિવિધ દેશાન્તરમાં નિવાસ કરતા હોય તે ચન્તર કહેવાય છે. વાન જે વ્યન્તર છે તેમને વનવ્યન્તર કહે છે. આ એક પ્રકારની દેવનિ છે. તેઓ આઠ પ્રકારના હોય છે–કિન્નર, કિ પુરૂષ, મહારગ, ગંધર્વ, યક્ષ, રાક્ષસ, ભૂત અને પિશાચ, અહીં જે કમને ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યા છે તે પ્રજ્ઞાપનાસૂત્ર અનુસાર છે. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રને ક્રમ આ પ્રકારે છે–વનવ્યન્તર દેવ આઠ પ્રકારનાં છે–પિશાચ, ભૂત, યક્ષ, રાક્ષસ, કિન્નર, કિંગુરુષ, મહારગ અને ગંધર્વ. આ આઠ પ્રકારના દેવેની જે પિશાચ આદિ સંજ્ઞાઓ છે તે પિતપોતાના નામકર્મના ઉદય વિશેષથી સમજવી જોઈએ. વાતવ્યન્તરના આવાસ-આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના એક હજાર જન મોટા રત્નમય કાર્ડની ઉપર સો જન અવગાહન કરીને અને નીચે પણ એકસે યેાજન છેડી દઈને વચ્ચેના આઠ એજનમાં તિછ અસંખ્યાત હજાર ભૌમેય નગરાવાસ છે, આ નગરાવાસ બહારથી ગોળ, અંદરથી ચતુષ્કોણ અને નીચેથી ભમરાના કાનના આકારના છે. આ નગરાવાસમાં વાનગૅતર દેવ નિવાસ કરે છે . ૧૮ તત્વાર્થનિર્યુકિત–પૂર્વસૂત્રમાં ભવનપતિ દેના દસ વિશેષ ભેદ કહેવામાં આવ્યા હવે કમ પ્રાપ્ત વાનચન્તર દેના આઠ વિશેષ ભેદોની પ્રરૂપણ કરવા માટે કહીએ છીએ– વાતવ્યન્તર દેવ આઠ પ્રકારના છે—કિન્નર, કિં પુરુષ, મહારગ, ગંધર્વ, યક્ષ, રાક્ષસ, ભૂત અને પિશાચ, - વનમાં રહેનારા વાન કહેવાય છે અને વિવિધ દેશાન્તમાં રહેનાર વ્યન્તર કહેવાય છે વાતવ્યન્તર કેનિના આ દેવે આઠ પ્રકારના છે-કિન્નર, ક્રિપુરુષ, મહેરગ, ગંધર્વ, યક્ષ, શક્ષસ, ભૂત અને પિશાચ. આ દેવ અધલેક, મધ્યલોક, (તિરછો ) ઉદ્ઘલેકમાં–ત્રણે લેકમાં-સ્વતંત્રતાપૂર્વક ઈચછાનુસાર વિચરણ કરે છે અને દેવેન્દ્રશક તથા ચક્રવતીની આજ્ઞા અનુસાર પણ વિચરણ કરે છે. એમને ગતિપ્રચાર અનિયત હોય છે કોઈ–વ્યન્તર સેવકની જેમ માણસની પણ સેવા કરે છે. તિછલેકમાં અનેક પ્રકારની ટેકરી, ગુફા, જંગલ અને દર વગેરે સ્થાનેમાં નિવાસ કરે છે આ કારણથી જ તેમની સંજ્ઞા વનવ્યન્તર છે. ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર અનુસાર આ આઠ ભેદોને ક્રમ આ મુજબ છે–પિશાચ ભૂત, યક્ષ, રાક્ષસ, કિન્નર, કિપુરુષ મહેરગ અને ગન્ધર્વ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના પ્રથમ પદમાં દેવાધિકારમાં કહ્યું છે. Page #935 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને વાતવ્યન્તર દેવ આઠ પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે જેવા કે—કિન્નર, ક્રિપુરુષ, મહારગ, ગન્ધર્વ, યક્ષ, રાક્ષસ, ભૂત અને પિશાચ છે ૧૮ ગોરિયા વિહા રંgazત્રણેય ૨૨ / સૂત્રાર્થ-જ્યાતિષ્ક દેવ પાંચ પ્રકારના છે૧૯ તત્વાર્થદીપિકા–પ્રથમ સામાન્ય રૂપથી—ભવનપતિ, વનવ્યંતર, જ્યોતિષ્ક અને માનિકના ભેદથી ચાર પ્રકારના દેવેની–પ્રરૂપણ કરવામાં આવી હતી એ પૈકી ભવનપતિ અને વાનગંતર દેવેની વિશેષ રૂપથી પ્રરૂપણ કરવામાં આવી. હવે ક્રમથી પ્રાપ્ત તિષ્ક દેવેની 'વિશેષ પ્રરૂપણ કરવામાં આવે છે– તેજોમય જોતિષ્ક નામક દેવ પાંચ પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે-(૧) ચન્દ્ર (૨) સૂર્ય (૩) ગ્રહ (૪) નક્ષત્ર અને (૫) તારા ચન્દ્ર-સૂર્યાદિ નામકર્મના ઉદયથી ચન્દ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારા નામક જતિષ્ક દેવ હોય છેઆ બધાને પ્રભાવ ભિન્ન-ભિન્ન પ્રકારને હોય છે. આ ભૂમિના સમતલ ભાગથી સાતસો નેવું જનની ઊંચાઈ પર બધાં જ્યોતિષ્ક દેવેની નીચે તારક દેવ બીરાજે છે. એમનાથી દશ જન ઉપર અર્થાત્ આઠસો જનની ઉંચાઈએ સૂર્ય દેવ હોય છે. સૂર્યથી એંશી જન ઉપર ચન્દ્ર દેવ વિચરે છે અર્થાત્ ૮૮૦ જન ઉપર ચન્દ્ર છે. ચન્દ્રથી ચાર યજન ઉપર નક્ષત્રને વાસ હોય છે અને એનાથી પણ ચાર જનની ઉંચાઈ પર બુધ હોય છે. બુધથી ત્રણ જન ઉપર શુકનું વિમાન છે, તેનાથી ત્રણ જન ઉપર બૃહસ્પતિનું વિમાન છે અને એથી પણ ત્રણ જન ઉપર મંગળ હોય છે એનાથી પણ ત્રણ જન ઉપર શનિશ્ચરનું વિમાન છે. આ રીતે સમસ્ત તિષ્ક દેવેને સંપૂર્ણ વિસ્તાર ક્ષેત્ર એક દશ એજનને છે. તિછમાં અસંખ્યાત દ્વીપસમુદ્ર પ્રમાણે ઘોદધિ પર્યત સમજે જોઈએ છે ૧૯ તત્ત્વાર્થનિર્યુક્તિ–પ્રથમ સામાન્ય રૂપથી ભવનપતિ, વનવ્યંતર તિષ્ક અને વૈમાનિક આ ચાર પ્રકારના દેવેનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. ત્યારબાદ ભવનપતિ અને વાતવ્યન્તર દેવેના ભેદની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે હવે અનુક્રમથી આવતા તિષ્ક દેવેની વિશેષ રૂપથી પ્રરૂપણ કરીએ છીએ– - જે ઘોતિત હોય તેને જ્યોતિ કહે છે અથવુ, વિમાન, પૃષદરાદિ ગણુમાં પાઠ હોવાથી ‘દ ની જગ્યાએ જ આદેશ થાય છે આથી જ્યોતિ શબ્દ નિષ્પન્ન થાય છે. તે તિ અથર્શન વિમાનમાં જે ઉત્પન્ન થાય તે જોતિષ્ક દેવ કહેવાય છે અથવા જે દેવ તિસ્વરૂપ હોય તે તિષ્ક કહેવાય છે. આ જ્યોતિષ્ક દેવ મસ્તક પર મૌલિ-મુગટ ધારણ કરે છે, પ્રભામંડળની જેમ ઉજવલ ચન્દ્ર, સૂર્ય અને તારામંડળના ચિહ્નોથી યથાગ્ય સુશોભિત હોય છે કાંતિમાન હોય છે. એમના પાંચ પ્રકાર છે (૧) ચન્દ્ર (૨) સૂર્ય (૩) ગ્રહ (૪) નક્ષત્ર અને (૫) તારા. આ તિષ્ક દેવમાં ચન્દ્ર દેવેની પ્રધાનતા છે એથી તેમની ગણત્રી શરૂઆતમાં કરવામાં આવી છે. Page #936 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૪ જ્યાતિષ્ઠ દેવાનુ નિરૂપણ સૂ. ૧૯ ૨૪૦ આ સમતલ ભૂમિભાગથી સાતસા નેવું ચૈાજન ઉપર સપ્રથમ તારાવિમાનાને પ્રદેશ છે. તેનાથી દશ ચેાજન ઉપર સૂવિમાન આવે છે–તેનાથી એંશી ચેાજનની ઉંચાઈ પર ચન્દ્ર વિમાન આવે છે તેનાથી વીસ ચેાજન તારા, નક્ષત્ર, બુધ, શુક્ર બૃહસ્પતિ, મંગળ અને શનિસંરના વિમાન આવે છે. સૂર્યથી ઘેાડા ચેાજન નીચે કેતુના વિમાન છે અને ચન્દ્રથી ઘેાડા યેાજન નીચે રાહુનું વિમાન છે. ચન્દ્ર સૂર્યાં અને ગ્રહેા સિવાય બાકીના નક્ષત્ર અને પ્રકીર્ણાંક તારા પાત–પાતાના એક જ માગ માં વિચરણ કરે છે. તારા અને ગ્રહુ અનિયત રૂપથી ચાલે છે આથી કોઈ વખતે ચન્દ્ર અને સૂર્યથી ઉપર અને કેઇ વાર નીચે ચાલે છે. સ્મા પ્રમાણે સહુથી નીચે સૂર્ય, સૂર્યની ઉપર ચન્દ્રમા, ચન્દ્રમાથી ઉપર ગ્રહ ગ્રહેાની ઉપર નક્ષત્ર અને નક્ષત્રાની ઉપર પ્રકીણુંક તા અલે છે પરંતુ તારા અને ગ્રહ અનિયત રૂપથી ગતિ કરવાના કારણે સૂર્યાંથી નીચે પણ ગતિ કરે છે. સંપૂર્ણ જ્યેાતિલાંક એકસાઇસ ચેાજનના વિસ્તારમાં છે. એક હજાર એકસો એકવીસ કાનામાં, જમ્મૂદ્રીપના મેરૂપર્યંતના સ્પર્શ ન કરતા થકા બધી દિશાઓમાં ગાળાકાર રૂપથી સ્થિત છે. એકહજાર એકસો અગીયાર ચેાજનથી સ્પર્શી ન કશ્તા થકા બધી બાજુએ લેાકાન્ત સમજવા જોઈ એ. મંગલ આદિ તારા, ગ્રહ, ઉપર નીચે અને મધ્યમાં ચાલે છે આથી અનિયત રૂપથી ચાલે છે આ કારણે નીચે લખાયેલા હાય છે એવી રીતે સૂર્યથી દશ ચેાજનેામાં મળી આવે છે. જ્યાતિષ્કામાં સહુથી ઉપર સ્વાતિ નક્ષત્ર છે અને નક્ષત્ર મડળની સહુથી નીચે ભરણી નક્ષત્ર છે. બધાથી દક્ષિણમાં મૂળનક્ષત્ર છે અને બધાથી ઉત્તરમાં અભિજિત નક્ષત્ર. છે. ઘણા જ પ્રકાશ કરનારા હેાવાના કારણે ન્યાતિ નામક વિમાનામાં જે દેવ છે. તેમા જ્યાતિષ્ઠ કહેવાય છે. અથવા વિમાના સંબંધી ચૈાતિના કારણે તે દેવ જ્યાતિષ્ઠ કહેવાય છે. આ દેવા ક્રીડા કરતા નથી, ફક્ત ઘોતિત-પ્રકાશમાન હોય છે અથવા આમ પણ કહી શકાય કે તેઆ શરીર સબન્ધી ન્યાતિ દ્વારા પ્રકાશમાન થાય છે કારણ કે એમના શરીર ચૈાતિપુંજની જેમ ઝગઝગાટવાળા અત્યન્ત દેદ્દીપ્યમાન હેાય છે, અથવા તે દેવાને સમસ્ત દિશામ`ડળ પ્રકાશિત કરવાના કારણે જ્યાતિષ્ક કહે છે. જ્યાતિષ્ણુ' શબ્દમાં સ્વાર્થીમાં ‘કન' પ્રત્યય થયા છે અર્થાત્ ‘જ્યાતિ’ શબ્દમાં ‘કન્' પ્રત્યય કરવા છતાં પણ તેના અર્થીમાં કોઈ પરિવર્તન થતુ નથી—જે અથ ‘જ્યાતિ’ શબ્દના છે તે જ ‘જ્યાતિષ્ઠ’ શબ્દના પણ છે. તે દેવાના મુગટામાં પ્રભામંડળ સ્થાનીય ચન્દ્ર—સૂય આદિના ચિહ્ન જ હાય છે ચન્દ્રદેવના મુગટમાં ચન્દ્રાકારનુ અને સૂર્ય દેવના મુકુટમાં સૂયૅકારના ચિહ્ન હોય છે આ જ હકીકત ગ્રહા અને નક્ષત્રા સંબંધી પણ લાગુ પડેલી સમજવી. પ્રજ્ઞાપનાસૂત્રના પ્રથમ પદમાં દેવાના પ્રકરણમાં કહ્યુ છે—જ્યાતિષ્ઠ દેવ પાંચ પ્રકારના ચિ ચન્દ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારા ૫૧લા દુષ્પોષવળના ગેમાળિયા ઈત્યાદિ ॥ ૨૦ || સૂત્રા—પાપપન્ન વૈમાનિક દેવ ખાર પ્રકારના છે—૧) સૌધમ' (ર) ઈશાન (૩) Page #937 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૪૮ તત્વાર્થસૂત્રને સનકુમાર (૪) મહેન્દ્ર (૫) બ્રહ્મલેક (૬) લાન્તક (૭) મહાશુક (૮) સહસ્ત્રાર (૯) આનત (૧૦) પ્રાણત (૧૧) આરણ અને (૧૨) અચુત રમે તત્વાર્થદીપિકા—ભવનપતિ, વનવ્યન્તર, તિષ્ક અને વૈમાનિક આ ચાર પ્રકારના દેવે પૈકી પહેલા ભવનપતિ, વાવ્યન્તર અને જ્યોતિષ્ક દેવેની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી હવે બાર પ્રકારના કલ્પપપન્ન દેવેનું કથન કરવા માટે કહીએ છીએ કપમાં અર્થાત બાર દેવલોકમાં જે ઉત્પન્ન થયા હોય તે દેવે કલ્પપનક કહેવાય છે. જે પિતાની અંદર રહેનારાઓને જેઓએ વિશેષ રૂપથી દાન, શિયળ, તપ અને ભાવનાનું સેવન કરીને પૂર્વભવમાં પુણ્યરાશિ પ્રાપ્ત કરી છે તેમને સુકૃતી–પુણ્યાત્મા માને છે તેમને આદર કર છે તથા તેમને આલંબન પ્રદાન કરે તેમને વિમાન કહે છે. વિમાનમાં ઉત્પન્ન થનારા વૈમાનિક કહેવાયા છે અને તેઓ બાર પ્રકારના છે–(૧) સૌધર્મ (૨) ઈશાન (૩) સનસ્કુમાર (૪) મહેન્દ્ર (૫) બ્રાલેક (૬) લાન્તક (૭) મહાશુક (૮) સહસ્ત્રાર (૯) આનત (૧૦) પ્રાણુત (૧૧) આર, અને (૧૨) અષ્ણુત આ કલ્પે વહયમાણ પ્રકારથી વ્યવસ્થિત છે જેમ કે–જ્યાતિષ્પકની ઉપર અસંખ્યાત કરોડાકોડ જન જઈએ ત્યારે સૌધર્મ અને ઈશાન દેવલેક આવે છે. જે પ્રદેશમાં સૌધર્મ ક૫ દક્ષિણહિંગવતી છે તે જ પ્રદેશની નજીક ઉત્તરદિગવતી ઇશાન કલ્પ પણ છે. આ બંને જ કર્યું પ્રત્યેક અર્ધચન્દ્રાકારે સમણુમાં આવેલા છે. એમની ઉપર અસંખ્યાતા કડાકોડ જન જવાથી એવી જ રીતે સનસ્કુમાર કહ્યું અને મહેન્દ્ર કલ૫– એ બંને પણ અર્ધચન્દ્રાકારથી સમશ્રેણિમાં સ્થિત છે એમની ઉપર બ્રહ્મ, લાન્તક, મહાશુક અને સહસાર એ ચાર કપ એક એકના પ્રત્યેક અસંખ્યાત અસંખ્યાત જન જવાથી આવે છે અને સહસાર ક૫ની ઉપર આનત-પ્રાકૃત એ બે દેવલેક તથા એમની ઉપર આરણ અને અચુત એ ચારે ક –એ–બે યુગલ રૂપથી સૌધર્મ અને ઈશાન દેવલોકની જેમ અર્ધચન્દ્રાકારથી સમશ્રેણિમાં સ્થિત છે. આ પ્રમાણે બારે દેવળેક વ્યવસ્થિત છે પાર તત્વાર્થનિર્યુકિત–પ્રથમ સામાન્યથી પ્રતિપાદિત ચાર પ્રકારના જે ભવનપતિ, વાનવ્યન્તર-તિષ્ક અને વૈમાનિક છે તેમાં વિશેષતઃ ક્રમથી ભવનપતિ, વનવ્યન્તર, જ્યોતિષ્ક દેવેની પ્રરૂપણ કરી દેવામાં આવી છે. હવે વૈમાનિક દેવેની વિશેષ રૂપથી પ્રરૂપણ કરવા માટે કલ્પપપન્ન અને કલ્પાતીતના ભેદને લઈને બે પ્રકારના વૈમાનિકમાં પ્રથમ ગ્રહણ કરેલા કપપપન્ન વૈમાનિક દેવેનું પ્રરૂપણ કરીએ છીએ કલ્પપપન્ન દેવ–સૌધર્મઇશાન-સનકુમાર-મહેન્દ્ર-બ્રહ્મ-લાન્તક-મહાશુક્ર-સહયારઆનત-પ્રાકૃત-આરણ-અશ્રુતના ભેદથી બાર પ્રકારના હોય છે. કલ્પમાં અર્થાત બાર પ્રકારના દેવલેમાં જે ઉત્પન્ન થાય છે તેઓ કલ્પપપન વૈમાનિક દેવ કહેવાય છે, વૈમાનિક અર્થ થાય છે વિમાનમાં રહેનારા દેવ, વિશેષ રૂપથી પોતાનામાં રહેલાં પૂર્વોપાર્જિત પુણ્યશાળી પ્રાણિઓને માને છે અર્થાત્ આદર-સન્માન કરે છે, ધારણ કરે છે તેમને વિમાન કહે છે અને વિમાનમાં થનારા દેવ વૈમાનિક કહેવાય છે. આ વૈમાનિક દેવ સૌધર્મ આદિ બાર કલ્પોમાં હોવાથી દેવ પણ બાર પ્રકારના કહેવામાં આવે છે. બાર કપ આગળ ઉપર કહેવામાં આવનારાં પ્રકારથી વ્યવસ્થિત છે— Page #938 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૪ કલ્પપપન્ન હૈ. દેવના ભેદનું નિરૂપણ સૂ. ૨૦ ૨૪ તિકની ઉપર અસંખ્યાત કરેડાકરોડ પેજને પાર કરવાથી અહીં મેરુ પર્વતને આશ્રય બનાવીને દક્ષિણાઈ તથા ઉત્તરાર્ધ ભાગમાં વ્યવસ્થિત પૂર્વ પશ્ચિમથી લાંબા અને દક્ષિણઉત્તરથી પહેળા ઉગતા સૂર્યની જેમ દેદીપ્યમાન અસંખ્યાત જન આયામ વિષ્કભપરિક્ષેપવાળા સર્વ રત્નમય મધ્યસ્થિત સર્વરત્નવાળા અશક સપ્તપર્ણ ચમ્પક, સહકાર સુશોભિત અન્ન અને ઈશાનેન્દ્રના આવાસથી યુક્ત બે પ્રથમ અને બીજા અનુક્રમે સૌધર્મ અને ઇશાન દેવલેક એક એક અર્ધ ચન્દ્રાકાર યુગલ રૂપ દક્ષિણેત્તર ભાગને લઈને સમશ્રેણિમાં વ્યવસ્થિત છે (૧-૨) તેમની ઉપર અસંખ્યાત જન જવાથી અહીં ત્રીજો તથા ચેાથો સનકુમાર અને માહેન્દ્ર આ બે દેવલેક પણ પ્રત્યેક અર્ધચન્દ્રાકાર યુગલ રૂપથી દક્ષિણેત્તર ભાગને લઈને સમણિમાં વ્યવસ્થિત છે (૩-૪) એમની ઉપર અસંખ્યાત જન જવાથી અહીં બ્રા દેવક છે. આ બ્રા દેવલેકમાં લેકાન્તક દેવ રહે છે જેઓ જિનેન્દ્ર જન્માદિના મહોત્સવને નિરખવા માટે ઉત્સુક શુભ અધ્યવસાયવાળા ભક્તિભાવમાં વશીકૃતચિત્તવાળા હોય છે. હવે બ્રહ્મલથી લઈને આઠમાં સહસ્ત્રાર દેવલેક પર્યન્ત ચાર દેવલેક એક એકની ઉપર અસંખ્યાત અસંખ્યાત જનના અન્તરથી વ્યવસ્થિત છે જેમ સનકુમાર અને મહેન્દ્ર આ દેવયુગલ લેકથી ઉપર અસંખ્યાત જન જવાથી પાંચમું બ્રહ્મ દેવલેક છે. (૫) તેની ઉપર અસંખ્યાત યાજન જવાથી છઠું લાન્તક દેવલેક છે. (૬) તેના ઉપર અસંખ્યાત જન જવાથી સાતમું મહાશુક દેવક આવે છે. (૭) તેની ઉપર અસંખ્યાત જન જવાથી આઠમું સહસાર દેવક છે (૮) એની ઉપર અસંખ્યાત યેજર જવાથી નવમા અને દશમા આનત અને પ્રાણુત દેવલોક પણ પહેલા અને બીજા સૌધર્મ ઈશાનની જેમ પ્રત્યેક અર્ધચન્દ્રાકાર યુગલ રૂપથી દક્ષિણેત્તર ભાગને લઈને સમશ્રેણિમાં સ્થિત છે. (૯-૧૦) આવી જ રીતે એમનાથી ઉપર અસંખ્યાત યેજન જવાથી અગીયારમું તથા બારમુ આરણ અને અચુત દેવલેક, એ બંને દેવલોક પણ પૂર્વના આનત-પ્રાણતની માફક પ્રત્યેક અર્ધ ચન્દ્રાકાર યુગલ રૂપથી દક્ષિણેત્તર ભાગને લઈને સમશ્રેણિમાં સ્થિત છે (૧૧ ૧૨) આ બાર દેવકની સ્થિતિનું સ્વરૂપ છે. બારમા ક૫ની ઉપર નવ સૈવેયક વિમાન છે જે એક બીજાની ઉપર અવસ્થિત છે તેમની ઉપર પાંચ અનુત્તર નામના મહાન વિમાન છે આ વૈમાનિક દેવેની અવસ્થિતિને કમ છે. સૌધર્મ કલ્પના કારણે ત્યાંને ઈન્દ્ર પણ સૌધર્મ કહેવાય છે. ઈશાન નામને દેવ સ્વભાવતઃ નિવાસ કરે છે તેને નિવાસ હોવાથી તે કલ્પ ઐશાન કહેવાય છે અને ઐશાન કલ્પના સહચર્યથી ત્યાંના ઈન્દ્ર એશાન ઈન્દ્રના નામથી પ્રસિદ્ધ છે. આવી જ રીતે પછીના કલ્પિ અને ઈની બાબતમાં સમજવું જોઈએ. સૌધર્મ આદિ કલ્પમાં નિવાસ કરનારા દેવના દસ ઈન હોય છે કારણ કે નવમાં અને દશમાં આ બે દેવલોકના પણ એક જ ઈન્દ્ર હોય છે. - હવે અત્રે સૌધર્માદિ દેવક–સમતલ ભૂમિથી કેટલા ઉંચા છે એ બતાવવામાં આવે છેપહેલું અને બીજું જે સૌધર્મ અને ઈશાન કલ્પ છે તેઓ યુગલરૂપથી સ્થિત બંને કલ્પ સમતા ભૂમિથી દેઢ રાજુ. ત્રીજુ અને ચોથુ જે સનસ્કુમાર અને મહેન્દ્ર એ યુગલ રૂપથી સ્થિત બંને કલ્પ સમતલ ભૂમિથી અઢી રાજુ ઉપર છે. આવી જ રીતે પાંચમે કલ્પ સવા ત્રણ રાજ ઉપર છે છઠ્ઠો કલ્પ સાડા ત્રણ રાજુ ઊંચે છે સાતમે કહ૫ પિોણચાર રાજુ ઉંચો છે અને આ ૩૨. Page #939 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને સહસાર કપ ચાર રાજુ સમતલ ભૂમિથી ઉચે છે એવી જ રીતે નવમાં અને દેશમાં યુગલ રૂપથી સ્થિત આ બંને કપ સમતલ ભૂમિથી સાડાચાર રાજુ ઉપર છે. ત્યાર પછી અગ્યાર અને બારમાં યુગલ રૂપથી સ્થિત બને કપ સમતલ ભૂમીથી પાંચ રાજુ ઉંચા છે. આ કિપપન્ન બાર દેવકનું સમતલ ભૂમિથી ઉપર હવાનું પ્રમાણ જાણવું જોઈએ. એમની આગળ ત્રણ ત્રણ કરીને ત્રણ વિકેમાં કલ્પાતીત નવ ગ્રેચક દેવ છે. એ ત્રણ ત્રિકમાંથી પહેલું ત્રિક સમતલ ભૂમિથી પાંચ રાજુ અને એક રાજુના ત્રણ ભાગમાંના એક ભાગ જેટલું ઉંચું છે. બીજુ ત્રિક પાંચ રાજુ અને એક રાજુના ત્રણભાગમાંના બે ભાગ જેટલું ઉચું છે અને ત્રીજુ ત્રિક પુરા છ રાજુ સમતલ ભૂમિથી ઉંચું છે. આ નવ પુરુષાકાર લેકની ડિક-સ્થળે હોવાથી પ્રવેચક કહેવાય છે. એમની આગળ પાંચ અનુત્તર વિમાન છે જેમની પછી અર્થાત આગળ કેઈ વિમાન ન હેવાથી એ અનુત્તર વિમાન કહેવાય છે. આ પાંચ પ્રત્યેક ચારે દિશાઓમાં સમશ્રેણિથી સ્થિત છે. એ સમીપ ભૂમિથી થોડા ઓછાં સાત રાજુ ઉંચે છે. આ પાંચે અનુત્તર વિમાન એક રાજુના છેડા ઓછા પાંચ ભાગ કરવામાં આવે તેમાંથી એક-એક ભાગના અન્તરથી સ્થિત છે. આ પાંચ અનુત્તર વિમાનનું વર્ણન થયું. આવાં, આ નવ રૈવેયક અને પાંચ અનુત્તર વિમાનવાસી આ રીતે ચૌદ કલ્પાતીત દેવ કહેવાય છે આ ચૌદ પ્રકારના કલ્પાતીત દેવેનું વર્ણન આગળના સૂત્રમાં કરવામાં આવશે. ' જાબૂદ્વીપને મહામન્દર પર્વત એક હજાર યોજન પૃથ્વીની અંદર છે. નવ્વાણું હજાર જિનની એની ઉંચાઈ છે, એની નીચેના ભાગમાં અધેલક છે. તિફ અર્થાત વકે ફેલાયેલું વિર્ય લેક છે. એની ઉપર ઉáલેક છે. આ મેરૂની ચૂલિકા ચાલીસ જનની ઊંચાઈવાળી છે. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના પ્રથમ પદમાં દેવાધિકારમાં કહ્યું છે વૈમાનિક દેવ બે પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે જેમકે—ક૯પપપન્નક અને કપાતીત કોપપન્નક કેટલા પ્રકારના છે? તેઓ બાર પ્રકારના હોય છે—સૌધર્મ, ઈશાન, સનસ્કુમાર, માહેન્દ્ર, બ્રહાલેક, લાન્તક મહાશુક્ર, સહસાર, આનત, પ્રાણત, આરણ અને અચુત. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનાં છઠાં પદમાં તથા અનુગદ્વારમાં અને ઔપપાતિક સૂત્રના સિદ્ધાધિકારમાં સૌધર્મ ઈશાન, સનકુમાર, મહેન્દ્ર, બ્રહ્મલેક, લાન્તક, મહાશુક્ર, સહસાર, આનત, પ્રાણુત આરણ અને અચુત | ૨૦ || uથત વેનિયા' ઈત્યાદિ રૂ. ૨૨I સૂત્રાર્થ—-કપાતીત વૈમાનિક દેવ ચૌદ પ્રકારના છે–નવગ્રેચક દેવ અને પાંચ અનુત્તરપશ્રાતિક દેવ ૨૧ - તવાર્થદીપિકા–અગાઉ કલ્પપપન્ન વૈમાનિક દેના સૌધર્મ આદિ બાર વિશેષ ભેદોનું નિરૂપણ કરી ગયા હવે કલ્પાતીત વૈમાનિક દેના ચૌદ પ્રકારના અવાન્તર ભેદોની પ્રરૂપણ કરવા માટે કહીએ છીએ–કપાતીત વૈમાનિક દેવ ચૌદ પ્રકારના છે–નવગ્રેવેયક અને પાંચ અનુત્તરપપાતક. Page #940 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ કલ્પતીત હૈ. દેવાના ભેદોનું નિરૂપણ સૂ. ૨૧ ૫૧ જે ધ્રુવ ખાર પાથી અતીત–બહાર છે તે કપાતીત કહેવાય છે. અથવા જે દેવામાં ઇન્દ્ર, સામાનિક આદિની કલ્પના થતી નથી—જેમાં સ્વામી-સેવક ભાવ હાતા નથી, જેએ સઘળાં અહમિન્દ્ર છે, તે દેવાને કલ્પાતીત કહે છે. આ દેવ ખાર દેવલાકથી ઉપર રહે છે. વિમાને માં ઉત્પન્ન થવાના કારણે તેમની વૈમાનિક સંજ્ઞા છે. તેઓ ચૌદ પ્રકારના છે—નવગૈવેયક વિમાનામાં ઉત્પન્ન થનારા અને પાંચ અનુત્તર વિમાનામાં ઉત્પન્ન થનારા ૨૧ તત્ત્વા નિયુકિત—આની પહેલા સૌધમ્, ઇશાન આદિ ખાર પ્રકારના કલ્પાપપન્ન વૈમાનિક દેવાની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી હવે ચૌદ પ્રકારના કપાતીત વૈમાનિકોની પ્રરૂપણા કરવા માટે કહીએ છીએ- કલ્પાતીત વૈમાનિક દેવ ચૌદ પ્રકારના છે—નવત્રૈવેયક અને પાંચ અનુત્તરૌપપાતિક સૌધ આદિ પૂક્તિ ખાર કલ્પાથી જે અતીત હાય અર્થાત્ તેનાથી પણ ઉપરના ક્ષેત્રમાં જે હાય તે કલ્પાતીત કહેવાય છે અથવા જે ઈન્દ્ર સામાનિકના ભેદ કલ્પનાથી અતીત હાય-અધા સરખી શ્રેણીના હાય, તે કપાતીત કહેવાય છે—કલ્પાતીત દેવાના પૂર્વોક્ત ચૌદ ભેદ છે ત્રૈવેયક વિમાન નવ છે. પ્રરૂપણાની અનુકૂળતાની દૃષ્ટિએ તેમનુ' ત્રણ ભાગોમાં વિભાજન કરવામાં આવ્યું છે–ત્રણ અધસ્તન અર્થાત્ નીચેના, ત્રણ મધ્યમ અર્થાત વચ્ચેના અને ત્રણ ઉપરતન અર્થાત્ ઉપરના જે વિમાન સર્વોત્કૃષ્ટ છે, જેમનાથી ઉત્તમ કોઈ વિમાન નથી તે અનુત્તર વિમાન કહેવાય છે. તે પાંચ છે વિજય વૈજયન્ત, જયન્ત, અપરાજિત અને સર્વાર્થસિદ્ધ નવ ત્રૈવેયકવાસી અને પાંચ અનુત્તર વિમાનવાસી, આ બંને મળીને કલ્પાતીત દેવા ચૌદ પ્રકારના છે. આ લાક પુરુષાકાર છે. લાક પુરુષની ડોકના સ્થાને જે વિમાના આવેલા છે તે ગ્રેવેચક કહેવાય છે તે વિમાનામાં રહેનારા દેવે પણ ત્રૈવેયક કહેવાય છે. પાંચ અનુત્તર વિમાન બધા વિમાનાની ઉપર અવસ્થિત છે આથી તેમને અનુત્તર કહેવામાં આવ્યા છે. જેનાથી ખીજું કશુ જ તેમજ શ્રેષ્ઠ નથી તે અનુત્તર કહેવાય છે. વિજય વૈજયન્ત આદિ દેવાના નામ છે અને દેવાના નામથી વિમાનાના પણ એ જ નામ છે. ! જેઓએ સ્વર્ગ સંબંધી અભ્યુદયની પ્રાપ્તિમાં વિન્ન નાખનારા બધાં કારણેાને વિજિત કરી લીધા છે અર્થાત્ તેમના પર વિજય પ્રાપ્ત કરી લીધા છે તે ત્રણ દેવા વિજય, વૈજયન્ત અને જયન્ત કહેવાય છે તે દેવેશ અભ્યુદયના નાશ કરનારા કારણેાને દૂર કરીને અમન્ત્ર (તીવ્ર) આનંદ રૂપ સ્વ સુખના સમૂહને આત્મસાત કરીને ભાગવે છે. આવી જ રીતે સ્વર્ગીય સુખમાં અડચણા ઉભી કરનારા કારણેાથી જેએ પરાજિત ન થયા હાય તેએ અપરાજિત કહેવાય છે. જે દેવ અભ્યુદય સંબંધી સમસ્ત અર્થાંમાં સિદ્ધ (સફળ) હેાય તે સર્વાર્થસિદ્ધ દેવં સ્વગંના સુખાની ચરમ સીમા સુધી પહોંચી ચૂકયા છે આથી સર્વ પ્રયાજનામાં તેમની શક્તિ અભ્યાહત હાય છે. અથવા જે દેવ સ અર્થાં અર્થાત્ પ્રયાજનાથી સિદ્ધ છે તે સર્વા સિદ્ધ કહેવાય છે. સમસ્ત અતિશયશાળી અને અત્યન્ત રમણીય શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ આદિથી જે સિદ્ધ અર્થાત્ પ્રખ્યાત છે તેના સર્વાંસિદ્ધ સમજવા જોઈ એ. Page #941 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૫ર તત્વાર્થસૂત્રને અથવા જ્યાં સર્વ અર્થ સિદ્ધ થઈ જાય છે તેઓ સર્વાર્થસિદ્ધ આનો અર્થ એ થયો કે ત્યાં (સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાન)ના દેવ એક મનુષ્યભવ કરીને મેક્ષ પ્રાપ્ત કરી લે છે અને સિદ્ધ થઈ જાય છે વિજય આદિ ચાર વિમાનના કઈ-કઈ દેવ બે મનુષ્યભવ કરીને પણ સિદ્ધ થાય છે જ્યારે સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનના દેવ નિયમથી એક જ ભવ ધારણ કરીને-સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી લે છે. આ સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનની અન્ય ચાર વિમાનેથી વિશેષતા છે. | વિજય આદિ દેના નામને બીજા પ્રકારથી પણ અર્થ કરી શકાય છે. જેઓએ કર્મોને લગભગ જીતી લીધા છે તે વિજય આદિ દેવ કહી શકાય છે તેમના કર્મ ઘણા હળવાં થઈ જાય છે એ કારણે સિદ્ધિ-મુક્તિની નિરવદ્ય સુખમય વિભૂતિ તેમની સમીપ આવી જાય છે આથી તેઓ પરમકલ્યાણને પ્રાપ્ત કરી ચૂક્યા છે. ભૂખ તરસ વગેરે બાવીસ પરિષહેથી પોતાના પૂર્વ મુનિજીવનમાં પરાજિત ન થઈને, મૃત્યુના અનન્તર પણ તેએ અપરાજિત દેના રૂપમાં ઉત્પન્ન થાય છે. અથવા હમેશાં તૃપ્ત રહેતા હોવાના કારણે તે દેવ ભૂખ વગેરેથી પરાજિત થતાં નથી એ કારણે તેમને અપરાજિત કહ્યા છે. આવી જ રીતે સંસાર સંબંધી સમસ્ત કર્તવ્યોને પરિપૂર્ણ કરવાના કારણે તેમને સર્વાર્થસિદ્ધ કહેવામાં આવે છે. અથવા સમસ્ત કર્મોનો ક્ષય સ્વરૂપ મેક્ષા રૂપ ઉત્તમ અર્થ લગભગ સિદ્ધ થઈ ચૂક્યો હોય તેઓ સવાર્થસિદ્ધ કહેવાય છે કારણ કે હવે પછીના બીજા જ ભવમાં તેમને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થવાની છે. આ પ્રકારની વ્યુત્પત્તિઓ અનુસાર જો કે વિજ્ય આદિ ચાર અનુત્તર વિમાનના દેવ પણ સર્વાર્થસિદ્ધ કહી શકાય છે, પરંતુ “” પદની જેમ સર્વાર્થસિદ્ધ પદ પણ સર્વાર્થસિદ્ધ નામક વિમાનના નિવાસી દેને માટે રૂઢ છે. તાત્પર્ય એ છે કે “ગૌ” શબ્દનો અર્થ થાય છે–ગમન કરવાવાળે આ વ્યુત્પત્તિ અનુસાર જે કઈ ગમન કરે છે તે મનુષ્ય, અશ્વ આદિ બધાંને ” કહી શકાય છે. પરંતુ “ગૌ” શબ્દ ગાય નામના પશુના અર્થમાં રૂઢ થઈ ગયે છે આથી બધાં ચાલતા-ફરતાને વાચક માનવામાં આવતું નથી એવી જ રીતે સર્વાર્થસિદ્ધ પદથી જો કે વિજય આદિ દેને પણ કહી શકાય છે પરંતુ કહેવામાં આવતો નથી કારણ કે તે પાંચમાં અનુત્તર વિમાનના દેશ માટે રૂઢ છે. પ્રજ્ઞાપનાસૂત્રનાં છઠાં પદમાં, અનુગદ્વારમાં અને ઔપપાતિકસૂત્રના સિદ્ધાધિકારમાં કહ્યું છે— અધસ્તન ગ્રેવેયક, મધ્યમ રૈવેયક, ઉપરિતન રૈવેયક, વિજય, વૈજયન્ત, યન્ત, અપરાજિત અને સર્વાર્થસિદ્ધ દેવ. ર૧ “મવાર વાળમંત જ ઈત્યાદિ / રૂ. ૨૨ In સન્નાથભવનપતિ અને વાનવ્યન્તર દેવેમાં પ્રારંભની ચાર લેશ્યાઓ, તિષ્કમાં તેઓલેશ્યા અને વૈમાનિકમાં અન્તની ત્રણ લેશ્યાઓ હોય છે મારા તરવાર્થદીપિકા–આની પહેલાં ભવનપતિ, વનવ્યન્તર, તિષ્ક અને વૈમાનિક દેના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું હવે એ બતાવીએ છીએ કે તે દેવામાં કેટલી અને કયી કયી વેશ્યાઓ હોય છે— Page #942 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ. અ. ૪. ભવનપતિ વિગેરે દેવેની લશ્યાનું નિરૂપણ સૂ. ૨૨ ૨૫૩ અસુરકુમાર આદિ દસ ભવનપતિ દેવામાં તથા કિન્નર આદિ આઠ પ્રકારના વાનવ્યન્તર દેવામાં પ્રારંભની ચાર લેશ્યાઓ-કૃષ્ણ, નીલ, કાપત અને તેને હોય છે. ચન્દ્ર સૂર્ય વગેરે તિષ્ક દેવામાં એક માત્ર તેજલેશ્યા–હોય છે અને બાર કલ્પપપન્ન નવ રૈવેયક અને પાંચ અનુત્તરૌપપાતિક દેવામાં અન્તિમ ત્રણ લેયાઓ-તેજ, પદ્મ અને શુક્લ જોવામાં આવે છે રર છે તત્વાર્થનિર્યુકિત-પહેલા દેના સામાન્ય રૂપથી ચાર ભેદ કહેવામાં આવ્યા—ભવનપતિ, વનવ્યતર, જ્યોતિષ્ક અને વૈમાનિક ત્યારબાદ ભવનપતિઓના અસુરકુમાર આદિ દસ ભેદ, વાનવ્યન્તરના કિન્નર આદિ આઠ ભેદ, તિષ્કના ચન્દ્ર-સૂર્ય આદિ પાંચ ભેદ અને કલ્પપપન વૈમાનિકોના બાર ભેદ, રૈવેયકના નવ ભેદ અને અનુત્તરપાતિકના પાંચ ભેદ દર્શાવી દેવામાં આવ્યા છે હવે એવું પ્રતિપાદન કરીએ છીએ કે તે દેવેમાં કેટલી-કેટલી ભાવ લેશ્યાઓ હોય છે. ? ભવનપતિઓ અને વનવ્યન્તરોમાં શરૂઆતની ચાર લેશ્યાઓ તિષ્કમાં તેને લેગ્યા અને વૈમાનિકમાં છેવટની ત્રણ લેસ્યાઓ હોય છે ભવનપતિઓ અને વાવ્યન્તરમાં કૃષ્ણ, નીલ, કાપત અને તેજલેશ્યા–એ ચાર વેશ્યાઓ છે. સૌધર્મ આદિ બાર પ્રકારનાં કલ્પપપન્નક અને કાલ્પાતીત નવ રૈવેયક અને પાંચ અનુતરપપાતિક વૈમાનિક દેવમાં છેવટની ત્રણ અર્થાત્ તેજ, પદ્મ અને શુકલ નામની વેશ્યાઓ હોય છે. વૈમાનિકમાં સૌધર્મ અને ઈશાનમાં તેલેશ્યા જોવામાં આવે છે. સનકુમાર, મહેન્દ્ર અને બ્રહ્મલોકમાં પર્વ વેશ્યા, લાન્તક, મહાશુક સહસ્ત્રાર આનત, પ્રાણત, આરણ અને અચુતમાં તથા નવ વેયક અને પાંચ અનુત્તરપપાતિકમાં શુક્લ–લેશ્યા લેય છે. આ શુકલ વેશ્યા ઉપર-ઉપર વધારે વિશુદ્ધ હોય છે. - સ્થાનાંગસૂત્રના પ્રથમ સ્થાનમાં કહ્યું છે– ભવનપતિ અને વાનવ્યન્તમાં ચાર લેસ્થાઓ હોય છે, જ્યોતિષ્કર્મા એક તેજોલેશ્યા હોય છે અને વૈમાનિકમાં અન્તની ત્રણ લેયાઓ હોય છે. આ પૈકી પ્રારંભની ચાર, કૃષ્ણ નીલ, કાપિત અને તેજોલેશ્યા ભવનપતિ અને વાનવ્યન્તરોમાં હોય છે. ચન્દ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર, તારા નામના પાંચ જ્યોતિષ્કમાં એક તેજોલેશ્યા હોય છે સૌધર્મ તથા ઈશાનમાં તેજલેશ્યા, સનકુમાર, મહેન્દ્ર અને બ્રહ્મલેકમાં પદ્મલેશ્યા અને શેષ વૈમાનિકમાં ઉત્તરોત્તર વિશુદ્ધ શુલ્લેશ્યા હોય છે. જવાભિગમની ત્રીજી પ્રતિપત્તિના પ્રથમ ઉદ્દેશકમાં તથા પ્રજ્ઞાપનાસૂત્રના ૧૭માં પદના પ્રથમ ઉદેશકમાં કહ્યું છે–સૌધર્મ અને ઈશાન દેવેમાં કેટલી વેશ્યાઓ હોય છે? ગૌતમ ! એક તેજલેશ્યા હોય છે સનસ્કુમાર અને મહેન્દ્રમાં પદ્મલેશ્યા, બ્રહ્મસેકમાં પણ પદ્મલેશ્યા અને શેષ વૈમાનિકેમાં શુક્લેશ્યા તથા અનુત્તરપપાતિકોમાં પરમ શુકલેશ્યા હોય છે. ૨૨ “mઘવનાવા ઈત્યાદિ સત્રાર્થ –કલ્પપપન્નક વૈમાનિક દેવામાં ઈન્દ્ર સામાનિક ત્રાયન્ટિંશ આત્મરક્ષક લેપાલ, પરિષદુ અનીકાધિપતિ, પ્રકીર્ણક, આભિગ્ય અને કિલ્પિષક એ દશ ભેદ હોય છે જે ૨૩ Page #943 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૫૪. તત્વાર્થસૂત્રને તત્ત્વાર્થદીપિકા–પહેલાં ભવનપતિ, વનવ્યન્તર, તિક અને વૈમાનિક દેના સામાન્ય અને વિશેષ રૂપે સ્વરૂપ બતાવ્યા, ત્યાર બાદ ચારે પ્રકારના દેવામાં જોવાતી કૃષ્ણ નીલ વગેરે લેશ્યાઓનું નિરૂપણ કીધું હવે એ બતાવીએ છીએ કે ચારે નિકોમાંથી કોનામાં ઈન્દ્ર, સામાનિક આદિ કેટલાં ભેદ હોય છે ? આ પ્રશ્નનું સમાધાન કરવા માટે સૌ પ્રથમ કપ પન્નક વૈમાનિક દેના ઈન્દ્રાદિ દશ ભેદોનું પ્રતિપાદનક કરીશું– સૌધર્મથી લઇને અશ્રુત પર્યન્ત બાર કાપપનક વૈમાનિક દેવમાં આજ્ઞા ઐશ્વર્ય આદિ તથા ભેગે પગ વગેરેના સમ્પાદક રૂપથી ઈન્દ્ર આદિ દસ પરિવાર હોય છે. (૧) ઈન્દ્ર અન્ય દેવોને પ્રાપ્ત ન થઈ શકનારા અણિમા આદિ ગુણોના વેગથી જે સંસ્કૃત અર્થાત્ પરમ ઐશ્વર્યને પ્રાપ્ત હોય છે તે ઈન્દ્ર કહેવાય છે. તે રાજાના જેવો હોય છે. (૨) સામાનિક–જે ઇન્દ્ર તે ન હોય પરંતુ ઈન્દ્રના જે હોય અર્થાત ઈન્દ્રના જેવા જ જેમના મનુષ્ય, વીર્ય, પરિવાર ભોગ અને ઉપગ હોય પરંતુ ઈન્દ્રની માફક આજ્ઞા અને ઐશ્વર્ય ન હોય, તે, સામાનિક દેવ કહેવાય છે. તેમને “મહાર' પણ કહે છે. આ દેવ રાજાના પિતા ગુરૂ અથવા ઉપાધ્યાય જેવા હેય છે. (૩) ત્રાયઅિંશ—આ મંત્રી અને પુરેહિત સ્થાનીય છે. મિત્ર, પીઠ મદ વગેરે સમજવા. (૪) આત્મરક્ષક–આ ઈન્દ્રની રક્ષા કરનારા અંગરક્ષક જેવા છે. (૫) લેપાલ—લેક-જનતાની રક્ષા કરવાવાળા, ખજાનચીની માફક અર્થચર, કેટવાલની જેમ દેશરક્ષક, દુગપાળની જેમ મહાતલવર દેવ કપાળ કહેવાય છે. - (૬) પારિષદ- સદસ્ય (સ) જેવાં. (૭) અનીકાધિપતિ–-પાયદલ, ગજદળ, હયદળ. રથદળ વગેરે સાત પ્રકારની સેનાઓનાં અધિપતિ-એમને દષ્ઠસ્થાનીય પણ કહી શકાય. (૮) પ્રકીર્ણક–નાગરિક-જનતા જેવા. (૯) આભિયોગિક-–સેવકની જેવા જે વાહન વગેરેના કામમાં આવે છે. (૧૦) કિબિષિક-દિવાકીર્તિ નાપિતની જેવા ચડાળની જેવા ભિન્ન કોટિના દેવ. ઇન્દ્ર અ દિ આ દસ ભેદ સૌધર્મ આદિ અચુત દેવલેક સુધી બાર વૈમાનિકમાં આ દસે ભેદો જોવામાં આવે છે-કઈ કઈ સ્થળે--અબે દેવલોકમાં આ ભેદ હોય છે . ૨૩ તવાનિયતિ–આની અગાઉ ભવનપતિ, વનવ્યન્તર, તિષ્ક અને વૈમાનિક દેવની કૃષ્ણ, નીલ વગેરે છે વેશ્યાઓનું યથાયોગ્ય પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું હવે તેજ દેને આજ્ઞા, એશ્વર્ય, ભેગ, ઉપભેગ આદિના સમ્પાદન માટે ઈદ્ર આદિ દસ ભેદ હોય છે તેમનું પ્રતિપાદન કરવા માટે પ્રથમ ભવનપતિ અને કપોપપન્ન-વૈમાનિક દેવોમાં થનારા દશ ભેદોનું પ્રતિપાદન કરીએ છીએ--- કપ પન્નક દેના ઈન્દ્ર, સામાનિક, ત્રાયશ્ચિંશક, આત્મરક્ષક લોકપાલ, પરિષદુ૫૫નક (પરિષદ), અનીકાધિપતિ, પ્રકીર્ણક અભિગિક અને કિબિષિક આ દસ-દસ દેવ હોય છે. એમનું સ્વરૂપ આ પ્રકારે છે Page #944 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૪ ચાર પ્રકારના નિકાના દેના ઈન્દ્રાદિ દેનું કથન સૂ. ૨૩ ૨૫૫ (૧) ઈન્દ્રઃ જે પરમ ઐશ્વર્યથી યુક્ત હોય તેમજ સામાનિક વગેરે દેવના અધિપતિ હોય. (૨) સામાનિકઃ જેમના આજ્ઞા–ઐશ્વર્ય ઈન્દ્રની જેવા ન હોય પરંતુ આયુ, વીર્ય(પરાક્રમ) ભેગ, ઉપભોગ આદિ તેના જેવા જ હેય. તાત્પર્ય એ છે કે ઈન્દ્ર શાસક હોય છે–તેની આજ્ઞા ચાલે છે, તે સંપૂર્ણ કલ્પના અધિપતિ હોય છે, આ વિશેષતા સામાન્ય દેવામાં જોવામાં આવતી નથી પરંતુ આયુષ્ય વગેરેમાં તેઓ ઈન્દ્ર સમાન જ હોય છે, ઈન્દ્ર રાજા જે છે તે આ બધાં તેના પ્રધાન, પિતા, ગુરૂ, ઉપાધ્યાય અથવા મહત્તર જેવાં છે. (૩) ત્રાયઅિંશ—આ મંત્રી તથા પુરે હિત જેવા છે. જે રાજ્યના કારભારની ચિન્તા કરે છે–શાસન સૂત્રનું સંચાલન કરે છે તેઓ મંત્રી કહેવાય છે. શક્તિ કમ પુષ્ટિ કર્મ વગેરે કરનારા પુરોહિત કહેવાય છે. (૪) આત્મરક્ષક–જે ઈન્દ્રના રક્ષક હોય, હથિયારથી સજજ થઈ પાછળ ઉભા રહેતા હોય અને રૌદ્ર હાય. (૫) લેકપાલ– જે લોકોનું પાલન કરે તે કાલ. આ વ્યુત્પત્તિ અનુસાર એ આત્મરક્ષક સ્થાનીય હોય છે. આત્મરક્ષક તે કહેવાય જે દેશના સીમાડાઓનું રક્ષણ કરે છે. (૬) પારિષદ-મિત્રો જેવા સભાસદે જેવાં. (૭) અનીકાધિપતિ–સેનાપતિ અથવા દણ્ડનાયક જેવા સેના અનેક પ્રકારની હોય છે. ગજસેના, અશ્વસેના, રથસેના પાયદળ વગેરે. (૮) પ્રકીર્ણ ક–પ્રજા જેવા. (૯) આભિગિક–ભૂ-કરની જેવા. જે બીજાનાં કામ કરવા માટે તૈયાર રહે છે. (૧૦) કિબિષિક–કિબિષને અર્થ છે. પાપ જે દેવને ચાન્ડાલે જેવા હડધૂત સમજ વામાં આવે છે તેઓ કિબિષિક કહેવાય છે. પારકા પાનમંતરકોણિયા'' ઈત્યાદિ સૂવાથ–વાનશ્વેતર અને તિષ્કમાં (૧) ઈન્દ્ર (૨) સામાનિક (૩) પારિષદુપપન્નક (૪) આત્મરક્ષક (૫) અનીકાધિપતિ આ પાંચ દેવ હોય છે. કલ્પાતીત દેવ બધા અહમિન્દ્ર હોય છે. ૨૪ તત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં બાર કાપપન્નક વૈમાનિક દેના ઈન્દ્ર આદિ દસ-દસ ભેદ, આજ્ઞા, અશ્વર્ય ભંગ ઉપભોગ આદિના સમ્પાદક રૂપમાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે હવે એ દર્શાવીએ છીએ કે વાનરાન્તરે અને તિષ્કમાં ઈન્દ્રાદિ પાંચ હોય છે. નવયક દેવ તથા પાંચ અનુત્તરૌપપાતિક દેવ સઘળાં અહમિન્દ્ર હોય છે. તેમનામાં ઈન્દ્ર વગેરેનો કેઈ ભેદ હોતો નથી. વાનગૅતર અને તિષ્ક દેવામાં આ પાંચ-પાંચ ભેટવાળા દેવ હેય છે. (૧) ઈન્દ્ર (૨) સામાનિક (૩) પારિષદ (૪) આત્મરક્ષક (૫) અનીકાધિપતિ કલ્પાતીત દેવ અહમિન્દ્ર હોય છે. કિન્નર, કિં પુરૂષ આદિ આઠ વાનચન્તરે તથા ચન્દ્ર સૂર્ય આદિ પાંચ જ્યોતિષ્કમાં (૧) ઈન્દ્ર (૨) સામાનિક (૩) પારિષદુપપન્નક (૪) આત્મરક્ષક (૫) અનીકાધિપતિ (૬) પ્રકીર્ષક (૭) આભિગિક અને (૮) કિલિબષિક એ આહ ભેદ હોય છે, Page #945 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૫૬ તત્વાર્થસૂત્રને કલ્પાતીત દેવ અર્થાત નવ રૈવેયક તથા પાંચ અનુત્તરૌપપાતિક અહનિદ્ર હોય છે. તેમનામાં શાસ્ત્રશાસકભાવ નથી, સ્વામિ-સેવકને ભેદ નથી, તેઓ સ્વયં જ પિતાના સ્વામિ ભર્તા અગર પોષક છે. તેઓ કેઈની આજ્ઞા હેઠળ હોતાં નથી, કેઈન ઐશ્વર્યના વિધાયક હોતા નથી. એ કારણે જ તેમને અહમિન્દ્ર કહે છે. રજા તત્વાર્થનિર્યુકિત–પહેલા સૌધર્મ ઈશાન વગેરે બાર પ્રકારના વૈમાનિકના આજ્ઞા એશ્વર્ય ભંગ ઉપભેગેના વિધાયક રૂપથી ઈન્દ્ર આદિ દસ દસ ભેદ પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યા હવે કિન્નર આદિ વાનગૅત અને ચન્દ્ર-સૂર્ય આદિ પાંચ જ્યોતિષ્કમાં ઈન્દ્રાદિ દેના ભેદ બતાવીએ છીએ. અહીં ઈન્દ્ર વગેરે પાંચ ભેદવાળા દેવ હોય છે. કિન્નર કિપરૂષ આદિ આઠ પ્રકારના–વાનભંતરમાં તથા ચન્દ્ર-સૂર્ય ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારા આ પાંચ તિષ્ક વિમાનમાં ઈન્દ્ર સામાનિક પારિષધ આત્મરક્ષક અનીકાધિપતિ આ પાંચ પ્રકારની આજ્ઞા-એશ્વર્ય ભેગોપભેગના વિધાયક રૂપમાં જ હોય છે – આ રીતે વાતવ્યન્તરો અને તિષ્કમાં આ પાંચ પ્રકારમાંથી. (૧) ઈન્દ્ર તે કહેવાય જે બાકી ચારના અધિપતિ છે અને પરમ એશ્વર્યથી સમ્પન્ન હોય છે. (૨) સામાનિક–જે ઈન્દ્રની જેવા સ્થાને હોય તે સામાનિક આયું વીર્ય પરિવાર ભેગ અને ઉપભોગ આદિની અપેક્ષા તેઓ ઈન્દ્રની બરાબર હોય છે. તેમને મહત્તર, ગુરૂ, પિતા અગર ઉપાધ્યાયની માફક સમજવા જોઈએ. (૩) પારિષદ–જે મિત્રો જેવા હેય. (૪) આત્મરક્ષક–જે પિતાના શસ્ત્ર, અસ્ત્રોને તૈયાર રાખે છે, રૌદ્ર હોય છે અને ઈન્દ્રની રક્ષા માટે તેમની પાછળ ઉભા રહે છે. “ (૫) અનીકાધિપતિ–આ સેનાપતિએ જેવા હોય છે. ભવનપતિ દેવના ઈન્દ્ર, સામાનિક, ત્રાયશ્વિંશક, લેકપાલ પારિષધ, અનીકાધિપતિ અને આત્મરક્ષક એ સાત આજ્ઞા ઐશ્વર્ય ભગપભોગના વિધાયક હોય છે. ' કપાતીત દેવ કોણ છે ? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર એ છે કે જે દેવ પહેલાં કહેવાયેલા સૌધર્મ આદિ બાર કોથી દૂર છે. ઉપર છે તે નવ પ્રકારના રૈવેયક દેવ અને પાંચ પ્રકારના અનુરોપપાતિક દેવ કશ્યતીત કહેવાય છે–પોતે જ પોતાના ઈન્દ્ર છે તેમનો બીજે કઈ ઈન્દ્ર હોતો નથી એ કારણે જ તેઓ અહમિન્દ્ર કહેવાય છે તેમનામાં સામાનિક આદિ-વિભાગ હોતા નથી એવા કલ્પાતીત દેવામાં નવ ગ્રેવેયક દેવ નીચે મધ્ય અને ઉપર એવી ત્રણ વિકેમાં ત્રણ ત્રણ સંખ્યાથી રહે છે. અનુત્તરૌપપાતિક દેવ વિજય-જયન્ત, જ્યન્ત, અપરાજિત અને સર્વાર્થ સિદ્ધનામક પાંચ અનુત્તર વિમાનમાં રહે છે. તેઓ સ્વયં પોતાના આજ્ઞા, ઐશ્વર્ય, અધિપતિત્વ થવા પોષકત્વના વિધાયક હોય છે. ભવનપતિ દેના ઈન્દ્ર સામાનિક. ત્રાયન્ટિંશક, લેકપાલ પારિષઘ--અનીકાધિપતિ અને આત્મરક્ષક એ સાત આજ્ઞા વર્ષના વિધાયક હોય છે. Page #946 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૪. ભવનપતિવિગેરે દેવાના ઇદ્રાનું નિરૂપણ સૂ ૨૫ ૨૫૭ પ્રજ્ઞાપનાના બીજા સ્થાનપદના ૩૮ માં સૂત્રમાં “નંદ ં મતે વાળમંતળ” એ સૂત્રમાં કહ્યું છે કે—પાત-પેાતાના સહસ્રો સામાનિક દેવાના, પાત-પાતાની અગ્રમહિષિએનું પાત– પેાતાના પારિષદ્ય દેવાનુ પોત-પેાતાનાં અનીક દેવાનું પાત-પેાતાના અનીકાધિપતિનુ, પાતપેાતાના આત્મરક્ષક સેનાના દેવાનું અને ખીજા ઘણા ખધાં વાનભ્યન્તર દેવાનું અધિપતિત્વ, પૌરપત્ય, સ્વામિત્વ, ભર્તૃત્વ મહત્તરત્વ, આજ્ઞા-એશ્વર્ય સેનાપતિત્વ કરતા થકા વિચરે છે. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં આ જ સ્થાન પદના ૪૨ માં સૂત્રમાં “જ્જ મૈં મતે કોરિયાળ” આ સૂત્રમાં કહેવામાં આવ્યું છે—તેએ પેાત-પેાતાના હજારો વિમાનાવાસાનુ પાત–પેાતાના હજારો સામાનિક દેવાનું પોત-પેાતાની સપરિવાર પટ્ટરાણીઓનુ પાત-પાતાની પરિષદાનુ પાત– પેાતાના અનીકાનું પાત-પાતાના અનીકાધિપતિએનુ પાત-પાતાના હજારા આત્મરક્ષક દેવાનુ તથા દેવીઓનું અધિપતિત્વ કરતાં થકાં આ પ્રમાણે વિચરે છે. ભવનપતિ દેવાની બાબતમાં આ જ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના બીજા પદમાં “દ્ઘિ નં મતે મળ્યાવાલીન” એ ૨૮માં સૂત્રમાં કહ્યું છે—પાત-પાતાના લાખા ભવનાવાસામાં, પાત-પાતાના હજારો સામાનિક દેવાનું, પાત-પાતાના ત્રાયત્રિ ંશક દેવાનુ પોત-પોતાના લેાકપાલાનુ, પાતપેાતાની પટ્ટરાણીઓનુ પોત-પોતાના પારિષદ્ય દેવાનું, પાત-પાતાની સેનાઓનું પોત-પોતાના અનીકાધિપતિઓનુ પોત-પોતાના આત્મ-રક્ષક દેવાનું તથા બીજા પણ ઘણાં દેવાનું આધિપત્ય કરતાં થકા રહે છે. ર૪ા ‘મવળવદ વાળમંતરાળ રૂપ ' ઇત્યાદિ સૂત્રા—ભવનપતિઓ અને વાનભ્યન્તરાની પ્રત્યેક જાતિમાં અમ્બે ઈન્દ્ર છે, જ્યાતિકામાં કુલ એ ઈન્દ્ર છે અને વૈમાનિકમાં (એક-એક કલ્પમાં) એક-એક ઇન્દ્ર છે ઘરપા તા દીપિકા ભવનપતિ, વાનન્યન્તર, જ્યાતિષ્ઠ અને વૈમાનિકમાં ઈન્દ્ર વગેરે કેટલા કેટલા પ્રકારના હાય છે એ બતાવી દેવામાં આવેલ છે. હવે અસુરકુમાર આદિ દસ પ્રકારના ભવનપતિઓમાં તથા કન્નર, કપુરૂષ આદિ આઠ પ્રકારના વાનભ્યન્તરામાં પ્રત્યેક જાતિમાં બબ્બે—ઈન્દ્ર હાય છે, ચૈતિકૈામાં જાતિવાચક કુલ બે ઈન્દ્ર છે અને વૈમાનિકોમાં એક-એક ઇન્દ્ર છે એ પ્રતિપાદન કરીએ છીએ. અસુરકુમાર આદિ દસ પ્રકારના ભવનવાસિમાં અને કિન્નર આદિ આઠ પ્રકારના વાનઅન્તરોમાં પ્રત્યેક જાતિમાં એ-એ ઈન્દ્ર ડાય છે. ચન્દ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારા એ પાંચ પ્રકારના જ્યાતિષ્કામાં માત્ર જાતિવાચક એ ઈન્દ્ર—ચન્દ્ર તથા સૂર્ય હોય છે. સૌધમ આફ્રિ પ્રત્યેક વૈમાનિક દેવામાં એક-એક ઈન્દ્ર હેાય છે. સૌધર્મ કલ્પમાં શક્ર ઇન્દ્ર છે, ઈશાન કલ્પમાં ઇશાન ઇન્દ્ર છે; યાવત્ આનત-પ્રાણતમાં પ્રાણુતા ઈન્દ્ર છે, આરણુ-અચ્યુત કલ્પોમાં અચ્યુત નામક ઈન્દ્ર છે. ારપા તત્ત્વાથ નિયુક્તિ-ભવનપતિ વાનભ્યન્તર, જ્યાતિષ્ઠ અને વૈમાનિક આ પૂતિ ચાર પ્રકારના દેવામાંથી કાના એક-એક ઈન્દ્ર છે અને કેાના એ-એ ઈન્દ્ર છે એ પ્રતિપાદન કરવા માટે કહીએ છીએ કે ભવનવાસી અને વાનવ્યંતરોમાં પ્રત્યેક જાતિના ખે–એ ઈન્દ્ર હાય છે, જ્યાતિષ્કામાં જાતિવાચક એ જ ઇન્દ્ર છે અને વૈમાનિકમાં પ્રત્યેક કલ્પમાં એક-એક ઇન્દ્ર છે. ૩૩ Page #947 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૫૮ તત્ત્વાર્થસૂત્રને અસુરકુમાર આદિ દસ પ્રકારના ભવનવાસીઓમાં બે-બે ઇન્દ્ર છે, કિન્નર આદિ આઠ પ્રકારના વાનચન્તામાં પણ બે-બે ઈન્દ્ર છે. અસુરકુમારોમાં ચમર અને બલિ નામના બે ઈન્દ્ર છે નાગકુમારોમાં ધરણ અને ભૂતાનંદ નામક બે ઈન્દ્ર છે. વિઘુકુમારમાં હરિ અને હરિસહ સુવર્ણકુમારેમાં વેણુદેવ અને વેણુદાલી, અગ્નિકુમારોમાં અગ્નિશિખ અને અગ્નિમાણવ. વાયુકુમારોમાં વેલમ્બ અને પ્રભંજન, દ્વીપકુમારોમાં પૂર્ણ અને વિશિષ્ટ, ઉદધિકુમારોમાં જલકાન્ત અને જલપ્રભ, દિકુમારોમાં અમિતગતિ અને અમિતવાહન નામના ઈન્દ્ર છે. સ્વનિતકુમારેમાં ઘોષ અને મહાઘેષ નામક બે ઈન્દ્ર છે. વનવ્યન્તરોમાં–કિન્નરેમાં કિન્નર અને જિંપુરૂષ, કિપુરૂષમાં પુરૂષ અને મહાપુરુષ મહારગોમાં અતિકાય અને મહાકાય ગધેમાં ગીતરતિ અને ગીતયશ, યક્ષેત્રમાં પૂર્ણભદ્ર અને મણિભદ્ર રાક્ષસોમાં ભીમ અને મહાભીમ ભૂતેમાં પ્રતિરૂ૫ અને અતિરૂપ તથા પિશામાં કાળ અને મહાકાળ નામના બે ઈન્દ્ર છે. તિષ્કમાં—ચન્દ્ર, સૂર્ય અને ગ્રહ આદિમાં ચન્દ્ર અને સૂર્ય નામના બે ઇન્દ્ર છે અને સૂર્ય ઘણું જ છે આથી જાતિવાચક બે ઈન્દ્ર છે. | કલ્પપપન્નક વૈમાનિકોમાં પ્રત્યેક કલ્પમાં એક-એક ઈન્દ્ર છે. સૌધર્મ શક, અશાનમાં ઈશાન સનકુમારમાં સનકુમાર, મહેન્દ્રમાં મહેન્દ્ર, બ્રહ્મલેકમાં “બ્રહ્મ લાન્તકમાં લાન્તક, મહાશુક્રમાં મહાશુક, સહસારમાં સહસાર આનત–પ્રાણુત નામક બંને કલ્પોમાં એક પ્રાણત આરણ અને અચુત કલ્પોમાં એક અશ્રુત નામક ઈદ્ર છે. અશ્રુતકલ્પથી આગળ નવ યુકેમાં અને પાંચ અનુત્તર-વિમાનમાં ઈન્દ્ર આદિના ભેદ નથી, તેઓ કલ્પાતીત છે. ત્યાંના બધાં દેવ સ્વતંત્ર હવાથી અહમિંદ્ર છે અને પ્રાયગમનઆગમનથી રહિત છે. આમતેમ આવાગમન કરતાં નથી. સ્થાનાંગસૂત્રના બીજા સ્થાનના ત્રીજા ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે— બે અસુકુમારેન્દ્ર કહેવામાં આવ્યા છે. રામર અને બલિ. બે નાગકુમાર કહેવાયા છે. ધરણ અને ભૂતાનન્દ બે સુવર્ણકુમારે કહેવામાં આવ્યા છે–વેણુદેવ અને વેણુદાલી બે વિઘકુમારેદ્ર કહેવામાં આવ્યા છે––હરિ અને હરિસહ બે અગ્નિકુમારેન્દ્ર કહેવામાં આવ્યા છે. અગ્નિશિખ અને અગ્નિમાણવ. બે દ્વીપકુમારેન્દ્ર પૂર્ણ અને વિશિષ્ટ. બે ઉદધિકુમારે છે– જલકાન્ત અને જલપ્રભ. બે દિશાકુમારેન્દ્ર અમિતગતિ અને અમિતવાડન, વાયુકુમારેના બે ઈન્દ્ર કહેવામાં આવ્યા છે–વેલમ્બ અને પ્રભંજન સ્વનિતકુમારના બે ઈન્દ્ર કહેવામાં આવ્યા છે. ઘોષ તથા મહાઘેષ વનવ્યંતરોમાં પિશાચના બે ઈન્દ્ર છે. કાળ અને મહાકાળ; ભૂતના બે ઈદ્ર છે. સુરૂપ અને પ્રતિરૂપ, ચના બે ઇન્દ્ર છે. પૂર્ણભદ્ર અને માણિભદ્ર; રાક્ષસે ના બે ઈન્દ્ર છે ભીમ અને મહાભીમ; કિન્નરોના બે ઈદ્ર છે. કિન્નર અને જિંપુરૂષ; કિંગુરૂષોના બે ઈદ્ર છે. પુરૂષ અને મહાપુરૂષ; મહાગોના બે ઈદ્ર છે. ગીતરતિ અને ગીતયશ. રપા “વળતા જેવા વિવિ' ઈ-યાદિ સત્રાર્થ—ઈશાનક૫ સુધીના દેવ કાયાથી પરિચારણા કરે છે, અયુતકલ્પ સુધીના દેવ સ્પર્શ, રૂપ, શબ્દ અને મનથી પરિચારણ કરે છે, કલ્પાતીત દેવ પરચારણ સહિત હેય છે. | ૨૬ છે Page #948 -------------------------------------------------------------------------- ________________ અ. ૪ દેવાની રિચારણાનું નિરૂપણ સૂ. ૨૬ રપ ગુજરાતી અનુવાદ તત્ત્વા દીપિકા પૂર્વ સૂત્રમાં ભવનપતિથી લઈને સર્વાં સિદ્ધ પન્તના દેવામાં યથા ચેષ્ય ઈન્દ્રાની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે. હવે દેવામાં વિષયસુખને ભાગવવાના પ્રકાર ખતાવીએ છીએ— અસુરકુમાર આદિ દસ ભવનપતિ, કિન્નર આદિ આઠ વાનવ્યંતર, ચન્દ્ર-સૂર્ય વગેરે પાંચ જ્યાતિષ્ઠ તથા સૌધર્મ અને ઇશાન દેવલાકના દેવા કાયાથી મનુષ્યાની માફક પ્રવિચાર અર્થાત્ મૈથુનસેવન કરે છે. સનત્યમાર, માહેન્દ્ર, બ્રહાલાક, લાન્તક, મહાશુક્ર, સહસ્રાર, આનત, પ્રાળુત, ભરણુ અને અચ્યુત પર્યંન્ત દસ દેવલોકોનાં વૈમાનિકે સ્પર્શ, રૂપ, શબ્દ અને મનથી મૈથુન સેવે છે—અર્થાત્ સનકુમાર અને માહેન્દ્ર કલ્પના દેવ-દેવાંગનાઓનાં સ્પ`માત્રથી વિષયભાગના સુખનો અનુભવ કરીને પરમ પ્રીતી પ્રાપ્ત કરે છે એવી જ રીતે આ બંને કપ્પામાં આવનારી દેવીએ દેવાના સ્પર્શથી જ વિષય-સુખના અનુભવ કરે છે. બ્રહ્મલેાક અને લાન્તક કલ્પના દેવ દેવાંગનાઓના શૃંગાર-પરિપૂર્ણ, વિલાસને, મનાજ્ઞ વેષભૂષાને તથા રૂપને નિરખવા માત્રથી તિજન્ય સુખની અનુભૂતિ કરે છે. મહાશુક્ર અને સહસ્રાર કલ્પમાં સ્થિત દેવ–દેવિએના અનેાહર તથા મધુર સ’ગીત, મૃદુ મદ મુશ્કરાહટથી યુક્ત આભૂષણાના અવાજ તથા વાણિને આલાપ સાંભળીને જ કામની તૃપ્તિ પ્રાપ્ત કરી લે છે. આનત, પ્રાણુત, ભરણુ અને અચ્યુત કાના દેવ પાત-પાતાની દેવિએના મનના સલ્પ માત્રથી જ કામભાગ–સબોંધી પરમ સુખના અનુભવ કરે છે. નવ ચૈવેયકા તથા પાંચ અનુત્તર વિમાનાના કલ્પાતીત દેવ મૈથુન રહિત હાય છે અર્થાત્ તેઓ મનથી પણ મૈથુન સેવન કરતાં નથી. તે કલ્પાતીત દેવાને કલ્પાપપનક દેવાની અપેક્ષાએ પણ પરમાત્કૃષ્ટ હષ રૂપ સુખ પ્રાપ્ત રહે છે જે વિષયજનિત સુખથી પણ ઉત્તમકોટિનું અને વિલક્ષણ હેાય છે. તેમનું વેદમેહનીય એટલા ઉપશાન્ત રહે છે કે તેમનામાં કામવાસના ઉત્પન્ન જ થતી નથી અને જ્યારે કામવાસના જ ઉત્પન્ન થતી નથી તેા કામવેદનાના પ્રતિકાર કરવા માટે મૈથુનનો વિચાર પણ કઇ રીતે ઉદ્દભવી શકે ? એ અહમિન્દ્ર દેવાને સદા સતાષમય સુખ જ થતુ રહે છે ॥૨૬॥ તત્ત્વા (નયુકિત પહેલાં ભવનપતિએથી લઈને સર્વાર્થસિદ્ધ સુધીના ચાર પ્રકારના દેશના થાયાગ્ય ઈન્દ્ર આદિના વિચાર કરવામાં આવ્યેા છે. હવે એ પ્રતિપાદન કરીએ છીએ કે બધાં દેવ ત્રણ પ્રકારના હાય છે. કઈ-કઈ દેવિએવાળા અને મૈથુનસેવનારા કેાઈ અદેવિક અને મૈથુનસેવનારા અને કઈ-કોઇ અદૈવિક અને અપ્રવીચાર—(મૈથુન ન સેવનારા). આ ત્રણ પ્રકારના દેવાની ક્રમશઃ પ્રરૂપણા કરીએ છીએ અસુરકુમાર આદિ દસ ભવનપતિએથી લઈને ઇશાન સુધીના પચ્ચીસ પ્રકારના દેવે કાયાની પ્રવીચાર કરે છે અર્થાત્ શરીરથી મૈથુનક્રિયા કરે છે. તેઓ સલિષ્ટ કર્માવાળા હાય છે આથી મનુષ્યની જેમ મૈથુનસુખના અનુભવ કરતા થકા, તીત્ર આશયવાળા થઈને શારીરિક સંશ્ર્લેષથી ઉત્પન્ન સ્પર્ધા સુખને પ્રાપ્ત કરીને પ્રીતિ પ્રાપ્ત કરે છે. આજ ભવનવામિ, વાનચંતા જ્યાતિષ્કા અને સૌધર્મ તથા ઇશાન કલ્પમાં જ દેવિઓ ઉત્પન્ન થાય છે. બીજા કલ્પથી ઉપર દૈવિ ઉત્પન્ન થતી નથી આથી આ દેવલાકાને સદૈવિક અને સપ્રવીચાર કહે છે. Page #949 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્ત્વાર્થ સૂત્રના સનકુમાર, માહેન્દ્ર, બ્રહ્મલેાક, લાન્તક, મહાશુક્ર, સહસ્રાર, આનત, પ્રાણત, આરણુ, અચ્યુત—આ દસ કલ્પાપપન્ન વૈમાનિક દેવ સ્પર્શ, રૂપ, શબ્દ અને મનથી પ્રવીચાર અર્થાત્ મૈથુનસેવન કરે છે. ૨૬૦ સનત્યુમાર અને માહેન્દ્ર કલ્પમાં દેવિઓ પોતાના દેવાને-મૈથુન-સુખના અભિલાષી જાણીને તથા પેાતાના તરફ આદર ઉત્પન્ન થયે। સમજીને વગર ખેલાવ્યે . જ સ્વય' ઉપસ્થિત થઇ જાય છે. બ્રહ્મલોક ને લાન્તક કલ્પમાં દેવિએ જ્યારે પેાતાના દેવાને મૈથુનસુખના ઈચ્છુક જાણે છે ત્યારે તે જાતે હાજર થઇને પેાતાના દિવ્ય સર્વાં ́ગસુન્દર હાવ-ભાવ-વિલાસ-ઉચ્છ્વાસથી પૂણ પરમ મનેહર વેષ-પરિધાન તથા સૌન્દર્યને પ્રદર્શિત કરે છે. તેને જોઇને દેવોની કામપિપાસા શાન્ત થઈ જાય છે તેમજ તેએ ઘણા પ્રેમના અનુભવ માણે છે. મહાશુષ્ક અને સહસાર કલ્પના દેવાને જ્યારે કામવાસના ઉત્પન્ન થાય છે તે તેમની નિયાગિની દેવિએ આ જાણીને કાનાને સુખ પહોંચાડનાર એવા મનેહર સંગીતનું ગાન કરે છે. સંગીતશબ્દ તથા તેમના નુપૂર-મંજરી વગેરે અલંક રેના શબ્દોને સાંભળીને અને મધુર હાસ્ય-ઉલ્લાસથી પરિપૂર્ણ વચનાને સાંભળીને તે દેવ તૃપ્ત થઇ જાય છે. અને તેમની કામેચ્છા શાંત થઇ જાય છે. આનત, પ્રાણત, આરણ અને અચ્યુત કામાં સ્થિત દેવ કામભોગના અભિલાષી થઈને પેાતાની દેવિઓના સંકલ્પ-ચિન્તન કરે છે. દેવિએના સંકલ્પ કરવા માત્રથી જ તેએ પરમ પ્રીતિ પ્રાપ્ત કરી લે છે અને કામતૃપ્તિનો અનુભવ કરે છે. આ દેવ અદૈવિક અને સપ્રવીચાર કહેવાય છે. આનાથી ઉપર—ત્રૈવેયકા અને અનુત્તર વિમાનેાના દેવ કામભોગની ઈચ્છાથી પર હાય છે. તેમના ચિત્તમાં દેવિઓના સ’કલ્પ પણ ઉર્દૂભવતા નથી તેા પછી કામ વગેરેથી પ્રવીચાર કરવાના તા પ્રશ્ન જ કયાં રહે છે ? વેદમેહનીયનુ ઉપશમન થઈ જવાથી તેઓ એટલા તે સુખીયા હાય છે કે કામસેવનની ઇચ્છા જ તેમના મનમાં ઉઠતી નથી. રૂપ, રસ, સ્પર્શાદિ પાંચ પ્રકારના વિષયનુ સેવન કરવાથી જે સુખ ઉત્પન્ન થાય છે તેની અપેક્ષા તેમને અસ`ખ્યગણા સુખના અનુભવ થાય છે તે પરમસુખમાં તેએ સતુષ્ટ રહે છે આ રીતે તે કલ્પાતીત દેવ આત્મસમાધિજનિત સુખને ઉપભેગ કરતા રહે છે તેમને જે સુખાનુભવ થાય છે તે આ સંસારમાં અન્યત્ર અત્યન્ત દુર્લભ છે આ કારણથી તેઓ ઇન્દ્રિયજનિત સ્પર્શ શબ્દ આદિ વિષયેાના સુખની અપેક્ષા કરતાં નથી અને હંમેશા તૃપ્ત રહે છે. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૩૪માં પદમાં પ્રવીચારણાના વિષયમાં કહ્યુ છે પ્રશ્ન—ભગવન્ ! પ્રવીચારણા (કામસેવન) કેટલા પ્રકારની કહેવામાં આવી છે ? ઉત્તર—ગૌતમ ! પાંચ પ્રકારની કહેવામાં આવી છે--કાયપરચારણા, પ પરિચારણા, રૂપપરિચારણા, શબ્દપરિચારણા અને મનઃ પરચારણા. “ભવનવાસિ, વાનવ્યન્તર, જ્યાતિષ્ઠ સૌધમ તથા ઈશાન કલ્પમાં દેવ કાયાથી પિરચારણા કરે છે; સનત્કુમાર અને માહેન્દ્ર કલ્પાનાં દેવ સ્પર્શીથી પરિચારણા કરે છે, બ્રાલેાક અને લાન્તક કામાં રૂપથી પરચારણા થાય છે, Page #950 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૪ તિષ્ક દેવેની ગતિઆદિનું કથન સૂ. ૨૭ ૨૨૧ મહાશુક અને સહસ્ત્રાર કલ્પમાં દેવ શબ્દથી પરિચારણ કરે છે, આનત, પ્રાકૃત, આરણ અને અય્યત કપમાં દેવ મનથી પરિચારણા કરે છે, રૈવેયક અને અનુત્તરૌપપાતિક દેવ પરિચારણા રહિત હોય છે – કલ્પપપન્ન અને કલ્પાતીત દેવના પ્રવીચારના વિષયમાં કહ્યું છે કે – બે દેવલોકમાં કાયાથી, બેમાં સ્પર્શથી, બેમાં રૂપથી અને બેમાં શબ્દથી અને ચારમાં મનના સંકલ્પથી પ્રવીચાર થાય છે બાકીનાં દેવ પરિચારણ રહિત હોય છે ૧ દેના શરીર સાત ધાતુઓથી રહિત હોય છે આથી તેમનું વીર્ય અલિત થતું નથી જ્યારે વેદની ઉદીરણ હઠી જાય છે ત્યારે તેમને સંકલ્પ-સુખ ઉત્પન્ન થાય છે . ર૬ : વોરિણા મેપf ઈત્યાદિ સૂવાથ—તિષ્ક દેવ મેરૂ પર્વતી પ્રદક્ષિણા કરે છે, દિવસ રાત્રી વગેરે કાળના વિભાગના કારણ છે, મનુષ્યક્ષેત્રમાં અર્થાત્ અઢી દ્વીપમાં નિરન્તર ગમન કરે છે અને મનુષ્યથી બહાર સ્થિત છે. છે ર૭ તત્ત્વાર્થદીપિકા પ્રથમ બતાવી દેવામાં આવ્યું છે કે ભવનવાસિઓથી લઈને સર્વાર્થ સિદ્ધ સુધીના દેવ કાયાથી સ્પર્શથી રૂપથી શબ્દથી અને મનથી મૈથુન સેવે છે અને કઈ-કઈ દેવ પ્રવીચાર રહિત પણ હોય છે. હવે તિષ્ક દેવની ગતિ તેમજ કાળ વિભાજનકત્વ વગેરેની પ્રરૂપણ કરવા માટે કહીએ છીએ – ચન્દ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારા એ પાંચ પ્રકારના જ્યોતિષ્ક મેરૂ પર્વતની પરિક્રમા કરે છે. આ જ કાળના વિભાજનના કારણો છે અર્થાત્ તેમની ગતિના કારણે જ સમય, આવલિકા આદિ કાળના ભેદ થાય છે તેઓ નિત્ય અર્થાત્ અનવરત ગતિશીલ રહે છે–એક ક્ષણ માટે પણ તેમની ગતિને કઈ રોકી શકતું નથી પરંતુ મનુષ્ય ક્ષેત્રથી બહાર અર્થાત્ માનુષેત્તર પર્વતથી આગળ તેઓ ભ્રમણ કરતાં નથી–સ્થિર રહે છે ર૭ છે તત્વાર્થનિર્યુક્તિ–-પૂર્વસૂત્રમાં ભવનપતિઓથી લઈને સર્વાર્થસિદ્ધ પર્યન્તના દેના વિષયાગ વગેરેનું યથાયોગ્ય વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે હવે તિષ્ક દેવોની ગતિ આદિના વિષયમાં કહીએ છીએ – ચન્દ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારા એ પાંચ પ્રકારના જ્યોતિષ્ક દેવ મનુષ્ય-ક્ષેત્રમાં અર્થાત્ માનુષાર પર્વત પર્યન્તના પીસ્તાળીસ લાખ જન લંબાઈ, પહોળાઈવાળા અઢી. દ્વીપમાં મેરૂ પર્વતની પ્રદક્ષિણ કરતા થકા નિરન્તર ગતિ કરતા રહે છે. આ જ જ્યોતિષ્ક દેવે કાળના વિભાગના કારણ છે અર્થાત સમય આવલિકા, શ્વાસોચ્છવાસ, સ્તક લવ અને મહત્ત આદિ કાળના ભેદના કારણ હોય છે. ચન્દ્ર, સૂર્ય આદિના સંચારથી જ ઘડી, પળ, ક્ષણ, પ્રહર, દિવસ, રાત, પક્ષ માસ, અયન, વર્ષ, કલ્પ વગેરેને વ્યવહાર થાય છે અન્યથા વ્યવહાર થઈ શક્ત નથી. આ રીતે ચન્દ્ર, સૂર્ય આદિ જ્યોતિષ્ક દેવ કાળવિભાગના કારણરૂપ છે. એટલું ચોકકસ છે કે આ તિષ્ઠદેવ મનુષ્ય-ક્ષેત્રથી બહાર સંચાર કરતા નથી પરંતુ સ્થિર રહે છે. Page #951 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૯૨ તત્વાર્થસૂત્રને " આ પ્રકારે જમ્બુદ્વીપમાં ધાતકીખન્ડ દ્વીપમાં તથા અધ પુષ્કરદ્વીપમાં, એમ અઢી દ્વીપ પરિમિત મનુષ્ય-ક્ષેત્રમાં, માનુષત્તર પર્વતની અંદર-અંદરના વિસ્તારમાં જ ચન્દ્ર સૂર્ય વગેરે ચાલે છે તેનાથી આગળ ભ્રમણ કરતાં નથી-અવસ્થિત રહે છે. ધ્રુવ નામને તારો અવિચળ છે. તે મેરૂની પ્રદક્ષિણા કરતે થકે સંચાર કરતે નથી પરંતુ તેના સિવાયના બીજા બધા તારા અને ચન્દ્ર સૂર્ય આદિ મેરૂની પરિક્રમા કરતા થકા જ સંચાર કરે છે, તેમને જ કેન્દ્રમાં રાખીને ગતિની પ્રરૂપણ કરી છે. અથવા—ચન્દ્ર સૂર્ય આદિ કઈ-કઈ તિષ્ક મેરૂની પ્રદક્ષિણ કરતા થકા નિરન્તર ગતિશીલ છે તથા કઈ-કઈ ધ્રુવતાર વગેરે તિષ્ક મેરૂની પ્રદક્ષિણા ન કરતા થકા જ નિત્ય ગતિશીલ છે કારણ કે તે પણ પિતાની પરિધિમાં સંચાર કરતા રહે છે. જમ્બુદ્વીપમાં બે સૂર્ય છે, લવણસમુદ્રમાં ચાર સૂર્ય છે, ધાતકીખંડ દ્વીપમાં બાર સૂર્ય છે અને કાલેદધિ સમુદ્રમાં બેંતાળીસ, સૂર્ય છે. અર્ધ પુષ્કર દ્વીપમાં તેર સૂર્ય છે આમ બધાં મળીને મનુષ્યલકમાં ૧૩૨ સૂર્ય છે. મનુષ્યલેકમાં ચન્દ્રમાઓની પણ એટલી જ સંખ્યા છે. ભસ્મરાશિ આદિ ગ્રહ ૮૮ છે નક્ષત્ર ૨૮ છે. એક એક ચદ્રમાના-પરિવાર રૂપ તારા (૬૬૯૭૫૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦) છાસઠ હજાર નવસો પંચોતેર કેડાડી છે. સૂર્ય, ચંદ્ર, ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારા આ બધાં તિષ્ક તિછલેકમાં જ રહેલાં છે. સૂર્ય પિતાના તાપથી પ્રકાશિત થતા તેમજ મેરૂની પ્રદક્ષિણા કરેત થકો સંચાર કરે છે. પ્રત્યેક સૂર્યનું તાપક્ષેત્ર અન્દરની બાજુ સંકેચાયેલું અને બહારની તરફ વિશાળ કલંબુ નામના કુલના આકારનું હોય છે. જમ્બુદ્વીપમાં સૂર્યનું વધુમાં વધુ તાપક્ષેત્ર પરિમાણુ સુડતાળીસ હજાર બસો તેસઠ જન–અને એજનને એકવીસ સાઈઠાંશ ભાગ (૪૭૨૬૩૨) હેય છે. સૂર્યને એક ચોરાશી મંડળ છે. સૂર્યને સર્વ ઉત્તરમાં અને સર્વ દક્ષિણમાં ઉદય થવાથી પાંચ દશ (૫૧૦) જનનું અંતર થાય છે. આ અંતર એકસો એંશી (૧૦૦) જન જમ્બુદ્વીપમાં અને ૩૩૦ યોજન લવણસમુદ્રમાં દેખી શકાય છે. ચન્દ્રમાના મંડળ પંદર (૧૫) છે જમ્બુદ્વીપમાં સૂર્ય અને ચન્દ્ર જ્યારે સૌથી અંદરના મંડળમાં હોય છે ત્યારે તેમનામાં નવ્વાણું હજાર છસો ચાળીશ (૯,૬૪૦) જનનું અંતર હોય છે. સૂર્યના મંડળની લંબાઈ-પહોળાઈ એક યેાજનના એકસઠ ભાગમાંથી અડતાળીશ ભાગ છે. (૬૬) મનુષ્યલકની બહારના સૂર્યના વિમાન-મંડળનો વિસ્તાર ચોવીસ જન અને એકસઠ ભાગ (૨) છે. મનુષ્યલકની બહાર સૂર્યના વિમાન મંડળનો વિસ્તાર બાર એજન અને એક યેાજનને એકસઠ ભાગ (૧૨) છે. ચન્દ્રમાના વિમાનમંડળને વિસ્તાર પર છપ્પન્ન એકસાઠાંશ ભાગ છે. ગ્રહના વિમાનમંડળને વિસ્તાર અર્ધા યેાજનને છે. નક્ષત્રોના વિમાનમંડળને વિસ્તાર એક ગાઉને હોય છે. સૌથી મોટા તારાના વિમાનમંડળને વિસ્તાર અર્ધા ગાઉને છે અને સહુથી નાના તારાના વિમાનમંડળને વિસ્તાર પાંચસો ધનુષ્ય છે. પરંતુ મનુષ્ય ક્ષેત્રથી બહાર અર્થાત્ માનુષત્તર પર્વતના બ્રહદ્ દેશમાં જે સૂર્ય વગેરે તિષ્ક છે તેઓ અવસ્થિત હોય છે, ભ્રમણ કરતાં નથી. તેમના વિમાનપ્રદેશ પણ અવસ્થિત' Page #952 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ. અ. ૪. તિષ્ક દેવોની ગતિ આદિનું કથન સૂ. ૨૭ ૨૬૩ છે અને તેમની લેશ્યા-પ્રકાશ પણ અવસ્થિત જ છે જેવી રીતે મનુષ્યલોકમાં ગ્રહણ વગેરે થાય છે. એવું ત્યાં થતું નથી. ત્યાં કદી પણ તેમનામાં મલિનતા આવતી નથી. ત્યાં ગ્રહણ(ગ્રાસ)નું કોઈ કારણ જ નથી. ત્યાં સૂર્ય અને ચન્દ્રના સુખદાયી શીતેણું કિરણે હોય છે. ત્યાં ચન્દ્રમાં ન તે અત્યન્ત શીતલ છે. અથવા સૂર્યન અતિ ઉષ્ણ છે. ત્યાં બધાં ચન્દ્રમાં અભિજિત નક્ષત્રના વેગથી જોડાયેલા હોય છે અને સૂર્ય પુષ્ય નક્ષત્રને ગથી યુક્ત હોય છે અને તેઓ કયારેય પણ રોકાતાં નથી. ૧ ચન્દ્ર, સૂર્ય અને ગ્રહ વગેરે પાંચ પ્રકારનાં જ્યોતિષ્ક દેવ મનુષ્યલકની અંદર સંચારશીલ હોય છે. નિરન્તર ગતિ કરતાં રહે છે. મારા મનુષ્ય ક્ષેત્રની બહાર જે ચન્દ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, તારા અને નક્ષત્ર છે તેમાં ગતિ થતી નથી, તેઓ સંક્રમણ નહીં કરતા અવસ્થિત જ રહે છે. કારણ ભગવતી સૂત્રના શતક ૧૨, ઉદ્દેશક ૬ માં પણ આ જ કહે છે—પ્રશ્ન–ભગવદ્ ! કયા કારણથી એવું કહેવામાં આવે છે કે સૂર્ય આદિત્ય સૂર્ય છે? ઉત્તરઃ –ગૌતમ! સમય આવલિકા—ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણી આદિનું વિભાજન સૂર્ય વડે જ થાય છે એ કારણે સૂર્યને આદિત્ય એ પ્રમાણે કહેવાય છે. આગળ પણ વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિના અગીયારમાં શતકના બારમાં ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે. પ્રમાણુકાળના કેટલા ભેદ છે ? જવાબ–પ્રમાણુકાળ બે પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે–દિવસ પ્રમાણકાળ અને રાત્રિ પ્રમાણુકાળ વગેરે. એ તે અગાઉ જ કહેવાઈ ગયું છે કે જમ્બુદ્વીપની ઉપર બે સૂર્ય છે, છપ્પન નક્ષત્ર છે, એક છેત્તર ગ્રહ છે. લવણસમુદ્રની ઉપર ચાર દિનમણિઓ છે, એક બાર નક્ષત્ર છે, ત્રણસો બાવન ગ્રહ છે, ધાતકીખંડ દ્વીપની ઉપર બાર સૂર્ય ત્રણ છત્રીસ નક્ષત્ર અને પન ગ્રહે છે. કાલેદધિ, સમુદ્રની ઉપર બેંતાળીશ સૂર્ય એક હજાર એકસો તેર નક્ષત્ર અને ત્રણ હજાર છસે છનું ગ્રહ છે. - પુષ્કરાઈ દ્વીપમાં બેતેરે સૂર્ય છે, બે હજાર સોળ નક્ષત્ર છે અને ત્રણ હજાર ત્રણસો છત્રીશ ગ્રહ છે. જે જગ્યાએ જેટલા સૂર્ય છે તે જગ્યાએ તેટલી જ સંખ્યામાં ચંદ્રમા પણ સમજી લેવા અને તેના આગળ સ્વયં યથાવત સમજવું. ધરણા જેવા ઉત્તમુત્તર મારામાપુજી ઈત્યાદિ સૂવાથ–દેવમાં ઉત્તરોત્તર આયુ, પ્રભાવ, સુખ ઘતિ લેશ્યાવિશુદ્ધિ ઈ દ્રિના વિષય અને અવધિના વિષય અધિક છે. પરંતુ ગતિ, શરીર, પરિગ્રહ અને અભિમાન ઓછા છે. ૨૮ - તત્ત્વાર્થદીપિકા–અગાઉ ચારેય નિકાના દેવોના પ્રવીચારને તથા ઈન્દ્ર વગેરેના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું. હવે ભવનવાસિઓથી લઈને સર્વાર્થસિદ્ધ સુધીના દેના આયુષ્ય, પ્રભાવ, સુખ, કાન્તિ, વેશ્યાવિશુદ્ધિ વગેરેના વિષયમાં અધિકતા અને ન્યૂનતાનું પ્રરૂપણ કરવા માટે કહીએ છીએ– Page #953 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્ત્વાર્થ સૂત્રને વાનભ્યન્તરાની અપેક્ષા જ્યાતિષ્કના, જ્યાતિષ્કની અપેક્ષા ભવનપતિના, ભવનપતિની અપેક્ષા વૈમાનિક આદિના આયુ પ્રભાવ અનુભાવ સુખ, શ્રુતિ, લેશ્યાવિશુદ્ધિ યથા ધ્યેાગ્ય શુદ્ધિ’ ઈન્દ્રિયાના વિષય અને અવધિ જ્ઞાનના’વિષય અધિક-અધિક છે પરન્તુ ઉપરના દેવામાં ગતિ અર્થાત્ દેશાન્તરમાં ગમન શરીર પ્રમાણ અર્થાત્ ઉંચાઈ પરિગ્રહ મૂર્છા અને અભિમાન અહુકાર આ બધાં ઉત્તરોત્તર અલ્પ હાય છે. ર૮૫ ૨૬૪ તત્ત્વાર્થ નિયુકિત—પ્રથમ ભવનપતિએથી લઈને સર્વાંĆસિદ્ધ પર્યંન્ત બધાં દેવાના ચથા ચેાગ્ય વિષયભાગ, ઉપભાગ, તથા ઇન્દ્ર આદિના સ્વરૂપનું પ્રરૂપણ કરવામાં આવ્યુ` હુવે એ નિરૂપણ કરીએ છીએ કે પૂવે` કહેલાં બધાં દેવામાં પહેલાવાળાની અપેક્ષા પછીના દેવામાં આયુ, પ્રભાવ, સુખ, લેફ્યાવિશુદ્ધિ ઈન્દ્રિય વિષય અને અવધિજ્ઞાનના વિષય અધિક-અધિક હોય છે પરંતુ ગતિ, શરીરપ્રમાણ પરિગ્ર; અને અભિમાન એછા હાય છે— અસુરકુમાર આદિ ભવનપતિ, કિન્નર આદિ વાનભ્યન્તર, ચન્દ્ર સૂર્ય આદ જ્યાતિષ્ઠ અને સૌધમ ઈશાનથી લઈ ને સર્વાસિદ્ધ સુધીના વૈમાનિક દેવેશમાં પૂર્વ-પૂર્વ દેવાની અપેક્ષા ઉત્તરાત્તર અર્થાત્ પછી-પછીના દેવામાં આયુ અર્થાત્ સ્થિતિ, પ્રભાવ અર્થાત્ અનુભાવ, સુખ, શ્રુતિ અર્થાત કાન્તિ, લેશ્યાવિશુદ્ધિ અર્થાત્ કાળી, નીલી, કાપાત, પીળી, પદ્મ અને શુકલ લેશ્યાઓની શુદ્ધિ ઇન્દ્રિયોના વિષય અને અવધિજ્ઞાનના વિષય અધિક-અધિક હાય છે. આ રીતે પહેલા–પહેલાં દેવાની સરખામણીએ પછી-પછીના દેવ આયુમાં અધિક છે. નિગ્રહ કરવા—અનુગ્રહ કરવા, વિક્રિયા કરવી તથા પરાભિયોગ કરવા, આ બધાં પ્રભાવ' કહેવાય છે. પૂ પૂના દેવાની અપેક્ષા ઉત્તરાત્તર દેવેશમાં પ્રભાવ વધારે હાય છે. આવી જ રીતે સુખ, કાન્તિ, લેફ્સાની વિશુદ્ધતા ઇન્દ્રિયા દ્વારા પાત-પેાતાના વિષયાને ગ્રહણ કરવાની શક્તિ અને અવધિજ્ઞાન એ બધાં પણ પહેલા-પહેલાના દેવાની અપેક્ષા પછી-પછીના દેવામાં વિશેષ હાય છે તાત્પર્ય એ છે કે પૂર્વવત્તી દેવ પેાતાની ઇન્દ્રિયા વડે જેટલી દૂરની વસ્તુએનુ ગ્રહણ કરે છે; ઉત્તરાત્તર દેવ તેમની અપેક્ષા અધિક જ્ઞરના પદાર્થો-વિષયાને જાણે છે આનું કારણ એ છે કે ઉત્તરાત્તર દેવ ઉત્કૃષ્ટ ગુણેાવાળા અહપતર સ’કલેશવાળા હાય છે. અવધિજ્ઞાન પણ પૂર્વ-પૂર્વી દેવાની અપેક્ષા ઉત્તરાત્તર દેવામાં વિશેષ જોવા મળે છે. દા.ત. સૌધમ અને ઈશાન કલ્પના દેવા અવધિજ્ઞાન દ્વારા નીચે રત્નપ્રભાના ચરમાન્ત—છેવટના ભાગ સુધી જોઈ-જાણી શકે છે. તિછી દિશામાં અસખ્યાત દ્વીપ સમુદ્રો પČન્ત જાણે–જુએ છે અને ઉપર પાત પેાતાના વિમાન સુધી અર્થાત્ વિમાનેાની ધજા સુધી જાણે દેખે છે. સનત્સુમાર અને માહેન્દ્ર કલ્પના દેવ નીચે શ`રાપ્રભા પૃથ્વીના અન્તિમ ભાગ સુધી જુએ જાણે છે, તિછી દિશામાં અસંખ્યાતદ્વીપ સમુદ્રોને જાણે જીવે અને ઉપર ઉપર પેાત–પેાતાના વિમાનાની વજા સુધી જાણે–જુવે છે. આ રીતે અવિધાનના ક્ષેત્ર પછી પછીના દેવાના અધિક–અધિક હેાય છે. વિજય, વૈજયન્ત આદિ પાંચ અનુત્તર વિમાનાના દેવ પેાતાના અવધિજ્ઞાન દ્વારા એક દેશ તે લાકને જાણે જુવે છે પરંતુ દેશાન્તરમાં ગમન રૂપ ગતિ શરીરની લંબાઈ પરિગ્રહ અને Page #954 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૪ ભવનપત્યાદિ દેના આયુ પ્રભાવ વિગેરેનું નિરૂપણ સૂ. ૨૮ ૨૨૫ અભિમાન એ બધાં પૂર્વ–પૂર્વ દેવેની અપેક્ષા ઉત્તરોત્તર દેવના ઓછા હોય છે જેવી રીતે બે સાગરની જઘન્ય સ્થિતિવાળા દેવ નીચે સાતમી પૃથ્વી સુધી જાય છે અને તિછી દિશામાં અસંખ્યાત દ્વીપ સમુદ્રો સુધી જઈ શકે છે. અસુરકુમાર દેવ ત્રીજી પૃથ્વી સુધી જાય છે આ દેવ તેમના પૂર્વભવના સાથી-મિત્રને શાતા ઉપજાવવા માટે અને પૂર્વભવના વૈરીને વંદના પહોંચાડવા આશયથી ત્યાં જાય છે. (ભગ શ૦ ૩ ઉ૦૨ સૂ૦ ૧) તેનાથી આગળ ભૂતકાળમાં કયારેય પણ ગયા નથી. વર્તમાનકાળમાં કયારેય પણ જતાં નથી અને ભવિષ્યમાં કયારેય પણ જશે નહીં. ઉપર દેવમાં મહાનુભાવતા અધિક હોય છે અને માધ્યસ્થ–ભાવ પણ અધિક હેય છે આમ-તેમ જવામાં તેમને રુચિ થતી નથી. અસુરકુમારેથી લઈને સૌધર્મ-ઇશાન ક૯૫ સુધીના દેવના શરીર સાત હાથ ઉંચા હોય છે એથી આગળના બે-બે કપમાં સહસ્ત્રાર કલ્ય પર્યા, એકએકની ઉંચાઈ ઓછી થતી જાય છે. સનસ્કુમાર અને મહેન્દ્ર કલ્પમાં દેવેની ઉંચાઈ છ હાથની હોય છે બ્રહ્મ અને લાન્તક કપમાં દેવેની ઊંચાઈ પાંચ હાથની હોય છે. મહાશુક અને સહસાર કલ્પમાં દેવની ઉંચાઈ ચાર હાથની હોય છે. આનત, પ્રાકૃત, આરણ અને અચુત માં દેના શરીર ત્રણ હાથ ઉંચા હોય છે. વૈવેયક વિમાનના દેવના શરીરની ઉંચાઈ બે હાથની છે. પાંચ અનુત્તરોપપાતિક દેવેમાં વિજયાદિ ચાર વિમાને ના દેના શરીર એક હાથના હોય છે અને સર્વાર્થસિદ્ધ દેના શરીર ઘેડા ઓછા-એક હાથના જ હોય છે. હવે વૈમાનિકના વિમાનની સંખ્યા બતાવીએ છીએ સૌધર્મ દેવલેમાં બત્રીસ લાખ વિમાન છે. ઈશાન દેવલોકમાં અઠ્યાવીસ લાખ, સનકુમાર માં બાર લાખ, મહેન્દ્રમાં આઠ લાખ, બ્રહ્મલકમાં ચાર લાખ, લાન્તકમાં પચાસ હજાર, મહાશકમાં ચાળીસ હજાર, સહસારમાં છ હજાર તથા આનત પ્રાણત આરણ અને અશ્રુત કપમાં સાતસો વિમાન છે તે પૈકી આનત પ્રાણુત, બે દેવલોકમાં ચાર વિમાન છે અને આંરણ અચુત આ બે દેવલોકમાં ત્રણસો વિમાન છે એમ સાતસો વિમાન છે. રૈવેયક ત્રિકમાં ક્રમશઃ એકસો અગીયાર, એકસો સાત અને એકસો વિમાન હોય છે. પાંચ અનુત્તરમાં પાંચ જ વિમાન છે. એવી જ રીતે સ્થાન, પરિવાર શકિત, વિષય સમ્પત્તિ અને સ્થિતિ આદિનું અભિમાન પછી પછીના દેવનું પહેલાં-પહેલાના દેવોની અપેક્ષાએ ઓછું હોય છે. પછી–પછીના દે ઉત્કૃષ્ટ સુખના ભાગી હોય છે. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ર૧માં શરીરપદમાં કહ્યું છે– પ્રશ્ન--ભગવદ્ ! ભવનવાસિઓમાં જે અસુરકુમાર દેવ છે તેમના વૈકિય શરીરની અવગાહના કેટલી મોટી છે? ઉત્તર–ગૌતમઅસુરકુમાર દેવેની અવગાહના બે પ્રકારની કહેવામાં આવી છે-પહેલી ભવધારણીય શરીરની અર્થાત્ તે ભાવમાં હમેશાં રહેનારી મૂળ શરીરની અવગાહના અને બીજી ૩૪ Page #955 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને ઉત્તર ક્રિય અર્થાત્ કદી-કદી વિક્રિયા લબ્ધિથી બનાવવામાં આવનારા શરીરની અવગાહના. તેમના ભવધારણીય શરીરની અવગાહના જઘન્ય આંગળીના અસંખ્યાતમાં ભાગની અને ઉત્કૃષ્ટ સાત હાથની હોય છે. ઉત્તર વૈકિય શરીરની જઘન્ય અવગાહના આંગળીના સંખ્યામાં ભાગની અને ઉત્કૃષ્ટ એક લાખ જનની હેય છે. એવી જ રીતે સ્વનિતકુમાર સુધી સમજવું. સામાન્ય રૂપથી વાતવ્યન્તરોની તિકોની તથા સૌધર્મ અને ઇશાન દેવેની અવગાહના પણ પૂર્વોકત જ છે. અશ્રુત કલ્પ સુધીના દેના ઉત્તર વૈકિય શરીરની અવગાહના આવી જ રીતે અર્થાત્ એક લાખ જનની છે. સનકુમાર કલપના દેના ભવધારણીય શરીરની અવગાહના જઘન્ય આંગળીના અસંખ્યાતમાં ભાગની અને ઉત્કૃષ્ટ છ હાથની છે. માહેન્દ્ર કલ્પમાં પણ એટલી જ અવગાહના છે. બ્રહ્મલેક અને લાન્તક કપમાં પાંચ હાથની મહાશુક અને સહસ્ત્રાર ક૫માં ચાર હાથની તથા આનત પ્રાણુત આરણ અને અચુત ક૫માં ત્રણ હાથની અવગાહના હોય છે. પ્રશ્ન—શૈવેયક કાતીત વૈમાનિક પંચેન્દ્રિય દેના વૈક્રિય શરીરની અવગાહના કેટલી મેટી છે? ઉત્તર–ગૌતમ ! રૈવેયક દેવામાં એક ભવધારણીય શરીરની અવગાહના હોય છે. (ઉત્તર વૈકિય શરીરની અવગાહના હોતી નથી કારણ કે તે દેવ ઉત્તર ક્રિય શરીર બનાવતાં નથીતેમનામાં એવી ઉત્સુક્તા-ઉત્કંઠા હોતી નથી.) ભવધારણીય શરીરની જઘન્ય અવગાહના આગળીના અસંખ્યાતમાં ભાગની અને ઉત્કૃષ્ટ બે હાથની હોય છે. અનુત્તર વિમાનના દેના વિષયમાં પણ આવું જ સમજવાનું છે અર્થાત તેમનામાં પણ ભવધારણીય શરીરની જ અવગાહના હોય છે અને તે એક હાથની જ હોય છે. ઉત્તર વૈકિય શરીર તેઓ પણ બનાવતા નથી. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૩૩ માં અવધિપદમાં કહ્યું છે પ્રશ્ન–ભગવદ્ ! અસુરકુમાર અવધિજ્ઞાન દ્વારા કેટલાં ક્ષેત્રને જાણે-ખે છે? ઉત્તર–ગૌતમ ! જઘન્ય પચીસ યોજન, ઉત્કૃષ્ટ અસંખ્યાત દ્વીપ-સમુદ્રોને અવધિજ્ઞાનથી જાણે–જુવે છે. નાગકુમાર અવધિજ્ઞાનથી જઘન્ય પચીસ ચેાજન અને ઉત્કૃષ્ટ–સંખ્યાત દ્વીપસમુદ્રને જાણે-જુવે છે. એ જ રીતે સ્વનિતકુમારની સુધી સમજવું. વાનચન્તર નાગકુમારોની માફક જાણે જુએ છે. પ્રશ્ન–ભગવાન ! જ્યોતિષ્ક દેવ અવધિ જ્ઞાનથી કેટલાં ક્ષેત્રને જાણે-જુવે છે? ઉત્તર–ગૌતમ ! જઘન્યથી સંખ્યાત દ્વીપ સમુદ્રને અને ઉત્કૃષ્ટથી પણ સંખ્યાત દ્વીપ સમુદ્રોને અવધિજ્ઞાનથી જાણે–દેખે છે. પ્રશ્ન-સીધમ કલ્પના દેવ અવધિજ્ઞાનથી કેટલા ક્ષેત્રને જાણે-જુવે છે? ઉત્તર–ગૌતમ ! જઘન્ય આંગળીના અસંખ્યાતમાં ભાગને ઉત્કૃષ્ટ નીચે આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીને નીચલા અંતિમ ભાગ સુધી, તિછ અસંખ્યાત દ્વીપસમુદ્ર સુધી, ઉપર પિતપિતાના વિમાને સુધી અવધિજ્ઞાન દ્વારા જાણે જુવે છે. Page #956 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૪ ભવનપત્યાદિ દેના આયુ પ્રભાવવિગેરેનું નિરૂપણ સૂ. ૨૮ ૨૬૭ ઈશાન કલ્પના દેવ પણ એટલું જ જાણે-જુવે છે. સનકુમાર નીચે બીજી શર્કરા પ્રભા પૃથ્વીના નીચલા અરમાન્ત સુધી જાણે છે. મહેન્દ્ર દેવ પણ એટલું જ જાણે-જુવે છે, બ્રહ્મ લેક અને લાન્તક કલ્પના દેવ ત્રીજી પૃથ્વીના ચરમાન્ત સુધી જાણે-જુવે છે. મહાશુક અને સહસાર કલ્પના દેવ થી પંકપ્રભા પૃથ્વીના નીચલા અરમાન્ત સુધી જાણે જ છે. આનત, પ્રાણત, આરણ અને અશ્રુત દેવ નીચે પાંચમી ધૂમપ્રભાના નીચલા ચરમાન્તક સુધી, અધસ્તન અને મધ્યમ રૈવેયકોના દેવ નીચે છઠ્ઠી તમા નામની પૃથ્વીના નીચલા અરમાન્ત સુધી જાણે જુવે છે. પ્રન—ઉપરિતન શૈવેયકના દેવ અવધિજ્ઞાનથી કેટલા ક્ષેત્રને જાણે-જુવે છે? ઉત્તર–ગૌતમ ! જઘન્ય આંગળીના અસંખ્યાતમાં ભાગને, ઉત્કૃષ્ટ નીચે સાતમી પૃથ્વીના નીચલા ચરમાન્ડ સુધી, તિછ અસંખ્યાત દ્વીપસમુદ્ર સુધી, ઉપરે પિતાપિતાના વિમાનોની ધજા-પતાકા સુધી અવધિજ્ઞાનથી જાણે-જુવે છે? પ્રશ્ન–ભગવદ્ ! અનુત્તરપપાતિક દેવ કેટલા ક્ષેત્રને અવધિજ્ઞાનથી જાણે-જુએ છે? ઉત્તર–ગૌત્તમ ! સંભિન્ન (ડાં ઓછા) લેકને જાણે-જુવે છે ૨૮ શ્રી જૈનશાસ્ત્રાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ વિરચિત તસ્વાર્થ–સત્રની દીપિકા-અનિર્યુક્તિ નામક વ્યાખ્યાને ચોથો અધ્યાય સમાપ્ત | ૪ | Page #957 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પંચમ અધ્યાય “ગયુમ વે સૂત્રાર્થ–અશુભ કર્મ પાપ કહેવાય છે ૧ | તવાર્થદીપિકા–ચતુર્થ અધ્યાયમાં કમપ્રાપ્ત પુણ્યતત્વના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. હવે અનુક્રમથી આવતા પાપતત્વનું વિવેચન સદરહુ પાંચમાં અધ્યાયમાં કરવામાં આવશે. સર્વ પ્રથમ પાપતત્વનું લક્ષણ કહીએ છીએ. અશુભ અર્થાત અકુશળ અથવા પીડાકારી કર્મને પાપ કહે છે. પાપના અઢાર ભેદ છે તે આ મુજબ છે –(૧) પ્રાણાતિપાત (૨) મૃષાવાદ (૩) અદત્તાદાન (૪) મૈથુન (૫) પરિગ્રહ (૬) ક્રોધ (૭) માન (૮) માયા (૯) લેભ (૧૦) રાગ (૧૧) છેષ (૧૨) કલહ (૧૩) અભ્યાખ્યાન (૧૪) પૈશુન્ય (૧૫) પર પરિવાદ (૧૬) રતિ-અરતિ (૧૭) અષામૃષા અને (૧૮) મિથ્યાદર્શનશક્ય છે તાવાર્થનિર્યુકિત-જીવ અજીવ આદિ નવ તો પિકી પહેલાના ચાર અધ્યાયમાં ક્રમથી જીવ, અજીવ, બલ્પ અને પુણ્ય તત્ત્વનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું. હવે કમ પ્રાપ્ત પાંચમાં પાપ તત્ત્વનું વિવેચન કરવા માટે પાંચમે અધ્યાય શરૂ કરવામાં આવે છે. તેનું પ્રથમ સૂત્ર આ પ્રમાણે છે–“સુમને અશુભ અર્થાત અકુશળ કર્મ પાપ કહેવાય છે. પાપ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ આ પ્રમાણે છેપ–પંકિલ અર્થાત મલિનતાને નાપતિ–જે પ્રાપ્ત કરાવે છે તે પાપ અથવા પં-ક્ષેમને, આ—બધી તરફથી, સંપૂર્ણ રીતે જે, પતિ-પી જાય છે-નાશ કરી નાખે છે તે પાપ અથવા પાન–પા અર્થાત પ્રાણિઓનાં આત્માનન્દરસના પાનને જે આનોતિ–ગ્રહણ કરી લે છે અર્થાત જેના કારણે જીવ આત્માનન્દના રસપાનથી વંચિત થઈ જાય છે તેને પાપ કહે છે અથવા નરક આદિ દુર્ગતિએને જે પ્રાપ્ત કરે છે તે પાપ કહેવાય છે અથવા આત્માને કર્મ-રજથી જે giાયતિ–મલીન કરે છે. તે પાપ છે. પાપ અઢાર પ્રકારના છે–(૧) પ્રાણાતિપાત (૨) મૃષાવાદ (૩) તેય (૪) અબ્રહ્મચર્ય (૫) પરિગ્રહ (૬) ક્રોધ (૭) માન (૮) માયા (૯) લેભ (૧૦) રાગ (૧૧) દ્વેષ (૧૨) કલહ (૧૩) અભ્યાખ્યાન (૧૪) પૈશૂન્ય (૧૫) પર પરિવાદ (૧૬) રતિ-અરતિ (૧૭) માયામૃષા અને (૧૭) મિથ્યાદર્શનશલ્ય. એમના અર્થ નીચે મુજબ છે. (૧) પ્રાણાતિપાત –પ્રાણોને નાશ કરે. (ર) મૃષાવાદ :–અસત્ય ભાષણ કરવું (૩) તેય–અદત્તાદાન ચેરી (૪) અબ્રહ્મચર્ય :-મૈથુન-કુશીલ (૫) પરિગ્રહ : મમત્વ, તૃષ્ણ (૬) કે –મનમાં બળવું. Page #958 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૫. પાપકર્મના ઉપગના પ્રકારોનું નિરૂપણ સૂ. ૨ ૨૬૯ (૭) માન –અહંકાર–ગર્વ (૮) માયા –-કપટ (૯) લેભ –ગૃદ્ધિ (૧૦) રાગ –પ્રેમ (૧૧) છેષ :–અપ્રીતિ. (૧૨) કલહ :પારસ્પરિક વૈમનસ્યજનક શબ્દયુદ્ધ (૧૩) અભ્યાખ્યાન –કઈ પર જુઠું દેષારોપણ કરવું (૧૪) પશૂન્ય :–બીજાની ચાડી ખાવી (૧૫) પરપરિવાદ –બીજાની નિન્દા–કુથલી કરવી (૧૬) રતિ-અરતિ : સાંસારિક વિષયમાં રાગ, ધર્મમાં અપ્રીતિ (૧૭) માયામૃષા –કપટપૂર્વક મિથ્યા ભાષણ કરવું (૧૮) મિથ્યાદર્શનશલ્ય –કુદેવ, કુગુરૂ, કુધર્મ પર શ્રદ્ધા રાખવી એ ત્રણ શલ્ય છે. જેના 'तब्भोगो बासीइ मेएणं' સૂત્રાર્થ–પાપનું ફળ ખાંશી પ્રકારથી ભગવાય છે કે ર છે તવાથદીપિકા-પૂર્વસૂત્રમાં પાપકર્મના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું હવે તેના ઉપભેગના ખ્યાંશી પ્રકારનું પ્રતિપાદન કરવા માટે કહીએ છીએ– પૂર્વોક્ત સ્વરૂપવાળા, અઢાર પ્રકારથી બાંધેલા પાપ કર્મના ભેગ અર્થાત્ દુઃખ રૂપ ફળનેઅનુભવ ખ્યાંશી પ્રકારથી થાય છે અર્થાત્ પાપના ફળભેગ સાધન વ્યાંશી પ્રકારના છે. તે આ પ્રમાણે છે – જ્ઞાનાવરણ (૫) દર્શનાવરણ (૯), આસાતવેદનીય (૯), મેહનીય (૨૬–મેહનીયની સમ્યકત્વ પ્રકૃતિ અને સમ્યગ, મિથ્યાત્વ પ્રકૃતિને છેડીને–કારણ કે આ બે પ્રકૃતિએને બધે થતું નથી. એક માત્ર મિથ્યાત્વને બધે થાય છે, તે જ ઉદયના સમયે ત્રણ રૂપમાં પરિણત થઈ જાય છે), નરકાયુ (૧), નીચત્ર (૧), અન્તરાય (૫), નરકગતિ (૧), નરકગતિ–આનુપૂવી (૧), એકેન્દ્રિય જાતિ વગેરે જાતિઓ (૪) દસ સંહનન અને સંસ્થાન (૧૦) અપ્રશસ્ત વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ (૪) ઉપઘાત (૧) અપ્રશસ્ત વિહાયાગતિ સ્થાવર સૂક્ષ્મ અપર્યાપ્ત સાધારણ અસ્થિર-અશુભ, દુર્ભગ, દુઃસ્વર, અનાદેય અને અયશઃ કીર્તિ નામ કમ એ બધા (૧૧) મળીને એંશી ભેદ થયા એમાં સમ્યકત્વ મેહનીય અને મિશ્રમેહનીય ભેદોને આમેજ કરવાથી પાપ કર્મના ફલેપભેગના ખ્યાંશી પ્રકાર થાય છે ૨ તત્વાર્થનિર્યુકિત–પાપકર્મનું સ્વરૂપ બતાવવામાં આવ્યું છે હવે પાપકર્મના દુઃખ રૂપ ફળ ભેગવવાના ખ્યાંશી પ્રકાર કહીએ છીએ– પાપકર્મના ફળભગ પાંશી પ્રકારથી થાય છે. આ ખ્યાંશી પ્રકાર આ પ્રમાણે છે–પાંચ જ્ઞાનાવરણું, નવ દર્શનાવરણ, અસાતવેદનીય, મિથ્યાત્વ, સોળ કષાય, નવ ને કષાય નરકાયુ Page #959 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७० તત્વાર્થસૂત્રને નરકગતિ તિર્યંચગતિ, એકેન્દ્રિય જાતિ, કીન્દ્રિયજાતિ, ત્રિઈન્દ્રિય જાતિ, ચતુરિન્દ્રિય જાતિ, સમચતુરર્સ સંસ્થાન સિવાયના પાંચ સંસ્થાન, વર્ષભનારા સંહનન સિવાયના પાંચ સંહનન અપ્રશસ્ત વર્ણ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ, નરકગયાનુપૂર્વી, તિર્યંચગાત્યાનુપૂર્વી ઉપઘાત, પ્રશસ્ત વિહાગતિ, સ્થાવર, સૂક્ષ્મ, અપર્યાપ્ત, સાધારણ શરીર અસ્થિર, અશુભ, દુર્ભગ, દુઃસ્વર, અનાદેય, અયશકીર્તિ, નીચગોત્ર અને પાંચ અન્તરાય. પાંચ પ્રકારના જ્ઞાનાવરણય આ છે–(૧) આભિનિધિક જ્ઞાનાવરણીય (૨) શ્રતજ્ઞાનાવર-* ણીય (૩) અવધિ જ્ઞાનાવરણીય (૪) મન પર્યવજ્ઞાનાવરણીય અને (૫) કેવળ જ્ઞાનાવરણીય. સ્થાનાંગસૂત્રના પાંચમા સ્થાનના ત્રીજા ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે—પાંચ પ્રકારના જ્ઞાનાવરણીય કર્મ કહેવામાં આવેલ છે–આભિનિબોધક જ્ઞાનાવરણીય, શ્રત જ્ઞાનાવરણય, અવધિજ્ઞાનાવરણીય મન:પર્યવજ્ઞાનાવરણય, અયશકીતિ નીચત્ર અને પાંચ પ્રકારના અન્તરાય અને કેવળજ્ઞાનાવરણીય. દર્શનાવરણીયના નવ પ્રકાર છે–ચક્ષુદર્શનાવરણ અચક્ષુદર્શનાવરણ અવધિ દર્શનાવરણ, કેવળદર્શનાવરણ નિદ્રા, નિદ્રા--નિદ્રા, પ્રચલા, પ્રચલા-પ્રચલા અને ત્યાનધિ. સ્થાનાંગસૂત્રના નવમાં સ્થાનમાં કહ્યું છે—દર્શનાવરણીય કર્મ નવ પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે—(૧) નિદ્રા (૨) નિદ્રા-નિદ્રા (૩) પ્રચલા (૪) પ્રચલા-પ્રચલા (૫) સ્થાનદ્ધિ (૬) ચક્ષુદર્શનાવરણ (૭) અચક્ષુદર્શનાવરણ (૮) અવધિદર્શનાવરણ અને (૯) કેવળદર્શનાવરણું. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનાં ૨૩ માં પદના બીજા ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે –અસાતવેદનીય સાતવેદનીય કર્મ પુણ્યપ્રકૃતિમાં પરિણિત કરવામાં આવ્યા છે. મિથ્યાત્વવેદનીય રૂ૫ મિથ્યાત્વ એકજ પ્રકારનું છે. પ્રજ્ઞાપનામાં ર૩માં કર્મબંધપદના બીજા ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે પ્રશ્ન–ભગવન્! મેહનીય કર્મ કેટલાના પ્રકારના છે ? ઉત્તર-ગૌતમ ! બે પ્રકારના કહ્યા છે––દશનમેહનીય અને ચારિત્રહનીય. પ્રશ્ન-ભગવદ્ દર્શનમેહનીય કર્મ કેટલા પ્રકારના છે? ઉત્તર--ગૌતમ! ત્રણ પ્રકારના છે—સમ્યકૂવવેદનીય મિથ્યાત્વવેદનીય અને સમ્યગૃમિથ્યાત્વવેદનીય. અત્રે જે કે દર્શન મેહનીય કર્મ ત્રણ પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે તે પણ સમ્યક્ત્વવેદ નીય અને સમગૂ મિથ્યાત્વવેદનીય પ્રકૃતિએ પુણ્યરૂપ પરિણત હોય છે, પાપકર્મ રૂપ નહીં. આથી પાપકર્મમાં કેવળ મિથ્યાત્વ કર્મની જ ગણતરી કરવામાં આવી છે. સોળ કષાય આ મુજબ છે. – અનન્તાનુબંધી ક્રોધ અનન્તાનુબન્ધી માન, અનન્તાનુબન્ધી માયા, અનન્તાનુબન્ધી લોભ, અપ્રત્યાખ્યાન ક્રોધ, અપ્રત્યાખ્યાન માન, અપ્રત્યાખ્યાન માયા, અપ્રત્યાખ્યાન લેભ, પ્રત્યાખ્યાનાવરણ ક્રોધ, પ્રત્યાખ્યાનાવરણ માન, પ્રત્યાખ્યાનાવરણ માયા, પ્રત્યાખ્યાનાવરણ લાભ, સંજવલન ક્રોધ, સંજવલન માના, સંજવલન માયા અને સંજવલન લોભ, આ વર્ણનપ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૨૩માં કર્મબન્ધ પદમાં બીજા ઉદ્દેશકમાં આ જ પ્રમાણે કહ્યા છે– Page #960 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ. અ. ૫. પાપકર્મના ઉપગના પ્રકારનું નિરૂપણ સૂ. ૨ ૨૭૧ નવ નેકવાય આ પ્રકારે છે––(1) સ્ત્રીવેદ (૨) પુરૂષદ (૩) નપુંસવેદ (૪) હાસ્ય (૫) રતિ (૬) અરતિ, (૭) ભય (૮) શેક (૯) જુગુપ્સા. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૨૩માં કર્મબંધ નામના પદ બીજા ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે. પ્રશ્ન--ભગવંન્ ! ચારિત્રમેહનીય કેટલાં પ્રકારના કહ્યાં છે ! ઉત્તર–-ગૌતમ ! બે પ્રકારના છે-કષાયવેદનીય તથા કષાયવેદનીય. પ્રશ્ન–ભગવાન નેકષાયદનીય કર્મ કેટલા પ્રકારના છે? ઉત્તર--ગૌતમ ! નવ પ્રકારના છે—જે ઉપર બતાવી દેવામાં આવ્યા છે. આયુકર્મની પ્રકૃતિઓમાં એક નરકાયુ જ પાપમાં પરિગણિત છે. જો કે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૨૩ માં પદના બીજા ઉદ્દેશકમાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે– પ્રશ્ન--ભગવદ્ ! આયુષ્યકર્મ કેટલા પ્રકારના છે ? ઉત્તર-ગૌતમ! ચાર પ્રકારના છે–ૌરચિકાયુ તિર્યકઆયુ મનુષ્યાય અને દેવાયુ અહીં આયુકર્મના ચાર ભેદ બતાવવામાં આવ્યા છે. તે પણ અન્તના ત્રણ આયુ જીવને પ્રિય હોવાને લીધે પુણ્યકર્મની ગણતરીમાં લેવામાં આવ્યા છે. આથી બાકી રહેલા એક નરકાયુની જ પાપકર્મમાં ગણતરી કરવામાં આવી છે. નરકગતિ અને તિર્યંચગતિ આ બંને પાપકર્મની અન્તર્ગત છે. પૃથ્વીકાયિક આદિની એકેન્દ્રિય જાતિ, શંખ છીપ આદિની કીન્દ્રિય જાતિ, કીડી, માંકણ વગેરેની તેન્દ્રિય, જાતિ, માખી વગેરેની ચૌઈન્દ્રિય જાતિ આ ચાર જાતિઓ પાપકર્મમાં સમ્મિલિત છે. પંચેન્દ્રિય જાતિને પુણ્યકર્મમાં સમાવેશ છે. વાઋષભ નારાચસંહનોને છોડીને શેષ પાંચ સંહનન કીલિકા સંહનન અને સેવા સંહનન પાપકર્મના અન્તર્ગત છે. એવી જ રીતે સમચતુરઅસંસ્થાનને બાદ કરતાં શેષ પાંચ સંસ્થાન પાપકર્મમાં અન્તગત છે તે આ રીતે છે. ન્યગ્રોધ પરિમંડળ, સાદિ કુન્જ, વામન અને હુન્ડક. અશિસ્ત રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ પણ પાપકર્મમાં ગણાય છે એવી જ રીતે નરક ગત્યાનુપૂવી અને તિર્યગૂગત્યાનુપૂવી પણ પાપકર્મમાં સમ્મિલિત છે. વિગ્રહ--અન્તરાલ ગતિમાં વર્તમાન જીવના ક્ષેત્રસન્નિવેશક્રમને આનુપૂવ કહે છે અન્તરાલગતિ બે પ્રકારની છે–અજવી (સીધી--જેમાં વળવું ન પડે) અને વક્રા (વળાંકવાળી) બંનેમાં આનુપૂવી નામકર્મને ઉદય હેય છે. ઉપઘાત નામકમ પણ પાપપ્રકૃતિ છે કારણ કે તે પિતાના જ શરીરના અંગોપાંગોના ઉપઘાતના કારણરૂપ છે. અપ્રશસ્તવિહાગતિ પણ પાપકર્મ છે અને સ્થાવર નામકર્મ પણ પાપમાં જ પરિણિત છે કારણ કે તેના ઉદયથી સૂક્ષ્મ શરીરની ઉત્પત્તિ થાય છે. અપર્યાપ્ત નામકર્મ પણ પાપપ્રકૃતિ છે કારણ કે તેના ઉદયથી પર્યાપ્તિઓની પૂર્ણ રૂપથી પ્રાપ્તિ થતી નથી. જે કર્મના ઉદયથી યથાયોગ્ય પર્યાપ્તિઓ પૂરી થઈ શકતી નથી અને અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં જ મૃત્યુ થઈ જાય છે તે અપર્યાપ્ત નામકર્મ કહેવાય છે. Page #961 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૭૨ તત્વાર્થસૂત્રને સાધારણ શરીર નામકર્મ પણ પાપ છે કારણ કે તેના ફળસ્વરૂપ આવા શરીરની પ્રાપ્તિ થાય છે જે અનન્ત છે માટે સાધારણ (એક જ શરીર) હોય છે. કિસલય (કુંપળ) નિદ અને વજકંદ વગેરેના આવી જ જાતના સાધારણ શરીર હોય છે. ત્યાં જેમ પરિભેગ એક જીવને હોય છે તેવા જ અનેક જીવના હોય છે. અસ્થિર નામકર્મ પણ પાપકર્મ જ છે, કારણ કે તેના ઉદયથી શરીરના અસ્થિર અવયવ ઉત્પન્ન થાય છે જેમને આ કર્મને ઉદય થાય છે. તેના શરીરના અવયમાં સ્થિરતા હોતી નથી. અશુભ નામકર્મ પણ પાપપ્રકૃતિ છે. કારણ કે એના ઉદયથી શરીરના ચરણ વગેરે અવચવ અશભિત થાય છે. જે કર્મના ઉદયથી શરીરના મસ્તક વગેરે અવયવ સુશોભિત થાય તે શુભકર્મ પુણ્યમાં પરિણિત છે. એવી જ રીતે દુર્ભાગ્યનો પિતા દુર્લગ નામકમ પણ પાપકર્મ છે તે મનની અપ્રિયતા જનક છે. અનાય નામકર્મ પણ પાપપ્રકૃતિરૂપ છે એના ઉદયથી મનુષ્યના વચન માન્ય થતાં નથી પૂર્વ ચેજિત વ્યવસ્થા મુજબની વાત કહેવા છતાં પણ લેકે તેની વાત માનતા નથી તેમજ તેના આગમન પ્રસંગે તેનું સન્માન-સત્કાર પણ કરતા નથી કઈ રુચિ દર્શાવતા નથી. દસ્વર નામકર્મ પણ પાપપ્રકૃતિ રૂપ છે આના ઉદયથી જીવન સ્વર કાનનેઅપ્રિય થઈ પડે છે જેવી રીતે ગધેડાનો અવાજ સાંભળનારાઓને અપ્રિય પ્રતીત થાય છે. અયશકીર્તિ નામકર્મ પણ પાપકર્મ કહેવાય છે કારણ કે એના ઉદયથી સત્કૃત્ય કરવા છતાં પણ જગતમાં અપયશ અને અપકીર્તિ ફેલાય છે. નીચગવ્ય કર્મ પણ પાપરૂપ છે કારણ કે તેના ઉદયથી ચાંડાળ, શિકારી, માછીમાર દાસી વગેરેના રૂપમાં પણ જન્મ ધારણ કરે પડે છે. વ્યાખ્યાપ્રાપ્તિ––ભગવતી સૂત્રના આઠમાં શતકના નવમાં ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે—જાતિને ગર્વ કરવાથી, કુળનું અભિમાન રાખવાથી, રૂપમદ, લાભમદ, તપમદ, સૂવમદ અશ્વર્ય મદ કરનાર નીચ નેત્ર બાંધે છે. * આવી રીતે પાંચ અન્તરાયકર્મ પણ પાપકર્મ છે. દાનાન્તરાય, લાભાન્તરાય, ભેગાન્તરાય ઉપભોગાન્તરાય તેમજ વીર્યન્તરાય એ પાંચ પ્રકારના અન્તરાયકર્મ છે. ભગવતી (વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ) સૂત્રમાં આઠમાં શતકના નવમાં ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે–દાનમાં અન્તરાય (વિઘ-મુશ્કેલી) નાખવાથી લાભમાં અન્તરાય નાખવાથી ભેગમાં અન્તરાય નાખવાથી અને વીર્યમાં અન્તરાય નાખવાથી અન્તરાય કર્મ બંધાય છે. ારા ‘णाणदंसणाणं पडिययाइहिं णाणदसणावरण' સત્રાર્થ-જ્ઞાન અને દર્શનની પ્રત્યનીતા વગેરેથી જ્ઞાનાવરણ અને દર્શનાવરણ કર્મ બંધાય છે. ૩ - તત્ત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં પાપકર્મ ખ્યાંશી પ્રકારે ભગવાય છે એ બતાવવામાં આવ્યું હવે જ્ઞાનાવરણ કર્મ બંધાવાનું કારણ દર્શાવીએ છીએ-- Page #962 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૫ પાપકર્મ બંધના કારણોનું નિરૂપણ સૂ. ૩ ૨૭૩ “રંar—જ્ઞાન અને દર્શનની પ્રત્યેનીક્તા વગેરે કરવાથી પચવિધ જ્ઞાનાવરણ અને નવવિધ દર્શનાવરણ કર્મ બંધાય છે. પ્રત્યનીતા આદિ શબ્દથી ભગવતી સૂત્રના આઠમાં શતકના નવમાં ઉદ્દેશકમાં કહેવામાં આવેલા પદોનું અહીં ગ્રહણ કરવાનું છે તે આ પ્રમાણે છેજ્ઞાન અને દર્શન પ્રત્યનીતા (૧) નિદ્ભવતા (૨) અન્તરાય (3) પ્રષ (૪) આત્માશાતના (૫) અને વિસંવાદનગ (૬) આ જ કારણથી જ્ઞાનાવરણ અને દર્શનાવરણ કર્મ બંધાય છે. ૩ તત્ત્વાર્થનિર્યુકિત–પૂર્વસૂત્રમાં જ્ઞાનાવરણ વગેરે ખ્યાંશી પ્રકારના પાપના સ્વરૂપ કહે વામાં આવ્યા હવે તે પૈકી પ્રથમ પાંચ પ્રકારના જ્ઞાનાવરણ અને નવ પ્રકારના દર્શનાવરણ પાપકર્મના બન્ધના કારણો બતાવીએ છીએ–“grrrr” વગેરે જ્ઞાન અને દર્શનની પ્રત્યનીક્તા આદિ કરવાથી જ્ઞાનાવરણ અને દર્શનાવરણ કર્મો બંધાય છે. જ્ઞાન–મતિ, શ્રુત, અવધિ, મનઃ પર્યવ અને કેવળજ્ઞાનના ભેદથી પાંચ પ્રકારના હોય છે. દર્શન-ચક્ષુ, અચક્ષુ અવધિ અને કેવળદર્શનના ભેદથી ચાર પ્રકારના હોય છે આવી રીતે પાંચ પ્રકારના જ્ઞાનની અને ચાર પ્રકારને દર્શનની પ્રત્યુનીકતા આદિ છે ઉપઘાતક હોય છે. એમના આચરણથી જ્ઞાનાવરણ અને દર્શનાવરણ કર્મ બંધાય છે. જ્ઞાનના પાંચ ભેદ હોવાથી જ્ઞાનાવરણ પણ પાંચ પ્રકારના હોય છે, દર્શનાવરણ નવ પ્રકારના હોય છે–ચક્ષુદર્શનાવરણ, અચક્ષુદર્શનાવરણ, અવધિદર્શનાવરણ અને કેવળદર્શનાવરણ તથા નિદ્રા, નિદ્રા-નિદ્રા, પ્રચલા, પ્રચલા-પ્રચલા અને સ્થાનદ્ધિ એમ નવ પ્રકારના છે. અહીં જ્ઞાનવિષયક પ્રત્યેનીકતા આદિ જ્ઞાનાવરણ પાપકર્મના બંધના કારણે અને દર્શનવિષયક પ્રત્યનીતા આદિ દર્શનાવરણ કર્મના બન્ધનરૂપ કારણ હોય છે એવું સમજવું ઘટે. અહીં આદિ શબ્દથી નિહ્નવતા અન્તરાય, પ્રષિ, અત્યાશાતના અને વિસંવાદનાયેગ, આ પદોને ગ્રહણ કરવા જોઈએ. અર્થાત જ્ઞાન અને દર્શનની પ્રત્યનીતા વગેરે છે કારણથી જ્ઞાનાવરણ અને દર્શનાવરણ બંધાય છે એ મુજબ કહેવું જોઈએ જેવી રીતે જ્ઞાન પ્રત્યનીતા (૧) જ્ઞાન નિવતા (૨) જ્ઞાનાન્તરાય (૩) જ્ઞાનપ્રષ (૪) જ્ઞાનની અત્યાશાતના (૫) અને જ્ઞાનને વિસંવાદનગ (૬) એ મુજબ.. એવી જ રીતે દર્શનવિષય પ્રત્યેનીક્તા વગેરેને પણ દર્શનની સાથે સાંકળી લેવા જોઈએ. અત્રે પ્રથમ જ્ઞાનાવરણ કર્મ બંધાવાના છ કારણેની વ્યાખ્યા કરવામાં આવે છે, જ્ઞાન-પ્રત્યનીતા–મતિજ્ઞાન, શ્રતજ્ઞાન અવધિજ્ઞાન, મન:પર્યવજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાન આ પાંચ પ્રકારના જ્ઞાનના વિષયમાં અથવા ધર્મ-અધર્મના અભેદથી અર્થાત ધર્મથી ધમીનું ગ્રહણ કરવાથી મતિધ્રુતાનિ પાંચ જ્ઞાનવાળાઓની પ્રત્યક્તા અર્થત શ્રુતજ્ઞાનાદિક વિરુદ્ધ આચરણ કરવાથી અગર શ્રુતજ્ઞાનાદિવાળાઓમાં વિરુદ્ધ આચરણ કરવાની પ્રવૃત્તિ રાખવાથી તથા જ્ઞાનને નિધવ કરવાથી કઈ કઈને પૂછે અથવા શ્રુતજ્ઞાનાદિના સાધન માગે ત્યારે જ્ઞાન અથવા જ્ઞાનના સાધન પિતાની પાસે હોવા છતાં પણ કલુષિત ભાવે એવું કહેવું કે હું જાણતું નથી અથવા મારી પાસે તે વસ્તુ જ નથી, આ જ્ઞાન નિહવ છે-આ પ્રકારના જ્ઞાન નિદ્વવથી અથવા શ્રત પ્રદાતા ગુરૂજનના નિક્ષવથી અ૫લાપથી તથા જ્ઞાનાન્તરાયથી કલુષિતભાવથી જ્ઞાનપ્રાપ્તિમાં કોઈને અડચણ પહોંચાડવાથી તથા જ્ઞાનપ્રવથી શ્રેતાદિકમાં અથવા સૂતાદિજ્ઞાનવાળા ગુરુજનેમાં ૩૫ Page #963 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ર૭૪. તત્વાર્થસૂત્રને અપ્રીતિ રાખવાથી તથા જ્ઞાનાત્યાશાતનાથી-મૃતાદિ જ્ઞાનની અથવા કૃતાદિજ્ઞાનશાળી પુરૂષોની અવહેલના કરવાથી તથા “ જાવવાવાળ” જ્ઞાન અને અજ્ઞાની માણસને નિષ્ફળ બતાવતી ચેષ્ટા કરતા રહેવાથી, આ છે કાણેથી જ્ઞાનાવરણકર્મ બંધાય છે. એવી જ રીતે દર્શનના દર્શનવાળાના તથા દર્શનના સાધનોની પણ પ્રત્યેનીકતા વગેરે છે, નવ પ્રકારના દર્શનાવરણ કર્મબંધનના કારણ હોય છે. એ જાણું શકાય છે. કારણ કે કારણભૂત અધ્યવસાય વિશેષ અર્થાત્ આત્માનું પરિણામ વિશેષ જે પ્રત્યાનીતા વગેરે છે. એનાથી નવ પ્રકારના દર્શનાવરણ કર્ય બંધાય છે. અહીં ચક્ષુદર્શનાવરણ (૧) અચક્ષુદર્શનાવરણ (૨) અવધિદર્શનાવરણ (૩) કેવળદેશનાવરણ (૪) આ ચાર આવરણ તથા નિદ્રા (૧) નિદ્રાનિદ્રા (૨) પ્રચલા (૩) પ્રચલા-પ્રચલા (૪) અને ત્યાન િ(૫) એ પાંચ પણ ચક્ષુદર્શન આદિ ચાર પ્રકારના દર્શનના વિઘાતક હોવાથી દર્શન નાવરણ પદથી કહેવામાં આવે છે. આ રીતે દશનાવરણ કર્મ નવ પ્રકારના કહેવાય છે. અત્રે જ્ઞાનાવરણ કર્મ જ્ઞાન સંબંધી પ્રત્યનીતા આદિ છ કારણેથી બધાય છે અને તે તે જ્ઞાનના આવરણ રૂપ પાંચ પ્રકારથી ભેગવાય છે. આવી જ રીતે દર્શનાવરણ કર્મ દર્શન સંબંધી પ્રત્યનીતા વગેરે છ કારણોથી બંધાય છે અને ચક્ષુર્દશાવરણ વગેરે ચાર અને નિદ્રા વગેરે પાંચ એવા નવ પ્રકારથી ભગવાય છે. ભગવતીસૂત્રના ૮ માં શતકના ૯માં ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે–ભગવન ! ક્યા કર્મના ઉદયથી જ્ઞાનાવરણીય કર્મ બંધાય છે ? ગૌતમ ! જ્ઞાન પ્રત્યુનીકતા (દુશ્મનાવટ- વિધ)થી જ્ઞાનને અપલાપ કરવાથી જ્ઞાનસંપાદનમાં અન્તરામાં નાખવાથી, જ્ઞાન સંબંધી પ્રદ્વેષથી જ્ઞાનની અશાતના કરવાથી અને શાન સંબંધી વિસંવાદના કરવાથી જ્ઞાનાવરણીય કર્મ બંધાય છે જે કારણોથી જ્ઞાનાવરણીય કર્મ બંધાય છે તેજ કારણથી દર્શનાવરણ કર્મ પણ બંધાય છે. તફાવત એટલે જ છે કે જ્ઞાન સંબંધી પ્રત્યીકતા વગેરેથી જ્ઞાનાવરણ અને દર્શન સંબંધી પ્રત્યેનીકતાથી દર્શનાવરણ કર્મ બંધાય છે. ૩ 'असायावेयणिज्ज परदुक्खणयाइहि' સૂત્રાથ–પરપીડન વગેરેથી અશાતા વેદનીય કર્મ બંધાય છે. તત્વાર્થદીપિકા- પૂર્વસૂત્રમાં જ્ઞાનાવરણીય દર્શનાવરણીય કર્મબન્ધના કારણે વર્ણવવામાં આવ્યા હવે પાપ તત્ત્વના પ્રસંગથી અશાતા વેદનીય કમબંધનના કારણે રજુ કરીએ છીએ. “સાયવેનિન્જર વગેરે. અશાતા વેદનીય કર્મ પરદુઃખનતો આદિ બાર કારણોથી બંધાય છે, તેનાથી જીવને શારીરિક અને માનસિક અશાતા ઉપજે છે. આદિ શબ્દ વડે સંગૃહીત બાર કારણે આ રહ્યાં– (૧) પરદુઃખનતા--બીજાને અશાતા પહોંચાડવી. (૨) પરશેચનતા–બીજાને શેક પહોંચાડે. ૩) પરજૂરણુતા –બીજાને શરીશેષણ જનક શેક. પહોંચાડે (૪) પરપનતા–બીજાને અશ્રપાત થાય એવો શેક પહોંચાડે Page #964 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૫. અશાતા વેદનીય કર્મબંધના કારણોનું નિરૂપણ સૂ. ૪ ૨૭૫ (૫) પરપિડાતા–બીજાને લાઠી વગેરેથી માર મારવો (૬) પરિતાપનતા--બીજાને શારીરિક માનસિક વ્યથા કરવી. આવી જ રીતે પ્રાણભૂત જીવસના વિષયમાં પણ પૂર્વોકત દુઃખનતા આદિ છએનું સમાચરણ કરવું (૬+૬=૧૨) આ બાર પ્રકારના કારણોથી જીવને અશાતા વેદનીય કર્મ બાંધવું પડે છે. જો તત્વાર્થનિર્યુકિત-પૂર્વસૂત્રમાં જ્ઞાનાવરણીય દર્શનાવરણીય કર્મની પ્રત્યનીતા વગેરે છે, બન્ધના કારણે પ્રતિપાદિત કરવામાં આવ્યા છે હવે પાપ તત્વના પ્રસંગથી અશાતા વેદનીય કમબન્ધના કારણોનું વિવરણ કરવામાં આવી રહ્યું છે– “સાચવે વગેરે. જે કર્મના ઉદયથી સુખ દુખનો અનુભવ થાય તે વેદનીય કર્મ કહેવાય છે અથવા જે કર્મ સુખદુખના રૂપથી વેદન કરવા ગ્ય હોય તે વેદનીય કહેવાય છે, તે વેદનીય કર્મ શતાવેદનીય, અશાતા વેદનીયના ભેદથી બે પ્રકારના છે જેમાં શાતા વેદનીય પુણ્યપ્રકૃતિ જન્ય હવાથી ચતુર્થ પુણ્યતત્ત્વ અધ્યાયમાં તેનું વિવેચન થઈ ચુક્યું છે. અત્રે પાપતત્ત્વનું પ્રકરણ હેવાથી અશાતાદનીય કર્મની વ્યાખ્યા કરવામાં આવે છે. જે કર્મના ઉદયથી જીવને અશાતા અર્થાત દુઃખ ઉત્પન્ન થાય તે તે કર્મ અશાતા વેદનીય કહેવાય છે. તે અશાતા વેદનીય કર્મનું બધૂન પરદુઃખનતા આદિ બાર કારણેથી થાય છે જેનાથી જીવ શારીરિક તથા માનસિક અશાતાનો અનુભવ કરે છે. આ કારણો આ પ્રમાણે છે—(૧) પદુઃખનતા–પિતાના સિવાય બીજાને દરેક પ્રકારે દુઃખ ઉપજાવવું (૨) પરશોચનતા બીજાને દીનતાજનક શોકમાં નાખવા (૩) પરજૂરણતા– બીજાને એ શેક પહોંચાડે જેનાથી તેનું શરીર શેકાઈ જાય (૪ પરપનતા–જેનાથી અશ્વને ધોધ વહેવા માંડે લાળ ઝવા માંડે એ પ્રકારને દીલદ્રાવક ઉદ્વેગ પહોંચાડે (૫) પરપિટ્ટનતા–બીજાને લાઠી વગેરે આયુધોથી મારે (૬) પરંપરિતાપનતા – બીજાને શારીરિક તથા માનસિક વ્યથા પહોંચાડવી–આ છ બોલ સમુચ્ચય જીવોને ધ્યાનમાં રાખીને કહેવામાં આવ્યા છે એવી જ રીતે પ્રાણભૂત જીવ અને સત્વના વિષયમાં પણ આ જ છ બેલેનું આચરણ કરવું એમ ૧૨ બોલ થયા જેનાથી જીવને અશાતા–વેદનીય કર્મ બંધાય છે. તે પ્રાણ ભૂત જીવસત્ત્વની વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે છે– વિકલેન્દ્રિય, હીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય પ્રાણ કહેવાય છે. જીવ શબ્દથી પંચેન્દ્રિય ગ્રહણ કરવામાં આવે છે. ભૂત શબ્દથી વનસ્પતિકાય અને પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ એ સત્ત્વ કહેવાય છે, વળી કહ્યું પણ છે –“પ્રા-દ્ધિ-રિ જતુ રો ” વગેરે આ ચારેયને સંતાપ પહોંચાડવાથી, શક પહોંચાડવાથી, સૂરણ-અર્થાત શરીર સુકાઈ જાય એવો શોક પહોંચાડવાથી, તેપન –જેનાથી અશ્રુપાત થાય, બૂમાબૂમ કરવા લાગે એ જાતની ગ્લાની પહોંચાડવાથી, પિટ્ટન-લાઠી વગેરે સાધનાથી માર મારવાથી અને પરિતાપનશારીરિક માનસિક સત્તાપ પહોંચાડવાથી જીવને અશાતા-વેદનીય કર્મ બાંધવું પડે છે . ૪ તિચારાથરિયોજાય” ઈત્યાદિ સત્રાર્થ—તીક, આચાર્ય ઉપાધ્યાય, કુળ, ગણ, સંઘ, શ્રત, ધર્મ અને દેને અવર્ણવાદ કરવાથી મિથ્યાત્વને બન્ધ થાય છે. જે પ છે તત્વાર્થદીપિકા–બાંશી પાપકર્મ પ્રકૃતિઓ-પૈકી પૂર્વસૂત્રમાં અશાતાદનીય કર્મના Page #965 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७६ તત્ત્વાર્થસૂત્રને બન્ધના કારણેની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી હવે મિથ્યાત્વ મેહનીય કર્મ બાંધવાના હેતુઓનું વિવેચન કરવામાં આવે છે - તીર્થકરની આચાર્યોની ઉપાધ્યાયની, કુળની ગણની, સંઘ, અર્થાત્ શ્રમણ શ્રમણી, શ્રાવક અને શ્રાવિકાઓના સમુદાયની, અહંત ભગવાન દ્વારા પ્રણીત અંગોપાંગ સહિત આગમોની પાંચ મહાવ્રતના સાધન ભૂત ધર્મની, ચારે પ્રકારના દેવની અર્થાત્ ભવનવાસિ વાન વ્યતર તિષ્ક તેમજ વૈમાનિક દેવની નિન્દા કરવાથી મિથ્યાત્વ કર્મ બંધાય છે .પ તત્વાર્થનિર્યુકિત-અગાઉ જ્ઞાનાવરણીય આદિ જે ખ્યાંશી પ્રકારના પાપકમ ભેગ કહેવામાં આવ્યા હતા તે પૈકી મતિ આદિ પાંચ જ્ઞાનાવરણીયા ચક્ષુ દર્શનાવરણીય આદિ નવ દર્શનાવરણીઓ અને અશાતાદનીય પાપકર્મ બાંધવાના કારણોનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે; હવે કમપ્રાપ્ત મિથ્યાત્વ દર્શન મેહનીય પાપકર્મના બંધ હેતુઓનું પ્રતિપાદન કરવા માટે કહીએ છીએ તીર્થકર આચાર્ય ઉપાધ્યાય, કુળ ગણ, સંઘ, શ્રત, ધર્મ અને દેવોને અવર્ણવાદ કરવાથી- મિથ્યાત્વ કર્મ બંધાય છે. સપૂર્ણ જ્ઞાનાવરણ કર્મના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થનારા તેમજ સમસ્ત રેય પદાર્થોને જાણવાવાળા કેવળજ્ઞાનથી સમ્પન્ન તીર્થકરોની અર્થાત્ શ્રી અરિહન્ત ભગવન્તની, આચાર્યોની ઉપાધ્યાની, જેઓ સમ્યજ્ઞાન-દર્શન અને ચારિત્રથી સમ્પન્ન હોય છે, રાગ દ્વેષ અથવા મોહના આવેશથી નિન્દા કરવાના કારણે અર્થાત્ અસત્ ભૂત દોષને પ્રગટ કરવા રૂપ અવર્ણવાદ કરવાથી. આવી જ રીતે કુળ અને ગણનો અવર્ણવાદ કરવાથી અથવા સમ્યકત્વ-જ્ઞાન સંવર અને તપ રૂપ ચાર પ્રકારના સંધને અવર્ણવાદ કરવાથી, તે જ રીતે તીર્થકરો દ્વારા પ્રતિપાદિત આચારાંગથી લઈને દૃષ્ટિવાદ પર્યન્તના, અંગેના અનુવાદ રૂપ પપાતિક વગેરે ઉપાંગે સહિત કૃત-પ્રવચન-આગમન અવર્ણવાદ કરવાથી તથા પંચમહાવતેથી ઉત્પન્ન થનારા ક્ષમા આદિ સ્વરૂપવાળા દશલક્ષણ ક્ષમા આદિ ધર્મને અવર્ણ વાદ કરવાથી, તપ અને સંયમની આરાધના કરીને દેવગતિ પ્રાપ્ત કરનારા તથા પરિપકવ તપ અને બ્રહ્મચર્યથી જેઓને દેવાયુની પ્રાપ્તિ થઈ છે એવા ભવનપતિ, વનવ્યન્તર, તિષ્ક અને વૈમાનિક દેવને અવર્ણવાદ કરવાથી મિથ્યાત્વ રૂપ દર્શન મેહનીય પાપકર્મ બંધાય છે. આ પિકી તીર્થંકરને અવર્ણવાદ આ રીતે થાય છે—અખ્ત નથી-હોતાં નથી તેઓ જાણવા છતાં કેવાં ભેગ ભોગવે છે ! સમવસરણ આદિ રૂપ પ્રાકૃતિને આશ્રય લે છે ! વગેરે આચાર્યો અને ઉપાધ્યાય વગેરેને અવર્ણવાદ જેમકે આ બાળક છે ! વગેરે કહેવું એક જ ગુરૂના શિષ્યો જેઓ સાધુ હોય છે તેમને સમૂહ કુળ કહેવાય છે અને અનેક ગુરૂઓના શિષ્યોને સમૂહ ગણ કહેવાય છે તેમને અવર્ણવાદ કરવાથી પણ મિથ્યાત્વ–મેહનીય બંધાય છે. શ્રમણ આદિના સંઘને અવર્ણવાદ જેમકે- આ સાધુઓમાં તે માત્ર બાહ્ય શૌચનો જ આચાર છે, પૂર્વજન્મમાં તેઓ પાપ ઉપાર્જન કરીને આવ્યા છે, તેને લીધે જ વાળને લંચ, આતાપના Page #966 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ. અ. પ. મિથ્યાત્વમેહનીય કર્મબંધના કારણોનું નિરૂપણ સૂ. પ ર૭૭ વગેરેના દુખ ભોગવે છે, તેઓ કલહપ્રિય છે, અસહનશીલ છે,તેઓએ પૂર્વભવમાં દાન આપ્યું નથી, પછી જન્મમાં પણ દુઃખ જ ભેગવશે, વગેરે આ પ્રકારે જ સાધ્વીઓને અવર્ણવાદ પણ સમજવો અને શ્રાવક શ્રાવિકાઓને પણ અવર્ણવાદ આ ધોરણે જ સમજવાનો છે. " અથવા સામાન્ય રૂપથી સંધને–અવર્ણવાદ કરે, જેમ—ગધેડા, શિયાળ, કાગડાં અને કુતરાઓને સમૂહ પણ સંધ જ ગણાય છે પછી સંઘમાં કોઈ વિશેષતા જ શું છે ? સંઘમાં કંઈ પણ ગૌરવની વાત નથી. શ્રતને અવર્ણવાદ જેવી રીતે–આગમ મૂર્ખાઓની પ્રાકૃત ભાષામાં લખાયું છે ! વ્રત દેહદમન પ્રાયશ્ચિત્ત, અને પ્રમાદના ઉપદેશની પુનરૂક્તિઓ તેમાં ખડકેલી છે, બેટા-બેટા અપવાદે બતાવ્યાં છે, વગેરે– પૂર્ણ રૂપથી હિંસા વગેરેથી વિરતિરૂપ પાંચમહાવ્રત હેતુક તથા ક્ષમા આદિ દસ લક્ષણવાળા ધર્મને અવર્ણવાદ આવી રીતે થાય છે–સ્વર્ગ અને મોક્ષના કારણ રૂપ કહેવામાં આવતે ધર્મ પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણેથી જાણું શકાતું નથી ધર્મ અપ્રાણિક છે એવું કહી શકાતું નથી. પુદ્ગલ ધર્મ આ પદના વાચ હોઈ ન શકે કારણ કે ધર્મ પુદ્ગલ હોઈ શકે નહીં ધર્મ આત્માનું પરિણામ પણ થઈ ન શકે કારણ કે તેને જે આત્માનું પરિણામ કહીશું તે ધાદિ પરિણામ પણ ધર્મ કહેવાશે. ભવનપતિ વાનવ્યન્તર જોતિષ્ક અને વૈમાનિક દેવને અવર્ણવાદ આ રીતે સમજ જોઈએ–બીજા બળવાન દેવ અ૯પબળવાળા દેવને દૂર કરી પિતાના કજે કરી લે છે? તેમની આંખો સ્થિર રહે છે આંખની પાંપણ ફરકતી નથી તેઓ અત્યંત અસતભૂત દેને પ્રગટ કરાવાવાળા હોય છે. આવી જ રીતે તીવ્ર મિથ્યાત્વરૂપ પરિણામથી ખોટા માર્ગને બોધ આપો લકેની બુદ્ધિમાં ભેદ ઉત્પન્ન કરે અર્થાત્ તેમની શ્રદ્ધાને ઢીલી પાડવી, આવેશને વશ થઈ વગર વિચાર્યું અપકૃત્ય કરી બેસવું, અસંયમી પુરૂષોના ગુણગાન ગાવા--આ બધાં સંસાર-વૃદ્ધિના મૂળ કારણઅનંત સંસારને વધારવાના દર્શન મેહનીય રૂપ મિથ્યાત્વ પાપકર્મ બાંધવાના કારણો ગણાય. સ્થાનાંગસૂત્રના સ્થાન ૫ ઉદ્દેશક ૨ માં કહ્યું છે--પાંચ કારણોથી જીવ દુર્લભ બધિવાળા કર્મોનું ઉપાર્જન કરે છે–(૧) અહંતોને અવર્ણવાદ કરવાથી (૨) અને ભાખેલા ધર્મને અવર્ણવાદ કરવાથી (૩) આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયે અવર્ણવાદ કરવાથી (૪) ચતુર્વિધ સંઘને અવર્ણવાદ કરવાથી (૫) પરિપકવ તપ અને બ્રહ્મચર્યનું ફળ ભેગવનારા દેવને અવર્ણવાદ કરવાથી. પા 'तिव्यकसायणियत्त परिणामेणं इत्यादि સૂવાથ–તીવ્ર કષાયના ઉદયથી ઉત્પન્ન આત્માના પરિણામેથી ચારિત્રમેહનીય કર્મ બંધાય છે. દા - તવાર્થદીપિકા--પૂર્વસૂત્રમાં મિથ્યાત્વરૂપ દર્શનમોહનીય પાપકર્મ બાંધવાના કારણેનું સ્વરૂપે વર્ણવવામાં આવ્યું હવે અનન્તાનુબધી ક્રોધ આદિ સોળ કષા અને હાસ્ય વગેરે નવ અક બાંધવાના કારણે જોઈશું— Page #967 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૭૮ તત્ત્વાર્થસૂત્રને તીવ્ર કષાયના કારણે આત્મામાં જે પરિણામ ઉત્પન્ન થાય છે તેનાથી સોળ પ્રકારના કષાય વેદનીય અને નવ પ્રકારના અકષાય વેદનીય ચારિત્રમેહનીય પાપકર્મ બંધાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે કોધ, માન, માયા અને લેભ આદિ કષાયોના ઉદયથી આત્મામાં જે તીવ્ર પરિણામવિશેષ ઉત્પન્ન થાય છે તેનાથી સેળ પ્રકારના કષાયવેદનીય અને નવ પ્રકારનાં અકષાયવેદનીય પાપકર્મ બંધાય છે. દા તત્વાર્થનિર્યુકિત—અગાઉ વ્યાંશી પ્રકારનાં પાપકર્મમાંથી પાંચ પ્રકારના જ્ઞાનાવરણીય નવ પ્રકારના દર્શનાવરણીય, સાતા–અસાતા વેદનીય અને મિથ્યાત્વ પાપકર્મોના બન્ધના હેતુઓનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું, હવે કમપ્રાપ્ત સોળ પ્રકારના ચારિત્રમેહનીય પાપકર્મ બંધાવવાના કારણોનું પ્રતિપાદન કરીએ છીએ. તીવ્ર કષાયથી ઉત્પન્ન આત્માના પરિણામોથી સેળ કષાય તથા નવ અકષાય રૂપ ચારિત્ર મેહનીય પાપકર્મ બંધાય છે. ત્તિ અર્થાત્ જીવને નર્કગતિ વગેરે દુગર્તિમાં જે નાખે છે તેને કષાય કહે છે અથવા થરે કહેતા જેમની દ્વારા જીવ સંસાર પ્રતિ આકર્ષિત કરાય છે તે કષાય. અથવા થાત જે વિષય રૂપી તલવારથી પ્રાણિઓને ઘાત કરે તે કષ અર્થાત્ સંસાર તેને જેનાથી આય-લાભ થાય તે કષાય અથવા જે કહેતાં સંસારરૂપી અટવી (વન)માં ગમન-આગમન રૂપ કાંટાએમાં પ્રાણી જેના વડે ઘસડાય છે તેમને કષાય કહે છે. અથવા તે અર્થાત જેમની દ્વારા કર્મભૂમિ સુખ-દુઃખ આદિ ધાન્યફળને અનુરૂપ બનાવાય છે તે કવાય છે. ક્રોધ, માન, માયા તથી લાભ એ ચાર, કષાયેાદયથી ઉત્પન્ન થનારાં આત્માના જે તીવ્ર પરિણામ અર્થાત અધ્યવસાય છે, જેવી રીતે રૂપ, રસ, ગન્ધ અને સ્પર્શ આદિ વિષયમાં લેલુપતા, અદેખાઈ અસત્યભાષણ, વકતા, પરસ્ત્રી તરફ પ્રેમભાવ વગેરે, આવા પરિણમન વિશેષથી સોળ કષાય વેદનીય અને નવ અકવાયવેદનીય રૂપ ચારિત્રમોહનીય કર્મ બંધાય છે આમાંથી સોળ કષાય આ છે – અનન્તાનુબંધી કેધ, માન, માયા લેભ (૪) અપ્રત્યાખ્યાની ક્રાધ, માન, માયા લેભ (૪) પ્રત્યાખ્યાનાવરણ ક્રોધ, માન, માયા લોભ (૪), સંજવલન ક્રોધ, માન, માયા લેભ (૪) આ કષાના ઉદય રૂપ તીવ્ર પરિણામ ચારિત્રમેહનીય બંધાવાના કારણે છે. નવ અકષાય આ છે –(૧) હાસ્ય (૨) રતિ (૩) અરતિ (૮) ભય (૫) જીગુસા (૬) શેક (૭) સ્ત્રીવેદ (૮) પુરુષવેદ અને (૯) નપુંસકવેદ. (૧) હાસ્યમહનીય કર્મના ઉદયથી મોટું પહોળું કરીને હસવું, દીનાભિલાષિત્વ કન્દ, મશ્કરી, અતિમલાપ, હાસશીલતા આદિ હાસ્ય વેદનીય કર્મ બંધાવવાના કારણે છે, (૨) મેહનીય કર્મના ઉદયથી વિષયો તરફ ચિત્તની અભિરુચિ થવી, વિવિધ પ્રકારથી કીડા કરવી, બીજાનાં મનને આકર્ષિત કરવું,'અનેકરીતે રમણ કરવું, દુખનો અભાવ દેશાદિના વિષયમાં ઉત્સુકતા-પ્રીતિ–ઉત્પન્ન કરવી..વગેરે કારણોથી રતિવેદનીય કર્મ બંધાય છે. (૩) મેહનીય કર્મના ઉદયથી પિતાની જ તરફ ભયના પરિણામનું ઉત્પન્ન થવું, અન્યને ભય ઉપજાવ, ઉપજે, હીનતા થવી, ત્રાસ પામે અગર, પમાડે વગેરે ભય કમ Page #968 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ચારિત્રમેાહનીય પાપકમ બંધના કારણેાનુ નિરૂપણું સૂ. ૬ ૨૭૯ ગુજરાતી અનુવાદ ખાંધવાના કારણ રૂપ હાય છે. (૪) માહનીય કમ'ના ઉદયથી ઉત્પન્ન થનારા મનેાવિકાર, પરરાજ, પ્રાદુર્ભાવ, રતિવિધ્વંસ પાપશીલતા, અશુભ કૃત્યામાં પ્રોત્સાહન, ચૌય આદિ અરતિવેદનીય પાપ કર્મ બાંધવાના કારણે છે. (૫) ધર્મનું આચરણ કરવામાં તત્પર શ્રમણુ, શ્રમણી, શ્રાવક શ્રાવિકાના કુશળ ક્રિયાના આચરણ તરફ નફરત રાખવી, તેમની કુથળી કરવી વગેરે કારણેાથી જુગુપ્સા કમ બંધાય છે. (૬) ઇચ્છિત વસ્તુના (વયેાગ અને અણગમતી વસ્તુની પ્રાપ્તિ થવાથી મનમાં શેકને ઉદ્વેગ થયા, શાકમાં ડૂબેલાં રહેવું બીજાને દુઃખ પહાંચાડવું, વગર કારણે શેાકાતુર બન્યા રહેવું, વગેરે કારણેાથી શાકવેદનીય કમ બંધાય છે. (૭) અદેખાઈ અસત્યભાષણ, વક્રતા, પરસ્ત્રી લપટતા વગેરેથી સ્ત્રીવેદ બધાય છે. (૮) સીધા–સરળ વ્યવહાર કરવાથી, પેાતાની સ્ત્રીમાં રતિપ્રિયતા હાવાથી, અદેખાઈ ને અભાવ થવાથી પુરૂષ વેદ કમ બંધાય છે. (૯) તીવ્ર ક્રાધ વગેરેથી પશુઓના મુડનમાં રિત થવી, સ્ત્રી અને પુરુષ બંનેની સાથે કામભાગ સેવન કરવાની ઇચ્છા અથવા કુટેવ હાવી, શીલવ્રત તથા ગુણવાળાના તીવ્ર વિષયા પ્રતિ તીવ્ર અભિલાષા થવી આ ખધાં નપુ′સકવેદ અંધાવાના કારણરૂપ છે, તાત્પર્ય એ છે કે પરમ ધનિષ્ઠ શ્રમણાની નિન્દા કરવાથી, જેએ ધર્માચરણ કરવામાં તત્પર છે તેમના ધર્માચરણમાં ખાધાએ નાખવાથી, દેશવિરત જનાના ધ કૃત્યમાં અન્તરાય નાખવાથી, દારુ, માંસ તથા મદ્યના ભાગમાં ગુણુ સમજવાથી, ચારિત્રગુણને કૃષિત કરવાથી, ક્રુત્સિત-ચારિત્રને સચ્ચરિત્ર સમજવાથી અને બીજાનાં કષાયે। તથા અકષાયેાની ઉદીરણા કરવાથી માહનીય કર્મ બંધાય છે. ભગવતીસૂત્રમાં કહ્યુ છે—મેાહનીય ક—શરીરપ્રયાગની ખાખતમાં પ્રશ્નાત્તરી કે, ગૌતમ ! તીવ્ર ાધ કરવાથી, તીવ્ર માન કરવાથી. તીવ્ર માયાના સેવનથી, તીવ્ર લેાભથી, તીવ્ર દર્શીન મેાહનીયથી અને તીવ્ર ચારિત્ર માહનીયથી માહનીય કમ` અંધાય છે ॥ ૬ ॥ ‘મહારંમ મહાપાિહા' ઇત્યાદિ સૂત્રા—મહાર’ભ, મહાપરિગ્રહ. પંચેન્દ્રિયવધ અને માંસભક્ષણથી નરકાયુ બંધાય છે ! છા તત્ત્વાથ દીપિકા—પૂર્વસૂત્રમાં સેાળ કષાયવેદનીય અને નવ અકષાયવેદનીય પાપકમેના અન્યહેતુ પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યા હવે નરકાયુ કમના બંધાવાન કારણેાની પ્રરૂપણા કરીએ છીએ—મહાન્ આરભ, મહાન્ પરિગ્રહ, પંચેન્દ્રિય જીવાને વધ અને માંસાહાર કરવાથી નરમાયુ બંધાય છે. પ્રાણિઓને દુ.ખ ઉપજાવનારી પ્રવૃત્તિ આરંભ કહેવાય છે. ક્ષેત્ર, વાસ્તુ (મકાન) હીરણ્ય (ચાંદી) સેાના વગેરે પરપદા માં મમત્ત્વ હાવા એ પરિગ્રહ છે. પંચેન્દ્રિય-જીવાની હિંસા તથા માંસાહાર પ્રસિદ્ધ જ છે. આ ચાર કારણેાથી નરકાયુ કમ બંધાય છે. ૫ ૭૫ તત્ત્વાર્થ નિયુકિત—પૂર્વોક્ત કહેલી પાપકમ-પ્રકૃતિમાંી પાંચ જ્ઞાનાવરણુ નવ દનાવરણુ, અસાતાવેદનીય, મિથ્યાત્વ, સેાળ કષાયવેદનીય અને નવ અકષાય-વેદનાય પાપ Page #969 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૮૦ તત્વાર્થસૂત્રને કર્મોનાં બંધના કારણે બતાવવામાં આવ્યા છે. હવે ક્રમ પ્રાપ્ત નરકાયુ પાપકર્મના બંધહેતુઓનું કથન કરવામાં આવે છે – મહારંભ, મહાપરિગ્રહ, પંચેન્દ્રિયવધ અને માંસાહારથી નરકાયુ કર્મ બંધાય છે. પ્રાણાતિપાત જનક વ્યાપારને આરંભ કહે છે. ધન-ધાન્ય-ક્ષેત્ર-વાસ્તુ વગેરે બાહ્ય પદાર્થોમાં મમતા રાખવી પરિગ્રહ છે મહાન આરંભ અને મહાન પરિગ્રહ મહારંભ તથા મહાપરિગ્રહ કહેવાય છે. આનાથી તેમજ પંચેન્દ્રિય જેને વધ અને માંસ ભક્ષણ કરવાથી નરકાયુ કર્મ બંધાય છે. આ કથનને સારાંશ એ છે કે હિંસા આદિ ઘાતકી કર્મોથી સદા પ્રવૃત્ત રહેવાથી પારકી થાપણ ઓળવવાથી, ઇન્દ્રિય-વિષયોમાં અત્યન્ત રચ્યાપચ્યા રહેવાથી કૃષ્ણલેશ્યાના કારણે ઉત્પન્ન થનાર રૌદ્રધ્યાનથી, પંચેન્દ્રિય પ્રાણીના વધથી અને માંસાહાર આદિથી નરકાયુ પાપકર્મ બંધાય છે. સ્થાનાંગસૂત્રના ચોથા સ્થાનના ઉદ્દેશક ચેથામાં કહ્યું છે–ચાર કારણેથી નરકાયુ કર્મનું ઉપાર્જન થાય છે –મહાઆરંભ-કરવાથી, પંચેન્દ્રિયના વધથી, મહાપરિગ્રહથી અને માંસ ભક્ષણ કરવાથી. ૨૭ નો-વવિસંવાદિ’ ઇત્યાદિ સવાઈ–વેગેની વક્તા અને વિસંવાદથી અશુભ નામ કર્મ બંધાય છે ૮ તસ્વાર્થદીપિકા–આગળના સૂત્રમાં નરકાયું પાપ કર્મ બાંધવાના કારણની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી; હવે કમાનુસાર ચૈત્રીશ પ્રકારનાં અશુભ નામ કર્મ બંધાવાના કારણોની ચર્ચા કરીએ છીએ ગની વક્તા અને વિસંવાદથી અશુભ નામકર્મ બંધાય છે. યોગનો અર્થ થાય છે આત્માની એક વિશેષ શક્તિ જે કરણરૂપ હોય છે તેના ત્રણ પ્રકાર છે—મન, વચન અને કાયા તેની વકતાને અર્થ છે કુટિલતાપૂર્વક પ્રવૃત્તિ જેમકે મનથી કંઈક વિચારવું વચનથી કંઈ બીજું જ કહેવું તથા કાયાથી અન્ય પ્રકારની જ પ્રવૃત્તિ કરવી એને ગવક્રતા કહે છે. વિસંવાદને આશય છે–અન્યથા પ્રવૃત્તિ, કરવી, બીજાને છેતરવા સૂત્રમાં-ચ પદને જે પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે તેનાથી મિથ્યાદર્શન, પશુન્ય, ચંચલ-ચિત્તતા, ખોટું જોખવુંમાપવું અને બીજાની નિન્દા કરવી વગેરે અર્થ લેવામાં આવ્યા છે. આ ગવક્રતા અને વિસંવાદ આદિ કારણોથી-નરકગતિ આદિ ચેત્રીશ પ્રકારના અશુભ નામ કર્મ બંધાય છે ૮ તત્વાર્થનિર્યુક્તિ—અગાઉ બતાવી દેવામાં આવ્યું છે કે મહાઆરંભ, મહાપરિગ્રહ, પંચેન્દ્રિય વધ અને માંસાહારથી નરકની આયુ બંધાય છે હવે અનુક્રમથી પ્રાપ્ત નરકગતિ આદિ ચેત્રીશ પ્રકારના નામ કર્મ બંધાવા રૂપ કારણે રજુ કરીએ છીએ– ગોની વક્તા અને વિસંવાદ કરવાથી અશુભ નામ કર્મ બંધાય છે. કાયા વચન અને મન આ ત્રણ યુગ છે તેમની વક્રતા કહેતાં કુટિલતા પૂર્ણ પ્રવૃત્તિને ગવક્રતા કહેવામાં આવેલ છે. અન્યથા પ્રવૃત્તિને વિસંવાદ કહે છે કેગ વક્રતા સ્વગત હોય છે જ્યારે વિસંવાદન પરગત હોય છે. Page #970 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૫. નીચગોત્ર બંધાવાનાકારણેનું નિરૂપણ સૂ. ૯ ૨૮૧ કાયાની વક્રતા કુજ (કુબડે) વામન (ઠીંગણે નિકૃષ્ટ અંગ-પ્રત્યંગ આંખેનું સંકેચન, મટકા, મળ, વ્યાધિ, વિદૂષક સ્ત્રી-પુરૂષ, મડદાં વગેરેના આકારો દ્વારા અયથાર્થને પ્રકટ કરવું એવો અર્થ થાય છે. કપટયુક્ત બોલવું એ વચનની વક્રતા છે. મનમાં બીજી વાત વિચારીને લેક અથવા સમાજમાં પૂજા–પ્રતિષ્ઠા અથવા આદર-સન્માન વગેરે મેળવવાની અભિલાષાથી વચન વડે કંઈક બીજું જ કહેવું અને શરીરથી બીજા જ પ્રકારનું આચરણ કરવું એ મનની વક્તા છે. આમ કાય વેગ આદિની વકતા સ્વવિષયક જ હોય છે. વિસંવાદનને સમ્બન્ધ બીજાની સાથે હોય છે. તેને અર્થ છે અન્યથા પ્રવૃત્તિ જે વાત સાચી છે તેને બેટી સાબીત કરવી વિસંવાદ છે અથવા અત્યન્ત પ્રેમાળ બાપ અને બેટાની વચ્ચે મનદુઃખ ઉભુ કરવું–તેમને પ્રેમ નાશ કરી દેવે વિસંવાદ કહેવાય છે. સૂત્રમાં ગ્રહણ કરવામાં આવેલ “ચ” પદથી મિથ્યાદર્શન, માયિક પ્રગ, પશુન્ય, ચંચલમને વૃત્તિ, ખોટાં માપ-તેલ અર્થાત્ એણું વધારે માપવું-જોખવું, કેઈપણ એક વસ્તુમાં બીજી વરતુની ભેળસેળ કરવી અને જુઠી સાક્ષી પુરવી વગેરે સમજવાના છે. આ કારણથી ચૈત્રીશ પ્રકારના અશુભ નામકર્મ, બંધાય છે. તે આ રીતે ચૈત્રી પ્રકાર છે–(૧) નરકગતિ (૨) તિર્યંચગતિ (૩) એકેન્દ્રિય જાતિ (૪) શ્રીન્દ્રિયજાતિ (૫) ત્રીન્દ્રિય જાતિ (૬) ચતુરિદ્રિયજાતિ, (૭) ન્યોધપરિમંડળ (૮) સાદિ (૯) કુજ (૧૦) વામન અને (૧૧) હેન્ડ સંસ્થાન (૧૨) અર્ધવર્ષભનારાચસંહનન (૧૩) નારા સંહનન (૧૪) અર્ધનારાયસંહનન (૧૫) કીલિકાસંહનન (૧૬) પાલિકાસંહનન (૧૭) અપ્રશસ્ત રૂપ (૧૮) અપ્રશસ્ત રસ (૧૯) અપ્રશસ્ત ગબ્ધ (૨૦) અપ્રશસ્ત સ્પર્શ (ર૧) નરકગત્યાનુપૂવી (૨૨) તિગત્યાનુપૂવી (૨૩) ઉપઘાત નામ (૨૪) અપ્રશસ્ત વિહાગતિ (૨૫) સ્થાવર નામ (૨૬) સૂમનામ (૨૭) અપર્યાપ્તક નામ (૨૮) સાધારણ નામ (૨૯) (અસ્થિર નામ) (૩૦) અશુભ નામ (૩૧) દુર્ભાગનામ (૩૨) અનાદેયનામ (૩૩) સ્વરનામ અને (૩૪) અયશ કીર્તિનામ. શ્રી ભગવતિ સૂત્રમાં શતક ૮ ઉદ્દેશક લ્માં કહ્યું છે–અશુભનામ કર્મના વિષયમાં પ્રશ્ન? તેને જવાબ એ છે કે –“ગૌતમ” ! કાયાની ઋજુતા ન હોવાથી અર્થાત વકતા હોવાથી, વિસંવાદિતા વેગથી અશુભ નામ કર્મ બંધાય છે. આ સ્થળે પહેલા જે “જીવ’ શબ્દ આવ્યો છે તેનાથી ભાષાની ઋજુતા ન હેવીઅર્થાત મનની ઋજુતા ન હોવી અર્થાત મનની વક્રતા સમજવા. તથા બીજા “જી” શબ્દથી શરીર ઈ. સમજવા. ૮ 'अद्वहिं मयहाणेहिं नीया गोयकम्म' સૂત્રાર્થ–આઠ પ્રકારના સદસ્થાનેથી અર્થાત્ મદ કારણથી નીચત્ર બંધાય છેલા તત્ત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં ચૈત્રી પ્રકારનાં નરગત્યાદિ અશુભકર્મ બાંધવાના હેત રૂપ કાયાદિયાગોની વકતા તથા વિસંવાદનાદિની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી હવે ક્રમ પ્રાપ્ત નીચ ગોત્ર કર્મ બાંધવાના કારણેની પ્રરૂપણ કરીએ છીએ– આઠ પ્રકારના સદસ્થાનેથી અર્થાત જાતિ કુળ, બળ, રૂપ, તપ, શ્રત, લાભ તથા ઐશ્વર્ય આ આઠેનાં વિષયમાં અહંકાર કરવાથી નીચ ગેત્રિકર્મ બંધાય છે ૯ Page #971 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્ત્વાર્થ સૂત્રના તત્ત્વાર્થનિયુકિત—પૂર્વ સૂત્રમાં ખ્યાંશી પ્રકારના પાપકમેર્માંમાં ક્રમથી પાંચ જ્ઞાનાવરણુ, નવ દનાવરણુ, મિથ્યાત્વ, સાળ કષાય નવ અકષાય, નરકાસુ નરકગતિ વગેરે ચેત્રીશ પ્રકારના અશુભ નામકર્માં બંધાવાના કારણેાનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ. હવે અહી' ક્રમાનુસાર નીચ ગાત્ર કમ બંધાવાના કારણેાનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે ૨૮૨ આઠ પ્રકારના જાતિ, મદ આદિ મસ્થાનાથી અર્થાત્ જાતિ આદિ આઠેના વિષયમાં અહંકાર કરવાથી નીચ ગોત્રકમ અંધાય છે. તે આઠ આ પ્રમાણે છે—જાતિ, કુળ, બળ, રૂપ, શ્રુત, લાભ અને ઐશ્વર્ય. દાખલા તરીકે—જાતિ-મદથી-હુ' સહૂ કરતાં માતૃપક્ષરૂપ જાતિમાં ઉંચા છું, એવી રીતે જાતિ સમ્બન્ધી અર્હકારથી (૧) કુળના મદથી–મારા પિતૃપક્ષ–વંશ સ શ્રેષ્ઠ છે—હું ઉત્તમ વંશજ છું. આ જાતના કુળ સમ્બન્ધી અહંકારથી (ર) ખળ મત્તુથી—અધા કરતાં હું શક્તિશાળી વ્યક્તિ છું એ જાતને મળનેા અહુંકાર કરવાથી (૩), રૂપમદથી–મારુ રૂપ સૌન્દર્ય દિવ્ય છે એમ રૂપના અહ‘કાર કરવાથી (૪) તપ-મથી...હું ઉગ્રતપસ્વી છું મારા જેવી કઠોર તપસ્યા કાણ કરી શકે છે ? એવા તપના અહંકાર કરવાથી (પ), શ્રુત મદથી— હું બધાં આગમાને જાણુકાર છુ, મારૂ જ્ઞાન વિશાળ છે એ રીતે શ્રુત સમ્બન્ધી અહંકારથી (૬), લાભમથી ફાયદો જ ફાયદા થાય છે જે વસ્તુની ઇચ્છા કરૂ છું તે વસ્તુ મને આવી મળે છે એવા લાભના અહંકાર કરવાથી (૭) આવી જ રીતે એય મદથી—અત્યંત અધિકાર પદ્મવી પરિવાર, ઋદ્ધિઆદિ સંપત્તિ જે મારી પાસે છે તે અનુપમ અને અઢળક છે એવા ઐશ્વય ખામતને અહંકાર કરવાથી (૮), અર્થાત્ આ આઠ પ્રકારનાં મદ–અહંકારથી જીવ નીચ ગાત્રકમ ખાંધે છે આ જ વિષયમાં ભગવતીસૂત્ર શતક ૮ના ઉદ્દેશક ૯માં ભગવાને આવું જ કહેલ છે પ્રા 'दोणादीर्ण विग्धकरणेणं अंतराइयकम्म' સૂત્રા—દાન વગેરેમાં હરકત પહોંચાડવાથી અન્તરાય કમ અંધાય છે ૫૧૦ના તત્ત્વાથ દીપિકા---પૂર્વસૂત્રમાં જ્ઞાનાવરણુ આદિ મ્યાંશી પ્રકારનાં પાપકર્મોંમાંથી ક્રમપ્રાસનીચ ગેાત્ર ક` ખંધાવાના કારણેાની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી હવે અંતિમ કમાઁ અન્તરાયકમ માંધવાના કારણેાની પ્રરૂપણા કરવામાં આવે છે દાન આદિ અર્થાત્ દાન, લાભ, ભાગ, ઉપભાગ અને વીર્ય માં વિન્ન નાખવાથી, બાધા પહોંચાડવાથી....અન્તરાય કમ બંધાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે દાન લાભ, ભેગ, ઉપભાગ અને વીયમાં વિઘ્ન નાખવું એ અન્તરાય કમ આંધવાના કારણેા છે ॥ ૧૦ ॥ તત્ત્વાર્થનિયુકિત—માની પહેલાં જ્ઞાનાવરણીય આદે ખ્યાંશી પ્રકારના પાપકમ` બાંધવાના કારણેાનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. હવે અન્તમાં બાકી રહેલા અન્તરાય કના ખાંધવાના કારણેાનું પ્રતિપાદન કરવા માટે કહેવામાં આવ્યુ છે—દાન લાલ, બેગ, ઉપભાગ અને વીયમાં વિઘ્ન નાખવાથી અન્તરાય કર્મ ખંધાય છે. પેાતાની વસ્તુ-પેાતાની સત્તાના ભાગ કરી અન્યને આપવી તેને દાન કહે છે (૧) કોઈ વસ્તુની પ્રાપ્તિ થવી તેને લાભ કહે છે (૨) જે એકવાર ભેગવવામાં આવે તેને ભાગ કહે છે દા. ત. આહાર વગેરે (૩) જે વારંવાર ભાગવવામાં આવે છે તે ઉપભાગ છે દા.ત, વસ્ત્રાદિ (૪) ધર્મ—આરાધના વગેરેમાં ઉજમાળ રહેવું એ વી છે. (૫) આ દાનાદિ પાંચમાં વિઘ્ન નાખવુ'એ અન્તરાય કર્મ બાંધવાના કારણેા છે. Page #972 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૫ અન્તરાયક બંધાવાના કારણેાનું નિરૂપણ સૂ. ૧૦ ૧૮૩ જે કર્માંના ઉદયથી દાન આપવાં ચાગ્ય વસ્તુનુ પણ દાન દઈ શકાતું નથી તે દાનાન્તરાય કમ કહેવાય છે. જે કર્મના ઉદયથી પ્રાપ્ત કરનાર, પ્રાપ્ય વસ્તુને મેળવવામાં અસમર્થ હાય છે તે લાભાન્તરાય કમ છે જે કમના ઉદયથી ભાજન વગેરેને ભાગવવા માટે શક્તિમાન હાવા છતાં પણ જીવ તે ભાગવી શકતા નથી તે ભાગાન્તરાય કમ છે જે કમના ઉયથી વસ્ત્ર વગેરેના ઉપભોગ કરવામાં સમથ હેાવા છતાં જીવ તેના ઉપભાગ ન કરી શકે તે ઉપલેાગાન્તરાય ક કહેવાય છે જે કર્મના ઉદયથી જીવમાં વીય-ઉત્સાહ-પરાક્રમ ન ઉદ્ભવે તેને વીર્યાન્તરાય કમ સમજવુ' જોઇએ. સારાંશ એ છે કે દાન, લાભ, ભાગ, ઉપભાગ અને વીર્યમાં વિઘ્ન ઉપસ્થિત કરવાથી અનુક્રમથી દાનાન્તરાય વગેરે કમ બંધાય છે. વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ શ્રી ભગવતીસૂત્રના શતક ૮, ઉદ્દેશક માં કહ્યું છે—દાનમાં અન્તરાય નાખવાથી લાભમાં અન્તરાયરૂપ થવાથી, ભેગમાં અન્તરાય કરવાથી ઉપલેાગમાં અડચણ રૂપ થવાથી તથા વીમાં અન્તરાય નાખવાથી ‘અન્તરાય કમ’ અધાય છે. અન્તરાય’ શબ્દના અથ થાય છે—હરકત પહોંચાડવી આ પ્રકારે દાનાન્તરાય, લાભાન્તરાય, ભાગાન્તરાય, ઉપભાગાન્તરાય અને વીર્યાન્તરાય આ પાંચ અન્તરાય કમ બાંધવાના કારણો છે ૫૧૦ના ચળતી-વાજીયા ઇત્યાદિ સૂત્રા—સાત નરકભૂમિ છે—જેમકે (૧) રત્નપ્રભા, (૨) શર્કરાપ્રભા, (૩) વાલુકાપ્રભા (૪) પકપ્રભા, (૫) ધૂમપ્રભા (૬) તમઃપ્રભા (૭) તમસ્તમઃપ્રભા-આ સાતે ભૂમિ ઘનેધિ ઘનવાત, તનુવાત અને આકાશ પર ટકેલી છે નીચે નીચે ઉત્તરાન્તર પહેાળી થતી જાય છે અર્થાત્ તમસ્તમઃ પ્રભા સાતવી પૃથ્વી ઉપરની છે બાકીની છએ પૃથ્વિથી પહાળી છે. ૧૧. તત્ત્વાથ દીપિકા—અત્રે પાપતત્ત્વનું પ્રકરણ હાવાથી પાપના ફળ ભેગ દુ:ખવિપાકના સ્થાનભૂત હોવાથી રત્નપ્રભા આદિ સાત નરકમૂમિઓની પ્રરૂષણા કરવામાં આવી રહી છે ઃ (૧) રત્નપ્રભા (૨) શર્કરાપ્રભા (૩) વાલુકાપ્રભા (૪) પ′કપ્રભા (૫) ધૂમપ્રભા (૬) તમઃપ્રભા (૭) તમસ્તમઃ પ્રભા આ સાતે નરકભૂમિએ ધનાધિ, ધનવાત, તનુવાત આકાશ પર પ્રતિષ્ઠિત છે આ સાત પૃથ્વિએના નામ રત્નપ્રભા વગેરે જે છે તે આ પ્રમાણે સાર્થક છે, જેમ-રત્નાની પ્રભાથી સહરિત અર્થાત્ યુક્ત હાવાથી પ્રથમ પૃથ્વિનુ નામ રત્નપ્રભા છે (૧) શર્કરા અર્થાત્ નાના નાના કાંકરાના જેવી પ્રભાવાળી હાવાથી ખીજી પૃથ્વિનું નામ શરાપ્રભા છે (૨) વાલુકા (રેતી)ની પ્રભાથી યુક્ત હાવાથી ત્રીજી પૃથ્વિનું નામ વાલુકાપ્રભા છે (૩) પંક કહેતાં કાદવથી યુકત હાવાથી ચેાથી પૃથ્વિનુ નામ પકપ્રભા છે(૪) જ્યાં આગળ ધૂમાડો હોય એને ધૂમપ્રભા કહે છે (૫) જ્યાં અન્ધકાર છવાયેલા રહે છે તે છઠ્ઠી પૃથ્વીનુ નામ તમઃપ્રાભા છે (૬) જ્યાં નિમિડ અર્થાત્ ઘટાટોપ-ધનઘાર અન્ધકાર પથરાયેલા રહે છે તે સાતમી પૃથ્વિનુ નામ તમસ્તમઃ પ્રભા છે (૭) અહીં. ભૂમિ શબ્દ એ માટે લેવામાં આવ્યા છે કે જેવી રીતે દેવલેાક ભૂમિના આશ્રય વગર પેાતાના સ્વભાવથી જ ટકેલાં છે તેજ રીતે નરકાવાસ ભૂમિના સહારા વગર ટકેલા હાતા નથી આ સાત ભૂમિઓના આધારભૂત ઘનાદિધ ઘનવાત તનુવાત અને આકાશ એ ‘ચાર છે’ તે સાતે ભૂમિએ એક એકથી આગળ આગળ પૃથુલ-પહેાળી થતી ગઈ છે. અર્થાત્ સાતમી પૃથ્વિ ઉપરની છએ પૃથ્વિથી પહેાળી હાય છે. ! ૧૧ ॥ Page #973 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૮૪ તત્ત્વાર્થસૂત્રને તત્વાર્થનિર્યુકિત-જીવ અજીવ આદિ નવ તત્ત્વોથી ક્રમ પ્રાપ્ત પાપતત્વને આ પાંચમાં અધ્યાયમાં પ્રરૂપિત હોવાના પ્રસ્તાવથી દુ:ખરૂપ તેના ફળભેગના તીવ્ર વિપાક સ્થાન હોવાથી રત્નપ્રભા આદિ સાત–નરકાસૂમિઓની પ્રરૂપણ કરવામાં આવે છે– રત્નપ્રભા, શર્કરા પ્રભા, વાલુકાપ્રભા, પંકપ્રભા ધૂમપ્રભા, તમ પ્રભા, તમસ્તમપ્રભા આ સાત નરકમૂનિઓ ઘનોદધિ, ઘનવાત, તનુવાત અને આકાશના આધારે રહેલી છે અને નીચે નીચે, પછી પછીની પૃથ્વિ પહોળી થતી જાય છે. આ સાતે પૃથ્વિઓ પોત-પોતાના નામને સાર્થક કરે છે જેવી રીતે રત્નની પ્રભાવાળી રત્નપ્રભા (૧) શર્કરા-તીણ કાંકરાની પ્રભાવાળી શકરપ્રભા (૨) એવી જ રીતે વાલુકા પંક, ધૂમ, તમઃ, તમસ્તમઃ પ્રભા એ પાચેના સંબંધમાં સમજી લેવું. આ સાતે પૃથ્વિ ઘદધિ, ઘનવાત, તનુવાત અને આકાશ ઉપર રહેલી છે જેમકે—સૌથી નીચે પ્રથમ આકાશ છે, તેની ઉપર તનુવાત-સૂમ વાયુ છે, તેની ઉપર ઘનવાત કહેતાં ઘનિષ્ઠ વાયુ છે, તેની ઉપર ઘોદધિ-ઘન–વા સમાન જામેલું પાણી છે તેની ઉપર સાતમી તમસ્તમ પ્રભા પૃથ્વિ ટકેલી છે. એવી જ રીતે તેની ઉપર પાછા આ કમથી આકાશ તનુવાત, ઘનવાત ઘોદધિ છે તે ઘોદધિ પર છઠી તમારપ્રભા પૃથ્વિ પ્રતિષ્ઠિત છે. આવી જ રીતે દરેક વિના અન્તરાળમાં આકાશ આદિ ચાર બોલ હોય છે, પ્રત્યેક ચાર બોલની ઉપર દઠી, ૫મી, ૪થી, ૩જી, રજીઅને ૧લી રત્નપ્રભા પૃથ્વિ પ્રતિષ્ઠિત છે તથા રત્નપ્રભાથી લઈને ઉત્તરોત્તર પૃથ્વિ ઉપર-ઉપરની અપેક્ષાથી નીચે નીચેની પૃવિઓ પહેલી હોય છે આ સાતે પૃથ્વિઓ એક-એકની નીચે-નીચે હોય છે. જેવી રીતે રત્નપ્રભાની નીચે શર્કરા પ્રભા પૃથ્વિ રત્નપ્રભાની અપેક્ષા પહોળી છે (૨) અને શર્કરામભાની અપેક્ષા તેની નીચેની વાલુકા પ્રભા પૃથ્વિ પહોળી છે (૩) તેની નીચે પંકપ્રભા પૃથ્વિ વાલુકાપ્રભા પૃશ્વિની અપેક્ષા પહેલી છે (૪) પંકપ્રભા પૃથ્વિની અપેક્ષા એની નીચેની ધૂમપ્રભા પૃથ્વિ પહોળી છે (૫) ધૂમપ્રભાની અપેક્ષા એની નીચેની તમ પ્રભા શિવ પહેલી છે (૬) તમ પ્રભાની અપેક્ષા તેની નીચેની તમસ્તમપ્રભા પૃથ્વિ પહોળી છે. (૭) આવી રીતે સાતે પૃથ્વિ ઘોદધિ વલય પર પ્રતિષ્ઠિત છે. ઘને દધિવલય ઘનવાતવલય પર પ્રતિષ્ઠિત છે. ઘનવાતવલય તનુવાતવલય પર પ્રતિષ્ઠિત છે. તનુવાતવલય આકાશ પ્રતિષ્ઠિત છે. આ બધા વલયાકાર હોવાથી વલય શબ્દથી કહેવામાં આવ્યા છે. આ પૃથ્વિઓને પરસ્પર કેટલે અન્તરાળ છે તે કહીએ છીએ–રત્નપ્રભાની નીચે અસંખ્યાત કરોડ જન જવાથી શર્કરપ્રભા પૃથ્વિ આવે છે (૨) શર્કરા પ્રભા વૃશ્વિની નીચે અસંખ્યાત કરોડા કરેડ જન જઈએ તે વાલુકાપ્રભા પૃથ્વિ આવે છે. આવી જ રીતે બાકીની પંકપ્રભા આદિ પૃથ્વિએ પણ એક-એકની નીચે અસંખ્યાત કરોડા કડજનની અન્તરાળથી આવેલી છે – અહીં ઘન શબ્દના પ્રયોગથી તે પાણી ઘનીભૂત છે નહીં કે દ્રવીભૂત અર્થાત તે પાણી વજ માફક જામી ગયેલ ઘનરૂપ છે પરંતુ દ્રવ માફક પ્રવાહી નથી એવો ભાવ સમજ. એની હેઠળને વાયુ બંને પ્રકાર છે. પ્રથમ ઘન અને બીજો તનુની માફક પ્રવાહી છે. ઘોદધિ અસંખ્યાત હજાર જનની પહોળાઈવાળા ઘનવાત પર આવેલ છે, ઘનવાત અસંખ્યાત Page #974 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૫ સાતારકભૂમિ અને નરકાવાસોનું નિરૂપણ સૂ. ૧૧-૧૨ ૨૮૫ હજાર એજનની પહોળાઈવાળા તનુવાત પર ટકેલું છે, તનુવાત પછી અસંખ્યાત કરોડો-કરોડ જનવાળું મહા તમેભૂત આકાશ રહેલું છે તે આકાશ ખરકાન્ડ, પંકબહુલકાંડ અબહલકાન્ડ એ ત્રણ કાન્તાવાળી તનુવાત સુધીની રત્નપ્રભા પૃથ્વના પરસ્પર આધારભૂત છે. આ પૃવિ આદિ તનુવાત સુધી બધા પેલા આકાશની ઉપર પ્રતિષ્ઠિત છે આકાશ પોતાના સ્વભાવથી પોતાના રૂપથી પ્રતિષ્ઠિત છે એ કોઈના આધારે ટકેલ નથી આથી જ ઘોદધિ ઘનવાત અને તનુવાત આકાશ પર પ્રતિષ્ઠિત–રહેલાં છે. તે પ્રત્યેક પ્રવિ અસંખ્યાત કરોડ કરોડ-જનના વિરતારવાળી લેકસ્થિતિના સ્વભાવથી સ્થિત છે. હવે આ સાતે પૃથ્વિનું પ્રમાણ કહીએ–રત્નપ્રભા નામની પહેલી પૃથ્વિ આયામવિષ્કમ્મુ-લંબાઈ પહોળાઈથી એક રજજુ પ્રમાણની છે (૧), શર્કરા પ્રભા અઢી રજજુપ્રમાણ (૨) વાલુકાપ્રભા ચાર રજુપ્રમાણ (૩) પંકપ્રભા પાંચ રજજુપ્રમાણ (૪) ધૂમપ્રભા છ રજુ પ્રમાણ (૫) તમ:પ્રભા સાડા છ રજજુપ્રમાણ (૬) અને તમસ્તમપ્રભા સાતમી પૃવિ સાત રજજુપ્રમાણની છે (૭) એમનું ઉત્કીર્તન નામ અને ગોત્ર બંને પ્રકારથી થાય છે જેમકે પહેલી પૃથ્વિ નામથી ધર્મો અને ત્રથી રત્નપ્રભા કહેવાય છે (૧), બીજી પૃથ્વિ નામથી વંશા અને ગેરથી શર્કરપ્રભા (૨) ત્રીજી પૃથ્વિ નામથી શિલા અને ત્રથી વાલુકાપ્રભા (૩) ચેથી નામથી અંજના અને નેત્રથી પંકપ્રભા (૪) પાંચમી નામથી રિષ્ટા અને ગોત્રથી ધૂમપ્રભા (૫) છઠ્ઠી નામથી મઘા અને ત્રથી તમ પ્રભા (૬) સાતમી પૃવિ નામથી માઘવતી અને ગોત્રથી તમસ્તમપ્રભા કહેવાય છે. (૭) આ સાતે પૃથ્વિઓમાંથી પ્રથમ રત્નપ્રભાવૃષ્યિ પૂર્વાપર આદિ બધા વિભાગમાં સર્વત્ર એક સરખા ઘનરૂપથી ઉપરથી નીચે સુધી અર્થાત પિન્ડરૂપથી એકલાખ એંશી હજાર જન મટી છે (૧,૮૦,૦૦૦) એવી જ રીતે શર્કરાખભા પૃથ્વિની મોટાઈ એક લાખ બત્રીસ હજાર જન (૧,૩૨,૦૦૦) છે (૨) વાલુકાપ્રભા પૃથ્વિની મોટાઈ એક લાખ અઠયાવીશ હજાર યોજનની છે (૧,૨૮,૦૦ળ) (૩) પંકપ્રભાની મોટાઈ એક લાખ વીસ હજાર જનની છે (૧,૨૦,૦૦૦) (૪) ધૂમપ્રભાની મેટાઈ એક લાખ અઢાર યેાજનની છે (૧,૧૮,૦૦૦) (૫) તમઃપ્રભા પૃશ્વિની મોટાઈ એક લાખ સોળ હજાર યોજનની છે ૧,૧૬,૦૦૦) (૬) તમતમઃ પ્રભા પૃથ્વિની મોટાઈ એક લાખ આઠ હજાર જનની છે (૧,૦૮૦૦૦) (૭) ૧૧૧ __ 'नरगा तेसु जहाकम तीसा पण्णावीसा' સૂવાથં–રત્નપ્રભા આદિ પૃથ્વિઓમાં યથાક્રમ ત્રીસ લાખ, પચીસ લાખ, પંદરલાખ, દસલાખ, ત્રણલાખ, એકલાખમાં પાંચ ઓછાં અને ફક્ત પાંચ નરકાવાસ છે ૧૨ તત્ત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં રત્નપ્રભા આદિ સાત નરકભૂમિઓની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી હવે તેમનામાં પ્રત્યેકની અંદર નારકાવાસોની સંખ્યાની પ્રરૂપણ કરીએ છીએ નરકને અર્થ અહીં નરકાવાસ અર્થાત નાલ્કીના જીવને રહેવાનું સ્થાન સમજવું અગાઉ કહેલી ભૂમિમાં તેમની સંખ્યા આ રીતે છે–(૧) રત્નપ્રભા પૃવિમાં ત્રીસ લાખ (૨) શર્કરામભામાં પચીસ લાખ (૩) વાલુકાપ્રભામાં પંદર લાખ (૪) પંકપ્રભામાં દસ લાખ (૫) ધૂમપ્રભામાં ત્રણ લાખ (૬) તમ પ્રભામાં એક લાખ ઓછા પાંચ અને (૭) તમસ્તમ પ્રભામાં માત્ર પાંચ નારકાવાસ છે કે ૧૨ છે. Page #975 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૮૬ તત્ત્વાર્થસૂત્રને તસ્વાર્થનિર્યુકિત–આની પહેલા રત્નપ્રભા આદિ સાતે પૃથ્વિઓના સ્વરૂપનું વિશદ રૂપથી વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે. હવે નારક જીને પ્રસંગ હોવાથી સર્વ પ્રથમ તેમના સ્થાને અર્થાત્ નારકાવાસોનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે રત્નપ્રભા આદિ સાત નરકભૂમિઓમાં અનુકમથી નારકાવાસની સંખ્યા આ મુજબ છેત્રીસ લાખ, પચ્ચીસ લાખ, પંદર લાખ, દસ લાખ, ત્રણ લાખ, એક લાખમાં પાંચ ઓછા અને ફક્ત પાંચ નારકાવાસ, છે તાત્પર્ય એ છે કે પ્રભા પૃથ્વિમાં ત્રીસ લાખ શર્કરા પ્રભામાં પચ્ચીસ લાખ, વાલુકાપ્રભામાં પંદરલાખ, પંકપ્રભામાં દસલાખ, ધૂમપ્રભામાં ત્રણલાખ તમ: પ્રભામાં એકલાખમાં પાંચ ઓછા અને તમતમ પ્રભામાં પાંચ જ નારકાવાસ છે. નરક શબ્દની વ્યુત્પત્તિ આ પ્રમાણે છે–નરાર અર્થાત્ અશુભ કર્મવાળા મનુષ્યને કાયન્તિ અર્થાત્ જે બોલાવે છે તે “નરક કહેવાય છે. મતલબ એ છે કે પાપકર્મવાળા પ્રાણિએનું અશુભ કર્મનું ફળ ભેગવવાનું સ્થાન નરક કહેવાય છે. તે સીમન્તક આદિ નરક ઉષ્ટ્રિકા, વિષ્ટપચની, લેહી તથા ઘડા વગેરેના આકારના હોય છે. જે જીવ પાપકર્મના ભારથી ભરેલા છે તેઓ ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે. તમસ્તમ પ્રભા નામની સાતમી પૃથ્વિની મધ્યમાં રહેલાં પાંચ નારકાવાસના નામ આ પ્રમાણે છે–કાલ, મહાકાલ રૌરવ મહારૌરવ અને અપ્રતિષ્ઠાન આ પૈકી અપ્રતિષ્ઠાન નામના મુખ્ય નારકાવાસથી પૂર્વ દિશામાં કાલ નામક નારકાવાસ છે, પશ્ચિમમાં મહાકાલ નારકાવાસ છે, દક્ષિણમાં રૌરવ નામનું અને ઉત્તરમાં મહારૌરવ નામક મુખ્ય નારકાવસ છે. ૧૨ fuત્તાકુમારી રક્ષા મારી ના ' સ્વાર્થ-નારકી છે હમેશાં અશુભ લેશ્યાવાળા વેદનાવાળા અને વિકિયાવાળા હોય છે. ૧૩ તવાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં રત્નપ્રભા આદિ સાત નરકભૂમિઓમાં અનુક્રમથી નરકાવાસોની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી હવે તે નરકમાં નિવાસ કરવાવાળા નારકજીનાં સ્વરૂપનું કથન કરીએ છીએ– પૂર્વોક્ત નરકમાં રહેનારા નારકની લેગ્યા સદૈવ કહેતાં નિરન્તર અશુભતર જ રહે છે અશુભતરનો અર્થ એ થાય છે કે તિર્યંચ ગતિની અપેક્ષા અશુભ હોય છે અને સ્વગતિ અર્થાત્ નરકગતિની અપેક્ષા પણ ઉપર-ઉપરની અપેક્ષાથી નીચે-નીચે અધિકાધિક શુભ હોય છે. ત્યાં શબ્દ, વર્ણ, રસ ગંધ અને સ્પર્શ પરિણમન પણ તે ક્ષેત્રના નિમિત્તથી અત્યન્ત અશુભ હોય છે અને તે પરિણમન નારકીના જીવના અપરંપાર દુઃખનું કારણ છે. અશુભ નામકર્મના ઉદયથી નારકના શરીર અતીવ અશુભ હોય છે, તેમની આકૃતિ ઘણી જ વિકૃત હોય છે, હુંડક સંસ્થાન હોય છે અને જોવામાં અત્યન્ત જુગુપ્સાપ્રેરક હોય છે. તે જીવોને હમેશાં અશુભતર વેદના થાય છે તે અશુભતર વેદનાનું અતરંગ કારણ તીવ્ર અસાતવેદનીય કર્મને ઉદય અને બહિરંગ કારણુ અનાદિ પારિણમિક શીત અને ઉષ્ણુતા વગેરે Page #976 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ. અ. પ. નારજીના સ્વરૂપનું વર્ણન સૂ. ૧૩ છે. નરકભૂમિઓમાં દસ પ્રકારની ક્ષેત્રજનિત વેદના થાય છે. –(૧) અનન્ત સુધા (૨) અનન્ત તૃષા (૩) અનન્ત શીત (૪) અનન્ત ઉષ્ણ (પ) અનન્ત પરવશતા (૬) અનન્ત દાહ (૭) અનન્ત ખજવાળ (૮) અનન્ત ભય (૯) અનન્ત શેક અને (૧૦) અનન્ત ઘડપણ એવી જ રીતે નારક ની વિક્રિયા પણ હમેશાં અશુભતર જ હોય છે. તે છે પિતાના ઉત્તરક્રિયરૂપ સુંદર રૂપ સમ્પન્ન બનાવવા ઈચ્છે છે ખરાં પરંતુ ક્ષેત્ર અને કર્મના પ્રભાવથી તે વિદૂષક વગેરેની માફક ઘણુ જ કદરૂપ બને છે. ૧૩ાા તત્વાર્થનિર્યુકિત–આની અગાઉ રત્નપ્રભા આદિ સાત ભૂમિમાં ક્રમશઃ ત્રીસ પચીસ લાખ, પંદર લાખ, દસ લાખ, ત્રણ લાખ, એક લાખમાં પાંચ ઓછા તથા પાંચ નરકેની પ્રરૂપણું કરવામાં આવી છે. હવે તે નરકમાં ઉત્પન્ન થનારાં નારક જીના સ્વરૂપ વગેરેની પ્રરૂપણ કરીએ છીએ– નરકમાં ઉત્પન્ન થનારાં નારકી છ નિરન્તર અશુભતર લેશ્યા, પરિણામ, શરીર, વેદના અને વિક્રિયાવાળા હોય છે, અહીં નિત્યને અર્થ છે સદૈવ અને અશુભતરને અભિપ્રાય છે અત્યન્ત અશુભ-અનિષ્ટ કૃષ્ણ આદિ લેશ્યાઓ પ્રસિદ્ધ છે. પરિણામને અર્થ શબ્દ, વર્ણ, રસ, ગન્ધ તથા સ્પર્શ સમજવા જોઈએ. શરીરને આશય છે ભવધારણીય વૈકિય શરીર વેદનાને અર્થ થાય છે અસતાવેદનીય કર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન થનાર તીવ્ર દુઃખ અને વિદિયાને અર્થ છે. વિકૃત ઉત્તરક્રિય શરીરની વિમુર્વણા આ બધાં નારક છમાં સદૈવ અતીવ અશુભ હોય છે. મૂળ સૂત્રમાં વેશ્યા આદિ પદમાં દ્વન્દ સમાસ છે. આ સમાસની આદિમાં પ્રયોગ કરવામાં આવેલા “નિત્યાશુભતર” શબ્દ લેશ્યા આદિ બધાની સાથે સાંકળી શકાય છે. આથી સારાંશ એ તારવી શકાય કે નારકીના છ હમેશાં અશુભતર લેશ્યાવાળા, અશુભતર પરિથામ વાળા નિત્ય અશુભતર શરીરવાળા, નિત્ય અશુભતર વેદનાવાળા અને નિત્ય અશુભતર વિક્રિયાવાળા હોય છે. નિત્યપ્રહસિત અથવા નિત્ય પ્રજલિતમાં જેમ નિત્ય શબ્દ સાતત્ય સદાને વાચક છે તે જ રીતે અહીં પણ સાતત્યને વાચક છે. તેને અર્થ હમેશા, સદેવ, લગાતાર એ પ્રમાણે સમજી લેવું જોઈએ. રત્નપ્રભા અને શર્કરામભા પૃથ્વિઓનાં નારક છમાં કાપત લેશ્યા હોય છે. વાલુકાપ્રભાના ઉપરી ભાગમાંના નારકમાં કાપત અને નીચેના ભાગમાં નીલ વેશ્યા હોય છે. પંકપ્રભાના નારકે નીલ ગ્લેશ્યાવાળા, ધૂમપ્રભાના ઉપરી ભાગના નારકે નીલ ગ્લેશ્યાવાળા અને નીચલા ભાગના કૃષ્ણ લેશ્યાવાળા હોય છે. તમ પ્રભાના નારક પણ કૃષ્ણ લેશ્યાવાળા હોય છે. તમસ્તમાં પ્રભાના નારકમાં પરમકૃષ્ણ લેશ્યા હોય છે. આ નારકીના જીના આયુષ્યના અન્ત સુધી રહેનારી લેશ્યાનું પ્રતિપાદન થયું. નરકભૂમિ રૂપ ક્ષેત્રના પ્રભાવથી તેમના પરિણામ અથત શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ અત્યન્ત અશુભ અને દુ:ખના કારણ હોય છે. અશુભ નામકર્મના ઉદયથી તેમના શરીર પણ અત્યન્ત અશુભ હોય છે. વિકૃત ચહેરાવાળા હરડ સંસ્થાન વાળા, છેદન-ભેદન કરેલાં પક્ષીના શરીર જેવા જેવા ન ગમે એવા હોય છે. તેમના શરીરની ઉંચાઈ રત્નપ્રભા Page #977 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૮૮ તત્વાર્થસૂત્રને પૃષ્યિમાં સાત ધનુષ્ય ત્રણ હાથ અને છ આંગળની હોય છે આ પછીની પ્રત્યેક પૃથ્વિમાં બમણું –બમણી લંબાઈ વધતી જાય છે. નારક જીવને અસાતવેદનીય કર્મને ઉદય થાય છે. તેમની અશુભતર વેદનાનું અત્યંતર કારણ આ અસાતવેદનીય જ છે અને બાહ્ય કારણે અનાદિ પરિણામ ઠંડી, ગરમી વગેરે છે જે ઘણું જ તીવ્ર હોય છે. પહેલી બીજી અને ત્રીજી નરકમાં ઉષ્ણ વેદના હોય છે. જેથીમાં ઉષ્ણ વેદના ભોગવનારા ઘણુ અને શીતવેદનાવાળા થડા હોય છે. પાંચમીમાં ઉષ્ણવેદનાવાળા શેઠા જ્યારે શીત વેદના વાળા ઘણું હોય છે. છઠીમાં શીતવેદના અને સાતમી નરકમાં પમશીત વેદના હોય છે. (જીવા૩ પ્રતિ. ઉદે. ૨ માં નારક જીવેની અશુભતર વિકિયા આ પ્રમાણે હોય છે –“સારી વિક્રિયા કરીએ એવી ભાવના છતાં પણ ક્ષેત્ર તથા કર્મના પ્રભાવથી તેઓ અશુભતર વિકિયા જ કર્યા કરતાં હોય છે. તેઓ સુખના કારણે ઉત્પન્ન કરવાનું તે બીચારાં ઘણું જ ઈચ્છે છે પરંતુ ક્ષેત્ર અને કર્મના પ્રભાવથી દુખના જ હેતુઓ ઉત્પન્ન કરે છે. સાતે પૃવિઓમાં વિદ્યમાન નરક નીચે-નીચે અનુક્રમથી અધિકાધિક અશુભ હોય છે, ભયંકર હોય છે. દા. ત. રત્નપ્રભામાં અત્યન્ત અશુભ છે તે શર્કરા પ્રભામાં વળી તેનાથી પણ વધારે અશુભ છે જ્યારે વાલુકાપ્રભામાં તે તેનાથી પણ અધિક અશુભ છે. પંકપ્રભામાં તેનાથી પણું અધિક અને ધૂમપ્રભામાં તેનાથી પણ અધિક અશુભ છે. તમ પ્રભામાં તેથી વિશેષ અને તમતમઃ પ્રભામાં બધાં કરતાં વધારે અશુભ છે. સૂત્રમાં નિત્ય શબ્દ જે વાપરેલ છે તેનાથી એ પ્રગટ થાય છે કે નરક્શતિમાં ઉપર્યુક્ત લેશ્યા, પરિણામ, શરીર, વેદના અને વિકિયા સદૈવ અર્થાત્ નરક ભવની શરૂઆતથી લઈને ભવને ક્ષય થાય ત્યાં સુધી અશુભતર જ બન્યાં રહે છે. એવું કદી પણ બનતું નથી કે ક્યારેક તે શુભ થઈ જાય! પલકારે મારવા જેટલાં અપ સમય માટે પણ નારક જીવોને અશુભતર લેશ્યા આદિથી વિયોગ થતો નથી. આવી રીતે રત્નપ્રભા પૃથ્વિમાં નારક જીવની ઉગ્ર માનસિક પરિણામસ્વરૂપ કાપત લેશ્યા હોય છે તેની અપેક્ષા અધિક તીવ્ર અધ્યવસાયરૂપ કાપત લેશ્યા શર્કરા પ્રભામાં હોય છે તેનાથી પણું અધિક તીવ્રતર અધ્યવસાયરૂપ તીવ્રતમ કાપાત લેશ્યા અને તીવ્રનીલલેશ્યા વાલુકાપ્રભામાં હોય છે. વાલુકાપ્રભાની અપેક્ષા તીવ્રતર સંકલેશ સ્વરૂપ નીલેશ્યા પંકભામાં જોવા મળે છે. પંકપ્રભાની અપેક્ષા પણ તીવ્રતર સંકલેશમય તીવ્રતમ નીલેશ્યા અને તીવ્ર કૃષ્ણલેશ્યા તમઃ પ્રભામાં હેય છે અને એથી પણ અધિક તીવ્ર અધ્યવસાયરૂપ તીવ્રતમ કૃષ્ણલેશ્યા તમસ્તમ: પ્રભામાંના નારકસ્થાને હોય છે. નારકી માં દસ પ્રકારના અશુભ પુદ્ગલ પરિણામ જોવામાં આવે છે જે આ પ્રમાણે છે—(૧) અશુભ વર્ણ (૨) અશુભ ગંધ (૩) અશુભ રસ (૪, અશુભ શબ્દ (પ) અશુભ સ્પર્શ (૬) અશુભ સંસ્થાન (૭) અશુભ ભેદ (૮) અશુભ ગતિ (૯) અશુભ બન્ધન અને (૧૦) અશુભ અગુરુલઘુ પરિણામ. Page #978 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૫ નારકનાસ્વરૂપનું વર્ણન સૂ૦ ૨૩ ૨૮૯ નારકનાં શબ્દ તીણ, કઠોર અને નિષ્કર પરિણામવાળા હોય છે. તેમનું રૂપ ભયંકર ગંભીર, રોમાંચજનક અને ત્રાસ તથા દુઃખ ઉત્પન્ન કરે એવું ઘણું જ કાળું હોય છે. નરકના પુદ્ગલેનાં રસ લીમડા જેવો કડે તથા કડવા તુરીયા જેવો હોય છે. ત્યાંની ગત્ત્વનું પરિણ મન મરી ગયેલાં અને કેહવાઈ ગયેલાં કુતરાં, બીલાડા, શિયાળ, હાથી તેમજ ઘોડાના મડદાં કરતાં પણ અધિક અશુભ હોય છે. સ્પર્શ એ હોય છે. જાણે વીંછીને ડંખ, ખરબચડે તથા અંગારા જેવો ધીકતું હોય છે. નરકભૂમિ તથા ત્યાં વસતા નારકના ચેહરાં જોતાં જ ગભરાહટ ઉત્પન્ન થાય છે જાણે પિશાચની આકૃતિ હોય, નરકમાં પુદ્ગલેના ભેદ પરિણામ પણ અત્યન્ત અશુભ હોય છે. શરીર અને નરકની દિવાલ આદિથી ભિન્ન થનારા પુદ્ગલ સ્પર્શ વર્ણ આદિની અપેક્ષા અશુભ પરિણતિને પ્રાપ્ત થતાં થકાં અત્યન્ત દુ:ખજનક હોય છે. અપ્રશસ્ત વિહાગતિ નામકર્મના ઉદયથી નારક જીની ગતિ ઉંટ અને પતંગ વગેરેની ગતિની જેમ અતીવ અશુભ હોય છે. શરીર આદિથી સંબદ્ધ પુદ્ગલેનું બંધન પણ અશુભતર જ હોય છે. સ્પર્શ, વર્ણ આદિથી અગુરુ લઘુ પરિણમન પણ અશુભતર જ થાય છે. બધાં નારક જીવોના શરીર ને તે મોટા હોય છે અથવા નથી નાના હતાં. આવી જ રીતે તેમના અગુરુ લઘુ પરિણામ પણ અનેક પ્રકારના દુખનું આશ્રય હેવાના કારણે ઘણું જ અનિષ્ટ હોય છે? ત્યાં જે નરકાવાસ છે તે તિછ ઉપર અને નીચે બધી બાજુથી અત્યન્ત ઘેર અને ભયંકર અન્ધકારથી નિરન્તર અવગાઠિત હોય છે તેમને મોટા ભાગે કફ, મૂત્ર, મળ, લેહી, ચરબી, મજજા, મેદ વગેરે લપટેલાં હોય છે. શમશાનભૂમિની માફક દુર્ગન્ધમય માંસ, વાળ, હાડકા, ચામડા દાંત નખ વગેરેથી ત્યાની ભૂમિ વ્યાપ્ત રહે છે. ત્યાં એવી તે દુર્ગન્ધ આવતી હોય છે કે જાણે મરેલાં કુતરા, શિયાળ, બીલાડાં, નેળિયાં, વીંછી, સાપ, ઉદર, હાથી, ઘોડા, ગાય, ભેંસ અથવા માણસનું સડી ગયેલું મડદું હોય. ત્યાં અત્યન્ત જ હૃદયદ્રાવક, કરૂણાજનક રૂદનના અવાજ સંભળાતાં હોય છે. નારકની દુઃખમય ધ્વનિ, વિલાપ, આજીજીમય શબ્દો સાંભળવા મળે છે ! આંસુઓથી પરિપૂર્ણ, ગાઢી વેદનાથી ઘેરાયેલાં, સંતાપપૂર્ણ ઉચ્છવાસ નિઃશ્વાસના અશાન્ત તથા કોલાહલમય અવાજે ઘણુ ત્રાસ ઉત્પન કરનાર હોય છે. નારકીય જીવોના શરીર અશુભ નામકર્મના ઉદયથી અત્યન્ત અશુભ હોય છે. તેમના અંગોપાંગોનું નિર્માણ સંસ્થાન, સ્પર્શ, રસ, ગબ્ધ, વર્ણ અને સ્વર હન્ડ હોય છે, છેદનભેદન પક્ષીના શરીરના આકારના બતક પક્ષીના આકારના, અત્યન્ત ધૃણાજનક તથા બીભત્સ હોય છે. તેમને જોઈને બીજા જીવોને નફરત તથા ભયને અનુભવ થાય છે. આ કારણે તે શરીરે ક્રૂર, કરૂણું, બીભત્સ તથા અત્યન્ત ભત્પાદક જેવામાં આવે છે. તીવ્ર દુખો અને યાતનાઓથી પરિપૂર્ણ અને હમેશાં અપવિત્ર હોય છે. નારકેના શરીર રત્નપ્રભા આદિ સાતે પૃથ્વિઓમાં કમથી નીચે-નીચે અધિકાધિક અશુભ હોય છે. તેમના શરીર બે જાતનાં હોય છે-ભવધારણીય અને ઉત્તરક્રિય આ પૈકી ભવધારણીય શરીર રત્નપ્રભા પૃશ્વિમાં જઘન્ય આંગળીના અસંખ્યામાં ભાગ પ્રમાણ હોય છે. શર્કરા પ્રભા ૩૭ Page #979 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૯૦ તત્વાર્થસૂત્રને વગેરેમાં પણ ભવધારણીય શરીરની જઘન્ય અવગાહના એટલી જ હોય છે. ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના રત્નપ્રભામાં સાત ધનુષ્ય, ત્રણ હાથ અને છ આંગળની છે. આ પરિમાણ જે બતાવવામાં આવ્યું છે તેને તેનાથી અઠધા આંગળની અપેક્ષાથી સમજવું જોઈએ. પરમાણુ આદિના કમથી આઠ યવમધ્યને એક આંગળ કહે છે. વીસ આંગળને એક હાથ થાય છે અને ચાર હાથને એક ધનુષ્ય થાય છે. રત્નપ્રભા પૃવિમાં શરીરની જેટલી ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના દર્શાવાઈ છે તેનાથી બમણી શર્કરાપ્રભામાં હોય છે. શર્કરામભાથી બમણી વાલુકાપ્રભામાં, એવી રીતે સાતમી પૃવિ સુધી બમણું– બમણું અવગાહના થતી જાય છે. નારકેના ઉત્તર વેકિય શરીર આ રીતના હોય છે–રત્નપ્રભા પૃવિમાં જઘન્ય આગળના સંખ્યામાં ભાગ પ્રમાણ અને શર્કરા પ્રભા વગેરેમાં પછીની છએ પૃથ્વિઓમાં પણ આંગળના સંખ્યાતમાં ભાગની જઘન્ય અવગાહના હોય છે. તાત્પર્ય એ છે કે નારક જીવ અગર નાનામાં નાના શરીરની વિકિયા કરે તો તે આગળના સંખ્યામાં ભાગની હોય છે ૧૩ છે 'अण्णमण्णोदोरियदुक्खाय' સૂવા –નારક જ અંદરો અંદર એકબીજાને દુઃખ ઉત્પન્ન કરતા રહે છે ૧૪ તત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં નારકના સ્વરૂપનું અને તેમને ઠંડી, ગરમીથી થતાં દુઃખનું પ્રરૂપણ કરવામાં આવ્યું. હવે એ પ્રતિપાદિત કરીએ છીએ કે તેમને બીજી રીતે પણ દુઃખનો અનુભવ થાય છે– નારક જીવ પરસ્પરમાં પણ એક-બીજાને દુઃખ ઉપજાવતાં રહે છે. નારક જીવ શા માટે અન્ય દુઃખ ઉત્પન્ન કરે છે ? એવા પ્રશ્નનો જવાબ એ છે કે તેઓ ભવપ્રત્યયિક અવધિજ્ઞાન દ્વારા અને મિથ્યાદર્શનના ઉદયથી વિલંગજ્ઞાન દ્વારા દૂરથી જ દુઃખના કારણેને જાણીને પરસ્પરમાં એક બીજાને દુઃખ ઉત્પન્ન કરે છે. આવી જ રીતે જ્યારે એક નારક બીજા નારકની સમીપ આવે છે ત્યારે એકની બીજા ઉપર નજર પડતાંની સાથે જ તેને ક્રોધાગ્નિ ભડકે બળવા લાગે છે તેમને પૂર્વભવમાં બાંધેલા વેરનું સ્મરણ થઈ આવે છે, તેઓ પરસ્પર તીવ્ર વૈરભાવવાળા થઈ જાય છે અને તેઓ કુતરા અને શિયાળની જેમ તથા ઘોડા અને ભેંસની માફક પરસ્પરમાં આઘાત પ્રત્યાઘાત કરવા લાગે છે. પોતાની વિક્રિયાશક્તિ દ્વારા તેઓ તલવાર, ભાલા, બરછી, શક્તિ, તેમર કુન્ત તથા અઘન વગેરે શાની વિક્રિયા કરીને એક-બીજાને માંહોમાહે અત્યન્ત તીવ્ર દુઃખની ઉદીરણ કરે છે–દુઃખ ઉત્પન્ન કરે છે. મે ૧૪ તત્વાર્થનિયુકિત-આની પહેલાં નાક ની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી. સાત નરકમળ્યું કે કેટલું તરકાવાસ છે, તેમનામાં કયાં અને કઈ જાતની અશુભ લેશ્યા હોય છે, તેમના સ્પર્શાદ પરિણામ ભવધારણીય અને ઉત્તર ક્રિય શરીર, તીવ્ર વેદના વિક્રિયા વગેરેનું નિરૂપણ કરી ગયા. હવે એ બતાવીએ છીએ કે નારક જીવ પૂર્વભવમાં બાંધેલા વેરનું સ્મરણ 2. * * ..* ત.? " - 9 છ નારક છવા આ પૃા આપસમાં એકબીજાને દુ:ખ ઉત્પન કરે છે. તામ્ય એ છે કે નરકક્ષેત્રના સ્વાભાવિક અનુભવથી ઉત્પન્ન થનારા અશુભ પુદ્ગલ પરિણામથી તથા પૂર્વભવમાં બાંધેલાં Page #980 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૫ નારકેનું પરસ્પરદુખત્યદન સૂ. ૧૪ ૨૯૧ પારસ્પરિક વેરનું મરણ થઈ જવાથી નરકોમાં નારક જીવ પરસ્પરમાં એકબીજાને દુઃખ ઉત્પન્ન કરે છે. - જેનારક જીવ મિથ્યાષ્ટિ હોય છે તેઓ વિર્ભાગજ્ઞાનથી યુક્ત હેવાના કારણે આપસ આપસમાં એકમેકને જોતાં જ પરસ્પર આઘાત-પ્રત્યાઘાત કરવા લાગે છે અને દુખ ઉપજાવે છે પરંતુ જે નારક સમ્યક દષ્ટિ હોય છે તેઓ સંજ્ઞી હોવાથી પૂર્વજન્મમાં અનાચાર કરનારા પિતાના આત્માનું જ ચિંતન કરે છે, તે માટે પશ્ચાત્તાપ કરે છે અને નરકક્ષેત્રના સ્વભાવથી જ ઉત્પન્ન થારા દુઃખને સહન કરતા રહે છે, તેઓ બીજા નારકને આઘાત પમાડતાં નથી પરંતુ ફક્ત બીજાં વડે ઉત્પાદિત વેદનાને સહન કરે છે અને નિતાન્ત દુઃખી રહેતા થકા પિતાના નરકાયુ રૂપની રાહ જતાં હોય છે તેઓ પિતાની તરફથી બીજા નારકોને દુઃખ વેદના ઉત્પન્ન કરતાં નથી કારણ કે તેમને અવધિજ્ઞાન, કુ-અવધિજ્ઞાન (વિર્ભાગજ્ઞાન) હોતું નથી. નારક જીવોને પરસ્પરમાં ઉદીરિત દુઃખ જ હોતા નથી પરંતુ થોડું દુઃખ પણ હોય છે કારણ કે નરકભૂમિ સ્વભાવથી જ દુઃખમય હોય છે ત્યાં સુખનો ઈશારે પણ હેત નથી. ઉપપાત વગેરેના કારણે ત્યાં થનારું સુખ પણ બહુતર દુઃખથી મિશ્રિત હેવાના કારણે વિષમિશ્રિત મધ અથવા અનાજની જેમ દુઃખરૂપ જ સમજવા જોઈએ. આ રીતે નરકક્ષેત્રના અનુંભાવથી ઉત્પન્ન પુદ્ગલ પરિણામથી પણ નારક જીવ દુખને અનુભવ કરે છે. અતિશય શીત, ઉષ્ણ ભૂખ, તરસ વગેરે નરક ક્ષેત્રનાં સ્વભાવથી ઉત્પન્ન થનારાં પરિણમન ! છે. સૂકાં લાકડાં મળતા રહેવાથી જેમ અગ્નિ શાન્ત થતું નથી બલ્ક વધતું જાય છે તેવી જ રીતે નારકનાં શરીર તીવ્ર ભૂખરૂપી અગ્નિથી બળતાં જ રહે છે. દરેક સમયે આહાર કરતાં કરતાં નારક જીવ માની લઈએ કે સમસ્ત પુદ્ગલેનું ભક્ષણ કરી લે અને નિરન્તર બની રહે નારી તીવ્ર તરસના કારણે સુકાં ગળા, હઠ તાળવા તથા જીભવાળા તે નારક કદાચીત બધાં સમોનું પાણી પી જાય તો પણ તેમને સંતોષ થતો નથી ઉલ્ટાનું આ પ્રમાણે કરવાથી તે તેમની ભૂખ અને તરસમાં વધારે જ થશે ! આવી ઉત્કટ ભૂખ તથા તરસ ત્યાં હોય છે, બધાં પરિણમન નરકક્ષેત્રના પ્રભાવથી થાય છે ? આ ક્ષેત્રપ્રભાવ દ્વારા ઉત્પન્ન વેદના ઉપરાંત નારક અને પરસ્પર ઉત્પન્ન થયેલી વેદના પણ થાય છે. નારક જીવને અશુભ ભવપ્રત્યય અવધિજ્ઞાન થાય છે જે મિથ્યાદષ્ટિ નારી! છે તેમને વિર્ભાગજ્ઞાન થાય છે જ્યારે જેઓ સમ્યક્ દષ્ટિ હોય છે તેમને અવધિજ્ઞાન થાય છે ભાવેદેષના કારણે તેમનું તે જ્ઞાન પણ દુઃખનું જ કારણ થાય છે. તે જ્ઞાનથી નારક જીવ ઉંપંર નીચે અને મધ્યમાં–બધી બાજુ આઘેથી જ દુઃખના કારણેને હમેશાં જુએ છે. જેવી રીતે સાપ અને નોળિયા, અAવ અને ભેંસ તથા કાગડા અને ધૂવડ જન્મથી જ એક બીજાના દુખાવા હોય છે તેવી જ રીતે નારક પણ સ્વભાવથી જ એક બીજાને દુશ્મન હોય છે જેવી રીતે કોઈ અપરિચિત કુતરાને જોઈને બીજાં કુતરાં એકદમ ધથી ભડકી ઉઠે છે અને ઘુરઘુવડ થક તેના પર હુમલે કરી બેસે છે તેવી જ રીતે નારકને, એક બીજાને જોતાની સાથે જ તીવ્ર ભવહેતુક ક્રોધ ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે ક્રોધથી પ્રજવલિત ચિત્ત થઈને, દુખ સમુદ્રઘાતથી આ, અચાનક તૂટી પડેલાં કુતરાંની માફક ઉદ્ધત તે નારકો અત્યન્ત ભયાનક વૈકિય રૂપ બનાવીને Page #981 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૯૨ તત્ત્વાર્થસૂત્રને તેજ જગાએ પૃથ્વિના-પરિણમનથી બનેલા અને નરકભૂમિના અનુભાવથી ઉત્પન્ન કરવામાં આવેલા શુલ, શિલા, શક્તિ, તમર મુસલ, મુગલ, કુન્ત, તલવાર, પટ્ટા, લાઠી, ફરસી, વગેરે શસ્ત્ર લઈને તથા હાથ પગ અને દાંતથી પણ પરસ્પર આક્રમણ કરે છે. આપસના આઘાત–પ્રત્યાઘાતેથી આહત થયેલાં તેઓ આર્તનાદ કરે છે. તેમના અંગઅગ વિકૃત થઈ જાય છે. તેમને એટલી અપાર વેદના થાય છે કે તેઓ કતલખાનામાં લઈ જવામાં આવતાં ભેંસ, સુવર અને ઘેટાની માફક તરફડીઆ મારે છે અને લેહીના–કાદવમાં આળોટે છે તાત્પર્ય એ છે કે આ નારકોને નરકમાં પરસ્પર ઉત્પન્ન થનારા આવાં ઘોર દુઃખ સહન કરવા પડે છે ૧૪ 'तच्चं पुढवि जाव संकिलिट्ठासुरोदीरियदुक्खाय' સૂત્રાર્થ–ત્રીજી પૃથ્વિ સુધી સંકિલષ્ટ અસુર (પરમાધાર્મિક) દેવ પણ દુઃખ ઉપજાવે છે કે ૧૫ છે - તસ્વાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું કે નારક છે પૂર્વજન્મમાં બાંધેલા વેરનું સ્મરણ કરીને તથા નરકભૂમિઓના પ્રભાવથી પ્રભાવિત થઈને પરસ્પર દુઃખ ઉત્પન્ન કરે છે. અત્રે એ બતાવવામાં આવી રહ્યું છે કે વાલુકાપ્રભા પૃથ્વિ સુધી અસુરકુમાર દેવ પણ નારકેને દુઃખ ઉત્પન્ન કરે છે–ત્રીજી પૃથ્વિ પર્યત અર્થાત્ વાલુકાપ્રભા પ્રષ્યિ સુધી પૂર્વજન્મમાં ઉપાર્જિત અત્યન્ત સંકિલષ્ટ પરિણામે દ્વારા ઉત્પન્ન પાપ કર્મના ઉદયથી પરમાધાર્મિક અસુર પણ નારક જીવને દુઃખ ઉત્પન્ન કરે છે. સૂત્રમાં સંકિલષ્ટ વિશેષણના પ્રયોગ દ્વારા એ પ્રદર્શિત કરવામાં આવ્યું છે કે બધાં અસુર નારકને પીડા પહોંચાડતાં નથી તો પણ કેટલાક પરમાધાર્મિક નામના અભ્ય અમ્બરીષ આદિ અસુર જ પીડા આપે છે. સંકિલષ્ટ અસુર રત્નપ્રભા, શર્કરા પ્રભા અને વાલુકાપ્રભા આ ત્રણ ભૂમિમાં જ નારક જીવોની બાધાને નિમિત્ત બને છે; આનાથી પછીની પંકપ્રભા આદિ પૃથ્વિઓમાં તેઓ બાધા પહોંચાડતા નથી, કારણ કે ત્રીજી પૃથિી પછી તેમનું ગમન જ થતું નથી. આ અસુરકુમાર નારક જીવોને અત્યન્ત તપાવેલા હરસનું પાન કરાવે છે, ઘણા જ તપાવેલા લોહસ્તંભનું આલિંગન કરાવે છે, કૂટશાલ્મલી વૃક્ષ પર કે જેનાં પાંદડા તલવારની ધાર જેવાં અણિદાર હોય છે તેના ઉપર ચઢાવે–ઉતારે છે, લોખંડના હથોડાથી માર મારે છે, રંધા, છરા વગેરેથી છોલે છે, તેમનાં ઘા ઉપર ગરમ કરેલું કકડતું તેલ છાંટે છે, લેહમય ઘડાઓમાં તેમને બાફે છે, રેતીમાં શેકે છે, વૈતરણી નામની નદીમાં ડુબાડે છે, યંત્ર (ઘાણી....)માં પલે છે વગેરે અનેક પ્રકારથી નારકેને તેઓ દુખ ઉત્પન્ન કરે છે. નારક જીવોના શરીરનું છેદન-ભેદન કરવા છતાં પણ અને શરીરના કકડે-કકડા કરી નાખવા છતાં પણ અકાળે તેમના મરણ થતાં નથી તેઓ અનપવર્લે-આયુષ્યવાળા હોય છે. અસુર શબ્દની વ્યુત્પત્તિ આ પ્રમાણે સમજવી જોઈએ—અસુરત્વ ઉત્પન્ન કરનાર દેવગતિ નામ કર્મના એક ભેદના ઉદયથી જે બીજાને સત્ત-પિત્ત અર્થાત્ દુઃખમાં નાખે છે તે “અસુર” કહેવાય છે કે ૧૫ છે Page #982 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૫ અસુરકુમારદેવ દ્વારા નારકેને દુખત્પાદન સૂત્ર ૧૫ ૨૯૩ તવાર્થનિયુક્તિઅગાઉ કહેવાઈ ગયું છે કે નારક જીવ પૂર્વજન્મમાં બાંધેલા વેરથી યુક્ત હોય છે. તે વેરનું સ્મરણ થતાં જ તેઓ પરસ્પરમાં એક બીજાને દુઃખ ઉત્પન્ન કરે છે અને પરસ્પર દુઃખ ઉત્પન્ન કરવાની તેમની આ પરંપરા નિરન્તર ચાલુ રહે છે. હવે એ બતાવીએ છીએ કે વાલુકાપ્રભા પૃવિ સુધી સંકિલષ્ટ અસુરો પણ નારક જીવને દુઃખ ઉત્પન્ન કરે છે– પૂર્વભવમાં સંભવિત અતિ તીવ્ર સંકલેશ પરિણામે દ્વારા ઉપાર્જિત પાપકર્મના ઉદયથી સંપૂર્ણ રીતે કિલષ્ટ અસુર ત્રીજી પૃથ્વિ સુધી અર્થાત્ વાલુકાપ્રભ પૃવિ પર્યત નારક જીવને દુઃખ ઉત્પન્ન કરે છે. “ચ” શબ્દના પ્રગથી એ સૂચિત કરવામાં આવ્યું છે કે નારકેને નરકભૂમિએના પ્રભાવથી પરસ્પર જનિત દુઃખ પણ થાય છે તે પરસ્પર જનિત દુઃખ ઉપરાંત સંકલેશયુક્ત ચિત્તવાળા અસુરકુમાર પણ જેમને અશુભાનુબધી બાલા તપ તથા અકામનિજારાના કારણે દેવગતિ પ્રાપ્ત થઈ ગઈ છે તેમજ જેઓ સ્વલ્પ વિભૂતિસમદ્ધિની પ્રાપ્તિ થવાથી ગયુક્ત હોય છે જે આગલા ભવ તરક આંખો ઉઠાવીને પણ જોતાં નથી અર્થાત ભવિષ્યમાં અમારી શું દશા થશે–એ અંગે લગીર પણ વિચાર કરતાં નથી–જે પિતાને સુખને ત્રણે લેકના સુખ સમજે છે અને જેઓ ભવનપતિના દસ ભેદોમાંથી પ્રથમ ભેદની અન્તર્ગત છે–બીજી કેઈ નિકાયમાં હોતાં નથી, તેઓ પણ નારકને દુઃખ ઉત્પન્ન કરે છે. છે અસુર ભયાનક હોય છે. તેમના નામ હૃદયમાં કમકમાટ ઉત્પન્ન કરે છે; જેવાની વાત તે એક બાજુ રહી. તે અસુરોના નામ આ છે —(૧) અમ્બ (૨) અમ્બરીષ (૩) શ્યામ (૪) શબલ (૫) રુદ્ર (૬) ઉપરુદ્ર (૭) કાલ (૮) મહાકાલ (૯) અસિ (૧૦) અસિપત્રવન (૧૧) કુંભી (૧૨) વાલુકા (૧૩) વૈતરણી (૧૪) પરસ્પર (૧૪) મહાઘેષ. આ પંદર અસુરનિકાયના અનાગતિ દેવે જ, મિથ્યાદૃષ્ટિ, પૂર્વજન્મમાં કિલષ્ટ કર્મો કરવાવાળા પાપમાં અભિરુચિ રાખનાર અને અસુરગતિને પ્રાપ્ત પરમધાર્મિક કહેવાય છે. નારકોને જુદી જુદી રીતે દુઃખ ઉત્પન્ન કરવાના કારણે જ તેઓ “પરમધાર્મિક કહેવાય છે. કિલષ્ટ કર્મોને લીધે ઉત્પન્ન આ પંદર પ્રકારના અસુર પોતાની જન્મજાત પ્રકૃતિથી જ નારક જીવોને વિવિધ પ્રકારથી વેદનાઓ ઉત્પન્ન કર્યા કરતા હોય છે. વેદનાઓ ઉત્પન્ન કરવાના કેટલાંક પ્રકાર નીચે જણાવ્યા મુજબનાં છે— લોઢાને ખૂબ તપાવીને ટપાવવું, અત્યન્ત ગરમ કરાયેલાં લેખંડના થાંભલા સાથે આલિંગન કરાવવું–કુટશાલ્મલી વૃક્ષ પર ચઢ ઉતર કરાવવી–લોઢાના હથોડાથી મારવું– રો, છરા વગેરે શાથી ચામડી ઉતારવી, ગરમ કરેલ ઉકળતું તેલ છાંટવું, લખંડના ઘડામાં રાંધવું, ભઠ્ઠીમાં ચણાની જેમ શેકવું, યંત્રમાં પીલવા, લેઢાની શૂળ તથા સળીયાથી ભેદન કરવું, કરવતથી વહેરવું, અંગારાની જવાલામાં સળગાવવું, તીક્ષણ અણિઓ ઉપર રગળવા, સિંહ, વાઘ, દીપડા, શિકારી કુતરાં, શિયાળ, વરુ બિલાડાં, સાપ, નોળિયા, કાગડા, ગીધડાં ઘુવડ તથા બાજ વગેરે પક્ષિઓ દ્વારા ભક્ષણ કરાવવું, ધખધકતી રેતી ઉપર ચલાવવું, તલવારની ધાર જેવા પાંદડાનાં વનમાં ઘસડવા, વૈતરણી નામની નદીમાં ડુબાડવા અને આપસમાં લઢાઈ કરાવવી વગેરે વિવિધ પ્રકારથી તે પરમાધાર્મિક દેવ નારક જીવને દુઃખ ઉત્પન્ન કરે છે. Page #983 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૯૪ તત્વાર્થસૂત્રને આવી રીતે પૂર્વોક્ત સ્વરૂપવાળા નરકમાં નારક છનાં દુઃખ પણ ત્રણ પ્રકારનાં હોય છે—નાર દ્વારા એકબીજાને અપાતાં દુઃખ (૨) નરક ક્ષેત્રના સ્વભાવથી ઉત્પન્ન થનારાં દુઃખ (૩) ત્રીજી પૃથ્વિ સુધી સંલેશ પરિપૂર્ણ અસુરો દ્વારા ઉત્પન્ન કરનારા દુઃખ આથી એ પણ સાબિત થયું કે જેથી વગેરે પછીની પૃવિઓમાં બે જ પ્રકારનાં દુઃખ હોય છે. આપસમાં ઉત્પન્ન કરેલા અને ક્ષેત્રના સ્વભાવથી ઉત્પન્ન થનારાં. પ્રશ્ન થઈ શકે છે કે અમ્બ, અમ્બરીષ આદિ પરમાધાર્મિક દેવ નારકોને જે પૂર્વોક્ત વેદનાઓ ઉત્પન્ન કરે છે તેનું કારણ શું છે ? આનું સમાધાન એ છે કે તે અસુર સ્વભાવગત જ પાપકર્મમાં નિરત હોય છે અને એ કારણે જ તેઓ આ જાતની પ્રવૃત્તિ ક્ય કરે છે જેવી રીતે-ઘોડા, ભેંસ, સુવર, ઘેટાં, કુકડાં, બતક અને લાવક પક્ષિઓને તથા મëને પરસ્પર લઢતા જોઈને રાગ-દ્વેષથી યુક્ત તથા પાપાનુબંધી પુણ્યવાળા મનુષ્યોને ઘણી ખુશી ઉપજે છે તેવી જ રીતે અમ્બ, અમ્બરીષ આદિ અસુર પરસ્પર યુદ્ધમાં ગરકાવ નારકોને લઢતા જોઈને, તેમના દુઃખે જોઈને, આપસમાં એકબીજા ઉપર હુમલો કરતાં જોઈને ઘણાં પ્રસન્ન થાય છે. દુષ્ટ મનેભાવનાવાળા તે અસુર તેમને આવી અવસ્થામાં જઈને અટ્ટહાસ્ય કરે છે અને મોટેથી સિંહનાદ કરે છે. જો કે આ અખ, અમ્બરીષ વગેરે દેવ છે અને તેમની પ્રસન્નતા તથા સતુષ્ટિના બીજા અનેક સાધન વિદ્યમાન હોવા છતાં પણ માયાનિમિત્તક મિાદર્શન શલ્ય અને તીવ્ર કષાયના ઉદયથી પીડિત, ભાવપૂર્વક દોષોની આલોચનાથી રહિત પાપાનુબંધી પુણ્યકર્મ બાલતપનું ફળ જ એવું છે કે તેઓ આવી જાતના કૃત્ય કરીને અને જેઈને પ્રસન્નતા સંપાદન કરે છે. પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત કરવા માટેના અન્ય અન્ય સાધન વિદ્યમાન હોવા છતાં પણ અશુભ ભાવ જ તેમની પ્રસન્નતાના કારણ હોય છે. આવી રીતે અપ્રીતિજનક, અત્યન્ત તીવ્ર દુઃખ નિરન્તર અનુભવ કરતા થકાં પણ અને મૃત્યુની કામના કરતા થકાં પણ કર્મ દ્વારા નિર્ધારિત આયુષ્યવાળા તે નારક જીવેનું અકાળે મૃત્યુ થતું નથી ! તેમના માટે ત્યાં કોઈ આશ્રય પણ નથી અગર ન તે તેઓ નરકમાંથી નીકળીને અન્યત્ર કઈ જગ્યાએ જઈ શકે છે. કર્મના ઉદયથી સળગાવેલાં ફાડી નાખેલા છિન્ન-ભિન્ન કરી નાખેલાં અને ક્ષતવિક્ષત કરેલાં શરીર પણ ફરીવાર તુરન્ત જ પાણીમાં રહેલાં દડરાજિની માફક પરિપૂર્ણ થઈ જાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે નારક છે નરકમાં ત્રણ પ્રકારના દુઃખેને અનુભવ કરે છે. ૧પ સે ના અંતે વાવાર્દૂિ રાણા, ઇત્યાદિ સત્રાર્થતે નરકાવાસ અન્દર ગોળાકાર, બહાર ચોરસ, ખુરપા જેવા આકારવાળા તથા સદૈવ અધકારથી છવાયેલાં હોય છે .૧દા તત્વાર્થદીપિકા–અગાઉના સૂત્રોમાં નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું કે નરકમાં નરક છોને આપસમાં ઉત્પન્ન કરેલાં, ક્ષેત્રના સ્વભાવથી ઉત્પન્ન થનારા અને પરમધામિક નામના સંકિલષ્ટ અસુરો દ્વારા ઉદીરિત, એમ ત્રણ પ્રકારના દુઃખ થાય છે. હવે નરકાવાસના આકાર આદિ બતાવવા માટે કહીએ છીએ. Page #984 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૫ નારકાવાસના આકાશદિનું નિરૂપણ સૂ૦ ૧૬ ૨૫ તે નરકાવાસ અંદર ગાળ, બહાર ચાર ખુણીઆ અને નીચે ખુરપાં જેવા આકારવાળા હોય છે. સુર નામનું એક અસ્ત્ર છે જે છેદન કરવાના કામમાં આવે છે તેને જે પ્રતિપૂર્ણ કરે તેને “ક્ષુરપ્ર” કહેવામાં આવે છે. આ નામનું એક વિશેષ અસ્ત્ર હોય છે. જેનો આકાર સુરક જે હોય તેને સુરપ્રસંસ્થાન કહે છે. બીજા કયા પ્રકારના નરક હોય છે ? તો કહે છે–નરક નિત્ય અન્ધકારમય છે અર્થાત ત્યાં ઉપર, નીચે, મધ્યે સર્વત્ર અનન્ત અને અત્યન્ત ભયાનક અન્ધકાર જ અધકાર ફેલાયેલો રહે છે અને તે હમેશને માટે પથરાયેલો જ હોય છે સૂત્રમાં પ્રયુક્ત “આદિ શબ્દથી નરકેના અન્ય વિશેષણ પણ ધ્યાનમાં રાખી લેવા. ૧૬ તસ્વાર્થનિયકિત–પહેલા પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું કે સાતે પૃવિઓની અંદર જે નરક છે તેમાં રહેનારા નારકોને ત્રણ પ્રકારના દુઃખ થાય છે. પરસ્પરમાં ઉદીરિત દુઃખ નરકક્ષેત્રના પ્રભાવથી ઉત્પન્ન થનારૂં દુઃખ અને ત્રીજી પૃથ્વિ સુધી પરમાધાર્મિક અસરો દ્વારા ઉત્પન્ન કરવામાં આવેલા દુઃખ એ પણ પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું કે ચોથી પૃથ્વિથી લઈને સાતમી પૃથ્વિ સુધી પરસ્પર ઉત્પન્ન કરવામાં આવેલા અને ક્ષેત્ર સ્વભાવથી ઉત્પન્ન દુઃખ જ હોય છે. હવે નરકનું સ્વરૂપ પ્રતિપાદન કરવા માટે કહીએ છીએ... પૂર્વોક્ત રત્નપ્રભા આદિ સાત પૃથ્વિએમાં સ્થિત નરક અંદરથી ગોળાકાર બહારથી ચકર અર્થાત્ સમચતુષ્મણ અને નીચેના ભાગમાં શ્રમ અર્થાત્ ખુરપાના જેવા આકારના હોય છે. કુરમ એક નાનુ અસ છે જે છેદન કરવાના ઉપાગમાં આવે છે. ત્યાં નિરન્તર ઘોર અન્ધકાર પથરાયેલો રહે છે. સૂત્રમાં આપવામાં આવેલાં “આદિ પદથી નરકના અન્ય અન્ય વિશેષણ સમજી લેવા જોઈએ. તે પૈકી કેટલાંક આ પ્રકારે છે–નરક ચન્દ્ર સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારાએની પ્રભાથી રહિત હોય છે. અર્થાત્ ત્યાં ન તો સૂર્ય-ચન્દ્રમાં છે; નથી ગ્રહ-નક્ષત્ર અથવા તારા આ બધાં જ્યોતિષ્ક મધ્યલોકમાં હોય છે. નરકોમાં એમની ગેરહાજરી હોવાથી સદૈવ ગાઢ અધકાર પ્રસરેલું રહે છે. આ સિવાય નરક કેવા હોય છે તેમના તળ ભાગ મેદથી અર્થાત્ ચરબીથી જે શુદ્ધ માંસના નેહરૂપ હોય છે. પૂયપટલ અર્થાત્ દૂષિત લેહીને ગટ્ટો જેને મવાદ પણ કહે છે, રૂધિર અર્થાત્ લેહી, માંસ, ચિખલ અર્થાત્ કાદવ તથા વાળ, હાડકાં અને ચામડી વગેરે અપવિત્ર પદાર્થોથી વ્યાપ્ત હોય છે. તેઓ અત્યન્ત અશુચિ, ભયાનક, ગંદા, માથું કાટી જાય એવી દુર્ગન્યથી વ્યાપ્ત, કાપત અગ્નિ જેવા રંગવાળા, ખરબચડાં સ્પર્શ વાળા, દસહ અને અશુભ હોય છે. આવા નરકમાં વેદનાઓ પણ અશુભ જ હોય છે. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનાં બીજા પદમાં નરકના પ્રકરણમાં કહ્યું છે–તે નરક અંદરથી ગોળાકાર બહારથી સમચતુષ્કણ અને હઠથી ખુપાના આકારના હોય છે તેમાં સર્વદા અલ્પકાર છવાયેલ ફ છે તથા નક્ષત્ર એ જતિષ્કનું પ્રભાથી રહિત હોય છે. મેદ, ચરબી, મવાદના સમૂહ, રૂધિર માંસ તથા કાદવ અર્થ માંસઆદિના કાદવથી Page #985 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૯૬ તત્ત્વાર્થ સૂત્રના તેના તલભાગ ખરડાયેલા હાય છે. તે અશુભ અને ખીભત્સ, ઘાર દ્રુન્ધથી ભરેલાં, કાપાત અગ્નિ જેવા વવાળા, કઠોર સ્પર્શીવાળા, દુસહ અને અશુભ હાય છે નરકેાની વેદના પણ અશુભ જ હાય છે. વગેરે ॥૧૬॥ તેષુ નારપાળ જોસેળ વિટ્ટ' ઇત્યાદિ સૂત્રા—તે નરકામાં નારકજીવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ યથાક્રમાનુસાર એક, ત્રણ, સાત દસ, સત્તર, ખાવીસ અને તેત્રીસ સાગરાપપન્નની હાય છે. ૫૧૭ના તત્ત્વા દિપીકા—પહેલા નારકજીવાના તથા નરકાના સ્વરૂપનુ નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું. હવે તે નારક જીવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિનું અર્થાત્ આયુના પરિણામનું નિરૂપણ કરીએ છીએ. પૂર્વોક્ત સાત રત્નપ્રભા પૃથ્વિ આદિ સ્વરૂપવાળા નરકામાં નિવાસ કરનારાં નારકજીવાની ઉત્કૃષ્ટ અર્થાત્ વધારેમાં વધારે સ્થિતિ અથવા આયુષ્ય અનુક્રમથી અર્થાત્ રત્નપ્રભા આદિ ભૂમિએના ક્રમાનુસાર એક, ત્રણ, સાત, દસ, સત્તર, ખાવીસ અને તે ત્રીસ સાગરાપમની હાય છે આ અનુક્રમ આ પ્રમાણે છે.-(૧) રત્નપ્રભા નામની ભૂમિમાં જે નરક છે, ત્યાંના નાંરકાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સાગરાપમની છે. અર્થાત્ પહેલી પૃથ્વિના નારક અધિકમાં અધિક એક સાગરાપમ સુધી નારક અવસ્થામાં ત્યાં રહે છે. (૨) શકરાપ્રભામાં માં નારકાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ સાગરે પમની હાય છે. (૩) વાલુકાપ્રભામાં નારકાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સાત સાગરાપમની હોય છે. (૪) પંકપ્રભામાં નારકાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દસ સાગરે પમની હોય છે. (૫) ધૂમપ્રભામાં નારકાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સત્તર સાગરેાપમની હાય છે, (૬) તમઃપ્રભામાં નારકાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ તેંત્રીસ સાગરાપમની હાય છે. ૫૧૭૧ અત્યન્ત વિષમ દુઃખજનક કર્મો બાંધવાથી અને અનપવત્ત નીય આયુષ્ય વાળા હેાવાથી જીવ અકાળે જ મૃત્યુની અભિલાષા કરતા હેાવા છતાં પણ અકાળે મરણ પામતા નથી. આગ્નુષ્ય પુરૂ થવાથી નિશ્ચિત સમયે જ તેમનુ મૃત્યુ થાય છે અત્રે એવી આશંકા ઉદ્ભવે છે કે તેમનું આયુષ્ય કેટલું... હાય છે? આ શંકાનું સમાધાન કરવા માટે તેમના આયુષ્યનું ઉત્કૃષ્ટ પ્રમાણ બતાવવામાં આવે છે. તત્વાથ નિયુક્તિ. જેમના સ્વરૂપ પ્રથમ ખતાવી દેવામાં આવ્યા છે તે રત્નપ્રક્ષા આદિ સાત નરક ભૂમિએમાં યથાક્રમ ત્રીસ, પચ્ચીસ પંદર, દસ, ત્રસ લાખ, એક લાખમાં પાંચ આછા તથા પાંચ નરકાવાસામાં નારકજીવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ અર્થાત્ આયુષ્યનું પ્રમાણ રત્નપ્રભા આદિ ભૂમિએના અનુક્રમથી એક સાગરાપમ, ત્રણ સાગરાપમ સાત સાગરે પમ, દસ સાગરે પમ, સત્તર સાગરાપમ, બાવીસ સાગરાપમ અને તેત્રીસ સાગરે પમનુ' હાય આવી રીતે રત્નપ્રભા પૃથ્વિમાં નારકાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સાગરાપમની, શકરાપ્રભામાં ત્રણ સાગરાપમની, વાલુકાપ્રભામાં સાત સાગરે પમની પ'કપ્રભામાં દસ સાગરે - પમની ધૂમપ્રભામાં સત્તર સાગરે પમની તમઃ પ્રભામાં ખવીસ સાગરાપમની અને તમસ્તમઃ પ્રભામાં તેત્રીસ સાગરાપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ હાય છે, Page #986 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૫ નારકોની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિનું નિરૂપણ સૂ૦ ૧૭ ર૯૭ ઉપમાન અથવા ઉપમાને અર્થ થાય છે સાદૃશ્ય સાગર અર્થાત્ સમુદ્રની ઉપમા હોવી સાગરોપમ છે. એક સાગર જે આયુષ્યનું ઉપમાન હોય તે સાગરેપમ કહેવાય છે. ત્રિસાગરોપમ આદિમાં પણ આવી જ રીતે વિગ્રહ કરી લે. તે નરકમાં દારૂ પીનારાં, માંસ ભક્ષણ કરનારા, અસત્યવાદી, પરસ્ત્રી, લમ્પટ મહાન લોભથી ગ્રસ્ત પોતાના સ્ત્રી, બાળક વૃદ્ધ તથા મહર્ષિઓની સાથે વિશ્વાસઘાત કરનારા જૈન ધર્મની કુથલી કરનારા શૈદ્ર ધ્યાન કરવાવાળા તથા આવા જ અન્ય પાપકર્મો કરવાવાળા જીવ ઉત્પન્ન થાય છે જ્યારે કોઈ જીવ નરકમાં ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે તેના પગ ઉપરની બાજુ તથા મુખ નીચેની તરફ હોય છે અને નીચે પડે છે. ત્યારબાદ તેઓ અનન્ત સમય સુધી દુઃખેને અનુભવ કરે છે. અત્રે એટલી વાત ધ્યાનમાં રાખવાની છે કે અસંસી જીવ પહેલી નરકમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે, સરિસૃપ બીજી નરક સુધી જ જાય છે, પક્ષી ત્રીજી નરક સુધી જ જાય છે, સિંહ જેથી નરક સુધી જ ઉત્પન્ન થાય છે, ભુજંગ પાંચમી નરક સુધી જ પહોંચી શકે છે. સ્ત્રિઓ છઠી સુધી જ જાય છે અને મનુષ્ય-પુરુષ તથા માછલાં સાતમી નરક સુધી ઉત્પન્ન થાય છે. સાતમી નરકથી નીકળેલો જીવ તિર્યંચ ગતિમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે ત્યાં સમ્યકત્વનો નિષેધ નથી અર્થાત્ ત્યાં કેઈ જીવ સમ્યકત્વને પ્રાપ્ત કરી શકે છે. છઠી નરકથી નિકળેલો જીવ જે મનુષ્યગતિમાં ઉત્પન્ન થાય તે તે દેશ વિરતિ અંગીકાર કરી શકે છે. પાંચમી નરકથી નિકળેલ પ્રાણી જે મનુષ્યત્વ પ્રાપ્ત કરે છે તે સર્વવિરતિ પણ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. ચેથી નરકથી નિકળેલ કોઈ જીવ મનુષ્યગતિ પ્રાપ્ત કરી નિર્વાણ પણ સાધી શકે છે. ત્રીજી બીજી તથા પહેલી નરકથી નીકળેલા જે મનુષ્યગતિ પ્રાપ્ત કરીને તીર્થકર પણ થઈ શકે છે. દેવ અને નારક મરીને નરકગતિમાં ઉત્પન્ન થતાં નથી આવી જ રીતે નારક જીવે નરકથી નિકળીને સીધા દેવગતિમાં ઉત્પન્ન થતાં નથી. નરકથી નિકળેલા જીવ કાં તે તિયચનિમાં ઉત્પન્ન થાય છે અથવા મનુષ્યગતિમાં પ્રથમના ત્રણ નરકમાંથી નિકળીને કઈ કઈ મનુષ્ય થઈને તીર્થંકર પદ પણ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. ચોથા નરકથી નિકળીને અને મનુષ્યગતિ પામીને કઈ કઈ જીવ નિર્વાણ પણ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. શરૂઆતની પાંચ પૃવિએ (નરક)માંથી નિકળીને કઈ-કઈ જીવ મનુષ્ય થઈને સર્વ વિરતિ સંયમની પ્રાપ્તિ પણ કરી શકે છે. છઠી પૃથિી નિકળીને કઈ-કઈ જીવ મનુષ્ય થઈને સંયમસંયમ (દેશવિરતિ) પણ પ્રાપ્ત કરી શકે છે પરંતુ સાતમી પૃથ્વિથી નિકળીને જીવ નિયંચગતિ ને જ પામે છે ત્યાં કોઈ જીવ સમ્યગદર્શન પણ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. ૧૭ ઝguળ નાજાળ િકામ ઇત્યાદિ સવા–નારકની જઘન્ય સ્થિતિ અનુક્રમથી દસ હજાર વર્ષ, એક સાગરેપમ અને બાવીસ સાગરોપમ છે, ૧૮ તત્વાર્થદીપિકા–આની પહેલાના સૂત્રમાં રત્નપ્રભા આદિ સાતે નરકભૂમિમાં નિવાસ કરનારા નારકેની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિનું પ્રરૂપણ કરવામાં આવ્યું હવે તેમની જઘન્ય ૩૮ Page #987 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૯૮ તત્વાર્થસૂત્રને અર્થાત્ ઓછામાં ઓછી સ્થિતિનું પ્રરૂપણ કરવા માટે કહીએ છીએ. રત્નપ્રભા આદિ બમિઓના કમથી તેમાં રહેનારા નારકની જઘન્ય સ્થિતિ આ મુજબ છે–દસ હજાર વર્ષ, એક સાગરોગમ, ત્રણ સાગરોપમ, સાત સાગરોપમ દસ સાગરોપમ, સત્તર સાગરોપમ અને ખાત્રીસ સાગરોપમ. રત્નપ્રભા વિના નારકોની જઘન્ય સ્થિતિ અર્થાત્ આયુષ્યનું પ્રમાણ દસ હજાર વર્ષનું છે. શર્કરપ્રભા પૃથ્વિના નારકેની જઘન્ય સ્થિતિ એક સાગરોપમની છે. વાલુકાપ્રભા પૃવિમાં રહેનારા નારકની જઘન્ય સ્થિતિ ત્રણ સાપરોપમની છે. પંકપ્રભા પૃથ્વિમાં નિવાસ કરનારાં નારક જીવોની સ્થિતિ સાત સાગરોપમની છે. ધૂમપ્રભ પૃથ્વિના નારકેની જઘન્ય સ્થિતિ દસ સાગરોપમની છે. તમઃ પ્રભા પૃવિના નારકની જઘન્ય સ્થિતિ સત્તર સાગરોપમની છે. તમસ્તમઃ નામની સાતમી પૃથ્વિના નારકોની જઘન્ય સ્થિતિ બાવીસ સાગરોપમની છે. ૧૮ તત્વાર્થનિયતિ–આની અગાઉ નારક જીવોની ઉત્કૃષ્ટ અર્થાત અધિકમાં અધિક સ્થિતિની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી હવે તેમની જઘન્ય સ્થિતિ કહીએ છીએ રત્નપ્રભા આદિ પૃથ્વિઓમાં નારક જીવોની જઘન્ય સ્થિતિ અર્થાત્ આયુષ્યનું પ્રમાણ ક્રમાનુસાર આ પ્રમાણે છે--દસ હજાર વર્ષ એક સાગરોપમ ત્રણ સાગરેપમ સાત સાગરોપમ, દસ સાગરોપમ, સત્તર સાગરેપમ અને બાવીસ સાગરોપમ. આમાં રત્નપ્રભા પૃશ્વિમાં નારકેની જઘન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની હોય છે. શર્કરામ પ્રશ્વિમાં નારકેની જઘન્ય સ્થિતિ એક સાગરોપમની હોય છે. વાલુકાપ્રભામાં નારકની જઘન્યસ્થિતિ ત્રણ સાગરોપમની હોય છે. પંકપ્રભા પૃથ્વિમાં નારકની જઘન્ય સ્થિતિ સાત સાગરોપમની હોય છે. ધૂમપ્રભામાં નારકેની જઘન્ય સ્થિતિ દસ સાગરોપમની હોય છે. તમઃ પ્રભા પૃથ્વિમાં નારકેની જઘન્ય સ્થિતિ સત્તર સાગરોપમની હોય છે. તમસ્તમઃ પ્રભા પૃવિમાં નારકેની જઘન્ય સ્થિતિ બાવીસ સાગરોપમની સમજવી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ૩૬ માં અધ્યયનમાં કહ્યું છે-- પ્રથમ ભૂમિ અર્થત રત્નપ્રભામાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સાગરોપમની છે અને જઘન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની છે. ૧૬૦ બીજી પૃથ્વિ અર્થાત શર્કરામભામાં ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય ત્રણ સાગરોપમનું તથા જઘન્ય આયુષ્ય એક સાગરોપમનું છે. ૧૬૧ ત્રીજી પૃથ્વિમાં અર્થાત્ વાલુકાપ્રભામાં ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય સાત સાગરોપમનું તથા જઘન્ય આયુષ્ય ત્રણ સાગરોપમનું છે. ૧દરા ચેથી પ્રષ્યિ પંકપ્રભામાં ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય દશ સાગરોપમનું છે અને જઘન્ય આયુષ્ય સાત સાગરોપમનું છે. ૧૬૩ પાંચમી પૃવિ ધૂમપ્રભામાં ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય સત્તર સાગરોપમનું અને જઘન્ય આયુષ્ય હશ સાગરોપમનું છે. (૧૬૪) Page #988 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ.૫ બૂઢીપવિગેરે દ્વીપતથા લવણાદિસમુદ્રોનું નિરૂપણ સૂ૦ ૧૯ ૨૯ છઠી અર્થાત્ તમામભામાં ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય બાવીસ સાગરોપમનું અને જઘન્ય આયુષ્ય સત્તર સાગરોપમનું છે ૧૬૫ - સાતમી પૃથ્વિ તમસ્તમઃ પ્રભામાં ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય તેત્રીસ સાગરોપમનું અને જઘન્ય આયુષ્ય બાવીસ સાગરોપમનું છે ૧દા સાતે નરકભૂમિના નારકની ઉપર જે ઉત્કૃષ્ટ અને જઘન્ય સ્થિતિ બતાવવામાં આવી છે તેને ધ્યાનપૂર્વક જેવાથી ખાત્રી થશે કે પૂર્વ–પૂર્વના નરકમાં જેટલી ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે, ઉત્તરોત્તરમાં તે જ જઘન્ય બની જાય છે. દા. ત. રત્નપ્રભાવૃશ્વિમાં નારકેની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સાગરોપમની છે તે જ શર્કરામભામાં જઘન્ય સ્થિતિ છે. શર્કરામભામાં ત્રણ સાગરોપમની જે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે. તે ત્રણ સાગરોપમ વાલુકાપ્રભામાં જઘન્ય સમજવી જોઈએ. વાલુકાપ્રભામાં જે સાત સાગરોપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે તેજ પંકમભામાં જઘન્ય છે. પંકપ્રભામાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દસ સાગરોગામની છે તેજ ધૂમપ્રભામાં જઘન્ય છે. ધૂમપ્રભામાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સત્તર સાગરેપની છે તે જ તમઃપ્રભામાં જઘન્ય સ્થિતિ છે તમ:પ્રભામાં નારકોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ બાવીસ સાગરેપમ છે તે જ બાવીસ સાગરોપમાં તમસ્તમ પ્રભામાં જઘન્ય છે. રત્નપ્રભામાં જઘન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની છે ૧૮ 'जंबुद्दीवलवणसमुहाइ नामाओ असंखेज्जा दीवसमुहा' સ્વાર્થ-જમ્બુદ્વીપ આદિ દ્વીપ અને લવણ આદિ સમુદ્ર અસંખ્યાત છે ૧ તરવાથદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં રત્નપ્રભા આદિ ભૂમિઓના નારકેની જઘન્ય સ્થિતિની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી હવે પ્રસંગવશ જમ્બુદ્વીપ આદિ દ્વીપની અને લવણ આદિ સમુદ્રોની પ્રરૂપણું કરીએ છીએ જમ્બુદ્વીપ અને લવણસમુદ્ર આદિ દ્વીપ અને સમુદ્ર અસંખ્યાત છે તે આ પ્રમાણે છે-(૧) જમ્બુદ્વીપ નામક દ્વીપ, લવણદધિ નામક સમુદ્ર, (૨) ધાતકીખંડ નામક દ્વીપ, કાલેદધિ નામક સમુદ્ર (૩) પુષ્કરવાનામક દ્વીપ, પુષ્કરવોદ નામક સમુદ્ર, (૪) વારુણીવર નામક દ્વીપ, વારુણીવરોદ નામક સમુદ્ર, (૫) ક્ષીરવર નામક દ્વીપ, ક્ષીરવરોદ નામકસમુદ્ર (૬) વૃતવર નામક દ્વીપ, વૃતવરોદ નામક સમુદ્ર (૭) ઈક્ષુવર નામક દ્વીપ, ઈબ્રુવર નામક સમુદ્ર (૮) નંદીશ્વર નામક દ્વીપ, નંદીશ્વરવાદ નામક સમુદ્ર (૯) અરુ વરણનામક દ્વીપ, અરુણવરદ નામક સમુદ્ર આ રીતે એક દ્વીપ અને એક સમુદ્ર આ ક્રમથી સ્વયંભૂરમણ દ્વીપ અને સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર સુધી અસંખ્યાત દ્વીપ-સમુદ્ર સમજવા જઈ એ ૧લા તત્વાર્થનિયુકિત-આની પહેલાં રત્નપ્રભા આદિ પૃથ્વિઓમાં સ્થિત સીમન્તક આદિ નારકાવાસમાં નિવાસ કરનારા જીવોની સ્થિતિ અર્થાત્ આયુષ્યના પ્રમાણની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી. હવે આ ભૂમિનું પ્રકરણ હેવાથી જમ્બુદ્વીપ આદિ દ્વીપનું તથા લવણોદધિ આદિ સમુદ્રોનું સ્વરૂપ બતાવવા માટે કહીએ છીએ— જમ્બુદ્વીપ અને લવણસમુદ્ર આદિ અસંખ્યાત દ્વીપ અને સમુદ્ર છે. તાત્પર્ય એ છે કે જમ્બુદ્વીપ આદિ દ્વીપ અસંખ્યાત છે તેમ જ લવણેદધિ સમુદ્ર પણ અસંખ્યાત છે. અસંખ્યાતમાં તરતમતાના ભેદથી અસંખ્યાત પ્રકાર થઈ શકે છે. અત્રે અસંખ્યાત પદથી Page #989 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૦૦ તત્ત્વાર્થસૂત્રને અઢી ઉધ્ધાર સાગરોપમની સમયરાશિની બરાબર અસંખ્યાત સમજવું જોઈએ. આ ઉધ્ધાર સાગરોપમ ઉધાર પલ્યોપમથી નિષ્પન્ન થાય છે. જેમ કે-એક કોઈ પલ્ય આધારપાત્ર-જે એક એક યોજન આયામવિષ્કભવાળું અર્થાત્ એક જનનું લાંબુ તથા એક જનનું પહેલું તથા એક જનનું ઊંડું તથા આ માપથી થોડું વધારે ત્રણ ગણી પરિધિ ગોળાઈવાળું હોય, તે પલ્ય એક બે ત્રણ ઉત્કૃષ્ટથી સાત રાત્રિના ઉગેલા બાલાથી એવી રીતે ઠાંસી ઠાંસીને ભરવામાં આવે કે જે બાલારાને ન અગ્નિ બાળી શકે, ન વાયુ ઉડાવી શકે અને ન તો પણ તેને ભીનું કરી શકે. આવી રીતે ઠાંસીને ભરેલા પાલ્યમાંથી પ્રતિ સમય એક એક બાલાગ્ર કાઢવામાં આવે તે જેટલા સમયમાં તે પલ્ય રિક્તખાલી થાય તેટલા કાલ પ્રમાણનો એક ઉધાર પોપમ થાય છે આવા દસ કરોડાકરેડ ઉધ્ધાર પલ્યોપમ થાય છે ત્યારે એક ઉધ્ધાર સાગરોપમ થાય છે. આ પ્રકારના અઢી ઉધ્ધાર સાગરેપમાં જેટલા સમય હોય છે તેટલાં જ દ્વીપ અને સમુદ્ર છે. આ દ્વીપ અને સમુદ્રોની અવસ્થિતિ અનુકમથી આ પ્રકારે છે–પહેલા દ્વીપની પછી પહેલે સમુદ્ર છે, બીજા દ્વીપની પછી બીજો સમુદ્ર છે, ત્રીજા દ્વિીપની પછી ત્રીજો સમુદ્ર છે ઈત્યાદિ ક્રમથી પહેલા દ્વીપ પછી સમુદ્ર પછી દ્વીપ અને સમુદ્ર એવી રીતે અનુક્રમથી દ્વીપ અને સમુદ્ર છે. દાખલા તરીકે–સર્વપ્રથમ જમ્બુદ્વીપ નામક દ્વીપ છે તેને ચારે બાજુએથી ઘેરીને લવણદધિ નામક સમુદ્ર છે, ત્યારબાદ લવણદધિ સમુદ્રને ચારે તરફથી ઘેરીને ધાતકીખન્ડ નામને દ્વીપ છે પછી કાલેદધિ નામક સમુદ્ર છે, ત્યાર બાદ પુષ્કરવર નામક દ્વીપ અને પુષ્કરોદધિ સમુદ્ર છે પછી વરૂણવર દ્વીપ અને વરૂણદધિ સમુદ્ર છે, પછી ક્ષીરવર નામક દ્વીપ અને ક્ષીરોદધિ સમુદ્ર છે પછી વૃતવર નામક દ્વીપ અને વૃતોદધિ સમુદ્ર છે પછી ઈકુંવર નામક દ્વીપ અને ઈશુનરોદધિ સમુદ્ર છે પછી નંદીશ્વર નામક દ્વીપ અને નદીશ્વરોદધિ સમુદ્ર છે પછી અરૂણવર નામક દ્વીપ અને અરૂણવરોદધિ નામક સમુદ્ર છે; આ કમથી સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર પર્યન્ત અસંખ્યાત દ્વીપ અને સમુદ્રો છે. બધાં જ દ્વીપ અને સમુદ્રોને નામોલ્લેખ કરીને ગણતરી કરવાનું શક્ય નથી કારણ કે તેઓ અસંખ્યય છે. જમ્બુદ્વીપ, અનાદિ કાળથી છે અને તેનું જમ્બુદ્વીપ એ નામ પણ અનાદિ કાળથી છે. જેની ચારે બાજુએ પાણી હોય તે દ્વીપ, આ વ્યુત્પત્તિ મુજબ ચારે તરફ જળથી ઘેરાયેલી જમીનને જે ભાગ હોય છે તે દ્વીપ કહેવાય છે. જમ્બુદ્વીપ તથા લવણસમુદ્ર આદિ અસંખ્યાત દ્વીપ સમુદ્રોને આ જે સમૂહ છે, બધાં જ આ રત્નપ્રભા વૃશ્વિની ઉપર આવેલા છે. આટલી જ તિર્થંકલેકની સીમા છે. સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રથી આગળ તિર્થો લેક નથી. જીવાભિગમ સૂત્રમાં ત્રીજી પ્રતિપત્તિ, બીજા ઉદ્દેશક સૂત્ર ૧૮૬માં દ્વીપ પ્રકરણમાં કહેવામાં આવ્યું છે– પ્રશ્ન–ભગવદ્ ! જમ્બુદ્વીપ કેટલા કહેવામાં આવ્યા છે ? ઉત્તર–ગૌતમ ! જમ્બુદ્વીપ નામથી અસંખ્યાત દ્વીપ કહેવામાં આવ્યા છે. પ્રશ્ન-ભગવદ્ ! લવણસમુદ્ર કેટલાં કહેવામાં આવ્યા છે ? Page #990 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. પ દ્વીપસમુદ્રોના આયામવિઝંભનું નિરૂપણ સૂ૦ ૨૦ ૩૦૧ ઉત્તર–લવણસમુદ્ર નામના અસંખ્ય સમુદ્રો કહેલાં છે. એવી જ રીતે—ધાતકીખન્ડ નામક દ્વીપ પણ અસંખ્યાત સમજવા જોઈએ. એ પ્રમાણે સૂર્યદ્વીપ નામક દ્વીપ પણ અસંખ્યાત છે. દેવીપ એક છે, દેવદધિ સમુદ્ર એક છે એ મુજબ નાગ, યક્ષ, ભૂત સ્વયંભૂરમણ દ્વિીપ એક છે, સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર પણ એક છે. આગળ જતાં જીવાભિગમ સૂત્રની ત્રીજી પ્રતિપત્તિના બીજા ઉદ્દેશકમાં પણ કહ્યું છે– લેકમાં જેટલાં શુભ નામ છે, શુભ વર્ણ..શુભ સ્પર્શ છે તેટલા જ નામવાળા દ્વીપ અને સમુદ્ર પણ કહેવામાં આવ્યા છે. તે ૧૯ “તે મુદ્દા સુલુ' સુપુni' ઇત્યાદિ સૂત્રાર્થ-તે દ્વીપ અને સમુદ્ર બમણ-બમણું વિસ્તારવાળા, વલયના આકારના તેમજ પહેલા–પહેલા વાળાને ઘેરીને આવેલા છે . ૨૦ તત્વાર્થદીપિક–પૂર્વસૂત્રમાં જમ્બુદ્વીપ આદિ દ્વિપ તથા લવણોદધિ વગેરે સમુદ્રોનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું હવે તેમની લંબાઈ, પહોળાઈ વગેરેનું પ્રતિપાદન કરવા માટે કહીએ છીએ– પૂર્વોક્ત જમ્બુદ્વીપ અને લવણસમુદ્ર આદિ દ્વીપ અને સમુદ્ર બમણું–બમણ વિસ્તારવાળા છે અર્થાત્ પૂર્વ-પૂર્વની અપેક્ષા ઉત્તર–ઉત્તરનો વિસ્તાર બમણુંબમણો છે. બધાં દ્વીપ અને સમુદ્ર બંગડીના આકાર જેવા વૃત અર્થાત ગોળ છે. તે બધાં પૂર્વ– પૂર્વવાળાઓને ઘેરીને સ્થિત છે અર્થાત્ કમાનુસાર પહેલા દ્વીપને પછીનો સમુદ્ર ઘેરી વળે છે તે સમુદ્રને ત્યાર પછીનો દ્વિીપ એ પ્રમાણે યથાવત્ સમજવું આ રીતે પહેલા દ્વીપ-જમ્બુદ્વીપને જેટલા વિસ્તાર છે તેનાથી બમણો વિસ્તાર લવણસમુદ્રનો છે. લવણસમુદ્રને જેટલે વિસ્તાર છે તેથી બમણો ધાતકીખન્ડકપને વિસ્તાર છે. ધાતકીખન્ડદ્વીપથી કાલેદધિ સમુદ્રનો બેવડો-વિસ્તાર છે, કાલોદધિ સમુદ્રથી પુષ્કરવાર દ્વીપનો બમણ વિસ્તાર છે અને પુષ્કરવરદ્વીપની અપેક્ષા પુષ્કરવર સમુદ્રને બેવડો વિસ્તાર છે. આ જ ક્રમ પછી પણ સર્વત્ર ગ્રહણ કરવો. | ૨૧ એ તત્વાર્થનિયુક્તિ-પૂર્વસૂત્રમાં જમ્બુદ્વીપ આદિ દ્વીપોનું તથા લવણદધિ આદિ સમુદ્રોનું યથાસંભવ નામનિદર્શન કરવામાં આવ્યું હવે તે જ દ્વીપ-સમુદ્રોની લંબાઈપહોળાઈ, આકૃતિ આદિ આદિનું પ્રરૂપણ કરવા માટે કહીએ છીએ – પૂર્વોક્ત જમ્બુદ્વીપ આદિ દ્વીપ અને લવણદધિ આદિ સમુદ્ર બમણુંબમણા છે અર્થાતુ પહેલા પહેલા વાળાની અપેક્ષા ત્યાર પછીના બમણું–બમણું છે. જમ્બુદ્વીપનો જેટલા વિસ્તાર છે તેથી બમણે લવણસમુદ્રનો વિસ્તાર છે. એવી જ રીતે લવણસમુદ્રના વિસ્તારની અપેક્ષા ધાતકીખન્ડ દ્વીપને વિસ્તાર બમણું છે ધાતકીખન્ડના વિસ્તારથી કાલેદધિ સમુદ્રને વિસ્તાર બમણો છે. કાલેદધિની અપેક્ષા પુષ્કરવર દ્વિીપને અને પુષ્કરવાર દ્વીપની અપેક્ષા પુષ્કરવર સમુદ્રને વિસ્તાર બમણું છે. Page #991 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૦૨ તત્વાર્થસૂત્રને આ રીતે જમ્બુદ્વીપથી લઈને સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર પર્યત જે ક્રમથી દ્વીપ તથા સમુદ્ર આવેલા છે અને જે કમથી તે પૈકીનાં થોડાના નામનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે તે જ ક્રમાનુસાર તેમને વિસ્તાર બમણ-બમણો સમજે. પૂત નામોના અનુકમથી જ તે દ્વિીપ અને સમુદ્ર એક-બીજાને વીંટળાયેલાં છે આ વિધાનને વ્યક્ત કરવા માટે તેમને “પૂર્વપૂર્ણરિક્ષે” કહેવામાં આવ્યા છે. કહેવાને આશય એ છે કે જમ્બુદ્વીપને વીંટળાઈને લવણસમુદ્ર સ્થિત છે. લવણસમુદ્રને ઘેરીને ધાતકીખન્ડ દ્વીપ-રહેલે છે, ધાતકીખન્ડને ઘેરીને કાલેદધિ સમુદ્ર પથરાયેલા છે અને કાલેદધિ સમુદ્રને વીંટળાઈને પુષ્કરવરદ્વીપ આવેલ છે. આ જ પ્રમાણે પછીના દ્વીપ–સમુદ્રો માટે ગ્રહણ કરવું. જમ્બુદ્વીપ અને લવણસમુદ્ર આદિ બધાં દ્વીપ–સમુદ્ર વર્તુળાકાર છે અર્થાત્ હાથમાં પહેરવામાં આવતી બંગડીની જેમ ગોળાકાર છે પરંતુ આ બધાં દ્વીપસમુદ્રોની મધ્યમાં સ્થિત આ જમ્બુદ્વીપ કુંભારના ચાકડાની જેમ પ્રતરવૃત્ત અર્થાત્ સપાટ ગોળ છે એ બંગડીની માફક ગોળાકાર નથી. જીવાભિગમસૂત્રની ત્રીજી પ્રતિપત્તિના બીજા ઉદ્દેશકમાં કહેવામાં આવ્યું છે--જબૂદ્વીપ નામક દ્વીપને વૃત્ત વલયાકાર સંસ્થાનવાળે લવણસમુદ્ર, ચારે બાજુએથી વીંટળાઈને આવે છે, પછીથી પણ ફરીવાર તેનું તે જ કહેવામાં આવ્યું છે–જબૂદ્વીપ આદિ દ્વીપ અને લવણ આદિ સમુદ્ર આકારમાં એક જ પ્રકારના છે અર્થાત બધાં ગોળાકાર છે પરંતુ વિસ્તારમાં અનેક પ્રકારનાં છે કઈને પણ વિસ્તાર અન્ય કોઇની બરાબર નથી. બધાં એક બીજાથી બમણુ-બમણું વિસ્તારવાળા છે; પન્નાયમાન છે, વિસ્તૃત છે અને અવભાસમાન વીચિઓવાળાં છે ૨૦ | સાથરે દે નેહમિર ઇત્યાદિ સૂવાથ–સમસ્ત દ્વીપની અંદર, ગોળાકાર મધ્યમાં મેરુપર્વત વાળે તથા એક લાખ જન વિસ્તારવાળો જમ્બુદ્વીપ છે. રક્ષા તત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં જે કે સામાન્ય રૂપથી સમસ્ત દ્વિીપ અને સમુદ્રને વિસ્તાર લંબાઈ, પહોળાઈ વગેરેનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે તે પણ બીજા દ્વીપની અપેક્ષા કિંચિત્ વિશેષ રૂપથી જમ્બુદ્વીપના સ્વરૂપનું પ્રરૂપણ કરીએ છીએ આ રત્નપ્રભા પૃથ્વિ ઉપર પહેલાં જે અસંખ્યાત દ્વીપ સમુદ્ર કહેવામાં આવ્યા તે બધાની અંદર જમ્બુદ્વીપ છે. આ જમ્બુદ્વીપ કુંભારના ચાકડાની માફક પ્રતરવૃત્ત અર્થાત સપાટ ગોળાકાર છે–અથવા પૂનમના ચાંદાની જેમ ગેળ છે; બંગડીને આકારના નથી. જમ્બુદ્વીપ શિવાય શેષ લવણું સમુદ્ર આદિ સમુદ્ર અને સમસ્ત દ્વીપ વલય અર્થાત બંગડીની માફક ગેળાકાર છે. જમ્બુદ્વીપની બરાબર મધ્યમાં સુમેરૂ પર્વત છે. મેરુપર્વતનું બીજું નામ મંદરાચલ પણ છે તે સંપૂર્ણ તિર્થો લેકની મર્યાદા અર્થાત હદ બતાવનાર છે એથી મેરુ કહેવાય છે સોનેરી છે. સુમેરુ પર્વત એક હજાર યોજના બમિમાં ઘુંસેલે છે અને નવ્વાણુ હજાર યોજન ઉપર છે તેની ઉપર એકની ઉપર એક એવાં ચાર વન છે અને તેની ઉપર પહેલું શિખર છે ચારે વનનાં નામ આ પ્રમાણે છે Page #992 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૦૩ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૫ જંબુદ્વીપનું વિશેષ નિરૂપણ સૂ૦ ૨૧ ભદ્રશાલ વન, નન્દનવન, સૌમનસવન અને પાન્ડકવન ભદ્રશાલ વનથી પાંચસો જનની ઉચાઈ પર નંદનવન છે નંદનવનથી સાડા બાસઠ હજાર જન ઉપર સૌમનસ વન છે અને સૌમનસ વનથી છત્રીસ હજાર જન ઉપર પાન્ડકવન છે. સુમેરૂની ચૂલિકા ચાલીશ જન ઉંચી છે તે ચૂલિકા ચારસે ચારણું પેજન મધ્યાન્તર્ગત છે આ રીતે મધ્યમાં સુમેરુપર્વતવાળો જબૂદ્વીપ છે. જમ્બુદ્વીપને વિસ્તાર કેટલો છે આવી આશંકા થવાથી તેને જવાબ આપવામાં આવ્યો––તેનો વિસ્તાર એક લાખ એજનનો છે. જમ્મુ નામક વૃક્ષથી યુક્ત હોવાના કારણે આ દ્વીપ જમ્બુદ્વીપ કહેવાય છે. તે જબૂવૃક્ષ ઉત્તર કુરુક્ષેત્રની મધ્યમાં છે અનાદિ-અનંત છે, પાર્થિવ અર્થાત્ પૃથ્વિનું પરિણમન અને સ્વાભાવિક છે. જમ્બુદ્વીપ આ જ વૃક્ષથી યુક્ત છે. ૨૧ તત્વાર્થનિર્યુકિત-પહેલા કહેવામાં આવ્યું કે દ્વીપ અને સમુદ્ર વલય બંગડી જેવા ગેળ આકારના છે આ કથનથી જમ્બુદ્વીપ વલયાકાર હોવાને પ્રસંગ આવે છે, પણ તે વલયના આકારને નથી; આથી પૂર્વોક્ત કથનને અપવાદ અહીં પ્રદર્શિત કરવામાં આવે છે - જમ્બુદ્વીપ બધાં દ્વીપ–સમુદ્રોની અંદર છે અર્થાત સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર પર્યન્ત જેટલાં પણુ દ્વીપ અને સમુદ્ર છે તે બધાંની અંદર છે. તે પ્રતરવૃત્ત અર્થાત્ કુંભારના ચાકડાની જેમ ગોળ જરૂર છે પણ બંગડી જેવો નથી. લવણ સમુદ્ર આદિને વલયના આકારના કહેવામાં આવ્યા છે અને જે વલયાકાર હોય છે તે ત્રિકોણ અને ચતુષ્કોણ પદાર્થોને પણ ઘેરી શકે છે. આવી સ્થિતિમાં જમ્બુદ્વીપને ત્રિકોણ અગર ચતુષ્કોણ સમજવાની ભૂલ ન થઈ જાય એ હેતુથી સૂત્રમાં “વૃત્ત” શબ્દ લેવામાં આવ્યો છે આથી સઘળાં દ્વીપ અને સમુદ્રો ગળાકાર હોવા છતાં પણ જમ્બુદ્વીપ પ્રતરવૃત્ત છે જે કુંભારનો ચાકડે હોય છે. તે હાથમાં પહેરવામાં આવતી બંગડીના જે ગોળાકાર નથી જ્યારે તેની પછીના લવણ સમુદ્ર આદિ વલયની જેમ ગોળાકાર છે, પ્રતરવૃત્ત નથી. જમ્બુદ્વીપ મેરુનાભિક છે. અર્થાત તેની મધ્યભાગમાં મન્દરાચલ પર્વત છે. જમ્મુદ્વીપને એક લાખ એજનને વિસ્તાર છે. ભલે પૂર્વથી પશ્ચિમ સુધી માપવામાં આવે અથવા ઉત્તરથી દક્ષિણ સુધી, તેનું માપ સર્વત્ર એક લાખ એજનનું જ હોય છે. મેરુપર્વત સેનાના થાળના મધ્યસ્થાન સમાન ગોળાકાર છે તેને એક હજાર એજન પરિમિત ભાગ ભૂમિ હેઠળ આવેલ છે જ્યારે નવ્વાણું હજાર એજન-પરિમિત ભાગ પ્રષ્યિની ઉપર છે જે જોઈ શકાય છે. પૃથ્વિમાં સ્થિત જે એક હજાર યોજન છે તેની લંબાઈ અને પહોળાઈ ૧૦૦૯૦ ૨ ભાગ છે. ઉપરના ભાગમાં જ્યાંથી શિખર શરૂ થાય છે ત્યાં એક હજાર જન છે તે પર્વત ત્રણ કાન્હવાળો, ત્રણે લેકને સ્પર્શ કરનારો તથા ભદ્રશાલ, નન્દન સૌમનસ અને પાવુક નામક ચાર વનેથી ઘેરાયેલો છે. એક વિશિષ્ટ પ્રમાણથી યુક્ત વિચ્છેદ અથવા રચના વિશેષને કાન્ડ કહેવામાં આવે છે ત્રણ કાડામાંથી પ્રથમ કાર્ડ તે છે જે ભૂમિની અન્દર છે. શુદ્ધ પૃવિ પાષાણ, વજી તથા શર્કરાની વિપુલતાવાળા છે અને એક હજાર જન પરિમાણવાળા છે. બીજું કાર્ડ પૃવિની ઉપરથી શરૂ થાય છે, તે ત્રેસઠ હજાર યોજન છે અને ચાંદી, સોનું, મોતી તથા સ્ફટિક Page #993 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૦૪ તત્ત્વાર્થસૂત્રને રત્નોથી સભર છે. બીજા કાડની ઉપર ત્રીજે કાર્ડ શરૂ થાય છે. તે છત્રીસ હજાર જન છે અને જાબૂનદની બહુલતાથી યુક્ત છે ત્રીજા કાહની ઉપર ચાળીસ જન ઉંચી ચૂલિકા છે જેમાં વૈડૂર્યની બહુલતા છે. | મૂળ અર્થાત્ ઉદ્ગમ પ્રદેશમાં ચૂલિકાની પહોળાઈ અને લબાઈ બાર એજનની છે. મધ્યભાગમાં આઠ જન અને ઉપર ચાર એજનની છે. ભૂમિની ઉપર રહેલ પ્રથમ ભદ્રશાલવન વલયાકાર છે. ભદ્રશાલવનની ભૂમિથી પાંચસો જન ઉપર પ્રથમ મેખલામાં પાંચ સે જન પથરાયેલ નન્દન નામક બીજુ વન છે નન્દનવનથી સાડા બાંસઠ હજાર જનની ઉંચાઈ પર પાંચસો જન વિસ્તૃત સૌમનસ નામનું ત્રીજું વન બીજી મેખલામાં છે. સૌમનસ વનથી છત્રીસ હજાર એજનની ઉંચાઈ પર ચાર ચોરાણું જન વિસ્તાર વાળું પાડુક નામનું ચોથું વન મેરુના શિખર પર શોભાયમાન છે. આ મેરુ પર્વત બધી જંગ્યાએ એક સરખા પરિમાણવાળે નથી પરન્ત સમ ભૂમિ ભાગ ઉપર મેર પર્વતની પહોબાઈ દસ હજાર જનની છે ત્યાંથી અગીયાર યોજન ઉપર જઈએ તો એક જન અને અગીયારસે ચોજન જઈએ તે એક સો તથા અગીયાર હજાર યોજન જઈએ ત્યારે એક હજાર યોજન પહોળાઈમાં ઓછો થતો જાય છે. ગણતરી મુજબ ૯૯ નવાણું હજાર એજન ઉમર જવાથી એક હજાર એજનની પહેળાઈ રહી જાય છે. * જમ્બુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિના ત્રીજા સૂત્રમાં કહ્યું છે-- જબૂદ્વીપ સમસ્તદ્વીપ–સમુદ્રોની અંદર સૌથી નાનો છે. ગોળાકાર છે અને લંબાઈ પહોળાઈમાં એક લાખ જન ફેલાયેલું છે. . આ જગ્યાએ જ વળી પાછું સૂત્ર ૧૦૩માં કહેવામાં આવ્યું છે–જબૂદ્વીપની બરાબર વચ્ચોવચ્ચ મન્દર નામનો પર્વત કહેવામાં આવ્યો છે તે નવાણુ હજાર યોજન જમીન ઉપરથી ઉચે છે અને એક હજાર યોજન જમીનની અંદર પેસે છે. ૨૧ તાથ મા પરવત દેવત' ઇત્યાદિ સુવાર્થ-જમ્બુદ્વીપમાં સાત વર્ષ (ક્ષેત્ર) છે–(૧) ભરત (૨) અરવત (૩) હૈમવત (૪) શ્રેરણયવત (૫) હરિ (૬) રમ્યક અને (૭) મહાવિદેહ પારા તત્વાર્થદીપિકા–આની અગાઉના સૂત્રમાં જમ્બુદ્વીપની લંબાઈ-પહોળાઈ વગેરેની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી. હવે તેજ જમ્બુદ્વીપમાં છ કુલપર્વતના કારણે જુદાં પડેલાં સાત ક્ષેત્રોની પ્રરૂપણું કરવામાં આવે છે– જમ્બુદ્વીપ નામક દ્વીપમાં (૧) ભારત (૨) ઐરાવત (૩) હૈમવત (૪) હૈરણ્યવત (૫) હરિવાસ (૬) રમ્યકવાસ અને (૭) મહાવિદેહ નામના સાત ક્ષેત્ર છે જે “વર્ષ” કહેવાય છે જેમકે–ભરતવર્ષ, અરવત વર્ષ, હૈમવત વર્ષ, હૈરવત વર્ષ, હરિવર્ષ, રમ્યક વર્ષ, મહાવિદેહવર્ષ, અર્થાત્ જબૂદીપમાં આ સાત ક્ષેત્ર છે. (૧) આ સાત ક્ષેત્રોમાંનું પ્રથમ ભારતવર્ષ હિમવાનું પર્વતની દક્ષિણમાં છે. વૈતાઢ્ય નામક પર્વત અને ગંગા-સિંધુ નામની બે મહાનદિઓના કારણે વિભક્ત થઈ જવાથી તેના છ વિભાગ થઈ ગયા છે. ભારત વર્ષની ત્રણે બાજુએ લવણ સમુદ્ર છે તે જયા (દેરી) સહિત મનુષ્યાકારનું છે. Page #994 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૫ વિભાજીત સાતક્ષેત્રોની પ્રરૂપણા સૂ. ૨૨ ૩૦૫ (૨) ઉંપર ઉત્તર દિશામાં શિખરિ, શિખરિ નામક પ°તથી ઉત્તરમાં અને ત્રણ સમુદ્રોની મધ્યમાં અરવત છે તેના પણ વૈતાઢ્ય પર્વત અને રક્તા તથા રક્તોઢા નામની નિર્દેએથી ભાગ પડી જવાના કારણે છ ખન્ડ થઈ ગયા છે. (૩) ક્ષુદ્રહિમવાન્ પતથી ઉત્તરમાં અને મહાહિમવાન્ પર્વતથી દક્ષિણમાં હૈમવત નામક વર્ષ અવસ્થિત છે. તેની પૂર્વ અને પશ્ચિમમાં લવણસમુદ્ર છે. (૪) ચૂમિ પર્વતથી ઉત્તરમાં અને શિખરિપ°તથી દક્ષિણમાં હૈરણ્યવત નામક વ છે તેની પૂર્વ અને પશ્ચિમમાં લવણુસમુદ્ર છે. (૫) નિષધ પતથી દક્ષિણમાં અને મહાહિમવાન્ પર્વતથી ઉત્તરમાં રિવ છે એની પૂર્વ તથા પશ્ચિમમાં પણ લવણુસમુદ્ર છે. (૬) નીલ પર્વતથી ઉત્તરમાં અને રુકિમ પતથી દક્ષિણમાં પૂર્વ અને પશ્ચિમ સમુદ્રની મધ્યમાં રમ્યકવષ છે. (૭) નિષધપવતથી ઉત્તરમાં અને નીલ પર્વતથી દક્ષિણમાં પૂર્વ તથા પશ્ચિમ સમુદ્રની વચ્ચે મહાવિદેહવ` અવસ્થિત ારા. તત્ત્વાર્થીનિયુકિત—આની પહેલા જમ્મૂઢીપના સ્વરૂપની લંબાઇ–પહેાળાઈ આદિનુ પ્રરૂપણ કરવામાં આવ્યું હવે તેજ જમ્મૂદ્વીપમાં પછીથી કહેવામાં આવનારા છ વ ધર પવ તાના કારણે વિભાજિત થયેલા સાત ક્ષેત્રાની પ્રરૂપણા કરવા માટે કહીએ છીએ.— પૂર્વોક્ત સ્વરૂપવાળા જમ્મૂદ્રીપમાં ભરત. હૈમવત, રિવાસ, મહાવિદેહ, રમ્યક, હેરણ્યવત અને ઐરવત નામક સાત વર્ષ ક્ષેત્ર છે. આ રીતે ભરતવષ, હૈમવતવ, હૅરિવા, મહાવિદેવ, રમ્યકવ. હૈરણ્યવતવ અને અરવત નામના સાતવ છે. આ સાતે વ (ક્ષેત્રા) જમ્મૂઢીપના જ એક વિશિષ્ટ સીમાવાળા વિભાગ છે, સ્વતંત્ર દ્વીપ નથી. જગતની સ્થિતિ અનાદિકાલીન છે આથી તેમની સંજ્ઞા પણ અનાદિકાલીન સમજવી ઘટે. અથવા ભરત નામક દેવના નિવાસના સમ્બન્ધથી તે ક્ષેત્ર પણ ભરત અથવા ભારત કહેવાય છે. જે ક્ષેત્ર હિમવાન્ પતથી દૂર નથી—નજીકમાં છે તે હૈમવત કહેવાય છે. ર અને મહાવિદેહ પંચાલની જેમ સમજી લેવા જે ક્ષેત્ર રમ્ય (રમણીય) હેાય તે રમ્યક અહીં સ્વાર્થીમાં કનિન્ પ્રત્યય લાગ્યા છે. હેરણ્યવત દેવનું નિવાસ હાવાના કારણે તે ક્ષેત્ર પણ ઔરણ્યવત કહેવાય છે. અરવત ક્ષેત્રનું નામ પણ આ પ્રમાણે સમજવું. આ સાતે વ ક્ષેત્ર પણ કહેવાય છે. વર્ષોંધર પતાની નજીક હાવાથી તેમને વ કહે છે અને મનુષ્ય વગેરેના નિવાસ હાવાથી તેમને ક્ષેત્ર પણ કહે છે ક્ષિત અર્થાત્ નિવાસ કરે છે પ્રાણી જેમાં—તે ક્ષેત્ર આવી ક્ષેત્ર શબ્દની વ્યુત્પત્તિ છે. આ સાત વર્ષોમાં ભરતથી ઉત્તરમાં હૈમવત છે, હૈમવતથી ઉત્તરમાં હરિવષ છે. હરિવર્ષોથી ઉત્તરમાં મહાવિદેહવષ છે, મહાવિદેહથી ઉત્તરમાં રમ્યકવષ છે, રમ્યકવ થી ઉત્તરમાં ઔરણ્યવતવષ છે અને હૈરણ્યવતવષ થી ઉત્તરમાં અરવતવષ છે. ૩૯ Page #995 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને . આ તમામ ભરત-હૈમવત, હરિ, મહાવિદેહ, રમ્યક, હૈરયવત અને અરવત વર્ષોથી, વ્યવહારનયની અપેક્ષાથી, સૂર્યના કારણે થનારા દિશાઓના નિયમ અનુસાર, મેરુપર્વત ઉત્તરમાં છે, નિશ્ચયનયથી આ પ્રમાણે નથી. અન્યત્ર પણ કહેવામાં આવ્યું છે– મેરુપર્વત બધાં વર્ષોની ઉત્તરમાં છે?— આ કથનથી એવું સાબિત થયું કે વ્યવહારનયથી, સૂર્યની ગતિના કારણે ઉત્પન દિશાઓના નિયમ અનુસાર મેરુપર્વત બધાની ઉત્તરમાં છે અને લવણસમુદ્ર બધાંની દક્ષિણમાં છે. વ્યવહારનયની અપેક્ષા જે ક્ષેત્રમાં જે તરફ સૂર્યોદય થાય છે તે દિશા પૂર્વ દિશા કહેવાય છે અને જે દિશામાં સૂર્યાસ્ત થાય છે તે દિશા પશ્ચિમ દિશા કહેવાય છે. કર્કથી લઈને ધનુષુરાશિ સુધી જે દિશામાં રહીને કમથી સૂર્ય ચાલે છે તે દક્ષિણ દિશા કહેવાય છે. અને મકરરાશિથી લઈને મિથુન રાશિ સુધી જે દિશામાં રહીને સૂર્ય કમથી ચાલે છે તે ઉત્તરદિશા કહેવાય છે. આવી જ રીતે ચારે દિશાઓની મધ્યની દિશાઓ અર્થાતુ વિદિશાઓ-ઉર્ધ્વદિશા અને અદિશા પણ સૂર્યના સંગથી થાય છે. આ રીતે સર્વત્ર સૂર્યની અપેક્ષાથી જ દિશાઓને વ્યવહાર થાય છે. આશય કહેવાનું એ છે કે બધાંની દિશા વ્યવહારિક છે પરન્તુ નિશ્ચયથી એવું કહી શકાય નહીં. સૂર્યોદયની અપેક્ષાથી આપણા માટે જે પૂર્વ દિશા છે તે જ દિશા પૂર્વવિદેહના નિવાસીઓ માટે પશ્ચિમ દિશા છે કારણ કે તેમની અપેક્ષાથી ત્યાં સૂર્ય અસ્ત થાય છે. આ કારણથી આ વ્યવહાર માત્ર છે, નિશ્ચય નહીં. નિશ્ચયનયની અપેક્ષાથી મધ્યલોકમાં સ્થિત મેરુપર્વતના સમતલ ભૂમિભાગમાં રહેલ, આઠ આકાશપ્રદેશથી નિર્મિત ચતુષ્કોણ જે રુચક છે, તે દિશાઓના નિયમના કારણ છે. તેને જ કેન્દ્ર ગણીને દિશાઓની વ્યવસ્થા કરવી જોઈએ. તે રુચક જ પૂર્વદિશાઓ અને આગ્નેય આદિ વિદિશાઓનું પ્રભવ–ઉદ્ગમ સ્થાન છે. દિશાઓ બે પ્રદેશથી પ્રારંભ થાય છે અને બે પ્રદેશની વૃદ્ધિથી વધતી થકી વિશાળ શકટેદ્ધિના આકાર હોય છે. તેની આદિ છે પણ અન્ય નથી. વિશિષ્ટ આકારમાં તેમનું અવસ્થાન છે અને અનન્ત (અલકની અપેક્ષા) આકાશ પ્રદેશોથી તેમનું સ્વરૂપ થાય છે આ દિશાઓ ચાર છે. વિદિશાઓ મુક્તાવલી જેવી હોય છે. એક–એક આકાશપ્રદેશની રચનાથી તેમનું સ્વરૂપ નિષ્પન્ન થાય છે. તેમની આદિ તો છે પરંતુ છેડે નથી. વિદિશાઓ ચાર છે અને તે અનન્તપ્રદેશથી નિર્મિત છે. ઉર્ધ્વદિશા પણ તે જ ચાર પ્રદેશોથી ઉત્પન્ન થાય છે. તેમની આદિ ઉપર સ્થિત ચાર પ્રદેશથી થાય છે તેને અનુત્તરા-વિમલા દિશા પણ કહે છે. અદિશાનું નામ તમ છે તે નીચેના ચાર આકાશપ્રદેશોથી ઉત્પન્ન થઈ છે. આ દસે દિશાઓ અનાદિકાલીન છે અને એમના નામ પણ અનાદિકાળથી પ્રસિદ્ધ છે એ પ્રમાણે નિશ્ચયનયના આભિપ્રાયના આધારે સમજવું જોઈએ. Page #996 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૫ વિભાજીત થયેલા સાતક્ષેત્રોની પ્રરૂપણ સૂ૦ ૨૨ ૩૦૭ સ્થાનાંગસૂત્રના સાતમા સ્થાનમાં કહ્યું છે–જમ્બુદ્વીપમાં સાત વર્ષ–ક્ષેત્ર કહેવામાં આવ્યા છે તે આ પ્રકારે–ભરત, અરવત, હૈમવત, હૈરયવત, હરિવર્ષ, રમ્યકવર્ષ તથા મહાવિદેહ.” | (૧) ભરતવર્ષ હિમવાન પર્વની દક્ષિણમાં અવસ્થિત છે તેની દક્ષિણ, પશ્ચિમ અને પૂર્વમાં ત્રણે બાજુ લવણસમુદ્ર છે તે ધનુષ્યના આકારનો છે. વૈતાઢય નામક પર્વત અને ગંગા-સિન્ધ નામની બે મહાનદિઓથી વિભાજિત હોવાથી તેના છ ટુકડા થઈ ગયા છે. (૨) હૈમવતવર્ષ–યુલ્લહિમવાન પર્વતથી ઉત્તરમાં અને મહાહિમવાન પર્વતથી દક્ષિણમાં હૈમવતવર્ષ છે તેની પૂર્વ તથા પશ્ચિમે લવણસમુદ્ર છે. (૩) હરિવર્ષ-નિષધ પર્વતથી દક્ષિણમાં અને મહાહિમવાન પર્વતથી ઉત્તરમાં સ્થિત છે. એની પૂર્વ તથા પશ્ચિમે લવણ સમુદ્ર છે. (૪) મહાવિદેહવર્ષ-નિષધ પર્વતથી ઉત્તરમાં અને નીલપર્વતથી દક્ષિણમાં મહાવિદેહ ક્ષેત્ર છે. એની પૂર્વ તથા પશ્ચિમે લવણસમુદ્ર છે. (૫) રમ્યકવર્ષ–નીલ પર્વતથી ઉત્તરમાં અને રુકિમ પર્વતથી દક્ષિણમાં, પૂર્વપશ્ચિમ લવણસમુદ્રની વચમાં છે. (૩) હૈરણ્યવતરુમિ પર્વતથી ઉત્તરમાં અને શિખર પર્વતથી દક્ષિણમાં પૂર્વપશ્ચિમ લવણસમુદ્રની મધ્યમાં સ્થિત છે. (૭) એરવતવર્ષ–શિખરી પર્વતથી ઉત્તરમાં છે. આ ત્રણ દિશાઓમાં લવણુસમુદ્રથી ઘેરાયેલું છે. વિજયાર્ધ પર્વત તથા રક્તા અને રક્તદા નામની નદિઓથી વિભક્ત થવાના કારણે એના છ ખડુ થઈ ગયા છે. સારાંશ એ છે કે આગળ ઉપર કહેવામાં આવનારા છ કુલ પર્વતોથી વિભક્ત થવાના કારણે ઉક્ત સ્વરૂપવાળા સાત ક્ષેત્ર જમ્બુદ્વીપમાં છે. પરેરા - જમ્બુદ્વીપનું સ્વરૂપ લંબાઈ-પહોળાઈ આદિ પહેલાં જ વર્ણવવામાં આવી ગયેલ છે તેમાં રહેલાં સાત ક્ષેત્રના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરવા માટે સૂત્ર કહીએ છીએ તવિમા' ઈત્યાદિ સન્નાથ–ઉક્ત સાત ક્ષેત્રને વિભાજિત કરનારા, પૂર્વથી પશ્ચિમ સુધી લાંબા ચુલહિમવન્ત, મહાહિમવન્ત, નિષધ, નીલવન્ત, રુકિમ અને શિખરિ નામક છ વર્ષધર પર્વત છે. ૨૩ તત્વાર્થદીપિક–પૂર્વસૂત્રમાં જમ્બુદ્વીપમાં વિદ્યમાન ભરતવર્ષ આદિ સાત ક્ષેત્રનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું હવે તે ક્ષેત્રોને વિભક્ત કરનારા યુદ્ઘહિમવન્ત આદિ છ વર્ષધર પર્વતની પ્રરૂપણ કરવા માટે કહીએ છીએ– જમ્બુદ્વીપમાં સ્થિત ભારતવર્ષ આદિ ક્ષેત્રનું વિભાજન કરવાવાળા, પૂર્વથી પશ્ચિમ સુધી લાંબા પૂર્વ-પશ્ચિમ લવણસમુદ્ર સુધી ફેલાયેલા, પોતાના પૂર્વ તથા પશ્ચિમ છેડાઓથી લવણસમુદ્રને સ્પર્શ કરવાવાળા શુદ્રહિમાવાન, મહાહિમાવાન, નિષધ, નીલ, રુકિમ અને Page #997 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૦૮ તત્વાર્થસૂત્ર શિખરી નામક છ વર્ષધર પર્વત છે અર્થાત્ ભરત, હૈમવત, હરિ, મહાવિદેહ, રમ્યક, હૈરણ્યવત અને ઐરાવત આ સાત ક્ષેત્રેના ધારક આ છ પર્વત છે : ભરત આદિ સાત ક્ષેત્રનું વિભાજન કરવાના કારણે આ છ પર્વતો વર્ષધર પર્વત કહેવાય છે. આ પર્વતના જે હિમાવાન વગેરે નામ છે તે અનિમિત્તક છે અર્થાત્ કોઈ વિશેષ કારણથી નથી; આ પર્વત અને તેમના ઉલ્લિખિત નામ પણ અનાદિકાળથી ચાલતા આવ્યા છે. હા, ભરત વગેરે વર્ષો (ક્ષેત્ર)ના વિભાજક હોવાથી એમને વર્ષધર કહે છે. મુદ્રહિમવાનું પર્વત ભરતવર્ષ અને હૈમવતવર્ષની સીમા ઉપર આવેલ છે. તેની ઉંચાઈ સે જનની છે. મહાહિમવાન પર્વત હૈમવત અને હરિવર્ષને જુદા પાડે છે તેની ઉંચાઈ બસો જનની છે. નિષધ નામક વર્ષધર પર્વત મહાવિદેહથી દક્ષિણમાં અને હરિવર્ષથી ઉત્તરમાં છે, આ બંનેની મધ્યમાં છે આથી બંનેને વિભાજક છે એની ઉંચાઈ ચારસો જનની છે. નીલવાન પર્વત મહાવિદેહથી ઉત્તરમાં અને રમ્યક વર્ષથી દક્ષિણમાં છે. તે આ બંને ક્ષેત્રની મધ્યમાં હોવાથી એમને વિભક્ત કરે છે. આ પર્વત પણ ચારસો જન ઉચે છે. રુકિમપર્વત રમ્યક વર્ષથી ઉત્તરમાં અને હૈરશ્યવતથી દક્ષિણમાં છે. બસ એજન ઉચે છે. શિખરિપર્વત હૈરણ્યવતથી ઉત્તરમાં અને એરવતવર્ષથી દક્ષિણમાં છે તેની ઉંચાઈ એકસ એજનની છે. બધાં પર્વતની ઊંડાઈ તેમની ઉંચાઈને એ ભાગ છે. પારકા તત્વાર્થનિયતિ–આ પહેલાં ભારત આદિ સાત ક્ષેત્રોનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું. હવે તે સાત ક્ષેત્રનું વિભાજન કરનારા હિંમવાન આદિ છ વર્ષધર પર્વતની પ્રરૂપણ માટે કહીએ છીએ– તે ભરત આદિ સાતે ક્ષેત્રોનો પિતાની સ્વાભાવિક રચના દ્વારા વિભાગ કરવાવાળા પૂર્વથી પશ્ચિમ સુધી લાંબા, પિતાના પૂર્વવત અને પશ્ચિમવત્ત છેડાઓથી લવણસમુદ્રને સ્પર્શ કરવાવાળા ક્ષુદ્રહિમવાન, મહાહિમાવાન, નિષધ, નીલવાનું, રુકિમ અને શિખરી નામના છ વર્ષધર પર્વત છે. ભરત આદિ સાત વર્ષોના વિભાજક હોવાના કારણે અર્થાત્ તેમને ઈલાયદા કરનારા હોવાથી તે પર્વત કહેવાય છે તેઓ અનાદિકાળથી ચાલ્યા આવે છે. | ભાવાર્થ એ છે કે અગાઉ કહેલાં ભારત આદિ સાતે ક્ષેત્રનું વિભાજન કરવાવાળા હિમાવાન, મહાહિમાવાન, નિષધ, નીલવાન, રુકિમ અને શિખરી નામક છ વર્ષધર પર્વત છે. ભરતવર્ષ અનેહૈમવત વર્ષની મધ્યમાં હોવાના કારણે ક્ષુદ્રહિમવાનું પર્વત ભારત અને હૈમવતવર્ષનું વિભાજન કરે છે. મહાહિમવાનું પર્વત હૈમવત અને હરિવર્ષના વિભાજક છે. નિષધ પર્વત હરિવર્ષ અને મહાવિદેહની હદ જુદી પાડે છે. નીલવાન પર્વત મહાવિદેહ અને રમ્યવર્ષને વિભક્ત કરે છે. રુકિમ પર્વત રમ્યકવર્ષ અને હૈરણ્યવત વર્ષને ઈલાયદા કરે છે જ્યારે શિખર પર્વત હૈરવત અને અરવત ક્ષેત્રની હદને નાખી પાડે છે આ છ કુલપર્વતોથી જમ્બુદ્વીપમાં સ્થિત ભરત આદિ સાત વર્ષ વિભક્ત થઈ ગયા છે. હવે શુદ્રહિમવાનું આદિ છએ કુલાચલેની ઉંડાઈ તથા ઉંચાઈનું પ્રતિપાદન કરીએ છીએ-ક્ષુદ્રહિમવાન પર્વત સો જન ઉંચે છે. બધાં પર્વતની ઊંડાઈ તેમની ઉંચાઈના ચતુર્થાંશ જેટલી હોય છે આથી ક્ષુદ્રહિમવાનની ઊંડાઈ પચ્ચીસ યોજન છે. Page #998 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૫ ચુલહિમવન્તાદિવર્ષધર પતેનું નિરૂપણ સૂ૦ ૨૩ ૩૦૯ મહાહિમાવાન પર્વત મુદ્રહિમવાનથી બમણી ઉંચાઈ અને ઊંડાઈવાળો છે આ રીતે એની ઉંચાઈ બસે એજનની અને ઉંડાઈ પચાસ એજનની છે. નિષધપર્વત તેથી પણ બમણી ઊંડાઈ અને ઉંચાઈ ધરાવે છે આથી તેની ઉંચાઈ ચાર જનની અને ઉંડાઈ સે જનની છે. નીલવાન પર્વત પણ ચારસો યજન ઉંચે છે આથી તેની ઉંડાઈ સો જનની છે. રુકિમપર્વત બસ એજન ઉંચે છે આથી તેની ઉંડાઈ પચાસ જનની છે. શિખરી પર્વત એકસો એજન ઉચે છે તેની ઉંડાઈ પચ્ચીસ જનની છે. વૈતાઢયપર્વત ભરતક્ષેત્રની મધ્યમાં સ્થિત છે એથી ભરતક્ષેત્ર બે ભાગમાં વહેંચાઈ ગયું છે. વૈતાઢ્યથી ઉત્તર તરફને ભાગ ઉત્તર ભારત કહેવાય છે અને દક્ષિણ તરફને ભાગ દક્ષિણ ભારત. વૈતાઢયપર્વત પૂર્વથી પશ્ચિમ સુધી લાંબે છે. બંને તરફથી તેને થોડો ભાગ લવણસમુદ્રને સ્પર્શ કરે છે તે પર્વત ઉપર વિધાધર નિવાસ કરે છે. દક્ષિણમાં પચાસ અને ઉત્તરમાં સાઈઠ નગરવાળે, દક્ષિણશ્રેણિ અને ઉત્તરશ્રેણિ નામક બે શ્રેણિઓથી અલંકૃત છે. બે ગુફાઓથી સુશોભિત છે. છ જન અને એક ગાઉ સુધી પૃથ્વિમાં તેની ઉંડાઈ છે. પચાસ એજનને વિસ્તાર છે અને પચ્ચીસ જનની ઉંચાઈ છે. - વિદેહક્ષેત્રમાં મેરુપર્વતથી દક્ષિણમાં અને નિષધ પર્વતથી ઉત્તરમાં દેવકુરુ નામનું ક્ષેત્ર છે તે એક કાંચનપર્વતથી તથા ચિત્ર-વિચિત્ર ફૂટથી વિભૂષિત છે–આ રીતે પાંચ હદના બંને છેડાના કાંઠે આવેલા દસ-દસ કાંચનપર્વતોથી શોભાયમાન છે. શીતેદા નદીથી પૂર્વ અને પશ્ચિમમાં જનારા, નિષધપર્વતથી આઠસો ત્રીસ તથા ચારના સાતમા ભાગ ૮૩૪ઈંના અન્તરવાળા ચિત્ર-વિચિત્ર ફૂટ છે જે એક હજાર એજત ઉંચા છે, નીચેની તરફ પ્રસરાયેલા છે જેને ઉપરનો ભાગ તેનાથી અર્ધા છે. દેવકુરુ તેમનાથી સુશોભિત છે. તેને વિસ્તાર બે ભાગ અધિક અગીયાર હજાર આઠસે બેંતાળીસ જનનો છે. આવી જ રીતે મેરુપર્વતથી ઉત્તરમાં ઉત્તરકુરુક્ષેત્ર છે તે પણ સે કાંચનપર્વતથી શેભાયમાન છે પરંતુ તેમાં ચિત્ર-વિચિત્રકૂટ નથી તેની જગ્યાએ તેમના જ જેટલાં પ્રમાણુવાળા કાંચનમય અને શીતા નદીના કાંઠા પર આવેલા બે યમક પર્વત છે. મહાવિદેહક્ષેત્ર મેરુપર્વત અને દેવકુરુ તથા ઉત્તરકુરુથી વિભક્ત થઈ જવાના કારણે ચાર ભાગમાં વહેંચાઈ જવા પામેલ છે. મેરુપર્વતથી પૂર્વ દિશામાં સ્થિત વિદેહ નો ભાગ પૂર્વવિદેહ કહેવાય છે. પશ્ચિમ દિશામાં સ્થિત ભાગ પશ્ચિમવિદેહ કહેવાય છે, દક્ષિણને એક ભાગ દેવકુરુ અને ઉત્તરનો ભાગ ઉત્તરકુરના નામથી પ્રસિદ્ધ છે. આ બધાં જે કે એક જ મહાવિદેહ ક્ષેત્રની અન્તર્ગત છે તે પણ જુદા-જુદા ક્ષેત્ર જેવા છે. ત્યાં જે મનુષ્ય આદિ નિવાસ કરે છે, તેમનું એક ક્ષેત્રમાંથી બીજા ક્ષેત્રમાં આવાગમન થતું નથી. મેરુ પર્વતથી પૂર્વમાં જે પૂર્વ વિદેહ છે અને પશ્ચિમમાં જે પશ્ચિમવિદેહ છે તેમાં સેળ-સેળ ચક્રવતિ વિજય છે. આ વિજય નદિઓ તથા પર્વતોથી વહેંચાયેલા છે. ત્યાંના નિવાસી એક વિજયમાંથી બીજા વિજયમાં આવાગમન કરી શકતાં નથી. ચક્રવતી તેમના ઉપર વિજય પ્રાપ્ત કરે છે અને રાજય કરે છે. આ રીતે બંને દિશાઓના મળીને બત્રીસ વિજય મહાવિદેહમાં છે. Page #999 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને 1 !આ પ્રકારે જ સરખી લંબાઈ, પહોળાઈ ઉંડાઈ તથા ઉંચાઈવાળા દક્ષિણ અને ઉત્તર વૈતાઢય છે, હિમાવાન અને શિખરી પર્વત છે, મહાહિમવાનું અને રુકિમપર્વત છે, નિષધ અને નીલ પર્વત છે. ક્ષુદ્રમેરૂ પર્વત ચાર છે તેમનાં બે ધાતકીખન્ડ દ્વીપમાં અને બે પુષ્કરાઈ દ્વીપમાં છે. આ ચારે ક્ષુદ્રમેરૂપર્વત જમ્બુદ્વીપની મધ્યમાં આવેલા મેરૂપર્વતની અપેક્ષાએ પ્રમાણમાં નાના છે. મહામન્દર પર્વતની અપેક્ષા એમની ઉંચાઈ પંદર હજાર રોજન ઓછી છે આથી એ બધાં ચોરાસી હજાર યોજન ઊંચા છે. પૂર્વોક્ત ચારભુદ્રમન્દર પર્વત પૃષ્યિમાં નવહજાર પાંચસો જન વિખંભવાળા છે. ભૂતળ પર તેમને વિષ્કશ્મ (વિસ્તાર) નવ હજાર ચાર એજનનો છે. આ ચારે ક્ષુદ્રમન્દર પર્વતનો પ્રથમ કાડ મહામદાર પર્વતના પ્રથમ કાન્ડની બરાબર છે અને પૃથ્વિમાં એક હજાર યોજનાની ઉડાઈએ છે. બીજે કાન્ડ મહામન્દર પર્વતની બીજા કોન્ડથી સાત હજાર યોજન ઓછો છે, આથી સાડા પાંચહજાર જનનું પ્રમાણ છે. ત્રીજે કાન્ડ મહામન્દર પર્વ તના ત્રીજા કાન્ડથી આઠ હજાર જન ઓછું હોવાથી અઠયાવીસ હજાર યોજન પ્રમાણ છે. ચારે સુદ્રમન્દર પર્વત પર જે ભદ્રશાલ અને નન્દનવન છે તે બંને મહામન્દર પર્વતના ભદ્રશાલ અને નન્દનવનની બરાબર જ છે. પૃથ્વિતળ ઉપર ભદ્રશાલ વન છે. તેનાથી પાંચ યોજનાની ઉંચાઈ પર નન્દનવન છે તેનાથી સાડા પંચાવન હજાર યોજન ઉપર સોમનસ વન છે. બીજા કાન્ડના પાંચસો જન નન્દનવન વડે ઘેરાયેલા છે આથી સાઢા પંચાવન હજાર યોજન ચાલીને તે પાંચસો જન વિસ્તૃત છે તેથી આગળ જઈએ ત્યારે અઠ્યાવીસ હજાર જનની ઉંચાઈએ પાડુકવન આંવે જે ચારસો ચોરાણુ જન વિસ્તાર વાળું છે. આ પ્રકારે ઉપર અને નીચે અવગાહ અને વિસ્તાર મહામન્દર પર્વતની બરાબર જ છે અને તે એકહજાર જન પ્રમાણ છે નીચે જે અવગાહ છે તે પણ મહામન્દરની જે બરાબર છે અને તે પણ મહામન્દરની બરાબર એક હજાર યોજન પ્રમાણે જ છે. ચારે ક્ષુદ્રમન્દિર પર્વતની ભૂમિ મહામન્દર પર્વતની ચૂલિકા બરાબર જ થાય છે. સ્થાનાંગસૂત્રના છઠ્ઠા સ્થાનમાં કહ્યું છે—જબૂદ્વીપમાં છ વર્ષધર પર્વત કહેવામાં આવ્યા છે તે આ પ્રમાણે છે–ચુલ્લ (શુદ્ધ) હિમવન્ત, મહાહિમવન્ત નિષધ, નીલવન્ત કિમ, શિખરી. જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર ૧૫માં કહ્યું છે—વિરાજમાન ત્યાં જ પછીના સૂત્ર ૭૨માં કહ્યું છે તે વર્ષધર પર્વત) પૂર્વ-પશ્ચિમમાં લાંબા છે પારકા તે નથતિવકિઝ' ઇત્યાદિ સુવાર્થ-આ પર્વતે ક્રમશઃ કનક-રત્નતપનીય-વૈડૂર્ય-રૂપ્ય—હેમમય આદિ છે છે ૨૪ તવાર્થદીપિકા–જબૂદ્વીપમાં સ્થિત ભરતવર્ષ આદિ સાત ક્ષેત્રોને વિભક્ત કરનોરા ક્ષુદ્રહિમવન્ત આદિ છ વર્ષધર પર્વતનું પૂર્વસૂત્રમાં પ્રરૂપણ કરવામાં આવ્યું, હવે આ વર્ષધર પર્વતના રંગ, આકાર, તેમની ઉપર બનેલાં પવસરોવર વગેરે છ સરોવર, તેમની અન્દરને પુષ્કર આદિને વિસ્તાર વગેરે બતાવવા માટે કહીએ છીએ Page #1000 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૫. વર્ષ ધરપતાના ર`ગ આકારાદિનું નિરૂપણુ સૂ. ૨૪ ૩૧૧ તે હિમવન્ત, મહાહિમવન્ત, નિષધ, નીલ, રૂકિમ અને શિખરી નામના છ વર્ષોંધર પતા અનુક્રમથી કનક, રત્ન, તપનીય વૈડૂ રૂપ્ય અને રત્નમય : આદિ છે. (૬) ક્ષુદ્રહિમવન્ત પર્યંત સ્વણુ મય છે. ચીનપટ્ટના રંગવાળા છે. (૨) મહાહિમવન્ત, પ ત રત્નમયશુકલવણુના છે (૩) નિષધ પર્યંત તપનીયમય મધ્યાહ્નકાલીન સૂર્યના જેવા વર્ણના છે (૪) નીલવાન પર્વત વૈય મય-મારની ડોક જેવા છે (૫) કિમ પવ ત રજતુમય સફેદર’ગના છે અને (૬) શિખરી પ`ત હેમમય-ચીનપટ્ટના રંગને છે. કનક-રત્ન–તપનીય—વૈસૂર્ય-રૂપ્ય-હેમમયાઃ અહીં પ્રકૃતિના વિકાર અથવા અવ્યવ અમાં મયટ્ર પ્રત્યય થયા છે. સૂત્રમાં જે આદિ’ પદના પ્રયોગ કરવામાં આવ્યે છે તેનાથી આટલું પણ સમજી લેવુ' જોઈ એ-તે પ°તાના પાર્શ્વભાગ મણિએથી ચિત્ર--વિચિત્ર છે અને તેમને વિસ્તાર ઉપર, મધ્યમાં તથા મૂળમાં છે. તે છ પવ તાની ઉપર ક્રમશઃ પદ્મ, મહાપદ્મ તિગિચ્છ કેસરી, પુન્ડરિક અને મહાપુન્ડરિક નામના છ સાવરે છે. આ છએ સરાવરાનું તથા તેમાં સ્થિત પુષ્કરાના આયામ (લંબાઈ) વિષ્ફભ (વિસ્તાર) અને અવગાહ આ પ્રમાણે છે-પદ્મ નામક સરાવર એક હજાર ચેાજન લાંબુ છે પાંચસ યેાજન વિસ્તૃત છે અને દસ યેાજન અવગાહ (ઊંડાઈ) વાળુ' છે. અવગાહના અર્થ અહી નિચાઈ લેવાના છે જેને નિચàા પ્રદેશ પણ કહી શકીએ. મહાપદ્મ તથા તિગિચ્છ સરાવરાના વિસ્તાર તથા આયામ ઉત્તરેાત્તર દ્વિગુણિત છે. અવગાહ તા ખધાના દસ ચેાજન જ છે, બધા સાવરેની મધ્યમાં સ્થિત પુષ્કાની લખાઈવિસ્તાર એક યાજન આદિ ક્રમથી ઉત્તરાત્તર વધતા થકે સમજવા જોઈએ. અત્રે એ ધ્યાનમાં રાખવાનું છે કે પદ્મ આદિ સરાવર તથા તેમાં સ્થિત પુષ્કર દક્ષિણ દિશામાં બેગણુાં છે અર્થાત્ પદ્મસરેાવરથી મહાપદ્મસરોવર ખમણા વિસ્તારની લંબાઈવાળા છે. અને મહાપદ્મ સરેાવરથી તિગિચ્છ સરેાવર ખમણી લંબાઈ વાળું છે. તેની પછીના -ઉત્તર દિશાના ત્રણે સરોવરો તથા પુષ્કરા દક્ષિણજેવાં જ છે અર્થાત્ તિગિચ્છ સરેાવરની ખરાખર વિસ્તાર આદિવાળા કેસરી સરાવર, મહાપદ્મની ખરાખર પુન્ડરિક સરેાવર છે અને -પદ્મ સરેાવરની ખરાખર મહાપુંડરિક સરેાવર છે ।।૨૪। તત્ત્વાર્થ નિયુક્તિ—આની અગાઉ જમ્મૂઢીપમાં સ્થિત હિમવન્ત આદિ છ વ ધર પવ તાની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી. હવે તે પવ તાના વણુ તથા આકારનું તથા તેમાં જે સાવર પુષ્કર વગેરે છે તેમનું તથા તેમના પુષ્કરાની લખાઈ વિસ્તાર વગેરેની પ્રરૂપણા કરીએ છીએ— તે ક્ષુદ્રહિમવન્ત આદિ છ વર્ષ ઘર કનક, રત્ન, તપનીય, વૈડૂ, રૂપ્યમય અને હેમમય છે તે પૈકી હિમવન્ત પર્યંત કનકમય હોવાના કારણે ચીનપદના વણુના છે મહાહિમવન્ત રત્નમય હાવાના કારણે-શુકલવણ ના છે. નિષધ પર્યંત તંપનીયમય હાવાથી તરુણ સૂર્યના જેવા વણુ વાળા છે નીલવાન્ પર્યંત વૈડૂ`મય હેાવાથી મારની ડોક જેવા વના છે- કમ પવ ત રૂપ્યુમય લેવાથી ચન્દ્રમા જેવા સફેદ વર્ણ ના છે. શિખરી પત હેમમય (સ્વણુ મય) હાવાથી ચીન, પટ્ટ (માટીના) ઘડા) જેવા વર્ણના છે. Page #1001 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૧૨ તત્વાર્થસૂત્રને આદિ શબ્દથી કમશઃ તેમના વર્ણ આદિ સમજવા જોઈએ. આ છ વર્ષઘર પર્વતનું અર્થાત્ સુદ્રહિમાવાન, મહાહિમાવાન, નિષધ, નીલવંત, રુકિમ અને શિખરી કમશઃ સ્વર્ણપણું રત્નમય તપનીય વૈડૂર્ય, રજત અને તેમના રંગના છે. આ છએ પર્વતને પાર્થભાગે મણિઓથી ચિત્ર-વિચિત્ર છે તથા તેમના વિસ્તાર ઉપર અને નીચે બરાબરબરાબર છે, જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રમાં ૭૨-૭૯-૮૩–૧૧૦ અને ૧૧૧ માં કહેવામાં આવ્યું છે— જબૂદ્વીપમાં ક્ષુદ્રહિમવાન પર્વત પૂર્ણરૂપથી સ્વર્ણમય છે, સ્વચ્છ છે, ચિકણો–અર્થાત અતિ સુન્દર છે. મહાહિમાવાન પર્વત સર્વ રત્નમય છે, નિષધ સર્વ તપનીયમય છે, નીલવાન પર્વત સર્વ વૈડૂર્યમય છે, રૂકિમ પર્વત, સર્વરૂપ્યમય છે અને શિખરી પર્વત સર્વ રહનમય છે. સ્થાનાંગસૂત્રનાં દ્વિતીય સ્થાન, ત્રીજા ઉદ્દેશક, ૮૭માં સૂત્રમાં કહ્યું છે_આ છે એ પર્વત આયામ, વિષ્કભ, અવગાહ સંસ્થાન (આકાર) તથા પરિધિની અપેક્ષા તદ્દન સમાન છે. તેમનામાં કોઈ ભિન્નતા નથી, જુદાપણું નથી, પરસ્પરમાં વિરોધાભાસી નથી. - જખ્ખદીપપ્રજ્ઞપ્તિના સૂત્ર ૭રમાં કહ્યું છે...આ પર્વત બંને બાજુએ બે પદ્વવર વેદિકાએથી તથા બે વનખડોથી ઘેરાયેલા છે.” તે ક્ષહિમવન્ત આદિ છએ વર્ષધર પર્વતની ઉપર કમથી છ મહાહદ છે જેમના નામ આ પ્રમાણે છે–પદ્ધહુદ મહાપદ્યહુદ–તિગિચ્છાહુદ, કેસરીહૃદ, પુંડરિકલ્હદ અને મહાપુન્ડરિકહુદ. આમાંથી પ્રથમ પદ્મહદ એક હજાર યોજન લાંબે છે, પાંચસો જન પહોળો છે અને દસ યોજન અવગાહવાળો (ઉંચાઈ) છે. જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિમાં પદ્માદના પ્રકરણમાં કહ્યું છે–સુદ્રહિમવાનું પર્વતના સમતલ ભાગની વચ્ચે વચ્ચે એક વિશાળ પદ્યહુદ નામનું સરોવર છે તે પૂર્વ-પશ્ચિમમાં લાંબું છે, ઉત્તરદક્ષિણમાં પહેલું છે. તેની લંબાઈ એક હજાર યોજનની પહોળાઈ પાંચસો જનની અને ઊંડાઈ (નીચાઈ) દસ જનની છે તે સ્વચ્છ છે તે પદ્મહદની મધ્યમાં એક યોજના લાંબુ અને પહોળું એક પુષ્કર નામનું કમળ છે. જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર ૭૩ પદ્યહુદના પ્રકરણમાં કહ્યું છે-- “તે પદ્યહુદની બરાબર મધ્યભાગમાં એક વિશાળ પદ્ધ કહેવામાં આવ્યું છે. તે એક જન લાંબુ-પહોળું છે અડધે જન ઉંચું છે અને દસ રોજન ઊંડું છે પાણીથી બે ગાઉ ઉંચું છે તેનું સમગ્ર પરિમાણ થોડું વધારે દસ ચાજનનું કહેવામાં આવ્યું છે. પદ્મહદનું જે પરિમાણ કહેવામાં આવ્યું છે તેની અપેક્ષા મહાપદ્મહદનું અને મહાપદ્મહદની અપેક્ષા તિગિચ્છાહુદનું પરિમાણ બમણું–બમણું છે એવી જ રીતે તેમાં રહેલાં કમળાનું પરિમાણ પણ બમણુ-બમણુ છે, જે પરિમાણ દક્ષિણ દિશાના આ હદે અને પુષ્કરનું છે તે જ ઉત્તર દિશાના સરોવર તથા કમળાનું છે. જેમકે તિગિચ્છની માફક Page #1002 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ. અ. ૫. વર્ષધરપર્વતનાવર્ણાદિનું નિરૂપણ સૂ. ૨૪ ૩૧૩ કેસરહદનું મહાપદ્મની બરાબર પુંડરિકહુદનું અને પવહદની જેમ, મહાપુંડરિકહુદનું પરિમાણ (આયામ વિધ્વંભ) છે. એમાં રહેલાં કમળના વિષયમાં પણ આ મુજબ જ સમજવું. આશય એ છે કે પદ્મહદની મધ્યમાં સ્થિત પુષ્કરની અપેક્ષા મહાપદ્યહુદમાં સ્થિત પુષ્કર બમણ છે, મહાપદ્યહુદના પુષ્કરની અપેક્ષા તિગિચ્છહુદ પુષ્કર બમણાં છે ત્યારબાદ ઉત્તરમાં કેસરહદના પુષ્કર તિગિચ્છાહુદના પુષ્કરની બરાબર, પુંડરિકદના પુષ્કર મહાપદ્મહદના પુષ્કરની બરાબર અને મહાપુંડરિકહુદના પુષ્કર પદ્ધહુદના પુષ્કર જેટલાં છે. અવગાહ બધાં સરોવરોને દસ જનને જ છે. જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિના મહાપવહદના પ્રકરણમાં સૂત્ર ૮૦માં કહ્યું છે–મહાહિમવન્ત પર્વતની ઠીક વચ્ચે વચ્ચે એક મહાપદ્મ હદ નામનું સરોવર છે તેની લંબાઈ બે હજાર જનની છે, અને પહોળાઈ એક હજાર જનની અને ઉંડાઈ દસ હજાર જનની કહેવામાં આવી છે. તે સ્વચ્છ છે તેના કાંઠાઓ રજતમય છે આ રીતે લંબાઈ-પહોળાઈને છોડીને બાકીનું વર્ણન પદ્મસરોવરની બરાબર સમજી લેવું. તેમાં રહેલા કમળનું પ્રમાણુ બે જન છે અર્થાત...મહાપદ્રસરેવરના વર્ણની માફક...તે કમળમાં એક પલ્યોપમની સ્થિતિવાળી હી દેવી નિવાસ કરે છે. પછીથી જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિમાં છ હદનાં પ્રકરણમાં સૂત્ર ૮૩થી ૧૧૦ સુધીમાં કહ્યું છે– તિગિચ્છ હદ નામક સરેવર છે જે ચાર હજાર જન લાંબુ છે બે હજાર યોજન પહોળું છે અને દસ હજાર યેાજન ઉડું છે. અહીં ધૃતિ નામની દેવી નિવાસ કરે છે જેની સ્થિતિ એક પલ્યોપમની છે. ઉત્તરોત્તર વિશાળ તે છ પુષ્કરની કર્ણિકાના મધ્યભાગમાં બનેલા, શરદૂર્ણિમાનાં ચન્દ્રમાની સ્ના-કાન્તિને પણ ઝાંખી પાડનાર, એક ગાઉ લાંબા, અ ગાઉના વિસ્તારવાળા તથા એક ગાઉથી થોડાક ઓછા ઉંચા એવા છ પ્રાસાદ (મહેલ) છે તે પ્રાસાદમાં છ દેવિઓ નિવાસ કરે છે જેમના નામ આ પ્રકારે છે–શ્રી, હી, ધૃતિ, કીતિ, બુદ્ધિ અને લક્ષમી. આ બધી દેવિઓની સ્થિતિ પલ્યોપમની છે અને તેઓ સામાનિક તથા પારિષદ્યોની સાથે ત્યાં નિવાસ કરે છે. તે પુષ્કરનાં પરિવારરૂપ અન્ય પુષ્કરોમાં પ્રાસાદની ઉપર તે દેવિઓના સામાનિક અને પારિજા દેવ નિવાસ કરે છે સ્થાનાંગસૂત્રના છઠાં સ્થાનમાં કહ્યું છે–ત્યાં છ મહાન ઋદ્ધિની ધારક યાવત–પલ્યોપમની સ્થિતિવાળી દેવિઓ રહે છે તેઓના નામ આ પ્રમાણે છે–શ્રી, હી, કૃતિ, કીર્તિ, બુદ્ધિ અને લક્ષમીયાવત્ શબ્દથી મહાન દુતિવાળી, મહાયશવાળી, ઈત્યાદિ અર્થ સમજ. આ છ દેવિઓમાંથી શ્રી, હી અને ધૃતિ નામની ત્રણ દેવિઓ પિત–પોતાના પરિવાર સહિત સૌધર્મેન્દ્રની સાથે સમ્બન્ધ રાખે છે આથી તે ત્રણે સૌધર્મેન્દ્રની સેવામાં તત્પર રહે છે. કીતિ, બુદ્ધિ અને લક્ષ્મી નામની ત્રણ દેવિઓ ઇશાનેન્દ્રથી સમ્બદ્ધ છે આથી તેઓ ઈશાનેન્દ્રની સેવામાં ઉત્સુક રહે છે– આ રીતે પાંચે મેરુપર્વતની ઉત્તર અને દક્ષિણમાં જે છ-છ કુલપર્વત છે તે દરેક ઉપર છ-છ દેવિઓ છે. આ રીતે બધી મળીને કુલ ૭ દેવિઓ હોય છે પારકા ૪૦ Page #1003 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૧૪ તત્ત્વાર્થસૂત્રને તરણ નrgયા વર નરોગો’ ઈત્યાદિ સૂત્રાર્થ-જમ્બુદ્વીપમાં ગંગા આદિ સાત નદિઓ પૂર્વ દિશા તરફ વહે છે જ્યારે સિલ્વ આદિ સાત નદિઓ પશ્ચિમ બાજુએ વહે છે પાપા - તવાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં જમ્બુદ્વીપની અંદર ભરત આદિ ક્ષેત્રનું વિભાજન કરનારા ક્ષુદ્રહિમવન્ત આદિ છ કુલપર્વતના વર્ણ, સંસ્થાન, પદુમહદ આદિના સ્વરૂપનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું. હવે વિભિન્ન ક્ષેત્રોને વિભક્ત કરનારી ગંગા, સિધુ આદિ ચૌદ નદિઓના સ્વરૂપનું પ્રરૂપણ કરવામાં આવી રહ્યું છે– જેનું સ્વરૂપ પહેલા કહેવામાં આવી ગયું છે તે જમ્બુદ્વીપમાં ગંગા આદિ અર્થાત (૧) ગંગા (૨) રહિતા (૩) હરિતા (૪) સીતા (૫) નરકાન્તા (૬) સુવર્ણકૂલા અને (૭) રકતા આ સાત સરિતાઓ પૂર્વ ભણી વહે છે અને ભારત આદિ ક્ષેત્રોમાં વહેતી જતી પૂર્વ લવણ સમુદ્રને ભેટે છે (ફરીવાર નહીં આવવાના આશયથી પતિ-સાગરના ઘરમાં પતે પિતાને અર્પણ કરી દે છે.) સિધુ આદિ અર્થાત (૧) સિધુ (૨) રોહિતાશા (૩) હરિકાન્તા (૪) સદા (૫) નારીકાન્તા (૬) રૂખકૂલા (૭) રક્તવતી આ સાત નદિઓ પશ્ચિમ તરફ વહે છે અને પશ્ચિમ ભરત આદિ સાત ક્ષેત્રોમાં વહેતી જતી પશ્ચિમ લવણસમુદ્રને મળે છે. ભરત આદિ સાત ક્ષેત્રોમાંથી પ્રત્યેક ક્ષેત્રમાં બે-બે નદિઓ વહે છે આથી એક જ સ્થળે બધી નદિઓને વહેવાને કોઈ પ્રસંગ નથી રપા - તવાર્થનિયુકિત-આની અગાઉ ભારતવર્ષ આદિ ક્ષેત્રોને જુદા-જુદા કરનારા, શુદ્રહિમવન્ત આદિ પર્વતના સ્વરૂપ, વર્ણ, આકાર, લંબાઈ, વિસ્તાર, અવગાહ વગેરેનું તેમની ઉપર બનેલા પદ્મહદ આદિ તથા પદમહદ આદિના મધ્યમાં સ્થિત કમળ આદિનું વર્ણન. કરવામાં આવ્યું છે હવે પદ્દમહદ આદિથી નિકળેલી ગંગા આદિ ચૌદ મહાનદિઓના સ્વરૂપ આદિની પ્રરૂપણ કરવાના આશયથી કહીએ છીએ – જમ્બુદ્વીપમાં ગંગા આદિ અર્થાત (૧) ગંગા (૨) રોહિતા (૩) હરિતા (૪) સીતા (૫ નરકાન્તા (૬) સુવર્ણકુલા અને (૭) રતા આ સાત મહાનદિઓ પૂર્વ દિશા તરફ અભિમુખ થઈને ભરત આદિ ક્ષેત્રેમાં વહેતી વહેતી પર્વ લવણસમુદ્રમાં પ્રવેશ કરે છે–સિધુ આદિ. અર્થાત (૧) સિધુ (૨) રોહિતાશા (૩) હરિકાન્તા (૪) સીતાદા (૫) નારિકાન્તા (૬) રુખ્યકૂલા અને (૭) રક્તવતી આ સાત મહાનદિઓ પશ્ચિમની તરફ વહેતી વહેતી પશ્ચિમ લવણ સમુદ્રમાં પ્રવેશ કરે છે એક-એક ક્ષેત્રમાં બે-બે નદિઓ સમજવી જોઈએ. આ પૈકી ગંગા નદિ પદ્મહદથી ઉત્પન્ન થાય છે અને પૂર્વ તરણ દ્વારથી નીકળે છે. આ જ પદ્મહદથી, નિકળવાવાળી અને પશ્ચિમ તેરણદ્વારથી નીકળવાવાળી સિધુ નદી છેઆ જ પદ્મહદના ઉત્તરીય રણદ્વારથી હિતાંશા નદી નીકળે છે. રેહિતા નદી મહાપદ્મહદથી ઉત્પન્ન થાય છે અને દક્ષિણના તોરણ દ્વારથી નીકળે છે. મહાપમહંદકી, ઉત્તરીય તે રણદ્વારથી હરિકાન્તાને ઉદ્ગમ થાય છે. Page #1004 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. પ ચૌદમહાનદીનાનામાદિનુનીરૂપણ સૂ૦ ૨૫ ૩૧૫ હરિતા નદી તિથિગછ હદથી દક્ષિણના તેરણદ્વારથી નીકળે છે. સાતેદા નદી આ જ ઉત્તરીય તેરણદ્વારથી નીકળે છે સીતા નામક નદી કેસરહદથી ઉત્પન્ન થઈ, દક્ષિણના તોરણદ્વારથી નીકળે છે. નકાના પણ કેસરીહૃદથી નીકળે છે અને ઉત્તરીય રણદ્વારે થઈને વહે છે. નારીકાન્તા પુન્ડારિક હદથી ઉદ્રત થઈને દક્ષિણી રણદ્વારથી નીકળીને વહે છે આ જ હદ (સરોવર)થી ઉદ્ધત થઈને ઉત્તરીય તરણુદ્વારથી રૂચકૂલા નદી વહે છે. સુવર્ણકુલા નદી મહાપુંડરિક હદથી ઉદ્દત થઈને દક્ષિણ તરણદ્વારથી નીકળી વહે છે. રક્તા અને રક્તદા નામની નદીઓ પણ આ જ સરોવરમાંથી નીકળી છે અને તેઓ ક્રમશઃ પૂર્વ તરણુદ્વાર તથા પશ્ચિમ તરણદ્વારે થઈને આગળ પ્રસ્થાન કરે છે. સ્થાનાંગ સૂત્રના સાતમાં સ્થાનકમાં કહેવામાં આવ્યું છે – જબૂદ્વીપમાં સાત મહાનદિઓ પૂર્વની તરફ અભિમુખ થઈને લવણસમુદ્રમાં જઈને મળે છે. આ સાત નદીઓના નામ આ પ્રમાણે છે-ગંગા રોહિતા, હરિતા સીતા નરકાંતા, સૂવર્ણકૂલા અને રકતા. જમ્બુદ્વીપમાં સાત મહાનદિઓ પશ્ચિમ તરફ અભિમુખ થઈને લવણ સમુદ્રમાં મળે છે તેમના નામ આ પ્રમાણે છે-સિધુ હિતાંશા હરિકાન્તા સીતેરા, નારીકાન્તા રૂધ્યકૂલા અને રક્તવતી પૂર્વોક્ત ચૌદ નદિઓમાંથી ગંગા, સિધુ, રકતા અને રક્તવતી નામક ચાર મહાનંદ ચૌદ-ચૌદ હજાર નદીઓની સાથે મળીને પૂર્વ અને પશ્ચિમના લવણુ સમુદ્રમાં મળે છે. આમાંથી ગંગા અને રકતા નામક બે મહાનદીઓ પૂર્વ લવણ સમુદ્રમાં પ્રવેશ કરે છે. સિધુ અને રકતવતી નામક બે મહાનદીઓ પશ્ચિમ લવણ સમુદ્રમાં પ્રવેશ કરે છે. ગંગા અને સિધુ ભરતક્ષેત્રમાં વહે છે અને રકતા તથા રક્તવતી ઐવિત ક્ષેત્રમાં વહે છે. જબૂદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિના છઠાં વક્ષસ્કારના સૂત્ર. ૧૨૫માં કહ્યું છે-જમ્બુદ્વીપની અંદર ભરતવર્ષ અને એરવત વર્ષમાં કેટલી મહાનદીઓ કહેવામાં આવી છે.”? ઉત્તર:-ગૌતમ ચાર મહાનદીઓ કહેવામાં આવી છે તે આ પ્રકારે છે–ગંગા, સિધુ, રકતા અને રક્તવતી. આમાંથી પ્રત્યેક મહાનદી ચૌદ હજાર નદીઓથી યુકત થઈને પૂર્વ અને પશ્ચિમ લવણસમુદ્રમાં જઈને મળે છે. પરંપરા “મરવાવરૂ વિ”િ ઈત્યાદિ સૂત્રાર્થ ભરતવર્ષને વિસ્તાર પાંચસો છવ્વીસ યોજના અને એક જનના ઓગણીસ ભાગમાંથી છ ભાગ છે (પ૨૬ ૮) રહ્યા તત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં જમ્બુદ્વીપના ભરત આદિ ક્ષેત્રોમાં ગંગા આદિ જે મહાનદીઓ પ્રવાહિત થઈ રહી છે તેમના સ્વરૂપનું આપણે નિરૂપણ કરી ગયા હવે ભરતક્ષેત્રને વિસ્તાર કહીએ છીએ—પાંચસો છવ્વીસ યોજના અને એક એજનના દ ભાગ છે ર૬ તત્વાર્થનિયંતિ–આની પૂર્વના સૂત્રમાં ગંગા સિધુ આદિ મહાનદીઓનું તથા ભરત આદિ ક્ષેત્રનું વિભાજન કરનારા હિમવન્ત આદિ વર્ષધર પર્વનું સ્વરૂપ બતાવવામાં આવ્યું છે. હવે ભરતક્ષેત્રના વિસ્તારની પ્રરૂપણ કરીએ છીએ Page #1005 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્ત્વાર્થ સૂત્રને ભરતવષ અર્થાત્ ભરતક્ષેત્રના વિસ્તાર પાંચસે છવ્વીસ ચેાજન અને એક ચેાજનના ઓગણીસમાં ભાગમાંથી છ ભાગ છે( પર૬) ૩૧ જમ્મૂદ્દીપપ્રજ્ઞપ્તિના ખારમાં સૂત્રમાં કહેવામાં આવ્યું છે—જમ્મૂદ્રીપ નામક દ્વીપમાં ભરત નામક વ-ક્ષેત્ર છે........તેને-વિસ્તાર પર૬ ધેાજન છે. આશય એ છે કે એક લાખ યાજન લાંખા-પહેાળા જમ્બુદ્વીપના પર૬ ના ભાગ ભરતક્ષેત્રને વિસ્તાર છે ॥૨૬॥ ‘મૠતુનુવિÁમાં’ ઈત્યાદિ સૂત્રા :-ક્ષુદ્રહિમવાન પર્વતથી લઈને વિદેહક્ષેત્ર પન્ત પર્વતા અને ક્ષેત્રાના વિસ્તાર ઉત્તરાત્તર ખમણેા-ખમણેા છે ારા તત્ત્વાર્થં દીપિકા--પૂર્વસૂત્રમાં જમ્મૂઢીપના અન્તગત ભરતક્ષેત્રના વિસ્તારનુ' નિરૂપણ કરવામાં આવ્યુ’, હવે ચુલ્લ હિમવન્ત પતથી વિદેહ ક્ષેત્ર સુધીના પવતા અને ક્ષેત્રાના વિસ્તાર બતાવીએ છીએ—ભરતક્ષેત્રથી આગળના પર્વતા અને ક્ષેત્રને વિસ્તાર ઉત્તરાત્તર ખમણેાખમણેા છે. ભરતક્ષેત્રથી આગળ ક્ષુદ્રહિમવાન પર્વત, પછી મહાહિમવાન્ પ ત ત્યારબાદ નિષધ પર્વત અને પછી મહાવિદેહ ક્ષેત્ર છે, આમાં પહેલા ત્રીજા અને પાંચમા સ્થાન ઉપર વધર પંત છે અને બીજા, ચેાથા તથા છઠ્ઠા સ્થાને ક્ષેત્ર છે. આ વષધર પર્વત અને વર્ષ ભરતવષઁની અપેક્ષા ખમણા-ખમણા વિસ્તારવાળા છે. જેમકે ઉપર ભરતક્ષેત્રને જે વિસ્તાર કહ્યો છે તેનાથી બમણા વિસ્તાર ક્ષુદ્રહિમવાન્ પર્યંતના જાણવા, ક્ષુદ્રહિમવાન પર્વતની અપેક્ષા બમણા વિસ્તાર હૈમવત ક્ષેત્રના છે, હૈમવત ક્ષેત્રની અપેક્ષા ખમણેા વિસ્તાર મહાહિમવાન પર્વતના છે, મહાહિમવાન્ પર્યંતની અપેક્ષા ખમણા વિસ્તાર હરિવના છે, હરિવથી ખમણે। વિસ્તાર નિષધ પર્વતના છે અને નિષધ પર્યંતની અપેક્ષા ખમણ્ણા વિસ્તાર મહાવિદેહક્ષેત્રને છે ા૨ણા તત્ત્વા નિયુકત—આની અગાઉ જમ્મૂઢીપની અંદર સ્થિત ભરતક્ષેત્રના વિસ્તારનુ પ્રરૂપણ કરવામાં આવ્યુ. હાઈ ચુલ હિમવન્તથી લઈ ને વિદેહ સુધીના-વષ ધર પવતા અને વર્ષોંના વિસ્તારનું પરિમાણુ બતાવવા માટે કહીએ છીએ— ક્ષુદ્રહિમવાન પ`તથી લઈને વિદેહક્ષેત્ર પર્યન્ત જે વધર અને વર્ષી છે તેમના વિસ્તાર ઉત્તરાત્તર ખમણેા-ખમણેા છે. આ વર્ષે ધર પર્યંત આ પ્રમાણે છે-(૧) ચુલહિમવન્ત (૨) હૈમવત વ (૩) મહાહિમવન્ત પંત (૪) હરિવ† (૫) નિષધ પંત (૬) મહાવિદેહ ક્ષેત્ર આમાંથી ભરતક્ષેત્રના, પૂ`લિખિત પરિમાણુની અપેક્ષા ચુહિમવન્ત પર્યંતનું પરિમાણુ ખમણુ` છે, ચુલહિમવન્ત પર્વતની અપેક્ષા હૈમવતક્ષેત્રનું પરિમાણુ ખમણું છે. હૈમવતક્ષેત્રના પિરમાણુથી બમણું પિરમાણુ મહાહિમવન્ત પર્યંતનુ' છે- મહાહિમવાન્ પર્યંતના પરિમાણથી ખમા હિરવના વિસ્તાર છે. હરિશ્ર્વથી ખમણેા નિષધપતને વિસ્તાર છે અને નિષધપતની અપેક્ષા બમણા વિસ્તાર મહાવિદેહ વના છે. ભરતવષ ના વિસ્તાર, જેમકે આગળ (અગાઉ) કહેવામાં આવ્યે છે, પાંચસે છવ્વીસ યેાજન અને એક ચેાજનના ભાગ છે આનાથી ખમણેા એક હજાર બાવન ચેાજન તથા ૧૯ Page #1006 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૫ ચુલ્લહિમવન્તઅદિપર્વત અને ક્ષેત્રોના વિસ્તારનું કથન સૂ. ૨૭ ૩૧૭ Re ભાગ વિસ્તાર ચુલ્લહિમવાનું પર્વતને છે. આથી બમણે ૨૧૦૫ જનને વિસ્તર હૈમવતવર્ષને છે. મહાહિમાન પર્વત ચાર હજાર બસોદસ યોજના અને દસને ઓગણીસમે ભાગ છે (૪૨૧૦ જન) હરિવર્ષને વિસ્તાર ૮૪ર૧ જન છે નિષધપર્વત ૧૬૮૪રર જન વિસ્તૃત છે મહાવિદેહક્ષેત્રને વિસ્તાર ૩૩૬૮૪૬ યોજન છે. જબૂઢીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રમાં ક્ષુદ્રહિમવન પર્વતના વર્ણનના પ્રકરણમાં કહ્યું છે-જમ્બુદ્વીપ નામક દ્વીપમાં ચુa (દ્ર) હિમવન નામક વર્ષધર પર્વત કહેવામાં આવ્યો છે. આ વર્ષધર પર્વત પૂર્વ અને પશ્ચિમમાં લાંબો છે ઉત્તર દક્ષિણમાં પહાળે છે અને બંને બાજુ લવણસમુદ્રથી જોડાયેલ છે–તેનો પૂર્વ કિનારે પૂર્વ લવણ સમુદ્રને સ્પર્શેલ છે. અને પશ્ચિમને કિનારે પશ્ચિમના લવણ સમુદ્રને સ્પર્શેલ છે. તે એક યોજન ઊંચે છે. પચ્ચીસ જનની અવગાહના વાળે છે. અને ૧૦૫ર યોજન વિસ્તાર વાળો છે. આગળ હૈમવતવર્ષના પ્રકરણમાં જમ્બુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિમાં જ કહેલ છે–જબૂઢીપ નામના દ્વીપમાં હૈમવતનામનું વર્ષ કહેલ છે. તે પૂર્વથી પશ્ચિમમાં લાંબુ છે. અને ઉત્તર દક્ષિણમાં પહેલું છે. પલંગના આકારથી કહેલ છે. અને બંને બાજુથી લવણ સમુદ્રને સ્પર્શેલ છે. તે પિતાના પૂર્વિય કિનારાથી પૂર્વ સમુદ્રને અને પશ્ચિમ કિનારેથી પશ્ચિમના સમુદ્રને સ્પર્શ કરે છે, તેને વિસ્તાર ૨૧૦૫ ૨ યોજનાનો છે. તે પછી ત્યાંજ મહાહિમવન્તના પ્રકરણમાં કહેલુ છે--જમ્બુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં મહાહિમવત નામને વર્ષધર પર્વત કહેલ છે તે પૂર્વ પશ્ચિમમાં લાંબે ઉત્તર દક્ષિણમાં પહાળે છે, અને બને લવણ સમુદ્રને સ્પર્શેલ છે. તેનો પૂર્વભાગ પૂર્વલવણ સમુદ્રને અને પશ્ચિમ ભાગ પશ્ચિમ લવણ સમુદ્રને સ્પર્શેલ છે. તે બસો યોજન ઊંચે છે. અને પચાસ એજનની અવગાહના વાળે છે. અને તેને વિસ્તાર ૪૨૧૦ ૧ યોજન છે. ફરી હરિવર્ષના વિષયમાં જમ્બુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિમાં કહેલ છે કે--જમ્બુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં હરિવર્ષ નામનું ક્ષેત્ર કહેલ છે. તે પૂર્વ-પશ્ચિમમાં લાંબું, ઉત્તર-દક્ષિણમાં પહેલું અને બંને બાજુએ લવણસમુદ્રમાં પ્રવિણ છે પોતાના પૂર્વીય છેડાથી પૂર્વ લવણસમુદ્રથી અને પશ્ચિમી છેડાથી પશ્ચિમ લવણસમુદ્રથી સ્પશેલ છે તેને વિસ્તાર ૮૪૨૧ જનને છે. ત્યારબાદ ત્યાં જ જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિમાં નિષધ પર્વતના વિષયમાં કહ્યું છે–જખ્ખદ્વીપ નામક વર્ષધર પર્વત કહે છે. તે પર્વ-પશ્ચિમમાં લાંબો, ઉત્તર-દક્ષિણમાં પહોળો અને બંને તરફ લવણ સમુદ્રથી સ્પલે છે. તેને પૂર્વ તરફને છેડો પૂર્વ લવણસમુદ્રને અને પશ્ચિમ છેડે પશ્ચિમ લવણસમુદ્રને સ્પર્શેલો છે. તે ચાર એજન ઉંચે છે. તેની ઉંડાઈ ચાર ગભૂતિની છે અને વિસ્તાર ૧૬૮૪ર જનને છે. પછી જખ્ખદીપપ્રજ્ઞપ્તિમાં જ મહાવિદેહના વિષયમાં કહ્યું છે—જદ્વીપ નામક દ્વીપમાં મહાવિદેહ નામક વર્ષ છે તે પૂર્વ-પશ્ચિમમાં લાંબું, ઉત્તર-દક્ષિણમાં પહેળું, પલંગના Page #1007 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્વાર્થસૂત્રને આકારનું લંબચોરસ અને બંને બાજુ લવણસમુદ્રથી સ્પર્શાવેલ છે. તેને પૂવી કિનારો પૂર્વના લવણ સમુદ્રથી અને પશ્ચિમી કિનારો પશ્ચિમી લવણસમુદ્રથી પૃથ છેતેને વિસ્તાર ૩૩૬૮૪ જનને છે મારા ત્ત વાતાવાસ” ઈત્યાદિ સૂવાથ–ઉત્તર દિશાના વર્ષધર પર્વત અને વર્ષ અર્થાત ક્ષેત્ર દક્ષિણ દિશાના જ વિષ્કન્મની માફક છે પરંતુ તત્ત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વ સૂત્રમાં ક્ષુદ્રહિમવાનું પર્વતથી મહાવિદેહ ક્ષેત્ર સુધીના ક્ષેત્રે અને પર્વતને વિસ્તાર બતાવવામાં આવ્યા, હવે નીલ, રૂકિમ અને શિખરી નામક પર્વતનાં તથા રમ્યફ હૈરણ્યવત અને અરવત ક્ષેત્રે વિસ્તારનું પ્રરૂપણ કરીએ છીએ – ઉત્તર દિશામાં સ્થિત નીલ પર્વત રમ્ય ક્ષેત્ર, કિમપર્વત, હરણ્યવત ક્ષેત્ર, શિખીપર્વત અને ઐવિત ક્ષેત્ર આ છ ક્ષેત્ર અને પર્વત વિસ્તારમાં દક્ષિણ દિશાના ક્ષુદ્રહિમવાનું આદિ પર્વત અને ક્ષેત્રની બરાબર જ સમજવા જોઈએ. આ પિકી નીલ નામક વર્ષધર પર્વત નિવધ પર્વતની બરાબર છે રમ્યફ ક્ષેત્ર હરિવર્ષ ક્ષેત્રની બરાબર છે અને રૂકિમ નામક વર્ષ ધર પર્વત મહાહિમવાનું પર્વત જેટલા વિસ્તારવાળા છે હૈરણ્યવત વર્ષ હેમત ક્ષેત્રની બરાબર છે અને શિખરી નામક પર્વતનો વિરતાર ક્ષુદ્રહિમાવાન પર્વતની બરાબર છે. ઐરાવત ક્ષેત્ર ભરતક્ષેત્રની બરાબર વિસ્તારવાળે છે— આ પ્રકારે જેટલા વિસ્તારભ રતક્ષેત્રનો છે. એટલે જ વિસ્તાર અરવતક્ષેત્રને પણ સમજ જોઈએ. ક્ષુદ્રહિમવાનું પર્વતને જેટલે વિસ્તાર છે તેટલે જ વિસ્તાર શિખર પર્વતને છે. હૈમવત ક્ષેત્રનો જેટલો વિસ્તાર છે એટલે જ વિસ્તાર હૈરયવત ક્ષેત્રનો છે. મહાહિમવાન પર્વતને જેટલે વિસ્તાર છે એટલે જ રમ્યક ક્ષેત્રને વિસ્તાર છે. નિષધ પર્વતને એટલે વિસ્તાર છે તેટલું જ નીલ પર્વનો વિસ્તાર સમજ એવી જ રીતે શિખરી પર્વત આદિની ઉપર હદો અને પુષ્કરે આદિના વિસ્તારની બરાબર સમજવા જોઈએ પર તત્ત્વાર્થનિયુક્તિ-પૂર્વસૂત્રમાં સુદ્રહિમવાન આદિ નીલ પર્વતેનું તથા ભરત ક્ષેત્ર આદિ ક્ષેત્રના વિસ્તારની અનુક્રમથી પ્રરૂપણ કરવામાં આવી હવે નીલ રૂકિમ તથા શિખરી નામક ત્રણ વર્ષઘર પર્વતનું તથા રમ્યક, હૈરવત અને ઐરવત નામક ત્રણ ક્ષેત્રોના વિસ્તારની પ્રરૂપણ કરીએ છીએ– ઉત્તર દિશામાં અવસ્થિત નીલ વગેરે ત્રણ વર્ષધર પર્વત ઐરાવત આદિ ત્રણ ક્ષેત્રે એ રીતે છએ વર્ષધર અને વર્ષ દક્ષિણદિશાના પર્વત અને ક્ષેત્રના સમાન વિસ્તારવાળા છે તેમાંથી એરવત ક્ષેત્ર ભરત ક્ષેત્રની બરાબર વિસ્તારવાળો છે શિખરી પર્વત શુદ્રહિમવાનું પર્વતની બરાબર વિસ્તારવાળે છે હૈરણ્યવત ક્ષેત્ર હેમવત ક્ષેત્રના સમાન વિસ્તારવાળો છે અને રૂકિમ પર્વત મહાહિમવાન પર્વતની બરાબર વિસ્તારવાળે છે. રમ્યક ક્ષેત્ર હરિવર્ષની બરાબર વિસ્તારવાળું છે અને નીલ પર્વત નિષધ પર્વતની બરાબર વિસ્તારવાળે છે. Page #1008 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૫ નીલાદિપર્વત અને રમ્યોકાદિક્ષેત્રોનું નિરૂપણું સૂત્ર ૨૮ ૩૧૯ આ રીતે અરવત ક્ષેત્રનો વિસ્તાર પરદ જનન છે, શિખરી પર્વતને વિસ્તાર ૧૦૫ર રાજનને છે, હરણ્યવત ક્ષેત્રને વિસ્તાર ૨૧૦૫ પદ યોજનાને છે રૂકિમ પર્વત ....૪૨૧૦ ૧૭ જન વિસ્તૃત છે અને રમ્યક ક્ષેત્રનો વિસ્તાર ૮૪૨૧ યોજન છે. નીલપર્વતને વિસ્તાર ૧૬૮૪૨ જનને છે. આ જ રીતે નીલ પર્વતની ઉપર જે કેસરી નામનું સરોવર છે તેને વિસ્તાર બે હજાર ચોજનનો છે. કેસરી સરોવરમાં ચાર જનની લંબાઈ-પહોળાઈવાળું એક પુષ્કર શોભાયમાન છે. રૂકિમ નામક પર્વતની ઉપર પુંડરીક સરોવર છે જે તેનાથી અડધા વિસ્તાર વાળું છે. વિશાળ છે અને દશ યોજનાની ઊંડાઈવાળું છે. પુંડરીક સરોવરની મધ્યભાગમાં પૂર્વોક્ત પુષ્કરની અપેક્ષાથી અડધો લાંબા-પહોળો એક પુષ્કર છે એવી જ રીતે શિખરી પર્વત ઉપર મહાપુંડરીક નામનું સરોવર છે જેનો વિસ્તાર તેનાથી પણ અડધે છે અને અવગાહ દશ એજનનું છે, આવી રીતે તેંત્રીસ હજાર છસો ચોરાસી જન તથા ચાર ઓગણીશ અંશ મહાવિદેહક્ષેત્રનો વિસ્તાર છે તેનાથી અડધે વિસ્તાર રમ્યક વર્ષને છે, રમ્યક વર્ષથી અડધો વિસ્તાર રૂકિમ પર્વતને છે, રૂકિમ પર્વતથી અડધો વિસ્તાર હૈરણ્યવત વષને છે, હૈરશ્યવત વર્ષથી અડધો વિસ્તાર શિખર પર્વતને છે અને શિખરી પર્વતથી અડધો વિસ્તાર ઐરાવત વર્ષનો છે. સ્થાનાંગસૂત્રના બીજા સ્થાનના બીજા ઉદેશકના ૮૭માં સૂત્રમાં કહ્યું છે–જમ્બુદ્વીપના મન્દર પર્વતથી ઉત્તર અને દક્ષિણમાં બે વર્ષ ધર પર્વત તદ્દન સરખાં છે તેમનામાં કઈ વિશેષતા નથી, જુદાંપણું નથી, તેઓ, લંબાઈ, પહોળાઈ ઉંચાઈ, અવગાહ આકૃતિ અને પરિધિથી એક બીજાથી ભિન્ન પ્રકારના નથી તે બે પર્વતોના નામ છે.–ચુલ હિમવન્ત અને શિખરી આવી જ રીતે મહાહિમવન્ત અને રૂકિમ પર્વત તથા નિષધ અને નીલવન્ત પર્વત વગેરે.......... ૨૮ “ મવાનું છમf ઈત્યાદિ સાથે–ભરત અને ઐવિત ક્ષેત્રોમાં ઉત્સપિણી અને અવસર્પિણી કાળના છ આરાએમાં મનુષ્યના આયુષ્ય વગેરેની વૃદ્ધિ-હાનિ થતી રહે છે. બાકીના ક્ષેત્રમાં વધઘટ થતી નથી ૨૯ તત્વાર્થ દિપીકા–આનાથી પહેલાં ભારત આદિ ક્ષેત્રનું તથા સુલહિમવન્ત આદિ વર્ષધર પર્વતના આયામ, વિષ્ક આદિનું પ્રરૂપણ કરવામાં આવ્યું હવે તે ભરત આદિ ક્ષેત્રોમાં નિવાસ કરનારા મનુષ્યોના ઉપયોગ, આયુષ્ય શરીરપ્રમાણ આદિની વૃદ્ધિ તથા. હાસની પ્રરૂપણું કરવા માટે કહીએ છીએ— પૂર્વોક્ત ભરતથી લઈને ઐવિત સુધી સાત ક્ષેત્રોમાંથી ભારત અને અરવત આ બે ક્ષેત્રમાં છ આરાવાળા ઉત્સપિણી અને અવસર્પિણી કાળમાં મનુષ્યોના ઉપયોગ, આયુષ્ય, શરીરના અવગાહ આદિમાં વૃદ્ધિ અને હાનિ થતી રહે છે. અવસર્પિણી કાળના છ આરાએ છે (૧) સુષમસુષમ (૨) સુષમ (૩) સુષમદુષમા (૪) દુષ્યસુષમ (૫) દુષમ અને (૬) Page #1009 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૨૦ તત્વાર્થસૂત્રને દુષમ-દુષમ ઉત્સર્પિણી કાળના આરઓના પણ આ જ નામ છે પરંતુ તેમના નામ વિપરીત હોય છે જેમકે દુષમ-દુષ્કમ, દુષ્કમ વગેરે. ભારત અને અરવત ક્ષેત્રોમાં જ આ વૃદ્ધિ તથા ઘટાડો થાય છે. આ બે ક્ષેત્રે સિવાય હમવત, હરિવર્ષ, મહાવિદેહ રમ્યક હેરણ્યવત ક્ષેત્રોમાં મનુષ્યનું આયુષ્ય વગેરે જેમને તેમ જ રહે અર્થાત્ તેમાં વધારો અથવા ઘટાડે થતો નથી. તાત્પર્ય એ છે કે હેમવત આદિ ક્ષેત્રમાં ન તો ઉત્સપિણી–અવસર્પિણી રૂપ કાળના વિભાગ હોય છે અથવા ન તો મનુષ્યના આયુષ્ય ઉંચાઈ વગેરેમાં ફેરફાર થાય છે ત્યાં સદા એક સરખો જ કાળ રહે છે આથી કાળની વિષમતાના કારણે આયુષ્ય અવગાહના આદિમાં થનારી વિષમતા ત્યાં નથી ! ૨૯ તત્વાર્થનિર્યુકિત–પહેલા જમ્બુદ્વીપની અંદર સ્થિત ભારત આદિ સાત ક્ષેત્રની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી હવે તે ક્ષેત્રમાં નિવાસ કરનારા મનુષ્યોના ઉપગ, આયુષ્ય, શરીરની ઉંચાઈ વગેરેમાં સમાનતા હોય છે, અથવા કોઈ પ્રકારની વિશેષતા થતી રહે છે ! એવી આશંકાનું સમાધાન કરવા માટે કહીએ છીએ - પૂર્વોક્ત ભરત, હેમવત, હરિવર્ષ, મહાવિદેહ, રમ્ય, હૈરણ્યવત અને ઐરાવત ક્ષેત્રમાંથી ભરત અને ઐરાવત નામક ક્ષેત્રમાં ઉત્સપિણી અને અવસર્પિણી કાળમાં મનુષ્યના ભેગ, ઉપભેગ, આયુષ્ય અને શરીરની ઉંચાઈ વગેરેમાં વૃદ્ધિ તથા હાસ થતું રહે છે. આ ઉત્સપિણી અને અવસર્પિણી કાળોમાંથી પ્રત્યેકમાં છ સમય હોય છે જેને “આરા” પણ કહેવામાં આવે છે. અવસર્પિણી કાળમાં છ આરા આ પ્રકારના હોય છે-(૧) સુષમા સુષમા (૨) સુષમ (૩) સુષમ-દુષમાં (૪) દુષમસુષમા (૫) દુષમા અને (૬) દુષમ દુષમ અવસર્પિણી કાળના આ છ આરાઓની સમાપ્તિ પછી ઉત્સર્પિણી કાળને આરંભ થાય છે જેને પ્રથમ આરો દુષ્કમ દુષમા અને અતિક સુષમસુષમા હોય છે અર્થાત્ અવસર્પિણી કાળના છ આરાઓથી ઉત્સર્પિણી કાળના આરા એકદમ ઉલ્ટા કમથી હોય છે ઉત્સર્પિણી કાળમાં આયુષ્ય, ઉંચાઈ વગેરેમાં ક્રમશ: વૃદ્ધિ થતી રહે છે અને અવસર્પિણી કાળમાં અનુક્રમથી હાસ થાય છે. આ વિષમતા માત્ર ભારત અને અરવત ક્ષેત્રમાં જ હોય છે આ બંને ક્ષેત્રોમાં મનુષ્પો આદિના ઉપભેગમાં, આયુષ્યમાં તથા શરીરના પ્રમાણ આદિમાં હમેશાં સમાનતા હોતી નથી પરન્તુ ઉત્સર્પિણીકાળમાં વૃદ્ધિ અને અવસર્પિણીકાળમાં હાસ થાય છેઆનું કારણ એ છે કે આ બંને ક્ષેત્રોમાં જ ઉત્સપિણી અવસર્પિણી કાળના ભેદ છે. ભરત અને અરવત ક્ષેત્રે સિવાય હૈમવત, હરિવર્ષ, મહાવિદેહ, રમ્યક અને હૈરશ્યવત ક્ષેત્રમાં ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણી કાળ હેતાં નથી. આ કાળભેદ ન હોવાથી મનુષ્ય આદિના આયુષ્ય, અવગાહના આદિમાં પણું ભેદ નથી આયુષ્ય આદિમાં જે વિષમતા હોય છે તેનું કારણ કાલકૃત વિષમતા છે. કાળને વિષમતાના અભાવમાં તજજનિત આયુષ્ય અવગાહના આદિની વિષમતા પણ હતી નથી. અનુભાવનો અર્થ છે ભેગ અને ઉપભેગ, આયુષ્યથી તાત્પર્ય છે જીવન અથવા જીવિત રહેવાનું કાળમાન અને પ્રમાણને અર્થ છે શરીરની ઉંચાઈ આ બધામાં વૃદ્ધિ અને હાસ થતાં રહે છે. Page #1010 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. ૫ ભરતાદિક્ષેશમાંનિવાસીમનુષ્યેાના આયુષ્યાદિનું નિરૂપણુસૂ.૨૯ ૩૨૧ ઉત્સર્પિણીના છ વિભાગ હાય છે તે આ રીતે છે—(૧) દુષ્પમસુષમા (૨) દુષમા (૩) દુષ્પમસુષમા (૪) સુષમદુગ્ધમા (૫) સુષમા અને (૬) સુષમ સુષમા આનાથી વિપરીત ક્રમવાળા અવસર્પિણીકાળ છે જેમકે—(૧) સુષમ સુષમા (૨) સુષમા (૩) સુષમ દુખમાં (૪) દુષ્પમ સુષમા (૫) દુખમા અને (૬) દુષ્પ્રમદુખમાં. અમાંથી ઉત્સર્પિણીકાળનું પ્રમાણ દસ ક્રોડાક્રોડી સાગરોપમનું છે અને અવસર્પિણી કાળનાં પ્રમાણુ પણ દશ ક્રોડા-ક્રોડી સાગરાપમનું જ છે. અને ને સમય વીસ ક્રોડાક્રોડી સાગરોપમ છે આને એક કાળચક્ર કહે છે આમાંથી સુમસુષમાં આરો ચાર ક્રોડા-ક્રેાડી સાગરોપમના હોય છે. આ આરાની આદિમાં મનુષ્ય હવે પછી કહેવામાં આવનાર ઉત્તર કુરુક્ષેત્રના મનુષ્યેાની માફક ત્રણ ગાઉના અવગાહવાળા હોય છે. પછી અવસર્પિણી કાળના પ્રભાવથી ક્રમશઃ ડ્રાસ થતા-થતાં ચાર ક્રોડાકોડી સાગરોપમ સમાપ્ત થયા પર સુષમાકાળ આરભ થાય છે. સુષમાકાળ ત્રણ ક્રોડા-ક્રોડી સાગરાપમને છે. આની શરૂઆતમાં મનુષ્ય હરિવ ક્ષેત્રના મનુષ્યાની માફક બે ગાઉની અવગાહનાવાળા હેાય છે. ત્યારબાદ ક્રમશઃ હાસ થતા-થતા ઉક્ત કાળ પુરા થઈ જવાથી સુષમષમા કાળ આરંભ થાય છે તેનું કાળમાન એ ક્રોડા-ક્રોડી સાગરોપમનું છે. તેના પ્રારભમાં મનુષ્ય હૈમવત વર્ષોંના મનુષ્યેાની માર્ક એક ગાઉની અવગાહનાવાળા હેાય છે. ત્યારબાદ અનુક્રમથી હું સ થતા-થતા દુષ્પમસુષમા કાળ પ્રારંભ થાય છે. આ કાળની શરૂઆતમાં મનુષ્ય મહાવિદેહ ક્ષેત્રના મનુષ્યેાની સમાન પાંચસે ધનુષ્યની—અવગાહનાવાળા હોય છે. ત્યારબાદ હાનિ થતા-થતા ઉક્ત સમય પૂ થઈ જવાથી પાંચમે આર દુષ્પમાં આરંભ થાય છે તેની કાળમર્યાદા એકવીસ હુજાર વર્ષની છે તેની શરૂઆતમાં મનુષ્યેાના શરીરની ઉંચાઈ સાત હાથની અને આયુષ્ય સવાસે વનું હાય છે અનુક્રમથી તે આરે। સમાપ્ત થઈ જાય છે અને દુષ્પમ-દ્રુમ નામના છઠ્ઠ આરે શરૂ થાય છે તે પણ એકવીસ હજાર વના હોય છે તેમાં મનુષ્યેાની અવગાહના એક હાથની અને આયુષ્ય વીસ વર્ષનું રહી જાય છે. ઉત્સર્પિણી કાળ પણ આ પ્રકારે સમજવા જોઈ એ પરન્તુ તેના આરાએના ક્રમ વિપરીત હોય છે. પ્રથમ આરા એકવીસ-હજાર વર્ષોંના હાય છે તેનું નામ ક્રુષ્ણમદુષ્પમ છે તેની પછી ઉત્સર્પિણીના ખીજો આરા દુષ્પમ આવે છે તેનું કાળપ્રમાણ પણ એકવીસ હજાર વર્ષ છે. ત્યારબાદ દુષ્પમસુષમ નામક ત્રીજો આરો ચાલુ થાય છે જે બે તાળીશ હજાર વર્ષ આછા એક ક્રોડા-ક્રોડી સાગરાપમના હાય છે તેની પછી ચેાથે આરો એ ક્રોડાકોડી સાગરાપમનેા આવે છે જેનું નામ સુષમદુષમ છે પછી પાંચમા સુષમા નામક ત્રણ ક્રોડાકોડી સાગરાપમના આરે આવે છે. અંતમા સુષમા સુષમ નામના છઠો આવે આવે છે જે ચાર ક્રોડા-ક્રોડી સાગરોપમના હોય છે. ઉત્સર્પિણી કાળના પ્રથમ આરાની શરૂઆતમાં મનુષ્યનું આયુષ્ય સાળ વર્ષનું હાય છે અને તેમનું શરીર એક હાથનું હોય છે. ઉત્સર્પિણીના ખીજા આરાની શરૂઆતમાં મનુચૈાનું આયુષ્ય વીસ વર્ષનું અને શરીરનું પ્રમાણ સાડા ત્રણ હાથનું હેાય છે. ઉત્સર્પિણી ૪૧ Page #1011 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્ત્વાર્થ સૂત્રના કાળના ત્રીજા આરાની શરૂઆતમાં મનુષ્ય એકસેાવીસ વર્ષની આયુષ્યવાળા અને સાત હાથ ઊંચા શરીરવાળા હેાય છે. ઉત્સર્પિણીના ચેાથા આરાની શરૂઆતમાં મનુષ્ય કરોડ પૂર્વની આયુષ્ય અને પાંચસેા ધનુષ્યની શરીરની અવગાહનાવાળા હાય છે. ૩૨૨ p ઉત્સર્પિણીના પાંચમાં આરાની શરૂઆતમાં મનુષ્યાનું આયુષ્ય એક પાપમનું અને શરીરની ઉંચાઈ એક ગાઉની હાય છે. ઉત્સર્પિણીકાળના છઠ્ઠા આરાની શરૂઆતમાં એ પત્યેાપમનું આયુષ્ય હોય છે અને બે ગાઉનું શરીર હાય છે આ છઠ્ઠા આરાના અન્તમાં મનુષ્યાનું આયુષ્ય ત્રણ પલ્યાપમનું અને શરીરની ઉંચાઈ ત્રણ ગાઉની હોય છે. ઉત્સર્પિણીકાળના ચાથા પાંચમા અને છઠ્ઠા આરામાં એક પ્રકારની પણ ઈતિ હોતી નથી. મનુષ્ય બધાં પ્રકારના ઉપદ્રાથી રહિત હાય છે. સ્થાનાંગસૂત્રના દ્વિતીય સ્થાનના સૂત્ર ૮૯માં કહ્યુ` છે—જમ્મૂદ્રીપ નામક દ્વીપમાં અને કુરુક્ષેત્રામાં અર્થાત્ દેવકુરુ અને ઉત્તરકુરુમાં મનુષ્ય સુષમસુષમા રૂપ ઉત્તમ ઋદ્ધિને પ્રાપ્ત કરીને તેને ઉપભાગ કરતા થકાં વિહાર કરે છે. જમ્મૂદ્રીપના બે વર્ષોમાં અર્થાત્ હરિવ` અને રમ્યક વર્ષીમાં મનુષ્ય સદા સુષમાં રૂપ ઉત્તમ ઋદ્ધિને પ્રાપ્ત કરીને તેને ઉપભાગ કરતા થયાં રહે છે. જમ્મૂઢીપ નામક દ્વીપમાં બે વર્ષમાં અર્થાત્ હૈમવત્ અને ઔરણ્યવત નામક ક્ષેત્રામાં મનુષ્ય સદા સુષમદ્રુમ રૂપ ઉત્તમ ઋદ્ધિને પ્રાપ્ત કરીને તેના ઉપલેાગ કરતા રહે છે જમ્મૂદ્રીપ નામક દ્વીપમાં બે ક્ષેત્રોમાં અર્થાત્ પૂ`વિદેહ અને અપર વિદેહમાં મનુષ્ય સદૈવ દુષ્પમસુષમ રૂપ ઉત્તમ ઋદ્ધિને પ્રાપ્ત કરીને તેના પિરભાગ કરતા થયાં વિચરે છે. જમ્મૂઢીપ નામક દ્વીપમાં બે ક્ષેત્રોમાં મનુષ્ય છ પ્રકારના કાળના અનુભવ કરે છે આ એ ક્ષેત્ર છે—ભરત અને ઐરવત ભગવતીસૂત્રના પાંચમાં શતકમાં પ્રથમ ઉદ્દેશકમાં પણ કહ્યુ છે—જમ્મૂદ્રીપ નામક દ્વીપમાં સુમેરૂ પ`તથી પૂર્વ અને પશ્ચિમમાં ન તેા ઉત્સર્પિણીકાળ હેાય છે કે નથી અવસર્પિણીકાળ. ત્યાં કાળ સદૈવ અવસ્થિત અર્થાત્ એક સરખા રહે છે ! ૨૯૫ નિમવયા ઉત્તરાંતેવુ' ઇત્યાદિ સૂત્રા—હૈમવત ક્ષેત્રથી લઈને ઉત્તરકુરુ સુધી દક્ષિણુ અને ઉત્તરમાં મનુષ્ય એક, બે, ત્રણ પાયમની સ્થિતિવાળા તથા બંને વિદેહ ક્ષેત્રામાં સખ્યાત કાળના આયુષ્યવાળા હાય છે ॥ ૩૦ !! તત્વાથ દીપિકા—અગાઉ કહેવામાં આવ્યુ` છે કે ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણીકાળના નિમિત્તથી ભરત અને અરવતક્ષેત્રામાં મનુષ્યેાનાં ઉપલેાગ, આયુષ્ય તથા શરીરની અવગાહના આદિમાં વૃદ્ધિ, અને હાસ થતાં રહે છે. હવે હુમવત હરિવ રમ્યકવ હૈરવત, દેવકુરુ ઉત્તરકુરુ તથા પૂર્વીવિદેહ અને પશ્ચિમ વિદેહમાં મનુષ્યની સ્થિતિની પ્રરૂપણા કરવા માટે કહીએ છીએ— હૈમવતથી લઈને ઉત્તરકુરુ પન્ત અર્થાત્ હૈમવત, હરિવષ, રમ્યકવ,હૈરણ્યવત દેવકુરુ અને ઉત્તરકુરુ ક્ષેત્રામાં યથાક્રમથી મનુષ્ય એક, બે અને ત્રણ પાપમની આયુષ્ય Page #1012 -------------------------------------------------------------------------- ________________ શુજરાતી અનુવાદ અ. ૫. હૈમવતાદિક્ષેત્રવાસી મનુષ્યાનીસ્થિતિનું નિરૂપણ સૂ. ૩૦ ૩૨૩ વાળા હાય છે હૈમવત અને હૈરવત ક્ષેત્રમાં મનુષ્યાનું આયુષ્ય એક પપાપમનું હાય છે હરિવ` અને રમ્યકવમાં મનુષ્ય ત્રણ પાપમની આયુષ્યવાળા હાય છે પરંતુ મહાવિદેહક્ષેત્રમાં પૂવિદેહક્ષેત્રમાં અને અપરવિદેહક્ષેત્રમાં સખ્યાત કાળની સ્થિતિવાળા હાય છે !! ૩૦ ૫ તત્વા નિયુકિત—આનાથી પહેલાં ભરત તથા ઐરવતમાં ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણી કાળવિશેષ નિમિત્તક મનુષ્ચાના ઉપભાગ આયુષ્ય, શરીરની ઉંચાઈ વગેરેમાં વૃદ્ધિ તથા હ્રાસ થતા નથી એ પ્રરૂપિત કર્યુ છે. હવે પાંચ ક્ષેત્રમાં અને દેવકુરુ ઉત્તરકુરુ ક્ષેત્રેામાં કેવળ મનુષ્યાનું ન્યૂનધિષ્ઠત્વરૂપ વિશેષ પ્રતિપાદન કરવા માટે કહીએ છીએ મિથયા? ઈત્યાદિ હૈમવતથી લઈને ઉત્તરકુરુ સુધીના અર્થાત્ હૈમવત-હરિવ – રમ્યકવ હૈરણ્યવત દેવકુરુ અને ઉત્તરકુરુના દક્ષિણ ઉત્તરક્ષેત્રોમાં મનુષ્ય ક્રમથી એક એ ત્રણ પત્યેાપમની સ્થિતિવાળા હાય છે. તેમાં હૈમવત ક્ષેત્રમાં હેરણ્યવત ક્ષેત્રમાં દક્ષિણાત્તર ક્ષેત્રોમાં મનુષ્યનું આયુષ્ય એક પલ્સેપમનું હાય છે. હિરવ અને રમ્યકવ માં એ પત્યેાપમનું આયુષ્ય હાય છે જયારે દેવકુરુ તથા ઉત્તરકુરુમાં ત્રણ પત્યેાપમનું આયુષ્ય હાય છે. પાંચ હૈમવત અને પાંચ હૈરણ્યવત ક્ષેત્રમાં હંમેશાં સુષમ૬ષમ જેવા કાળ પ્રવતતે હાવાથી ત્યાંના મનુષ્યા એક પચેાપમના આયુષ્યવાળા, બે હજાર ધનુષની અવગાહનાવાળા, ચતુ ભત્તાહારી અર્થાત્ એકાન્તરથી ભાજન કરવાવાળા તથા નીલકમળની જેવા વણુ વાળા હાય છે. એવી જ રીતે પાંચ હરિવ તથા પાંચ રમ્યકવ ક્ષેત્રોમાં સદા સુષમાં જેવા કાળ રહેતે। હાવાથી ત્યાંના-મનુષ્યાનું આયુષ્ય એ પત્યેાપમનું હાય છે, શરીરની અવગાહના ચાર હજાર ધનુષ્યની હાય છે અને તેએ ૫ણ ભત્તાહારી ાય છે અર્થાત્ એ દિવસના આંતરે ભાજન કરે છે. તેમના વણુ શંખ જેવા હેાય છે. પાંચ દેવકુરુ અને પાંચ ઉત્તરકુરુ ક્ષેત્રોમાં સુષમાસુષમા માફક સદૈવ રહેવાથી ત્યાંના મનુષ્યાનું આયુષ્ય ત્રણ પત્યેાપમનું હાય છે, અવગાહના છ હજાર ધનુષ્યની હોય છે અને તેઓ અષ્ટમભત્ત—ભાજી આકષ હાય છે—અર્થાત્ ત્રણ ત્રણ દિવસના આંતરે @ાજન કરે છે તેમના શરીરના રંગ સેાના જેવા હાય છે પરંતુ પાંચ પૂ`વિદેહી અને પાંચ પશ્ચિમવિદેહામાં મનુષ્ય સંખ્યાત કાળના આયુષ્યવાળા હાય છે ત્યાં સદા દુષમસુષમકાળના પ્રારંભ વખતે હાય છે તેવા કાળ બન્યા રહે છે આથી ત્યાંના મનુષ્યાની ઉંચાઈ પાંચસે ધનુષ્યેાની હાય છે, તેઓ દરરાજ ભાજન કરે છે અને તેમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક કરોડ પૂર્વની તથા જઘન્ય સ્થિતિ અન્તમૂહૂત્તની હાય છે. જે ક્ષેત્રમાં મુનિઆને દેહ વિગત-વિનષ્ટ થાય છે. અર્થાત્ જ્યાં સદૈવ ધ –શાસનની પ્રવૃત્તિ રહેવાથી તથા તીથંકરાની વિદ્યમાનતા હેાવાથી મુનિજન વિદેહ-અવસ્થા પ્રાપ્ત કરે છે, તે ક્ષેત્ર પણ વિદેહ કહેવાય છે. જો કે મધ્યમાં મેરૂ પર્વત આવેલા હેાવાથી વિદેહ Page #1013 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૨૪ તત્વાર્થસૂત્રને હેવાથી ક્ષેત્ર પૂર્વ અપર આદિ ભાગોમાં વિભક્ત છે તેમ છતાં સામાન્ય રૂપથી એક જ છે જમ્બુદ્વીપમાં એક ધાતકીખડ દ્વીપમાં બે તથા પુષ્કરાર્ધમાં બે વિદેહ હેવાના કારણે પંચમહાવિદેહ ક્ષેત્ર કહેવામાં આવે છે. જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિના ચોથા વક્ષસ્કારમાં કહેવામાં આવ્યું છે—જબૂઢીપ નામક દ્વીપમાં મન્દર પર્વતથી ઉત્તર તથા દક્ષિણ દિશામાં બે વર્ષ કહેવામાં આવ્યા છે—હેમન્ત અને હરણ્યવત હરિવર્ષ અને રમ્યકવર્ષ દેવકર અને ઉત્તરકુરુ તેમાં એક પલ્યોપમની સ્થિતિ કહેલી છે, બે પલ્યોપમની સ્થિતિ તથા ત્રણ પલ્યોપમની સ્થિતિ કહી છે પ્રશ્ન–ભગવાન મહાવિદેહમાં મનુષ્યોની કેટલી સ્થિતિ કહી છે ? ઉત્તર–ગૌત્તમ ! જઘન્ય અન્તર્મુહૂર્ત પ્રમાણ અને ઉત્કૃષ્ટ કરડ પૂર્વનું આયુષ્ય કહેલું છે ૩૦ છે 'धायइसंडे पुक्खरद्धेय दो दो वासकुराय' સૂવાથધાતકીખડ અને પુષ્કરાર્ધમાં બે-બે વર્ષ અને બે-બે કુરુ છે . ૩૧ તત્વાર્થદીપિકા–પહેલા જમ્બુદ્વીપમાં ભરત, હૈમવત હરિવર્ષ, મહાવિદેહ, રમ્યકવર્ષ, હૈરણ્યવત અને એરવતવર્ષ એ સાત વર્ષોનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે હવે એ નિરૂપણ કરીએ છીએ કે ધાતકીખડ અને પુષ્કરાર્થમાં ભારત આદિ ક્ષેત્ર બે-બે-છે– ધાતકીખડ દ્વીપમાં તથા પુષ્કરાર્ધદ્વીપમાં ભરત આદિ પ્રત્યેક ક્ષેત્ર બે-બે છે આથી ત્યાં સાતને બદલે ચૌદ–ચૌદ ક્ષેત્ર હોય છે. કુરુ મહાવિદેહામાં જ હોય છે આથી જબૂદ્વીપના દેવકર અને ઉત્તરકુરુ સિવાયના ચાર દેવકુરુ અને ચાર ઉત્તરકુરુ ધાતકીખડ અને પુષ્કરાર્ધમાં છેઆ રીતે જમ્બુદ્વીપમાં ભારત આદિ ક્ષેત્ર એક–એક છે ધાતકીખડમાં બબ્બે છે જ્યારે પુષ્કરાર્ધમાં પણ બે-બે છેઆ બધાં મળીને પાંચ-પાંચ હોય છે. મેરૂ પર્વત પણ પાંચ-પાંચ છે. મહાવિદેહમાં દેવકુરુ અને ઉત્તરકુરુ પણ પાંચ-પાંચ જ હોય છે .૩૧ તત્વાર્થનિર્યુક્તિ-જબૂદ્વીપમાં સાત ક્ષેત્ર સંબંધી અગાઉ કથન કરવામાં આવી ગયું છે એટલું જ નહીં પણ જમ્બુદ્વીપમાં એક-એક ભરત આદિ ક્ષેત્ર છે એ પણ બતાવી દેવાયું છે. હવે એવું નિરૂપણ કરવામાં આવી રહ્યું છે કે ધાતકીખડ અને અર્ધ પુષ્કર દ્વીપમાં ભરત આદિ ક્ષેત્ર બે-બે છે. ધાતકીખરડ અને પુષ્પરાધ ક્ષેત્રમાં ભારત આદિ વર્ષ બે-બે છે. કુર માત્ર પાંચ મહાવિદેહમાં જ છે, આથી જમ્બુદ્વીપના મહાવિદેહને બાદ કરતાં બાકીના ચાર મહાવિદેહ છે જેમાં ચાર દેવકુરુ છે અને ચાર ઉત્તરકુરુ છે આ રીતે બંને કુરુ મળીને ધાતકીખડ અને પુષ્પરાધ ક્ષેત્રમાં આઠ કરૂ છે જમ્બુદ્વીપના બંને કુરૂ ભેગા કરવામાં આવે તે એમની સંખ્યા દશ થઈ જાય છે—પાંચ દેવકુફ અને પાંચ ઉત્તર કરૂ. દક્ષિણ અને ઉત્તરમાં લાંબા પિતાના છેડાઓથી લવણોદધિ અને કાલોદધિ સમુદ્રોને સ્પર્શ કરનારા બે ઈષકાર પર્વતોથી ધાતકીખડ દ્વીપ પૂર્વ અને પશ્ચિમમાં વિભક્ત થયેલો છે. આના પૂર્વ ભાગમાં તથા પશ્ચિમ ભાગમાં એક-એક મેરુ પર્વત છે. Page #1014 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. પધાતકીખંડઅને પુષ્પરાર્ધમાંભરતાદિબબ્બક્ષેત્રનું પ્રરૂપણુસૂ.૩૧ ૨૨ તેના ઉપર કહેલાં બંને વિભાગોમાં ભરત વગેરે બધાં પૂર્વોક્ત ક્ષેત્ર છે અને હિમવન્ત પર્વત છે આથી બે ભરતક્ષેત્ર, બે હિમવન્ત પર્વત, બે હૈમવત ક્ષેત્ર, બે મહાહિમવાનું પર્વત, બે હરિવર્ષ, બે નિષધ પર્વત, બે મહાવિદેહ, બે નીલવન્ત પર્વત, બે રમ્યવષ, બે રૂકિમ પર્વત, બે હૈરણ્યવત ક્ષેત્ર, બે શિખરી પર્વત અને બે એરવતવર્ષ છે. ચોથા મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં બે દેવકુરૂ અને બે ઉત્તરકુરૂ છે આ રીતે જમ્બુદ્વીપમાં જે હિમવન્ત આદિ વર્ષધર પર્વત છે તેમના વિસ્તારથી ધાતકીખણ્ડ દ્વીપમાં સ્થિત હિમવન્ત આદિ પર્વતેને વિસ્તાર બમણો–બમણ છે આ વર્ષધર પર્વત પૈડાના આકારમાં સ્થિત છે. ધાતકી નામક વૃક્ષના કારણે જ તે દ્વીપ ધાતકીખંડ કહેવાય છે. ધાતકીખણ્ડ દ્વીપને ચારે બાજુએથી ઘેરી વળેલો કાલોદધિ સમુદ્ર છે. તેનો વિસ્તાર આઠ લાખ યોજનનો છે તેમાં પણ બે-બે ભરત આદિ ક્ષેત્ર છે. કાલેદ સમુદ્રની ચારે બાજુ પુષ્કરદ્વીપ છે તેને વિસ્તાર સોળ લાખ જનન છે. આ રીતે જમ્બુદ્વીપની અપેક્ષા પુષ્કરાળં ક્ષેત્રમાં બે ભરતક્ષેત્ર છે, બે હિમવત પર્વત છે, બે હૈમવત ક્ષેત્ર છે, બે મહાહિમવાન પર્વત છે, બે હરિવર્ષ છે, બે નિષધ પર્વત છે, બે મહાવિદેહ છે બે નીલવન્ત પર્વત છે, બે રમ્યકવષ છે, બે રૂકિંમપર્વત છે, બે હૈરણ્ય વત ક્ષેત્ર છે, બે શિખરી પર્વત છે અને બે અરવત ક્ષેત્ર છે. બે દેવકુરૂ અને બે ઉત્તરકુરૂ છે. ધાતકીખડ દ્વીપમાં હિમવન્ત વગેરે પર્વતોને વિસ્તાર જેટલે કહેવામાં આવ્યો છે. તેટલો જ વિસ્તાર પુષ્કરાઈ દ્વીપમાં પણ સમજવો. જેવી રીતે ધાતકીખડ દ્વીપમાં બે ઈવાકાર પર્વત અને બે મન્દર પર્વત છે તે જ રીતે પુષ્કરાઈ દ્વીપમાં પણ છે. જબૂદ્વીપમાં જે સ્થળે જબૂવૃક્ષ છે, પુષ્કરદ્વીપમાં તે સ્થળે પુષ્કર નામક વૃક્ષ સહ.. પરિવાર સ્થિત છે. આ વૃક્ષને કારણે જ તેનું નામ પુષ્કરદ્વીપ પ્રચલિત છે. પુષ્કરદ્વીપની મધ્યમાં માનુષેત્તર પર્વત હોવાથી તેના અડધા-અડધા એવા બે ભાગ થઈ ગયા છે આથી તેને પુષ્કરાઈ કહે છે. સ્થાનાંગસૂત્રના બીજા સ્થાનના ત્રીજા ઉદ્દેશકમાં સૂત્ર ૯૯૨ માં કહે છે—ધાતકીખણ્ડ દ્વીપનાં પૂર્વાર્ધમાં મેરૂ પર્વતની ઉત્તર દક્ષિણમાં બે વર્ષ (ક્ષેત્ર) કહેલાં છે જે તદ્દન એક સરખાં છે તે છે ભરત અને અરવત, ઈત્યાદિ..... ધાતકીખડ દ્વીપના પશ્ચિમાર્ધમાં મેરૂ પર્વતથી. ઉત્તર અને દક્ષિણમાં બે ક્ષેત્ર કહેવામાં આવ્યા છે, જે તદ્દન એક સમાન છે, તે છે ભરત અને અરવત ઈત્યાદિ. આગળ ચાલતાં સ્થાનાંગસૂત્રમાં જ બીજા રૂાનના ત્રીજા ઉપદેશકના સૂત્ર ૯૩ માં કહ્યું છે પુષ્કરવરદ્વીપના પૂર્વાર્ધ ભાગમાં મેરૂપર્વતથી ઉત્તર દક્ષિણમાં બે ક્ષેત્ર કહેવામાં આવ્યા છે જે બિલકુલ એક સરખાં છે તે છે ભરત અને અરવત ઈત્યાદિ સઘળું પૂર્વવત જ સમજી લેવાનું છે જેમકે બે કુરૂ કહેવામાં આવ્યા છે’ ૩૧ “વાજુનોત્તમો દુર્ઘ મજુ' ઇત્યાદિ Page #1015 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૨૬ તત્ત્વાર્થસૂત્રને સુત્રાર્થ–મનુષ્ય માનુષત્તર પર્વતથી પહેલા–પહેલા જ રહે છે અને તેઓ બે પ્રકારના હોય છે–આય અને સ્વેચ્છ ૩૨ તત્વાર્થદીપિકા–આની અગાઉ ધાતકીખ અને પુષ્કરાઈ દ્વીપમાં બે-બે ભરત આદિ ક્ષેત્ર અને બે-બે હિમવન્ત આદિ પર્વત છે એ પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું પરંતુ સંપૂર્ણ પુષ્કર દ્વીપમાં ભરત આદિ ક્ષેત્રોનું તથા હિમવન્ત આદિ પર્વતનું કથન ન કરતાં પુષ્કરામાં જે કથન કરવામાં આવ્યું છે એનું શું કારણ? એના સમાધાનના સમર્થનમાં કહીએ છીએ – પુષ્કરદ્વીપની વચ્ચે વચ્ચે સ્થિત માનુષત્તર પર્વતની પહેલાં–પહેલાં જ મનુષ્યોનો વાસ છે. તેનાથી બહાર મનુષ્ય હતાં નથી, માનુષત્તર પર્વત દ્વારા પુષ્કરદ્વીપના બે વિભાગ થઈ ગયા છે. આથી પુષ્કરદ્વીપના પૂર્વાર્ધમાં જ મનુષ્ય હોય છે તેનાથી આગળ હતાં નથી. આ મનુષ્ય બે પ્રકારના હોય છે – આર્ય અને મ્લેચ્છ પ૩રા તત્વાર્થનિર્યુક્તિ-ધાતકીખડ અને પુષ્કરાર્ધમાં ભારત આદિ ક્ષેત્ર તથા હિમવન્ત આદિ પર્વત બે-બે છે એ અગાઉ બતાવી દેવામાં દેવામાં આવ્યું છે પરંતુ બે-બે ની સંખ્યા પુષ્કરદ્વીપમાં ન કહેતાં પુષ્કરાર્ધમાં કહી છે એનું કારણ શું છે ? તેના જવાબમાં કહીએ છીએ-- પુષ્કરદ્વીપની મધ્યમાં સ્થિત માનુષેત્તર પર્વતથી પહેલા પહેલા જ મનુષ્યનો નિવાસ છે તેની પછીના અર્ધા–ભાગમાં મનુષ્ય હતાં નથી અથવા તેની પછીના બીજા કોઈ દ્વીપમાં પણ મનુષ્યને વાસ નથી. આશય એ છે કે પુષ્કરદ્વીપની વચ્ચોવચ્ચ વલય (બંગડી) આકારને એક પર્વત છે જે માનુષેત્તર પર્વત કહેવાય છે. તે પર્વત પુષ્કરદ્વીપને બે વિભાગોમાં વહેંચી નાખે છે આથી તેને એક ભાગ પુષ્કરાર્ધ કહેવાય છે. આવી રીતે તે માનુષેત્તર પર્વતથી પહેલા–પહેલા જ પુષ્કરાર્ધ સુધી મનુષ્ય છે તેનાથી આગળના અડધા–ભાગમાં નથી. તે આગલા ભાગમાં પૂર્વોક્ત ભરત આદિ ક્ષેત્રે તથા પર્વતોનો વિભાગ પણ નથી. ચારણ મુનિ મનુષ્ય ક્ષેત્રથી બહાર નન્દી પર્વત અને રુચકવર દ્વીપ સુધી જાય છે એ પ્રમાણે ભગવતીસૂત્ર, શતક ૨૦, ઉદ્દેશક ૯ માં પ્રરૂપેલું છે. ત્યાંની નદીઓ પણ પ્રવાહિત હોતી નથી. મનુષ્યક્ષેત્રના ત્રસ જીવ પણ પુષ્કરાર્ધથી આગળ જતાં નથી પરંતુ જ્યારે માનુષત્તર પર્વત પછીના કોઈ દ્વીપ અથવા સમુદ્રમાં મરેલે જીવ—તિર્યંચ અથવા દેવ, મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં પાણી લેવા માટે આવે છે અને મનુષ્ય–પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થનારા હોય છે, ત્યારે મનુષ્યગતિ–આનુપૂર્વીથી આવતો કે તે જીવ, મનુષ્યના આયુષ્યનો ઉદય થઈ જવાના કારણે મનુષ્ય કહેવાય છે. આથી વિગ્રહગતિની અપેક્ષાથી મનુષ્ય ક્ષેત્રની બહાર પણ મનુષ્યની સત્તા માનવામાં આવે છે. એવી જ રીતે કેવળી જ્યારે સમુઘાત કરે છે ત્યારે દંડ, કપાટ, પ્રતર અને લેકપૂરણ કરીને સમગ્ર લોકમાં પોતાના આત્મપ્રદેશને ફેલાવી દે છે. તે સમયે પણ માનુષેત્તર પર્વતથી આગળ મનુષ્યની સત્તા સ્વીકારાઈ છે તથા લબ્ધિધારી પણ ત્યાં જઈ શકે છે. આવી રીતે જમ્બુદ્વીપમાં, ધાતકીખડ દ્વીપમાં અને અર્ધપુષ્કરદ્વીપમાં અર્થાત અઢી દ્વીપમાં તથા લવણસમુદ્ર અને કાલેદધિ સમુદ્રમાં મનુષ્યને વાસ હોય છે એવું સમજવાનું છે. Page #1016 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ અ. પ એએની સંખ્યાપુષ્કરદ્વીપમાંનકહેવાનાકારણુનીપ્રરૂપણા સૂ. ૩૨ ૩૨૭ તાત્પ એ છે કે પુષ્કરામાં છે—એ ભરત આદિ ક્ષેત્રોનું તથા હિમવાન્ આદિ પવ તાનું અસ્તિત્વ કહેવામાં આવ્યુ છે; સમ્પૂર્ણ પુષ્કરદ્વીપમાં કહેલું' નથી, આમ મનુષ્ય લેાક માનુષાત્તર પતથી પહેલા-પહેલાના જ ભાગ કહેવાય છે અને તેમાં જમ્બૂદ્વીપ, ધાતકીખણ્ડ દ્વીપ અને અડધા પુષ્કરદ્વીપ. એ અઢી દ્વીપ અને લવણુ સમુદ્ર તથા કાલેાધિ સમુદ્ર નામક એ સમુદ્ર સમ્મિલિત છે. તેમાં પાંચ મન્દર પત છે, પાંચ-પાંચ ભરત ક્ષેત્ર આદિ સાતે ક્ષેત્રે હાવાથી ૭+૫=૩૫ ક્ષેત્ર છે, પાંચ-પાંચ હિમવન્ત આદિ પત હાવાથી કુલ ૬×૫=૩૦ પર્વત છે, પાંચ દેવકુરુ છે, પાચ ઉત્તરકુરુ છે, ૧૬૦ ચક્રવતી–વિજય છે, ખસાપ’ચાવન જનપદ છે અને છપ્પન અન્તદ્વી`પ છે. મનુષ્યલેાકની સીમા નક્કી કરનારા, મહાનગરના મહેલ જેવા, સાનેરી, પુષ્કરદ્વીપના અડધા-અડધા બે વિભાગ કરનારા, એક હજાર સાતસેા એકવીશ ચેાજન ઉંચા, ચારસોત્રીસ પૂર્ણાંક એક ચતુર્થાંશ (૪૩૦o) ચેાજન પૃથ્વી તળમાં ઘસેલા અને ઉપરના ભાગમાં વિસ્તીણુ એવા માનુષાત્તર પવ ત છે, મનુષ્ય એ પ્રકારના હાય છે—સમૂચ્છિમ અને ગજ, સમૂચ્છિ મ ચૌદ પ્રકારના છે. ઉચ્ચારેસ્વા વગેરે ગજ ત્રણ પ્રકારના છે. કમભૂમિ અક ભૂમિ અને અન્તર દ્વીપજ કમ ભૂમિ મનુષ્ય પંદર પ્રકારના છે, પાંચ ભરત, પાંચ અરવત અને પાંચ મહાવિદેહ અક ભૂમિ ત્રીસ પ્રકારની છે, પાંચ હૈમવત પાંચ હૈરણ્યવત, પાંચ હરિવ` પાંચ રમ્યકવાસ, પાંચ દેવકુરુ અને પાંચ ઉત્તર કુરુ એ ત્રીસ અકમ ભૂમિના મનુષ્યા છે, છપ્પન અ`તદ્વીપના મનુષ્ય છે, ઋદ્ધિ પ્રાપ્ત અનેક પ્રકારના છે, તીથ કર ચક્રવતી આદિ અનૃદ્ધિ પ્રાપ્ત અનેક પ્રકારનાં છે, કલાચા, શિલ્પાચાય ...આદિ ૩૨ા ‘જમ્મમૂમી મટ્ટુ વચ' ઇત્યાદિ સૂત્રા—ભરત, ઐરવત અને વિદેહ ક્ષેત્ર કાઁભૂમિ છે. આની સિવાયના બધાં ક્ષેત્ર અક ભૂમિ છે. ૫૩૩ા તત્ત્વાથ દીપિકા—આની પહેલાં કમભૂમિજ મ્લેચ્છોના ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો તે તે ક ભૂમિએ કયાં છે ? આ જિજ્ઞાસાના સમાધાન અર્થે કહે છે— ભરત, એરવત અને વિદેહક્ષેત્ર કભૂમિએ છે. આ સિવાય હૈમવત વ, હરિવા, રમ્યકવષ, હૈરણ્યવત વ, દેવકુરુ અને ઉત્તર કુરુ આ છ ક્ષેત્ર અકમ ભૂમિએ—ભાગભૂમિએ છે. આ પ્રકારે અહી દ્વીપના પાંચ ભરત પાંચ ઐરવત અને પાંચ મહાવિદેહ આ પદ્મર ક ભૂમિ કહેવાય છે. પાંચ હૈમવત, પાંચ રિવષ, પાંચ રમ્યકવષ, પાંચ હેરણ્યવત વર્ષ, પાંચ દેવકુરુ તથાં પાંચ ઉત્તર કુરુ એમ ત્રીસ તથા છપન્ન અન્તદ્વીપ અકમભૂમિ અથવા ભાગભૂમિ છે. ૫૩૩૫ તત્ત્વાથ નિયુકિત—પા 1—પાછલા સૂત્રમાં કર્મભૂમિજ મ્લેચ્છનું પ્રરૂપણુ કરવામાં આવ્યું હવે અત્રે કમ ભૂમિઓની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી રહી છે— Page #1017 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૨૮ તત્વાર્થસૂત્રને - કર્મોના ક્ષપણ કરવા માટે આ ભૂમિઓ અનુકૂળ છે તે કર્મભૂમિ કહેવાય છે. સમસ્ત કર્મરૂપી અગ્નિને શમાવવા માટે અથવા સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવા માટે ઉપર્યુક્ત ભૂમિએ કર્મભૂમિ છે. તે છે–ભરત, ઐરવત અને વિદેહુ ક્ષેત્ર. અગાઉ કહેવામાં આવ્યું છે તેમ જમ્બુદ્વીપમાં એક ભરત, એક અરવત અને એક વિદેહ ક્ષેત્ર છે. ધાતકીખડમાં અને અર્ધપુષ્કર દ્વીપમાં બે-બે ભરત અરવત અને વિદેહ ક્ષેત્ર છેઆ રીતે પાંચ ભરત, પાંચ અરવત અને પાંચ વિદેહ, આ પંદર ક્ષેત્ર કર્મભૂમિ કહેવાય છે. આ સિવાય હૈિમવત, હરિવર્ષ, રમ્યવર્ષ અને હેરસ્વત વર્ષ પાંચપાંચ હોવાથી વીસ, પાંચ દેવકુરુ અને પાંચ ઉત્તરકુરુ તથા છપનું અન્તદ્વીપ આ બધી અકર્મભૂમિ છે. આ પંદર ભરત, ઐરાવત અને મહાવિદેહ ક્ષેત્રોમાં નરકાદિ રૂપ દુર્ગમ સંસાર–અટવીને નાશ કરનારા, સમ્યફદર્શન-જ્ઞાન-ચરિત્ર રૂપ મેક્ષમાર્ગના જ્ઞાતા પ્રણેતા અને પ્રદર્શક, પરમ ઋષિ ભગવાન તીર્થકર ઉત્પન્ન થાય છે. આ જ કર્મભૂમિમાં ઉત્પન ભવ્યજી સકળ કર્મોને ખપાવીને મોક્ષધામ પ્રાપ્ત કરે છે. હમવત આદિ ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન જીવ મેક્ષ પ્રાપ્ત કરતાં નથી કારણકે તે અકર્મભૂમિ છે. ત્યાં તીર્થકર દેતા નથી. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના પ્રથમ પદના ૩૨માં સૂત્રમાં કહ્યું છે– પ્રશ્ન-કર્મભૂમિએ કેટલા પ્રકારની છે ? ઉત્તર–કર્મભૂમિઓ પંદર પ્રકારની છે–પાંચ ભરત, પાંચ એરવત અને પાંચ મહાવિદેહ. પ્રશ્ન–અકર્મભૂમિએ કેટલા પ્રકારની છે ? ઉત્તર–અકર્મભૂમિએ ત્રીસ પ્રકારની છે-પાંચ હૈમવત પાંચ હરિવર્ષ પાંચ રમ્યકવર્ષ પાંચ હૈરણ્યવત, પાંચ દેવકુરુ અને પાંચ ઉત્તરકુરુ. આ અકર્મભૂમિઓ છે ૩૩ રણ મજુસ્કાળ રિતિકોળિયાળ' ઇત્યાદિ સવાઈ–ભરત આદિ ક્ષેત્રમાં મનુષ્ય અને તિર્યંચની સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ પલ્યાપની અને જઘન્ય અન્તર્મુહૂર્તની છે ૩૪ . તત્વાર્થદીપિક–આની અગાઉ જમ્બુદ્વીપ આદિ અઢી દ્વીપમાં વિદ્યમાન ભારત આદિ ક્ષેત્રમાં મનુષ્યની ઉત્પત્તિની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે હવે આ ક્ષેત્રના મનુષ્ય અને પંચેન્દ્રિય તિર્યંચનું આયુષ્ય કેટલું હોય છે એવી જિજ્ઞાસાનું સમાધાન કરીએ છીએ પૂર્વોક્ત ભરત આદિ ક્ષેત્રમાં મનુષ્યની અને ગર્ભજ ચતુષ્પાદ સ્થળચર તિયના આયુષ્ય રૂપ સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ પલ્યોપમનું અને જઘન્ય અન્તર્મુહૂર્તનું હોય છે ૩૪ 'તત્વાર્થનિર્યુકિત–પહેલા ભરત આદિ ક્ષેત્રમાં મનુષ્યની ઉત્પત્તિનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું હવે તે ક્ષેત્રોમાં ઉત્પન્ન થનારા મનુષ્યો અને પંચેન્દ્રિય તિર્યંચોનું આયુષ્ય કેટલું હોય છે એ શંકાનું સમાધાન કરવા માટે કહીએ છીએ – છે તે ભરત વગેરે ક્ષેત્રોમાં મનુષ્યનું તથા ગર્ભજ ચતુષ્પાદ સ્થળચર પંચેન્દ્રિય તિર્યચોનું આયુષ્ય ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ પલ્યોપમનું અને જઘન્ય અનતમૂહુર્તાનું હોય છે, Page #1018 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગુજરાતી અનુવાદ ક્ષેત્રોમાં મનુષ્ય અને પંચેદિયાના આકાષ્યનું નિરૂપણ સૂ. ૩૪ ૩૨૯ મનુષ્ય અને તિર્યંચોની સ્થિતિ બે પ્રકારની કહેવામાં આવી છે–ભવસ્થિતિ અને કાયસ્થિતિ મનુષ્યને અથવા તિર્યંચને જન્મ પામીને જીવ તે જન્મના જેટલા કાળ સુધી જીવિત રહે છે તે તેની જીવસ્થિતિ કહેવાય છે. કેઈ જીવ મનુષ્ય પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થઈને જીવિત રહે છે. પછી આયુષ્યને અન્ત આવવાથી મૃત્યુ પામે છે અને પુનઃ મનુષ્ય પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થાય છે. આ રીતે જેટલા કાળ સુધી તે લગાતાર મનુષ્ય ભવ કરે છે. આ કાળમર્યાદાને કાયસ્થિતિ કહે છે. એવી જ રીતે તિર્યંચ જેટલા ભવ સુધી લગાતાર તિયચપર્યાયમાં ચાલુ રહે છે તે તેની કાયસ્થિતિ કહેવાય છે. આ કાયસ્થિતિ મનુષ્ય અને તિર્યંચની જ હોય છે કારણ કે એમના જ લગાતાર અનેક ભવ થઈ શકે છે. દેવતા અને નરકના લગાતાર અનેક ભવ હતાં નથી અર્થાત્ દેવ મરીને પુનઃ દેવ અને નરકના જીવ મરીને ફરીવાર નારક થતાં નથી આથી તેમની ભવ સ્થિતિથી જુદી કઈ કાયસ્થિતિ હોતી નથી. જેટલી ભવસ્થિતિ છે તેટલી જ એમની કાયસ્થિતિ હોય એમ કહેવાનું છે. મનુષ્યની ઉત્કૃષ્ટ ભવસ્થિતિ ત્રણ પલ્યોપમની અને જઘન્ય અન્તર્મુહૂર્તની છે. ઉત્કૃષ્ટ કાયસ્થિતિ સાત-આઠ ભવગ્રહણ પ્રમાણ સમજવી જોઈએ. ધારો કે કરોડ પૂર્વ આયુષ્યવાળો મનુષ્ય મરીને કરડ પૂર્વ આયુષ્યવાળા મનુષ્યના રૂપમાં પુનઃ પુનઃ ઉત્પન્ન થાય છે તે લગાતાર સાત વાર જ થાય છે. આઠમી વાર દેવકુરુ-ઉત્તર કુરુમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને ત્યારબાદ દેવલોકમાં ગમન કરે છે. તિર્યની ઉત્કૃષ્ટ ભવસ્થિતિ ત્રણ પલ્યોપમની અને જઘન્ય અન્તર્મુહૂર્તની સમજવી જોઈએ. ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રના અધ્યયન ૩૬ની ગાથા ૧૯૮માં કહ્યું છે-- મનુષ્યનું ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય ત્રણ પલ્યોપમ અને જઘન્ય અન્તર્મુહૂર્તનું કહેવામાં આવ્યું છે. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રને ચોથા પદમાં કહ્યું છે- હે ભગવાન ! મનુષ્યની સ્થિતિ કેટલા કાળની કહેવામાં આવી છે ? ઉત્તર–હે ગૌતમ ! જઘન્ય અન્તર્મુહૂર્તની ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ પલ્યોપમની. સમવાયાંગ સૂત્રના ત્રીજા સમવાયમાં પણ કહેવામાં આવ્યું છે-“અસંખ્યાત વર્ષ આયુષ્યવાળી સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય તિર્યંચની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ પલ્યોપમની કહેવામાં આવી છે.” ઉત્તરાધ્યયનના ૩૬માં અધ્યયનમાં કહ્યું છે–સ્થળચર તિર્યચેનું ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય ત્રણ પાપમનું અને જઘન્ય અન્તર્મુહૂર્તનું કહેવામાં આવ્યું છે પુનઃ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનાં ચેથા પદમાં કહ્યું છે–ગર્ભજ ચતુષ્પાદ સ્થળચર પંચેન્દ્રિય તિર્યચેના વિષયમાં પૃચ્છા અર્થાત્ તેમનું આયુષ્ય કેટલા કાળનું છે? ઉત્તર--જઘન્ય અન્તર્મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ પલ્યોપમ. ૪૨ Page #1019 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તત્ત્વાર્થ સૂત્રના વિસ્તારમાં કહેવામાં આવે તે શુદ્ધ પૃથ્વીકાયની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ખાર હજાર વર્ષોંની ખર પૃથ્વીકાયની ખાવીસ હજારની અને જળકાયની સાત હજાર વર્ષની સ્થિતિ કહેવામાં આવી છે. વાયુકાયની ત્રણ હજારની તેજસ્કાયની ત્રણ દિવસ રાતની તથા વનસ્પતિકાયની દસ હજાર વર્ષની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે આ ભવસ્થિતિ સમજવી જોઈ એ. કાયસ્થિતિ એમની અસખ્યાત ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણીની તથા વનસ્પતિકાયની અનન્ત કાયસ્થિતિ એઇન્દ્રિય અત્રેની ઉત્કૃષ્ટ ભવસ્થિતિ ખાર વર્ષની છે. તેઈન્દ્રિયાની ઓગણપચાસ દિવસની છે, ચતુરિન્દ્રિયાની છ માસની છે આ એઇ.ન્દ્રય તેઇન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીવાની કાયસ્થિતિ સખ્યાત હજાર વર્ષની છે. ૩૩૦ પંચેન્દ્રિય તિય ઇંચ પાંચ પ્રકારના છે-(૧) મનુષ્ય (૨) ઉરગ (૩) પરિસર્પ (૪) પક્ષી અને (૫) ચતુષ્પાદ આમાંથી મત્સ્ય, ઉરગ અને ભુજગ તિય ચાની ઉત્કૃષ્ટ ભવસ્થિતિ કાટિ પૂર્વની હાય છે. પશ્ચિમેાની ઉત્કૃષ્ટ ભવસ્થિતિ એક પત્યેાપમના અસંખ્યાત ભાગની અને ગર્ભી જ ચતુષ્પદાની ત્રણ પત્યેાપમની છે. વિશેષ રૂપથી અસંજ્ઞી મનુષ્યાની ભવસ્થિતિ કરાડ પૂની, ઉરગની તેપન હજાર વર્ષની, ભુજગાની બેતાળીશ હજાર વર્ષની સ્થળચર સ ́મૂચ્છિ માની ચેારાશી હજાર વર્ષની અને ખેચરની-ખેતેર હજાર વર્ષની ભવસ્થિતિ હાય છે. પચેન્દ્રિય તિય ચાની કાયસ્થિતિ મનુષ્યની જેમ સાત-આઠ ભવગ્રહણુ પ્રમાણ સમજવી જોઈ એ. બધા મનુષ્યા અનેતિય ચાની જઘન્ય કાયસ્થિતિ અન્તર્મુહૂત પ્રમાણુ જ છે. ૫૩૪ા શ્રીવિશ્વવિખ્યાત જગદ્ર લ્લભ-પ્રસિંખ્યવાચક પંચદશ ભાષાકલિત લલિતકલાપાલાપક પ્રવિષ્ણુ ગદ્મપદ્યાનૈક ગ્રન્થનિર્માપક શાહુ છત્રપતિ કોલ્હાપુરરાજ પ્રદત્ત, જૈનશાસ્ત્રચાય પદભૂષિત જૈનધમ દિવાકર પૂજ્યશ્રી ધાસીલાલાલ ત્રતિ વિરચિત દીપિકા-નિયુÖક્તિ એ ટીકા યુક્તતવા સૂત્રના પાંચમા અધ્યાય સમાપ્ત ૫ ૫ ૫ પહેલા ભાગ સમાપ્ત સમાસ Page #1020 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Yering . Sht? 071634 yyanmar cirkor irtin.org